Musica Sacra a Roma

Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00, za 13:00 - 17:00 t. 09 269 92 92 e. tickets@debijloke.be w. www.debijloke.be Colofon Tekst programmaboekje | Frederik Styns Inleiding | Frederik Styns & Rinaldo Alessandrini (auditorium, 19u15) CoÜrdinatie programmaboekje | Sophie Cocquyt Verantwoordelijke uitgever | Daan Bauwens Š Muziekcentrum De Bijloke Gent

MUSICA SACRA A ROMA WO | 29.09.10 | 20:00 cONCERTO iTALIANO olv rINALDO ALESSANDRINI

PROGRAMMA

UITVOERDERS

Alessandro Melani (1639-1703): ‘Litanie per la Beata Vergine’ a 9 voci (Archivio di S. Maria Maggiore, Roma)

CONCERTO ITALIANO

‘Clamemus ante Deum’ a 5 voci (‘Mottetti’, Roma 1670)

Alena Dantcheva, Monica Piccinini, Anna Simboli, Lia Serafini | sopraan

‘De necessitatibus’ a 5 voci (‘Mottetti’, Roma 1670)

Elena Biscuola, Gabriella Martellacci | alt

Stefano Fabri (1605-1658): ‘De profundis’ salmo 129 a 5 voci (‘Salmi’, Roma 1660)

Krystian Adam, Luca Dordolo | tenor

‘Confitebor tibi Domine’ salmo 110 a 9 voci (Biblioteca Apostolica Vaticana)

Rinaldo Alessandrini | muzikale leiding

Matteo Bellotto, Yannis Vassilaki | bas Ugo Di Giovanni, Craig Marchitelli | theorbe

Pauze Rinaldo Alessandrini | orgel Domenico Scarlatti (1685-1757): ‘Stabat Mater’ a 10 voci (Biblioteca Apostolica Vaticana, Cappella Giulia) Dit concert is een samenwerking tussen Muziekcentrum De Bijloke Gent en Gent Festival van Vlaanderen www.gentfestival.be

3

4

TOELICHTING mUSICA SACRA A ROMA frederik Styns

Een weelderig muzikaal verleden Het zenuwcentrum van het katholieke geloof ligt uiteraard in Rome. Getuige hiervan niet alleen de machtige Sint-Pietersbasiliek en het Vaticaan, maar ook de meer dan 900 kerken die in bosjes verspreid liggen over de hele stad. Van grootse bouwwerken zoals ‘San Giovanni in Laterano’, tot intieme en sobere devotieplaatsen zoals ‘San Paolo alle Tre Fontane’. Of wat dacht u van ‘San Carlo alle Quattro Fontane’? Deze kerk werd gebouwd naar een ontwerp van Francesco Borromini en is met zijn grillige façade ongetwijfeld een van de bouwkundige hoogtepunten uit de westerse kunstgeschiedenis. Dit patrimonium is evenwel slechts het stenen overblijfsel van een hyperreligieus tijdperk.

De muzikale pracht die ooit resoneerde tussen de muren van deze gigantische bouwwerken is verhuisd naar de archieven en laat zich slechts nu en dan horen in de concertzaal. De muzikale propaganda die ooit duizenden gelovigen wist te verleiden, maakt niet langer deel uit van het Romeinse ‘straatbeeld’. Af en toe piept een orgel, maar doorgaans komt de melomane toerist van een kale reis terug.

Pakweg 400 jaar geleden was de situatie geheel anders. In de 17de eeuw bereikte de pracht en praal van de rooms-katholieke kerk in Rome een ongekend hoogtepunt. De spirituele revival na het Concilie van Trente was er duidelijk voelbaar en gaf aanleiding tot een flamboyante vorm van geloofsbeleving. Als direct gevolg daarvan ontstond in de meeste kerken een rijk muziekleven, gedragen door uitzonderlijke componisten en uitvoerders. De vraag naar muziek was gigantisch. Zo produceerde Rome tussen het einde van de 16de eeuw en het begin van de 18de eeuw meer religieuze muziek dan welke andere Europese stad dan ook. Iedereen die Rome bezocht, kon genieten van religieuze muzikale pracht.

Congregazione dei Musici di Roma Het Vaticaan, grote basilieken, alsook een groot aantal kerken huisvestten vaste muziekensembles. De pauselijke kapel bijvoorbeeld bestond uit 24 koorleden, benoemd voor het leven en geselecteerd op basis van audities.

Gedurende de eerste 30 jaar van de 17de eeuw stond deze kapel aan de top van het Italiaanse religieuze muziekleven. Het ensemble zong de dagelijkse missen in de kapel van het pauselijke paleis, en vergezelde de paus wanneer

TOELICHTING hij missen opdroeg in andere Romeinse kerken. Het muziekleven in de meeste kerken stond onder het centraal gezag van de ‘Congregazione dei Musici di Roma’. Deze ‘Cogregrazione’ was een soort arbeidsorganisatie die alle stadsmusici verenigde. Een document van de ‘Congregrazione’ uit 1666 geeft een lijst weer van kerken waar ten minste één keer per week muzikale erediensten gehouden werden. De lijst telt 21 kerken die allemaal beschikten over een vaste ‘cappelle’ met aan het hoofd een ‘maestro di cappelle’. De ‘maestro’ schreef muziek voor de instituten waarvoor hij werkte, alsook voor de instituten die zelf niet over een vaste kapelmeester beschikten. Doorgaans varieerde het aantal zangers van een ‘capelle’ van twee of drie tot tien. Daarnaast verleenden nu en dan ook instrumentalisten hun medewerking. Deze werkten echter niet in vast dienstverband van de ‘cappelle’.

Muzikale reconstructie Het is moeilijk om een nauwkeurig beeld te vormen van het repertoire dat in de Romeinse kerken te horen was. Muziekcollecties die ons overgeleverd zijn, zoals die van ‘Cappella Giulia’, ‘San Giovanni in Laterano’ en ‘San Maria in Trastevere’, hebben doorheen de geschiedenis zware verliezen geleden.

Daarenboven lijkt het alsof de ‘maestri di cappelle’ enkel muziek bewaarden die gemakkelijk hergebruikt kon worden. Muziek die niet meer in de smaak viel of te complex was, werd vaak gewoon weggegooid. Op basis van het materiaal dat overgeleverd werd, kan dus slechts gedeeltelijk het 17de-eeuwse Romeinse religieuze muziekleven gereconstrueerd worden.

Missen, psalmen, litanieën, motetten In eerste instantie voerden de ‘maestri di cappelle’ samen met hun zangers heel wat reeds bestaande missen opnieuw uit. Daarnaast werden missen ook vaak in het gregoriaans gezongen, afgewisseld met improvisaties op het orgel.

Uiteraard componeerden de ‘maestri di cappelle’ ook nieuwe meerstemmige missen. Alleen al het archief van ‘San Maria in Trastevere’ bevat meer dan 40 17de-eeuwse missen, waarvan een groot deel voor dubbelkoor.

Het aantal gepubliceerde missen is echter verwaarloosbaar in vergelijking met andere religieuze genres. Zo overstijgt het aantal gepubliceerde psalmen, antifonen en zettingen van het Magnificat bij verre dat van de missen. Tijdens de 17de eeuw werden ten minste 60 volumes met psalmen uitgegeven in Rome.

Enkele uitmuntende voorbeelden zijn de psalmen van de Romeinse componist Stefano Fabri (1605-1658) die vandaag in de ‘Biblioteca Apostolica Vaticana’ bewaard worden.

5

6

TOELICHTING Naast psalmen zagen ook een pak litanieën voor de Maagd Maria het levenslicht. In Rome was de verering van de Maagd zodanig populair dat de completen op zaterdagavond vaak vervangen werden door een paraliturgische dienst georganiseerd rond litanieën van de Maagd en Maria-antifonen. De dienst stond bekend als ‘la Salve’, genoemd naar het ‘Salve Regina’, het Mariaantifoon dat gedurende het grootste deel van het liturgische jaar gezongen werd. Een prachtig voorbeeld is de ‘Litanie per la Beata Vergine a 9 voci’ (archief van San Maria Maggiore) van Alessandro Melani (1639-1703), samen met Bernardo Pasquini en Alessandro Scarlatti een van de leidende Romeinse componisten uit de 17de eeuw.

Van alle religieuze genres was het motet echter het meest populaire. De vorm van het 17de-eeuwse motet was bijzonder flexibel. De tekst kon zowel liturgisch als Bijbels zijn, en was vaak samengesteld uit verschillende bronnen. De motetten werden gezongen tijdens missen, vespers, processies, aan het begin van ‘la Salve’, of tijdens ontmoetingen tussen verschillende broederschappen.

Illustratief is de bundel ‘Mottetti’ van componist Alessandro Melani, gepubliceerd in Rome in 1670 en voornamelijk bestaand uit vijfstemmige motetten.

De polyfone erfenis De religieuze muzikale taal was in Rome gedurende de eerste helft van de 17de eeuw vrij conservatief. Het zou een hele tijd duren vooraleer de nieuwste muzikale ontwikkelingen ingang zouden vinden in de Romeinse religieuze muziek. De standaard bleef lange tijd de strenge polyfone stijl. Na verloop van tijd werd de melodie echter vrijer behandeld, werd er geëxperimenteerd met meerkorigheid, en stak het harmonische denken de kop op. Gaandeweg ontstonden er solomotetten waarin de stem virtuoos behandeld werd en waarin uiting gegeven werd aan de typische barokke affecten. De muzikale erfenis van Palestrina bleef echter nazinderen. Zelfs aan het begin van de 18de eeuw vormde de ‘stile antico’ voor veel componisten het uitgangspunt. Getuige hiervan het beklijvende tienstemmige ‘Stabat Mater’ van Domenico Scarlatti (1685-1757) – een componist die we doorgaans associëren met zijn honderden galante klavecimbelsonates – geschreven in zijn functie als ‘maestro di cappella’ van de prestigieuze ‘Cappella Giulia’.

7

TEKSTEN Alessandro Melani Litanie per la Beata Vergine Kyrie, eleison.

Christe, eleison.

Kyrie, eleison.

Christe, exaudi nos.

Christe, audi nos.

Pater de coelis, Deus, Fili, redemptor mundi, Deus, Spiritus Sancte, Deus, miserere nobis.

Sancta Trinitas, unus Deus, miserere nobis.

Sancta Maria, ora pro nobis.

Sancta Dei genetrix, Sancta Virgo virginum, Mater Christi, Mater divinae gratiae, Mater purissima, Mater castissima, ora pro nobis.

Mater inviolata, Mater intemerata, Mater amabilis, Mater admirabilis, ora pro nobis.

Mater Creatoris, Mater Salvatoris, ora pro nobis.

Virgo prudentissima, Virgo veneranda, Virgo praedicanda,

Virgo potens, Virgo clemens, Virgo fidelis, ora pro nobis.

Speculum iustitiae, Sedes sapientiae, Causa nostrae laetitiae, ora pro nobis.

Vas spirituale, Vas honorabile, Vas insigne devotionis, ora pro nobis.

Rosa mistica, Turris Davidica, ora pro nobis.

Domus aurea, Federis arca, Ianua coeli, Stella matutina, ora pro nobis.

Salus infirmorum, Refugium peccatorum, Consolatrix afflictorum, Auxilium christianorum, ora pro nobis.

Regina angelorum, Regina patriarcharum, Regina prophetarum, Regina apostolorum, Regina martirum, ora pro nobis.

Regina confessorum, Regina virginum, Regina sanctorum omnium, ora pro nobis.

8

TEKSTEN Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, parce nobis, Domine.

Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, exaudi nos, Domine.

Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis.

neque irrideant me inimici mei.

Et enim universi qui te expectant Non confundentur.

Alessandro Melani Clamemus ante Deum

De profundis clamavi ad te, Domine: Domine, exaudi vocem meam.

Fiant aures tuae intendentes, in vocem deprecationis meae.

Clamemus ante Deum, ploremus ante Dominum, ut pluat super nos misericordia ejus.

Fundite coram illo corda vestra.

Dicite Deo quoniam bonus, quoniam dulcis.

Et fronte canente, et ore psallente, et fervida mente glorificate eum Unus sit, omnum sonus, quoniam, dulcis, quoniam bonus.

Alessandro Melani De necessitatibus meis De necessitatibus meis, Eripe me, Domine, vide humilitatem meam et laborem meum, et dimitte peccata mea.

Ad te, Domine, levavi animam meam, Deus meus in te confido, non erubescam,

Stefano Fabri De profundis

Si iniquitates observaveris, Domine, Domine, quis sustinebit?

Quia apud te propitiatio est, et propter legem tuam sustinui te, Domine.

Sustinuit anima mea in verbo eius, speravit anima mea in Domino.

A custodia matutina usque ad noctem, speret Israel, in Domino.

Quia apud Dominum misericordia, et copiosa apud eum redemptio.

Et ipse redimet Israel, ex omnibus iniquitatibus ejus.

Gloria Patri, et Filio et Spiritus Sancto, sicut erat in principio et nunc et semper, et in saecula saeculorum. Amen.

9

TEKSTEN Stefano Fabri Confitebor tibi, Domine Confitebor tibi, Domine, in toto corde meo, in consilio justorum, et congregatione.

Magna opera Domini: exquisita in omnes voluntates ejus.

Confessio et magnificentia opus ejus, et justitia ejus manet in saeculum saeculi.

Memoriam fecit mirabilium suorum, misericors et miserator Dominus.

Escam dedit timentibus se, memor erit in saeculum testamenti sui.

Virtutem operum suorum annuntiabit populo suo, ut det illis haereditatem gentium.

Opera manuum ejus veritas et judicium.

Fidelia omnia mandata ejus, confirmata in saeculum saeculi, facta in veritate et aequitate.

Redemptionem misit populo suo, mandavit in aeternum testamentum suum.

Sanctum et terribile nomen ejus.

Initium sapientiae timor Domini, intellectus bonus omnibus facientibus eum, laudatio ejus manet in saeculum saeculi.

Gloria Patri, et Filio et Spiritus Sancto, sicut erat in principio et nunc et semper,

et in saecula saeculorum. Amen.

Domenico Scarlatti Stabat Mater Stabat Mater dolorosa iuxta crucem lacrimosa, dum pendebat Filius.

Cuius animam gementem, contristatam et dolentem pertransivit gladius.

O quam tristis et afficta fuit illa benedicta Mater Unigeniti !

Quae moerebat et dolebat, pia mater, cum videbat nati poenas incliti.

Quis est homo, qui non fleret, Christi Matrem si videret in tanto supplicio?

Quis non posset contristari, piam Matrem contemplari dolentem cum Filio ?

Pro peccatis suae gentis vidit Jesum in tormentis et flagellis subditum.

Vidit suum dulcem natum morientem desolatum, dum emisit spiritum.

Eia, mater, fons amoris, me sentire vim doloris

10

TEKSTEN fac, ut tecum lugeam.

Fac, ut ardeat cor meum in amando Christum Deum, ut sibi complaceam.

Sancta Mater, istud agas, crucifixi fige plagas cordi meo valide.

Tui Nati vulnerati, tam dignati pro me pati, poenas mecum divide.

Fac me vere tecum flere, CrucifĂ­xo condolere donec ego vixero.

Iuxta crucem tecum stare, te libenter sociare in planctu desidero.

Virgo virginum praeclara, mihi iam non sis amara, fac me tecum plangere.

Fac, ut portem Christi mortem, passionis fac me sortem et plagas recolere.

Fac me plagis vulnerari, cruce hac inebriari et cruore Filii.

Flammis ne urar ne succensus, per te, Virgo, sim defensus in die iudicii.

Fac me cruce custodiri

morte Christi praemuniri, confoveri gratia.

Quando corpus morietur, fac, ut animae donetur paradĂ­si gloria. Amen

BIO Rinaldo Alessandrini Rinaldo Alessandrini is stichter en dirigent van Concerto Italiano. Daarnaast is hij tevens een internationaal bekend organist, klavecinist en pianofortespeler. Hij concerteerde reeds in Japan, Canada, Europa en de VS en stond voor internationale toporkesten zoals het Scottish Chamber Orchestra, Orchestra of the Age of Enlightenment, Freiburger Barockorchester, Boston Haendel and Haydn Society, Orchestra del Maggio Musicale Fiorentino, Orchestra della RAI, Orchestra Sinfonica Citta’ di Granada, het orkest van het Spoleto Festival, Orchestra Regionale della Toscana, Orchestra Toscanini, de operaorkesten van Lyon en Bordeaux en de radio-orkesten van München en Keulen. Rinaldo Alessandrini is vaak betrokken in operaproducties. Hij werkte mee aan o.a. ‘Il Barbiere di Siviglia’ in De Munt in Brussel, Monteverdi’s ‘Ulisse’ in de Welsh National Opera en Mozarts ‘Clemenza di Tito’ in Oslo.

Concerto Italiano Concerto Italiano staat bekend om zijn baanbrekende interpretaties van 17deen 18de-eeuwse Italiaanse muziek. Het repertoire omvat voornamelijk religieuze muziek van Scarlatti, Legrenzi, Vivaldi, Melani, Pergolesi en Stradella, instrumentale muziek van Bach, Vivaldi, Corelli, Geminiani, Locatelli, Rossini en vocale muziek van Monteverdi, Marenzio, De Wert, Charpentier, Nenna en De Monte. Het ensemble is een veelgevraagde gast in de belangrijkste Europese muziekcentra en op internationale festivals. Concerto Italiano heeft een exclusief contract bij het platenlabel Naïve. Recente opnamen zijn o.a. ‘Orfeo’ van Monteverdi, religieuze muziek van Scarlatti, het achtste madrigalenboek van Monteverdi en de ‘Brandenburgse Concerti’ van Bach. Het ensemble viel reeds meerdere malen in de prijzen. Zo wonnen ze vijf Gramophone Awards, tien Diapasons d’Or en twee Diapasons d’Or de l’année, tweemaal de Deutsche Schallplattenpreis, twaalfmaal de Répertoire Award, negenmaal de Choc de la Musique...

11