Hyrje në Turizmin Religjioz

Hyrje në Turizmin Religjioz

Hyrje në Turizmin Religjioz

CIP Katalogimi në botim BK Tiranë Gaitanos, Georgios Hyrje në turizmin religjioz / Georgios Gaitanos ; përkth. e red. Rozeta Baba, Marina Baba. - Tiranë : Kolegji Universitar “Logos”, 2022

128f. : me il. ; 17x24 cm. Bibliogr. ISBN 978-9928-4738-0-6

1.Tregtia turistike 2.Feja 338.48-6 :2

Departamenti i Theologjisë dhe Kulturës, Kolegji Universitar Logos Shën Vlash, 2022 e-mail: teolorthalb@yahoo.com

Kjo vepër është objekt i të drejtave të autorit dhe mbrohet nga dispozitat e legjislacionit shqiptar dhe konventat ndërkombëtare të të drejtave të autorit. Ndalohet rreptësisht dhe pa lejen me shkrim të botuesit, çfarëdo mënyre ose forme (elektronike, mekanike ose tjetër) e kopjimit, shumëfishimit, dhe në përgjithësi, e riprodhimit, lëshimit ose huazimit, përkthimit, përshtatjes, ritransmetimit në publik ose çdo forme tjetër e qarkullimit, shfrytëzimit të pjesshëm ose total të kësaj vepre.

Botimi i Parë, 2022

© Georgios Gaitanos & Departamenti i Theologjisë dhe Kulturës, Kolegji Universitar Logos ISBN: 978-9928-4738-0-6

Përmbajtja

Parathënie

Kapitulli i parë

Kapitulli i dytë

Kapitulli i tretë

Parathënie

besojnë se udhëtimet religjioze në vendet e shenjta ishin ndër llojet më të vjetra dhe më të zakonshme të udhëtimeve në historinë njerëzore. Këto udhëtime ishin pjesë e pandarë e botës së lashtë dhe historia e tyre daton që në ditët më të hershme të shfaqjes së religjionit në botë. Devotshmëria dhe besimi i fortë në religjionin përkatës konsiderohen si mo tive të forta në udhëtimet e Mesjetës, të cilat, gradualisht, u bënë si model. Por, ia vlen të theksohet se pelegrinazhi vazhdon të ekzistojë dhe është dinamik. Ky lloj udhëtimi, jo vetëm për shkak të rritjes së religjioneve mbarëbotërore, por edhe të kontrastit me format e tjera të turizmit, është bërë i mirëpritur nga publiku. Pelegrinazhi, në kuptimin tradicional, konsiderohet si një ud hëtim i brendshëm që përfshin forcat hyjnore dhe fenomene të ndërthurura shpirtërore. Në përgjithësi, njerëzit kanë nevojë të udhëtojnë si brenda ashtu edhe jashtë vendit.

Shumë

Në turizmin religjioz, besimi religjioz, nga njëra anë, luan rol dhe, nga ana tjetër, kur turistët vizitojnë ambiente religjioze është një udhëtim në kohë po thuajse si një pelegrinazh. Një aspekt tjetër është fakti se turistët kanë motive religjioze përpara se të dëshirojnë të udhëtojnë. Megjithatë, qëllime dhe ar sye të tjera, duke përfshirë kuriozitetin dhe eksplorimin e çështjeve historike dhe religjioze, mund të gjenden në të. Në përgjithësi, ky lloj turizmi është një shfaqje e veçantë e turizmit kulturor që pasohet nga ekspozimi i produkteve të ndryshme kulturore. Ai udhëzon, gjithashtu, në një pasuri në mendim dhe frymë. Vlen të përmendet se një pjesë e rëndësishme e turizmit kulturor lidhet me vizitën në vende të shenjta. Pra, qëllimi i këtij vëllimi të parë mbi Tur izmin Religjioz është të nxjerrë në pah të gjitha pyetjet teorike që lindin rreth çështjes së këtij lloji të veçantë të turizmit, të bëjë një hyrje në karakteristikat e tij kryesore, të përcaktojë dhe të analizojë, sa më hollësisht të jetë e mundur, aspektet e tij kryesore.

Georgios Gaitanos Gusht 2022

Hyrje

religjioz është shfaqur kohët e fundit si një fushë e rëndë sishme studimi pavarësisht nga fakti se fenomeni është bashkëkohor në lidhje me lindjen e religjioneve të mëdha të botës (Budizmi, Hin duizmi, Islami, Judaizmi, Krishterimi, etj..)1. Ka një sërë shembujsh historikë të lidhjeve midis religjionit dhe udhëtimit. Pelegrinazhi përbën një nga sim bolet e jetës së krishterë të rrënjosur thellë në Shkrimin e Shenjtë. Pikëpamja kishtare e një njeriu, një i krishterë si homo viator, është një person në udhëtim, një pelegrin në tokë në rrugën drejt jetës qiellore. Sherratët dhe Hawkinsët e karakterizojnë Islamin si një “religjion jetik, të gjallë dhe të zgjeruar”2, në të cilin shpërngulja e Muhamedit (Hijra) nga Meka në Medinë në vitin 622 pas Krishtit, ishte lindja e përhapjes së shpejtë të Islamit në mbarë botën. I bash kangjitur në pesë shtyllat e Islamit është koncepti i pelegrinazhit dhe detyrimi që, një herë në jetë, myslimanët duhet të ndërmarrin pelegrinazhin në Mekë (“nëse mund ta bëjnë atë”). Tendenca përkuese të pelegrinazheve vërejmë në religjionet e tjera të mëdha moderne, ku pelegrinazhi tashmë kombinohet me Turizmin Religjioz.

Turizmi

Për më tepër, pelegrinazhi pasqyron një dëshirë njerëzore për përmbushje. Gjatë gjithë kohëzgjatjes së historisë, pelegrinazhi ka qenë një fenomen relig jioz që i shtyu njerëzit në një udhëtim jofizik që jep rezultate shpirtërore3. Në përgjithësi, punimet përkatëse akademike trajtojnë marrëdhënien komplekse ekonomike, politike, sociale, psikologjike dhe emocionale midis pelegrinazhit dhe turizmit4. Çështjet dhe argumentet kryesore që lidhen me këtë fushë kërkimore pasqyrojnë kufirin midis turizmit dhe pelegrinazhit. Turistët dhe pelegrinët që vizitojnë të njëjtën faltore mund të kenë motive të ndryshme për udhëtim, por përmbushen nevoja të ngjashme5.

Prandaj, hulumtimi ynë u fokusua në përkufizimet e “turizmit religjioz” si

1 N. Collins-Kreiner, “Researching Pilgrimage. Continuity and transformations”, An nals of Tourism Research 37.2 (2010a): 440–456.

2 B.W. Sherratt & D.J. Hawkins, Gods And Men. Glasgow: Blackie, 1972, 93.

3 Shih, përkatësisht, J. Timothy & H. Olsen (eds.), Tourism, Religion & Spiritual Jour neys, London: Routledge, 2006.

4 M. Nolan & S. Nolan, “Religious sites as tourism attractions in Europe”. Annals of Tourism Research 19 (1992), 68–78.

5 N. Collins-Kreiner, 2010a.

kërkim i personit për vende të shenjta, ku shtresa historike dhe kulturore e rëndësisë së vendit mund të rrisë përvojën e tyre shpirtërore6. Për më tepër, kërkimi për diçka që konsiderohet si mrekullibërëse, më e mirë dhe më e pastër, duke lehtësuar perceptimin e problemeve personale dhe duke ofruar një këndvështrim tjetër për të vlerësuar jetën, janë tiparet kryesore të pelegri nazheve moderne kozmike7. Lidhja në grup midis pelegrinëve në itinerar nuk është vetëm një çështje sigurie gjatë udhëtimit, por është një mjet për të për punuar përvojën e pelegrinazhit. Duke udhëtuar me miq të tjerë, ndërtimi i grupeve dhe rritja e lidhjes së grupit janë aspekte shumë të rëndësishme të turizmit religjioz8.

Por, të shkuarit në një pelegrinazh ose pjesëmarrja në udhëtime me mo tive religjioze, mund të ketë shumë arsye të tjera9. Për shembull, në Evropë, besimtarët nderojnë efektet shëruese të faltoreve të shumta dhe lehtësimi i vuajtjeve fizike është një nga motivet për të vizituar qendrat e pelegrinazhit. Për më tepër, gjeografët mjekësorë përpiqeshin të tregonin se si njerëzit që ndikoheshin nga rrethanat e tyre materiale, u jepnin kuptim përvojave të tyre që lidhen me shëndetin në peizazhe dhe se si, në vazhdim, peizazhet ndrysho jnë perceptimet dhe përvojat e tyre për shëndetin10. Gjithashtu, një hulum tim tjetër tregoi se turizmi ka ndikim të mirë në konceptimin e njerëzve për mirëqenien dhe kontribuon në vlerësimin pozitiv të cilësisë së jetës11. Vlera e mjedisit natyror është shumë e rëndësishme dhe peizazhi konsiderohet si ter apeutik12. Mjedisi pranë vendeve të shenjta mund të lehtësojë depresionin ose stresin, duke rritur dëshirën për të vizituar vendet e shenjta dhe shëruese13.

Turizmi me motive religjioze, në ditët e sotme, lidhet edhe me kulturën dhe turizmin e trashëgimisë kulturore. Siç është shfaqur, pelegrinët religjiozë dhe

6 S. Mazudmar & S. Mazudmar, “Religion and place attachment: A study of sacred places”, Journal of Environmental Psychology 24 (2004), 385–397. M. Nolan & S. Nolan, 1992.

7 C. Ward-Thompson, “Linking landscape and health: The recurring theme”, Land scape and Urban Planning 99 (2011), 187–195.

8 A. Irimias & G. Michalko, “Religious Tourism in Hungary-An Interactive Frame work”, Hungarian Geographical Bulletin 62.2 (2013), 176.

9 H. Olsen, “Pilgrims, tourists and Max Weber’s “ideal types” ”, Annals of Tourism Research 37.3 (2010): 848–851.

10 W. Gesler, “Lourdes: healing in a place of pilgrimage”, Health & Place 2.2 (1996): 9–105.

11 T. Ratz & G. Michalko, “The contribution of tourism to well-being and welfare: the case of Hungary”, International Journal of Sustainable Development 14.3–4 (2011), 332–346.

12 W. Gesler, 1996. T. Pohner, T. Berki & T. Ratz, “Religious and Pilgrimage Tourism as a Special Segment of Mountain Tourism.” Journal of Tourism Challenges and Trends 2.1 (2009): 27–42.

13 R. Foley, “Performing health in place: The holy well as a therapeutic assemblage”, Health & Place 17 (2011), 470–479.

Hyrje në Turizmin Religjioz

kozmikë, si edhe turistët e turizmit kulturor shpesh shkojnë në një udhëtim për të njëjtën arsye: duke kërkuar një përvojë shpirtërore14. Për shembull, në Romë, Selia e Shenjtë përfaqëson bërthamën e “Qytetit të Përjetshëm” dhe është e integruar në rrjetin urban të qytetit. Vlen të përmendet se vendet relig jioze në Romë janë njëkohësisht vende të rëndësishme kulturore. Mbivendos ja e turizmit kulturor, duke kërkuar traditat e krishtera, ndërtesat e trashëgi misë kulturore, festat religjioze dhe turizmin religjioz që përfaqësohet nga besimtarët e krishterë është veçanërisht i theksuar në Qytetin e Vatikanit. Pas dorëheqjes së Papa Benediktit XVI, që u shpall më 11 shkurt 2012, Vatikani ka parë një numër të shtuar të ardhjeve të turistëve dhe pelegrinëve. Festa e fun dit masive e Papa Ratzinger-it u shoqërua nga prezenca e mijëra besimtarëve të devotshëm, duke i dhënë një ndjesi të re pelegrinazhi një Pape që është ende gjallë, por, pavarësisht nga ky fakt, kremton liturgjinë e tij të fundit.

Për më tepër, turizmi religjioz merr rolin e një produkti të specializuar tur istik në turizmin ndërkombëtar. Pelegrinazhi përfshin jo vetëm një udhëtim nga një vend në tjetrin, por është një përvojë shpirtërore dhe kulturore që ndryshon ose ndikon ndjeshëm në jetën e pelegrinëve15. Këto udhëtime, që zakonisht përmbusheshin me pelegrinë të tjerë, pothuajse asnjëherë në vetmi, kanë të bëjnë me transformimin e vetes, me fitimin e njohurisë dhe të përvojës shpirtërore16.

Shkalla gjeografike e vendeve religjioze përcaktohet nga një zhvillim i mundshëm i vendit. Tendencat aktuale të industrisë tregojnë se turizmi relig jioz ka mundësi të mëdha ekonomike dhe në disa raste kontribuon ndjeshëm në zhvillimin rajonal dhe lokal. Por, ndërkombëtarisht, qendrat përkatëse të pelegrinazhit të ndërtuara rreth burimeve të shenjta të fshehura në një pyll ose në fshatra të largëta alpine kanë ndikim në mjedisin natyror dhe ngrenë pyetje në lidhje me qëndrueshmërinë17. Ndaj, aksesi i vështirë në manastiret dhe abacitë që, së fundmi, janë kthyer në destinacione turistike, ka bërë të pashmangshëm zhvillimin e infrastrukturave si edhe ndërtimin e objekteve të shërbimit. Megjithatë, një zhvillim dhe komercializim i tillë i vendeve ka

14 J. Digance, “Pilgrimage at contested sites”, Annals of Tourism Research 30.1 (2003): 143–159. M. Murray & B. Graham, “Exploring the dialectics of route-based tourism: the Camino de Santiago”, Tourism Management 18.8 (1997): 513–524. M. Nolan & S. Nolan, 1992.

15 T. Pohner, et. al. 2009.

16 N. Collins-Kreiner, “The geography of pilgrimage and tourism: Transformations and implications for applied geography”. Applied Geography 30 (2010b), 153–164.

17 C. Petrillo, “Management of churches and religious sites: some case studies from Italy”. In Religious Tourism and Pilgrimage. Eds. Fernandes, C., McGettigan, F. and Edwards, J. ATLAS Special Interest Group 1st Expert Meeting, Fátima, 2003, 71–84. G. Rinschede, “Forms of religious tourism”, Annals of Tourism Research 19 (1992), 51–67.

ndikuar fuqishëm funksionin, punën dhe jetën e manastireve të përfshira.

1. Konteksti teorik për Turizmin Religjioz

Kurmendojmë për itineraret historike të pelegrinazhit, Vendet e Shenjta dhe Jerusalemi janë destinacionet kryesore që na vijnë në mendje. Qyteti i shenjtë ka qenë një vend i shenjtë për hebren jtë dhe myslimanët, si edhe të krishterët për një kohë të gjatë. Me kalimin e shekujve, vendi i lindjes, ngjarjet e jetës dhe kryqëzimi i Jisu Krishtit janë bërë vende pelegrinazhi për besimtarët e devotshëm, si edhe turistët kozmikë. Në vitin 2012, vendlindja e Jisuit me Kishën e Lindjes së Krishtit dhe itinerari i pelegrinazhit në Bethlehem u përfshinë në listën e monumenteve të trashëgi misë mbarëbotërore të UNESCO-s. Në vitin 1453, rënia e Konstandinopojës nga Perandoria Osmane riformoi hartën e pelegrinazhit të Evropës. Vendet e Shenjta me Jerusalemin nuk ishin të aksesueshme për pelegrinët e krishterë gjatë periudhës osmane dhe në vend të tij u shfaqën vende të shumta të shen jta në Evropë për të mbuluar nevojat e besimtarëve për mëshirë përmes end jeve. Roma u bë destinacioni kryesor për pelegrinët, kështu që, në shekullin e 12-të, Santiago de Compostela, me mbrojtësin e saj Shën Jakovin, u bë një nga vendet më të vizituara të pelegrinazhit në Evropën mesjetare18. Shkrimi i Shenjtë është plot me referenca për udhëtimet. Destinacioni mund të mos jetë aq i rëndësishëm sa vetë udhëtimi, kur udhëton larg mjedisit familjar, pasi një pelegrin mund të meditojë për jetën e tij. Pelegrinazhi në një vend të shenjtë, veçanërisht në një vend historikisht të rëndësishëm, e vendos udhëtarin në situata ku mendon dhe sillet ndryshe19. Pelegrinët sot udhëto jnë për shumë arsye. Një nga arsyet për pelegrinazhe dhe udhëtime me mo tive religjioze është nevoja personale, bindja se të qenit në një vend të shenjtë mund të sjellë shërim, përvoja shpirtërore ose thjesht dëshira për ta “provuar”. Në shoqëritë postmoderne dhe në shoqëritë ku mbizotëron ankthi, ku vlerat tradicionale mund të duket se janë zhdukur dhe, gjithnjë e më shumë, njerëzit përjetojnë ndjenja dekonstruksioni dhe të mungesës së vlerave, religjioni dhe besimi mund të konsiderohen si ishuj paqeje20.

Pjesëmarrja në udhëtime me motive religjioze mund të ketë arsye të ndryshme që mund të variojnë nga nevoja për përmbushje personale, përmes

18 G. Rinschede, 1992.

19 K. Andriotis, “Sacred site experience. A phenomenological study”, Annals of Tourism Research 36.1 (2008): 64–84.

20 G. Rinschede, 1992.

Hyrje në Turizmin Religjioz

dëshirës për të marrë pjesë në rituale religjioze, në lutje dhe zotime, ose kërke sa për ndërhyrjen hyjnoren në jetën e dikujt. Për më tepër, midis motiveve të tjera, mund të gjejmë ndjesinë e detyrimit për të vizituar një vend të shenjtë, sepse është e nevojshme për një të krishterë që, ose për arsye nostalgjike, ose për qëllime mësimore në drejtim të edukimit të anëtarëve të familjes për bind jet religjioze dhe historinë kombëtare, të lidhet shpesh me vendet religjioze21. Kryesisht, studimi teorik i turizmit religjioz është fokusuar në katër tem atika: a) dallimi i pelegrinëve nga turistët, b) karakteristikat dhe udhëtimet e turistëve religjiozë, c) ekonomia e turizmit religjioz dhe d) efektet negative të turizmit në vendet religjioze dhe ritualet22. Megjithatë, duhen marrë parasysh edhe shumë faktorë të tjerë teorikë në lidhje me studimin e kësaj fushe, të cilët i përkasin ndarjes së turizmit religjioz nga turizmi i pelegrinazhit, në për dorimin e sociologjisë, në nxjerrjen në pah të rëndësisë së vendeve të shenjta dhe simbolikat që burojnë prej tyre nëpërmjet përdorimit të antropologjisë sociale, shkencës së studimit të religjionit, por edhe përdorimit të gjeografisë.

2. Vendet e Shenjta

kulturor dhe turizmi i trashëgimisë kulturore lidhen sot me turizmin religjioz pasi vendet e shenjta, kishat, manastiret dhe abac itë nuk janë vetëm vende religjioze për rituale dhe lutje, por janë edhe monumente, objekte kishtare dhe vende të trashëgimisë kulturore. Ven det e shenjta, në ditët e sotme, shihen si grumbullime turistike dhe burime kulturore.

Turizmi

Madje, monumentet e trashëgimisë kulturore, meqë paraqesin vlera kul turore universale, pranojnë vizita nga turistë ndërkombëtarë që vijnë nga anë të ndryshme të botës dhe me bindje të ndryshme religjioze. Menaxhimi i ven deve të shenjta, komplekseve të trashëgimisë religjioze, katedraleve, manasti reve etj., duhet t’i plotësojë kërkesat e ndryshme të pelegrinëve dhe turistëve, pasi vizitorët përdorin të njëjtat vende për arsye të ndryshme23. Disa kisha, katedrale dhe manastire historike varen, në një shkallë të lartë, nga të ardhu rat e turistëve, ndërsa përfitimet ekonomike të turizmit kulturor janë njohur

21 J. Timothy & H. Olsen, 2006.

22 Ibid, fq. 6.

23 K. Hughes, N. Bond & R. Ballantyne, “Designing and managing interpretative expe riences at religious sites: Visitor’ perceptions of Canterbury Cathedral”, Tourism Management 36 (2013), 210–220. N. Collins-Kreiner, 2010b.

gjerësisht24.

Por, përveç lidhjes ekonomike, midis menaxhimit të turizmit dhe të ven deve të shenjta, do duhet të vërejmë se ka një veçori të përbashkët në disa tema në hulumtimin e turizmit religjioz, si termi “mjedis/vend i shenjtë”, që i referohet si mjedisit të kufizuar brenda në një faltore, kishë, tempull, xha mi etj., si edhe në mjedis religjioz ku udhëtojnë pelegrinët në pelegrinazhet e tyre25. Madje, këtu qëndron një gamë e gjerë e zonave të mundshme për hu lumtim të ardhshëm në fushën e përgjithshme të studimit të turizmit religjioz. Kjo varion nga nevoja që të hulumtohet dhe të përsoset vazhdimësia e shen jtë-profane deri te roli i udhëzuesve, interpretuesve dhe të interpretimit në mjediset religjioze. Në njëfarë kuptimi, ajo që del në pah, është natyra eklek tike e studimit të turizmit religjioz dhe pelegrinazheve, kryesisht jo për shkak të marrëdhënieve komplekse dhe të vendosura midis vizitorëve dhe vendeve të vizituara në një skenë globale. Pra, ndërsa nga njëra anë është i dukshëm forcimi i përkushtimit religjioz, nga ana tjetër ekziston ndarja e religjionit në lëvizje të reja pothuajse religjioze dhe kozmike. Çështja e veçantë këtu është menaxhimi i përdorimeve potencialisht konkurruese të shenjta dhe kozmike të mjediseve religjioze26.

Sigurisht, ajo që duam të diskutojmë në këtë pikë, nuk është aq vlera kul turore që mund të sjellë dobi ekonomike apo mënyra kozmike e menaxhimit të një monumenti religjioz për dobi dhe promovim turistik, por, kryesisht, çfarë është ajo që e përcakton një vend për t’u karakterizuar si i shenjtë dhe të fitojë vlerë religjioze, shpirtërore, kulturore, ekonomike dhe çdo vlerë tjetër. Sigurisht, një vend për t’u karakterizuar si “i shenjtë”, duhet të përmbajë ele mente të ndonjë veçantie dhe diversiteti. Pra, në përpjekjen tonë për të kup tuar dhe për të regjistruar karakteristikat e një vendi, që t’i atribuohet kuptimi “i shenjtë”, mund të na ndihmojë hulumtimi i mëparshëm që është kryer nga teoricienët e shkencës së studimit të Religjionit (Historia e Religjioneve) dhe e Sociologjisë së Religjionit.

Për sa i përket temës “vend”, një çështje që ka preokupuar veçanërisht his torianët e religjioneve është qendra dhe, në veçanti, qendra religjioze, e cila është karakterizuar kryesisht si një “bosht i shenjtë” midis botës dhe tran

24 A. Leask, “Progress in visitor attraction research: Towards more effective manage ment”, Tourism Management 31 (2010), 155–166.

25 Shih, përkatësisht, R. Raj & N. Morpeth (eds.), Religious Tourism and Pilgrimage Management: An International Perspective, Wallingford: Cabi Publishing, 2007.

26 R. Raj & K. Griffin (eds.), Religious Tourism and Pilgrimage Management: An Inter national Perspective, Wallingford: Cabi Publishing, 22015, fq. 2.

Hyrje

shendentes27. Këto pikëpamje për shenjtërinë e “qendrës” dhe vlerën e saj koz mologjike u mbështetën me zell nga M. Eliade-s dhe e ashtuquajtura Shkollë Panbabilonase. Simbolika e qendrës përmblidhet në veprat e Eliade-s, si më poshtë: a) ekziston një “mal i shenjtë”, ku takohet qielli me tokën, b) çdo pallat ose tempull varet nga një “mal i shenjtë” dhe kështu bëhet qendër, c) pallati ose tempulli, duke qenë tashmë boshti kozmik, është pika e lidhjes mes qiel lit, tokës dhe botës së poshtme. Vetë ai përmendi se, kur shpërbëhet qendra, atëherë vjen kaosi28. Sigurisht, Eliade-s ishte veçanërisht i famshëm për dallim in që bënte midis realitetit të shenjtë dhe atij profan. Qendra është, padyshim, një vend i shenjtë dhe pikërisht në këtë vend kryhen hierofanitë dhe shfaqet e mbinatyrshmja. Ky moment i hierofanisë, sipas tij, është një situatë e pakohë dhe, madje, nuk vjen nga intelekti i njeriut, por nga hyjnorja. Domethënë, ata që gjenden në qendër, marrin pjesë në një situatë ontologjike29.

Religjioni dhe homo religiosus përbëjnë një dimension ontologjik dhe jo antropologjik. Sigurisht, një rëndësi të veçantë për Eliade-n ishte përcaktimi i homo religiosus, i cili është njeriu i shoqërive tradicionale, ndryshe nga njeriu modern që jeton në një mjedis kozmik larg botës së shenjtë dhe kështu për jeton “tmerrin e historisë”. Homo religiosus konsiderohet në thelb si modeli universal i njeriut që jeton në një gjendje tjetër ontologjike, në sferën e shenjtë, që nuk ndikohet nga historia apo nga ndonjë aspekt tjetër i jetës shoqërore. Por, do të përsërisim sesi religjioni për Eliade-n ishte një fenomen sui generis30 . Kështu, këtë kuptim simbolik për qendrën, të cilin ai e formoi përmes studim it të kulturave të Lindjes së Mesme të lashtë, e zbatoi si model për çdo kulturë njerëzore, duke kërkuar qendra dhe elemente përkatëse përmes miteve dhe

27 Në lidhje me gjeografinë e religjionit dhe shpalljen e vendeve të shenjta, shih Ν. Roumpekas, Αναζητώντας τους Θεούς: θρησκεία-μύθος-ουτοπία στον Ευήμερο τον Μεσσήνιο, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2011, fq. 365-369. C. Park, Sacred Worlds. An Introduction to Geogra phy and Religion, London; New York: Routledge, 1994.

28 M. Eliade, The Sacred and the Profane, (trans. Willard R. Trask), London: Harcourt Brace & Company, 1987, fq. 20-65. K. W. Bolle, “Imagining Ritual”, History of Religions 30.2 (1990), fq. 205.

29 J. Z. Smith, Map is not Territory: Studies in the History of Religions, Chicago: The University of Chicago Press, 1978, fq. 91-96. Po e tij, Relating Religion: Essays in the Study of Religion, Chicago; London: University of Chicago, 2004, fq. 17.

30 Shih, përkatësisht, M. Eliade, The Sacred and the Profane, fq. 14-18, 22. J. M. Kitagawa, “Eliade, Mircea”, in M. Eliade (ed.), Encyclopaedia of Religion, vol. 5 (1987), 85-89. R. T. Mc Cutcheon, Studying Religion: An Introduction, London: Equinox, 2007, fq. 24, 134-136. Po e tij, Κατασκευάζοντας τη Θρησκεία (trans. Δ. Ξυγαλατάς, ed. Π. Παχής), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2003, fq. 92-93, 105. D. Allen, “Phenomenology of Religion”, in M. Eliade (ed.), Encyclopaedia of Religion, vol. 11, 1987, fq. 279. S. Cain, “Study of Religion”, in M. Eliade (ed.), Encyclopaedia of Religion, vol. 14, 1987, fq. 76. S. Gill, “Territory”, in Mark C. Taylor (ed.), Critical Terms for Religious Studies, Chicago; London: The University of Chicago Press, 1998, fq. 302-304.

zakoneve të popujve.

Natyrisht, do duhet të shprehim kundërshtimin tonë me këtë praktikë, pasi pikëpamjet për qendrën dhe simbolikat që u zhvilluan nga kulturat e Lindjes së Mesme nuk kanë asnjë lidhje me krijimin e një boshti midis qiellit, tokës dhe botës së poshtme. Qendra në këto raste nuk është diçka imagjinare. Kon ceptet që zhvillohen, lidhen më shumë me formimin e qendrave politike, religjioze dhe ekonomike në rajon, duke krijuar edhe hierarkitë përkatëse31. Ndarjet e shenjtë/profane, e pastër/e papastër, e lejueshme/e palejueshme lid hen me sferën politike e religjioze dhe vlejnë njëkohësisht në të njëjtin sistem duke ruajtur rregullat e tyre. Pra, mbretërit donin të kishin kontroll të plotë dhe e arritën këtë duke ndërtuar ndërtesa, pallate mbretërore dhe tempuj të mëdhenj, në mënyrë që të tregonin shenjën dhe fuqinë e tyre në zotërimin e tyre32.

Si rrjedhim, krahasimi që mori përsipër Eliade me kultura të tjera, siç janë, për shembull, Tjilpa australianë, bazuar në qendrën model që ka formuluar, çon në përfundime dhe keqinterpretime të gabuara. Nuk është e mundur që të dhënat që janë grumbulluar nga shoqëria të marrin përsipër “të futen” në një tjetër dhe njëkohësisht të mos theksohen veçoritë dhe dallimet që hasim në çdo rast33. Është fakt se kudo dallojmë qendra që kanë simbolika të formuara dhe interpretime, por kjo nuk do të thotë se kanë të bëjnë me lidhjen e tokës me botën e përtejme. Krahasimet që duam të bëjmë në këtë rast, duhet të lidhen me veprimtarinë njerëzore që përpiqet të lërë gjurmë dhe të shprehë opinione dhe situata me ndërtimin, me kufizimin e ambienteve, me krijimin e sistemeve dhe me vendosjen e rendit. Për më tepër, Eliade i kushtoi vëmendje të veçantë ekskluzivisht faktit të asaj që ndodh dhe koncepteve që zhvillohen në lidhje me qendrën. Nuk i kushtoi ndonjë vëmendje faktit se çfarë ndodhte rreth qendrës ose çfarë mund të ndodhte nëse shpërbëhej qendra.

Siç e pamë më lart, ishte krijuar një koncept për veçantinë e një vendi për sa u përket ngjarjeve që ndodhnin në të dhe zakoneve të njerëzve. Ky pozicion refuzonte çdo krahasim të një vendi apo të shoqërisë së një vendi me një tjetër, 31 Kjo përkon me botëkuptimin tradicional, shih, përkatësisht, L. H. Martin, Hellenistic religions: an introduction, New York: Oxford University Press, 1987, fq. 9-12. Në lidhje me botëkuptimin tradicional të hebrenjve, shih, Μ. Konstantinou, «Το κοσμοείδωλο της Παλαιάς Διαθήκηfq. Προϋποθέσεις θεολογικής θεώρησης του κόσμου», ΕΕΘΣΘ 28 (1985), fq. 431454.

32 J. Z. Smith, To Take Place: Toward Theory in Ritual, Chicago; London: The University of Chicago Press, 1987, fq. 17-23. Po e tij, Relating Religion: Essays in the Study of Religion, fq. 107-108. S. Gill, “Territory”, fq. 305-306. K. W. Bolle, “Imagining Ritual”, fq. 205.

33 R. T. McCutcheon, Κατασκευάζοντας τη Θρησκεία, fq. 114.

pasi mbështetej veçantia e fizionomisë së tij. Domethënë, trajtohej çdo vend dhe njerëzit e tij sikur të gjendeshin të veçuar. Nëse huazojmë idenë qendrore të E. Durkheim-it se shoqëria është mbi të gjitha dhe përcakton klasifikimet, bindjet dhe zakonet e njerëzve që jetojnë në një vend të caktuar34, mund të përmbysim pikëpamjen tradicionale që thoshte se natyra e formon njeriun, duke theksuar se është shoqëria (njerëzit) ajo që formon vendin. Pra, çdo vend nuk është vetëm ambienti në të cilin jetojmë, por është gjithashtu një ambient klasifikimesh, hierarkish, gjenealogjie dhe pushteti35.

Vetë njeriu ose shoqëria formon ambientin dhe prodhon simbole e klasifi kime. Fakti që ndodhet dikush në një vend, do të thotë të veprojë, të aktivi zohet, të prezantojë punën e tij. Vendi ku jeton dhe mënyra sesi jeton dikush, nuk përbën një situatë ontologjike, e cila përsëritet vazhdimisht, por produkt të simbolikave të shoqërisë. Çfarëdolloj ndryshimi që të bëhet në shkallë so ciale, nënkupton ndryshime të njëpasnjëshme në nivel simbolik36. Prandaj, nëse njeriu gjendet në një vend që e karakterizon si kaos, të pazakontë, të ku fizuar, ndodh sepse nuk e njeh dhe nuk e ka formësuar. Atëherë detyrohet ta formojë vendin e ri me simbolika të reja dhe, në thelb, ta ndërtojë, ta zbulojë dhe ta njohë37.

Hierarkitë dhe klasifikimet për një vend fitojnë vëmendje të veçantë, veçanërisht kur ai vend është qendër religjioze dhe kulturore. Nëpërmjet hi erarkisë dalin në pah diferencimet, shtresimet dhe pozicionet shoqërore38. Për shembull, në një qendër të madhe religjioze, siç ishte tempulli i Solomonit39, 34 Shih, përkatësisht, Ν. Papageorgiou, Μεταμορφώσεις του ιερού: Κοινωνιολογία και Θρησκεία στο έργο του Marcel Mauss, Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναράς, 2005, fq. 6-61. W. A. Haviland, Cultural Anthropology, Holt: Rinehart & Winston, 1975, fq. 313-314. J. D. Moore, Visions of Culture: An Introduction to Anthropological Theories and Theorists, Wal nut Creek; London; New Delhi: Altamira Press, 1997, fq. 53-64. D. Hervieu – Leger & J-P. Willaime, Κοινωνικές θεωρίες και θρησκεία (trans. Κωνσταντίνος Τσικερδάνος, ed. Νίκη Η. Παπαγεωργίου), Αθήνα: Κριτική, 2005, fq. 211-274. M. Bloch, “Religion and Ritual”, in A. Kuper & J. Kuper (eds.), The Social Science Encyclopaedia, London; New York: Routledge, 1989, fq. 698. M. Riesebrodt & M. E. Konieczny, “Sociology of religion”, in J. R. Hinnells (ed.), The Routledge companion to the Study of Religion, London; New York: Routledge, 2005, fq. 127-128. R. T. McCutcheon, Studying Religion: An Introduction, fq. 129-131. P. Erickson & L. Murphy, Ιστορία της Ανθρωπολογικής σκέψης (trans. Φανή Μπουρμπούλη, ed. Φωτεινή

2002, fq. 130-135. K. W. Bolle, “Imagining Ritual”, fq. 207.

35 J. Z. Smith, To Take Place: Toward Theory in Ritual, fq. 45-46.

36 J. Z. Smith, Map is not Territory: Studies in the History of Religions, fq. 143-144. G. A. van den Heever, “Loose Fictions and Frivolous Fabrications”: Ancient Fiction and the Mystery Religions of the Early Imperial Era (dissertation), University of S. Africa, Pretoria, 2005, fq. 130.

37 J. Z. Smith, Map is not Territory: Studies in the History of Religions, fq. 145-146.

J. Z. Smith, To Take Place: Toward Theory in Ritual, fq. 54.

Në lidhje me tempullin e Solomonit, shih, D. Kaimakis, Ο ναός του Σολομώντα:

formohen hierarki në lidhje me pikën e aksesit që ka secili. Si një pikë e caktu ar lejohet të gjendet populli, mbreti, priftërinjtë, kryeprifti. Të gjitha këto janë të përcaktuara dhe rrotullohen rreth qendrës së kishës që është të Shenjtat e të Shenjtave. Pozicioni i secilit në mjedisin konkret lidhet me ritualin që zhvil lohet në kishë, element që, nga njëra anë, zbulon epërsinë apo inferioritetin e shtresave shoqërore dhe të njerëzve dhe, nga ana tjetër, konsolidon dhe stabi lizon një situatë me kalimin e kohës. Kështu, jo vetëm që forcohet struktura e ritualit, nëpërmjet kohës për faktin se ku duhet të ulet secili, por stabilizohet edhe shkallëzohet në mënyrë të theksuar vlera shoqërore e mbretit, e priftërin jve, e popullit për sa i përket përditshmërisë dhe kryerjes të së kremteve të rëndësishme religjioze40.

Natyrisht, referenca jonë në veçantinë e një vendi, siç e përmendëm, u lidh dhe lidhet edhe me ngjarjet që kanë lidhje me të. Kështu, disa veprimtari rit uale lidheshin dhe me rëndësinë dhe domethënien që kishte vendi konkret. Për shembull, kur Konstandini i Madh vendosi të rindërtonte një kishë në vendin e varrimit dhe ngjalljes së Jisu Krishtit, kjo u bë për shkak të “unic itetit” dhe shenjtërisë që njihnin të krishterët për këtë vend. Prandaj, në Je rusalem u ndërtuan një shumicë kishash dhe u formuan një sërë ritualesh që kishin lidhje me kujtimin e momenteve më të rëndësishme të jetës së Jisuit41. Kështu, në ditën dhe festën përkatëse, pjesëmarrësit duhej të ishin në vendin përkatës. Kjo formoi një tipiko që përsëritej dhe kërkonte mirërregullim dhe koordinim të plotë. Sigurisht, në thelb, përforcoi bindjen e veçantisë së vendit, por, në të njëjtën kohë, dukej sikur ekzistonte një ekskluzivitet i kryerjes së tip ikave dhe i përjetimit të kësaj eksperience vetëm në vendin ku ndodhën këto ngjarje42. Por, transferimi i tipikosë rituale dhe i sistemit të festave jashtë Jeru salemit tregonte krijimin e një sistemi ritual, i cili, nëse ndiqej në mënyrë rig oroze, mund të përçonte të njëjtat mesazhe pa qenë pjesëmarrësi në vendin ku ndodhën ngjarjet që paraqiten43. Domethënë, vërehet mundësia e shkëputjes së një rituali nga vendi i tij dhe i ruajtjes së kuptimit dhe rëndësisë së tij, pa varësisht nga kryerja e tij larg “vendit të origjinës”, përderisa ky është fiksuar dhe është përsëritur.

Pra, konstatojmë se sa veprime, klasifikime, simbole dhe ndërtime mund ιστορία – θεολογία, Θεσσαλονίκη: Υπηρεσία Δημοσιευμάτων ΑΠΘ, 1984.

40 J. Z. Smith, To Take Place: Toward Theory in Ritual, fq. 56-71. K. W. Bolle, “Imagining Ritual”, fq. 208.

41 J. Z. Smith, To Take Place: Toward Theory in Ritual, fq. 74-83.

42 J. Z. Smith, To Take Place: Toward Theory in Ritual, fq. 83-93. K. W. Bolle, “Imagining Ritual”, fq. 206.

43 J. Z. Smith, To Take Place: Toward Theory in Ritual, fq. 94-95.

Hyrje në Turizmin Religjioz

të formojë njeriu në një vend dhe të përcaktojë rregullat e “funksionit” dhe “përdorimit” të tij. Në veçanti, do të donim të nënvizonim se si vendosen këto në nivel religjioz dhe janë të ndërthurura me veprimet e tjera të shoqërisë. Ky këndvështrim teorik është veçanërisht i dobishëm për të kuptuar, por edhe për të përpunuar mënyrën e menaxhimit të vendeve, të cilat janë karakterizuar si “të shenjta” dhe tashmë konsiderohen nga pikëpamja turistike si referencë për zhvillimin ekonomik të një rajoni apo krahine.

3. Semiotika

Mësipër konstatuam se njeriu prodhon simbole dhe ndërton kla sifikime, të cilat përdoren për hartografimin dhe për dhënien e vlerës shtesë. Semiotika, pra, ndihmon në konstatimin dhe kup timin e kësaj, veçanërisht në aspektin e karakterizimit të një vendi si “të shen jtë” dhe, në vazhdim, në vlerësimin e tij nga faktori ekonomik dhe turistik. Sigurisht, është me interes të veçantë të shqyrtojmë se si mund të kombinohet Semiotika me Turizmin. Në rishikimin e literaturës përmenden shkurtimisht kërkimet mbi semiotikën dhe turizmin44. Shenjat, simbolet dhe interpre timi kanë luajtur gjithmonë rol të rëndësishëm në përcaktimin e një vendi. Gjithashtu mund të pohohet se përdorimi i një sistemi kompleks shenjash është një veçori e njeriut45. Shenjat njihen si çdo gjë që mund të përdoret për të paraqitur diçka tjetër, duke mbajtur një nivel të dytë kuptimi. Semiotika pra noi se zakonisht ka shumë shtresa kuptimi brenda një sistemi semiotik edhe lidhen me kulturën dhe kontekstin46. Semiologët përmendnin se kuptimet e strukturave të shenjës nuk janë të ngjashme dhe universale, por janë arbitrare dhe vendosen përmes konventave specifike shoqërore.

Siç vëren Echtner-i, aplikimet e semiotikës në hulumtimin turistik ende fokusohen në sistemin e shenjave dhe shtresave të kuptimit që aplikohen në marketingun turistik47. Knudsen-i dhe Rickly-Boyed-i, në lidhje me vendet turistike, diskutojnë për konceptualizimin e turizmit si performancë dhe rolin

44 M. Scheer & J. Williams, “Regional interpretation and symbolic representation of religion and heritage in respect of tourism”. In Religious Tourism and Pilgrimage. Eds. Fer nandes, C., McGettigan, F. and Edwards, J. ATLAS Special Interest Group 1st Expert Meeting, Fátima, 2003, 61–68.

45 M. Echtner, “The semiotic paradigm: implications for tourism research”, Tourism Management 20 (1999), 47–57.

46 R. Barthes, The Semiotic challenge, Berkley: University of California Press, 1995.

47 M. Echtner, 1999.

e semiotikës që lidhet me autenticitetin48. Gjetjet e tyre lidhen me shqyrtimin e sistemit të shenjave që përdoren për të promovuar një itinerar pelegrinazhi duke shfaqur vërtetësinë e vendit49. Belhassen-i, Caton-i dhe Stewart-i ar gumentojnë se karakteristikat fizike të vendit dhe konteksti socialo-politik për kuptimin e tij, veçanërisht në rastin e pelegrinazhit, ndikohen thellë nga ndërlidhjet midis përvojës njerëzore, perceptimeve dhe kuptimit shoqëror50.

4. Gjeografia dhe Turizmi Religjioz

Në

të gjithë botën, ka vende të shumta pelegrinazhi që tërheqin besimtarë të devotshëm, si edhe turistë kozmikë. Gama e tërheqjes së këtyre vendeve të shenjta mund të jetë në nivel ndërkombëtar, kombëtar, rajonal dhe lokal. Termi “turizëm religjioz”, sipas funksionarëve të shumë religjioneve, përdoret për t’iu referuar të gjitha udhëtimeve që drejto hen në destinacione që lidhen me çdo religjion. Kështu, ky sistem përfshin një sërë vendesh të shenjta, kisha të mëdha, manastire, pareklise rurale, si edhe objektet e shërbimeve që lidhen me këto vende të shenjta, ritet religjioze, cer emonitë, shfaqjet korale etj51.

Karakteristikat gjeografike të vendeve religjioze janë jashtëzakonisht ven dimtare për dy arsye. Nga njëra anë, shumë vende të shenjta janë bërë burimi ekonomik i zhvillimit rajonal52. Qendrat shumë të zhvilluara të pelegrinazhit kanë zona ujëmbledhëse ndërkombëtare dhe zakonisht përfaqësojnë motorin kryesor ekonomik për fshatrat dhe zonat përreth tyre. Aeroportet ndërkom bëtare funksionojnë për të përmbushur kërkesat turistike të pelegrinëve, për shembull në Lurdë që gjendet në Francën Jugore, në qytetin e vogël irlandez Knock, Fátima në Portugali dhe Santiago de Compostela në Spanjën Veriore. Nga ana tjetër, shfrytëzimi i ambientit ndikohet nga zhvillimi dhe ndërtimi i infrastrukturave të rënda, por synimi vazhdon të jetë ruajtja e identitetit të vendit dhe tregues i shenjtërisë së vendit. Ka kategori të ndryshme kishash dhe grumbullimesh religjioze turistike në varësi të numrit të vizitorëve dhe

48 D. Knudsen & J. Rickly-Boyed, “Tourism sites as semiotic signs. A critique”, Annals of Tourism Research 39.2 (2012), 1242–1263.

49 Y. Belhassen, K. Caton & W. Stewart, “The search for authenticity in the pilgrim experience”, Annals of Tourism Research 35.3 (2008): 668–689.

50 Ibid.

51 G. Rinschede, 1992. M. Nolan & S. Nolan, 1992.

52 J. Gatrell & N. Collins-Kreiner, “Negotiated space: Tourists, pilgrims and the Bahá’í terraced gardens in Haifa”. Geoforum 37 (2006), 765–778.

Hyrje në Turizmin Religjioz

funksioneve religjioze. Janë identifikuar tri kategori kryesore53:

1. Faltore pelegrinazhi me vlera të ulëta dhe të larta si pika turistike, faltore me ngjarje pelegrinazhi,

2. Kuriozitete turistike religjioze (struktura kishtare, kisha dhe manastire të famshme),

3. Vendet e festave religjioze.

Duke pasur si synim dhënien e objekteve religjioze dhe turistike, një shumë e konsiderueshme është shpenzuar për ndërtimin e aeroporteve lokale, rr jeteve rrugore, shërbimeve të akomodimit, si hotele, apartamente, transporte dhe për kujdesin shëndetësor për pelegrinët dhe turistët. Niveli i zhvillimit tregtar që gjendet në zonë të madhe të një faltoreje e tejkaloi në disa raste kapacitetin e mundshëm të vendit. Komercializimi i tepërt i disa vendeve të shenjta mund të ketë një efekt negativ në përvojat e pelegrinëve kur gjenden në zona specifike. Disa vende pelegrinazhi janë bërë jashtëzakonisht të njohu ra dhe këto tërheqin qindra mijëra pelegrinë dhe turistë nga e gjithë bota. Në të njëjtën kohë, komplekset e mëdha të faltoreve, që ndërtohen në komunitete të vogla shkaktojnë një transformim të rëndësishëm dhe gjithashtu ndikojnë në mjedisin socialo-ekonomik dhe fizik54.

Pas nxorëm në pah dhe theksuam problematika kryesore teorike për mënyrën e studimit dhe qasjes ndaj fushës së turizmit religjioz, do të trajtojmë një pasqyrim të shkurtër të përmbajtjes së pjesëve të këtij manuali hyrës mbi shkencën e turizmit religjioz. Në kapitullin e parë përpiqemi të përcaktojmë objektin e Turizmit Religjioz fillimisht duke përcaktuar konceptet bazë që e përbëjnë atë, domethënë të religjionit, turizmit dhe mundësisë së bashkëpun imit midis dy fushave. Është me rëndësi të veçantë të synojmë përcaktimin e objektit tonë të studimit, pasi vërehet një paqartësi në faktin se çfarë është turizmi religjioz dhe nëse ai identifikohet apo jo me pelegrinazhin. Është e qartë, kur ekzistojnë paqartësi apo edhe kur ekziston një pyetje e përgjithshme filozofike se çfarë është religjioni në vetvete, kuptojmë se është e nevojshme të bëjmë përpjekje për të vendosur kufij dhe për të zbërthyer se cili është objekti që përpiqemi ta përshkruajmë dhe ta nxjerrim në pah.

Në kapitullin e dytë përpiqemi të shpjegojmë konfuzionin e përgjithshëm

53 V. Ambrosio, “Religious Tourism. Territorial impacts in the EU Marian Sanctuary Towns”. In Religious Tourism and Pilgrimage. Eds. Fernandes, C., McGettigan, F. and Edwards, J. ATLAS Special Interest Group 1st Expert Meeting, Fátima, 2003, 43–52.

54 A. Irimias & G. Michalko, 2013.

të identifikimit të turizmit religjioz me turizmin e pelegrinazhit. Ndoshta pelegrinazhi konsiderohet si një nga motivet apo shkaqet kryesore për fillim in apo themelimin e turizmit religjioz, por duhet të konstatojmë dallimin që ekziston dhe të theksojmë se turizmi i pelegrinazhit përfshihet apo përbën një nga format apo manifestimet e turizmit religjioz në përgjithësi.

Kapitulli i tretë grumbullon studimin e rasteve jo vetëm të zhvillimit të tur izmit religjioz dhe të perspektivave të tij në vende të ndryshme të botës – ky diskutim do të na japë mundësinë të nxjerrim në pah rëndësinë e turizmit religjioz në zona të botës përtej religjioneve të njohura monoteiste – por edhe shqyrtimin e çështjeve të veçanta që ndërthurin turizmin religjioz me disipli na të tjera shkencore dhe çështje sociale bashkëkohore. Kështu, do të studio jmë marrëdhënien e turizmit religjioz me mjedisin, arkeologjinë, tolerancën religjioze dhe përvojën.

Bibliografia

Abbate, C. S., & Di Nuovo, S., “Motivation and personality traits for choosing religious tourism. A research on the case of Medjugorje”, Current Issues in Tourism, 16(5), 2013, 501–506. https://doi.org/10.1080/13683500.2012.7498

44.

Adamson, D. “The Abraham Path Initiative”, In Proceedings of the Internation al Conference on Tourism, Religions and Dialogue of Cultures; Cordoba, Spain, 29-31 October 2007, 95-105.

Aggarwal, A.K., Guglani, M. & Goel, R.K. Spiritual & yoga tourism: A case study on experience of foreign tourists visiting Rishikesh, India. Proceedings of the Conference on Tourism in India – Challenges Ahead, IIMK, 15-17 May, 2008.

Albayrak, T., Herstein, R., Caber, M., Drori, N., Bideci, M., & Berger, R., “Exploring religious tourist experiences in Jerusalem: The intersection of Abrahamic religions”, Tourism Management, 69, 2018, 285–296. https://doi. org/10.1016/j.tourman.2018.06.022.

Alipour, H., Olya, H.G.T. & Forouzan, I. “Environmental impacts of mass re ligious tourism: from residents’ perspectives”, Tourism Analysis 22(2), 2017, 167–183. DOI: 10.3727/108354217X14888192562 285.

Allen D., “Phenomenology of Religion”, in M. Eliade (ed.), Encyclopaedia of Religion, vol. 11, 1987, 272-284.

Amaro, S., Antunes, A., & Henriques, C., “A closer look at Santiago de Com postela’s pilgrims through the lens of motivations”, Tourism Management, 64, 2018, 271–280. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2017.09.007.

Ambrosio V., “Religious Tourism. Territorial impacts in the EU Marian Sanc tuary Towns”. In Religious Tourism and Pilgrimage. Eds. Fernandes, C., Mc Gettigan, F. and Edwards, J. ATLAS Special Interest Group 1st Expert Meet ing, Fátima, 2003, 43–52.

Amorim, D., Jiménez-Caballero, J.L. & Almeida, P. “Motivation and Tourists’ loyalty In Performing Arts Festivals: The Mediator Role of Quality and Satis

faction”, Enlightening Tourism. A Pathmaking Journal, Vol. 9, No 2, 2019, 100136.

Andriotis K., “Sacred site experience. A phenomenological study”, Annals of Tourism Research 36.1 (2008): 64–84. Apffel-Marglin, F. & Parajuli, P. “Sacred grove and ecology: ritual and sci ence”. In: Chapple, C.K. and Tucker, M.E. (eds) Hinduism and Ecology: The intersection of Earth, Sky and Water, Harvard University Press for the Center for the Study of World Religions, Harvard Divinity School, Cambridge, 2000, 291–312.

Arnal W. E., «Ορισμός», in W. Braun – R. T. McCutcheon (eds.), Εγχειρίδιο Θρησκειολογίας (trans. Δ. Ξυγαλατάς, ed. Π. Παχής), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2003, 54-72.

Asi Leonna Marrien U., Blanco Chideth Liah S., Castillo Romer C., Lacorte Precious M., Lumbera Mechelle D. & Moneda Cassandra Joy B., “Religious Tourism in Batangas, Philippines”, Asia Pacific Journal of Multidisciplinary Re search, Vol. 3, No. 4, 2015, 58-66.

Avshalom-Gorni, D. & Najar, A. 2013. Migdal: Preliminary Report. Hadashot Archaeologyot 125. Available at http://www.hadashot-esi.org.il/report_detail. aspx?id=2304 (Accessed at 21 June 2022).

Bader M., Religious Tourism in Jordan: Current situation, future developments and prospects. A case study on Islamic and Christian holy sites (dissertation), Ingolstadt: Mathematisch-Geographischen Fakultät der Katholischen Univer sität Eichstätt-Ingolstadt, 2012.

Bailey JM & Sood J., “The effects of religious affiliation on consumer behavior: A preliminary investigation”, Journal of Managerial Issues, 1993, 328-352.

Ballantyne, R. & Packer, J. International Handbook on Ecotourism, Edward El gar Publishing, Northampton, 2013. Balswick J.O. & Balkwell J.W., “Religious orthodoxy and emotionality”, Review of Religious Research, 1978, 308-319. Bar, D., & Cohen-Hattab, K. “Can the two go together? Archaeology and sanc tity at the Western Wall and surrounding area, 1967–1977”, Journal of Modern Jewish Studies, 16(3), 2017, 395-415. DOI: 10.1080/14725886.2017.1323403. Barthes R., The Semiotic challenge, Berkley: University of California Press, 1995.

Basheer, M.P. “Faith in spate: Sabarimala bursting at the seams with devo tees but environmental concerns ignored. Down to Earth”, 2003, Available at: https://www.downtoearth.org.in/coverage/faith-inspate-12356 (accessed 21 June 2022).

Belhassen Y., Caton K. & Stewart W., “The search for authenticity in the pil grim experience”, Annals of Tourism Research 35.3 (2008): 668–689.

Bellamy, C., The Powerful Ephemeral: Everyday Healing in an Ambiguously Is lamic Place, University of California Press, Berkeley, 2011.

Benoit, P. “French archaeologists”. In J. F. Drinkard, G. L. Mattingly, & J. M. Miller (Eds.), Benchmarks in time and culture: An introduction to Palestinian archaeology, Atlanta: Scholars Press, 1988, 63-86.

Bhardwaj, S.M., “Non-Hajj pilgrimage in Islam: a neglected dimension of re ligious circulation”, Journal of Cultural Geography, Vol. 17 No. 2, 1998, 69-87.

Bidzan-Gekic A., Zunic L. & Gekic H., “Development of Religious Tourism in MostarTourism-Geographical Region”, Journal of Tourism and Hospitality Management 5 (2019), 143-168.

Blackwell, R., “Motivations for Religious Tourism, Pilgrimage, Festivals and Events”, in: Raj, R. and Morpeth, N.D. Religious Tourism and Pilgrimage Fes tivals Management: An International Perspective, Boston: CABI Publishing, 2007.

Bloch M., “Religion and Ritual”, in A. Kuper & J. Kuper (eds.), The Social Sci ence Encyclopaedia, London; New York: Routledge, 1989, 698-701. Bolle K. W., “Animism and Animatism”, in M. Eliade (ed.), Encyclopaedia of Religion, Vol. 1 (1987), 296-302.

Bolle K. W., “Imagining Ritual”, History of Religions 30.2 (1990), 204-212.

Bowie F., The Anthropology of Religion: An Introduction, London: Blackwell Publishing, 22006 [2000].

Braun W., «Θρησκεία», in W. Braun – R. T. McCutcheon (eds.), Εγχειρίδιο Θρησκειολογίας (trans. Δ. Ξυγαλατάς, ed. Π. Παχής), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2003, 28-51.

Braun W., “Introducing Religion”, in W. Braun – R. T. McCutcheon (eds.), Introducing Religion: Essays in Honour of Jonathan Smith, London; Oakville: Equinox, 2008, 480-501. Bshara, K. “Heritage in Palestine: Colonial legacy in postcolonial discourse”,

Archaeologies, 9(2), 2013, 295-319. Doi:10.1007/s11759-013-9235-2.

Buckley, R. “Tourism and environment”, Annual Review of Environment and Re sources 36(1), 2011, 397–416. DOI: 10.1146/annurev-environ-041210-132637.

Bulatović Iva & Stranjančević Ana, “Integrated model of religious tourism in underdeveloped destinations”, J. Geogr. Inst. Cvijic. 2019, 69(1), 53-66.

Burkhart A. & Medlik S., Tourism: Past, Present and Future. Oxford: Butter worth-Heinemann, 1981.

Burns P. & Holden A., Tourism: A New Perspective. London: Prentice Hall, 1995.

Butler, R. “The concept of a tourist area cycle of evolution: implications for management of resources”, The Canadian Geographer/Le Géographe canadien 24(1), 1980, 5–12. DOI: 10.1111/j.1541-0064.1980.tb00970.x.

Butler, R. The Tourism Area Life Cycle Vol. 2: Conceptual and Theoretical Issues, Channel View Publications, Clevedon, 2006.

Buzinde, C. N., Kalavar, J. M., Kohli, N., & Manuel-Navarrete, D., “Emic un derstandings of Kumbh Mela pilgrimage experiences”, Annals of Tourism Re search, 49, 2014, 1–18. https://doi.org/10.1016/j.annals.2014.08.001.

Cabrini, L. “Conditions for a sustainable development and management of religious tourism destinations and sites”. In Proceedings of the International Conference on Tourism, Religions and Dialogue of Cultures; Cordoba, Spain, 29-31 October 2007, 131-152.

Cain S., “Study of Religion”, in M. Eliade (ed.), Encyclopaedia of Religion, vol. 14, 1987, 64-83.

Calinescu M., “The Disquises of Miracle: Notes on Mircea Eliade’s Fiction”, in Br. Rennie (ed.), Changing Religious Worlds. The Meaning and End of Mircea Eliade, Albany: State University of New York, 2001, 380-390.

Chandran, M.D.S. & Hughes, J.D. “The sacred groves of South India: ecology, traditional communities and religious change”, Social Compass 44(3), 1997, 413–427. DOI: 10.1177/003776897044003008.

Chantziantoniou, Aggeliki & Dionysopoulou, Panagiota, “The religious tour ism in Greece: Case study of Saint John Russian in N. Evia”, Journal of Tourism, Heritage & Services Marketing, Vol. 3, No. 2, 2017, 15-24.

Chavez M., Mustelier L. & Korstanje M., “Cuba and Its Christian Roots: A Case for Understanding Religious Tourism”. In R. Raj and K. Griffin (eds.),

Conflicts, Religion and Culture in Tourism, CAB International 2017, 94-103. Cheer, J. M., Belhassen, Y., Kujawa, J. “The search for spirituality in tourism: Toward a conceptual framework for spiritual tourism”, Tourism Management Perspectives, 24, 2017, 252-256.

Chhabra, D., Healy, R., & Sills, E. “Staged authenticity and heritage tourism”, Annals of Tourism Research, 30(3), 2003, 702-719.

Cleere, H. Approaches to the archaeological heritage: A comparative study of world cultural resource management systems, Cambridge: Cambridge Univer sity Press, 1984.

Cohen, E. “The impact of tourism on the physical environment”, Annals of Tourism Research 5(2), 1978, 215–237. DOI: 10.1016/0160-7383(78)90221-9.

Cohen E., “Rethinking the sociology of tourism”, Annals of Tourism Research 6 (1), 1979, 18–35.

Cohen, E. “Pilgrimage and tourism: convergence and divergence”, In: Morinis, A. (ed.) Sacred Journeys: The Anthropology of Pilgrimage, Greenwood Press, Westport, 1992, 47–61.

Cohen, E., “Tourism and religion: A comparative perspective”, Pacific Tourism Review. 2, 1998, 1–10.

Cohen-Hattab, K. “Struggles at holy sites and their outcomes: The evolution of the Western Wall Plaza in Jerusalem”, Journal of Heritage Tourism, 5(2), 2010, 125-139.

Cohen-Hattab, K., & Shoval, N. Tourism, religion and pilgrimage in Jerusalem. London: Routledge, 2015.

Colleyn J-P., Στοιχεία κοινωνικής και πολιτισμικής ανθρωπολογίας (trans. Μ. Κουμπούρα), Αθήνα: Πλέθρον, 2005.

Collins-Kreiner N., “Researching Pilgrimage. Continuity and transforma tions”, Annals of Tourism Research 37.2 (2010), 440–456.

Collins-Kreiner N., “The geography of pilgrimage and tourism: Transforma tions and implications for applied geography”. Applied Geography 30 (2010), 153–164.

Cooper, C., Fletcher, J., Gilbert, D. and Wanhill, S. Tourism: Principles and Practice, London: Pitman, 1993. Cristea, A.A., Apostol, M.S. & Dosescu, T. “The role of media in promoting re ligious tourism in Romania”, Procedia-Social and Behavioral Sciences, No 188,

2015, 302-306.

Denny, Frederick Mathewson. An Introduction to Islam. 3d ed. Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall, 2005.

Detienne M., Συγκρίνοντας τα μη συγκρίσιμα (trans. Π. Μαρκέτου), Αθήνα: Μεταίχμιο/ Επιστήμες, 2000.

Diaz-Andreu, M. “Ethics and archaeological tourism in Latin America”, Inter national Journal of Historical Archaeology, 17(2), 2013, 225-244. Doi:10.1007/ s10761-013-0218-1

Digance J., “Pilgrimage at contested sites”, Annals of Tourism Research 30.1 (2003): 143–159.

Digance, J. & Cusack, C., “Glastonbury: a Tourist Town for All Seasons. The tourist as a metaphor of the social world”, in Dann, G. (Ed.). The tourist as a metaphor of the social world, Boston: Cabi, 2002, 263-280.

Dowling, R. & Newsome, D. Handbook of Geotourism, Edward Elgar Publish ing, Northampton, 2018.

Dredge, D. “Place change and tourism development conflict: Evaluating pub lic interest”, Tourism Management, 31(1), 2010, 104–112.

Duda, Т. “Pilgrimage routes from Central Europe and Scandinavia towards Jerusalem and Santiago de Compostela”. In D. H. Olsen, & A. Trono (Eds.). Religious pilgrimage routes and trails: Sustainable development and manage ment, Wallingford: CABI, 2018, 122-137.

Durán-Sánchez Amador, Álvarez-García José, De la Cruz del Río-Rama María & Oliveira Cristiana, “Religious Tourism and Pilgrimage: Bibliometric Over view”, Religions 2018, 9, 249, 1-15. doi:10.3390/rel9090249

Dwivedi, O.P. “Dharmic ecology”. In: Chapple, C.K. and Tucker, M.E. (eds). Hinduism and Ecology: The Intersection of Earth, Sky and Water, Harvard University Press for the Center for the Study of World Religions, Cambridge, 2000, 3–20.

Eaton, R.M. (Ed.), India’s Islamic Traditions, Oxford University Press, Delhi, 2003.

Eliade M., The Forbidden Forest. A Novel (trans. MacLinscott Ricketts – M. Park Stevenson), Notre Dame – London: University of Notre Dame Press, 1978.

Eliade M., Der Hundertjährige (Uber. E. Sildermann), Frankfurt: Suhrkamp

Verlag, 1979.

Eliade M., The Old Man and the Bureaucrats (trans. M. Park Stevenson), Notre Dame – London: University of Notre Dame Press, 1979.

Eliade M., The Sacred and the Profane, (trans. Willard R. Trask), London: Har courtBrace & Company, 1987.

Eliade M., Το Μυστήριο του Δόκτωρα Χουιχμπέργκερ (trans. Μ. Χύμου –Μαρινέσκου, ed. Β. Ιβανοβίτς), Αθήνα: Εκδόσεις Γραβριηλίδης, 1989.

Erickson P. & Murphy L., Ιστορία της Ανθρωπολογικής σκέψης (trans. Φανή Μπουρμπούλη, ed. Φωτεινή Τσιμπιρίδου), Αθήνα: Κριτική, 2002.

Evans – Pritchard E. E., Theories of primitive religion, Oxford: Oxford Univer sity Press, 21972 (1965).

Fafurida Fafurida, Oktavilia Shanty & Pangestika Maulida Dewi, “Develop ment Planning of Cultural and Religious Tourism”, International Journal of Innovation, Creativity and Change, 14.5 (2020), 59-73.

Firth, T. M. “Tourism as a means to industrial heritage conservation: Achilles heel or saving grace?”, Journal of Heritage Tourism, 6(1), 2011, 45-62.

Fleischer, A. “The Tourist behind the Pilgrim in the Holy Land”, International Journal of Hospitality Management, 19 (3), 2000, 311-326.

Foley R., “Performing health in place: The holy well as a therapeutic assem blage”, Health & Place 17 (2011). 470–479.

Fourie, J., Rosselló, J., & Gallego, M, S., “Religion, Religious Diversity and Tourism”, KYKLOS, 68(1), 2015, 51–64. Fukuyama Y., “The major dimensions of church membership”, Review of Reli gious Research 2(4), 1961, 154-161.

Gardner, G. Invoking the Spirit: Religion and Spirituality in the Quest for a Sus tainable World, World watch Institute, Washington, 2002. Gatrell J. & Collins-Kreiner N., “Negotiated space: Tourists, pilgrims and the Bahá’í terraced gardens in Haifa”. Geoforum 37 (2006), 765–778.

Geertz C., Η

George, E.W., “Intangible cultural heritage, ownership, copyrights, and tour ism”, International Journal of Culture, Tourism and Hospitality Research, 4(4), 2010, 376-388.

Geseler, W. M. & Pierce, M. “Hindu Varansi”, Geographical review, 90 (2), 2000, 222-237.

Gesler W., “Lourdes: healing in a place of pilgrimage”, Health & Place 2.2 (1996): 9–105.

Gill S., “Territory”, in Mark C. Taylor (ed.), Critical Terms for Religious Studies, Chicago; London: The University of Chicago Press, 1998, 298-313.

Gioultsis V., Γενική Κοινωνιολογία, Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 52000.

Giovine, M.A.D., “Rethinking development: religious tourism to St. Padre Pio as material and cultural revitalization in Pietrelcina”, Tourism, Vol. 58 No. 3, 2010, 271-288.

Glock C.Y. & Stark R., Religion and society in tension, Chicago: Rand McNally, 1965.

Graburn, N.H. Tourism: The Sacred Journey, University of Pennsylvania Press, Philadelphia, 1977.

Griffin, K. A., “The Globalization of Pilgrimage Tourism? Some Thoughts from Ireland”, in: Raj, R. and Morpeth, N.D., Religious tourism and pilgrimage festivals management, Oxfordshire: CABI International, 2007.

Guthrie S., “On Animism”, Current Anthropology, Vol. 41 (1) (2000), 106-107.

Hackett R. I. J., “Anthropology of religion”, in J. R. Hinnells (ed.), The Rout ledge companion to the Study of Religion, London; New York: Routledge, 2005, 144-163.

Haviland W. A., Cultural Anthropology, Holt: Rinehart & Winston, 1975. Headey B., Schupp J., Tucci I. & Wagner G.G., “Authentic happiness theory supported by impact of religion on life satisfaction: A longitudinal analysis with data for Germany”, The Journal of Positive Psychology 5(1), 2010, 73-82.

Herrmann, J. “Tolerance and diversity”, in Offenhäußer, D., Zimmerli, W.C. and Albert, M.-T. (Eds), World Heritage and Cultural Diversity, German Com mission for UNESCO, 2010, 129-135.

Henderson, J. C. “Religious tourism and its management: The Hajj in Saudi Arabia”, International Journal of Tourism Research, 13(6), 2011, 541-552. Hervieu D. – Leger & Willaime J-P., Κοινωνικές θεωρίες και θρησκεία (trans. Κωνσταντίνος Τσικερδάνος, ed. Νίκη Η. Παπαγεωργίου), Αθήνα: Κριτική, 2005.

në

Hitchcock M., Tourism in South East Asia. London: Routledge, 1993.

Ho, P. S., & McKercher, B. “Managing heritage resources as tourism products”, Asia Pacific Journal of Tourism Research, 9(3), 2004, 255-266.

Holden, A. & Fennell, D.A., The Routledge Handbook of Tourism and the Envi ronment, Routledge, London and New York, 2012.

Holden, A. Environment and Tourism, Routledge, London and New York, 2007.

Holloway, J.C. The Business of Tourism. Pitman, London, 1989.

Howlett, D.J. Parallel pilgrimage at Kirtland temple: cooperation and contesta tion among Mormon denominations, 1965-2009, Doctor of Philosophy Degree in Religious Studies, The University of Iowa, 2010.

Hudman, L. E. & Jackson, R. H. “Mormon pilgrimage and tourism”, Annals of Tourism Research, 19(1), 1992, 107-121.

Hughes K., Bond N. & Ballantyne R., “Designing and managing interpretative experiences at religious sites: Visitor’ perceptions of Canterbury Cathedral”, Tourism Management 36 (2013), 210–220.

Ibanescu B-C., Munteanu A. & Stoleriu O., “Territorial and marketing strate gies related to religious tourism in Northern Moldavia, Romania”, CES Work ing Papers – Volume X, Issue 1, 2018, 129-148.

ICOMOS, Charter for the protection and management of the archaeological heritage. Lausanne: UNESCO, 1990.

ICOMOS. “The ICOMOS Charter for the Interpretation and Presentation of Cultural Heritage Sites”, International Journal of Cultural Property, 15, 2008, 377-383.

Iliev D., “The evolution of religious tourism: Concept, segmentation and de velopment of new identities”, Journal of Hospitality and Tourism Management 45 (2020), 131-140.

Insoll, T. The archaeology of Islam, Oxford: Blackwell Publishing, 1999.

Insoll, T. Archaeology, ritual, religion. London: Psychology Press, 2005.

Insoll, T. Oxford Handbook of Archaeology of ritual and religion, Oxford: Ox ford University Press, 2011.

Irimias A. & Michalko G., “Religious Tourism in Hungary-An Interactive Framework”, Hungarian Geographical Bulletin 62.2 (2013), 175-196.

Iso-Ahola, S.E. The Social Psychology of Leisure and Recreation, William C. Brown Co. Publishers, Dubuque, 1980.

James, N. “India’s ‘Temple City’: Shrines or monuments”. In T. Insoll (Ed.), Belief in the past: Proceedings of the 2002 Manchester Conference on Archaeolo gy and Religion, Manchester: Conference on Archaeology and Religion, 2004, 87-97.

Jha, S. Trade, Institutions and Religious Tolerance: Evidence from India, Stan ford Graduate School of Business, Stanford, 2008.

Jones, S. “Negotiating authentic objects and authentic selves beyond the de construction of authenticity”, Journal of Material Culture, 15(2), 2010, 181203.

Joseph, C.A. & Kavoori, A.P. “Mediated resistance: tourism and the host com munity”, Annals of Tourism Research 28, 2001, 998–1009.

Joseph, C.A. Temples, Tourists and the Politics of Exclusion: the Articulation of Sacred Space at the Hindu Pilgrimage Centre of Pushkar, India, Ph.D. Thesis. University of Rochester, 1994.

Kaimakis D., Ο ναός του Σολομώντα: ιστορία – θεολογία, Θεσσαλονίκη: Υπηρεσία Δημοσιευμάτων ΑΠΘ, 1984.

Kasim A., “Balancing tourism and religious experience: Understanding devo tees’ perspectives on Thaipusam in Batu Caves, Selangor, Malaysia”, Journal of Hospitality Marketing & Management 20(3-4), 2011, 441-456.

Kaur, B. “Faith to filth: thanks to Kumbh, Prayagraj sinks in solid waste. Down to Earth”, 2019 Available at: https://www.downtoearth.org.in/news/pollution/ faith-to-filth-thanks-to-kumbh-prayagraj-sinksin-solidwaste-64579 (ac cessed 21 June 2022).

Kester J.G.C., “World Tourism Trends. Presentation”, Tourism Market Trends Programme, UN World Tourism Organization at IPK 22st World Travel Mon itor Forum, Pisa, Italy, 28–29 October, 2014.

Khan, S. “Religious co-existence: tolerance and contestation amongst Hindu and Muslim faith groups of Indian origin in South Africa”, Journal of Sociology and Social Anthropology, Vol. 4 No. 1/2, 2013, 149-157.

Kim B. & Kim S., “The effect of religious tourism experiences on personal values”, International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage, Vol. 7: Iss. 2, 2019, 85-93.

Kim B., Kim S. & King B., “Religious tourism studies: evolution, progress, and future prospects”, Tourism Recreation Research 45(4), 2019, 1-19.

Kippenberg H. G., Discovering Religious History in the Modern Age (transl. Barbara Harshav), Princeton; Oxford: Princeton University Press, 2002.

Kirillova K., Lehto X.Y. & Cai L., “Existential authenticity and anxiety as out comes: The tourist in the experience economy”, International Journal of Tour ism Research 19(1), 2017, 13-26.

Kitagawa J. M., “Eliade, Mircea”, in M. Eliade (ed.), Encyclopaedia of Religion, vol. 5 (1987), 85-89.

Knudsen D. & Rickly-Boyed J., “Tourism sites as semiotic signs. A critique”, Annals of Tourism Research 39.2 (2012), 1242–1263.

Konstadinova O., “Orthodoxy in Bulgaria and related religious and cultural events and their use for the needs of religious tourism in Southwestern Bul garia”, Economics & Law, Volume III, Issue I, 2021, 77-93.

Konstantinou Μ., «Το κοσμοείδωλο της Παλαιάς Διαθήκηfq. Προϋποθέσεις θεολογικής θεώρησης του κόσμου», ΕΕΘΣΘ 28 (1985), 431-454.

Koren-Lawrence, N. & Collins-Kreiner, N. “Visitors with their ‘Backs to the archaeology’: religious tourism and archaeology”, Journal of Heritage Tourism, 14:2, 2019, 138-149.

Korganashvili L., “Religious Tourism in Georgia”, Religious Tourism and the Contemporary Tourism Market, Sitcon, 2017, 95-99.

Krippendorf J., The Holiday Makers: Understanding the Impact of Leisure and Travel, New York: Butterworth-Heinemann, 1987.

Kryukova Elena M., Khetagurova Valeria S., Soshenko Marina V., Lutovinova Natalya V. & Filimonova Nadezhda N., “The current state of the economy of religious tourism and orthodox pilgrimage in Russia”, Laplage em Revista (In ternational), vol.7, n. 3A, 2021, 67-77.

Kumar P., “Insiders and Outsiders: Studying Hinduism non-Religiously?”, in W. Braun – R. T. McCutcheon (eds.), Introducing Religion: Essays in Honour of Jonathan Smith, London; Oakville: Equinox, 2008, 192-207.

Kurmanaliyeva, Rysbekova Sh., Duissenbayeva A. & Izmailov I., “Religious tourism as a sociocultural phenomenon of the present.” The unique sense to day is a universal value tomorrow This is the way religions are created and values are made””, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 143(1), 2014, 958

– 963.

Laburthe P. – Tolra & J-P. Warnier, Εθνολογία – Ανθρωπολογία (trans. Βάνα Χατζάκη, ed. Εύα Καλπουρτζή, introd. Φωτεινή Τσιμπιρίδου), Αθήνα: Κριτική, 2003 [1993].

Lavery P., Travel and Tourism, Huntingdon: Elm Publications, 1987. Leask A., “Progress in visitor attraction research: Towards more effective man agement”, Tourism Management 31 (2010), 155–166. Leiper, N. “Tourist attraction systems”, Annals of Tourism Research 17(3), 1990, 367–384. DOI: 10.1016/0160-7383(90)90004-B.

Leone, M. The Commercialization of Christmas in American Society. Uni versity of Florida, 2011. Available at: https://ufdc.ufl.edu/AA00060082/00001 [accessed 20 April 2020].

Lessa W. A. & E. Z. Vogt (eds.), Reader in comparative religion: An anthro pological approach, New York; Evanston; London: Harper & Row Publishers, 21965 [1958].

Little, B. & McManamon, F. “Archaeology and tourism in and around Ameri ca’s national parks”, The SAA Archaeological Record, 5(3), 2005, 12-14.

Llewellyn J., “Think globally, get death threats locally: The Politics of studying Hinduism”, in W. Braun – R. T. McCutcheon (eds.), Introducing Religion: Es says in Honour of Jonathan Smith, London; Oakville: Equinox, 2008, 282-295.

Lois-Gonzalez, R. C., & Santos, X. M. “Tourists and pilgrims on their way to Santiago: Motives, Caminos and final destinations”. Journal of Tourism and Cultural Change, 13(2), 2015, 149–164. https://doi.org/10.1080/14766825.20 14.918985.

Ludwig T. M., “Otto, Rudolf”, in M. Eliade (ed.), Encyclopaedia of Religion, Vol. 11 (1987), 139-141.

Lupfer M.B. & Wald K., “An exploration of adults’ religious orientations and their philosophies of human nature”, Journal for the Scientific Study of Religion 24(3), 1985, 293-304.

Lupfer M.B., Brock K.F. & De Paola S.J., “The use of secular and religious attributions to explain everyday behavior”, Journal for the Scientific Study of Religion, 1992, 486-503.

MacCannell D., “Staged authenticity: Arrangements of social space in tourist settings”, American Journal of Sociology 79(3), 1973, 589-603.

Madichie, N.O., “Marketing Senegal through hip-hop – a discourse analysis of Akon’s music and lyrics”, Journal of Place Management and Development, 4 (2), 2011, 169-197.

Mansfield, Y. “From Motivation to Actual Travel”, Annals of Tourism Research, 19(3), 1992, 399-419.

Margry, Peter, “Secular Pilgrimage: A Contradiction in Terms?”. In Peter Jan Margry (ed.), Shrines and Pilgrimage in the Modern World: New Itineraries into the Sacred, Amsterdam: Amsterdam University Press, 2008, 13–46.

Martin L. H., Hellenistic religions: an introduction, New York: Oxford Univer sity Press, 1987.

Mathieson P. & Wall G., Tourism: Economic, Social and Physical Impacts, Lon don: Longman, 1982.

Mattila, A.S., Apostolopoulos Y., Sonmez S., Yu L. & Sasidharan V., “The im pact of gender and religion on college students’ spring break behavior”, Jour nal of Travel Research, 40, 2001, 193–200.

Mauss M. –Hubert E., Σχεδίασμα μιας γενικής θεωρίας για τη μαγεία (trans. Μαρία Βεληβαθάκη – ed. Θόδωρος Παραδέλλης), Αθήνα, 1990.

Mauss M., Κοινωνιολογία και Ανθρωπολογία (trans. Θεόδωρος Παραδέλλης, introd. Claude Levi – Strauss), Αθήνα, 2004.

Mazudmar S. & Mazudmar S., “Religion and place attachment: A study of sa cred places”. Journal of Environmental Psychology 24 (2004). 385–397.

McClain E.W., “Religious orientation the key to psychodynamic differences between feminists and nonfeminists”, Journal for the Scientific Study of Reli gion 18(1), 1979, 40-45.

McCutcheon R. T., Κατασκευάζοντας τη Θρησκεία (trans. Δ. Ξυγαλατάς, ed. Π. Παχής), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2003.

McCutcheon R. T., “Relating Smith”, Journal of Religion 86 (2), 2006, 287-297.

McCutcheon R. T., Studying Religion: An Introduction, London: Equinox, 2007.

McKercher, B., & du Cros, H. Cultural tourism: The partnership between tour ism and cultural heritage management, New York: Haworth Hospitality Press, 2002. Mill R. & Morrison A., The Tourism System. Englewood Cliffs: Prentice Hall, 1985.

Millar, S. “Heritage management for heritage tourism”, Tourism Management, 10(1), 1989, 9-14.

Moore J. D., Visions of Culture: An Introduction to Anthropological Theories and Theorists, Walnut Creek; London; New Delhi: Altamira Press, 1997.

Morinis, A. Pilgrimage in Hindu Tradition: A Case Study of West Bengal, Ox ford University Press, Delhi, 1984.

Morinis, A. (Ed.), Sacred Journeys: The Anthropology of Pilgrimage, Green wood Press, Westport, 1992.

Morris B., Anthropological Studies of Religion: An Introduction, Cambridge: Cambridge University Press, 1987.

Mostafanezhad, M., Norum, R., Shelton, E.J. & Thompson-Carr, A. Political Ecology of Tourism: Community, Power and the Environment, Routledge, Lon don and New York, 2016.

Mroz F., “Religious Tourism in areas of Environmental Value in Poland”, Ekonomia I Srodowisko 2.61 (2017), 215-230.

Murray, M. & Graham B., “Exploring the Dialectics of Route-Based Tourism: The Camino”, Tourism Management, Vol. 18, No. 8, 1997, 513–524.

Myers D.G., “Religion and human flourishing”. In M. Eid and R.J. Larsen (eds.), The Science of Subjective Well-Being, New York: Guilford Press, 2008, 323-346.

N Ncube Felicity & Chikuta Oliver, “Perceived Economic Impact of Religious Tourism: The Case of Zimbabwe”, Hospitality & Tourism Review, 1(2), 2020, 1-13.

Nagabhushanam, N. The Changing Environmental Scenario of a Temple City, Unpublished Paper, S.V. University, Tirupati, 1997.

Nelson, L.E. (ed.) Purifying the Earthly Body of God: Religion and Ecology in Hindu India, State University of New York Press, Albany, 1998.

Nieminen, K. Religious Tourism – A Finnish Perspective, Masters of Hospitality Management Thesis, Haaga: Helia University of Applied Sciences, 2012.

Nolan M. & Nolan S., “Religious sites as tourism attractions in Europe”, An nals of Tourism Research 19, (1992), 1-17.

Nyaupane, G. P., Timothy, D. J, Poudel, S. “Understanding tourists in religious destinations: A social distance perspective”, Tourism Management. 48, 2015, 343-353.

Olsen D. & Korstanje M. (eds.), Dark Tourism and Pilgrimage, Boston: Cabi, 2020.

Olsen D.H., “A scalar comparison of motivations and expectations of experi ence within the religious tourism market”, International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage 1 (1) 2014, 41–61.

Olsen H., “Pilgrims, tourists and Max Weber’s “ideal types” ”, Annals of Tour ism Research 37.3 (2010): 848–851.

Olsen, D.H. & Timothy, D.J. “Tourism and religious journeys”. In: Timothy, D.J. and Olsen, D.H. (eds) Tourism, Religion and Spiritual Journeys, Routledge, London and New York, 2006, 1–21.

Pacifico D. & Vogel M., “Archaeological sites, modern communities, and tour ism”, Annals of Tourism Research, 39(3), 2012, 1588-1611. doi:10.1016/j.an nals.2012.04.002

Palmer J., “Toward a sustainable future”. In: Cooper, D. and Palmer, J. (eds) The Environment in Question: Ethics and Global Issues, New York; London Routledge, 1992, 181-186.

Pals D. L., «Νόηση», in W. Braun – R. T. McCutcheon (eds.), Εγχειρίδιο Θρησκειολογίας (trans. Δ. Ξυγαλατάς, ed. Π. Παχής), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2003, 257-274.

Papageorgiou Ν., Μεταμορφώσεις του ιερού: Κοινωνιολογία και Θρησκεία στο έργο του Marcel Mauss, Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναράς, 2005. Park C., Sacred Worlds. An Introduction to Geography and Religion, London; New York: Routledge, 1994.

Peesapati, Hemanth, “Implementation of Sustainable Practices Through Reli gious Tourism or Pilgrimage” (July 10, 2020). Available at SSRN: https://ssrn. com/abstract=3648029 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3648029

Penner H. H., “What a difference Theory makes”, in W. Braun – R. T. Mc Cutcheon (eds.), Introducing Religion: Essays in Honour of Jonathan Smith, London; Oakville: Equinox, 2008, 418-433.

Permenter R., “Romantic Postmodernism and the Literacy Eliade”, in Br. Ren nie (ed.), Changing Religious Worlds. The Meaning and End of Mircea Eliade, Albany: State University of New York, 2001, 95-116.

Petreas Ch., “Productive Activities of Monasteries as Religious Tourism Prod ucts”, Religious Tourism and the Contemporary Tourism Market, Sitcon, 2017,

10-15.

Petrillo C., “Management of churches and religious sites: some case studies from Italy”. In Religious Tourism and Pilgrimage. Eds. Fernandes, C., McGet tigan, F. and Edwards, J. ATLAS Special Interest Group 1st Expert Meeting, Fátima, 2003, 71–84.

Petrović Vladan, Lakićević Marija & Bošković Milica Žarevac, “Cultural and Religious Tourism in Kosovo and Metohija”, Economika 66.4 (2020), 61-72.

Pfaffenberger, B. “Serious pilgrims and frivolous tourists the chimera of tour ism in the pilgrimages of Sri Lanka”, Annals of Tourism Research, 10(1), 1983, 57-74.

Picard, D. & Robinson, M. (eds). Festivals, Tourism and Social Change: Remak ing Worlds, Channel View Publications, Clevedon, 2006.

Pinter, T. L. “Heritage tourism and archaeology: Critical issues”, The SAA Ar chaeological Record, 5(3), 2005, 9-11.

Plog S. C., “Why destination areas rise and fall in popularity”, Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly 14 (1974), 55–58.

Pohner T., Berki T. & Ratz T., “Religious and Pilgrimage Tourism as a Special Segment of Mountain Tourism”. Journal of Tourism Challenges and Trends 2.1 (2009): 27–42.

Polyzos Serafeim & Niavis Spyros, “Spatial Analysis of Religious Tourism in Greece”, Tourism Today 13, 2013, 79-93.

Poon A., Tourism, Technology and Competitive Strategies. Wallingford: CAB International, 1993.

Poria Y., Butler R. & Airey D., “Tourism, religion and religiosity: A holy mess”, Current Issues in Tourism 6(4), 2003, 340-363.

Poria, Y., Butler, R., & Airey, D. “The core of heritage tourism: Distinguishing heritage tourists from tourists in heritage places”, Annals of Tourism Research, 30(1), 2003, 238–254.

Poria, Y., Butler, R. & Airey, D., “How tourists decide which heritage site to visit”, Tourism Review, Vol. 59 No. 2, 2004, 12-16.

Porter, B. W., & Salazar, N. B. “Heritage tourism, conflict, and the public in terest: An introduction”, International Journal of Heritage Studies, 11(5), 2005, 361-370.

Powell R.B. & Ham S.H., “Can ecotourism interpretation really lead to pro-con

servation knowledge, attitudes and behaviour? Evidence from the Galapagos Islands”, Journal of Sustainable Tourism 16(4), 2008, 467-489.

Prosser R., “The ethics of tourism”. In: Cooper, D. and Palmer, J. (eds) The Environment in Question: Ethics and Global Issues, London; New York: Rout ledge, 1992, 37-50.

Pruyser P.W., A dynamic psychology of religion, Harper & Row, 1968.

Radin P., Primitive religion: Its nature and origin, New York: Dover Publica tions, 1957.

Radović Nikica, Savković Marina, Stanišić Nataša & Vukić Dragan, “Spe cifics of Employee Competencies in Religious Tourism”, doi: 10.15308/Sit con-2017-169-173, 2017.

Raj R. & Griffin K. (eds.), Religious Tourism and Pilgrimage Management: An International Perspective, Wallingford: Cabi Publishing, 22015.

Raj R. & Morpeth N. (eds.), Religious Tourism and Pilgrimage Management: An International Perspective, Wallingford: Cabi Publishing, 2007.

Raj R., “Religious tourist’s motivation for visiting religious sites”, International Journal of Tourism Policy 4(2), 2012, 95-105.

Rajinder, S. J. “Pilgrimage in Sikh tradition”. In, D. J. Timothy & D. H. Olsen, (Eds.). Tourism, religion and spiritual Journeys, London: Routledge, 2006, 206219.

Ranasinghe Ruwan, Gamage Sammani & Tennakoon T., “Religious Tourism Development Potentials at Anuradhapura UNESCO World Heritage City: Chinese Tourists’ Perspective”, International conference of uva wellassa Univer sity, 2019, 1-17.

Rashid, A. G., “Religious tourism – a review of the literature”, Journal of Hos pitality and Tourism Insights, 1 (2), 2018, 150-167.

Ratnagar, S. “The Aryan homeland debate in India”. In P. L. Kohl, M. Kozelsky, & N. Ben-Yehuda (Eds.), Selective remembrances: Archaeology in the construc tion, commemoration, and consecration of national pasts, Chicago: University of Chicago Press, 2008, 349-378.

Ratz T. & Michalko G., “The contribution of tourism to well-being and wel fare: the case of Hungary”, International Journal of Sustainable Development 14.3–4 (2011): 332–346.

Redfield R., The primitive world and its transformations, Harmondsworth:

Penguin Books, 1968.

Richards G., Cultural tourism: Global and local perspectives, New York: The Haworth Press, 2007.

Richards Greg & Fernandes Carlos, “Developing Religious Tourism in North ern Portugal”. In Richards, G. (ed.), Cultural Tourism: Global and local perspec tives, New York: Routledge, 2007.

Richmond, KY. Germany’s online advertising market booming and optimistic. Press Release Web (PRWeb), 2008. Retrieved from http://www.prweb.com/ releases/2008/07/prweb1080924.htm

Ricketts MacLinscott, “The United States’ Response to Mircea Eliade’s Fiction”, in Br. Rennie (ed.), Changing Religious Worlds. The Meaning and End of Mircea Eliade, Albany: State University of New York, 2001, 79-93.

Ricketts MacLinscott, “On Reading Eliade’s Stones as Myths for Moderns”, in Br. Rennie (ed.), Mircea Eliade. A Critical Reader (Critical Categories in the Study of Religion), London – Oakville, CT: Equinox, 2006, 364-379.

Rickly-Boyd, J. M. “‘Through the magic of authentic reproduction’: Tourists’ perceptions of authenticity in a pioneer village”, Journal of Heritage Tourism, 7(2), 2012, 127-144.

Riesebrodt M. & Konieczny M. E., “Sociology of religion”, in J. R. Hinnells (ed.), The Routledge companion to the Study of Religion, London; New York: Routledge, 2005, 125-143.

Rinschede, G. “Forms of religious tourism”, Annals of Tourism Research, Vol. 19, No 1, 1992, 51-67.

Rocha, C., “Spiritual tourism: Brazilian faith healing goes global”, in W. H. Swatos (ed.), On the Road to Being There: Studies in Pilgrimage and Tourism in Late Modernity, London: Brill, 2006.

Rodrigues S. & McIntosh A., “Motivations, experiences and perceived im pacts of visitation at a Catholic monastery in New Zealand”, Journal of Heri tage Tourism 9(4), 2014, 271-284.

Roediger, D., “Americanism and Fordism - American Style: Kate Richards O’hare’s ‘Has Henry Ford Made Good?’” Labor History 1988 29(2): 241–252.

Rojo, D. M. Religious Tourism: The Way to Santiago, MA European Tourism Management Dissertation, Bournemouth: Bournemouth University, 2007.

Romanelli M., Gazzola P., Grechi D. & Pollice F. “Towards a sustainabili

ty oriented religious tourism” Syst Res Behav Sci. 2021; 1–11. https://doi. org/10.1002/sres.2791

Ron, A.S. & Timothy, D.J. Contemporary Christian Travel: Pilgrimage, Practice and Place. Bristol: Channel View Publications, 2019.

Roumpekas Ν., Αναζητώντας τους Θεούς: θρησκεία-μύθος-ουτοπία στον Ευήμερο τον Μεσσήνιο, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2011.

Rountree, K., “Journeys to the Goddess: Pilgrimage and Tourism in the New Age”, in: Swatos, W. H. Jr. (ed.), On the Road to Being There - Studies in Pilgrim age and Tourism in Late Modernity, London: Brill, 2006.

Rowan, Y. M., & Baram, U. Marketing heritage: Archaeology and the consump tion of the past. London: Rowman Altamira, 2004.

Ruback, R.B., Pandey, J. & Kohli, N. “Evaluations of a sacred place: Role and religious belief at the Magh Mela”, Journal of Environmental Psychology 28(2), 2008, 174–184. DOI: 10.1016/j.jenvp.2007.10.007.

Russell, P. & Steve, C. Religion, Tolerance and Intolerance: Views from Across the Disciplines, University of Oxford, Oxford, 2010.

Saha P. & Roy B., “Determinants of Religious Tourism: An Empirical Investi gation”, Journal of Business Studies, Vol. XL, No. 3, 2019, 125-144.

Santos, X. M. “Pilgrimage and tourism at Santiago de Compostela”, Tourism Recreation Research, 27 (2), 2002, 41-50.

Santos, X. M. “The Way of St. James in Religious Tourism Research,” Interna tional Journal of Religious Tourism and Pilgrimage, Vol. 9.6, 2021, 91-108.

Scheer M. & Williams J., “Regional interpretation and symbolic representa tion of religion and heritage in respect of tourism”. In Religious Tourism and Pilgrimage. Eds. Fernandes, C., McGettigan, F. and Edwards, J. ATLAS Special Interest Group 1st Expert Meeting, Fátima, 2003, 61–68.

Segal R. A., “Classification and Comparison in the Study of Religion: The work of Jonathan Z. Smith” (review essay), AAR 73.4 (2005), 1175-1188.

Segal R. A., “Theories of religion”, in J. R. Hinnells (ed.), The Routledge com panion to the Study of Religion, London; New York: Routledge, 2005, 49-60.

Seligman M.E.P., Steen T.A., Park N. & Peterson C., “Positive psychology progress: empirical validation of interventions”, American Psychologist 60(5), 2005, 410.

Sfakianakis M., Εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού, Αθήνα: εκδ. Έλλην, 2000.

Shackley M., Managing sacred sites: Service provision and visitor experience, London: Thomson Learning, 2001.

Shackley, M. “Tourist consumption of sacred landscapes space, time and vision”, Tourism Recreation Research 29(1), 2004, 67–73. DOI: 10.1080/02508281.2004.11081432.

Sharpe E. J., “Tylor, Edward”, in M. Eliade (ed.), Encyclopaedia of Religion, vol. 15, 1987, 107-108.

Sharpe E. J., “The study of religion in historical perspective”, in J. R. Hinnells (ed.), The Routledge companion to the Study of Religion, London; New York: Routledge, 2005, 21-45.

Sharpe E. J., Συγκριτική Θρησκειολογία: ιστορική εισαγωγή (trans. Στ. Παπαλεξανδρόπουλος), Αθήνα: Άρτος Ζωής, 2008 [1975].

Sharpley, R. & Sundaram, P. “Tourism: A sacred journey? The case of ashram tourism, India”, International Journal of Tourism Research, Vol. 7, No 3, 2005, 161-171.

Shaw G. & Williams A., Critical Issues in Tourism: A Geographical Perspective, Oxford: Blackwell, 1994. Shekari Fatemeh, Moaven Zahra & Mobasheri Ali Asghar, “Proposing a Mod el for Religious Tourism Development: Evidence from Iran”, International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage 9.1, 2021, 25-38.

Sheldon, K. “Presenting Pompeii: Reconciling relationships between configu ration and conversation”, Spectrum, 3, 2013, 68-78. Sherratt, B.W. & Hawkins, D.J., Gods And Men. Glasgow: Blackie,1972. Shinde, K. A. “Pilgrimage and the environment: challenges in a pilgrimage centre”, Current Issues in Tourism 10(4), 2007, 343–365. DOI: 10.2167/cit259.0. Shinde, K. A., “Visiting sacred sites in india: religious tourism or pilgrimage?”, in Raj, R. and Morpeth, N.D. (Eds), Religious Tourism and Pilgrimage Festivals Management: An International Perspective, CABI, Wallingford, 2007, 186-199.

Shinde, K. A. “Religious tourism: exploring a new form of sacred journey in North India”. In Cochrane, J. (Ed.), Asian Tourism: Growth and Change, Else vier Publishing, London, 2008, 245-257.

Shinde, K. A., “Managing Hindu festivals in pilgrimage sites: Emerging trends, opportunities, and challenges”, Event Management, 14(1), 2010, 53–67. https:// doi.org/10.3727/152599510x12724735767598.

Shinde, K. A. “Placing communitas: spatiality and ritual performances in in dian religious tourism”, Tourism, Vol. 59 No. 3, 2011, 335-352.

Shinde K. A., “Religious tourism and religious tolerance: insights from pil grimage sites in India”, Tourism Review Vol. 70 No. 3, 2015, 179-196.

Shinde, K. A. “Planning for urbanization in religious tourism destinations: in sights from Shirdi, India”, Planning Practice & Research 32(2), 2017, 132–151. DOI: 10.1080/02697459.2016.1198197.

Shinde, K. A. & Olsen, D. H., “The Environmental Impacts of Religious Tour ism”. In Shinde, K.A. & Olsen, D.H. (eds.), Religious Tourism and the Environ ment, Boston: CABI, 2020, 1-28.

Shinde, K. A. & Pinkney, A. M. “Shirdi in transition: Guru devotion, urban isation and regional pluralism in India”, South Asia: Journal of South Asian Studies 36(4), 2013, 554–570. DOI: 10.1080/00856401.2012.726605.

Shmueli, D., Collins-Kreiner, N., & Ben Gal, M. “Conflict over sacred space: The case of Nazareth”, Cities, 41, 2014, 132-140.

Shoval, N. “Commodification and theming of the sacred: Changing patterns of tourist consumption in the ‘Holy Land’”. In: Gottdiener, M. (ed.) New Forms of Consumption: Consumers, Culture, and Commodification, Rowman and Lit tlefield, Lanham, Maryland, 2000, 251–262.

Shuo Y.S.S., Ryan C. & Liu G.M., “Taoism, temples and tourists: The case of Mazu pilgrimage tourism”, Tourism Management 30(4), 2009, 581-588.

SIGA Team, Diverse Beliefs: Tourism of Faith, Religious Tourism Gains Ground. Strategic Initiatives & Government Advisory (SIGA), 2012.

Silva Marinalva do Rego Barros & Flores Kátia Maia, “Religious Tourism: Monte do Carmo and Traditional Festivals”. In Rosane Balsan, Núbia Noguei ra do Nascimento & Mariela Cristina Ayres de Oliveira (eds.), Identities of Tourism in the Tocantins, Palmas: Eduft, 2010, 107-118.

Singh, R.P.B. “Sacred space and pilgrimage in Hindu Society: the case of Va ranasi”. In: Stoddard, R.H. and Morinis, A. (eds). Sacred Places, Sacred Spaces: The Geography of Pilgrimages, Geoscience Publications, Louisiana State Uni versity Press, Baton Rouge, 1997, 191–207.

Singh, R.P.B. “Pilgrimage in hinduism: historical context and modern per spectives”. In Timothy, D.J. and Olsen, D.H. (Eds.), Tourism and Religious Journeys, Routledge, London, New York, 2006, 220-236.

Sizer, S., “The ethical challenges of managing pilgrimages to the Holy Land”, International Journal of Contemporary Hospitality Management, 11(2/3), 1999, 85-90.

Singh, S. “Managing the impacts of tourist and pilgrim mobility in the Indian Himalayas”, Revue De Geographie Alpine 90(1), 2002, 25–35.

Singh, S. “Religious tourism, spirituality and peace – philosophical and prac tical aspects”, Religious Tourism in Asia and the Pacific, World Tourism Orga nization (UNWTO), 2011.

Smith J. Z., The Glory, Jest and Riddle: James George Frazer and The Golden Bough (dissertation), Yale, 1969.

Smith J. Z., “The Influence of Symbols upon Social Change: A Place on Which to Stand”, Worship 44 (1970), 457-474.

Smith J. Z., Map is not Territory: Studies in the History of Religions, Chicago: The University of Chicago Press, 1978.

Smith J. Z., Imagining Religion. From Babylon to Jonestown, Chicago: Chicago University Press, 1982.

Smith J. Z., To Take Place: Toward Theory in Ritual, Chicago; London: The University of Chicago Press, 1987.

Smith J. Z., Drudgery Divine: On The Comparison Of Early Christianities And The Religions Of Late Antiquity, London: University of London, 1990.

Smith J. Z., “Religion, Religions, Religious”, in Mark C. Taylor (ed.), Critical Terms for Religious Studies, Chicago; London: The University of Chicago Press, 1998, 269-284.

Smith J. Z., Relating Religion: Essays in the Study of Religion, Chicago; London: University of Chicago, 2004.

Smith, M., MacLeod, N., & Hart Robertson, M., Key concepts in tourist studies, London: Sage Publications, 2010. http://dx.doi.org/10.4135/9781446251027

Smith, V. L., “Introduction: the quest in guest”, Annals of Tourism Research, 19 (1), 1992, 1–17.

Stausberg, M. Exposures: Faith Tourism. In, Religion and Tourism: crossroads, destinations and encounters, New York: Routledge, 2011.

Stoleriu O., “Religious Tourism and city image Iasi, Romania”, 3rd Interna tional Conference, The Role of Tourism in Territorial Development, Presa Uni versitara Clujeana, 2010, 333-343.

Sullivan, B. M. “Theology and ecology at the birthplace of Krisna”. In: Nelson, L.E. (ed.) Purifying the Earthly Body of God: Religion and Ecology in Hindu, State University of New York Press, Albany, 1998, 247–268.

Swatos Jr., W.H. & Tomasi, L. (eds). From Medieval Pilgrimage To Religious Tourism: The Social and Cultural Economics of Piety, Praeger, Westport, 2002. Swatos, W. H. Jr. (Ed.). On the Road to Being There - Studies in Pilgrimage and Tourism in Late Modernity, London: Brill, 2006.

Tala M. & Padurean A., “Dimensions of Religious Tourism”, Amfiteatru Eco nomic 2008, 242-253.

Tanner, R. & Mitchell, C. Religion and the Environment, Palgrave, New York, 2002.

Tepper, Y., Di Segni, L., & Stiebel, G. A Christian prayer hall of the 3rd century CE at Kefar’Othnay (Legio): Excavations at the Megiddo Prison, 2005. Jerusa lem: Israel Antiquities Authority, 2006.

Terzidou, M., Stylidis, D. & Szivas, E.M. “Residents’ perceptions of reli gious tourism and its socioeconomic impacts on the Island of Tinos”, Tour ism and Hospitality Planning & Development 5(2), 2008, 113–129. DOI: 10.1080/14790530802252784.

Thomas, S., White, G. R. T., & Samuel, A., “To pray and to play: Post-post modern pilgrimage at Lourdes”, Tourism Management, 68, 2018, 412–422. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2018.03.021.

Timothy J. & Olsen H. (eds.), Tourism, Religion & Spiritual Journeys. London: Routledge, 2006.

Timothy, D. J. Cultural heritage and tourism: An introduction, Bristol: Channel View Publications, 2011.

Timothy, D. J., & Boyd, S. W. Heritage tourism. Harlow: Prentice Hall, 2003.

Timothy, D.J. “Tourism, war, and political instability: territorial and religious perspectives”. In R. Butler and W. Suntikul (eds), Tourism and War, London: Routledge, 2013, 12-25.

Timothy, D.J., & Emmett, C.F. “Jerusalem, tourism, and the politics of heri tage”. In M. Adelman and M.F. Elman (eds). Jerusalem: Conflict & Cooperation in a Contested City, Syracuse: Syracuse University Press, 2014, 276-290. Tomasi, L. “Homo viator: from pilgrimage to religious tourism via the jour ney”. In William, H., Swatos, J. and Tomasi, L. (Eds), From Medieval Pilgrim

age To Religious Tourism: The Social and Cultural Economics of Piety, Praeger, Westport, 2002, 1-24.

Towner J., “Tourism history: past, present and future”. In: Seaton, A.V. (ed.) Tourism: The State of the Art, Chichester: Wiley, 1994, 721-728.

Tripathi, G., Choudhary, H., & Agrawal, M., “What do the tourists want? The case of the Golden Temple, Amritsar”, Worldwide Hospitality and Tourism Themes, 2(5), 2010, 494–506. https://doi.org/10.1108/17554211011090111.

Turker N., “Religious Tourism in Turkey”, Alternative Tourism in Turkey, 2016, 151-172. DOI:10.1007/978-3-319-47537-0_10

Turner L. & Ash J., The Golden Hordes: International Tourism and the Pleasure Periphery, London: Constable, 1975.

Turner V. & Turner E., Image and Pilgrimage in Christian Culture, New York: Colombia University Press, 1978.

Urry J., The Tourist Gaze: Leisure and Travel in Contemporary Societies, Lon don; Newbury Park: Sage Publications, 1990.

Urry, J. Consuming Places, Routledge, London, 1995.

Valdinoci, M., “Ritual journey and symbolic journey: elements of pilgrimage to the Sufi Saints’ shrines in Hyderabad”, Rivista di Studi Sudasiatici, Vol. III No. 3, 2008, 201-232.

Van den Heever G. A., “Loose Fictions and Frivolous Fabrications”: Ancient Fiction and the Mystery Religions of the Early Imperial Era (dissertation), Uni versity of S. Africa, Pretoria, 2005.

Varnavas Andreas P., Rodosthenous Nicos & Vogazianos Paris, “Religious Tourism as a Tool for Sustainability: The Case of Cyprus,” The Journal of Social Sciences Research, vol. 4(11), 2018, 285-293.

Verschuuren, B., Wild, R., McNeely, J.A. & Oviedo, G. Sacred Natural Sites: Conserving Nature & Culture, Earthscan, London, 2010.

Vukonić, B. Tourism and religion, London: Elsevier, 1996.

Wallace, A. “Presenting Pompeii: Steps towards reconciling conservation and tourism at an ancient site”, Papers from the Institute of Archaeology, 22, 2013, 115-136.

Wallace, A. “Engaging visitors: Developing presentation as a tool for site pres ervation at Pompeii”, XII International Forum Le Vie Mercantie. Best Practice in Heritage Conservation and Management. From the World to Pompeii, Aversa

- Capri, Italy, 2014.

Ward-Thompson C., “Linking landscape and health: The recurring theme”, Landscape and Urban Planning 99 (2011). 187–195.

Wheeller B., “Egotourism, sustainable tourism and the environment – a sym biotic, symbolic or shambolic relationship”. In: Seaton, A.V. (ed.) Tourism: The State of the Art. Chichester: Wiley, 1993, fq. 647-654. Weidenfeld A., “Religious Needs in the Hospitality Industry”, Tourism and Hospitality Research 6(2), 2006, 143-159.

Willson, Gregory, Allison McIntosh & Anne Zahra, “Tourism and Spirituality: A Phenomenological Analysis”, Annals of Tourism Research 42, 2013, 150-168. Wright, K. Religious tourism, a new era, a dynamic industry, Leisure Group Travel, Special Edition, 2007.

Yang, J., Ryan, C., & Zhang, L. “Social conflict in communities impacted by tourism”, Tourism Management, 35, 2013, 82–93.

Yener D. & Onurlubas O., “Religious Tourism and Turkey”, SSS Journal 5.30 (2019), 818-824.

Young, M. “The social construction of tourist places”, Australian Geographer 30(3), 1999, 373–389. DOI: 10.1080/00049189993648. Ziakas Gr., Θρησκεία και Πολιτισμός των Προϊστορικών κοινωνιών και των αρχαίων λαών, Θεσσαλονίκη: Κορνηλία Σφακιανάκη, 2002.