WADDEN magazine herfst 2012 - jaargang 48

WADDEN

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

Onverwacht

De verborgen schoonheid van de Eems

Wadexcursies Vrijwilligers bedankt!

Grauwe kiekendief Hier zie je hem nog…

Grensnatuur Eindeloze uitzichten

WADDENmagazine 2012, nummer 3

De woelige wateren van de Eems & de Dollard

Eems-Dollard

INHOUD

Het achterland van de Dollard 4 204 kilometer fietsen langs water

Zorgenkindje op apegapen 10 Zo ziek is het Eems-Dollardgebied

Historische grond 12 6000 jaar Eems-Dollard in vogelvlucht

De Eems Award 2012 16

De genomineerden zijn...

Delfzijl wil de zee weer zien 20 Wandeling door een strijdend stadje

De Eems wil leven 27 3 wetenschappers vertellen of het gebied nog te redden is

De sluis die nooit werd gebruikt 34 Dollard: miskleunen en anekdotes

Vogels van eb en vloed 38 Spot zelf 6 fraaie wadvogels

Grenzeloos vergaderen 40 Duitsland en Nederland twisten al jaren over een lijntje op de kaart

Rubrieken

Waddenshoppen 17

Flora en fauna 18

‘Brakke’ dieren en planten

WAD4U 23

4 pagina’s speciaal voor de jeugd

Deining 30 Actie, actualiteit en nieuws

Geniet Wad 42 Boeken, kunst, eten, apps en meer

IK 46

Leden stellen zich voor Colofon 47

4

Mijn eerste bezoek aan dit wat minder bekende deel van het waddengebied zal ik nooit vergeten. Het regende langdurig en de aanblik van de chemische industrie bij Delfzijl en de lege vlaktes van de Eemshaven droegen niet bepaald bij tot een prettig waddengevoel. Later leerde ik het gebied beter kennen en kwam ik telkens nieuwe verrassingen tegen: de vogelkijkhut op de grens van Nederland en Duitsland in de oneindige Dollardpolders, de intieme haventjes van Termunterzijl en Ditzum, de vogelrijkdom van de Breebaartpolder.

In dit nummer van het WADDENmagazine laten we de verborgen schoonheid en rijke cultuurhistorie van het Eems-Dollard estuarium zien. Frank Petersen fietste aan beide zijden van de grens en ontdekte de schoonheid van de Dollard. Marrit van den Akker wandelde door Delfzijl en hoorde dat deze stad weer graag wil uitzien over zee. Ik dook in de historie van het gebied en zag hoe de mens in de loop der eeuwen de kracht van de natuur probeerde te beteugelen en zo vorm gaf aan het gebied. Natuurlijk komen ook de problemen van de Eems aan de orde. Marcus Werner zette de belangrijkste problemen op een rijtje en sprak met drie wetenschappers over mogelijke oplossingen. Het EemsDollardgebied is nog steeds het zorgenkindje in het waddengebied en een van de speerpunten van de Waddenvereniging. Deze herfst wordt de noodzakelijke verbetering van de kwaliteit van dit estuarium weer hoog op de agenda gezet.

Hans Revier Hoofdredacteur

De Dollard is mooi genoeg om een eigen fietsroute te hebben. De pracht van de natuur hier is uniek. Overal zijn kwelders en kluten.

Waar de zoete Eems en de zoute Waddenzee

bij elkaar komen, loopt

ook de grens van twee landen. Dus is elk stukje kust anders. Frank Petersen fietste twee dagen langs de Dollard.

Startpunt: Delfzijl.

Fietstweedaagse langs water

Het achterland van de Dollard

Slagregens laten de overkapping van de ferry denderen. Met drie bemanningsleden, drie fietsen en drie passagiers vaar ik onder een loodgrijze hemel de haven van Delfzijl uit richting Emden. Als het wat later gelukkig toch even droog en helder is, kan ik achter de Nederlandse dijk de vierkante kerktoren van Termunten zien. Een uitzicht wat ook de scheepslieden rond 1872 moeten hebben gezien vanaf de Eemsmonding. Er lijkt aan deze kant van de Dollard niet veel veranderd. Het uitzicht naar de Duitse dijk echter wel. Daar hebben ze hun blik al meer gericht op de toekomst. Windmolens tollen rond in de harde wind om energie op te wekken zonder broeikaseffect. Bepaald geen mooi uitzicht, wel een rustgevende gedachte.

Verdwaald

Bij aankomst in Emden regent het zo

mogelijk nog harder dan in Delfzijl. De drie fietsers mogen nog even aan boord blijven. Maar het reisschema is onverbiddelijk, na drie minuten moet het schip verder. Via de haven en buitenwegen leidt de Dollard route me naar terrasjes, restaurants en een schitterend oud schip aan de Oude Delft: de Nederlandse naam voor de oude binnenhaven midden in de stad. Aanlokkelijk om even te stoppen, maar ik zit nog maar net op de fiets en het regent. Ineens ben ik de routebordjes kwijt. Geen idee hoe ik vanaf het historisch centrum weer terug op de Dollardroute moet komen. Ik ben verdwaald! Het regent! En dat na minder dan een half uur fietsen.

Gigantische windmolens

Er zit niets anders op dan terug te fietsen naar de aanlegsteiger van de boot. Daar stonden immers fietsbordjes richting het

dorp Petkum. Daar moet ik het pontje over de Eems nemen. Op naar Petkum dus, dwars door het havengebied. Ik passeer de ’Matrosengang’ en het ’altes Lothaus’ tot ik een grote zeesluis oversteek. Iets verderop rijd ik langs gigantische hallen waar buiten windmolenkoppen en grote ronde stukken windmolenpilaar liggen. Hier worden windturbines gebouwd en liggen de losse onderdelen te wachten op een schip dat ze meeneemt naar zee. Ik heb nu even rugwind en dat is best lekker in de regen. Glimlachend deel ik de wind met de gigantische windmolens langs de dijk; zij de elektriciteit en ik de snelheid.

Foeragerende kluten

Wachtend op de punt op de steiger van Petkum krijg ik gezelschap van twee Canadese fietsers. Ze zijn onderweg van Kopenhagen naar Zwitserland. We vergelijken onze fietsen, mopperen wat over de regen en ik vertel ze iets over de kluten die we op de oever zien foerageren. ’We don’t have birds like that in Canada,’ zegt de kleinste van de twee. Met wat wandelaars en andere fietsers steken we al kletsend de rivier over naar Ditzum. Nu kan ik eindelijk de officiële Dollard route gaan volgen. Het is hier rustig in vergelijking met Emden. Verdwalen zal me vast niet meer lukken.

Vanaf nu is het makkelijk: de waterlijn van de Eems en Dollard volgen tot ik weer terug ben in Delfzijl.

Mooi en doodstil

De fietsroute leidt me aan de landkant van de dijk langs de rivier westwaarts. Je ziet hier de rivier niet. Ik heb wind tegen en boven de Dollard zie ik alweer een zwaargrijze lucht hangen. Bij de gedrongen vierkante kerktoren van Pogum stap ik van de fiets en loop naar de rivieroever langs een stenen uitzichttoren. Het is hier mooi en doodstil. De oever ziet er uit als een lang stuk afgekalfde grond met gras. Kluten vliegen in een kleine zwerm op

en ineens kan ik niet verder. Door de dijk stroomt een kleine zijrivier de Eems in. Tot mijn grote plezier steekt uit dat water het hoofd van een zeehond, schalks om zich heen kijkend zoals alleen een zeehond dat kan. Als het kopje weer onder is, zie ik de volgende loodgrijze regenbui erg dichtbij komen. Met fiets en al kan ik bij de kerk schuilen onder een enorme overhangende rozenstruik. Die ruikt lekker, maar is niet helemaal waterdicht.

Genieten van wind en uitzicht Het officiële Dollard fietspad blijft de landkant van de dijk volgen. Dat betekent dat de Dollard, waar ’t toch allemaal om

Even afstappen en genieten van het uitzicht.

draait, nauwelijks te zien is. Er is wel een pad aan de zeekant van de dijk. Dat is niet de officiële route en daar mag je ook alleen op eigen risico komen. Dat staat op een bord. Ik besluit om dat risico maar te nemen. Nu pas zijn de kwelders van de Dollard goed te zien. Lange rechte sloten staan haaks op de dijk en lopen parallel aan elkaar richting zee. Daartussen lopen koeien, staan er heel veel paarse distels en eindigt het grasland in een dikke rietkraag. Een stuk verderop ligt een soort schiereiland. De kop van het eiland is een enorme

betonnen vlakte. ’Bohrinsel’ staat op een bord. Ooit stond hier een boortoren, omringd door water. Op de betonnen vlakte staan twee auto’s. Het uitzicht over de Dollard is hier spectaculair. Een Duits echtpaar geniet samen met mij van de wind en het uitzicht.

Kiekkaaste

Langs de kust ga ik verder richting Nieuw Statenzijl, officieel de grens tussen Nederland en Duitsland. Ik volg hier zo’n beetje de grens landinwaarts tot in Nieuweschans, waar ik blijf slapen.

De Kiekkaaste, vogelkijkhut van het Groninger Landschap op de grens van Nederland en Duitsland

’s Avonds bezoek ik bij Nieuw Statenzijl de buitendijkse kiekkaaste, zoals een vogelkijkhut hier heet. Een smal houten vlonderpad voert me tussen de hoge rietstengels door ernaartoe. Eenmaal in de kiekkaaste is de lucht rossig met grijze wolken. Het is hier heerlijk stil, je hoort wat vogels en het ruisen van riet in de wind. Even later roffelt de regen op het dak. Binnen vliegen zwaluwen en zit een Hollands stelletje romantisch kersen te eten; de pitten belanden met een plop in het water onder de hut. Het lijkt er sterk op dat ze in de hut willen blijven slapen.

Ik ben duidelijk teveel en fiets tevreden terug naar Nieuweschans.

Niemand

De officiële Dollard route is 204 kilometer lang fietsen door het Duitse en Groningse achterland van de Dollard. Vreemd genoeg kom je maar een klein stukje van die route echt langs de Dollard. Omdat ik een echt rondje Dollard wil fietsen volg ik uiteindelijk nauwelijks de officiële route. Maar zo zie ik zoveel mogelijk kwelder en daar is het me om te doen. Er is toch iets vreemds met die kwelders aan

de hand. Achter de dijk zijn akkers vol graan en op de kwelder zie je alleen vee. Werden de Groninger veeboeren vroeger over de dijk gejaagd door de grootschalige akkerbouwers? Ik kom de hele morgen niemand op de kwelder tegen om die vraag te beantwoorden.

Mooiste stukje

Na Nieuw Statenzijl kom ik bij een stuk kwelder dat hersteld wordt. Dat gebeurt met behulp van grote graafmachines, trekkers en kiepauto’s op hoge banden. Iets verderop bij de Karel Koenraad polder kan ik zomaar aan de zeerand van de kwelder komen. Daar draait het om in dit gebied. De natuurlijke overgang tussen land en zee. De zeebodem is glanzend grijs, er lopen her en der meeuwen op het wad en de grond is begroeid met zeekraal en lamsoor. Misschien is dit wel het mooiste stukje van de Dollard! Er is geen koe of schaap te bekennen en ik zie het silhouet van de Duitse kust zinderend aan de overkant. Typisch Waddenzee en volstrekt uniek doordat hier een rivier de zee ontmoet. Maar het mooiste is misschien wel de komvorm, waardoor je bij helder weer elke oever kunt zien.

De route

De officiële routebeschrijving van de Dollard route is te verkrijgen bij de VVV van Delfzijl in het stationsgebouw. Deze route is voor getrainde fietsers goed te doen in twee dagen. Meer dagen is aan te bevelen, al is het maar om ook eens het Dollart museum in Bunde te bezoeken of lekker uit te rusten bij een ‘Melkhuske’ bij de Duitse Dollard. Houd wel rekening met de wind. Die komt meestal uit het westen en kan de snelheid er aardig uit halen. Overnachten kan bij veel kleine hotels, bed and breakfast in zowel Nederland als Duitsland.

Buitenplaats de Reidehoeve, bezoekerscentrum van het Groninger Landschap vlakbij de Polder Breebaart

tE GrOtE schEPEN, VErKEErDE PLEK

In het Duitse Papenburg, tientallen kilometers stroomopwaarts aan de Ems, worden enorme cruiseschepen gebouwd. Om die naar zee te varen wordt de rivier kunstmatig diep gehouden - steeds dieper, voor steeds grotere schepen, inmiddels bijna 7,5 meter - en zijn ‘lastige’ bochten rechtgetrokken.

GiErENDE GEtijDEN

Door de gebaggerde vaarroutes heeft de Eems-Dollard feitelijk één hoofdgeul in plaats van de vroegere twee. De vloed stroomt daardoor tweemaal harder en het ´getijprofiel´ ligt scheef. Veel slib stroomt naar binnen, maar te weinig terug naar zee. Door hoge dijken en de afsluiting van zijriviertjes is de Eems-Dollard nu een soort trechter, waar het water letterlijk doorheen giert en geen sprake meer is van een natuurlijke waterverspreiding.

BaGGErEN EN NOG EENs BaGGErEN

Op de Ems wordt 24 uur per dag gebaggerd en ook in de Eems-Dollard zijn voortdurend baggerwerkzaamheden nodig om de vaarwegen naar de havens Delfzijl en Emden (Duitsland) open te houden. Extra baggeren is nodig voor de grootste bulkschepen als die in de toekomst kolen gaan brengen naar de energiecentrale(s) in de Eemshaven.

NEDErLaND - DuitsLaND O - O

Omdat in de Eems-Dollard al honderden jaren de precieze grens tussen Nederland en Duitsland nog niet is getrokken, zijn de verantwoordelijkheden van de twee landen lastig te bepalen. Door cultuurverschillen is de samenwerking tussen overheden moeizaam. Een pijnpunt is dat de Papenburgse Meyer-scheepswerf werkgelegenheid oplevert in een achtergestelde regio, waardoor Duitse natuurmaatregelen niet altijd even breed gesteund worden.

Wat is Er Mis?

Op apegapen

Al dik dertig jaar is de Eems-Dollard een zorgenkindje. Met de enige nog open rivierverbinding in de Waddenzee, waar de Duitse rivier de Ems de zee ontmoet, gaat het helemaal niet goed. Maar hoe is dit in Nederland en WestEuropa zeldzame estuarium - overgangsgebied tussen zoet en zout watermét de bijbehorende bijzondere soorten, de ernstig zieke patiënt geworden die het nu is? Een overzicht van de belangrijkste symptomen en oorzaken.

schONEr, Maar

VErstiKKEND WatEr

In de laatste decennia stromen veel minder giftige chemicaliën in de Ems en Eems-Dollard, dankzij de inspanningen van waterschappen. Ook de hoeveelheden fosfaat en nitraat zijn sterk teruggebracht. Maar met het zwevende slib is het alleen maar erger geworden. De enorme hoeveelheid minuscule kleideeltjes en resten van dode planten en dieren in het water is het resultaat van een door wetenschappers nog niet geheel begrepen wisselwerking tussen baggeren en alle andere ontwikkelingen. Als gevolg dringt onvoldoende zonlicht door voor algen die zuurstof en voedsel

produceren. In de Ems is zoveel slibruim tienmaal zoveel als rond 1960 - dat ´s zomers de rivier soms over een lengte van 25 kilometer compleet zuurstofloos is. Op de bodem ligt een tot twee meter dikke permanente laag vloeibare modder. Vissen en bijna al het andere leven stikken.

MisPLaatstE stuW

Bovenstrooms van Papenburg is in 1899 een stuw gebouwd om de waterstand in de Ems te regelen. Intussen blijkt dat door alle veranderingen in de EemsDollard en de Ems, de ligging van de stuw heel ongelukkig uitpakt. Wetenschappers hebben ontdekt dat in de zo ontstane lengte van het onderste Ems-deel, ´resonantie´ optreedt, een soort staande golf in het water die de ongewenste getijeffecten versterkt.

Emden

Ditzum

Delfzijl

Leer

Papenburg

Eemshaven

DE VErDWENEN DOrpEN VAN DE ‘DOllE AArD’

Aan het eind van de steentijd, 6000 jaar geleden, vestigen zich de eerste mensen in het Eems-Dollardgebied.

Door de grillen van de natuur leveren de bewoners keer op keer strijd met de zee. Verslag van een landschap in beweging.

Tijdens graafwerkzaamheden voor een fabrieksterrein bij het voormalige dorpje Heveskes ten oosten van Delfzijl doet men in 1982 een bijzondere ontdekking. Twee meter onder de zeeklei bevindt zich een hunebed. Twee jaar later graaft men daar zelfs een steenkist op. Hieruit blijkt dat het trechterbekervolk, dat de hunebedden in Drenthe en niet te vergeten in het aangrenzende deel van Duitsland bouwde, zich ook in het stroomgebied van de Eems vestigde. Het hunebed van Heveskes is nu te bewonderen in muzeeaquarium te Delfzijl, de steenkist in het hunebeddencentrum in het Drentse Borger.

Midwolda aan zee

Tot aan het begin van de middeleeuwen stroomt de rivier de Eems door een uitgestrekt veen- en kwelderlandschap. De mensen die er wonen verweren

zich vanaf de vroege ijzertijd tegen de opdringende zee door het bouwen van terpen of wierden, en later, door het aanleggen van de eerste dijken. Door aanslibbing heeft de rivier in de loop der eeuwen oeverwallen van klei gevormd, waarachter hoogveenmoerassen zijn ontstaan. In de loop van de middeleeuwen begint men dit gebied te ontginnen. Door de turfwinning en ontwatering klinkt het gebied in. De Eems verlegt geleidelijke haar loop naar het zuiden en bij noordwesterstormen wordt het zeewater hoog tegen de zuidelijke oeverwal opgestuwd. Ondanks de aangelegde dijken breekt vanaf de dertiende eeuw de zee een aantal malen door. Vanuit het estuarium dringt zij steeds dieper het door de menselijke ontginningen sterk verlaagde veengebied in, slaat het veen weg en vormt een grote binnenzee, waar de huidige

Dollard een overblijfsel van is. Tijdens de Cosmas- en Damianusvloed op 26 september 1509 bereikt deze zijn grootste omvang en komen de plaatsen Finsterwolde en Midwolda aan zee te liggen. In het huidige Oldambt is op de restanten van het hoogveen een dikke laag klei en zand afgezet. schieringers en Vetkopers Vele sagen en legenden zijn geweid aan deze gebeurtenissen. Zo wordt de overstroming vaak gezien als straf voor de hoogmoed van welgestelde boeren die in dit voormalige Reiderland zorgeloos en feestvierend leefden. Feit is dat een dertigtal dorpen en woonsteden door de zee zijn verzwolgen. Dorpen als Ditzumerwold, Wilgum of Fletum verdwenen voorgoed, terwijl dorpen als Midwolda en Scheemda verplaatst moesten worden naar hoger gelegen

Ooit was het een woest zeegebied dat bekend stond om de ‘dolle aard’ van deze zeeboezem

Men ziet er geen been in om een dijk door te steken of een sluis te vernielen

Pu N t Va N Rei D e

Deze landtong begrenst de Dollard in het noordwesten nabij termunten en is het restant van de oeverwal van de e ems, die door de stormvloeden niet is weggeslagen. Hier hebben ooit twee dorpen op gelegen: Ooster- en Westerreide. Dit schiereiland bestaat nu grotendeels uit kwelders met op het eind enkele wierden. De Punt van Reide is tegenwoordig natuurgebied en in beheer bij het Groninger Landschap. Ook nabij e mden bevindt zich nog een restant van de oeverwal, het voormalige eiland Nesserland. Het restant van de wierde van Nesserland bevindt zich nu midden in het industrieterrein van deze Duitse havenstad.

Ve RDRON ke N

G esc H ie D e N is

De s tichting Verdronken Geschiedenis doet onderzoek naar de ontwikkelingsgeschiedenis, menselijke bewoning en gebruik, en de cultuurhistorie van het internationale waddengebied (www.verdronkengeschiedenis.nl). i n 2009 organiseerde de stichting in samenwerking met de universiteiten van Oldenburg en Groningen en het Niedersächsisches nstitut für historische k üstenforschung een eendaags symposium over de geschiedenis van de Dollard. Binnenkort worden de voordrachten gepubliceerd. Voor dit artikel mochten we gebruik maken van de prachtige paleo-geografische kaarten (zie vorige pagina) die door Peter Vos van Deltares voor het symposium zijn gemaakt.

delen van het veengebied. Ook staat wel vast dat de landeigenaren in die tijd meer bezig waren met elkaar te bestrijden dan samen het hoofd te bieden aan de opdringende zee. Ook in dit deel van het toenmalige Friese rijk bestreden de Schieringers en Vetkopers elkaar hartstochtelijk en zagen er geen been in om af en toe een dijk door te steken of een sluis te vernielen. Het is uiteindelijk de stad Groningen die in de 18e eeuw haar Ommelanden dwingt samen te werken om het land tegen de zee te beschermen.

ringvormige structuur

Na het doorbreken van het zeewater in 1509 verandert de Dollard. Ooit was het een woest zeegebied dat bekend stond om de ‘dolle aard’ van deze zeeboezem.

rauwe slikken

Na de doorbraak van 1509 was er een groot stormbergingsgebied ontstaan dat het water tijdens storm kon opvangen. Langs de randen van het nieuw gevormde getijdenbekken vond sterke aanslibbing plaats en konden de kwelders zich in de volgende decennia uitbreiden. Al in 1579 zijn de eerste stroken van de nieuw hoog opgeslibde kwelders bedijkt en geschikt gemaakt voor landbouw. Kloosters spelen in die tijd een grote rol bij de inpolderingen, vaak door de investeringen op zich te nemen en later terug te verdienen door het verpachten van grond aan landbouwers. Deze geschiedenis van de landaanwinning is mooi terug te zien in de ringvormige structuur van de verschillende polders rond de huidige Dollard. Na de aanleg van de Kanalpolder in 1877 is er aan Duitse kant geen polder meer bijgekomen.

De Johannes Kerkhovenpolder (1883) en de Carel Coenraad polder (1924) zijn de laatste grote Dollardpolders die in Nederland worden gerealiseerd.

Aan de Duitse kant werd als laatste de Kanal-polder (1878) ingedijkt. Niet alleen kwelders worden door deze polders ingedijkt, ook de ‘rauwe slikken’ maken onderdeel uit van de nieuwe landbouwgrond. De allerlaatste Nederlandse polder, de Breebaartpolder, wordt in 1979 in het kader van het Deltaplan ingedijkt. Na aankoop in 1991 door het Groninger Landschap laat men vanaf 2000, via een duiker, weer zout water toe. De Breebaartpolder is nu een van de belangrijkste vogelgebieden aan de rand van de Dollard.

Tientallen dorpen worden door de zee verzwolgen

Afslag aan de rand van de Dollardkwelders

Elke

tweede zaterdag in oktober is het de ‘Dag van de Eems’. Op die dag vraagt de Waddenvereniging extra aandacht voor de toestand van het Eems-Dollard estuarium. In tegenstelling tot de Duitse overheden ziet de Nederlandse regering geen echte noodzaak voor verbetering van de natuur in dit gebied. Ondanks toezeggingen tijdens bezoekjes van politici in het kader van de verkiezingsscampagne moet de Waddenvereniging druk op de ketel houden. Gelukkig zijn er ook hoopvolle ontwikkelingen. Daarom wordt op de Dag van de Eems een persoon of organisatie, die zich heeft ingezet voor het verbeteren van de Eems, in het zonnetje gezet.

In 2009 werd de prijs uitgereikt aan het Nederlandse bedrijf North Water BV voor de bouw van een zuiveringsinstallatie speciaal voor zout afvalwater van de plaatselijke industrie. Het jaar daarop viel de prijs in Duitsland. De firma Dr. Greiser und Partner uit Emden kreeg de onderscheiding voor een methode om vaarwegen bevaarbaar te houden zonder dat het nodig is grote hoeveelheden slib op te baggeren en elders te storten. Vorig jaar reikte de Waddenvereniging de prijs uit aan de Nederlandse waterschappen Hunze en Aa’s en Noorderzijlvest voor het realiseren van vispassages en het project ‘Ruim baan voor vissen’.

Genomineerden voor

‘red de Eems Award’

bekend

Dit jaar zijn voor de Eems Award 2012 genomineerd:

• Helmut Dieckschäfer van het Duitse Niedersächsischen Landesbetrieb für Wasserwirtschaft, Küsten- und Naturschutz. Hij is coördinator van het overleg tussen Nederland en Duitsland voor de bescherming van de Eems-Dollard.

• Daan Bos, ecoloog bij het onderzoeksbureau Altenburg & Wymenga. Hij werd genomineerd, omdat onder zijn deskundige leiding wetenschappers elkaar gevonden hebben voor het maken van een ‘state of the art’ Kennisdocument Eems. En ook vanwege het genereren van brede aandacht voor de problemen van de Eems, daarover te vertellen en discussies vlot te trekken.

• Han de Boer en Leendert Oudmans van Vogeltelgroep Dollard. Genomineerd, omdat zij met hun telgroep al 50 jaar tellingen op hun conto geschreven hebben, die ze maandelijks uitvoeren. De Dollard is daarmee de best getelde plek van de Waddenzee. (Zie ook het portret van Han de Boer op pagina 46 in de rubriek ‘IK ben lid van de Waddenvereniging’.)

Op zaterdag 14 oktober 2012 maakt de Waddenvereniging via de website en nieuwsbrief bekend wie dit jaar de Eems Award in ontvangst mag nemen.

Waddenshoppen

Wilt u het werk van de Waddenvereniging extra steunen? En tegelijk een leuk cadeau kopen? Bestel dan één van de artikelen uit de Waddenwinkel. Nog meer keus heeft u op www.waddenvereniging.nl/winkel.

KaartjE VaNaF hEt WaD

Natuurkaarten

Wenskaarten met prachtige natuurbeelden. Zonder tekst, dus te gebruiken voor iedere gelegenheid. Verkrijgbaar in verschillende formaten en samenstellingen. Op duurzame wijze gedrukt en verpakt.

Méér cadeaus…

NiEuW: sweater met rits en capuchon (m/v)

lekker warm voor op de boot of camping, op het strand of bij het kampvuur. Deze mooie sweater van zware kwaliteit bestaat voor 80% uit katoen en voor 20% uit polyester. Verkrijgbaar in licht en donker grijs. Wees er snel bij, want op is op! Geschikt voor zowel dames als heren en verkrijgbaar in de maten

S/M/L/XL/XXL

e 49,95

Voor leden: f 44,95

Set van 3 verschillende kaarten

PEt MEt LOGO NiEuW: Verrekijker 8x21

Haal de prachtige natuur heel dichtbij met deze stoere metalen verrekijker. lichtgewicht en geleverd met handig etui zodat de kijker gewoon in de tas kan.

vooruitkijkend naar 2013…

Bestel alvast de nieuwe Waddenzeekalender van 2013. Met prachtige foto’s gemaakt door bekende natuurfotografen. Meer weten of meteen bestellen? Kijk dan op de speciale bestelbon verderop in het magazine. Formaat van de kalender is 25 x 37,3 cm.

Als Waddenvereniging hebben we maar één doel. Zorgen dat ook komende generaties van het wad kunnen genieten. Met de aankoop van artikelen uit de Waddenwinkel ondersteunt u de activiteiten ter bescherming en behoud van het waddengebied. hartelijk dank daarvoor.

Waar rivieren in zee stromen, mengt zoet rivierwater zich met zout zeewater. In dit brakke water leven bijzondere dieren en planten.

Tussen zoet en zout

Zeebies

Deze grasachtige plant houdt wel van een beetje zout. De aan de driekantige stengel gemakkelijk te herkennen plant is te vinden op kwelders of andere plaatsen waar nog zout in de grond zit. Van een heel zoute bodem is hij geen liefhebber. Daar waar de zee regelmatig de kwelder overstroomt houdt de zeebies het maar even uit. Onder de grond vormt de zeebies knolletjes waar voedingsstoffen in worden opgeslagen: een favoriet hapje van de op de hogere kwelders overwinterende ganzen.

Zeeprik

Zeeprikken zijn gemene visjes die parasiteren op andere vissen. De larven leven ingegraven in de bodem en zeven plankton en algen uit het water. Pas na de metamorfose tot volwassen vis ontwikkelt zich de kenmerkende schijfvormige bek die met fijne tandjes bedekt is. Hiermee zuigt de volwassen zeeprik zich vast op een andere vis. De tandjes maken een gat in de huid, zodat de zeeprik zich kan voeden met de lichaamsvloeistoffen van de gastheervis. Vaak zitten meerdere prikken op een vis vast.

Vlokreeftjes

Maar liefst ruim twintig soorten vlokreeftjes komen er in het Nederlandse waddengebied voor. Daartussen heb je typische zeesoorten en soorten die in brak- en zoetwater voorkomen. Vlokreeftjes leven op de bodem en tussen het zeewier in baaien, havens en ander rustig water dat in verbinding staat met de zee. Op het wad leven ze ingegraven in de bodem. Ze kunnen heel goed zwemmen en komen in grote aantallen voor. Deze kreeftjes vormen een belangrijke voedselbron voor allerlei andere dieren.

rode draadworm

In de dikke laag slib van de Eems-Dollard voelt de rode draadworm zich thuis. Het is een lange, dunne worm die wel 8 tot 18 centimeter lang kan worden, maar met een doorsnede van niet meer dan 1 millimeter. De worm is rood omdat hij vol zit met hemoglobine, dezelfde kleurstof die ons bloed rood kleurt. Net als wij gebruikt de draadworm hemoglobine om zuurstof mee vast te houden en te transporteren. Daardoor kan hij goed uit de voeten in delen van de wadbodem waar maar weinig zuurstof zit. Ze leven met de kop naar beneden in verticale gangen, waar ze uit het zand de bacteriën eten. Het uitgepoepte zand ziet er uit als zwartgrijze pilletjes.

Fint

De

fint, een haringachtige vis, begint zijn leven in het zoete water. Nadat hij uit het ei is gekomen trekt de jonge fint het brakke en zoute deel van het estuarium in. Daar leven ze voornamelijk van kleine kreeftjes. Pas na de tweede zomer trekt de fint verder de open zee in. Daar ontwikkelt deze vis zich tot een felle rover. Ze jagen hier op scholen jonge vis, niet zelden hun eigen soortgenoten! Pas in hun derde of vierde levensjaar keren ze terug naar het zoete deel van het estuarium om er te paaien en eieren te leggen. In het EemsDollard estuarium is de fint helaas een zeldzame verschijning geworden.

Delfzijl is een echt Gronings stadje, maar wel een geval apart. Het ligt prachtig aan zee, maar toch willen weinig jonge mensen er wonen, ontdekt journalist Marrit van den Akker tijdens een stadswandeling.

Delfzijl

wil de zee weer zien

Denaam Delfzijl wordt voor het eerst genoemd in een oorkonde van 19 juni 1303. Oorspronkelijk lagen er drie zijlen (sluizen) in de Delf (oude naam van het Damsterdiep). Bij deze sluizen ontstond al snel bewoning toen er een sluiswachter werd aangesteld. Dit was het begin van het ontstaan van het huidige Delfzijl. Een stad met een rijke geschiedenis, verstopt achter hoge dijken.

Het uitzicht vanaf de waterkering over de Eems-Dollard is prachtig. Voeg daar het weidse landschap van NoordGroningen aan toe en je ervaart idylle in zijn zuiverste vorm. Toch is de maritieme sfeer die het stadje ademt niet bindend genoeg. Mensen trekken weg uit Delfzijl. De stad kampt al een behoorlijke tijd met een overschot aan woonruimte en ook in de winkelstraten staan opvallend veel panden leeg. Een somber gezicht, die afgeplakte ruiten. De maritieme

ambiance is hier ver te zoeken. De zilte zee is dichtbij, slechts enkele honderden meters vanuit het centrum ligt de dijk. Maar zeelucht is blijkbaar niet voldoende, het oog wil ook wat.

Geen buitenkans

De leegstroom waar de stad mee te kampen heeft, is een trend die zich langzaamaan manifesteert. De gemeente Delfzijl telt zo’n 26.295 inwoners waarvan er 16.000 in het stedelijk gebied wonen. Volgens projectmanager Jornand Veldman is er sprake van een subtiel verloop. De uitstroom is stabiel, zo’n driehonderd mensen verlaten per jaar de kuststad. Wat meer zorgen wekt, is de aanwas die stagneert. De bevolkingssamenstelling verandert zodanig dat er leegstand ontstaat van woningen in de buitenwijken, maar dus ook van de winkelpanden in het centrum. Hoe is het toch mogelijk dat een stadje als Delfzijl, gesierd door de klassieke charme van de haven en keurig ingerichte woonwijken, geen buitenkansje lijkt te zijn voor woningzoekenden?

Als het meezit kun je vanaf 2013 genieten van een recreatiestrand met uitzicht op het werelderfgoed Waddenzee

De oorzaak van de krimpende bevolkingsomvang is volgens de projectmanager vrij duidelijk. Enerzijds is er sprake van vergrijzing en natuurlijke leegloop wegens sterfte. Normaal gesproken staat daar een aanwas van jonge mensen tegenover die ervoor zorgt dat het inwonertal stabiel blijft. Maar juist die ‘ontgroening’ is het pijnpunt waarmee Delfzijl te kampen heeft. Jonge mensen trekken naar de grote steden en keren later niet terug.

Maritieme sfeer

Door de jaren heen heeft Delfzijl een imago opgebouwd dat niet bijdraagt aan zijn populariteit. Jonge gezinnen peinzen er niet over om in ‘een tochtgat’ als Delfzijl te gaan wonen, helemaal in Noord-Groningen. Bewoners, maar ook bezoekers, beleven de kustplaats niet als een stad aan zee, mede door de hoog opgetrokken zeekering die in zijn huidige vorm letterlijk maar ook figuurlijk als barrière werkt en het maritieme karakter verstoort. De aantrekkelijke plekken zoals het Eemshotel (het enige hotel in Nederland dat buitendijks gevestigd is), de Grote Waterpoort en het zeeaquarium hebben geen prettige verbinding met het centrum van de stad.

In 2009 startte de gemeente Delfzijl het project Marconi (MARitieme CONcepten In beeld). De ontwikkelde visie plaatst de ruimtelijke problematiek van de haven, stad, industrie en zee in de tijd waarbij bescherming tegen de zee en afvoer van het boezemwater de randvoorwaarden vormen. De Marconi-partners, onder leiding van burgemeester Emme Groot en verantwoordelijk wethouder Edward Stulp, hebben een heel rijtje ambities onderschreven, waarbij je moet denken aan praktische en bovenal aangename oplossingen om het leven in Delfzijl aantrekkelijker te maken. Dat vraagt om een ruimtelijke aanpak waarbij concentratie van de stedelijke kern harmonieert met het maritieme sfeertje in de haven en aan de dijk.

Als het meezit kun je vanaf 2013 genieten van een recreatiestrand met uitzicht op het werelderfgoed Waddenzee. Een fijne horeca-onderneming erbij en de stad vertoont al enkele geneugten die doen denken aan de boulevard van het drukbezochte Scheveningen. Groot verschil is echter de weidsheid en unieke ligging, typerend voor Delfzijl. Het project zoekt daarom naar een balans tussen de natuur van het waddengebied, waterrecreatie, duurzame energie en vergroening van het energiepark en het veilig wonen bij de zee.

Vakantiegevoel

Tijdens een wandeling door Delfzijl wordt duidelijk dat het stadje daadwerkelijk een maritieme ambiance heeft. Dat je de meeuwen hoort krijsen, de zoute geur van de zee ruikt en her en der een viskraampje ziet staan, zorgt in combinatie met het zonlicht bijkans voor een vakantiegevoel. En die sensatie is ook niet zo gek: binnen twintig minuten reis je vanuit Groningen naar station Delfzijl, waarna je nog maar 500 meter hoeft te lopen om bij het strand te komen.

Ik kan me voorstellen dat het stadje er binnen een jaar heel anders uitziet en bezoekers gehecht zullen raken aan de charme van Delfzijl. Want, magst mie leuven of nait, in de uithoek van Noord-Groningen is het goed toeven. Een ding is zeker: Delfzijl doet iets met je. Het is voor de projectontwikkelaars en de gemeente gewoon een kwestie van de kop d’r veur holl’n, moed houden, en ik ben er van overtuigd dat meer mensen binnen korte tijd de bekoorlijkheid van Delfsiel gaan onderkennen.

Heb je een vraag, opmerking, goed idee? ScHrijf, bel of mail naar: Waddenvereniging

poStbuS 90, 8860 ab Harlingen tel.: 0517-493693 e-mail: info@Waddenvereniging.nl

Wil je de digitale jeugdnieuWSbrief ontvangen? mail je e-mailadreS naar jeugd@Waddenvereniging.nl

Wad4u Wad4u cHocoladerivier

Ruim baan vooR de jeugd! altijd in het haRt van het Waddenmagazine: vieR jeugdpagina’s. dat geeft jonge (en óók oudeRe) leden de kans even snel WaddeninfoRmatie te tanken.

Er is een plek waar blubber niet op de bodem ligt, maar altijd door het water zweeft. Dat is in de Eems. Deze rivier van Nederland én Duitsland komt uit in de Waddenzee. Het water is er brak: niet echt zout, niet echt zoet. Met het zoute zeewater komt er slib mee de rivier in. Normaal gesproken zakt dit na een tijdje naar beneden. Maar omdat ze de rivier dieper hebben gemaakt voor grotere boten, stroomt het water nu zo snel en komt er zoveel slib de rivier in dat het niet eens de kans krijgt om te zakken. Het water in de Eems heeft daardoor de kleur van chocolade. Dat klinkt misschien lekker, maar is het niet. Planten en vissen kunnen stikken als het water zo blubberig is. In de zomer leeft er in sommige delen van de Eems helemaal niets meer.

door de blubber

De Waddenzee is de beste plek om lekker te blubberen. Slik en zand genoeg!

Hier een paar tips en tricks:

Ver het wad op? Doe dat nooit alleen en zorg voor een ervaren gids.

Doe geen laarzen aan, die blijven in de drek staan. Je kunt het beste speciale wadloopschoentjes, surfschoenen of

hoge lichte gympies (bijvoorbeeld Allstars) aantrekken.

Loop niet op blote voeten: je haalt je voeten open aan scherpe schelpen! De diepste, meest blubberige blubber vind je langs de Friese en Groninger kust. Aan de randen van het wad verzamelt zich het meeste slik.

Lopen over het slik doe je het beste alsof je schaatst. Zo kom je niet vast te zitten. Zit je toch helemaal vast, raak dan niet in paniek. Probeer eerst je hiel op te tillen en stap dan voorzichtig uit de blubber.

blubber

Wad4u Wad4u

lekkere blubber

Eetbare blubber? Heel gemakkelijk te maken! Begin wel op tijd, want deze pudding moet een tijdje in de koelkast staan voordat ie klaar is!

Ingrediënten voor 4 personen: - pakje voor blubberpudding: Jelly - een halve liter water - verse aardbeien (of ander fruit)

Verder nodig: een pan en een niet te hoge puddingvorm

Vul eerst de puddingvorm met de verse aardbeien. Breng dan het water aan de kook in een pan. Strooi de inhoud van het pakje in het kokende water en blijf goed roeren tot het poeder helemaal is opgelost. Giet de pudding in de puddingvorm. Laat de pudding afkoelen en zet hem daarna minstens twee uur in de koelkast.

Veel drilplezier!

Slijmerige bolletjeS modderkoning

De echte modderkoning is de slijkgarnaal. Hij woont soms met wel 10.000 anderen op één vierkante meter wadbodem. Hij graaft tunnels van waaruit hij met z’n lange tentakels kiezelwier verzamelt. Omdat hij heel veel eet, is hij ook ongeveer de hele dag bezig met poepen, tot wel 1000 keer op een dag. Daar wordt het natuurlijk alleen maar blubberiger van! TIP: Op een rustige plek op het wad zoals bij ’t Kuitje in Den Helder kun je luisteren naar een concert van zo’n kolonie slijkgarnalen. Het gezamenlijke gewroet maakt een knisperend geluid.

De Eems wil leven

Het Eems-estuarium is verre van gezond. Valt het eigenlijk nog ecologisch te herstellen, en zo ja, hoe? Het zijn vragen waar onderzoekers in zowel Nederland als Duitsland zich het hoofd over breken. Drie visies.

1. de eems volgens...

Ook de slibanemoon leeft van modder. Hij lijkt op een plant, maar is toch echt een dier. Je ziet alleen zijn tentakels en in het midden de mondschijf, maar in de zachte bodem verstopt hij nog een steel van ongeveer tien centimeter! Slibanemonen komen in allerlei kleuren voor. Bij storm of harde stroming in de zee komen ze wel eens los en spoelen dan aan op het strand. Misschien heb je er wel eens zo’n slijmerig bolletje gezien?

Bianca Bouwman stuurde een foto in van volgens de redactie het mooiste zandkasteel. Op de facebook pagina van de Waddenvereniging zijn de bouwwerken te bewonderen.

Ecoloog Daan Bos van het Friese natuuronderzoeksbureau Altenburg & Wymenga zette dit jaar met collega-onderzoekers de informatie op een rij over de ecologische toestand van het Eemsestuarium, met daarnaast mogelijkheden voor herstel. Bos begint positief: ‘Laat ik voorop stellen dat de waterkwaliteit op een aantal punten enorm is verbeterd: denk aan gifstoffen en de fosfaat- en nitraatbelasting. En er zijn op verschillende plekken vispassages gebouwd, waardoor vissen weer zijrivieren in kunnen zwemmen. Dat is het werk van de verschillende betrokken waterschappen, ook de Duitse.’

Bos stelt: ‘Wil het Eems-estuarium de ‘goede ecologische kwaliteit’ halenvereist door de zogeheten Kaderrichtlijn Water, EU-regelgeving die in 2015 van kracht wordt - dan zijn écht gedurfde maatregelen nodig. De oorzaken aanpakken is de beste oplossing voor alle problematiek. Bijvoorbeeld verplaatsing van de scheepswerf van Meyer Papenburg naar Emden of elders.

Natuurbeschermingsorganisaties als de

Waddenvereniging zouden zulke oplossingen moeten nastreven.’ Als argument tegen verplaatsing wordt altijd geschermd met de economische consequenties voor de regio: ‘Dat is weliswaar een heel reëel punt, maar er is nog geen goede economische analyse gedaan waarin alle maatschappelijke kosten en baten zijn meegenomen.’ ‘Uit de verzamelde kennis komt naar voren, dat echte ecologische verbeteringen alleen mogelijk zijn door stevig in te grijpen in de waterbewegingen in het estuarium en vooral de rivier’, vertelt Bos. ‘Ondieper maken is zo’n ingreep. Maar alles ligt daarbij gevoelig. Een kanaal om een stuk van de vaarroute van de Meyer-schepen door de Ems af te snijden, is in Duitsland als onhaalbaar bestempeld, mede door de milieubeweging.’ Naast ‘verontdiepen’ zijn ook het herstel van meanders in de rivier, het stroomopwaarts verplaatsen van bestaande stuwen, of het weer uitdijken van aangewonnen land volgens Bos opties die ecologische winst op kunnen leveren: ‘Het water krijgt dan de broodnodige ruimte.’

De nieuwe centrales in de Eemshaven lozen

150

m3 koelwater per seconde

2. de eems volgens...

Visdeskundige Zwanette Jager, destijds werkzaam bij het Rijksinstituut voor Kust en Zee (RIKZ) en intussen met haar eigen adviesbureau ZiltWater, is sinds 1990 betrokken bij bemonstering van vissen in de Eems-Dollard en Ems. Met een ankerkuil, een zakvormig net, wordt tijdens de vloed- en ebstroom alles wat tussen bodem en het wateroppervlak zwemt gevangen.

Jager ontwikkelde voor de opmaat naar de Kaderrichtlijn Water een ‘maatlat’ voor de ecologische gezondheid van het Eems-estuarium aan de hand van vissen. De kwaliteitsindex hangt af van de aanwezigheid en talrijkheid van kenmerkende vissoorten in de vangsten van de ankerkuil. Het onderzoek aan de hand van de index is in 2006 gestart. ‘De periode is te kort om wetenschappelijk verantwoorde conclusies te trekken’, zegt Jager. ‘Maar duidelijke verbeteringen zijn ook niet zichtbaar.’ Hoopgevende recente vangsten zijn een zeeforel in de Ems en een paairijpe geep in de buurt

van de zandplaat Hond-Paap. ‘In de monding van de Eems-Dollard zwemt ansjovis en we zien ook de beschermde fint, een haringachtige vis, die zijn eieren stroomopwaarts in rivieren legt.’

Jager over de risico’s voor vissen: ‘De fint bijvoorbeeld zwemt in het voorjaar de rivier op, vóór het zomerse slibmaximum en de zuurstofloosheid. Dat lukt dus nog wel.’ Hetzelfde geldt voor de spiering: ‘Maar de kans dat eieren of larven de zomerse rivier overleven is verwaarloosbaar - de soort plant zich dus niet succesvol voort.’

Inzuiging en lozing van koelwater door energiecentrales is een ander mogelijk probleem: ‘Met de nieuwe grote centrales in de Eemshaven gaat het om honderdvijftig kubieke meter koelwater per seconde! Ook in Duitsland staan langs de waddenkust centrales. Het effect op vissen moet nog onderzocht worden.’ Jager denkt dat het voor een zo gezond mogelijke visstand van essentieel belang is om de mosselbanken niet te laten verdwijnen: ‘Daar houden karakteristieke vissoorten zich graag op. Ook de zeegrasvelden bij de Hond-Paap en andere zandbanken zijn heel belangrijk als paaiplaats en kinderkamer van allerlei vissen. Die mogen niet verdwijnen of verder in oppervlak afnemen.’

3. de eems volgens...

Marike Boekhoff, werkzaam bij NABU, de Duitse evenknie van Natuurmonumenten, belicht de Ems/Eems-Dollard situatie vanuit Duits perspectief: ‘De kanaaloptie bleek na modelberekeningen onvoldoende effect te hebben op de verstoorde getijdendynamiek.’ Boekhoff signaleert problemen die onderbelicht zijn gebleven: ‘Het baggeren in de buiten-Eems heeft óók invloed op het slibgehalte in de Ems. De haven Emden wil uitbreiden. Binnenvaartschepen worden steeds groter en vereisen ook diepe vaargeulen.

Dan is er het Eemswater waarmee zoutkoepels voor gasopslag worden uitgespoeld, dat ongecontroleerd in de Eemsmond wordt geloosd.’ Toch is Boekhoff gematigd optimistisch. Zij is voor drie jaar aangesteld in het project Perspective Lebendige Unterems: ‘We zijn inmiddels halverwege. Met een hydrodynamisch model zijn verschillende scenario’s doorgerekend waarmee de getijden- en sedimenthuishouding van de rivier te herstellen zouden zijn. Daarbij is overigens uitgegaan van handhaving van de Meyer-werf, met de bijbehorende vaardiepte.’

Ook volgens Boekhoff is de rivier meer ruimte bieden een van de betere

mogelijkheden: ‘Dat zou kunnen door oude rivieraftakkingen weer aan te koppelen, lokaal te ontpolderen en uiterwaarden weer onder te laten lopen. Boeren willen natuurlijk liever geen land afstaan, en langs de Ems liggen belangrijke Natura 2000-natuurgebieden. Of je dat land wilt offeren is een secundaire kwestie, uiteindelijk een politieke keuze.’ Boekhoff: ‘Gelukkig hebben milieubeschermers nu iets de wind mee. Men realiseert zich dat al het gebagger en onderhoud erg kostbaar is. Voor het eerst hebben alle betrokken partijen, ook de Meyer-werf, lokale politici en vertegenwoordigers van het milieuministerie, een denktank gevormd. De natuurbeschermers denken na over oplossingen die de economie helpen, maar proberen intussen de druk op de politiek op te voeren.’

Bos: ‘Op een recente regionale bijeenkomst waar ik sprak, werd het idee geopperd om de gasten van Meyercruiseschepen meer te laten beseffen hoeveel milieuschade achter hun vaarvakantie schuilt.’ Jager: ‘Ik maak me zorgen. Die vaargeulen worden steeds dieper gemaakt en we weten nog niet of en hoe de effecten zijn terug te draaien.’

De Meyer werf in Papenburg

De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied. Vaker waddennieuws ontvangen? Een abonnement op de digitale nieuwsbrief is gratis: www.waddenvereniging.nl.

Werelds wandelen op Ameland

Wandelend beleef je het waddengebied op zijn mooist. Op zaterdag 20 oktober houdt Stichting Sportpromotie Ameland daarom voor de tweede keer het wandelevenement tussen Slik & Zand. De start en finish van de tocht (10, 17 en 25 km) is in het sfeervolle dorp Nes. De routes voeren langs de wadkant, door het bos, de mooie duinen en het strand. Maak de oversteek voor een dag of weekeinde en ervaar de ongerepte natuur van dit eiland. Alle deelnemers ontvangen een bijzonder routeboekje met uitleg over de wandelroute en informatie over de bijzondere natuur en cultuur onderweg. Ook de Waddenvereniging is erbij! We lopen niet alleen mee, als samenwerkingspartner van Sport Promotie Ameland zorgen we mede voor de organisatie van dit grootse evenement. Meer info: www.tussenslikenzand.nl.

SAMENWErKiNG

DeWaddenvereniging werkt samen met partners die staan voor het wad. Deze zomer is een bijzondere nieuwe samenwerking tot stand gekomen.

De Noordelijke Dagblad Combinatie (NDC Mediagroep) gaat de Waddenvereniging helpen om het werelderfgoed extra onder de aandacht te brengen. Maandelijks krijgt de Waddenvereniging de mogelijkheid om voorlichting over activiteiten en het gebied onder de

aandacht te brengen in de Leeuwarder Courant, Dagblad van het Noorden, weekbladen en andere media. De NDC Mediagroep heeft een actief beleid op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen en wil zich door de samenwerking met de Waddenvereniging verbinden aan bescherming en bevordering van de kwaliteit van het waddengebied.

Eenpaar weken na verschijning is de Wadwaaier-app al een groot succes. Meer dan duizend mensen hebben de digitale wadwaaier gedownload en in de Play Store van Google wordt de app met vijf sterren beoordeeld. Met de Wadwaaier app zoek je snel en eenvoudig op wat kruipt, drijft of groeit op wad en strand. Vondsten kun je snel op naam brengen met de handige snelzoeker. Door ‘eigenschappen’ aan te klikken zoals grootte of kleur word je naar een gevonden dier of plant geleid. Maak een foto, spaar je favoriete vondsten en deel ze met je vrienden. De app is momenteel alleen beschikbaar voor Androidgebruikers. Installeer hem meteen via Google Play of gebruik de QR-code!

6000

Tegen de nieuw afgegeven natuurvergunning voor de RWE/Essentkolencentrale in de Eemshaven zijn bij de provincie Groningen ruim zesduizend bezwaren ingediend. De centrale die RWE/Essent bouwt is omstreden.

Natuur- en milieugroeperingen voeren al lange tijd juridische procedures tegen de vervuilende centrale, die de grootste van Nederland moet worden. De centrale zal, door de uitstoot van

stikstofoxiden, tot veel meer luchtverontreiniging leiden. Hierdoor worden kwetsbare duingebieden in Nederland en Duitsland aangetast. Daarnaast stellen de bezwaarmakers de noodzaak voor de bouw van een dergelijke centrale pal naast de Waddenzee ter discussie.

Voor het indienen van een bezwaarschrift was het mogelijk een voorbeeldbrief te gebruiken die de Waddenvereniging en Greenpeace via hun site ter beschikking hadden gesteld. De bezwaarschriften worden in de loop van het najaar behandeld.

ledenvergadering Eems-Dollard

De

Waddenvereniging organiseerde op 5 juli een eerste regionale bijeenkomst voor leden uit het Eems-Dollardgebied. Het Muzeeaquarium in Delfzijl zat vol belangstellenden: van ingenieurs tot vogeltellers en van een politicus tot een wadloper. Daan Bos, samensteller van het meest recente rapport over de ecologische toestand van de Eems, gaf een uitvoerige presentatie. Met behulp van twee flessen water (troebelheid van water met zand in vergelijking tot water met slib), een doorgezaagde regenpijp (de ‘stroomgoot’) en een goudvis, vertelde hij nagenoeg alles over de natuur in het Eems-Dollardgebied. In de presentatie kwamen de woorden ‘troebelheid’ en ‘slib’ vaak voor. Aan het eind van de avond werden conclusies getrokken: de Waddenvereniging kan meer doen om het ecologische probleem in de regio voor het voetlicht te brengen. Voorlichting en excursies zijn daarbij essentieel. De aanwezige leden waren ook duidelijk in hun afwijzing van kunstmatige ingrepen als middel om de huidige problemen op te lossen.

Bedankt!

Wind, regen of in de brandende zon, onze vrijwilligers stonden bijna dagelijks op het wad en in de branding. Omdat het zo mooi is, omdat er zo veel over te vertellen is en omdat ze zelf niet zonder kunnen. Duizenden mensen hebben zich samen met onze wadgidsen laten verrassen door de strandvondsten en de wonderen van het wad. Op Texel en Terschelling, of varend vanuit Harlingen en bij Den Helder. Mooie plekken om het werelderfgoed Waddenzee ten volle te beleven. Herinneringen die je meeneemt naar huis en hopelijk inspireren voor een volgend bezoek aan dit prachtige gebied. Alle vrijwilligers van de Werkgroep Excursies, Natuurcentrum ’t Kuitje en het team varende voorlichters: hartstikke bedankt voor jullie niet aflatende enthousiasme en inzet!

paddenstoelentellers

HetPaddenstoelenmeetnet is op zoek naar vrijwilligers die willen helpen gegevens te verzamelen over paddenstoelen op de Waddeneilanden. Elk jaar tellen zo’n zeshonderd vrijwilligers in de tweede helft van het jaar maandelijks de paddenstoelen in hun, in samenwerking met de coördinator, gekozen meetpunt. De meetpunten liggen over het hele land verspreid in bossen en langs met bomen

beplante lanen op zandgrond en in de duinen. Het gaat om bekende en minder bekende paddenstoelen die speciaal voor dit onderzoek zijn uitgekozen.

Dit jaar gaat het onderzoek zijn veertiende seizoen in. De door het CBS verwerkte uitkomsten vertellen hoe gezond de Nederlandse bossen zijn.

Op de Waddeneilanden zijn vrijwel geen meetpunten aanwezig. Dat is heel jammer, omdat door de unieke ligging van de eilanden het milieu veel schoner is gebleven en tellingen hierdoor belangrijke gegevens kunnen opleveren.

Lees meer op http://nem.paddestoelenkartering.nl en meld je aan bij nem@paddestoelenkartering.nl

Na negen maanden wachten was het eindelijk zover: het zeegras is opgekomen! De in juni nog breekbare, kleine sprietjes zijn inmiddels uitgegroeid tot flinke planten. De planten zijn zelfs een stuk groter geworden dan hun Duitse donoren. Bovendien staat het Nederlandse zeegras in bloei. Dit geeft goede hoop voor de toekomst. De methode om zeegras te oogsten in Duitsland en te zaaien in Nederland werkt dus. Nu is het nog spannend of er voldoende zeegras is opgekomen om een stabiel veld te worden of, nog beter, zich uit te breiden. Dit zal de komende jaren moeten blijken. Om de kansen te vergroten zijn we eind augustus en begin september weer op pad geweest voor een tweede oogst. Inmiddels is het lange wachten opnieuw begonnen. Hoe houdt het zeegras zich dit jaar en wat hebben herfst en winter voor het gras in petto?

ODE AAN DE STErrEN

Nieuwe plannen gaswinning

DeNAM heeft vergunningen aangevraagd voor het uitbreiden van de gaswinning in het waddengebied. Niet alleen wil men langer doorgaan met gaswinning uit de velden bij Ameland, ook de productie vanuit de velden onder de Waddenzee wordt behoorlijk opgeschroefd.

Voor de derde keer in de geschiedenis liet eind juli de in Nederland zeer zeldzame kortbekzeekoet zich in levende lijve zien. De normaliter rond de poolcirkel broedende vogel trok een grote schare vogelaars naar Lauwersoog. In 1919 en 1924 waren in Nederland de eerste dode exemplaren op het strand van Noordwijk gevonden. De eerste levende kortbekzeekoet is in 1975 waargenomen, een tweede exemplaar in 2005.

Jaarlijks wordt in Nederland gevierd dat er ook nog heel wat plekken zijn waar het ‘s nachts zo donker is dat je de sterrenhemel in volle glorie kunt zien. Door het overvloedige licht in steden zijn de sterren in de Randstad nauwelijks meer te zien. Maar het waddengebied kent gelukkig nog wel heel veel natuurlijke duisternis.

Het afgelopen jaar voeren gidsen van de Waddenvereniging met groepen mensen in het donker de Waddenzee op om ze échte duisternis te laten ervaren en te vertellen wat die betekent voor natuur. Satellietfoto’s van Nederland bij nacht laten zien hoe het waddengebied voor een groot deel gevrijwaard is gebleven van lichtvervuiling. Op Terschelling gaan de laatste jaren ook steeds meer mensen met een huifkar ‘s nachts de Boschplaat op om sterren te kijken of duisternis te ervaren.

Tijdens de officiële Nacht van de Nacht van 27 oktober houdt de Waddenvereniging, naast de expeditie vanuit Harlingen, ook excursies in samenwerking met Vakantie-park Tjermelân op Terschelling. De tochten worden begeleid door gidsen van de Waddenvereniging en sterrenkundige Adrie Warmenhoven van het Eise Eisinga Planetarium. Kijk voor meer informatie en boekingsmogelijkheden op onze website www.waddenvereniging.nl.

Gaswinning onder het wad zorgt voor bodemdaling. Als de bodem te veel en te snel daalt, kan dit negatieve gevolgen hebben voor onder andere de vogels in het gebied. Op het eiland kunnen de nesten vaker overstromen en op zee kunnen de wadplaten korter droogvallen. De droogvallende wadplaten zijn zeer belangrijk voor de vele vogelsoorten die daar hun voedsel zoeken.

De vorige vergunningen zijn verleend onder de uitdrukkelijke voorwaarde dat de bodemdaling geen negatieve effecten heeft op de natuur. Voordat nieuwe vergunningen worden verleend, moet er zekerheid zijn dat de bodemdaling deze grens niet overschrijdt. De Waddenvereniging heeft dan ook om een peer review gevraagd.

ZEEHONDEN

Ondanks honderden negatieve reacties heeft staatssecretaris Henk Bleker zijn voorstel voor nieuwe natuurwetgeving vrijwel ongewijzigd bij de Tweede Kamer ingediend. In zijn voorstel worden gebieden en soorten alleen beschermd als dat verplicht is op grond van de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn. Daardoor zijn bijvoorbeeld zeehonden vogelvrij als ze per ongeluk buiten de beschermde Natura 2000-gebieden komen. Inmiddels hebben de gezamenlijke natuurbeschermingsorganisaties, waaronder de Waddenvereniging, een alternatief ontwikkeld. Hierin wordt, net als in het voorstel van Bleker, wel de huidige Natuurbeschermingswet en Flora- en faunawet samengevoegd, maar wordt de bescherming van gebieden en soorten op verschillende punten verbeterd en de wetgeving logischer gemaakt. Tegelijkertijd hebben drie Tweede Kamerfracties - PvdA, D66 en GroenLinksaangekondigd ook een betere bescherming van de natuur te willen dan Blekers voorstellen. Zij gebruiken de kennis van de Waddenvereniging, Vogelbescherming en Natuurmonumenten voor het maken van een initiatiefwet.

DE SluiS DiE NOOiT GEBruiKT WErD...

Vlakbij de plek waar bezoekers aan de Breebaartpolder nu zeehonden bewonderen stond achttien jaar lang een nooit gebruikt sluizencomplex. Hier zouden schepen geschut gaan worden, om via een buitendijks kanaal door de Dollard naar Winschoten te varen. Het kanaal kwam er nooit, de sluizen zijn weer afgebroken. De geschiedenis van dit project staat symbool voor de verandering in het denken over de waarden van het Eems-Dollardgebied.

De vondst van steenzout bij Veendam in de vijftiger jaren van de vorige eeuw en de ontdekking van de gasbel onder Slochteren, enkele jaren later, betekent in die tijd een welkome stimulans voor de economie van Oost-Groningen. De traditionele werkgelegenheid in de landbouw en strokartonindustrie is dan dramatisch teruggelopen en de vestiging van op zout gebaseerde chemische industrie bij Delfzijl wordt daarom met enthousiasme begroet. Delfzijl acht men bijzonder geschikt, omdat de giftige afvalstoffen van de chloorchemie zonder problemen in het Eems-Dollard estuarium geloosd kunnen worden. Enig bijkomend ‘nadeel’: door de aanleg

van de industrieterreinen moeten de dorpjes Heveskes en Oterdum van de aardbodem verdwijnen.

het Grote Dollardplan

Na het besluit voor de industrialisatie van Delfzijl worden de plannen gemaakt voor aanleg van een diepzeehaven in NoordGroningen: de Eemshaven. Met het aardgas als brandstof moeten Delfzijl en de Eemshaven de nieuwe motoren worden voor de economie van Groningen. Geïnspireerd door deze dadendrang ontstaat in Oost-Groningen een opmerkelijke coalitie om ook dit deel van de provincie op te stoten in de vaart der volkeren. Boeren en communistische bestuurders vergeten de klassenstrijd en gaan zich inzetten voor de realisatie van het Grote Dollard-

plan. Een kanaal van Winschoten, via de Westerwoldse Aa en buitendijks door de Dollard naar de Punt van Reide moet ook het oostelijk deel van de provincie bereikbaar maken voor grote schepen. In zijn voortreffelijke boek De Graanrepubliek beschrijft Max Westerman dit deel van de roerige geschiedenis van het Oldambt.

Kluut als verzetssymbool Aanvankelijk lijkt niets de realisatie van het Grote Dollardplan in de weg te staan. In 1966 stemt het Kabinet in met het plan. De betonmolens gaan draaien en in 1972 nadert het sluizencomplex bij de Punt van Reide zijn voltooiing. Maar inmiddels hebben de tegenstanders

Voortvarend startte men eind zestiger jaren met de aanleg van een sluis op de Punt van Reide

In 1968 besloot men tot aanleg van de Eemshaven. Aanvankelijk was de haven bedoeld voor petrochemische industrie. Na een wat kwijnend bestaan kreeg de haven een opleving door het besluit daar nieuwe energiecentrales te bouwen

Ingeklemd tussen de industrie ten zuiden van Delfzijl ligt het kerkje van Heveskes. Het dorp moest wijken voor de aanleg van de industrieterreinen.

van het buitendijkse kanaal zich ook georganiseerd. De in 1965 opgerichte Waddenvereniging maakt zich ernstige zorgen over de effecten van de aanleg op de kwetsbare natuur van de Dollard. De kluut wordt het symbool van het verzet tegen het buitendijkse kanaal. Geheel onverwacht sluit voormalig eurolandbouwcommissaris Sicco Mansholt zich aan bij het verzet van de Waddenvereniging. En dat mist zijn uitwerking op de politiek niet. Na lang wikken en wegen besluit het Kabinet Den Uyl in 1974 geen toestemming te geven voor een buitendijks tracé van het kanaal. De bijna afgebouwde sluis bij de Punt van Reide blijft nog achttien jaar staan en wordt in 1992 afgebroken.

Vervuiling op vervuiling

Het Dollardplan is niet de enige bedreiging voor de natuur in dit deel van het waddengebied. Jarenlang lozen de strokarton- en de aardappelmeelindustrie hun afvalwater, de chemische industrie bij Delfzijl voegt daar de nodige gechloreerde koolwaterstoffen en zware metalen aan toe en ook de boorspoeling van de NAM verdwijnt tientallen jaren in het estuarium. Vanaf 1974 volgt de Werkgroep Eemsmond van de Waddenvereniging deze ontwikkelingen nauwgezet, weet lozingen te verhinderen en wijst het bedrijfsleven op zijn verantwoordelijkheden. Met als resultaat dat de grootste watervervuilingsproblemen worden opgelost.

Dollarthafen

Ook aan de Duitse zijde van het estuarium laat men zich niet onbetuigd in het maken van plannen die een aanslag betekenen op de natuur. Het meest verstrekkende is wel het ontwerp voor een Dollarthafen, een uitbreiding van de haven van Emden met 530 hectare, waardoor de loop van de Eems moet worden aangepast en de Dollard zal verzoeten. Omdat dit project van invloed is op Nederlands grondgebied is toestemming van de Nederlandse overheid vereist. Dit is geregeld in het Eems-Dollardverdrag van 1960. De Nederlandse en Duitse overheden besluiten dan twee vliegen in een klap te slaan: door in een aanvullend verdrag

De f L ute N Va N fR é Meis

e r doen veel anekdotes de ronde over de besluitvorming over het Dollardkanaal. a ls ministerpresident Den u yl in het gebied verschijnt, hindert dikke mist een goed zicht op het natuurgebied. Wim Duisenberg, de minister van f inanciën in het k abinet Den u yl, schijnt bij de jachtopziener op s chiermonnikoog geïnformeerd te hebben wat nu precies die kluten waren waarover de natuurbeschermers zich zo druk maakten. Maar de Groninger communistische voorman f ré Meis, groot voorstander van het Dollardplan, heeft niet veel op met het zwart-witte symbool van de Dollardnatuur. Halsstarrig blijft hij het hebben over de fluten van de Dollard. Binnenkort zal bij u itgeverij Profiel in Bedum het boek De Dollardwerken verschijnen over de geschiedenis van dit project. Meer informatie op www.profiel.nl.

zowel de aanleg van de Dollarthafen mogelijk te maken als de grens tussen beide landen in het estuarium vast te stellen. Maar in 1991 besluit de Eerste Kamer in Nederland dit aanvullende verdrag niet te ratificeren. Men is onder de indruk van de bezwaren van de Waddenvereniging tegen de aanleg van de Dollarthafen. Een en ander betekent wel dat de grens nog steeds niet is vastgesteld en dat er in het EemsDollard estuarium nog steeds sprake van betwist gebied.

Zorgenkindje

Ondanks het niet doorgaan van grote ingrepen als de aanleg van de Dollarthafen en het buitendijkse kanaal is de

Eems-Dollard nog steeds het zorgenkindje in het waddengebied. Zie ook het artikel op pagina 10 en 11 van dit nummer. De verhoudingen zijn wel veranderd. Overheden, natuurorganisaties en het bedrijfsleven zijn nu samen op zoek naar het evenwicht tussen economische ontwikkeling en de ecologische kwaliteit van het estuarium.

TEkST HANS REvIER

Vogels

van eb en vloed

Vanaf de hoge dijken langs de Dollard is het goed vogels spotten. Als het eb is buitendijks, als het vloed is vooral binnendijks, bijvoorbeeld in Polder Breebaart. Van lawaaiige baardmannetjes tot de juist mysterieuze fraters.

Langs de zuidoostkust van de Dollard groeit veel riet. Ideaal voor baardmannetjes, die hun nesten vlechten van rietstengels en -pluimen. De kleine drukke vogels vormen vaak grote opgewonden troepen, waarbij ze constant een harde metaalachtige ‘ping-ping’roep laten horen, wat klinkt als rollend geld. Hoewel ze op (staart)mezen lijken, behoren zij tot een andere vogelfamilie. De zwarte koptekening, waar de soort zijn naam aan dankt, is meer snor dan baard (de vogelsoort snor bestaat ook!).

In de zomer eet het baardmannetje insecten, ´s winters schakelt hij over op rietzaad.

Voor de zwarte ruiter is de Dollard een echte hotspot. Deze sierlijke steltlopersoort, verwant aan de tureluur, broedt in Noord-Scandinavië en Siberië en bezoekt Nederland tijdens de doortrek naar het zuiden - kleine aantallen overzomeren in Nederland. Tien procent van de wereldpopulatie strijkt in Nederland neer, een groot deel in de Dollard. De hoogste aantallen worden in mei geteld, rond de drieënhalf duizend vogels. De roep van deze snelle vliegers is onmiskenbaar: een hard ´tjoe-wiet!´.

In de Eems-Dollard zijn in het vroege voorjaar brandganzen een typerend gezicht. In grote luidruchtige groepen grazen ze op de kwelders. Met de eiwitrijke toppen van gewoon kweldergras vetten zij zich snel op, voor de grote trek naar

de broedgebieden boven de poolcirkel. Hoewel een deel tegenwoordig ’s zomers ook in Nederland blijft. In de zestiende eeuw werd gedacht dat brandganzen als een soort eendenmosselen aan boven het water hangende bomen ontstaan. Totdat de Nederlandse ontdekkingsreiziger Willem Barentsz op Nova Zembla brandganzen met kuikens aantrof.

Dé vogelsoort van de Eems-Dollard is de kluut. Met zijn omhooggebogen dunne snavel, zijn overwegend witte verenkleed en als hij vliegt opvallend zwarte V-banden op de vleugels, is de soort onmiskenbaar. Door zijn kromme snavel door de bovenste sliklaag heen en weer te bewegen vangt de kluut kleine kreeftjes en wormen. Eind juli trekken duizenden kluten vanuit de verschillende Noordwest-Europese kustgebieden naar de Dollard om te ruien. De vogels vliegen dan in tegengestelde richting van andere trekvogels.

In de rietvelden langs de Dollard leeft ook de kleine karekiet. Dit weinig schuwe en goed waar te nemen vogeltje bouwt zijn nest als een mandje, vastgemaakt halverwege rietstengels. Deze insectenetende soort broedt ondermeer in Polder Breebaart, oostelijk van Termunten. De kleine karekiet is vaak slachtoffer van de koekoek. Het vrouwtje legt haar ei namelijk graag in het nest van de kleine karekiet. Het als eerste uitgekomen koekoeksjong werkt de

karekieteneieren het nest uit, waarna de karekietenouders zich moeten uitsloven om dit snel uitdijende grote jong te voeren. Een enorme, tijdrovende klus!

Een prachtig gezicht is de grauwe kiekendief die ´s zomers regelmatig boven de kwelders in de Eems-Dollard zweeft. Hij heeft veel langere en smallere vleugels dan andere soorten kiekendieven en broedt op de grond. De grauwe kiekendief stierf rond 1980 bijna uit en is nog steeds erg zeldzaam (Nederlandse Rode Lijst) met rond de zestig broedparen (2010). Zeventig procent van de populatie leeft in Oost-Groningen, dankzij beschermingsmaatregelen van de Werkgroep Grauwe Kiekendief.

Waarom de frater de Latijnse benaming voor een rooms-katholieke broeder heeft gekregen, is onduidelijk. Deze kleine vinkachtige is bruinig gestreept en lijkt helemaal niet op een kloosterling. Mogelijk komt de naam door de gewoonte van fraters om in grote groepen op te trekken (vaak samen met de verwante kneu). Of ligt het aan zijn plompe, weldoorvoed ogende silhouet? Fraters zijn wintergasten die in Scandinavië broeden. De grootste aantallen worden rond de Eems-Dollard gezien.

zwarte ruiter brandgans

kleine karakiet grauw kiekendief frater

Volgens Duitsland volgt de grens de laagwaterlijn van Nederland

Eems-Dollardverdraggebied

Nederlandse opvatting van grensverloop

Duitse opvatting van grensverloop

Nederland en Duitsland verschillen nog steeds van mening over de loop van de grens in het zeegedeelte van het Eems-Dollard estuarium (het zoete water van de Eems en het zoute water van de Dollard komen daar bij elkaar).

Volgens de Duitsers volgt de grens de laagwaterlijn aan Nederlandse kant. Ze baseren zich op een leenbrief van Keizer Ferdinand I uit het jaar 1558. Nederland gaat ervan uit dat de grens de middellijn van de hoofdgeul van de rivier volgt. In het Eems-Dollardverdrag uit 1960, waarin vooral zaken met betrekking tot de scheepvaart zijn afgesproken, is de grens niet vastgesteld. Ook in 1996 bij de ondertekening van een aanvullend protocol gebeurde dat niet.

hoge ambtenaren

In 1960 spraken Duitsland en Nederland in het Eems-Dollardverdrag wel af samen te werken over het beheer en het bestuur van de Eems. Hiervoor werd een commissie ingesteld die bestaat uit hoge ambtenaren uit Nederland en Duitsland. De Eemscommissie houdt zich vooral bezig met vaargeulbeheer, scheepvaartaangelegenheden en het beheer en de

ontginning van grondstoffen. Gezien deze onderwerpen zijn de leden vooral afkomstig van de Nederlandse Rijkswaterstaat en de Duitse Wasser- und Schifffahrtsdirektion. De commissie komt meestal een keer per jaar bijeen.

Grenswatercommissie

Nederland en Duitsland besloten in 1960 ook samen te werken voor het beheer van de wateren in hun grensgebieden. Voor de Westerwoldse Aa, die op de grens van Nederland en Duitsland in de Dollard uitmondt, is toen de permanente grenswatercommissie ‘sub G’ ingesteld. Vanaf 1996 heeft dit overlegorgaan ook de taak gekregen om de afspraken uit het aanvullend natuur- en milieuprotocol uit te voeren. Later kreeg deze commissie de taak om voor het internationale stroomgebied van de Eems een beheerplan op te stellen. Dit is eind 2009 gepubliceerd, maar heeft geen formele status.

hond en Paap

In Nederland maakt het Eems-estuarium deel uit van het Natura 2000-gebied Waddenzee. Deze gebieden zijn

ingesteld volgens de Europese Vogelen Habitatrichtlijn. Ook de Duitse

Waddenzee heeft deze status, alleen zijn in Duitsland de vaargeulen uitgezonderd. De droogvallende platen Hond en Paap, die voor de kust van Groningen in het betwiste gebied van het estuarium liggen, zijn zowel in Duitsland als Nederland aangewezen als Natura 2000-gebied. Dit is ook het geval voor het Duitse en Nederlandse deel van de Dollard. Over de aanwijzing van de Eems stroomopwaarts vanaf Emden lopen in Duitsland nog procedures.

samen beschermen

Voor de natuur- en milieuorganisaties is het overleg over een integraal beheersplan voor de Eems (IMP) misschien wel het belangrijkste overlegorgaan. Duitsland en Nederland zijn verplicht

Al ruim 450 jaar betwisten Nederland en Duitsland de grens in het estuarium Eems-Dollard. Gek genoeg leidt dat de laatste jaren tot een nauwere samenwerking en tal van overlegsituaties om de toestand van de Eems te verbeteren.

GrENZElOOS

vergaderen

om een beheersplan op te stellen dat de aangewezen Natura 2000-gebieden in de Eems beschermt. Gezien de Natura 2000-status van (een deel van) het betwiste gebied doen beide landen dit gezamenlijk. In tegenstelling tot de oude Eemscommissies zitten hier de vertegenwoordigers van de visserij, bedrijfsleven en de natuurorganisaties direct aan tafel met de ambtenaren uit verschillende Nederlandse en Duitse overheidslichamen. Niet alleen het natuurbeheer komt hier aan de orde. Ook de waterkwaliteit (Kaderrichtlijn Water), de implementatie van de Europese Richtlijn Overstromingsrisico’s (ROR) en scheepvaart worden meegenomen.

Eems Dollard natuurlijk

Onder deze titel werken de Duitse en Nederlandse natuur- en milieuorganisaties uit het Eems-Dollardgebied samen. De organisaties proberen zoveel mogelijk gezamenlijk standpunten te ontwikkelen en brengen die bijvoorbeeld in bij de discussies over het IMP. Ze maken daarbij gebruik van de kennis die is ontwikkeld in het Nederlandse Programma Rijke Waddenzee. In de nota De ecologische toestand van het Eems-estuarium en mogelijkheden voor herstel worden voorstellen gedaan om het estuarium

te sturen naar een meer natuurlijke toestand. Zie ook www.eems-dollard.eu.

Provincie Groningen

Naast het internationale overlegcircuit wordt ook in de provincie Groningen druk overlegd over de toekomst van het gebied. Voor de gemeenten Delfzijl, Appingedam, Loppersum en Eemsmond wil men een ontwikkelingsvisie opstellen die voor de belangrijkste problemen (o.a. krimp) een oplossing biedt. Maar de gewenste toename van de economische bedrijvigheid mag niet ten koste gaan van de unieke natuurwaarden van het Eems-Dollardgebied. Daarom probeert de provincie afspraken te maken met het bedrijfsleven en de natuur- en milieuorganisaties in het project Economie en ecologie in balans. Daarnaast spelen nog andere initiatieven als het ontwikkelen

van een toekomstvisie op de Groninger havens door Groningen Seaports en het Marconi-project in de gemeente Delfzijl (zie ook pagina 22).

conclusies

Levert al dit vergaderen nu iets op? Feit is dat voor het eerst de overheden uit Duitsland en Nederland met alle belanghebbenden om tafel zitten om een Integraal Management Plan op te stellen. Alle betrokkenen zijn het er over eens dat de natuurwaarden van het gebied belangrijk zijn en beschermd moeten worden. Of de Eems hier daadwerkelijk beter van wordt is niet alleen afhankelijk van de inhoud van het uiteindelijke integrale managementplan. Ook moet de politieke wil aanwezig zijn om maatregelen te nemen die echt het verschil kunnen maken.

TEkST HANS REvIER

Emden

Delfzijl

Eemshaven

Duitse loodsboot: Nederland en Duitsland maakten in 1960 afspraken over het scheepvaartbeheer.

Alle activiteiten van de Waddenvereniging

vindt u in de kalender op onze

website: www.waddenvereniging.nl.

Geniet Wad

Weekendje weg

Borkum-arrangement van het Eemshotel

Het Eemshotel in Delfzijl staat hoog en droog boven de Waddenzee. gebouwd op palen heeft het een weids uitzicht over de Waddenzee, Eemsmonding, Dollard en zeedijken van Duitsland. Er zijn twintig hotelkamers, waarvan zestien tweepersoons en vier eenpersoons, met toilet, bad en douche. Alle kamers hebben gratis wifi en twaalf kamers hebben zeezicht. Het hotel heeft een à la carte restaurant, een lounge en een petit restaurant. Het Eemshotel biedt verschillende arrangementen voor een weekendje weg, waaronder een kennismaking met het Duitse waddeneiland Borkum. De aankomst is op vrijdag, ontvangst met een drankje en hapjes. ’s Avonds een driegangen-verrassingsdiner. Zaterdag ontbijt vanaf 8.00 uur en rond 9.15 uur vertrek naar Borkum. De boot vertrekt om 10.15 uur en vaart terug om 17.40 uur.

De overtocht duurt iets minder dan een uur. Terugkomst in het hotel om ongeveer 19.30 uur, gevolgd door een viergangen-verrassingsdiner. Op zondagochtend is er tijd om uit te slapen, want het uitchecken is pas om 13.00 uur. Het complete arrangement kost 149 euro per persoon. Het Borkum-arrangement is te boeken tot en met 30 oktober.

Zie ook www.eemshotel.nl.

Kunst

21 oktober is hier de thema-expositie ‘van Stad tot Wad’ te zien. Bij de opening van deze tentoonstelling kreeg galerie Het Raadhuis het keurmerk Waddengoud, voor producten en diensten uit het waddengebied, uitgereikt.

galerie Het Raadhuis in het historische dorp Eenrum in groningen toont hedendaagse kunst in een monumentaal pand uit 1930 in Amsterdamse School bouwstijl. De galerie ligt op het karakteristieke groninger Hogeland, niet ver van de waddenkust. Tot

Na ‘van Stad tot Wad’ is op 28 oktober de opening van de overzichtstentoonstelling van landschapschilder gerard koster, die tachtig jaar wordt. koster weet de indrukwekkende ruimte van het landschap te vatten en over te brengen op het doek. Die middag wordt ook het boek Zover het oog reikt gepresenteerd, over het kenmerkende werk van deze schilder. De expositie loopt tot de kerst.

Nacht van de Nacht te paard

Met de Nacht van de Nacht 2012 wordt aandacht gevraagd voor de schoonheid én het belang van het donker. De Waddeneilanden zijn uitgeroepen tot donkerste plek van Nederland. Die echte nachtelijke duisternis kun je op Terschelling ervaren. De Nacht van de Nacht wordt er gevierd met een nachtelijke buitenrit op Friese paarden, geschikt voor gevorderde ruiters. Na afloop (als de weersomstandigheden het toelaten): sterren kijken rondom een romantisch kampvuurtje, met warme chocolademelk, marshmallows en een sterren telkaart. Zaterdag 27 oktober 2012, van 21.00 tot 23.00 uur, opstapplaats Oosterend 39. Deelname kost 50 euro per persoon. Kijk voor meer informatie en reservering: www.puur-terschelling.nl.

Wad- en Wierdenpad

Het Wad- en Wierdenpad is een langeafstandswandelroute van 123 kilometer van Lauwersoog naar Nieuweschans. De doorsnee wandelaar zal er ongeveer zes dagen over doen. Het Wad- en Wierdenpad is beschreven en op kaart gezet in een van de talrijke wandelboekjes van de Stichting Wandelplatform LAW. Onderweg volg je rood-witte bordjes, die op strategische plekken zijn aangebracht. vlak na het dorp Leens splitst het pad zich in een Wadroute en een Wierdenroute. Bij Uithuizen komen de routes weer bij elkaar.

Het Wad- en Wierdenpad gaat verder door open gronings landbouwgebied naar Appingedam, daarna richting Delfzijl, langs de kust van de Eemsmonding en de Dollard om te eindigen in Nieuweschans, op de grens met

proeven

BESSEN

Duitsland. In het routeboekje staan wetenswaardigheden, aanwijzingen voor het openbaar vervoer en overnachtingsadressen.

De Bessenschuur, een opvallend gebouw op Terschelling, dankt zijn naam aan het feit dat hier vele jaren geleden de cranberryoogst verzameld werd en door vlijtige Terschellingse vrouwenhanden gesorteerd. De schuur is meer dan 85 jaar geleden gebouwd, naar origineel Amerikaans model, op een historische plaats. Hier zijn ongeveer 250 jaar geleden de eerste cranberryplanten ontdekt door studenten, waardoor deze plaats nog steeds het ‘Studentenplak’ heet. De Bessenschuur heeft nu een horecafunctie. Zowel binnen als buiten op het bosterras worden biologische eilander sappen geserveerd. Ook zijn er theespecialiteiten en koffiesoorten te bestellen, uiteraard mét cranberrygebak. De Bessenschuur is te vinden langs de Badweg richting Paal 8 en tot november iedere dag geopend van 10.00 tot 17.00 uur.

uittip

Wandelen

Geniet Wad

Van het wad: boeken, apps, wandelingen, eten, kunst en meer.

Duo Drijfhout

De koffie van Van der Werff

Het is een telkens weerkerende verbazing bij gasten van hotel van der Werff op Schiermonnikoog: bestel je een kop koffie, dan betaal je daar, anno 2012, 80 cent voor. En dan krijg je er ook nog een lekkere hazelnootbonbon bij. Twee koffie, twee appelgebak, twee bonbons en de rekening blijft ónder de vijf euro! Hoe kan dat? ‘kostprijs,’ verklaart de dienstdoende ober nuchter. ‘Wij doen niet aan cappucino, café latte of hoe het verder ook maar mag heten. De koffie komt uit ons koffiezetapparaat, gewoon vers gezet met filter. En dan hoeft het echt niet duurder te zijn dan 80 cent.’ Ook een kopje thee kost 80 cent, mét bonbon. Zelfde principe. ‘Het is ook een soort running-gag,’ zegt de ober nog. ‘We krijgen telkens weer grappige reacties.’

Weekendje weg

BirDS EN BluES

Het weekend van 12 oktober is een uitgelezen weekend voor vogelaars die van bluesmuziek houden of omgekeerd. Op 12 oktober begint in Den Burg voor de vijfentwintigste keer het Texel Blues Festival, met concerten in bekende horecagelegenheden. Op het programma staan namen als het Trio El Rio, de Matt jacobs Band, Front Row Zydeco en The Duketown Dogs. Op dezelfde dag start ook het jaarlijkse Dutch Birding vogelweekend op Texel. De vogelaars hebben traditioneel ook een avondprogramma, maar voor de liefhebbers is er misschien nog tijd om naar de blues te luisteren. Kijk voor meer informatie op www.texelblues.nl, www.dutchbirding.nl en www.vogelinformatiecentrum.nl.

Eilauner gedichten

Op negen plaatsen op Schiermonnikoog zijn gedichten te lezen in het plaatselijk dialect, om de herinnering aan het oorspronkelijke Schiermonnikoogs levend te houden. Het vergt enig taalgevoel om de teksten te doorgronden: het is geen Fries, het is geen gronings. voor buitenstaanders lijkt het een beetje op beide. Het Schiermonnikoogs wordt nog door een kleine groep bewoners gesproken. Ook al is de tekst niet gemakkelijk, de emotionele essentie van de gedichten komt goed over. knap werk van plaatselijke dichters Lammert Wiersma (1881-1980), Pita grilk (1905-1980) en jacob Fenenga (1888-1972). De gedichten zijn gewijd aan de vuurtoren, het strand, het drenkelingenkerkhof vredenhof en het dorp.

Op vlieland zijn de vrolijke folksongs, seasongs en shanty’s van het Duo Drijfhout nauwelijks te missen. Het vlielands Folkduo Drijfhout bestaat uit ger Lamerus en Nils koster. Dit jaar treden ze op met hun muziektheaterprogramma ‘Hout vaart’, met bijbehorende cd. Het duo is op vlieland regelmatig te zien, onder andere op het Podium vlieland, in Hotel Zeezicht, bij Plezant en De Dining. Kijk voor de volledige agenda www. drijfhout-vlieland.nl.

Jan Wolkers: De Tarzan van de schapen

Het zou jan Wolkers een glimlach ontlokt hebben: de presentatie van het boek De Tarzan van de schapen leverde in Den Burg een afgeladen kerk op. Onno Blom, biograaf van Wolkers, overhandigde het eerste exemplaar aan zijn weduwe karina. ‘Zonder haar had ik dit boek niet kunnen samenstellen,’ bekende hij. Blom heeft op schitterende wijze citaten uit bekend werk van Wolkers vervlochten met fragmenten van ongepubliceerd materiaal uit de dagboeken en het persoonlijk archief van de overleden schrijver. Zo blader je al lezend door het leven van een man die samen met zijn vrouw verliefd werd op Texel en tot zijn dood zielsveel van het eiland heeft gehouden. Wolkers zette elk verwenteld schaap eigenhandig op vier poten, zeehonden herkenden zijn stem. Prachtige anekdotes in liefdevolle en rauwe Wolkers taal schetsen bovendien een goed tijdsbeeld.

De Tarzan van de schapen: Jan Wolkers & Texel, Onno Blom, uitgeverij Het Tillenbeest, ISBN: 9789081867207, e 17,50

November Kunstmaand op Ameland

van 1 tot en met 30 november is het traditioneel kunstmaand op Ameland. In het inspirerende novemberlandschap, met soms een mistige stilte of juist stormachtig weer met wilde wolkenluchten, exposeren ongeveer zestig kunstenaars hun werk. De organisatie heeft een internationaal gezelschap van kunstenaars, geselecteerd uit onder andere Zweden, Denemarken, Duitsland en Nederland. De exposities vinden plaats in hotels, appartementen, kampeerboerderijen, kerken, het gemeentehuis, galeries en in het landschap. Het aanbod is divers, naast schilderkunst is er onder meer fotografie, video-art, beeldhouwwerk, textiel, glaskunst en keramiek. Ook is er podiumkunst te zien en kan worden deelgenomen aan workshops. Zie www.kunstmaandameland.com.

OpEN DAG NiOZ HAVEN

vlakbij de veerhaven op Texel is het NIOZ, het koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee. Het instituut verricht zowel fundamenteel als toegepast wetenschappelijk onderzoek om kennis te verzamelen over estuaria, zeeën en oceanen. Op zaterdag 29 september van 10.00 tot 17.00 uur is het Open Dag in de NIOZ Haven. Dan kan iedereen bijvoorbeeld te weten komen waar die grote ronde tonnen voor zijn die in de haven staan. Er is een unieke kans om de NIOZ-schepen te bezoeken, waaronder het oceaanschip Pelagia. Onderzoeksapparaten worden getoond en er is informatie over het vangen en op naam brengen van zeedieren. Kijk voor het exacte programma van de Open Dag op www.nioz.nl.

De Waddenvereniging heeft

ruim 45.000 leden en vele sympathisanten.

Eén van hen, Han de Boer (69), bioloog en al meer dan veertig jaar vrijwillig vogelteller in de Dollard, stelt zich aan u voor.

iK

ben lid van de Waddenvereniging

IIk heb alleen maar goede herinneringen aan het waddengebied. In de jaren

veertig en vijftig gingen we op vakantie naar een huisje op Vlieland. Die geur van het eiland, de roep van zilvermeeuwen en het Posthuis herinner ik me nog steeds. Jaren later kwam ik er terug als student. We zaten twee weken in een schuiltent op het Posthuiswad. Dan zie je hoe de vogels met het tij meelopen, hoe ongelooflijk mooi die prachtig gekleurde steenlopertjes zijn van heel dichtbij.

met de Duitsers op dezelfde dag te gaan tellen. Dat heb ik toen ook geregeld, net als dat we tegenwoordig het hele jaar door tellen.

Dat ik tel in de Dollard is puur toeval. Ik heb er een eigen stuk dat ik inventariseer en daar loop ik nu al misschien twintig jaar rond. De grootste verandering is in mijn ogen de opkomst van de brandgans sinds 1985. Voor die tijd bestond de totale Spitsbergenpopulatie uit zo’n 55.000 stuks. Dit jaar telden we er in de Dollard alleen al 28.000. Ook opvallend is dat het aantal kanoetstrandlopers de laatste jaren weer enorm stijgt. Vorig jaar telden we in april 37.000 stuks, vroeger was je al blij als je er een paar zag. De precieze oorzaak weet ik niet. Het zal wel iets met voedselaanbod te maken hebben. Wij doen geen onderzoek, dat is voor de specialisten. Ik tel ze alleen maar, een heerlijke hobby!’ ‘

Na mijn studie kwam ik als botanicus in dienst van de Provincie Drenthe. Eigenlijk is dat gek, want in mijn hart ben ik toch meer een vogelaar. Op 22 december 1968 deed ik voor het eerst mee met een vogeltelling in de Dollard. Toen deden we die tellingen nog met z’n vieren, tegenwoordig met z’n vijven. Kijk, hier heb ik het verslag van die telling, nog op zo’n ouderwets doorslagvelletje. In het begin telden we tot aan de grens met Duitsland. We wisten wel dat de Duitsers ook tellingen deden, maar hadden nooit contact. Het was mijn idee om samen

Colofon

WADDENmagazine

WADDENmagazine, september 2012, nummer 3 verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging

E-mail: magazine@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824

Hoofdredactie: Hans Revier

Eindredactie: Fanny glazenburg, Paul Böhre, Daniël Mulder

Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij kemme, Frank Petersen, jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner en Paul Böhre

Idee en concept: Sanoma Media

Realisatie: MAS•Outreach, Leeuwarden

Druk: Habo daCosta bv, vianen

Advertenties: A2 Acquisitie & Advies

Tel. 023 - 526 04 05

E-mail: ron.degraaf@xs4all.nl

Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden behoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.

Waddenvereniging

Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, fax 0517-493601

E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl

Bankrekening: 34.24.25.633

BIC: RABONL.2U / IBAN: NL83 RABO 0342 4256 33

De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.

Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,25 euro per maand). jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar.

Giften en legaten velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling “ten algemene nutte” is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.

Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC gecertificeerd papier (Royal Roto Silk).

De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op.

Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

Ledenraad

Laat via de ledenraad uw stem horen of woon een openbare vergadering van de ledenraad bij! Een mailtje aan een van de onderstaande leden is het begin van uw persoonlijke bijdrage aan de bescherming van de Wadden.

De ledenraad geeft het bestuur en de ALv van de waddenvereniging gevraagd en ongevraagd advies over diverse onderwerpen waarmee onze vereniging geconfronteerd wordt. De ledenraad kent verschillende werkgroepen waarin leden van de raad zitting hebben, zoals: Ruimtelijke ordening en (water) bouwkundige plannen

Ecologie, visserij en kwelders

Geologie, gas- en zoutwinning, bodemdaling en zandsuppleties

Organisatie, begroting, fondsenwerving en jaarstukken.

Gezondheid, emissies, lozingen en geluidsoverlast

Communicatie, beeldvorming, verjonging en educatie

De leden van de ledenraad worden benoemd door de Algemene Leden vergadering. Hun zittingsduur is maximaal 2 keer 4 jaar.

DAgELIjkS BESTUUR:

jan Castelein jja.castelein@gmail.com 026-4742577 voorzitter

Wietske jonker ter veld wterveld@hotmail.com 0592-541762

Secretaris

Hans Domburg 0314-624177

Lid

Visserij

Een half dozijn oesters, een garnalencocktail of een salade met gerookte harder. Tal van visgerechten staan tijdens de feestdagen in december op tafel. Maar hoe verantwoord is de visserij in de Waddenzee? In het decembernummer van het WADDENmagazine komt het antwoord op die vraag.

Voor nieuws, acties en verenigingszaken gaat u naar

Bel A2 Acquisitie & Advies 023-5260405 of 06-27097779

voor alle informatie of mail naar: ron.degraaf@xs4all.nl

Stichting Reisprogramma 2013

Reis mee naar bijzondere vogelgebieden in binnen- en buitenland!

Gambia januari, Costa Rica 12 t/m 28 januari

Gelderse Poort/Niederrhein 15 t/m 17 mrt.

Sallandse heuvelrug 19 t/m 21 april, Eifel 21 t/m 25 april

Terschelling 22 t/m 26 mei, rondje Nederland 17 t/m 25 mei

Helgoland 23 t/m 26 mei, IJsland 30 juni t/m 9 juli

Texel 3 t/m 6 okt, Aruba/Curaçao 16 t/m 27 oktober

Ethiopië 25 okt t/m 16 nov,Tanzania november

Suriname november, Gambia december kijk voor de juiste data en aanvullendeinformatie op onze website

Bekijk ons volledige programma aan reizen en dagexcursies op www.stichtingvogelreizen.nl

Stichting Vogelreizen: info@stichtingvogelreizen.nl /tel: 0263723990

TORENSTRAAT 55 - 8881 BH TERSCHELLING WEST TEL. (0562) 443210 - FAX. (0562) 443315

Specialist in wandelvakanties

Italië, Griekenland, Spanje, Frankrijk en Portugal

Nieuwe bestemmingen in het najaar: Kroatië, Turkije, Centraal Portugal

Bel voor gratis brochure Tel. 030-2302503 - www.stapreizen.nl

NATUURLIJK AMELAND!

Elk seizoen wat te doen!

Voor meer informatie: tel. 0519-546546. Of kijk op:

10% vakantiekorting* bij waddenpark Avanti op Texel

met uitzicht op Utopia en gelegen op 500 meter afstand van de Waddenzee *muv schoolvakanties code wbww12 geldig t/m 1 dec. 2013 www.waddenparkavantitexel.nl

VVV•Adv•Waddengids•50x70.indd 1 28-08-2012 12:21:25

Genieten in overvloed

Rustig gelegen bij vele vogelgebieden en op 50 meter van het wad

Stuifweg 13 1794 HA Oosterend tel: +31 (0)222-363020 info@prins-hendrik.nl www.prins-hendrik.nl vvvameland.nl

Stayokay Terschelling ligt prachtig, bovenop een duin. In West-Terschelling, op loopafstand van het hostel, meert de boot van het vasteland aan. Deze havenplaats is bekend om de fraaie commandeurswoningen, de lutinekanonnen en de vuurtoren 'Brandaris'. In het hostel maken de koks het je graag naar de zin met heerlijke diners en op verzoek pakken ze feestelijk uit met bu etten en barbecues. Kinderen kunnen zich op de speeltoestellen op het buitenterrein uitleven.