Messiaen by Muziekcentrum De Bijloke

BESPREEKBUREAU MUZIEKCENTRUM DE BIJLOKE GENT J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00, za 13:00 - 17:00 t. 09 269 92 92 e. tickets@debijloke.be w. www.debijloke.be DE BIJLOKE BISTRO Ma - vr 12:00 - 18:00 Op concertdagen ook 2 uur voor en 2 uur na het concert t. 09 277 07 04 e. info@debijlokebistro.be w. www.debijlokebistro.be OP ZOEK NAAR EEN GESCHENK? Doe een concert cadeau in de vorm van een geschenkbon of een ticket naar uw keuze. Te verkrijgen aan onze balie. OP ZOEK NAAR KWALITEITSVOLLE OPNAMES? In de foyer vindt u een selectie opnames u aangeboden door ‘t KLAverVIER, Kasteeldreef 6, 2970 Schilde t. 03-384 29 70 e. info@tklavervier.be AANDACHT! Gelieve uw mobiele telefoon uit te schakelen. Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be) COLOFON Tekst programmaboekje | Johan Van Acker Inleiding | Johan Van Acker, Bert Cornelis & Daan Vandewalle Coverafbeelding | Olivier Messiaen - 1945 (privécollectie van Nigel Simeone) Coördinatie programmaboekje | Sophie Cocquyt Verantwoordelijke uitgever | Daan Bauwens © Muziekcentrum De Bijloke Gent

OLIVIER MESSIAEN Olivier messiaen tussen india en het westen DAAN VANDEWALLE GEOFFREY MADGE BERT CORNELIS SANDIP BHATTACHARYA WO | 21.04.10 | 20:00

Dit concert wordt opgenomen door Klara en uitgezonden in ‘In de Loge’ op 22 juni

09 269 92 92 - tickets@debijloke.be

OLIVIER MESSIAEN Programma

Uitvoerders

Olivier Messiaen (1908-1992)

Daan Vandewalle | piano

Cantéyodjayâ (1949)

Geoffrey Madge | piano Bert Cornelis | sitar

Visions de l’Amen (1943) 1. Amen de la Création 2. Amen des étoiles, de la planète à l’anneau 3. Amen de l’Agonie de Jésus 4. Amen du désir 5. Amen des Anges, des saints, du chant des oiseaux 6. Amen du Jugement 7. Amen de la Consommation Pauze Indiase raga’s

WWW.DEBIJLOKE.BE

Sandip Bhattacharya | tabla

TOELICHTING Olivier messiaen tussen india en het westen johan vanacker

Messiaen was ongetwijfeld één van de opmerkelijkste componisten van de 20ste eeuw. In zijn ‘Visions de l’Amen’ voor twee piano’s uit 1943 heeft Messiaen, zoals hij ooit zelf zei, de rijkdom en diversiteit van het amen proberen te verklanken in zeven muzikale visioenen. Zeven is het ideale cijfer, de Creatie in zes heilige dagen en de goddelijke sabbat. De Belgische pianist Daan Vandewalle en de al jarenlang in Nederland wonende Australiër Geoffrey Madge slaan hiervoor de handen in elkaar. De interesse van Messiaen strekte zich ook uit tot het Indiase repertoire. ‘Cantéyodjayâ’ is daar één van de bijzondere resultaten van, een studie op basis van Zuid-Indiase ritmes. Indiase raga’s mochten dan ook niet ontbreken. Die vertolking nemen Bert Cornelis en tablameester Sandip Bhattacharya op zich. Olivier Messiaen (1908-1992) Olivier Messiaen: organist, ornitholoog, ongelooflijk begaafd en net zo katholiek gelovig. Een uitstekend pedagoog en componist, natuurlijk. Als een bouwheer met klanken. Zijn moeder, dichteres Cécile Sauvage, schreef verzen voor hem terwijl hij in de baarmoeder vertoefde (“O mon fils, je tiendrai ta tête dans ma main…”). Met dat aura om zich heen werd hij op 10 december 1908 geboren in Avignon. Zijn jeugd zou hij echter doorbrengen in Ambert (en vanaf 1914 in Grenoble), in de Franse Alpen. Dat landschap zou hij telkens weer opzoeken om er nieuwe klankenwerelden te scheppen. In 1992 zou hij daar ook zijn laatste rustplaats vinden. ‘Cantéyodjayâ’ is een studie uit 1949 die Messiaen schreef op basis van Zuid-Indiase ritmische patronen. Ze zijn zeer gevarieerd, meestal erg complex, en geïnspireerd door asymmetrische maatsoorten zoals 7/8 of zelfs 17/16. ‘Cantéyodjayâ’ is in de 09 269 92 92 - tickets@debijloke.be

TOELICHTING eerste plaats dan ook een ‘étude de rythme’, een ritmestudie. Eén passage kreeg bijvoorbeeld als ondertitel ‘gammes chromatiques des durées, droite et rétrograde’. Hier volgen geen tonen elkaar chromatisch op, maar worden tijden systematisch verlengd en verkort; terwijl de tijden in de linkerhand evolueren van 23 tellen naar 1, evolueren de tijden in de rechterhand van 1 naar 23. Alhoewel de meeste passages op een Zuid-Indiase basis werden opgebouwd, mag de theoretisch-mathematische onderbouw van sommige passages geenszins verbazen. Olivier Messiaen schreef ‘Cantéyodjayâ’ immers in de zomer van 1949, tijdens zijn verblijf aan het Berkshire Music Center in Tanglewood (Massachusetts) waar hij ritmische analyse en compositie doceerde. ‘Visions de l’Amen’ (1943) voor twee piano’s is direct gelinkt aan pianiste Yvonne Loriod. Messiaen ontmoette haar voor het eerst in 1943 ten huize van Guy Delapierre, waar ze bij hem compositie kwam volgen. Het zou niet lang duren voor ze zijn tweede vrouw en artistieke steun en toeverlaat werd. De creatie van de ‘Visioenen’ zou gebeuren door Olivier Messiaen en Yvonne Loriod op 10 mei 1943 in Parijs. Het werd een eerste pianistiek werk dat de theologische geest van de vooroorlogse orgelwerken van Messiaen in zich droeg en er zouden er nog veel volgen (onder meer ‘Vingt Regards sur l’Enfant-Jésus’). Het is ook het eerste werk van Messiaen dat gebruik maakt van een cyclisch thema. Het thema bijt als het ware in zijn eigen staart, wat een gevoel van volledigheid, van letterlijke circulariteit met zich meebrengt. Het thema van de ‘Visioenen’ bestaat uit vier statige koraalmotieven, maar het wordt niet in elk deel als dusdanig aangewend. Vooral het eerste en het laatste deel draaien volledig rond het thema, de cirkel wordt op die manier letterlijk gesloten. Opmerkelijk in de ‘Visoenen’ is dat de twee piano’s elk een heel verscheiden rol toebedeeld krijgen. De ene krijgt alle belangrijk thematisch materiaal en een aantal soli te verwerken (voor Messiaen primeren hier emotie en kracht), terwijl de andere vooral de ritmische en harmonische componenten moet spelen (volgens Messiaen staan hier snelheid, charme en klankkwaliteit centraal). WWW.DEBIJLOKE.BE

TOELICHTING De partituur van ‘Visions de l’Amen’ vangt aan met een citaat van Ernest Hello: “Amen, parole de la Genèse, qui est l’Apocalypse de l’ouverture. Amen, parole de l’Apocalypse, qui est la Genèse de la consommation.” Olivier Messiaen heeft zelf uitvoerig uitgeweid omtrent de spirituele ondertoon van de ‘Visions de l’Amen’: “Amen heeft vier betekenissen: Amen, het zij zo! De creatieve daad. Amen, ik onderwerp me, ik aanvaard. Dat uw wil mag geschieden! Amen, de wens, het verlangen dat iets zijn zal, dat u zich aan mij mag geven en ik mij aan u. Amen, alles ligt vast voor altijd in het Paradijs. Daaraan heb ik het leven toegevoegd van diegenen die Amen zeggen juist omdat ze leven. Die rijkdom en diversiteit van het Amen heb ik aldus in zeven muzikale visioenen proberen te verklanken. (…) Zeven is het ideale cijfer, de Creatie in zes heilige dagen en de goddelijke sabbat.” In ‘Amen de la Création’ staat het cyclische ‘creatiethema’ centraal in een hallucinant crescendo dat volgestouwd zit met ‘rythmes non-rétrogradables’. ‘Amen des étoiles, de la planète à l’anneau’ is veel agressiever van aard en is gebaseerd op een 5-notenthema (expositie in de tweede piano) dat gevarieerd wordt. ‘Amen de l’Agonie de Jésus’ bestaat qua structuur uit de klassieke barvorm (A-A’-B) of meer naar Messiaens terminologie: de Griekse triade strofe-antistrofe-epode. De eerder sombere klankinhoud speelt met vier motieven (waarvan één afgeleid van ‘Boris Godounov’) en besluit met het cyclische thema dat als een verlossing aanvoelt. ‘Amen du Désir’ bestaat uit twee thema’s (het eerste opnieuw afgeleid van het leitmotiv van ‘Boris Godounov’) die gevarieerd herhaald worden waarna het deel afsluit met een coda die beide themata met elkaar verbindt. ‘Amen des Anges, des Saints, du chant des oiseaux’ geeft in de titel al de structuur weer. Het ‘droge’ motief dat aan de gregoriaanse gezangen refereert (gecombineerd met een gewijzigde versie van het cyclische thema) wordt afgewisseld met meer geornamenteerde passages die verwijzen naar vogelzang in een harmonisch kader dat doet denken aan de pianowerken van Claude Debussy. Opnieuw sluit een coda het deel af. ‘Amen du Jugement’ valt in wezen buiten de classificatie die Messiaen maakte van het Amen. Dit korte deel reflecteert over diegenen die het finale Amen van het Paradijs moeten missen. De muziek 09 269 92 92 - tickets@debijloke.be

TOELICHTING presenteert zichzelf als een solide, onwrikbaar geheel. Drie herhalingen van een zin bestaande uit vier motieven laten weinig ademruimte. ‘Amen de la Consommation’ herneemt het cyclische thema op een triomfantelijke en vreugdevolle manier. Messiaen speelt naar hartenlust met akkoorden, canontechnieken en ritmes om opnieuw tot een climax te komen in een coda. De Indiase klassieke traditie - raga en tala als kern De twee hoofdingrediënten van de Indiase klassieke muziek zijn raga (melodische structuur) en tala (ritmische structuur). Het fenomenale van deze kunstvorm is dat binnen de strenge regels van deze klassieke traditie de kunst van de improvisatie primeert. Er wordt als het ware telkens opnieuw iets gecreëerd, op het moment zelf, afhankelijk van de atmosfeer, van het gevoel van de muzikant, en… van het publiek. Indiase klassieke muziek is monodisch, en kent dus noch meerstemmigheid, noch modulatie of harmonie. Het structurele fundament is de melodie, die zich ontwikkelt op één horizontale lijn. Op die lijn heeft elke afzonderlijke toon zijn eigen betekenis, een bepaalde emotie opwekkend. De volledige expressie van de tonen en het thema van een raga scheppen aldus een intense en machtige muzikale entiteit. Een raga is een melodisch frame, een soort toonladder die stijgend andere noten kan hebben dan dalend, het materiaal aangevend om te improviseren. Theoretisch zijn er oneindig veel raga’s mogelijk. In de praktijk worden er maar een paar honderd gebruikt. Het spreekt voor zich dat de tonen van een raga in se geen levenskracht in zich dragen. Voor de vitaliteit van een raga moet de musicus zorgen, zijn energie inzettend voor de ontwikkeling en de opbloei van de gekozen raga. Belangrijk in de improvisatie is de versiering (gamaka), even essentieel in de Indiase muziek als de harmonie in de westerse traditie. Allerlei glissandi, wendingen, buigingen en delicate oscillaties nuanceren tot in de subtielste details de zin van een toon en versoepelen de beweging. De klassieke uitvoering van een raga verloopt in fasen. Eerst een heel rustige, langzame opening (alap), die overgaat in jor (in medium tempo) en ten slotte in jhala (vlug tempo). De percussionist valt in als de composities (gat)- meestal twee WWW.DEBIJLOKE.BE

TOELICHTING in aantal - uitgevoerd worden. Deze composities hebben, in tegenstelling tot de alap-jor-jhala, een ritmische structuur en verlopen ook meestal in langzaam (vilambit), medium (madhya) en snel (drut) tempo. Composities en de daarin verwerkte improvisaties zijn gebaseerd op maatschema’s of tala’s. Het woord ‘tala’ verwijst naar het handgeklap waarmee men een ritmisch accent kan aangeven. Deze maatschema’s worden niet alleen bepaald door het aantal teleenheden en de verdeling van zware en lichte accenten, maar ook door de bijhorende aanslagwijzen op de percussie. Hetzelfde basisschema zal bovendien anders worden gerealiseerd al naargelang het tempo hoger of lager ligt. Het na de melodische en/of ritmische variaties en improvisaties terugkomen op een hoofdaccent (sam) of een ander tevoren bepaald punt in de maatcyclus, is een heel boeiend aspect van een Indiaas concert. Er zijn veel ritmische composities bekend, vooral in de meest populaire tala’s. De composities worden aangeleerd en onthouden door het reciteren van de lettergrepen die de verschillende aanslagen op de percussie weergeven. Het bekendste maatschema is tintal, een cyclus van 16 teleenheden onderverdeeld in vier groepen van vier, met een hoofdaccent op de eerste tel en twee nevenaccenten op de vijfde en dertiende tel. De tabla - een zandlopervormige trommel die meestal in duo wordt bespeeld - is essentieel voor de ritmische begeleiding. Een uitvoerige leer van slagnamen of ‘bols’ – vastgelegd in ééntot vierlettergrepige woorden – geeft de vaste formules aan. De membraanbevestiging bestaat uit koordwerk in W-vorm. Op beide membranen is een donkerkleurige stemmingscirkel aangebracht. Het stemmen op de grondtoon gebeurt door het aanbrengen van stempasta. De hoeveelheid bepaalt de toonhoogte van het slagvel: een laaggestemde linker- en een hoger gestemde rechtertrommel. Voor deze pasta bestaan verschillende samenstellingen. De zachte pasta (die bij elk optreden kan aangevuld of verwijderd worden) verkrijgt men uit een mengsel van gekookte rijst met as en water. Op de andere trommelsoorten wordt de pasta soms permanent aangebracht. De harde pasta wordt verkregen uit een mengsel van tamarindesap met mangaanpoeder of ijzervijlsel. 09 269 92 92 - tickets@debijloke.be

BIO Daan Vandewalle is gespecialiseerd in de hedendaagse Amerikaanse pianoliteratuur en geeft wereldwijd concerten en lezingen gewijd aan de Amerikaanse muziek. Hij vertolkt vandaag voornamelijk 20ste en 21ste-eeuwse muziek, waarbij hij het virtuoze repertoire niet schuwt. Vandewalle is Fellow van de Belgisch-Amerikaanse Educational Foundation en is pianodocent aan het Gentse Conservatorium. Hij vormt een pianoduo met Geoffrey Douglas Madge. Daan Vandewalle ontving in 2000 de Jeanne en Willem Pelemansprijs van de Vereniging van Belgische Componisten. Geoffrey Douglas Madge studeerde bij Clemens Leski aan het conservatorium in Adelaide. In 1963 won hij het Australische Radioconcours in Sydney (The ABC Competition), waarna hij naar Europa trok om er verder te studeren. Sinds de jaren 1970 woont hij in Nederland. In 2005 ontving Geoffrey Madge in Krakow (Polen) de zilveren medaille For Merits to Culture Gloria Artis voor zijn buitengewone artistieke realisaties en culturele bijdragen. Bert Cornelis is ‘sisya’ (letterlijk ‘spiegel’) of discipel van Pt. Ashok Pathak. Dit betekent een levenslange verbondenheid, twaalf jaar geleden besloten met een ceremonie. Bert Cornelis trad toen officieel de alom gerespecteerde muzikale ‘Pathak’ gharana (familie- of huisstijl) binnen. Naast dit levenslange werk, behaalde Bert Cornelis dit jaar zijn Master klassieke muziek aan de Indiase Universiteit Prayag Samiti. Sandip Bhattacharya werd geboren in Benares, een van de oudste culturele en religieuze centra van India. Hij trad op met excellente musici onder anderen Pandit Hariprasad Chaurasia, Prabha Atre, Pandit V.G. Jog, Pandit Buddhadev Dasgupta, Lakshmi Shankar, Shujaat Hussain Khan, Buddhaditya Mukherjee, Ustad Munawar Ali Khan, Sruti Sadolikar, Tarun Bhattacharya, Ustad Hafiz khan, Meeta Pandit, Pandit Ulhas Bapat, Ashok Pathak… Sandip Bhattacharya is overigens niet alleen een tablameester in de klassieke muziek, maar heeft ook naam gemaakt als vooraanstaand musicus in de wereld van de jazz en de geïmproviseerde muziek. WWW.DEBIJLOKE.BE

HUISMEDEDELINGEN 26.04.10 Jan Caeyers - beethoven

‘De Biograaf’ is de nieuwe, meerjarige literatuurreeks van deBuren. Ditmaal is Jan Caeyers te gast. Deze succesvolle dirigent en docent muziekanalyse (KULeuven) is vooral bekend als Beethovenspecialist en schreef de eerste wetenschappelijke Nederlandstalige biografie over Ludwig van Beethoven. 0p 26.04.10 om 20u gaat hij in de bibliotheek van Muziekcentrum De Bijloke Gent in gesprek met Greet Op de Beeck (VRT) – de vaste gastvrouw van ‘De Biograaf’. U kan dit gesprek gratis bijwonen. U dient wel te reserveren: via email info@deburen.eu of telefonisch 02 212 19 30.

30.04.10 feest voor jef geeraerts

Jef Geeraerts wordt tachtig en dat wordt uitgebreid gevierd op 30 april van 18u tot 19u30 in de bibliotheek van De Bijloke. In het kader van de literaire lente interviewt en spreekt Chantal Pattyn met bevriende auteurs en leest Geeraerts voor uit de fonkelnieuwe feesteditie van de Gangreencyclus. Om het feest compleet te maken, wordt tezelfdertijd de langverwachte leeshoek in het Muziekcentrum geopend. Aansluitend vindt een concert van B’rock plaats in de concertzaal met op het programma o.a. de compositie ‘Nachspiel’ van Pim Moorer. Inschrijven voor het verjaardagsfeest kan via Gent Info op 09/210 10 10. Reserveren voor het concert kan in het bespreekbureau van Muziekcentrum De Bijloke Gent.

seizoen 2010-2011: seizoensbrochure + start ticketverkoop

Het einde van het concertseizoen 2009-2010 komt stilaan in zicht. Tijd dus om de blik te richten op het komende seizoen! Indien u de nieuwe seizoensbrochure nog niet ontvangen heeft, dan kun u ze telefonisch of per email aanvragen. Vanaf 23 april kan ze meegenomen worden aan de ticketbalie. Abonnementen kunnen vernieuwd worden vanaf dinsdag 27 april, en nieuwe abonnementen kunnen aangekocht worden vanaf dinsdag 11 mei. De verkoop van losse tickets start op dinsdag 1 juli.

09 269 92 92 - tickets@debijloke.be

BiNNENKORT DO | 22.04.10 20:00 | Exploration

ZA | 08.05.10 20:00 |

Trio Parnassus

Symfonisch 2 / 2+

Mozart, Schumann, Korngold

Symfonieorkest Vlaanderen, Etienne Siebens (dirigent)

VR | 23.04.10 20:00 |

Adams, Gershwin, Ives, Barber,

Musica Antiqua 2

Bernstein (KT)

L’Arpeggiata, Christina Pluhar (muzikale leiding)

ZO | 09.05.10 11:00 | Kantata

Mariavespers, 1610

Florian Heyerick, Nicolas Achten, Ex Tempore

ZA | 24.04.10 20:00 | Jazz+

Cantates voor de vijfde zondag na

(in Kunstencentrum Vooruit)

Pasen (Rogate)

Fabrizio Cassol + Ensemble Pitié

WO | 12.05.10 20:00 | Musica Antiqua 2

VR | 30.04.10 20:00 | MA.XS

Tafelmusik, Bruno Weil (dirigent),

B’Rock, Frank Agsteribbe (muzikale

Ronald Brautigam (pianoforte)

leiding), Eric Hoeprich (chalumeau)

Mozart

Graupner, Telemann, Moorer DO | 13.05.10 20:00 | Exploration DI | 04.05.10 20:00 |

Spectra Ensemble, Filip Rathé

Gents Universitair Koor

(dirigent)

Carmina Burana

... eindeloze glimlach ...

WO | 05.05.10 & 07.05.10 20:00 |

VR | 14.05.10 20:00 |

Gents Universitair Symfonisch Orkest

Symfonisch 1 / 1+

Bradt, Dvorak, Rachmaninov

deFilharmonie, Pinchas Steinberg (dirigent), Mischa Maisky (cello)

DO | 06.05.10 20:00 | Jazz / Jazz+

Sjostakovitsj, Tsjaikovski

Carla Bley & The Lost Chords, Paolo Fresu (trompet)

ZA | 15.05.10 20:00 | Musica Antiqua 1

VR | 07.05.10 20:00 | Voix Gras

Ars Antiqua Austria, Marian Radu

Graindelavoix, Björn Schmelzer

(sopraan), Gunar Letzbor (viool &

(muzikale leiding)

muzikale leiding)

Le Carnet de Villard de Honnecourt:

Virtuoze Italiaanse vroegbarok

The Blueprints