WADDEN magazine maart 2021 - jaargang 56

WADDEN PRIJS: € 2,50 JAARGANG 56, MAART 2021

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

WADDENSOUNDS

Van stilte tot steltloper Proost vanaf de Wadden Vlielands bier van duinwater

Geluk is een geluid 13 bijzondere waddenklanken

Bevlogen vogelaars Passie van vader op zoon

INHOUD Hoor de stilte

Stil worden Het was een zeldzaam mooie zondag in december. De zon scheen, het was volledig windstil, de perfecte dag voor een wandeling over de dijk. Ik was niet de enige.

Zo kwam het dat ik die dag met tientallen mensen tegelijkertijd stond te genieten van een spiegelgladde Waddenzee. We waren met veel, maar het was er heel stil en rustig. Dat deed de zee, die dwong dat af.

Het is zelden windstil in het waddengebied. Dat ontdekte ook Victor Dekker, de geluidsman van de nieuwe Waddenfilm Silence of the Tides. Gewapend met extra dikke geluidskappen en zelfgeknutselde windschermpjes legde hij de allermooiste geluiden van de Wadden vast. Wij vroegen onze volgers op social media ook naar hún favoriete geluiden. En we gaan aan de hand van zeven waddendieren dieper in op het nut van geluid.

In één beeld in de film Silence of the Tides zitten soms wel meer dan dertig losse geluiden verstopt. De stilte kun je volgens Dekker het beste ervaren als je het naast herrie zet. Voor de film lukte het om onder een F16 een camera te monteren en zo de militaire oefeningen boven de Vliehors op Vlieland vast te leggen. Wie al de kans had om de film te zien, zal zich op zijn minst verwonderd hebben over zoveel geweld op de Wadden. In een apart artikel in dit magazine gaan we er dieper op in.

In coronatijd trokken we massaal de natuur in. Het is mooi dat we weer ontdekken dat we gewoon gratis kunnen genieten van zoveel moois, heel dicht in de buurt. Toch heeft het ook een keerzijde. Meer mensen betekent meer geluid. De effecten daarvan zijn tot diep onder water merkbaar. Dus laten we vooral de stilte koesteren, want échte stilte wordt steeds zeldzamer in Nederland.

Jojanneke Drijver Hoofdredacteur

08 04

27

34

IN DIT NUMMER

RUBRIEKEN

04 Bevlogen vogelaars Vogelen van vader op zoon

12 Uit de vereniging Nieuws en updates uit het hart van de Waddenvereniging

09 Waddensymfonie De mooiste geluiden van het waddengebied 14 Rumoer onder de golven Hoe schadelijk is geluid voor dieren in zee?

17 Waddenshoppen Unieke tent van spijkerstof 18 Geluidsboodschappen Zo communiceren dieren

23 Wad4U Opmerkelijke oren 32 Ledenraad Nieuws en berichten 34 De smaak van de Wadden Duinwater als basis voor bier 42 Waddenleven Druktemakers onder de dieren - VERNIEUWD! -

27 B OEM, BAM, BOEM Defensie oefent op Vlieland: hebben dieren daar last van?

44 Geniet Wad Speciaal voor leden: korting, weggeefacties en meer

36 S ilence of the Tides Het verhaal van het geluid achter deze nieuwe waddenfilm

46 Column Lutz Jacobi Stilte is een oergevoel

40 S tilte in kaart Alles over stiltegebieden

47 Colofon

FOTO GROOT: MARCEL VAN KAMMEN FOTO'S KLEIN: MERLIJN TORENSMA, JOJANNEKE DRIJVER, MARCEL VAN KAMMEN

WADDENmagazine WADDENmagazine 3-2020 1-2021 3

INTERVIEW

‘Fantastisch.

Dit kind is geen haar beter dan ik’ 4

Vader Sytze en zoon Pelle delen hun fascinatie voor de natuur, en dan helemaal voor vogels.

Het WADDENmagazine mocht een middagje mee met de bevlogen vogelaars.

TEKST: ANNEMARIE BERGFELD FOTO’S: MARCEL VAN KAMMEN

WADDENmagazine 1-2021 5

INTERVIEW Het is een frisse winterdag in het begin van het jaar. Boven het wad drijven zware wolkenluchten voorbij, tussen de witte torenkastelen is de lucht helderblauw.

Op het kweldergras rennen schaduw en zonlicht achter elkaar aan. Een pad door het riet voert naar een laag dijkje van basaltblokken dat de kwelder van het drooggevallen wad scheidt. Een prima plek om vogels te spotten nu het nog geen hoogwater is.

6

Vader Sytze en zoon Pelle Pruiksma zijn op vogeltocht, hun wekelijkse uitje.

Amper staat hij op de kruin van de dijk bij Westhoek of Pelle richt de telescoop al op een voorbijscherende vogel. ‘Een blauwe kiekendief, heit.’ De bruine kiekendief broedt hier, weet heit (vader in het Fries, red.). Ook de rijen muizengaten in het gras van de dijk vallen Pelle op - ‘dat is mooi voor de torenvalk’ - en we staan even gebukt over een ravage van witgrijze

veertjes tussen het riet, waarschijnlijk het verwoestende werk van een hongerige slechtvalk. Pelle ziet puttertjes, een buizerd, een torenvalk. De wulpen die hij al hoorde met hun verdragende melancholiek klinkende roep, ziet hij nu ook. Ver van de kwelder zitten ze op het wad. Met hulp van vader verwisselt hij soepel de telescoop voor de Canon-camera met 600 mm-lens en richt de lens op iets in de verte. Achter de wulpen dansen de

INTERVIEW contouren van Terschelling onder de mooiste winterluchten.

Op pad met je held Vraag een jongetje van vier of vijf wat hij later wil worden en tien tegen één ligt het antwoord ergens in de serie tussen politieman en piloot. Pelle wilde vogel worden. Nu is hij negen en sinds hij het werk van natuurfotograaf Marcel van Kammen op het spoor kwam, weet hij het

Het is op plekken als deze, Westhoek, zeker: hij wordt later geen vogel, maar nawaar hij inspiratie vindt voor zijn compotuurfotograaf. Voor zijn verjaardag vorig sities. ‘Hoor je die scharrelende wulpen in najaar kreeg hij het mooiste cadeau ooit: moeder Nynke (zangeres Nynke Laverman, de verte? O, dat geluid, zó mooi. Weet je dat je ook het wad zelf kunt horen? Op red.) had geregeld dat hij met zijn held windstille avonden bij eb werkt Marcel op pad mocht. Samen het achtergebleven water met fotografeerden de mannen alle leven in het wad. Dan vanuit een vogelkijkhut ‘De kokkels, het één grote bedrijvigbij Noardburgum. Pimde waterbeestjes isheid in het slik. De kokpelmezen, roodborsten, en de luchtbelletjes kels, de waterbeestjes en een koperwiek: ze staan maken de mooiste de luchtbelletjes maken keurig in Pelle’s vogellogde mooiste symfonieën boek genoteerd. symfonieën met elkaar.’

Met het opkomende tij bij met elkaar’ Pelle’s aandacht wordt ook Westhoek ziet de jonge vogetrokken door het slik. Een gelaar bergeenden, kanoeten buitenkansje om even lekker in rond en kluten in lange rijen langzaam te banjeren. ‘Niet te ver hè?’, waarschuwt naar de kwelder oprukken. Is het straks vader. Pelle maakt een rondje, spot pootvloed, dan is de kwelder hun hoogwaafdrukken van de bergeend en staat al tervluchtplaats. Trots observeert Sytze gauw weer achter de camera. Klik. Een hoe zijn zoon foto na foto maakt en enbiddende buizerd op de kiek. Klik. Een thousiast roept wat hij door de lens ziet. bergeend. Klik. Een torenvalk met een ‘Fantastisch. Dit kind is geen haar beter muis in z’n klauwen. Sytze: ‘Pelle weet niet dan ik. Toen ik acht, negen was lag ik elke alleen alles van vogels - hij kent het hele dag in de Workumer Waard, aan de rand vogelboek uit zijn hoofd - hij ziet ook alles. van het IJsselmeer. Mijn moeder hield ook En hij is véél sneller dan ik. Dat is echt te van de natuur, ze was een gepassioneerd gek.’ tuinierster. Elke dag na school smeerde ze Pelle glimlacht van oor tot oor. Zijn mooikoek met boter voor me, ik pakte vogelste foto maakte hij afgelopen herfst in de boek en verrekijker mee en fietste langs Makkumerwaard. ‘Heit en ik gingen voor de zeedijk naar de Workumer Waard. De de visarend. Maar er was een vos en dat lucht was vol met kieviten, scholeksters, is best gek op die plaats. Toen ik die aan tureluurs, grutto’s. Ik zat op drie meter het fotograferen was, zag ik een zeearend afstand naar baltsende kemphanen te kijaankomen. En ik kreeg ze bij elkaar op de ken - die waren er toen nog. ‘s Avonds noteerde ik welke vogelsoorten ik had gezien foto.’ ‘Die foto is echt uniek,’ vult Sytze en ik tekende ze na. Ik zou bioloog worden, aan. ‘Zoiets maak je maar één keer mee.

Bovendien kijken de twee beesten elkaar dat wist ik wel zeker.’ ook nog eens recht in de ogen, het is een pláátje.’ Dat vond It Fryske Gea, beheerder Bedrijvigheid in het slik van de Makkumerwaard, ook en plaatste Sytze werd geen bioloog, maar muzikant. de foto op de website.

Maar de liefde voor de natuur en de vogels bleef. Hij raakte nauw betrokken bij het werk van trekvogelecoloog Theunis Kleuren van de roodhalsgans Piersma en besloot de muziek in te zetten Sytze hoefde zijn zoon nooit te stimuleren om aandacht te vragen voor de stand van om mee naar buiten te gaan. ‘Natuurlijk het landschap. krijgt hij het mee omdat ik er fanatiek in > WADDENmagazine 1-2021 7

INTERVIEW Pelle maakte deze foto in de herfst in de Makkumerwaard. Tijdens het fotograferen van een vos zag hij een zeearend aankomen.

Het lukte hem om ze samen op de foto te krijgen.

Sytze werd geen bioloog, maar muzikant.

Maar de liefde voor de natuur en de vogels bleef

ben, maar hij heeft er altijd zelf om gevraagd. Hij was nog klein toen hij al mee wilde naar ‘de fûgeltsjes’. Op vakantie in Scandinavië tekende het jongetje alle zeventig vogelsoorten die hij spotte nauwkeurig na. Pelle houdt ook van voetbal en met de treinbaan spelen, maar het mooist is ‘fûgeltsje boartsje’ (vogeltje spelen) met zijn broertje Sylas. Sytze: ‘Dan rennen ze met vleugels op de rug door het weiland en bouwen nesten van takjes.’ Pelle’s favoriete vogel is de roodhalsgans. ‘Die heeft zulke mooie kleuren. Hij is heel zeldzaam in Nederland en ik heb er al twee gezien. En op de foto gezet!’

De liefde gaat diep, daarover is geen twijfel

Muziek voor de natuur Collegetour Music of Migration was het eerste werk waarin Sytze Pruiksma, samen met Theunis Piersma, aandacht vroeg voor het landschap. ‘Theunis vertelde het verhaal over de achteruitgang van de vogelstand met de keiharde data, ik vertelde hetzelfde met mijn muziek.

Dat werkte wonderwel. Kunst kan zo’n belangrijke rol spelen bij het overbrengen van een boodschap.’ Een ander groot project was de muzikale theatervoorstelling Conference of the Birds, in 2018. Sytze Pruiksma componeerde ook grotendeels de muziek voor Plant, het nieuwste album en theaterproductie van Nynke Laverman. Een filmische muzikale trip waarin zij ons huidige wereldbeeld bevraagt, en uitkomt bij verstilling.

Plant is in het theater te zien vanaf oktober 2021.

Meer info: www.nynkelaverman.nl.

8

mogelijk. ‘Het mooie is,’ zegt Sytze over zijn zoon, ‘ook al kiest hij later een ander vak, dit vergeet hij nooit meer. Ik was vanaf mijn vijftiende helemaal in de ban van de muziek, pas jaren later kwamen de vogels weer in mijn leven. Ik wist alles nog. En toen kwam ik er ook nog achter dat ik mijn liefde voor vogels en natuur in mijn muziek kon vertalen. Dat was magisch.’

Nog drie Dan zakt de zon opeens snel, de luchten worden dreigender. Het is zo’n beetje tijd om naar huis te gaan. Eerst nog gauw even scherpstellen op wat daar voorbij vliegt, nog even kijken wat dat is... Soortenjagers zijn de mannen niet. ‘Het gaat ons niet om lijstjes afvinken’, zegt Sytze.

‘Hoewel we wel een kleine competitie met dorpsgenoot Jan hebben. Hij heeft 108 soorten in zijn tuin gezien, wij zitten op 106. We moeten er nog twee.’ Nou, valt Pelle in, ‘liever nog dríe, heit’. Lachend klimmen ze weer bij de dijk omhoog, terug naar de warme auto. Misschien kan Pelle voor het avondeten nog even ‘fûgeltsje boartsje’. Toen hij begin van de middag van huis vertrok wapperde Sylas al als torenvalk door de woonkamer. Moeder Nynke weet dan wel niet zo veel van vogels als man en zoon, vogelkopjes schminken kan ze als de beste. Vanochtend was Pelle nog een koolmeesje.

INSPIRATIE

blub blub 13 liefhebbers over hun mooiste waddengeluid

Zingende, roepende en krijsende vogels, natuurlijk scoren die hoog. Maar er zijn ook andere mooie geluiden, denk aan het het knisperen van schelpen onder de fietsband of briesende paarden. 13 waddengangers vertellen over hun favoriete klank van het wad.

TEKST: ANNEMARIE BERGFELD

Saskia Rosendaal:

‘Het zuigende geluid van het slik als ik op het wad loop.’

‘Hoorde ik dat nou goed? Hoorde ik echt een zacht blub-blub-blub uit de bodem komen? Het was op een stralende septemberdag. Ik was op vakantie en fietste langs de dijk van Lauwersoog naar Hornhuizen. Voorbij Lauwersoog ging het fietspad van de landkant naar de zeekant. Dat was een fantastisch moment: de zee net zo blauw als de lucht, de paaltjes van de rijsdammen in strakke rijen en toen dat geluid. Zo bijzonder en ik wist op dat moment echt niet wat het was, of ik het wel echt hoorde.

Later heb ik het nagevraagd en ja hoor... ik had het echt gehoord, de knappende luchtbelletjes van de tunnelingangen die de slijkgarnaaltjes in de bodem graven.

Ik zal dat moment nooit vergeten.

Toen, daar op de dijk bij Lauwersoog, is mijn grote liefde voor het wad ontstaan. Sindsdien ga ik elk jaar terug naar het wad. Vogels vind ik ook schitterend, maar die hoor je overal. Dit blub-blubblub is voor mij het enige echte geluid van de Wadden.’

RENATE DE BACKERE

HENK POSTMA

Ineke Roordink:

WADDENmagazine 1-2021 9

FRANSJE GRISNICH

Gerda de Voogd:

Esther Verbiest:

‘Als ik op Vlieland van het Noordzeestrand de punt om ga richting Waddenzee, op het moment dat het geraas van de golven plaatsmaakt voor zacht kabbelend water.

Zó rustgevend.’

HENK POSTMA

Judith Stoffers: ‘Wanneer ik door de duinen fiets en steeds dichter bij het strand kom en dan de meeuwen hoor in combinatie met spelende kinderen en kletsende mensen, dan weet ik... ik ben er!

En kom volledig tot rust.’

‘Rietzangers, graspiepers, het onmiskenbare gesnater van de scholekster: ik geniet van alle vogelgeluiden.

Maar de schelle schaterlach van een meeuw is voor mij het mooiste. Vooral op marktdagen hoor ik ze veel hier, in de stad Groningen. Ik heb dan altijd het gevoel dat ze me uitlachen: jij zit hier tussen de stenen, maar ik vlieg zo meteen lekker weer naar het wad.

En het lukt ze hoor, ik voel dan altijd meteen een knoopje heimwee in mijn maag. Maar als ik op Schiermonnikoog ben of op de boot onderweg en ik hoor de meeuwen schreeuwen, dan lachen ze me toe. Dan weet ik: ik ben er weer!’

Vincent van Dijk:

HENK POSTMA

Welmoed Bogers:

10

‘’s Nachts vanuit mijn tent de wulpen op het wad onder Vlieland horen.’

‘Al meer dan 25 jaar kom ik veel op Vlieland. Op een gegeven moment begonnen de scholeksters me op te vallen, die zijn er altijd en overal. Ik vind het een mooie vogel met zijn priemende rode ogen. Scholeksters zijn altijd samen. Trouw aan elkaar, dat spreekt me ook aan. En dan dat luidruchtige te-piet te-piet. Zeker als ze in een groep zijn... een fantastisch geluid om te horen. Met het gekrijs van de scholeksters is jaren geleden mijn vogelhobby begonnen. Het lijkt of ze dat weten en me elke keer weer welkom krijsen.’

INSPIRATIE

HENK POSTMA

Franciska Hoegee:

‘De eerste vogelgeluiden van de dag op de waddendijk op Terschelling.’

Maaike Dijkstra: Jelle Hoekstra: ‘Ik ben opgegroeid in Wierum, speelde als kind eindeloos op de zeedijk - hij was fantastisch om te sleeën - en vond het allemaal heel gewoon. Zo af en toe maak ik nog een kleine pelgrimstocht langs de dijk. Helaas groeien de overvloedige paardenbloemen en madeliefjes niet meer tussen het gras. De stilte is er nog wel, en dat is voor mij het mooiste geluid van het wad. Op zomeravonden zitten veel vogels in het riet achter de dijk. Aan de wadkant is het stil. Je ziet geen mens, soms hoor je een meeuw, en dat is het. Stilte. Ik kan er eindeloos voor blijven zitten.’

‘De wegspattende schelpen onder de fietsbanden.’

Engelien Reitsma:

Marijke Barhorst: ‘Ik kan niet vaak genoeg buiten zijn.

Ik heb het geluk op Schiermonnikoog te wonen en zodra het even kan maak ik een ommetje. Ook in het donker, dat kan hier veilig. En het is altijd mooi buiten, ook als het donker is. Soms ga ik het bos in of maak een klein rondje om het dorp, andere keren loop ik langs de dijk. Ik word altijd blij van vogelgeluiden, maar op zo’n donkere avond vind ik ze extra speciaal. Je ziet niets, maar je hoort van alle kanten de steltlopers. Wadvogels leven niet op het ritme van licht en donker maar van eb en vloed. Bij laagwater kunnen ze eten.

En dat doen ze! Ik hoor dan scholeksters, wulpen, tureluurs, zilverplevieren, bonte strandlopers.

Een roepje hier, een roepje daar... Dat in combinatie met de geur van het wad, prachtig.’

Rutger de Vos:

‘Met je schoenen over de scheermessen op het strand lopen.’

WADDENmagazine 1-2021 11

JOJANNEKE DRIJVER

‘Het zachtjes briesen van de Friese paarden op Terschelling.’

Uit de vereniging Nieuws, aankondigingen, speciale acties voor leden & meer activiteiten van de Waddenvereniging. Blijf ook op de hoogte via de gratis digitale nieuwsbrief. Aanmelden: www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.

TEKST: TESSA VAN BUSSEL

Excursies?

Normaal gesproken zou in maart het excursieseizoen losbarsten. En wat hebben we ook dit jaar weer (extra) veel zin om jullie het wad mee op te nemen. Bij het ter perse gaan van dit nummer hebben wij nog geen zicht op de geldende coronamaatregelen en weten we dus ook niet of en in welke vorm we weer met elkaar naar buiten kunnen. Zodra het veilig en verantwoord kan, organiseren wij weer

12

excursies. Ze staan dan in de agenda op onze website. Of abonneer je op onze Facebook-pagina of nieuwsbrief om als eerste op de hoogte te zijn.

We kunnen ons helemaal voorstellen dat je staat te popelen om weer van de waddennatuur te genieten. Ga dan op pad met de WADDEN excursie-kit. Hiermee kun je zélf op ontdekkingstocht langs de mooiste plekken op de Waddeneilanden en langs de waddenkust. Kijk voor meer informatie op www.waddenvereniging.nl/excursie-kit.

De Wadden en de Waddenvereniging worden door vele wadliefhebbers gesteund. Soms in praktische zin (bijvoorbeeld door vrijwilligers die hand- en spandiensten voor ons verrichten of excursies geven) en vaak ook met een (extra) financiële bijdrage van betrokken leden en donateurs.

Ook de afgelopen maanden hebben we weer bijzondere donaties ontvangen. Bijvoorbeeld van Peter Siepel, die als zelfstandig ondernemer met een Even Wad anders-kaart naar klanten en relaties een alternatief eindejaarscadeau verstuurde. Elke kaart betekende een donatie aan de Wadden. In totaal is hiermee € 400,- opgehaald. Een geweldig mooie actie van Peter, die als bezoeker van de eilanden én als watersporter verliefd is op de Wadden. Heel veel dank.

Start ook een actie via www.voordewadden.nl.

MERLIJN TORENSMA

MARCEL VAN KAMMEN

HARTVERWARMEND

Binnen in het Waddenhuis

In de brief bij het vorige WADDENmagazine vroegen we je hulp voor het nieuwe meerjarenbeleidsplan. In dit plan hebben wij onze dromen en doelen voor het waddengebied voor de komende jaren neergezet. Je kunt het plan lezen via www.waddenvereniging.nl/meerjarenbeleidsplan.

We zijn enorm blij met het mooie bedrag van € 53.014,- dat we van jullie hebben ontvangen.

KLIMAATZAAK TEGEN SHELL In december 2020 vonden de vier hoorzittingsdagen plaats in de klimaatzaak van Milieudefensie tegen Shell.

Ook de Waddenvereniging is mede-eiser in deze zaak, omdat klimaatverandering een van de grootste bedreigingen is voor het waddengebied. Uit onderzoek van I&O Research blijkt dat twee derde van de Nederlanders vindt dat grote vervuilende bedrijven aangeklaagd moeten kunnen worden als ze te weinig doen tegen klimaatverandering. Samen met al deze mensen kijken wij uit naar de uitspraak van de rechter op 26 mei aanstaande.

Meer op: www.waddenvereniging.nl/klimaatzaakshell.

EEN GAT IN DE AFSLUITDIJK Je leest het goed. Er komt een gat in de Afsluitdijk. De opening is een cruciaal onderdeel van de Vismigratierivier. Hierdoor kunnen trekvissen straks weer heen en weer zwemmen tussen het zoute water van de Waddenzee en het zoete water van het IJsselmeer. Natuurlijk wordt er niet zomaar een gat gegraven.

Eerst is de weg omgelegd. Daarna is er dwars op de dijk een soort 'badkuip' gemaakt waar de grond uitgegraven wordt.

In januari zijn de werkzaamheden gestart. Naar verwachting is de opening in de Afsluitdijk in september 2021 klaar. Daarna duurt het nog een paar jaar voordat de hele Vismigratierivier er ligt. Pas als alles klaar is, zal er water onder de weg doorstromen en kunnen zowel automobilisten als vissen ongehinderd reizen.

De Vismigratierivier is een initiatief van Waddenvereniging, It Fryske Gea, Coalitie Blauwe Hart Natuurlijk, Sportvisserij Nederland en NetVISwerk. De Nationale Postcode Loterij was het vliegwiel voor dit project.

Meer info: www.waddenvereniging.nl/vismigratierivier.

ELLEN KUIPERS

DROMEN & DOELEN

Bij de Waddenvereniging werken 21 mensen.

Wie zijn ze, wat doen ze en wat drijft hen? Een van hen is projectleider BART BEIJLOOS. Hij wil de waddennatuur een stem geven.

• Leeftijd: 57 • Opgeleid als: bioloog • Woonplaats: Bantega

‘Een beetje eigenwijs zijn’ ‘Drie maanden werk ik pas bij de Waddenvereniging’, zegt senior projectleider Bart Beijloos vrolijk, ‘maar ik voel mij er al helemaal thuis’. Niet onlogisch, want hij is geen nieuweling in het Waddenhuis te Harlingen. Hij werkte er eerst een jaar lang een dag per week als vrijwilliger. ‘Ik ben begonnen met het dossier defensie. Nu doe ik onder meer klimaatverandering en ik ben betrokken bij het project Naar een Afvalvrije Terschellinger Kustlijn.’

Zijn roots liggen in Noord-Brabant, hij studeerde biologie in Nijmegen aan de Radboud Universiteit en als reisleider bij SNP Natuurreizen trok hij door Europa en Afrika. In Afrika kwam hij in contact met het farmaceutische bedrijf Organon waar hij als projectleider aan de slag ging. ‘Ondertussen was ook de natuur altijd op de achtergrond aanwezig, want ‘ik was als vrijwilliger als coördinerend bioloog betrokken bij een dierentuin.’

Maar de natuur begon harder te roepen. ‘Ik wilde mij weer inzetten voor de natuur, ik kan namelijk .. zijn inslecht tegen onrecht.’ Hij luisterde naar nerlijke stem en nu zet hij zich fulltime in voor de bescherming van het waddengebied. ‘De natuur mag wel weer voorrang krijgen op de economie. Of zoals David Attenborough het mooi zegt: laten we de natuur rewilden.’

Een groot deel van zijn werk gebeurt achter de schermen. ‘Praten met organisaties en zorgen dat de neuzen allemaal dezelfde kant op staan.’ Een zaak van lange adem. ‘En een beetje eigenwijs zijn.’

Maar het doel is helder: ‘Een robuuste en klimaatbestendige waddennatuur.’

WADDENmagazine 1-2021 13

Rumoer onder water Zeedieren zijn een stuk luidruchtiger dan velen denken. Diverse vissoorten maken geluiden door met speciale spieren de zwemblaas, die normaal het drijfvermogen regelt, te laten trillen. Andere soorten doen dat door bijvoorbeeld keeltanden of vinbotjes tegen elkaar te wrijven. Meestal zijn de geluiden bedoeld om te communiceren met soortgenoten. Zo maken mannetjeskabeljauwen in de paartijd met hun zwemblaas knorrende geluiden waarmee zij hun territorium verdedigen tegen andere mannetjes en vrouwtjes aantrekken. Grauwe ponen, in de Waddenzee algemeen, gebruiken dezelfde truc voor kloppende en grommende geluiden die rivalen om voedsel verjagen. Haringen laten een soort scheetjes waarvan de opstijgende bellen een klingelend geluid geven en helpen een school bij elkaar te houden. Bruinvissen, de kleine walvissen die tegenwoordig weer talrijk zijn in de Nederlandse kustwateren en ook de Waddenzee, zenden klikgeluiden om in troebel 14

De motoren en schroeven van boten, schepen, watertaxi's en baggerinstallaties veroorzaken in de Waddenzee volgens onderzoekers een vrijwel permanente onderwaterherrie. De geluiden van zeedieren kunnen erdoor worden overstemd.

Onderwatergeluid kan stress veroorzaken en het zeeleven minder alert maken.

Hoe schadelijk is onderwatergeluid?

En valt er wat aan te doen?

TEKST: MARCUS WERNER

en donker water voedsel te vinden en obstakels te ontwijken. De klikjes worden teruggekaatst door vissen en bijvoorbeeld de zeebodem. Bruinvissen ‘zien’ zo met geluid.

Antropogeen geluid Het lijkt logisch dat met geluid communicerende vissen en soorten die met geluid voedsel vinden, last zullen hebben van het onderwatergeluid van bijvoorbeeld boten.

Toch valt moeilijk te zeggen welke soorten zeeleven het meest hinder ondervinden van dat door mensen gemaakte geluid, zegt Jeroen Hubert. De gedragsbioloog aan de Universiteit Leiden is gespecialiseerd in het effect van zulk ‘antropogeen’ geluid op het zeeleven.

‘Scheepsgeluid is van een vele malen lagere frequentie dan die van bruinvisklikjes. Het is dus niet zeker of bruinvissen door scheepsgeluid last zullen hebben bij het vinden van een prooi.’ Aan de andere kant horen bruinvissen wel degelijk

scheepsgeluid: ‘Het antropogeen geluid kan een extra belasting zijn voor de hersenen van de dieren, die alle geluidsinformatie moeten verwerken, waardoor prooien vinden toch minder goed gaat.’

De communicatiegeluiden van vissen liggen wel binnen de frequenties van veel antropogeen geluid, en kunnen erdoor worden gemaskeerd: ‘Een vis zou dan voor soortgenoten pas op kortere afstand hoorbaar zijn, waardoor minder potentiële partners hem opmerken.’

Krabben stoppen met eten Wanneer zeedieren last hebben van onderwatergeluid, zou dat naar verwachting te merken zijn aan het gedrag. Vluchten van de geluidsbron bijvoorbeeld, of een andere plotselinge verandering in het normale gedrag. Omdat het gedrag van zeedieren onder water lastig te meten is, zijn er maar weinig onderzoeksgegevens over de effecten van antropogeen geluid op het zeeleven. Hubert en collega-onderzoekers

WETENSCHAP HENK POSTMA

in Nederland en elders ter wereld brengen hier nu verandering in.

Zo nam Hubert deel aan een onderzoeksproject waarin zeebaarzen en kabeljauwen in een grote drijvende kooi in zee werden blootgesteld aan verschillende soorten antropogeen geluid die in het Nederlandse kustwater kunnen voorkomen. De vissen hadden zenders meegekregen waarmee zij onder water te volgen waren. Hoewel de bestudeerde kabeljauwen en zeebaarzen volgens Hubert niet heel spectaculair reageerden op het onderwatergeluid, was er toch sprake van gedragsverandering.

Zeebaarzen gingen in reactie op geluid gemiddeld dieper in het water zwemmen.

Sommige kabeljauwen veranderden hun activiteitspatroon. In andere experimenten stelde Hubert vast dat strandkrabben stopten met eten wanneer een onderwaterluidspreker herrie produceerde. ‘Het betekent dat antropogeen onderwatergeluid wel degelijk het gedrag van vissen en andere zeedieren beïnvloedt.’

Het zijlijnorgaan Een nog grotendeels onbeantwoorde vraag is welke langetermijneffecten onderwatergeluid kan hebben op zeedieren.

De resultaten met de strandkrabben laten zien dat een effect een lagere voedselinname kan zijn, wat zich zou kunnen vertalen naar een tragere groei. Hubert noemt ook een studie waarin bekend luidruchtige ombervissen in een Australische baai in perioden wanneer er veel boten van watersporters aanwezig waren, minder actief waren en minder voedsel in hun maag bleken te hebben. Gedragsveranderingen door onderwaterherrie tijdens de paartijd zouden ook het voorplantingssucces van zeedieren kunnen verminderen, denkt Hubert.

Floor Soudijn, theoretisch ecoloog bij zeeonderzoeksinstituut Wageningen Marine Research, gebruikte een model om de eventuele effecten van antropogeen onderwatergeluid op het leven van kabeljauwen en de populatie daarvan als

geheel door te rekenen. ‘De kabeljauw is een goede voorbeeldsoort, omdat er uit onderzoek relatief veel bekend is over zijn groeisnelheid, hoeveel energie hij uitgeeft en hoeveel voedsel nodig is’, vertelt Soudijn. Verder paste de kabeljauw goed in het model omdat hij zelf geluid maakt en, zoals vrijwel alle vissen, zeer goed onderwatergeluid waarneemt. Daarbij vangt het zogeheten zijlijnorgaan over de gehele lengte van het lichaam geluidstrillingen in het water op.

>

>

WADDENmagazine 1-2021 15

WETENSCHAP HENK POSTMA

‘Het zal nergens in de Waddenzee echt stil zijn’

Kijken naar kabeljauwen Met haar kabeljauwmodel onderzocht Soudijn op wiskundige wijze welke van de vier voornaamste negatieve effecten van onderwatergeluid op vissen, zoals die naar voren komen uit de gedane onderzoeken, het meest effect heeft op de bevolkingsgroei van kabeljauwen. Soudijn: ‘Het handige van bevolkingsgroei als maat is, dat je goed kunt zien wanneer die onder nul duikt. Dan neemt de populatie af, een duidelijk signaal dat het niet goed gaat.’

Soudijn nam in haar model op: een hogere energie-uitgave als gevolg van stress of sneller zwemmen, een lagere voedselopname (bijvoorbeeld door maskering van prooigeluiden), acute dood en een lager voorplantingssucces door geluidsverstoring. Acute dood is bij kabeljauwen en andere vissen met een zwemblaas mogelijk bij zeer harde geluiden op korte afstand, waardoor de zwemblaas knapt. Het heien van funderingspalen van windmolens is daarvan een voorbeeld.

Uit Soudijns berekeningen blijkt dat een hoger energieverbruik en lagere voedselinname het snelst effect hebben op een populatie kabeljauwen. De bevolkingsgroei wordt het meest geremd wanneer tenminste de helft van de populatie blootstaat aan onderwatergeluid.

Schadelijk voor plankton?

Soudijns analyse maakte zo duidelijk dat subtiel lijkende effecten als lagere voedselinname en hoger energieverbruik van individuele vissen voor de populatie als geheel 16

behoorlijk schadelijk kunnen zijn.

Geluidsgolven verplaatsen zich onder water vijfmaal sneller én vijf keer verder dan in lucht, vult Hubert aan, waardoor in de Waddenzee onder water waarschijnlijk overal antropogeen geluid van zelfs ver weg varende boten te horen zal zijn. ‘Het zal nergens in de Waddenzee echt stil zijn.’

Het onderzoek naar de schadelijke effecten van antropogeen onderwatergeluid staat duidelijk nog in de kinderschoenen.

Veel onderzoek is nog nodig. Soudijn: ‘De volgende stap is om gedetailleerder meetgegevens te verzamelen en in te voeren in modellen zoals die voor kabeljauwen. Zulke modellen opstellen voor het hele ecosysteem zou nog een stap verder zijn. Het kan zelfs dat het dierlijk plankton aan de basis van de voedselketen geschaad wordt door onderwatergeluid, zoals sommige studies lijken uit te wijzen. Terwijl het antropogene onderwatergeluid in de Waddenzee alleen maar toeneemt, zie bijvoorbeeld de opkomst van die snelle watertaxi’s in de afgelopen jaren.’

BlueCAMP

MERLIJN TORENSMA

WIJS MET DE WADDENZEE KOOP WADDENPRODUCTEN EN STEUN DE WADDENVERENIGING!

DUURZAME TENT VOOR EF LI HEBBERS

AFMETING BINNENTENT 275 x 200 cm (lxb) HOOGTE 180-130 cm GEWICHT ± 14 kg

Met enige trots presenteren we speciaal voor onze leden de BlueCAMP Wijs met de Waddenzee stormtent.

Kampeer net als onze wadgidsen op de Waddeneilanden in deze tweepersoonstent van gerecyclede spijkerbroeken. Getest onder alle weersomstandigheden. Staat als een huis en is met zijn lichtblauwe kleur een unieke verschijning. Kortom: een must-have voor de echte kampeerliefhebber.

Met je aankoop help je het waddengebied beschermen en draag je bij aan een afvalvrije wereld.

Let op: in kleine oplage beschikbaar!

• PRIJS: € 1.099 • LEDENPRIJS: € 899

LEES HET HELE VERHAAL OVER DEZE TENT OP: WWW.WADDENVERENIGING.NL/BLUECAMP

WIJS MET DE WADDENZEE De Waddenvereniging ontwikkelt in samenwerking met het Nederlandse kledingmerk Blue LOOP Originals producten die gemaakt zijn met respect voor de kwetsbare Wadden. Met de verkoop ervan leveren we vervolgens een bijdrage aan het behoud en herstel van Werelderfgoed Waddenzee. Lees meer over onze filosofie www.waddenvereniging.nl/blueloop. Een selectie van onze duurzame producten vindt u op de bestelbon.

BESTEL GEMAKKELIJK EN SNEL OP WWW.WIJSMETDEWADDENZEE.NL OF VUL DE BESTELBON IN. Duurzame kwaliteitsproducten • Korting voor leden • Online bestellingen op werkdagen voor 15:00 uur besteld, dezelfde dag verzonden • Ook verkrijgbaar in verschillende winkels. Kijk voor de adressen op www.wijsmetdewaddenzee.nl • Klantenservice via 085 – 273 17 72 of webwinkel@wijsmetdewaddenzee.nl

WETENSCHAP

De kunst van communiceren pas op.

MARCEL VAN KAMMEN

Uiteenlopende diersoorten geven alarmroepen bij het naderen van een roofdier. Bekend zijn de beelden uit natuurdocumentaires, waarin op wacht staande stokstaartjes bij gevaar met hoge fluitjes en blaffende geluiden groepsleden waarschuwen om op hun hoede te zijn of te vluchten. Ook veel vogelsoorten alarmeren.

In het waddengebied vallen de weidevogels het meest op. Zo heeft de grutto een miauwende alarmroep die erg luid en indringend is. Een alarmroep heeft

18

risico’s, want deze kan juist de aandacht van een roofdier trekken. Daar moet volgens biologen een groter voordeel tegenop wegen. Dat is niet altijd even makkelijk te achterhalen. Met zijn luide alarmroep zou de GRUTTO roofvogels in verwarring kunnen brengen of de aandacht kunnen afleiden van zijn jongen.

Ook zou het andere weidevogels, zoals kievieten, kunnen aansporen om gezamenlijk een roofvogel aan te vallen en zo te verjagen.

In de dierenwereld gaat het er vaak lawaaiig aan toe. Vogels zingen en roepen, kikkers kwaken en zelfs onder water maken allerlei zeedieren geluiden.

Maar waarom doen ze dat? Wetenschapsjournalist Marcus Werner zet de belangrijkste geluidsboodschappen van dieren op een rij.

TEKST: MARCUS WERNER

Voor dieren die in groepen leven is het belangrijk te weten waar de andere groepsleden zijn. Dat helpt de groep bij elkaar te houden. Een geïsoleerd geraakt dier is namelijk kwetsbaar voor roofdieren. Daarom maken veel diersoorten geluiden die speciaal zijn bedoeld om binnen de groep onderling contact te houden. Zo brengen ze de boodschap ‘hier ben ik’ over.

Een recente ontdekking is dat HARINGEN, die zich ’s nachts en ook tijdens de trek in compacte scholen van vele miljoenen exemplaren verzamelen, met dit doel luchtbelletjes uit hun anus laten ontsnappen. Zweedse onderzoekers die in het donker op zee onderwatermicrofoons in een haringschool hadden laten zakken, registreerden het ‘tjirpende’ geluid van de belletjes tegen het

donker worden en wanneer de school als geheel omhoog of omlaag in het water bewoog, waarschijnlijk in reactie op roofvissen. Haringen maken de ‘scheetjes’ door lucht uit de zwemblaas in een doorgang naar de darmen te persen.

Het gakken van in de bekende V-formatie vliegende ganzen heeft volgens wetenschappers een soortgelijke functie: individuele ganzen geven er hun positie in de ‘V’ mee door.

ADOBESTOCK

hier ben ik .

WADDENmagazine 1-2021 19

WETENSCHAP MARCEL VAN KAMMEN

ga weg, kom hier .

Het zingen van vogels is letterlijk van levensbelang. Vogelzang, tenminste bij West-Europese en Amerikaanse vogelsoorten, is een bezigheid van mannetjes en dan voornamelijk in het voortplantingsseizoen. Zij zingen om aan te geven wie ze zijn, dat zij de eigenaar zijn van een territorium en in broedconditie verkeren. Voor de ontvangers van de zanggeluiden kan de boodschap van de zang nogal verschillen. Voor mannetjes van dezelfde soort is deze vooral bedreigend: ga weg. De boodschap voor ongepaarde vrouwtjes van dezelfde soort is: kom hier. Individuen van de meeste andere soorten laat de zang waarschijnlijk

20

helemaal koud. Op roofdieren na, die kunnen de zang gebruiken om het zingende mannetje op te sporen.

Uit onderzoek is bekend dat bij veel vogelsoorten de vrouwtjes een voorkeur hebben voor mannetjes met ingewikkelde liedjes. RIETZANGERMANNETJES met een gevarieerd zangrepertoire paren eerder in het seizoen, wat een voordeel oplevert in de overleving van de jongen. Mogelijk is ingewikkelde zang een teken dat het mannetje ervaren is en een goede ouder. Een tegengestelde theorie wil dat zanggeluiden vooral de zintuigen van vrouwtjes prikkelen. Kortom: dat zij het ‘mooi’ vinden.

MARCEL VAN KAMMEN

ik ben ik .

Bij in kolonies nestelende vogelsoorten liggen er grote aantallen nesten op kleine afstand van elkaar. Bij een typische koloniebroeder als de kokmeeuw tot wel vijf nesten per vierkante meter. Wanneer de kuikens zijn uitgekomen vliegen oudervogels af en aan met voedsel voor hun kroost.

Maar hoe vindt een ouder het

juiste nest?

Franse biologen ontdekten dat bij KOKMEEUWEN kuikens in het nest al begonnen te bedelen om voedsel, nog voor de ouder bij het nest was geland. Toch bedelden de kuikens niet wanneer niet-oudervogels in de buurt vlogen, en dat gebeurde in de drukke kolonie continu. Het leek

alsof oudervogels bedelende kuikens als baken gebruikten voor het eigen nest. De kuikens begonnen te bedelen bij het horen van de zogeheten ‘lange roep’ van een eigen ouder bij het aanvliegen.

Uit experimenten waarin de opgenomen lange roep van een oudervogel al of niet kunstmatig was veranderd,

kwam naar voren dat ouders met kleine frequentieverschuivingen in het geluid de boodschap ‘ik ben het’ overbrachten. Kuikens wisten die feilloos op te pikken: wanneer de frequentieverschuiving met slechts 1% verschilde van die van de ouder, herkenden zij de ‘ouderroep’ niet meer.

kom óók eten. geworden experimenten. Wanneer huismussen een hoeveelheid broodkruimels kregen aangeboden tjilpten ze steevast, waarop andere huismussen naar het brood kwamen. Werd er evenveel brood aangeboden, maar in één stuk, dan zwegen de vinders van het brood en lokten geen soortgenoten. Als verklaring voor dit gedrag werd geopperd dat een individu in een groep veiliger is voor roofdieren. Bij deelbaar voedsel riepen de huismussen voor de veiligheid soortgenoten aan. Wanneer het voedsel alleen door één individu opgegeten kon worden, kozen zij voedsel boven veiligheid.

EN KAMM VAN EL RC MA

Biologen debatteren al lang over de mogelijke redenen waarom dieren groepen vormen. Zo is het op het eerste gezicht raadselachtig waarom veel diersoorten er actief voor lijken te zorgen dat soortgenoten zich verzamelen op een plek waar voedsel is. Evolutionair gezien zou het individuele dier er vooral belang bij lijken te hebben om voedsel voor zich alleen te houden.

Toch attenderen diverse diersoorten door geluiden te maken op de aanwezigheid van voedsel. HUISMUSSEN bijvoorbeeld tjilpen regelmatig bij het vinden van een lekker hapje. Dat doen zij niet uit opwinding of door grote naastenliefde blijkt uit klassiek

WADDENmagazine 1-2021 21

WETENSCHAP

MARCEL VAN KAMMEN

geef mij, geef mij.

Biologisch gesproken is bedelen een beetje vreemd, want al dat bedelen, zeker de verdragende hoge piepjes van de kuikens van veel zangvogels, trekt maar roofdieren aan voor wie een kuiken een makkelijke prooi is. Achter het bedelen moet dus ook iets zitten dat het ondanks het gevaar extra lonend maakt voor een kuiken.

Biologen onderscheiden twee mogelijke scenario’s voor het ontstaan van bedelgedrag. Beide gaan ervan uit dat met bedelen informatie wordt overgebracht waarmee de ouders beslissingen maken over de voedselverdeling. De eerste theorie gaat uit van pure zelfzucht: het grootste en sterkste jong bedelt het hardst en ontvangt zo het meeste voer, waardoor hij het hardst groeit. Het alternatief is veel vriendelijker. Hierin bedelen de slechtst groeiende jongen het hardst, omdat zij voedsel het meest nodig hebben. De beter groeiende nestgenoten houden zich in en geven zo tenslotte verwante broertjes en zusjes een kans. Voor beide theorieën is in de natuur bewijs gevonden.

ik ben sterker .

AMMEN AN K LV CE R A M

Het kwaken van mannetjeskikkers en -padden is een nauwelijks te negeren geluid van zwoele voorjaarsavonden. Bij sommige soorten horen paringsbereide vrouwtjes de kwaakgeluiden tot op een afstand van 1 kilometer.

Zij kruipen in de richting van het geluid om met een van de kwakende mannetjes te paren.

Het kwaken van kikkers en padden 22

blijkt meer informatie over te brengen dan alleen de locatie van mannetjes.

Zoals ook bij veel andere diersoorten is de toonhoogte van het geluid afhankelijk van de lichaamsgrootte.

Hoe groter het mannetje, hoe lager de toon. En hoe kleiner, hoe hoger de toon.

In een Brits onderzoek werd kunstmatig samengesteld gekwaak van mannetjes van de rugstreeppad afgespeeld in de buurt van kwakende mannetjes van dezelfde soort. Daarbij werd alleen de toonhoogte veranderd terwijl andere eigenschappen van

het geluid gelijk bleven. Mannetjes sloegen veel vaker op de vlucht wanneer zij een laag kwaakgeluid te horen kregen. Terwijl mannetjes juist vaker de luidspreker aanvielen waaruit hoge kwaakgeluiden klonken. Mannetjes rugstreeppadden houden met fysieke aanvallen andere mannetjes uit hun buurt om met zoveel mogelijk vrouwtjes te paren. De grootste en sterkste mannetjes winnen doorgaans. Kennelijk geven zij met hun kwaken ook door wie de sterkste is.

WAD4U Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.

HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: 93693 WADDENVERENIGING POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-4 SBRIEF NIEUW JEUGD LE DIGITA DE JE E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL WIL ONTVANGEN EN NOG MEER INFORMATIE? GA DAN NAAR WWW.WAD4U.NL EN MELD JE AAN! TEKST: LIDEWIJ KEMME

Je zou denken dat het onder water heel stil is, maar ook daar bestaat geluidsoverlast. Vissen en dolfijnen hebben bijvoorbeeld heel gevoelige oren.

ECOMARE

ARTHUR ANKER

De bruinvis is een dolfijn die in de Waddenzee voorkomt.

Hoor je wel alles?

Ook als je het ergens doodstil vindt, kan het zijn dat er toch geluid is. Alleen kun je het niet horen. Er zijn dieren die veel meer horen dan mensen. Ken je die hondenfluitjes? Het baasje blaast er op, de hond hoort en herkent het fluitje, maar zijn baasje hoort ‘t niet. Onder water kunnen mensen niet zoveel horen, maar zeedieren wel. Vaak is het zicht slecht onder water, daarom moeten zeedieren

juist goed kunnen horen. Bovendien reizen geluidsgolven in water sneller en verder dan in de lucht.

Niet om aan te horen Vissen hebben geen flaporen zoals wij, maar ze hebben wel heel gevoelige oren.

Vooral lage tonen kunnen ze goed horen en die worden juist voortgebracht door scheepsmotoren, of heimachines die palen slaan voor windmolens op zee. In de buurt van hard geluid kunnen vissen er zelfs aan doodgaan.

Dolfijnen jagen met geluid. Ze zenden geluid uit en horen aan de echo waar een prooi zwemt. Hard geluid kan dat

verstoren. Ook het richtinggevoel van zeedieren kan verstoord raken. Wetenschappers hebben ontdekt dat zelfs inktvissen kunnen horen. Het onderzoek liet zien dat hun gehoor beschadigd raakt wanneer ze lang hard geluid horen.

Zo raken ze de weg kwijt en kunnen ze stranden.

Maar de pistoolgarnaal maakt juist handig gebruik van lawaai. Met behulp van zijn scharen laat hij gasbelletjes ontploffen. Vissen in de buurt raken verdoofd of sterven door de knal. Die klinkt inderdaad zo hard als een pistool en geeft zelfs een lichtflits. Zelf kan hij er wel tegen …

Zie voor filmpjes: www.waddenvereniging.nl/geluid.

WADDENmagazine 1-2021 23

WAD4U OPMERKELIJKE OREN Niet alle dieren horen op dezelfde manier als mensen.

De ZEEHOND heeft geen oorschelpen, alleen maar twee openingen.

De oren van de HAAS worden lepels genoemd. Hij kan ze heel ver ronddraaien.

De oren van de SABELSPRINKHAAN werken zoals die van een mens, maar ze zitten als twee spleetjes aan zijn voorpoten (onder de knie).

OCK OOSTERHOF

SUZANNE JUTZELER

De RANSUIL heeft wel ‘oren’, maar dat zijn alleen veertjes. Zijn echte oren zijn openingen aan de zijkant van zijn kop onder het verenkleed. Zoals bij alle vogels.

26

TIP Nu, in de lente, hoor je weer overal vogels zingen. Maar kun je ze ook onderscheiden? In het begin is het lastig, maar met een beetje oefening ga je ze wel herkennen. Je kunt oefenen door filmpjes te kijken of met een app op je telefoon naar buiten te gaan.

We hebben wat tips voor je op Pinterest gezet: nl.pinterest.com/ Waddenvereniging/ vogelzang.

ADOBESTOCK

IEGO DELSO

VROUWENVELDER

Bij zoogdieren en vogels werkt het oor van binnen wel ongeveer gelijk.

Maar de buitenkant kan nogal verschillen.

ACTUEEL

MAAKT DE LUCHTMACHT TE VEEL LAWAAI BOVEN VLIELAND? Al sinds de jaren dertig van de vorige eeuw wordt er door de Nederlandse luchtmacht geoefend boven en in natuurgebied De Vliehors op Vlieland.

Dat ronkende straaljagers, raketinslagen en ratelende boordmitrailleurs niet positief zijn voor de natuur, zeker niet voor de daar levende vogels, is duidelijk.

Toch woedt er al jaren een discussie tussen Defensie en de Waddenvereniging over hoe de luchtmacht meer rekening zou kunnen houden met de natuur.

TEKST: FRANS GLISSENAAR FOTO’S: HENK POSTMA

WADDENmagazine 1-2021 27

Boven en in natuurgebied de Vliehors wordt geoefend met jachtvliegtuigen en helikopters.

Vanuit het achterluik van deze Chinook kan met boordwapens worden geschoten.

De controle verkeerstoren van Schietrange Cornfield midden op de Vliehors.

Vanuit de verkeerstoren worden alle oefeningen begeleid en wordt meegekeken of de beoogde doelen geraakt worden

28

ACTUEEL Dat de Nederlandse strijdkrachten destijds het oog lieten vallen op De Vliehors is begrijpelijk. Het gebied is grotendeels een aaneengesloten zandvlakte, die vanuit de lucht van alle kanten vrij toegankelijk is en waar omheen relatief weinig mensen wonen die last kunnen hebben van geluidsoverlast of onverhoopt verdwalende munitie.

Na de Tweede Wereldoorlog, in 1948, werd de ‘Vliehorsrange’ officieel een militair oefengebied, dat in de loop der jaren ook is gebruikt door NAVO-bondgenoten als de VS, Groot-Brittannië, Duitsland en België.

De intensiteit van het gebruik is in de loop der jaren wisselend geweest. In de jaren tachtig van de vorige eeuw vonden er jaarlijks zo’n 5.000 vluchten plaats, op dit moment zijn dat er ongeveer 800 per jaar. In principe blijft dat de komende jaren zo, maar het zou ook iets kunnen stijgen (zie kader).

vliegactiviteiten en beduidend meer dan op dit moment.

Maar eigenlijk zou je natuurlijk willen weten of de situatie beter zou zijn zónder die militaire activiteiten. ‘Dat klopt’, zegt Alewijn Brouwer, onderzoeksleider bij Waardenburg.

‘Er is geen nulmeting, dus kun je niet weten wat de effecten van die activiteiten zijn. Natuurlijk zijn er negatieve effecten op individuen van vogels, maar onze taak was te onderzoeken of er ook effecten te verwachten zijn op Waddenzee-populaties. Dat bleek niet het geval.’

Volgens Ellen Kuipers is het onderzoek naar de negatieve effecten te oppervlakkig geweest. ‘Er is gekeken naar zogenaamde geluidscontouren, gemiddelden over een jaar, maar niet naar de piekgeluiden en de invloeden die die kunnen hebben tijdens bijvoorbeeld het broedseizoen.’

Maar Brouwer stelt dat uit het onderzoek blijkt dat het met de vogels in het oefengebied niet slechter gaat dan >

Vergunning of niet?

De Waddenvereniging heeft in de afgelopen decennia altijd kritisch gekeken naar de defensieactiviteiten op de Vliehors. ‘Wij krijgen Defensie daar niet weg’, zegt Ellen Kuipers, projectleider Defensie bij de vereniging. ‘Maar wat we willen is dat Defensie zoveel mogelijk rekening houdt met de natuur. Daar hebben we ook vaak en goed overleg over, maar soms komen we op een punt waarop we het niet met elkaar eens kunnen worden.’

De afgelopen jaren heeft de discussie zich toegespitst op de vraag of Defensie al dan niet een vergunning zou moeten aanvragen vanwege de Wet natuurbescherming.

De Waddenzee en de Vlielandse Duinen werden in 1994 aangewezen als Natura 2000-gebied. Dat betekent dat er voor activiteiten die schadelijke effecten op de natuur hebben een vergunning moet worden aangevraagd, waarin voorwaarden staan om zoveel mogelijk schade te voorkomen. Het lijkt logisch dat dit dan ook geldt voor de oefeningen boven de Vliehors, maar toch heeft het tot vorig jaar geduurd voordat Defensie zo’n vergunning heeft aangevraagd.

Nulmeting ontbreekt Ter ondersteuning van de aanvraag is een effectenanalyse van de militaire vliegactiviteiten uitgevoerd door Bureau Waardenburg. En volgens deze analyse zijn er weinig tot geen nadelige gevolgen voor de natuur. Die conclusie wordt vooral getrokken omdat er wordt gekeken naar de situatie op het moment waarop de gebieden de Natura 2000-status kregen, het jaar 1994, omdat dat wettelijk zo is vastgelegd. Toen waren er ook al militaire

‘Duizend bommen en granaten!’

Het zijn er niet zoveel als in de bekende uitroep van kapitein Haddock in de Kuifje-strips, maar Defensie komt een aardig eind op de Vliehors.

Op dit moment wordt er jaarlijks zo’n 800 keer gevlogen met straaljagers en ongeveer 100 keer met helikopters. Daarbij wordt er op vaste doelen geschoten met boordmitrailleurs en raketwerpers. Het gaat om munitie uiteenlopend van 7,62 tot 30 millimeter, in totaal zo’n 300.000 kogels per jaar.

Defensie vraagt in de vergunning ruimte om de komende jaren eventueel te stijgen naar maximaal 1.200 sorties (een sortie is een oefening, inclusief opstijgen en dalen) voor jachtvliegtuigen, en 175 sorties voor helikopters. Daarnaast zullen er, net als op dit moment, maximaal zeventig ‘live’ (echte) bommen per jaar worden gegooid. Dit gebeurt altijd buiten het broedseizoen. Deze bommen zijn zogenaamde 500-ponders, die flink wat lawaai veroorzaken. Ook wordt gemiddeld vier keer per jaar geoefend met transportvliegtuigen, die veel groter zijn dan straaljagers en ook meer lawaai veroorzaken.

WADDENmagazine 1-2021 29

ACTUEEL

elders op de Wadden. ‘Je ziet niet echt veel lagere aantallen in die zones waar de verstoring groot is.’ Sterker nog, voor sommige vogels, met name op de grond broedende vogels zoals de strandplevier, lijkt de situatie op De Vliehors soms beter. Dat komt doordat het gebied doordeweeks afgesloten is voor publiek, waardoor er minder verstoring is door mensen (wandelaars). ‘Overigens zien we wel dat er voor sommige soorten sprake is van een achteruitgang in de afgelopen jaren’, zegt Brouwer. ‘Maar die doet zich elders op de Wadden ook voor en heeft andere oorzaken, zoals een achteruitgang van de voedselvoorraad.’

Impact van vliegactiviteiten ‘Uit het onderzoek van Bureau Waardenburg blijkt dat de effecten meevallen’, zegt Hans van Gasteren, Hoofd Bureau Natuur van de Luchtstrijdkrachten. ‘Wij vinden daarom dat wij door kunnen gaan met hoe we het nu doen. Wij zijn ook steeds in overleg met de Waddenvereniging en Natuurmonumenten en proberen ons zo goed mogelijk aan te passen aan hun wensen.’ Behalve naar het onderzoek door Bureau Waardenburg wijst Van Gasteren ook op het zogenaamde ‘CHIRP-onderzoek’ (Cumulative Human Impact on Bird Populations) naar de scholekster.

‘Op aandringen van de Waddenvereniging hebben wij aan dat onderzoek meegewerkt, en uit dat onderzoek is gebleken dat scholeksters nauwelijks last hebben van onze vliegactiviteiten.’

Onderzoeker Henk-Jan van der Kolk van het Nederlands Instituut voor Ecologie bevestigt dat de scholeksters, die voor dit onderzoek werden gezenderd, niet vaak opvlogen als er straaljagers voorbij kwamen. ‘Het lijkt erop dat ze er aan gewend zijn geraakt’, zegt hij. Van der Kolk wijst er

‘ Een vliegtijdmonitor houdt rekening met de getijden, de waterstanden en de kwetsbare perioden voor vogels en zeezoogdieren’ 30

wel op dat andere vliegactiviteiten, die veel minder voorkomen, zoals die met laagvliegende transportvliegtuigen, wel een groot verstorend effect hebben op de scholeksters. En hij wijst erop dat het erop lijkt dat andere vogels, zoals de wulp en de rosse grutto mogelijk wél meer last hebben van de vliegactiviteiten. ‘Dat is uit veldobservaties gebleken, we zagen ze eerder en vaker opvliegen.

Maar we weten bijvoorbeeld niet of dat effect heeft op hun foerageergedrag. Daarvoor zou je ook deze soorten moeten zenderen.’ Maar dat zal in ieder geval voor dit onderzoek niet meer gebeuren. ‘Het CHIRP-onderzoek loopt af, en het is nog onduidelijk of er een vervolgonderzoek komt.’

Vliegtijdmonitor Ellen Kuipers van de Waddenvereniging is er dan ook van overtuigd dat de militaire activiteiten wel degelijk een nadelige invloed hebben op de vogels. Vooral bij hoogwater is dat het geval. ‘De vogels hebben dan een kleiner gebied waar ze droog kunnen zitten en komen ook dichterbij de Vliehors-range.’ Volgens Van Gasteren is Defensie ook bereid om daarmee rekening te houden door in geval van extreem hoog springtij niet te vliegen. Kuipers beaamt dat, maar vindt dat Defensie daarbij ook andere kwetsbare perioden van de vogels en zeezoogdieren in aanmerking moet nemen, zoals de broed- en ruiperioden. ‘Daarom hebben wij een vliegtijdmonitor ontwikkeld, met daarin de getijden, de waterstanden, en de kwetsbare perioden voor vogels en zeezoogdieren.

Door te variëren in ruimte en tijd kun je al die kwetsbare perioden incalculeren en toch nog meer dan genoeg vlieguren overhouden’, aldus Kuipers.

De aanvraag voor de vergunning ligt nu bij het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselveiligheid (LNV). Volgens een woordvoerder van LNV zal het ontwerpbesluit over de vergunning in het eerste kwartaal van 2021 gereedkomen. Dit ontwerpbesluit wordt dan openbaar gemaakt en staat open voor inspraak. De Waddenvereniging en Natuurmonumenten hopen dat in de vergunning een aantal nadere voorwaarden zullen worden gesteld.

‘Als het moet, gaan we ervoor naar de rechter’, zegt Ellen Kuipers. ‘Maar dat is voor ons echt de allerlaatste stap.

Liever lossen we het op in goed overleg. Wij hebben onze vliegmonitor bij Defensie gepresenteerd en we gaan nu samen met de Luchtmacht de gegevens van 2019 bestuderen en verder kijken naar de mogelijkheden van zo’n monitor.’

Een F16 vliegt laag aan over de Vliehors.

Op het ongeveer 17 vierkante kilometer grote terrein zijn verschillende bomdoelen, schietdoelen en raketdoelen opgesteld.

Een krater toont de inslag van een bom. Het beoogde doel, en ontmandelde tank, staat er vlak naast.

WADDENmagazine 1-2021 31

Uit de vereniging

Berichten van de Ledenraad HENK POSTMA

De ledenraad van de Waddenvereniging vertegenwoordigt de leden van de Waddenvereniging en houdt toezicht op het bestuur. De 17 gekozen leden denken ook mee over acties, bescherming en voorlichting. Zij ontvangen graag uw ideeën en suggesties. E-mail: ledenraad@waddenvereniging.nl.

Vijf jaar focus op klimaatverandering De komende vijf jaar is klimaatverandering het belangrijkste onderwerp voor de Waddenvereniging. Er wordt steeds meer bekend over de gevolgen voor de Waddenzee. De Waddenvereniging agendeert onderzoek en maatregelen om de Waddenzee voor te bereiden op die gevolgen. We kijken daarbij naar de korte, middellange en lange termijn. De Waddenvereniging zet zich onder meer in voor een meer flexibel beleid en beheer

32

van de Waddenzee, waardoor er snel ingespeeld kan worden op nieuwe inzichten. Ook is het noodzakelijk dat natuurlijke processen meer de ruimte krijgen, bijvoorbeeld door zachtere overgangen te creëren tussen zoet en zout, water en land. Het waddengebied moet weer één groot natuurlijk systeem worden.

De ledenraad is blij met de aandacht voor het thema klimaatverandering. Eerst was dat al het geval in

het meerjarenbeleidsplan, nu is het verder uitgewerkt in het door de ledenraad vastgestelde jaarplan en de begroting voor 2021. Jorien Bakker, voorzitter van de ledenraad: ‘Klimaatverandering is de grootste bedreiging voor het waddengebied, het is goed dat de vereniging daar de komende jaren met een gedegen strategie stevig op inzet.’ Kijk voor meer informatie op: www.waddenvereniging.nl/ klimaatverandering.

HET JUISTE DOEN, OOK ALS NIEMAND KIJKT

WADDENMAGAZINE BELANGRIJKSTE COMMUNICATIEMIDDEL Heel veel leden hebben gehoor gegeven aan de oproep om mee te doen aan onderzoek naar hoe en met welke communicatiemiddelen wij je het beste kunnen bedienen. Ledenraadslid Thomas Leerink: ‘We zijn echt verrast door de hoge deelname.’ Ruim 1.500 leden hebben van zich laten horen en hebben op die manier laten blijken dat ze willen meedenken. Voor een betrouwbare uitkomst van het onderzoek was een aantal van 150 deelnemers al genoeg.

‘Het laat zien hoe betrokken de leden en donateurs van de Waddenvereniging zijn.’

Het WADDENmagazine werd door de leden als nummer 1 gekozen om op de hoogte te blijven van wat er speelt binnen de Waddenvereniging en in het waddengebied. ‘Het bevestigt dat het magazine de belangrijkste verbinding is met de leden,’ aldus Leerink. De ledenraad heeft daarom besloten dat het magazine in ieder geval de komende vier jaar in de huidige vorm en frequentie blijft verschijnen. Alle uitkomsten van het ledenonderzoek zijn te vinden op: www.waddenvereniging.nl/onderzoek. Op deze webpagina kun je ook je eventuele vragen of opmerkingen kwijt.

De Waddenvereniging is één van 630 Erkende Goede Doelen in Nederland. Het CBF hanteert strenge regels voor goede doelen en toetst of zij aan alle kwaliteitseisen voldoen. Juist voor goededoelenorganisaties is het belangrijk dat ze integer handelen. Ledenraadslid Djurre Siccama: ‘Leden en donateurs mogen van ons verwachten dat we de lat heel hoog leggen qua integriteit. Wij vinden het belangrijk dat er vertrouwen is en blijft, dat we het gedoneerde geld goed besteden.’

De Waddenvereniging had al kernwaarden vastgelegd en werkte met gedragscodes.

Nu is er een uitgebreid integriteitsbeleid.

De ledenraad en het bestuur hebben actief meegedacht bij het opstellen ervan, evenals hoogleraar Integriteit Prof. dr.

Gjalt de Graaf. In het plan is niet alleen vastgelegd hoe wij integer handelen, maar ook hoe we ervoor zorgen dat dit voortdurend onderwerp van gesprek blijft.

Siccama: ‘Integriteit is iets persoonlijks.

Wat de één integer vindt, vindt een ander misschien niet integer. Er is een open cultuur bij de Waddenvereniging waar al veel met elkaar wordt besproken. Dit plan geeft de garantie dat het onderwerp integriteit voldoende aan bod komt.’ Het beleid is dan ook niet in beton gegoten, maar blijft een levend document dat in de komende jaren wellicht om aanpassing zal vragen. Siccama: ‘Het gaat niet zozeer om de regels, maar vooral om de principes erachter en dat iedereen zich daarvan bewust is en ernaar handelt.’ De titel van het document is dan ook: Het juiste doen, ook als niemand kijkt.

Het integriteitsplan staat op: www.waddenvereniging.nl/vereniging

WADDENmagazine 1-2021 33

N DE

DE SM

DE

N

AAK VA

WAD

Gebrouwen met vertrouwen BIER VAN ZUIVER VLIELANDER DUINWATER

Geboren op de hoogste berg van Kroatië, nu wonend onder het hoogste duin van Nederland.

Bojan Bajic spoelde op zijn vlucht voor de oorlog in Joegoslavië per toeval aan op Vlieland.

Steeds meer laat hij zijn eigen sporen na op het eiland. Eerst opende hij samen met zijn goede vriend Gosse Beerda een ijssalon en theater/bioscoop, nu een microbrouwerij: ‘Ik wil heel graag als buitenlander en buitenstaander iets toevoegen aan het eiland en zo bijdragen aan een gevarieerd toeristisch aanbod.’

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA

In een knalrode 2CV bestelauto worden we opgepikt vanaf de boot. De binnenkant van het voertuig is als een mini-museum voor bijzondere vondsten. Felgekleurde stukjes visnet, vogelveren in allerlei formaten, een gedroogd zeepaardje op het dashboard en boven het portier een jakobsschelp, het symbool van geboorte of wedergeboorte. Bajic: ‘De mooiste dingen komen per toeval op je pad.’ Zo was het ook met een scherf van een wijnfles uit de 17e eeuw met een beeltenis van Vrouwe Fortuna, de Romeinse godin van het lot. Ze heeft alles te maken met de plek waarnaar we op weg zijn.

Oprechtheid en eerlijkheid In 2000 vluchtte Bajic met zijn zwangere vrouw naar Nederland. Bajic: ‘Ik hou van de zee, de levendigheid ervan, en bad tot God om mij ergens aan zee terecht te laten komen in afwachting van onze procedure.’ Of het nu het gebed was of toeval, uiteindelijk vond het gezin met inmiddels drie kinderen vaste grond op Vlieland. Met zijn vriend en compagnon Gosse Beerda herintroduceerde hij al een ijssalon en bioscoop in de Dorpsstraat.

Koud en warm onder een dak met de naam Podium Vlieland. Het idee voor de bierbrouwerij ontstond volgens Bajic ‘uit een zoektocht naar oprechtheid en eerlijkheid.’

Het viel hem op dat veel producten met de naam Vlieland helemaal niet van het eiland komen. ‘Toen ontdekte ik dat Vlieland het zuiverste kraanwater van Nederland heeft.

Alle regen die hier al duizenden jaren valt op het eiland, wordt gereinigd door ons prachtige zand.’ Dan, lachend: ‘Het eerste wonder wat in de bijbel staat is dat er van water wijn wordt gemaakt. Ik ben nog als Christen in de leer, dus ik dacht: het lukt mij zeker om van water bier te maken.’

Zuiver duinwater Vanaf de veerboot rijden wij langs het wad, passeren een uitgestorven jachthaven en bereiken dan, op de rand van loodsen en duinen, de brouwerij. Een kleine kapel bovenin het schitterende houten gebouw biedt een prachtig uitzicht. Bajic: ‘Als je hier in stilte zit, besef je hoe waardevol deze plek is. Voor de mensen die ertoe aangetrokken worden, maar vooral ook door de natuur.’ Rekening houden met die natuur is dan ook het uitgangspunt. ‘We halen ons water uit de grond, oogsten de energie van zon via ons dak. Onze droom is om al het bier dat we hier maken, ook hier te verkopen. Waarom vrachtauto’s met bier van en naar Vlieland laten rijden als je hier bier van zuiver duinwater kunt drinken?’ Bajic tapt een Tij Tripel uit een van de indrukwekkende vaten: ‘95% van de

smaak van het bier komt van ons water.

Daarnaast proberen we onze bieren te verbijzonderen met kruiden en producten die we hier vinden.’ In de tripel zit honing van Vlielander bijen. ‘Het is een stevig bier, maar heeft weinig alcohol.’ Glimlachend: ‘Iemand zei tegen mij: jouw bieren zijn een beetje een allemansvriend, net als jij.’

Het lot Terug naar Vrouwe Fortuna. Bojan Bajic vond haar toen hij met zijn vinger de plek in het zand tekende waar de bron aangeboord moest worden. ‘Op zoveel manieren klopte dat! Zo zitten we hier aan de Fortweg!’ Het bedrijf werd aan haar opgedragen en Fortuna Vlieland genoemd. ‘Ze geeft ons de kracht en het vertrouwen om door te zetten.’ De dag dat het allereerste krat bier op de wal werd bezorgd, was ook de dag dat het eerste coronageval werd vastgesteld. ‘Fortuna blijft de godin van het lot, dat kan goed en slecht uitpakken, maar tot nu toe brengt ze voornamelijk vreugde. Mensen vinden het bier aangenaam, waarderen de rondleidingen die we hier in de zomer hebben kunnen geven. Ik volg altijd mijn gekste gevoel en vertrouw erop dat het goed komt. Dat makkelijke relativeren heb ik overgehouden aan de oorlog. Met gebed en geloof vind ik altijd mijn weg.’

Kijk voor nog meer smaak op www.waddenvereniging.nl/smaakvandewadden.

34

WAD LEKKER

PROEF! Zolang jij niet naar Vlieland kunt, komt Vlieland naar jou. In een flesje.

Bestel Fortuna Vlieland speciaalbier via: www.fortunavlieland.nl/winkel.

Leden van de Waddenvereniging ontvangen 20% korting bij een bestelling.

Gebruik hiervoor de actiecode FV2021.

De korting geldt voor heel 2021.

WADDENmagazine 1-2021 35

Ben je lid van de Waddenvereniging?

Wij bieden de mogelijkheid om de film Silence of the Tides, nog voor de officiële première, in een speciale Dolby Atmosbioscoop te bekijken!

Ga snel naar de aanbieding op pagina 44.

HET GELUID VAN SILENCE OF THE TIDES

‘Je snapt stilte pas, als je het naast Zacht kabbelend water, het zoemen van mugjes die bijna onzichtbaar over het beeld bewegen. Meeuwen, scholeksters. Een paar vliegen op en verdwijnen over je hoofd heen in de verte. In de documentaire Silence of the Tides is geluid meer dan de helft van de beleving.

Geluidsman Victor Dekker over de magie van het onzichtbare.

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO'S: PIETER-RIM DE KROON 36

ACHTERGROND

harde geluiden zet’ ‘Als je als kind een film te spannend vond, deed je de handen voor je oren. Geluid draagt bij aan onze visuele ervaring, maar wordt door ons niet zo opgepikt. Tot je het geluid weghaalt. Dan is alle spanning verdwenen.’ Silence of the Tides laat je luisteren. De film is opgenomen met Dolby Atmos-techniek waardoor je in de bioscoopzaal de geluiden helemaal om je heen

kunt horen. Victor Dekker: ‘Geluid heeft zich zoveel verder ontwikkeld dan beeld.

In beeld wordt wel geëxperimenteerd met 3D, maar het blijft een suggestie van diepte. In deze film zitten soms wel dertig verschillende geluidjes in een beeld. Die zijn allemaal apart opgenomen en door Danny van Spreuwel zo gemixt dat ze allemaal richting hebben gekregen.’ Zo kan

het dat je vogels boven je langs en vervolgens achter je hoort wegvliegen of dat de muggen die je rechts in beeld ziet, ook zachtjes in je rechteroor hoort zoemen.

Speciaal geluidsscript Regisseur Pieter-Rim de Kroon wil je het waddengebied laten beleven alsof je er op dat moment zelf bent. Daarom was

>

WADDENmagazine 1-2021 37

‘Het komt nooit voor dat je drie een treintje op te nemen DE MAN ACHTER HET GELUID Victor Dekker deed de Filmacademie in Amsterdam en werkt sinds 1977 als geluidsman voor tal van films en landelijke televisieprogramma’s. Dekker werkt al vele jaren samen met Pieter-Rim de Kroon, waaronder de met een Gouden Kalf bekroonde film Hollands Licht. Naast geluidsman is hij docent geluid op het ROC Midden Nederland. Op ons YouTube kanaal vind je een making-off video waarin Dekker vertelt over het geluid in Silence of the Tides.

Ga naar: http://bit.ly/silenceofthetides

38

geluid van begin af aan onderdeel van het plan. Er werd zelfs een speciaal geluidsscript geschreven, een zeldzaamheid in de filmwereld. Dekker: ‘Er is gefilmd met camera’s met een hele hoge resolutie.

Dat levert groot beeld op, waarop veel te zien is. En dat wil je ook horen. PieterRim heeft daar goed over nagedacht en ervoor gekozen om in weidse shots al in te zoomen op specifieke geluiden. Als je bijvoorbeeld iemand in de verte over het wad ziet lopen, kun je zijn ademhaling al horen.

Je hoort iets, voordat je het ziet. Daardoor word je als het ware het beeld ingetrokken en ervaar je alles extra intens.’

Een piepend orgel In klassieke natuurfilms is er muziek die aangeeft wat je moet voelen. In Silence of the Tides worden alleen de geluiden van de Wadden zelf gebruikt. Een uitzondering is de orgelmuziek. Dekker: ‘Dat was voor mij een hele bijzondere gebeurtenis. Pieter-Rim de Kroon was tijdens zijn vooronderzoek in een kerkje geweest op een van de Duitse Waddeneilanden en had

daar een cd’tje met improvisaties op het orgel gevonden. Wij hebben de organiste gevraagd te improviseren op beelden van eb en vloed. Drie keer ben ik daar geweest voor opnames. De laatste keer speelde ze nauwelijks een toon, maar trok ze aan de registers waardoor het orgel piept en kreunt. Dat geluid klopt precies met de golfbewegingen die je ziet in het landschap. Het orgel is veel meer geworden dan een geluid. Het is bijna het dirigeren van de getijden.’

Naast die muziek, zijn het vooral de contrasten tussen stilte en rumoer die je het gebied nog intenser laten beleven dan wanneer je er zelf zou rondlopen.

Voorbeelden zijn de oorverdovende herrie van een F16 die naar beneden duikt en granaten laat vallen op doelwitten op de Vliehors naast het zachte klapwieken van vogels die weer neerdalen. Een dieseltrein die op een spoor dwars door het waddengebied dendert en dan het kabbelen van water in een geultje. Dekker: ‘Je snapt stilte pas, als je het naast harde geluiden zet.’

ACHTERGROND

dagen op een plek bent, om alleen het geluid van waarmee een postbode over het wad pakketjes bezorgt’

Zeulen met recorders Voor de film liep Dekker soms urenlang met een recorder om zijn nek en twee zware richtmicrofoons over het wad. ‘Het grappige is dat ik helemaal niet sterk ben, maar omdat ik bezig ben met wat ik graag doe, vergeet ik hoe zwaar het is.’ De echte uitdaging was de wind: ‘Het waait eigenlijk altijd en veel ook. Ik wist dat natuurlijk van tevoren, dus ik had al microfoons mee met hele grote windkappen eromheen. Dat bleek nog niet genoeg, dus had ik ook nog extra windschermpjes gemaakt waardoor er vlak voor de microfoon een soort windstilte was.’ Dekker had het er allemaal voor over, want: ‘Het komt nooit voor dat je drie dagen op een plek bent, om alleen het geluid van een treintje op te nemen waarmee een postbode over het wad pakketjes bezorgt. Meestal werk je onder tijdsdruk, hier draaide alles om het behalen van een zo hoog mogelijke kwaliteit. Ik heb mijn werk goed gedaan als je bij het kijken je ogen dicht kunt doen en je op dat moment het gevoel hebt dat je op de Wadden bent.’

- 3X BIJZONDERE GELUIDEN 1 Rode draad in de 2 Een postbezorger, 3 Dolby Atmos verfilm zijn timelapses waarin je in een minuut de vloed ziet opkomen en weer afgaan of een regenbui ziet overtrekken. Een timelapse is een montage van allemaal losse foto’s achter elkaar, hetzelfde is het geval met het geluid. Uren geluidsmateriaal werd samengebracht tot een overdonderend geheel.

een treintje, een spoor over het wad. Hoe neem je daarvan het geluid op, zonder dat je zelf in beeld bent? Een piepklein recordertje onder de stoel bood uitkomst. In de jas van de postbezorger werd een zendermicrofoontje verstopt, zodat je ook zijn ademhaling haarscherp kunt horen.

wacht je vooral voor spektakel, bijvoorbeeld in een scene waarin dingen ontploffen en je alles om je heen hoort vliegen. In Silence of the Tides zijn het juist de subtiele geluiden die verrassend ruimtelijk werken.

WADDENmagazine 1-2021 39

N

W

O

Stilte in kaart

Om de natuur te beschermen tegen lawaai van onder meer wegen, vliegverkeer en bedrijven zijn in 1988 stiltegebieden ingevoerd. Nederland telt ongeveer 650 duizend hectare aan stiltegebieden. Ruim de helft hiervan ligt in de Waddenzee en de Zeeuwse Wateren. Toelichting: Op de kaart zijn alleen de stiltegebieden in het waddengebied te zien.

Z

In een stiltegebied zijn alleen geluiden toegestaan die noodzakelijk zijn om het gebied in stand te houden of te gebruiken.

Denk bijvoorbeeld aan het geluid van trekkers, een melkmachine of kettingzagen. De geluidbelasting in stiltegebieden mag niet hoger zijn dan 40 decibel, dat is vergelijkbaar met bijvoorbeeld een rustig kantoor of het zachte geroezemoes in een klas.

In november 2020 publiceerde de Volkskrant een onderzoek naar stiltegebieden.

Daaruit bleek dat in de laatste jaren minstens 15 duizend hectare stiltegebied is verdwenen. De stilte in Nederland staat dus onder druk. Stilte is niet alleen belangrijk voor wadvogels en andere dieren. Ook voor mensen werkt ze stressverlagend.

ameland

= STILTEGEBIED

tersche

lling

vlielan

LIDEWIJ KEMME MET GEBRUIK VAN DE ATLAS VAN DE LEEFOMGEVING.

d

texel

40

ACHTERGROND

sch monnikieroog

WADDENmagazine 1-2021 41

Waddenleven

In de serie Waddenleven staat altijd een verrassende groep dieren of planten centraal.

Deze keer, vanwege het thema stilte: LUIDRUCHTIGE DIEREN.

WADDENVERENIGING

TEKST: MARCUS WERNER

Tuba + misthoorn

Muziek in de oren

Voor dieren is geluid een ideaal communicatiemiddel.

Het is tegelijk te horen door een groot aantal van de gewenste ontvangers en geluid maken kost meestal minder energie dan andere vormen van vertoon om een partner te imponeren, zoals baltsdansen. Ook een territorium afbakenen met geluid is energie-efficiënt. Onder water gaat communicatie met geluid uitstekend, omdat water zo goed geluidsgolven geleidt.

In donker en troebel water is het vaak de enige optie.

Wie zijn de opmerkelijkste herrieschoppers van het waddengebied?

42

Voor een vissoort die hooguit 30 cm wordt, maakt de GEWONE ZEEDONDERPAD een nogal imponerend geluid.

De verbazend luide paringsroep van het mannetje klinkt nog het meest als het geluid van een tuba, vermengd met dat van een misthoorn. De gewone zeedonderpad is een algemene zeebodembewoner van de Waddenzee.

MARCEL VAN KAMMEN

HENK POSTMA

1

2

MARCEL VAN KAMMEN

2 Een uiterst luidruchtig maar toch - voor mensen - onhoorbaar dier is de GEWONE DWERGVLEERMUIS. Het kleine vliegende zoogdier stoot vrijwel onophoudelijk klikjes uit waarmee hij, aan de hand van hun weerkaatsing, zijn voedsel van vliegende insecten opspoort en obstakels vermijdt.

De frequentie van dat geluid is te hoog voor het menselijk oor.

ECOMARE

1 Een geluid alsof er een klein kind of jonge kat iets vreselijks overkomt, zo klinkt de alarmroep van het PORSELEINHOEN. Deze moerasvogel, die een verborgen bestaan leidt, zie je zelden. De vogel is vooral te horen, meestal ’s nachts.

3 De BRUINVIS doet aan echolocatie om prooien te vinden en te navigeren.

Daarvoor gebruikt dit zoogdier zeer hoogfrequente klikgeluiden. Om onderling te communiceren gebruiken bruinvissen zeer laagfrequente geluiden. Het zijn daarom de flexibelste geluidsmakers.

6 Een geluid dat veel mensen associëren met de Wadden is dat van de GEWONE ZEEHOND. Onk, onk, maar dit zogenaamde zeehondengeluid is afkomstig uit strips.

Een volwassen gewone zeehond maakt zelden geluid. Alleen in de paartijd brullen de mannetjes soms.

4

MARCEL VAN KAMMEN

5 De ROERDOMP behoort tot de familie van de rallen en leidt ook een verborgen leven. De roerdomp maakt waarschijnlijk het hardste geluid van alle Europese vogelsoorten. De diepe bassende hoemp is tot kilometers ver te horen.

3

MARCEL VAN KAMMEN

4 In het vroege voorjaar klinkt het metallische koeren van mannetjesEIDEREENDEN die zich dicht langs de Waddenzeekust verzamelen. Vooral bij mist, wanneer het koeren overal vandaan lijkt te komen, is het geluid vervreemdend.

5

6

MEER WETEN OVER DIEREN EN PLANTEN IN HET WADDENGEBIED? De Wadwaaier van de Waddenvereniging geeft veel informatie.

Nog steeds te koop in onze webwinkel: www.wijsmetdewaddenzee.nl.

WADDENmagazine 1-2021 43

Genietwad TEKST: JOJANNEKE DRIJVER EN BAUKJE VENEMA

PIETER-RIM DE KROON

2 PAGINA'S VOL LEDENVOORDEEL

Ervaar zelf de Silence of the tides

MERLIJN TORENSMA

Silence of the tides is een documentaire over de internationale Waddenzee door regisseur Pieter-Rim de Kroon. De continue ‘ademhaling’ van het waddengebied staat centraal in deze film zonder voice-over of interviews. Het is een film over getijden, steeds terugkerende cycli en contrasten.

Over de relatie tussen mens en natuur tegen een decor van mist, wind, water en land, het constant veranderend licht en de altijd aanwezige horizon.

Speciaal voor leden organiseert de Waddenvereniging voorafgaand aan de officiële

première exclusieve voorvertoningen voor leden. Je hebt de unieke kans om deze schitterende film op groot scherm te bekijken met Dolby Atmos-geluid dat zorgt voor een indrukwekkende geluidsbeleving.

Regisseur Pieter-Rim de Kroon geeft een toelichting bij de film.

Door het coronavirus werd de première van de film eerder uitgesteld. Op dit moment is het nog onbekend wanneer de filmvoorstellingen weer door kunnen gaan. Vooralsnog zijn de voorvertoningen gepland in mei en juni. In de keuze voor

locaties houden we zoveel mogelijk rekening met de spreiding van onze leden over het hele land. Kijk voor de actuele data en prijzen op: wwww.waddenvereniging.nl/ silenceofthetides.

NB: alle leden die hun e-mailadres aan ons hebben doorgegeven, sturen wij een digitale uitnodiging voor het bestellen van toegangskaartjes. Wil je deze digitale uitnodiging niet missen? Geef dan je adresgegevens + e-mailadres door aan onze ledenservice: info@waddenvereniging.nl.

Zin in een avontuurlijke zomer?

Speciaal voor onze leden t/m 17 jaar hebben we dit jaar leuke activiteiten en producten in petto. Bijvoorbeeld een jeugddag deze zomer, bomvol avontuur… Het activiteitenteam van de Waddenvereniging is al druk aan het brainstormen. En daar hebben we jouw hulp bij nodig. Wat heb je altijd al willen doen of zien in het waddengebied? Geef je ideeën door: www.waddenvereniging.nl/voorleden/jeugddag.

44

BEN JE WIJS MET DE WADDENZEE?

Draag het uit met deze producten uit onze webwinkel. Ga naar www.wijsmetdewaddenzee.nl of gebruik de bestelbon in dit magazine.

5x kans op natuurgids

De lente komt eraan. Het is steeds langer licht, de zon wordt warmer en elke dag komt de natuur weer meer tot leven. Het frisse voorjaarsweer nodigt uit om naar buiten te gaan.

Wandelen, fietsen, struinen en dwalen... maar waar kun je dit het beste doen? Op de Wadden natuurlijk. Daarom verloten wij vijf exemplaren van WADDEN De natuurgids van de gerenommeerde stichting Cross Bill Guides die je de weg wijst naar de mooiste plekken in het waddengebied.

Wat moet je doen? In dit WADDENmagazine staat de stilte van de Wadden centraal. Plaats een foto of video op Instagram of Facebook van jouw favoriete plek in de natuur waar jij helemaal tot rust komt en tag ons in jouw bericht: @de_waddenvereniging voor Instagram en @Waddenvereniging voor Facebook. Licht daarbij kort toe waarom. Je kunt tot 1 mei 2021 meedoen. De winnaars maken we bekend via social media. De winnende foto’s vind je in het volgende WADDENmagazine.

In WADDEN De Natuurgids vind je 28 natuurroutes. Uitgebreide achtergrondinformatie over landschap, flora en fauna en uiteenlopende tips om de natuur te ontdekken maken deze gids compleet. Kun jij niet wachten om op pad te gaan? Bestel dan deze Cross Bill Guide voor € 25,95 via de bestelbon in dit magazine of www.wijsmetdewaddenzee.nl.

Een deel van de opbrengst gaat naar de Waddenvereniging voor bescherming en behoud van het waddengebied.

1

3

1

2

DE VLAG KAN UIT

In de afgelopen maanden hebben we veel berichten ontvangen waarin jullie vroegen of er een Waddenvereniging-vlag is. Goed nieuws, de vlag kan uit! Nieuw in het assortiment is de Wijs met de Waddenzee-vlag gemaakt van gerecyclede petflessen.

De vlag is 100 bij 150 cm groot. De prijs is € 39,95.

LEDEN ONTVANGEN 20% KORTING EN BETALEN € 31,95.

LEVERING VANAF APRIL 2021.

2

DRINKFLES

Deze dubbelwandige, isolerende rvs-fles houdt je vloeistof 24 uur ijskoud of tot 12 uur warm. De rvs-binnencoating is smaakloos en laat geen schadelijke resten achter in je drank. Daarnaast is de buitenzijde voorzien van een poedercoating voor extra grip en duurzaamheid. Inhoud: 0,6 liter.

Gewicht: 320 gram. Prijs: € 43,95.

LEDEN ONTVANGEN 20% KORTING EN BETALEN € 34,95.

3

MUTS

Ideaal voor een uitwaaidag op het wad: onze nieuwe waddenmuts met subtiel het logo van de Waddenvereniging. De muts bevat 70% gerecyclede lamswol en is daardoor heerlijk warm.

Voor zowel heren als dames. Prijs € 39,95.

LEDEN ONTVANGEN 20% KORTING EN BETALEN € 31,95.

WADDENmagazine 1-2021 45

COLUMN

MERLIJN TORENSMA

Lutz Jacobi

Als geboren Friezin en kleurrijk Tweede Kamerlid had ze al oog voor de Wadden. En nu staat ze als directeur aan het roer van de Waddenvereniging. In deze column deelt ze haar mening, belevenissen en ervaringen.

STILTE

pijn aan mijn oren.

We zijn allemaal gewend om te leven te Weidsheid, ruimte, rust, duisternis en midden van geluiden. Elk geluid moet je stilte zijn kernwaarden van de Wadden weer verwerken in je hoofd. We weten en zijn nauw met elkaar verbonden. allang niet meer hoeveel energie we Ooit voer ik met mijn vriendin en haar daarmee kwijt zijn. Slaap eens een vader mee op een Lemsteraak over nachtje in een hotel in hartje Amsterde Wadden. ’s Avonds gingen we voor dam, dan is er telkens geluid. Nooit is anker en vielen we droog, ver van het het stil. Als je dat niet gewend bent en eiland. We waren stil en elk nieuw geluid verwerkt, genoten van de rust en de betekent dit geheid een sterren aan de hemel. Een slechte nachtrust.

In Canada oergevoel, in gezeldeed de stilte echt schap van lieve mensen In mijn jonge leven reisde mij pijn aan met een groot hart voor de ik in een strenge winter de oren Wadden. Voor een druk en door Canada voor een praatgraag mens als ik een bezoek aan familie op een eyeopener. boerderij in Ontario. ’s Nachts was het daar zo stil… Nog We worden meer en meer belast met nooit had ik zo’n diepe stilte meegegeluid. In de afgelopen coronaperiode maakt. Ik ben blij met het leven op het is het aantal klachten van geluidhinder platteland. Ook daar kennen we van buren enorm toegenomen. We be’s nachts stilte. Toch hoor je hier de seffen niet hoeveel stress onwelkom wind, een trein in de verte, een blaffengeluid kan geven. Ik wens ons dan ook de hond in de buurt. Uiteindelijk altijd vaak momenten van stilte en rust op de wel een geluid. Daar in Canada bestond Wadden. de stilte uit werkelijk niks. Het deed

46

MARCEL VAN KAMMEN

WADDENmagazine

WADDENmagazine, maart 2021, nummer 1.

Verschijnt 4 keer per jaar.

Uitgave van de Waddenvereniging E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824 Hoofdredactie: Jojanneke Drijver Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Marcus Werner Vormgeving: Très Melis Correcties: Lidewij Kemme Druk: Pijper Media, Groningen Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.

Kleurrijke Wadden De Wadden krijgen vanaf nu langzaam weer kleur.

In juni gaat het WADDENmagazine over de kracht van opvallen. Begin alvast met fotograferen, want deze zomer kun je weer meedoen aan de fotowedstrijd van de Waddenvereniging.

Het thema is kleur!

Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.

Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar.

Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s.

Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.

Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op.

Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

www. wadden vereniging .nl

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar

www.waddenvereniging.nl WADDENmagazine 1-2021 47