WADDEN magazine winter 2013 - jaargang 49

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

WADDEN Wadden

Bron van energie

Veerkracht van vogels Zo besparen zij energie

Ultieme opkikker Strandzeilen, wadlopen …

Schone windenergie Profiteert het wad of niet?

Windkracht

De eerste najaarsstorm van dit jaar geselt NoordNederland als ik dit redactioneel schrijf. Op Vlieland en bij Lauwersoog worden records gebroken: daar meet men windsnelheden van meer dan 150 kilometer per uur. De schade is aanzienlijk. Ontwortelde bomen en vernielde daken beheersen een tijdje het nieuws. Naast een ontzag inboezemend natuurverschijnsel is de wind al eeuwenlang een onmisbare energiebron. Met behulp van windenergie kunnen we de noodzakelijke overstap maken naar een energievoorziening die niet meer afhankelijk is van fossiele brandstoffen. Het waddengebied lijkt bij uitstek geschikt voor de grootschalige opwekking van windenergie. Maar gaat dat niet ten koste van de unieke landschappelijke waarden van het noordelijk kustgebied? Met deze vraag worstelt de Waddenvereniging al twintig jaar. Nu nieuwe plannen voor de opwekking van windenergie zich aandienen, zal de vereniging zich nogmaals gaan beraden op haar standpunt over de plaatsing van windmolens in het waddengebied. Daarom komen in dit nummer van het WADDENmagazine voor- en tegenstanders aan het woord, vertellen we wat meer over de techniek van windmolens en geven we een overzicht van de verschillende plannen en hun effecten op het open landschap. Ook andere energiebronnen komen aan bod. Bijvoorbeeld zonne-energie, die niet alleen de bron is van de verschillende energiestromen in de waddennatuur, maar ook nadrukkelijk een rol speelt in de ambitie van de Waddeneilanden om in 2020 zelfvoorzienend te zijn. Ten slotte hebben we een paar tips om deze winter in het waddengebied eens lekker wat energie kwijt te raken en op te doen.

Hans Revier Hoofdredacteur

Inhoud

Wind en stroming: het wad zit vol energie

04 Aangejaagd door de wind

Voor- en tegenstanders over windmolens in het waddengebied

08 Waar laat je al die windmolens?

Een overzicht van de plannen

12 Windmolens en megawatts

Alles wat u wilt weten over windenergie

14 Groene hemelbestormer

Interview met Marjan Minnesma, de invloedrijkste duurzame Nederlander

18 Winterbelevenissen

Wadlopen, strandzeilen: de waddenwinter is niet voor watjes

22 Bijzondere ledenvergadering Praat op 22 februari 2014 mee over windenergie op de Wadden

28 De zon is de bron

Planten, dieren, ecosystemen: ze morsen continu met energie

33 De waarde van leegte Directeur Arjan Berkhuysen

34 Duurzame eilanden

Op weg naar een energieke toekomst

40 Zuinige vogels Slimme overlevingstactieken

RUBRIEKEN

10 Flora en fauna Parasieten snoepen mee

17 Waddenshoppen

23 Wad4U

Zo bouw je een vlieger!

36 Deining Actie, actualiteit en nieuws

42 Geniet Wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips en meer

46 IK

Een lid van de Waddenvereniging stelt zich voor

47 Colofon

‘Laat

iedereen van 1

‘Aan windmolens moet je even wennen’

• Pieter de Vries, beleidsadviseur Natuur, Landschap en Duurzaamheid van de gemeente Texel, meent dat windenergie onontbeerlijk is als het eiland in 2020 energieneutraal wil zijn. ‘We kunnen ons de luxe niet permitteren om twintig jaar te wachten, want dan is de klimaatverandering een feit.’

Op de Waddeneilanden leeft de angst dat windturbines een negatief effect hebben op het toerisme. En dat is toch de economische kurk waar de vijf eilanden op drijven. Op Texel bijvoorbeeld wordt 80 procent van de inkomsten behaald uit recreatie en toerisme. Zijn oplossing is om windmolens voor twintig jaar neer te zetten en daarna af te breken. ‘Misschien

heb je over twintig jaar rendabeler zonnepanelen.’

Daarom vindt hij het denkbaar dat er op Texel in de polders enkele windmolens worden geplaatst. ‘Een kwestie van gewenning,’ vermoedt hij. ‘De eerste treinen die door het landschap reden, wekten in het begin ook veel weerstand op.’

Persoonlijk vindt De Vries dat een groot windpark op het zuidwesten van Texel op de onbewoonde zandplaat Noorderhaak (Razende Bol) een goede locatie zou kunnen zijn. ‘Er loopt een scheepvaartroute langs en deze plek is dichtbij Den Helder, dat een industrieel uiterlijk heeft. Mooi is het niet echt, maar misschien moet je uit twee kwaden kiezen.’

• Halbe Klijnstra uit Kûbaard doet af en toe doet het raampje van zijn slaapkamer open. ‘Dan hoor ik het ruisen van onze windturbine. Een heerlijk geluid.’ Hij kan er niet alleen goed bij slapen, de molen geeft hem ook een goed gevoel. Tijdens de kernramp in Tsjernobyl in 1986 moest hij zijn vee op stal zetten. ‘Ik wilde toen uit idealisme overstappen op schone energie. Pas later, toen de energieprijzen stegen, gingen we er geld mee verdienen’, vertelt Klijnstra, die voorzitter is van de Vereniging van Windturbine Eigenaren Friesland. Wat hem betreft komen er langs de waddenkust tussen het Friese Zurich en Lauwersoog acht tot tien kleinschalige windparken met zo’n vijf tot tien turbines. ‘Dat moet wel op plekken waar weinig mensen wonen en niet op de zeedijk. Ik zou een strook van 25 kilometer landinwaarts aanhouden.’ Momenteel bespreekt zijn vereniging deze optie met de Friese Milieu Federatie, Noordenwind, Vereniging Friese Dorpsmolens en het Comité Hou Friesland Mooi. Acceptatie

Aangejaagd door

profiteren de wind’ 2

en participatie noemt hij hierbij sleutelwoorden. ‘Je moet tegenstanders van windenergie op allerlei manieren bij plannen betrekken. Mensen moeten financieel kunnen participeren, zodat ze ook profiteren van de opbrengsten.’ Dat turbines vanaf de Waddeneilanden aan de horizon opdoemen, vindt hij geen bezwaar. ‘Je kunt ze mooi als landmark op kaarten zetten.’ Klijnstra vindt dat het duurzaamheidsaspect van windenergie vaak wordt vergeten. ‘De focus ligt te veel op aantasting van het landschap.’ Hij is ervan overtuigd dat turbines een kwestie van gewenning zijn. ‘Het verzet ertegen is leeftijdgebonden’, stelt hij. ‘Vooral vijftigers zijn tegen. Mijn dochter van dertig weet niet beter dan dat er windturbines in het landschap staan.’ In vroeger tijden draaiden poldermolens het overtollige water weg. ‘Toen was de wind onze vriend en dat kan hij weer worden. De klimaatverandering door gebruik van fossiele brandstoffen is onze vijand. Om die te bestrijden kun je weer wind inzetten.’

de wind

Denk mee & geef uw mening!

Windmolens leveren schone energie, maar ze vormen ook een gevaar voor vogels. En zijn windmolens nu een landmark of horizonvervuiling? 5 Voor- en tegenstanders over windmolens in het waddengebied.

TEKST: KARIN DE MIK

‘Vogels sneuvelen door de wieken’

• Theunis Piersma (bioloog) is mordicus tegen windenergie in het waddengebied. ‘Dan slacht je de kip met de gouden eieren, is zijn opvatting. ‘In Duitsland kun je zien hoe de lege, ruime waddenhorizon verloren gaat door windturbines.’ Hij wordt ‘gek van die bewegende horizon’. ‘Zet de kust van Zuid- en Noord-Holland vol met die draaiende wieken, maar blijf in vredesnaam af van het waddengebied. Als we dat windmolenvrij kunnen houden, zal dit een unique sellingpoint worden.’

Piersma vreest ook negatieve

effecten op de vogelstand door metershoge windmolens. De turbines in het IJsselmeer bijvoorbeeld komen in een van de rijkste vogelgebieden van Nederland. ‘Over de Afsluitdijk wordt driftig heen en weer gevlogen door wulpen, scholeksters en eendachtigen. Ze eten en rusten zowel op het wad als langs de IJsselmeerkust.

Het noordelijk deel van het IJsselmeer heeft een enorme interactie met de Waddenzee en uitgerekend daar willen onze politici windmolens neerzetten.’

De vogels gaan het gebied vermijden of vliegen zich te pletter,

vreest hij. ‘Vogels kijken niet vooruit. Ze zijn niet gewend dat ze op honderd meter hoogte wat tegenkomen en zien die wieken bij slecht weer niet. Er zullen vogels sneuvelen. In de polder bij Oosterbierum en de kop van de Afsluitdijk, ooit bolwerken van kievit en goudplevier, verdwenen de vogels met de komst van windmolens.’

Piersma zet overigens vraagtekens bij het belang van windenergie. ‘Al zet je heel Nederland vol met windmolens, dan dek je nog maar voor tien procent aan de totale energiebehoefte van alle huishoudens.’

4

‘Kies windmolenlocaties heel zorgvuldig’

• Anne de Groot van Windpark Fryslân erkent dat er bij windenergie diverse belangen spelen. ‘Tachtig procent van de Nederlanders is voor windenergie, maar de plek waar, daar wordt verschillend over gedacht.’ Windturbines in de Waddenzee, dat lijkt hem niet verstandig. ‘Met een open, beschermd natuurgebied als de Wadden moet je heel zorgvuldig omgaan. Bovendien is windenergie op land het goedkoopst.’ Op zee is wel meer windkracht. Maar turbines tachtig kilometer uit de kust zijn duurder in aanleg en onderhoud. Windpark Fryslân beschouwt hij als een compro-

niet binnen zeshonderd meter van de dijk.’ Toch is er op enkele plekken in het waddengebied - op land - naar De Groots smaak nog wel ruimte voor windenergie. ‘Je kunt het beste een paar locaties benutten en meters maken en dan andere gebieden vrijhouden.’ Daarbij denkt hij onder meer aan de noordwestelijke Friese waddenkust. ‘Je moet keuzes maken.’ Hij beseft dat je bij windenergie nooit aan ieders wensen kunt voldoen. ‘Daarom zijn we het gesprek aangegaan met diverse belangengroepen en organisaties. Je moet proberen draagvlak te creëren.’ 3

mis. De circa vijftig tot honderd turbines komen niet op land, maar in een cluster van zes bij zes kilometer in het IJsselmeer. Deze locatie is volgens De Groot de meest logische waar Fryslân een groot deel van zijn 535 megawatt (nu 160) aan windenergie kan behalen. Natuurlijk moet er zorgvuldig met de natuur worden omgegaan. Bij het te bouwen windpark is bijvoorbeeld rekening gehouden met de trekroutes van vleermuizen. ‘We hebben veel wetenschappelijk onderzoek laten doen door gerenommeerde bureaus. Het blijkt dat de diertjes de contouren van de dijk volgen. Daarom komen de windmolens

‘Laten we eerst naar de Noordzee kijken’

• Jaap Bond, CDA-gedeputeerde (Natuurbeheer, Landbouw, Duurzame Energie) bij de provincie NoordHolland, is zeer terughoudend met windenergie op land. Sinds december 2012 geldt daar een stop op nieuwe windmolens. Noord-Holland vindt dat eerst gekeken moet worden naar mogelijkheden op zee.

Ook in de Waddenzee? ‘Daar moeten we zeer kritisch op zijn. Het waddengebied is een kwetsbaar natuurgebied van internationale betekenis. De Noordzee is zo groot, daar moeten we ons eerst op richten.’ Noord-Holland stond wel toe dat er tussen de zeventig en honderd windturbines in de Wieringermeer worden geplaatst. Daarmee kan het haar doelstelling om in 2020 685,5 megawatt op te wekken, behalen. Die toestemming kwam er overigens alleen omdat daarover jaren geleden al vaste afspraken werden gemaakt.

In Haarlemmermeer wil Noord-Holland geen windmolens. Bond: ‘Qua opbrengst is windenergie de beste vorm van duurzame energie. Maar je moet de effecten op natuur en de overlast goed laten meewegen. Turbines hebben een ruimtelijke impact, leggen een druk op de omgeving en de horizon en geven geluidsoverlast en slagschaduw.’

Zijn Friese collega Hans Konst (PvdA) vindt dat er geen plaats is voor windenergie in de Waddenzee of op de Waddeneilanden. ‘Dan tast je de ruimtelijke kwaliteit van een uniek natuurgebied aan. Het waddengebied moet je op geen enkele manier aantasten.’

WAT

VINDT U?

Duurzame energie past bij het waddengebied. Maar zijn windmolens daarvoor de beste oplossing? Of tasten die de ongereptheid aan van dit natuurgebied en vormen ze een gevaar voor vogels? Of zijn windmolens juist de oplossing om de Waddeneilanden groener en duurzamer te maken? En als ze komen, moeten ze dan op land of juist op zee? Op www.waddenvereniging.nl kunt u uw mening geven. De uitslag maken we begin februari via onze digitale nieuwsbrief bekend.

Met de Rijksoverheid

hebben de drie waddenprovincies afgesproken

het vermogen, opgewekt door windenergie, in tien jaar tijd te verdubbelen.

Maar hoe denken ze dat te doen?

Een overzicht van de plannen.

Een stroom aan

In 2023 moet er 6000 megawatt (MW) wind op land en 4400 MW wind op zee gerealiseerd zijn. Om deze 6000 MW op land te realiseren, hebben de provincies onderling doelstellingen afgesproken. De drie waddenprovincies hebben samen een doelstelling van 2071.5 MW op land. Op dit moment staat er voor 888 MW in de drie provincies; de komende tien jaar moet het vermogen dus meer dan verdubbelen. Een behoorlijk deel van deze plannen zal, als het aan de provincies ligt, worden ingevuld rondom het waddengebied. Langs de kust waait het gemiddeld harder en is het relatief dunbevolkt. Dat zijn vaak de argumenten van de windplannenmakers. De plannen buitelen de laatste tijd over elkaar heen, daarom zet het WADDENmagazine ze overzichtelijk op een rij.

1 Wieringermeerpolder

Hier staat nu voor zo’n 100 MW aan

windturbines. Het plan is een deel van de bestaande turbines te vervangen door grotere exemplaren en een ander deel weg te halen. Daarnaast moeten er nieuwe turbines komen. In totaal zal hier, als de plannen doorgaan, 200 tot 400 MW (stroom voor maximaal 250.000 huishoudens) aan windvermogen komen te staan. De vergunningsprocedure is eind oktober gestart.

2 Langs de Afsluitdijk

Dit is nog geen officieel plan. De Tweede Kamer heeft opdracht gegeven te onderzoeken of plaatsing op de Afsluitdijk mogelijk en wenselijk is. Uit een onderzoek van ingenieursbureau Royal Haskoning blijkt dat dit technisch kan zonder de veiligheid van de dijk in gevaar te brengen. Uit een studie van Windpark Fryslân blijkt dat een park langs de Afsluitdijk relatief veel schadelijke effecten heeft op zowel natuur als landschap

en relatief weinig opbrengt (maximaal 100 MW). Of het onderzoek in opdracht van de Tweede Kamer andere resultaten zal opleveren is dus de vraag.

3 Windpark Fryslân (IJsselmeer)

Dit park moet volledig in het IJsselmeer komen te staan. Het park is op enige afstand van de Afsluitdijk gepland, dan hebben vogels er volgens de initiatiefnemers minder last van. De omvang zal tussen de 250 en 400 MW liggen. Op dit moment wordt er gewerkt aan een MER (milieueffectrapportage).

4 Kop Afsluitdijk

De Provincie Fryslân heeft ruim 1200 zienswijzen ontvangen op de structuurvisie Windstreek Fryslân, waarin een grootschalig windpark op deze locatie is aangekondigd. Mede door deze vele reacties heeft men besloten de hele

windplannen

provincie tot zoekgebied te verklaren. De doelstelling van 530,5 MW blijf onveranderd. Maar hoe meer vermogen op land via kleinschalige lokale plannen, met draagvlak in de samenleving, gerealiseerd kan worden, hoe minder windenergie uit het IJsselmeer nodig is.

5 Nearshore boven Ameland

Het Rijk heeft opdracht gegeven de mogelijkheden voor windenergie binnen de 12-mijlszone te onderzoeken. In eerdere plannen is de 12-mijlszone steeds uitgesloten, omdat windenergie zo dicht bij de kust een grotere landschappelijke en ecologische impact heeft dan verder op zee. De verwachting is dat windenergie nearshore goedkoper is dan verder op zee. Uit de eerste onderzoeken is een lang, smal potentieel zoekgebied boven Ameland voortgekomen (geschat vermogen tussen 100 en 200 MW). Bovendien ligt er een zoekgebied

bij Noord-Holland (niet op deze kaart). In februari 2014 beslist de minister waarschijnlijk.

6 Eemshaven

In de Eemshaven staat momenteel een vermogen van ongeveer 270 MW, hoofdzakelijk geconcentreerd in het industriegebied. De provincie Groningen wil het zoekgebied uitbreiden. Een gedeelte van de uitbreiding moet richting het westen plaatsvinden, aan de waddenkust. Landinwaarts uitbreiden is ook een optie, maar dat heeft niet de voorkeur.

7 Delfzijl

Bij Delfzijl staat nu zo’n 75 MW aan windenergie. De provincie wil hier ruimte bieden aan meer windmolens. De molens staan nu niet direct aan de kust, het nieuwe zoekgebied zou dit wel mogelijk maken. Het zoekgebied blijft hier beperkt tot het industriegebied.

Wind in cijfers

Als de plannen volledig worden uitgevoerd, komt er 2000 MW windenergie te staan in het waddengebied, dat is 1/3 van de doelstelling op land of 1/5 van de totale doelstelling land en zee. Deze 2000 MW windmolens zal voor ongeveer 1 % van de totale energievoorziening in Nederland zorgen (op basis van huidig energiegebruik).

• 2000 MW wind = 666 windmolens van 3 MW of 400 van 5 MW

• 2000 MW wind

= stroom voor 1,2 tot 1,4 miljoen huishoudens

• 1,2 miljoen huishoudens

= 36 km2 land bedekt met zonnepanelen

• 1,2 miljoen huishoudens

= 60 % van de Eemshavencentrale.

Rekenwaarden

• 1 MW wind

= stroom voor 600 tot 700 huishoudens

• Eemshavencentrale

= 2 miljoen huishoudens

• 1 huishouden met zonnepanelen van stroom voorzien betekent 30m2 zonnepanelen.

Leven van poppen

Paddenstoelen zijn de vruchtlichamen van zwammen, een soort schimmels, die meestal leven op dood materiaal. Maar sommige soorten zijn echte parasieten. Die groeien op levende planten en bomen. Een geval apart is de rupsendoder. Het opvallend oranjegekleurde vruchtlichaam, 2 tot 6 centimeter lang, is van een zwam die leeft op de ingegraven poppen van grote nachtvlinders.

Energievreters

Sommige dieren en planten hebben gastheren nodig om in leven te blijven en zich te vermenigvuldigen. Op zoek naar parasieten op de Wadden.

TEKST: HANS REVIER

Mosselparasiet niet ongezond

Eind jaren vijftig werden de Zeeuwse mosselbanken massaal geïnfecteerd door het rood darmroeipootkreeftje. Er trad grote sterfte op onder de mosselen en vanaf die tijd begonnen de Zeeuwse vissers in de Waddenzee mosselen te kweken. Het darmroeipootkreeftje leeft in het spijsverteringssysteem van de mosselen en voedt zich daar met stoffen die niet essentieel voor de schelpdieren zijn. Daarom is het de vraag of de mosselparasiet wel verantwoordelijk was voor de grote sterfte rond 1950. In ieder geval is het eten van geïnfecteerde mosselen niet schadelijk voor de gezondheid.

Vampierluizen

Spoelt een verzwakte bruinvis op het strand aan, dan is de kans groot dat op de huid van het dier walvisluizen gevonden kunnen worden. Deze kleine kreeftjes zijn echte parasieten. Ze voeden zich met de huid, het vet en het bloed van zeezoogdieren. Vooral rond wondjes in de huid kunnen veel walvisluizen voorkomen. Gezonde bruinvissen proberen de parasieten kwijt te raken door veel te schuren.

Mmm, wortels

Planten van het geslacht bremraap zijn bijzonder en zeldzaam in Nederland. De bladen en stengels bevatten geen bladgroen, dus produceert de bremraap zelf geen voedsel. Daarvoor gebruiken ze de wortels van andere planten. De blauwe bremraap leeft ten koste van zeealsem en duizendguldenkruid en kan in de duinen voorkomen. Deze soort is nog niet gevonden in het waddengebied. Dat geldt wel voor de minder zeldzame walstrobremraap die op Texel en Terschelling is aangetroffen en leeft van de wortels van geel en glad walstro.

Alien op een krab

Soms is meer dan de helft van alle strandkrabben in een bepaald gebied geïnfecteerd door het krabbenzakje. Deze parasiet is verwant aan de zeepokken en gedraagt zich als een echte alien. De vrijzwemmende larve zoekt een krab op en infecteert deze met een stelsel van draden en buizen. Langzaam wordt het lichaam van de krab leeggezogen. De krab blijft lang in leven, maar kan zich niet voortplanten en ook niet vervellen. De parasiet dankt zijn naam aan het zakje met voortplantingsorganen dat aan de buitenkant van de krab zichtbaar is.

‘Ik droom wel eens van een overtocht met een schone

veerboot naar

Vlieland’

Marjan Minnesma:

‘Duurzaam zonder windmolens kan niet’

Al drie jaar voert Marjan Minnesma (1966) de Duurzame 100 aan van het dagblad Trouw. Volgens de jury, die deze lijst samenstelt, is de directeur van de Stichting Urgenda de invloedrijkste duurzame Nederlander. Hans Revier sprak met haar over zonne-energie, elektrische auto’s op Texel en windmolens op de Wadden.

TEKST: HANS REVIER

‘Natuurlijk ken ik het waddengebied. Privé en voor mijn werk kom ik er vaak. Als inwoner van Noord-Holland heb ik veel met Texel. Elke keer geniet ik weer van de rust en de ruimte en krijg ik een beetje een vakantiegevoel. Het is een heel bijzonder gebied, onze laatste wildernis, waar je niet lichtzinnig mee moet omgaan.’

Vanuit het onderzoeksinstituut Drift aan de Erasmus Universiteit, dat zich inzet voor duurzame transities, richtte Marjan Minnesma met professor Jan Rotmans de Stichting Urgenda op. ‘We zijn een actieorganisatie die samen met bedrijven, overheden en maatschappelijke organisaties Nederland sneller duurzamer wil maken. We hebben een agenda en een actieplan opgesteld van de dingen die gedaan moeten worden.’

Dat Urgenda de daad bij het woord voegt, blijkt uit een aantal succesvolle projecten. ‘Met de actie ‘Wij willen zon’ hebben we de markt voor zonnepanelen opengebroken door ze zelf collectief te bestellen in China. Daarmee kon de prijs voor de aanschaf met een derde omlaag.’

Texel voor elektrisch

Texel was het eerste icoonproject van Urgenda. Dergelijke projecten zijn grootschalig én gedurfd en hebben een belangrijke symboolwerking voor duurzaamheid en innovatie. ‘Ik heb een hekel aan proefprojectjes waarvan, na uitvoering, het rapportje in de la belandt. Wij gaan op zoek naar koplopers en proberen het dan op te schalen.’ Texel wil in 2020 energieneutraal zijn.

Onderdeel van die ambitie is duurzamer vervoer. De afgelopen drie jaar leidde ik een proeftuin waaraan negentien ondernemers deelnamen, die samen zesentwintig elektrische voertuigen kochten. Op het eiland zijn nu twintig publieke oplaadpunten gerealiseerd en alle drie de accountants die op het eiland gevestigd zijn rijden nu elektrisch en maken hun klanten enthousiast. Elke Texelaar heeft nu al eens een elektrische auto gezien of erin gereden.’ Urgenda heeft op Texel goede contacten met de Stichting Duurzaam Texel en Texel Energie. In samenwerking met hen, Texels installateurs en de gemeente organiseerde men een promotiecampagne voor zonnepanelen. En met succes. Vele honderden nieuwe zonnepanelen werden aangeschaft. ‘Elke keer als ik op het

‘Laat je niet gijzelen door een kleine minderheid’

eiland kwam, zag ik weer meer daken met zonnepanelen. Zo kun je op zo’n druk bezocht eiland laten zien dat het anders kan.’

Ontzie de mooiste plekken Minnesma heeft een uitgesproken mening over de opwekking van windenergie. ‘Zonder wind kan het niet. De ambitie van de Waddeneilanden om energieneutraal te worden, kan nooit gerealiseerd worden zonder windmolens. Ga maar na: als we geen gas meer gebruiken, moeten we meer elektriciteit produceren. Een paar biovergistingsinstallaties en tien zonnepanelen per huis kunnen nooit voldoende gaan opleveren.’

Ze verbaast zich dat men op de Waddeneilanden het punt van de windenergie laat liggen. ‘In de duurzaamheidsambitie nemen de eilanden vaak het Deense eiland Samsø als voorbeeld. Daar hebben ze laten zien dat je zonder veel verzet van de plaatselijke bevolking windenergie kan opwekken. Iedereen werd betrokken bij het vinden van een goede plek voor de windmolens en profiteerde mee. Bovendien blijkt de jeugd lang niet altijd zo tegen te zijn.’

Ze erkent het dilemma waar bijvoorbeeld de Waddenvereniging voor staat, maar is ook duidelijk in haar advies. ‘Laat je niet

gijzelen door een kleine minderheid. Het is niet meer van deze tijd om je mordicus te blijven verzetten tegen windmolens. Natuurlijk moet je de mooiste plekken van het gebied ontzien. Maar als je het terdege onderzoekt, zijn er voldoende plekken te vinden voor windmolens.’ Ook over de opwekking van windenergie op zee is ze duidelijk. ‘Bedenk wel dat opwekking op land, wat de prijs betreft, concurrerend is met andere bronnen. Windmolenparken op zee zijn veel duurder. Wil je geen molens op land, dan moet je de consequenties van hogere kosten op zee voor lief nemen.’

Rechtszaak tegen Nederland

Ze vindt dat de discussie over waar wel en waar geen windmolens moeten komen het belang van een duurzame energievoorziening te veel overschaduwt. ‘We moeten binnen twintig jaar de overstap maken naar energie zonder fossiele brandstoffen. Dat is geen geitenwollensokkenpraat. Ook de president van de Wereldbank en de directeur van het Internationaal Monetair Fonds hebben de noodklok al geluid. We kunnen niet langer wachten. We moeten de desastreuze klimaatverandering keren, anders wordt de tweede helft van deze eeuw voor onze kinderen alleen maar achteruitgang. Veel burgers en bedrijven

zien de urgentie al, maar de overheid blijft dramatisch achter. Nog steeds behoort Nederland tot de top tien van de landen met de hoogste uitstoot van broeikasgassen.’ Daarom heeft Urgenda uit mededogen met deze politieke onmacht een rechtszaak tegen de Staat der Nederlanden aangespannen.

Schone veerboot

Volgens de directeur van de Stichting Urgenda is het goed mogelijk om in relatief korte tijd de noodzakelijke omslag naar een 100 procent duurzame energievoorziening te maken. ‘Het is een kwestie van willen. Binnenkort publiceren we een rapport waaruit blijkt dat we al in 2030 een betrouwbare duurzame energievoorziening kunnen realiseren.’ Het waddengebied kan daarbij volgens haar een mooi voorbeeldgebied zijn. ‘Ik droom wel eens van een overtocht met een schone veerboot naar Vlieland. Als het eiland in zicht komt, zie je op een paar zorgvuldig uitgezochte plekken een aantal windmolens draaien. In een fraaie formatie en in een mooie kleur geschilderd. De meeste daken van het eiland zijn voorzien van zonnepanelen en alle auto’s rijden elektrisch. In de restaurants wordt veel minder vlees verkocht en er staan veel lekkere vegetarische gerechten op de kaart.’

Niet voor watjes

Wandelen over een bevroren

Waddenzee, vogels helpen of uitwaaien tijdens het strandzeilen: ontdek de Wadden ook eens in de winter.

TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER

Wandelen op een bevroren poolzee

Uitkijkend over een ijzige vlakte, koude lucht inademend, rode neus en wangen, schouders opgetrokken en de handen in dikke wanten: een winterwadlooptocht is niet voor watjes. Maar wie zich waagt aan een wandeling over het winterse wad, krijgt geen spijt: het uitzicht is adembenemend. Zo mogelijk nog indrukwekkender dan tijdens een reguliere wadexcursie.

Als het vriest verandert het wad in een bevroren poolzee. Wie erop wandelt, waant zich al gauw niet meer in Nederland. Het is belangrijk dat je je daarop kleedt: dikke en winddichte winterjas, sjaal, wanten en niet te vergeten een waterdichte (regen) broek en (bivak)muts. Om je voeten droog en warm te houden, loop je de tocht op (winter)laarzen met dikke sokken. Door de winterse omstandigheden zak je niet zover in het slik weg als tijdens een regulier waddenavontuur. Zorg dat je in goede conditie bent en dat je een flinke lunch en voldoende

(warm) drinken meeneemt. Liever te veel dan te weinig. En voor de mensen met een droge huid: smeer je gezicht lekker in met vaseline. De wadlooptocht zelf heeft een educatief karakter: wat doen de wintermaanden met het wad en de dieren die daar leven of pauzeren? Is er nog voedsel te vinden in het koude zeewater? En welke vogels zie je door de lucht trekken?

Tijdens de wadlooptocht wandel je een route in het Groningse deel van het waddengebied. En na het schoonmaken van de laarzen, (regen)broeken en andere kledij, kun je lekker opwarmen in een nabijgelegen cafeetje. Kijk uit, de chocomelk is heet!

• Wat: winterwadlooptocht.

• Wanneer: divers, verschilt per aanbieder.

• Waar: diverse vertrekpunten langs de waddenkust van Friesland en Groningen.

• Informatie en aanmelden: www.wadgids.nl, www.wadloop-dijkstra.nl.

Schelpenbankjes schoonmaken in Utopia

Aan de oostkant van Texel, langs de waddendijk, ligt een natuurgebied waar broed- en trekvogels vanuit het hele waddengebied neerstrijken. Een grote lap grasland, afgewisseld met waterpartijen en eilandjes waarop wadvogels bij hoogwater een uitwijkmogelijkheid hebben. Sterns, meeuwen en steltlopers kunnen rustig broeden op de schelpenbankjes en er is voldoende voedsel te vinden voor de verschillende vogelsoorten. In het gras vinden weidevogels rust en dankzij het kwelwater is er een keur aan plantensoorten te vinden in deze binnendijkse oase. De naam van dit gebied? Utopia, genoemd naar de boerderij die ernaast ligt.

In 2011 werd Utopia aangelegd en was meteen een succes, want elk jaar komen er meer broedvogels naar het gebied dat zo’n 28 hectare beslaat.

Afgelopen jaar hebben er ruim tweeduizend paar grote sterns gebroed in

Utopia. Om deze vogels jaarlijks te laten broeden, is het noodzakelijk dat de schelpenbankjes, waarop zij hun eieren leggen, vrij blijven van begroeiing. Maar dit is geen werk dat met machines kan worden verricht, het is ouderwets handwerk. In de voorgaande winters hebben Natuurmonumenten, het Vogelinformatiecentrum en Hotel Prins Hendrik een aantal vrijwilligersweekenden georganiseerd om het gebied te onderhouden.

Ook deze winter is dat weer nodig: de handen moeten uit de mouwen en de krachten verenigd. Een fijne gelegenheid om de winterse natuur te beleven zonder dat je afkoelt, want tijdens het vrijwilligersweekend ben je druk in de weer. Op vrijdag 7 februari word je ontvangen bij Hotel Prins Hendrik, waar een diner klaarstaat. Het avondprogramma bestaat uit een lezing van het Vogelinformatiecentrum en

Natuurmonumenten. De hele zaterdagochtend wordt er gewerkt in het natuurgebied Utopia en na de lunch staat er een excursie naar een van de andere gebieden van Natuurmonumenten op het programma. Ook zondagochtend wordt er gewerkt, waarna je de rest van de dag zelf kunt invullen. Het werk is niet zwaar en is door zowel jong als oud goed te doen. Ook is er altijd een boswachter aanwezig voor de begeleiding. Neem vooral de kinderen mee, want het weekend is zeker geschikt voor actieve jongelingen. Wel warm aankleden natuurlijk.

• Wat: vrijwilligersweekend voor de sterns op Utopia.

• Wanneer: 7 tot en met 9 februari 2014.

• Waar: Texel.

• Informatie en aanmelden: www.vogelinformatiecentrum.nl/vogelinformatiecentrum-vrijwilligerswerk.aspx

Winderige dagen met strakblauwe luchten zijn kenmerkend voor de Wadden en zorgen voor een uitgewaaid gevoel in elk seizoen: haren door de war, blos op de wangen en een rozig gevoel bij thuiskomst. Zin in wat anders dan een strand- of duinwandeling? Ga eens ‘blokarten’ op een dag met stevige wind

en leg talloze meters af zonder moeite of motor.

Een blokart is een strandzeilwagen. Een karretje, waarin je zittend plaatsneemt, dat met de wind in het zeil in een oogwenk voortraast. De instructeur geeft enkele aanwijzingen, waarna je al gauw voortvliegt. Hoewel de snelheid van de blokart ervaren kan worden als onstuimig en gevaarlijk, valt dat allemaal wel mee. De kooi die het karretje vormt en de lange mast breken een eventuele val. Maar een goed gevoel voor links en rechts is wel belangrijk: ook op het strand gelden ‘verkeersregels’ ten opzichte van andere blokarts en uiteraard voetgangers.

Langs de branding scheuren, enkel door de wind in je zeil, geeft een gevoel van vrijheid voor de liefhebber van zee, wind en strand. In de winter is het aan zee altijd frisser dan je denkt omdat ook de wind en het water dan kouder zijn. Neem daarom goede handschoenen mee en zorg dat je je warm aankleedt.

Zeilen op een zee van zand Inspirerende Wadden

Er zijn blokart-aanbieders die ook winterpakken verhuren, maar neem voor de zekerheid een regenjas en droge kleding mee. Een ritje door de branding of door een ondiepe zwin is namelijk erg spectaculair en wil je vast niet missen. Blokarten is geschikt voor kinderen en volwassenen, mits zonder blessures. Mensen met rug- en/of nekklachten kunnen zich beter niet aan deze activiteit wagen. Voor kleine kinderen zijn bij sommige blokartverhuurders ook duozitters te huur, zodat zij ook meekunnen. Na afloop een warme kop chocomelk in het strandpaviljoen en met rozige wangen terug: uitwaaien tot en met!

• Wat: blokarten.

• Wanneer: met stevige wind, 2 uur voor en na laagwater.

• Waar: alle Waddeneilanden.

• Blokart-verhuurders: www.mooi-weer.nl, www.zandbanktexel.nl, www.thijsvliegerparadijs.nl, www.vvvameland.nl, www. vlielandoutdoorcenter.nl.

De Wadden geven ons energie. Als we de rust, ruimte en duisternis van het winterse landschap ervaren, kunnen we er weer even tegen. Ook filmmaker Ruben Smit, bekend van de succesvolle film ’De Nieuwe Wildernis’ vindt energie en inspiratie in het waddengebied. Tijdens een excursie op 20 december neemt Ruben Smit mensen mee het wad op bij PaesensModdergat om te vertellen hoe het wad hem inspireert en hoe je die passie kan vertalen in een film. Er is plek voor 30 leden, dus wees er snel bij!

• Wat: wadexcursie met Ruben Smit.

• Wanneer: vrijdag 20 december, 14.30 uur.

• Waar: Paesens, Achterwei 1.

• Informatie en aanmelden: www.waddenvereniging.nl.

Bijzondere ledenvergadering op 22 februari 2014

Praat mee over windenergie

Na veel interne discussie en een uitgebreid ledenonderzoek stelde de Algemene Ledenvergadering in 1998 het standpunt van de Waddenvereniging over opwekking van windenergie in het waddengebied vast. Samengevat: De Waddenvereniging is een voorstander van windenergie als schone en duurzame bron van elektriciteit, maar vindt energiebesparing belangrijker. Het waddengebied kan slechts een beperkte bijdrage leveren aan het op te stellen windvermogen, omdat het open landschap moet worden beschermd.

Veel nieuwe plannen voor de opwekking van windenergie, zowel op land als op zee, vragen aandacht van de vereniging. Daarom heeft het bestuur besloten

het standpunt uit 1998 ter discussie te stellen. Het bestuur nodigt daartoe alle leden uit voor een bijzondere Algemene Ledenvergadering op zaterdag 22 februari 2014 in het Kazemattenmuseum bij Kornwerderzand, aan de kop van de Friese kant van de Afsluitdijk.

Nieuw standpunt

Evenals in 1998 zal het bestuur aan deze ledenvergadering een standpunt voorleggen dat is gebaseerd op een ledenraadpleging. Ook de ledenraad wordt gevraagd hierover te adviseren. De komende weken wordt, via een representatieve steekproef onder de leden van de Waddenvereniging, de mening over de opwekking van windenergie onderzocht. Daarnaast hebben leden en belangstel-

lenden de mogelijkheid om te reageren op stellingen over windenergie op de website van de Waddenvereniging. Begin januari wordt de definitieve agenda voor deze vergadering op de website geplaatst. Hier kunt u ook praktische informatie vinden hoe de bijzondere locatie is te bereiken. Vanaf 10 februari worden de stukken, waaronder het voorgenomen standpunt van het bestuur, op de website gepubliceerd.

Wilt u deelnemen aan deze bijzondere ledenvergadering?

Meld u dan aan via: www.waddenvereniging.nl

De oude poldermolen Goliath bij de Eemshaven.

WAD4U WAD4U

WAD4U WAD4U

HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: WADDENVERENIGING

HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: WADDENVERENIGING

POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-493693 E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL

POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-493693 E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER EN ANNE NIPPEL

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER EN ANNE NIPPEL

WIL JE DE DIGITALE JEUGDNIEUWSBRIEF ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES NAAR JEUGD@WADDENVERENIGING.NL

WIL JE DE DIGITALE JEUGDNIEUWSBRIEF ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES NAAR JEUGD@WADDENVERENIGING.NL

RUIM BAAN VOOR DE JEUGD! ALTIJD IN HET HART VAN

RUIM BAAN VOOR DE JEUGD! ALTIJD IN HET HART VAN HET WADDENMAGAZINE: VIER JEUGDPAGINA’S. DAT GEEFT JONGE (EN ÓÓK OUDERE) LEDEN DE KANS EVEN SNEL WADDENINFORMATIE TE TANKEN.

MAAK JE EIGEN VLIEGER!

Stap 1 Het kruis

Zaag één stokje op een lengte van 100 cm en één op 80 cm. De korte is de dwarslat. Zet op de lange een streepje op 25 cm van boven, waar de dwarslat komt. Snij aan de uiteinden van de stokjes een klein gleufje.

Stap 2 Het geraamte

Bind de latten bij het streepje als een kruis stevig met touw aan elkaar vast. Doe wat lijm op de knoop. Span een touw (net strak genoeg) rondom door de gleufjes aan de uiteinden van de latten.

Bind het touw onderaan de staande lat met een lus aan elkaar. Daar komt de staart aan.

Stap 3

Het papier

Leg het vliegerpapier opengevouwen op tafel, leg het geraamte erop en teken dat voorzichtig af. Opgelet: teken daarna een extra rand van 3 cm breed als plakrand en knip de vliegervorm langs de plakrand uit. Smeer de plakrand in met alleslijm, vouw het papier rond het touw en plak de rand vast.

Stap 4 Het toomtouw

Bevestig nu het toomtouw op de achterzijde. Prik gaatjes in het papier net boven het kruis en op ongeveer 15 cm vanaf de onderkant. Neem een touw van langer dan 1 meter en haal dit door het bovenste gat. Knoop de toom rondom het rondhout goed vast. Maak halverwege een lus om straks het vliegertouw aan te doen. De toom moet zo lang zijn dat de lus het uiteinde van de dwarslat raakt. Steek het andere eind van het touw door het onderste gat en knoop dit net zo vast.

Stap 5 De staart

Neem een lang stuk touw en knoop dit aan de onderste lus van de vlieger. Maak een paar mooie strikken van stroken kleurig papier. Knoop ze op gelijke afstand van elkaar vast aan het staarttouw. Maak nu het vliegertouw vast aan de lus van de toom en klaar is de vlieger!

stanleymes

Dit heb je nodig:Bamboestokjes of rondhout (6 mm, twee stuks van 1 meter), vliegerpapier, vliegertouw, alleslijm of stanleymeshoutlijm, en kleine zaag.

WAD4U WAD4U

WAD4U WAD4U

HOHO WINDHOOS

In de zomer komen ze best wel veel voor op de Wadden: windhozen. Je ziet dan een bewegende slurf onder een onweerswolk. De slurf bestaat uit allemaal waterdruppeltjes die met grote snelheid rondgeslingerd worden. Een windhoos ontstaat als er een groot verschil in temperatuur is tussen de lucht dicht bij de aarde en hoog in de lucht. De lucht uit de omgeving stroomt dan in een spiraalvormige beweging en met heel veel kracht naar de bui toe. Het is een beetje vergelijkbaar met een kunstschaatser die steeds sneller een pirouette draait. Als de wervelwind het water raakt en opzuigt, wordt de windhoos een waterhoos. Grote wind- of waterhozen kunnen gevaarlijk zijn als je er middenin zit. Het kan dan wel tot een paar honderd kilometer per uur waaien. Van een afstandje is het indrukwekkend om de wind zó tekeer te zien gaan.

LEVEN OP DE WIND

Albatrossen zijn grote zeevogels die bijna hun hele leven in de lucht blijven. Alleen om te broeden komen ze aan land. Ze bewegen zich dan heel onbeholpen. In de lucht zijn het ware vliegkunstenaars. Ze maken heel slim gebruik van de wind om hun eigen energie te sparen. Bij heuvels of bergen is er altijd één kant waar de wind omhoog moet om de berg over te gaan. Zolang de albatros ook aan die kant blijft, houdt de opgaande wind hem in de lucht. Boven water vliegt de albatros in een vast patroon. Eerst vliegt hij met de wind in de zij omhoog. Als hij vijftien meter boven zee is, draait hij zich om. Met de wind in de rug duikt de albatros met maximale snelheid naar beneden. Vlak boven het zeeoppervlak draait hij zich weer om tot hij de wind in de zij heeft. Dan herhaalt hij zijn techniek. Zo kan de albatros uren in de lucht blijven zweven zonder dat hij met zijn vleugels hoeft te klappen. Een extra slimmigheidje is dat albatrossen een pees in hun schouder hebben, waarmee ze hun vleugel als het ware op slot kunnen zetten. Hierdoor blijft de vleugel uitgestrekt zonder dat hij steeds zijn spieren hoeft aan te spannen.

De energie van natuur

Alle levende wezens zijn voor hun energievoorziening afhankelijk van de zon, maar tijdens hun leven verkwisten dieren en planten veel energie. Planten bijvoorbeeld zetten maar een fractie van het zonlicht om in biomassa en rupsen gebruiken maar een beetje energie van een gegeten blad om te groeien. Ook ecosystemen zijn niet bepaald zuinig. Geef ze een energielabel en ze scoren klasse F, schrijft wetenschapsjournalist Marcus Werner.

TEKST: MARCUS WERNER

De aarde wordt dagelijks gebombardeerd met zo’n 1019 kJ aan zonnestraling - dat staat gelijk aan de energie-inhoud van driehonderdduizend miljard liter benzine.

Eendjes voeren

Voor een onderzoek werden aan de ene zijde van een vijver tweemaal zo vaak stukjes brood in het water gegooid als aan de andere. Prompt verdeelden de dertig eenden in de vijver zich met zijn tienen aan de kant met de lagere voedselbeloning en met zijn twintigen aan die met de tweemaal zo hoge voedselbeloning. Elke eend wist zo in principe het maximaal haalbare aantal broodstukjes binnen te krijgen. En talrijke onderzoeken hebben laten zien dat veel diersoorten in de natuur zich ook op zulke manieren over hun voedselbronnen verdelen. Dat geldt ook voor de keuze voor de meest energie opleverende prooien. De natuur kán dus efficiënt omgaan met energie.

op jakobskruiskruid.

De helft van de energie die een rups uit gegeten blad haalt, belandt in zijn uitwerpselen

Het effect op het leven door de opkomst van de zon op een onbewolkte dag, zou je kunnen vergelijken met het met één druk op de knop aanzetten van een gigantische energiecentrale. Het is de door de zon uitgestraalde lichtenergie, die de fotosynthese aandrijft, waarvan alle leven op aarde uiteindelijk afhankelijk is. In dat bijzondere proces wordt ingevangen zonne-energie gebruikt voor de chemische reactie tussen koolstofdioxide en een ander molecuul om koolhydraten te vormen, waarbij als ‘afvalstof’ zuurstof vrijkomt. Koolhydraten op hun beurt zijn de basisbouwstenen van alle verdere biologische moleculen - kortom, alle biomassa. Zelfs organismen in de diepzee of in de bodem, waar geen zonlicht doordringt en die leven van ‘chemische energie’, zijn afhankelijk van fotosynthese, want die hebben zuurstof nodig. Vanuit de zon stroomt energie naar de aarde, waar het wordt opgevangen door levende organismen. En wát een stroom: elk dag wordt de aarde

gebombardeerd met zo’n 1.019 kJ aan zonnestraling - een hoeveelheid energie die ongeveer gelijk staat aan de energieinhoud van driehonderdduizend miljard liter benzine.

Chemisch spel

Al vroeg in de geschiedenis van de aarde, zo’n 3,8 miljard jaar geleden, ontwikkelden zich de eerste levensvormen met een primitief soort fotosynthese. Vandaag de dag wordt nagenoeg alle biomassa op aarde geproduceerd door ‘groene’ planten, die zonne-energie invangen met chlorofyl (bladgroen) en die gebruiken om koolhydraten te vormen uit de reactie tussen koolstofdioxideen watermoleculen. Een beetje van de zonne-energie gebruiken planten min of meer direct, voor allerlei energievragende processen in hun cellen. Op het land zijn dat bijvoorbeeld bomen, grassen, enzovoorts. In zoet en zeewater wordt verreweg het overgrote deel van de biomassa geproduceerd door het

Zebrarupsen

veel minder zichtbare fytoplankton. Deze microscopische ‘algen’ zweven in het water, maar zijn ook te vinden op een drooggevallen wadbodem. Op sommige bacteriën na, die leven van alternatieve typen fotosynthese, moet al het andere leven op aarde het hebben van de primaire productie uit fotosynthese. Dieren, schimmels en heel veel bacteriesoorten, die geen energie kunnen tappen uit zonlicht, zijn voor de energievoorziening in hun cellen en andere stofwisselingsprocessen, het opbouwen van eigen biomassa, maar ook om bijvoorbeeld te kunnen bewegen, aangewezen op energie uit de chemische reactie tussen koolhydraten en zuurstof (verbranding of respiratie). Die

halen zij dus uit de primaire productie. Hoe de energiestroom van de zon in primaire productie wordt omgezet en verder verdeeld, is allesbepalend voor de natuur die wij om ons heen zien en hoe het ecosysteem eruit ziet. Uiteindelijk bepalen die energiestromen waarom in een gebied als het Lauwersmeer onder natuurlijke omstandigheden geen troepen zeearenden kunnen leven. Of dat er plaatselijk grote scholen planktonetende vissen kunnen voorkomen, zoals de ansjovissen, die na lange aanwezigheid in 2010 opnieuw in de Waddenzee werden gesignaleerd. Hoe dat gaat, hebben ecologen in de loop van jarenlang onderzoek aan het licht gebracht.

Slimme krabben

Frappant genoeg blijkt uit gedragsecologisch onderzoek naar hoe dieren omgaan met de energievoorraden in hun omgeving, dat daar juist wel sprake is van een behoorlijke efficiëntie. In klassiek geworden experimenten lieten Britse onderzoekers doodgewone strandkrabben kiezen uit mos-

Verspilde energie

In vrijwel alle ecosystemen zijn zogeheten primaire consumenten te vinden, de herbivoren die hun energie halen uit de primaire producenten. Secundaire consumenten zijn dieren die herbivoren als voedsel hebben, carnivoren dus. Ook zijn er carnivoren etende carnivoren – consumenten van een derde en zelfs vierde niveau. Herbivoren hebben niet zoals planten de luxe dat energie (zonlicht) vanzelf naar ze toestroomt, ze moeten op zoek naar hun voedsel en het ook verwerken. Ook carnivoren zijn doorgaans veel energie kwijt met het zoeken naar en vangen van prooien. De vertering van het voedsel kost eveneens energie en meestal is een deel van het

selen van verschillende grootte. Strandkrabben kraken mosselschelpen met hun scharen om bij het vlees binnenin te komen. Grote mosselen bevatten veel vlees, maar hebben ook zwaardere schelpen die veel tijd kosten om te kraken. Kleine mosseltjes vallen snel te kraken, maar hebben een lage vleesopbrengst. Uit een

reeks uitgekiende experimenten, waarin de onderzoekers de energie-inhoud van de door de krabben geopende mosselen bepaalden, kwam naar voren dat strandkrabben precies die mosselen kozen die de beste balans opleverden tussen de energie-inhoud van hun maaltijd en de tijd nodig om de schelpen te kraken.

Zeesla op de wadbodem.

De zon is de energiecentrale van alle leven

voedsel onverteerbaar, zoals houtig plantenmateriaal, botten en veren. Zo gaat veel energie uit de primaire productie verloren.

Hoeveel dat kan zijn illustreert onderzoek naar de energiestromen van een rups. Van een hoeveelheid gegeten bladeren met een energie-inhoud van 0,2 kJ, belandt maar liefst de helft van de energie (0,1 kJ) in de uitwerpselen. Twee derde van de overgebleven energie gaat op aan stofwisselingsprocessen en slechts een derde daarvan (0,033 kJ) komt in groei van de rups terecht.

Complex web

Het is vanwege die energieverliezen onderweg, dat de meeste ecosystemen niet meer dan drie niveaus consumenten kennen en een heel enkele keer vier. Orka’s en zeearenden zijn bijvoorbeeld carnivoren van het vierde niveau - voor meer trappen zou een onmogelijk grote primaire productie nodig zijn om de allerhoogste consumenten nog energie te leveren. Om het nog ingewikkelder te maken, houden in de meeste ecosystemen de carnivoren zich niet aan een

bepaald consumentenniveau. Buizerds bijvoorbeeld, eten muizen die vooral plantaardig voedsel eten, maar ook wel insecten en zijn dus zowel primaire als secundaire consumenten. Terwijl buizerds ook zelf weleens roofvogelkuikens (secundaire of hogere consumenten) eten. Vandaar de door ecologen gebruikte term voedselweb: de energiestromen in een ecosysteem zien er namelijk uit als een ingewikkeld web.

Handvol zeearenden

Dan zijn er nog de enorme verschillen in primaire productie tussen ecosystemen. Graslanden in West-Europa kennen een primaire productie van rond de 500 gram biomassa per vierkante meter per jaar, terwijl bossen op hetzelfde oppervlak 1000 gram biomassa per jaar vastleggen. Tropische bossen en ondiepe kustzeeën als de Waddenzee komen regelmatig boven een jaarlijkse productie van 2000 gram biomassa uit. Ondanks al die verschillen in productie en ingewikkelde onderlinge relaties in het voedselweb, zo ontdekten ecologen, leiden de energieverliezen tussen de voedselniveaus in het gemiddelde ecosysteem tot een intrigerende wetmatigheid. In de ‘voedselpiramide’ van primaire producenten tot aan hogere consumenten, neemt met elk niveau de biomassa met grofweg 90 procent af. Van 1000

kilo gras kunnen muizen leven met een totaalgewicht van 100 kilo, die op hun beurt weer voedsel vormen voor hooguit 10 kilo uitsluitend muizen etende buizerds. Dat komt neer op ongeveer tien van deze vogels. Het is deze vuistregel die bepaalt dat er grote scholen ansjovis mogelijk zijn in een ondiepe kustzee als de Waddenzee. De primaire productie is er hoog en de vissen zitten laag in de voedselpiramide, omdat zij primaire consumenten zijn van algen en van het zoöplankton dat algen consumeert. In het Lauwersmeergebied daarentegen, met een aanzienlijk lagere productie, kunnen om dezelfde reden maar een handvol zeearenden leven.

Niet zo zuinig

Het ecologisch onderzoek naar energiestromen en voedselpiramides maakt in elk geval duidelijk, dat de natuur nou niet bepaald zuinig omgaat met haar energie. En dan te bedenken dat de fotosynthese zélf, hoe bijzonder ook en noodzakelijk voor het leven op aarde, eigenlijk zeer inefficiënt is. Slechts eenà tweehonderdste van de invallende energie van de zon wordt door planten in biomassa omgezet. Als we de ecosystemen op aarde beoordelen als een energielabel, krijgen ze het energieslurpende F-label. Maar toch mooi dat ze er zijn.

Zeearend

In de dagelijkse drukte van werk en sociale media is het lastig om overzicht te houden op dat wat echt belangrijk is in je leven. Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging, vindt het antwoord in het ongerepte waddenlandschap.

Jezelf vinden in leegte

Tijdens een festival over duurzaamheid deed ik onlangs een experiment: voor het eerst nam ik een groepje mensen mee voor een stiltewandeling. We liepen over het Groene Strand naar het oostelijke puntje van Terschelling. Meer dan een uur zeiden we niets. Op het einde van het eiland is het uitzicht immens en ontzagwekkend. Er openbaart zich een groot, leeg landschap van een onmetelijke schoonheid. Iedereen ging zitten aan de voet van een duin en verzonk in het landschap en zichzelf. Ik kreeg een inzicht dat ik eigenlijk allang wist; in een gespannen samenleving is dit waardevoller dan ooit.

Wij zijn als maatschappij druk met geld verdienen, overleven in tijden van economische crisis. Kan ik de lasten van mijn huis nog betalen? Wat gebeurt er als ik mijn baan verlies? Onzekerheden die onze neiging voeden om nog harder te werken, nog meer van hetzelfde te doen. Onzekerheden die we te lijf gaan door krampachtig te proberen om dingen efficiënter te doen, in minder tijd of met lagere kosten.

Even stilstaan

En het is in diezelfde tijd dat we ineens te maken hebben met mobiele telefoons, waardoor je overal bereikbaar bent. We hebben te maken met sociale netwerken, waardoor je iedereen kunt volgen. En we maken ons druk om te zorgen dat anderen onszelf ook weer kunnen volgen. Like me, like me!

Het is een tijd die voor velen een gevoel van chaos geeft. Het is niet voor niets dat bladen als Happinez en Flow en termen als mindfullness hoogtij vieren. In de dagelijkse drukte is het lastiger om

overzicht te houden. Ik bedoel het overzicht van alles in je leven, zodat je weet wat het belangrijkste voor je is. Want alleen als je weet waar het echt om draait in je leven, kun je goede keuzes maken. Kortom, we hebben behoefte aan rust in de chaos. Een behoefte om te reflecteren, om even stil te staan en dicht bij jezelf te komen.

Er zijn vele manieren hoe je tot die reflectie komt, maar ik ben ervan overtuigd dat natuur een van de beste is. Een belangrijke eigenschap van natuurbeleving is immers de afwezigheid van de mens. Midden in de natuur stap je even uit je sociale context. We kunnen ons even vrij voelen van vragen, belangen en oordelen om ons heen. Dat maakt het makkelijker om tot jezelf te komen.

Dromen van een lege horizon

En dat maakt het waddenlandschap volgens mij zo waardevol. En dat is ook de reden dat ik moeite heb met plannen die het waddenlandschap insnoeren met windparken. Ja, we hebben meer duurzame energie nodig en ja, windmolens horen daar ook bij. Maar net zoals je stiltegebieden hebt, zul in je Nederland ook gebieden mogen koesteren waar je het vrije landschap kunt ervaren. Gebieden waar, zelfs in het kleine dichtbevolkte Nederland, een onbebouwde en lege horizon je kan helpen om bij jezelf te komen. Sommigen noemen mij een dromer. Dat klopt, ik droom dat er voldoende alternatieven zijn die het waddenlandschap open kunnen houden. Kost misschien wat centen, maar dan hebben we ook wat: een poort naar de kern van onszelf.

Waddeneilanden in 2020 volledig zelfvoorzienend

Tussen

droom en daad

De Waddeneilanden zijn proeftuinen voor duurzame energie: elektrisch vervoer op Texel, biogas op Schiermonnikoog, een zonne-akker op Ameland, onderzoek naar de winning van aardwarmte op Terschelling, energiezuinige verlichting op Vlieland. Het doel is om in 2020 zelfvoorzienend te zijn.

TEKST: HANS REVIER

In 2007 kwamen de gezamenlijke Waddeneilanden naar buiten met een stevige ambitie. In 2020 willen ze volledig zelfvoorzienend zijn op het gebied van duurzame energie. Volgens het manifest De energieke toekomst zijn de eilanden herkenbare en afgebakende werelden in het klein, die zich goed lenen voor allerlei innovaties op het gebied van energievoorziening. Ook de zorg voor de bijzondere natuur van het waddengebied en het behoud van het bijzondere karakter van de eilanden, inspireerden tot deze ambitie voor een duurzame energiehuishouding, onafhankelijk van de toevoer vanaf het vaste-

land. In 2011 publiceerden Texel en de samenwerkende Friese Waddeneilanden een verder uitgewerkt stappenplan om de ambitieuze doelstellingen te bereiken. Ook heeft elk eiland nu een energievisie en een duurzaam energieteam. In het stappenplan is de energievraag − hoeveel energie wordt er nu en in de toekomst gebruikt − van elk eiland in kaart gebracht en is aangegeven hoeveel daarop bespaard kan worden. Bijvoorbeeld door het beter isoleren van particuliere woningen en vakantieverblijven, het gebruiken van energiezuinige verlichting en het stimuleren van energiezuinige vervoersmiddelen.

Zorg voor de natuur, inspireert de eilanden tot een duurzamere levensstijl

Elektrische bussen

Een aantal projecten is in dit verband al gerealiseerd. Zo is de jachthaven van Vlieland voorzien van led-verlichting en zijn in 27 woningen zonneboilers geïnstalleerd. Ook elektrisch vervoer is in opkomst op de eilanden. Gezien de relatief korte afstanden zijn de Waddeneilanden daar bij uitstek geschikt voor. Sinds het begin van dit jaar rijden op Schiermonnikoog elektrische bussen. Op Texel is met succes het gebruik van elektrische auto’s gestimuleerd. Volgens het stappenplan moet het mogelijk zijn om 30 procent energie te besparen in de bebouwde omgeving en 15 procent op het vervoer op de eilanden. Vervolgens is geïnventariseerd welke mogelijkheden er zijn voor duurzame energieopwekking op en rond de eilanden. Het ligt voor de hand om dan aan windenergie te denken. Maar ook op de Waddeneilanden is dat, vanwege de impact op de landschappelijke waarden, een lastig thema. Bovendien is het volgens het huidige beleid niet toegestaan om grootschalige opwekking van windenergie op de eilanden te realiseren. Alleen op Texel is nog ruimte voor twee kleinere molens. Wel wil men onderzoek naar het toepassen van andere vormen van kleinschalige opwekking van windenergie. In de jachthaven van Vlieland experimenteert men bijvoorbeeld met energy balls, kleine bolvormige windmolentjes.

Akker voor de zon

Op de Waddeneilanden waait het niet alleen meer, ook de zon schijnt er vaker. Vandaar dat de opwekking van zonne-

energie volop in de belangstelling staat. Op de eilanden zie je steeds meer zonnepanelen op de daken van huizen en bedrijven verschijnen. Het in 2011 gebouwde drinkwaterproductiebedrijf op Vlieland draait volledig op zonneenergie. Ook de mogelijkheden voor grootschalige opwekking van zonneenergie worden onderzocht. Recent kreeg het project ‘Zonnecollectief’ van de gemeente Ameland ruim 2,5 miljoen euro uit het Waddenfonds om een zonne-akker nabij het vliegveld van Ballum te realiseren. Dit veld met zonnepanelen moet 20 procent van de energiebehoefte van het eiland gaan dekken.

Naast de bekende energiebronnen, zoals zon en wind, inspireert de ambitie van de Waddeneilanden om ook na te denken over andere duurzame energiebronnen. Op Schiermonnikoog wil men in de loop van 2014 een biovergistingsinstallatie operationeel hebben. Door het vergisten van de mest van zes boerenbedrijven op het eiland, kan men voorzien in 80 procent van de aardgasbehoefte op het eiland. Het gebruik van aardwarmte stond op Terschelling een tijd in de belangstelling. Maar het plan om warm water uit de diepe ondergrond te winnen en dat te gebruiken voor verwarming en de opwekking van elektriciteit bleek technisch nog niet haalbaar. Datzelfde geldt voor getijdenenergie. De getijstromen in Noordzee en Waddenzee zijn potentiële energiebronnen, maar er moet nog veel onderzoek worden gedaan om deze energiebron rendabel te ontwikkelen.

De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied. Vaker waddennieuws ontvangen? Meld u dan aan voor de gratis digitale nieuwsbrief via www.waddenvereniging.nl.

TEKST: ESME GERBENS, JOJANNEKE DRIJVER, WOUTER VAN DER HEIJ, RENÉ JELLEMA, HANS REVIER, HERMAN VERHEIJ

De Eems wacht en wacht

De spanning rond het beheer van de Eems begint op te lopen. Duitsland en Nederland zijn bezig samen een Integraal Management Plan (IMP) op te stellen. Samen, omdat beide landen het de afgelopen eeuwen niet eens konden worden over de vraag waar in het estuarium precies de grens ligt. Zodoende is er een gebied, dat door beide partijen wordt geclaimd. Maar de natuur kent geen grenzen en dus wordt er al een paar jaar gewerkt aan een gezamenlijk IMP. Om een goed beheerplan te maken, moet je in ieder geval weten hoe het gebied er bij ligt, wat er allemaal gebeurt

en welke plannen betrokkenen hebben. Dat is inmiddels uitvoerig in kaart gebracht. Vervolgens is bedacht wat voor maatregelen er nodig zijn op grond van de (Europese) natuurwetgeving, ook bekend als Natura 2000.

Kort samengevat: de Eems is er slecht aan toe. Voortzetting van de huidige praktijken maakt de zaak nog slechter en er zijn maatregelen nodig die het estuarium als geheel verbeteren. Jammer genoeg botsen zulke grootschalige plannen vaak met de wensen van delen van het bedrijfsleven en de politiek. Om ook dat goed in beeld te brengen wordt nu

gewerkt aan een conflictanalyse. Naar verwachting is die begin 2014 beschikbaar. De laatste fase van het IMP-proces bestaat uit een serie gesprekken, waarin partijen proberen de conflicten op te lossen. Dat zal vanwege de spanning tussen ecologisch herstel op lange termijn en belangenbehartiging op korte termijn niet altijd lukken. Ook dat wordt in het uiteindelijke IMP beschreven. Naar verwachting is het IMP eind 2014 gereed. Daarna is het aan de politiek om knopen door te hakken. Ondertussen wacht de Eems noodlijdend op betere tijden.

Zoutwinning onder het wad

Het bedrijf Frisia in Harlingen heeft een vergunning om op land steenzout te winnen en heeft ook een vergunning aangevraagd om dat onder de Waddenzee te doen. Het zout zit 2500 tot 3000 meter diep en wordt gewonnen door onder hoge druk water te injecteren. Het zout lost in het water op en wordt als pekel opgepompt. In de ondergrondse zoutlagen blijven holle ruimtes achter, waardoor de bodem inklinkt. Dit heeft in Friesland al tot flinke bodemdaling geleid. De komende jaren wil Frisia het zout verder uit de waddenkust winnen, onder de Ballastplaat tussen Griend en Harlingen. Meerdere natuurorganisaties, waaronder de Waddenvereniging, maken zich grote zorgen over de installatie van een zoutmijn onder de Waddenzee. De bodem van de Waddenzee daalt door zoutwinning en wadplaten die normaal droogvallen, dreigen

dan permanent onder water te lopen. Vogels die afhankelijk zijn van die platen hebben daar last van. Eilanders maken zich ook zorgen dat de bodemdaling extra kusterosie tot gevolg heeft, omdat bodemdaling onder het wad extra zandstromen van de kust naar de Waddenzee veroorzaakt. Combinaties van zoutwinning en andere activiteiten, zoals gaswinning onder het wad, kunnen dat nog eens versterken. De Waddenvereniging, Natuurmonumenten en Vogelbescherming hebben inmiddels een zienswijze in het kader van de natuurbeschermingswet ingediend tegen de aanvraag voor de vergunning. Ook zijn Kamervragen gesteld over de gevolgen voor de natuur van de zoutwinning onder de Waddenzee. Actuele informatie is te vinden op de website of in de wekelijkse nieuwsbrief.

Nauwelijks nieuw mosselzaad

Na een koud voorjaar is er vaak sprake van een goede broedval van jonge mosselen (mosselzaad) in de Waddenzee. Reikhalzend werd dan ook uitgekeken naar de resultaten van de jaarlijkse inventarisatie. In de westelijke delen van de Waddenzee werd echter nauwelijks nieuw mosselzaad aangetroffen. Komend najaar wordt er dan ook niet op mosselzaad gevist. Goed nieuws is er over de mosselbanken die vorig jaar, mede onder druk van de Waddenvereniging, niet zijn weggevist. Deze banken hebben vrijwel allemaal de winter overleefd en zijn hiermee het bewijs dat de afspraken over verduurzaming van de mosselteelt zijn vruchten afwerpt. Ook wordt stapsgewijs omgeschakeld van mosselzaad van de bodem naar mosselzaad dat met mosselzaadinstallaties wordt ingevangen. Met deze methode zijn voor de mosselvisserij dit jaar wel enkele miljoenen kilo’s mosselzaad beschikbaar. Dat is niet alleen milieuvriendelijker, het zorgt ook voor een stabielere aanvoer van mosselzaad.

Vorig jaar kwamen de modellen van de Werelderfgoedweken uit Egypte, Kameroen, Korea en Mongolië.

Wereld wijs met de Waddenzee

Wegens groot succes gaan we in de zomer van 2014 door met de Werelderfgoedweken! Samen met ondernemers in het gebied bieden we weer een groot aantal unieke en exclusieve belevenissen aan, waarbij u met alle zintuigen het werelderfgoed kunt ervaren. Alle excursies worden begeleid door speciaal daarvoor opgeleide werelderfgoedgidsen van de Waddenvereniging.

Wereldmodellen gezocht

Met de toekenning van de werelderfgoedstatus door UNESCO, kwam er wereldwijde erkenning voor de unieke natuur van de Wadden. Om dat te benadrukken worden de excursies van de Werelderfgoedweken gepromoot door mensen van over de hele wereld.

WIJ WILLEN JOU!

Voor 2014 zijn we op zoek naar nieuwe internationale ‘gezichten’. Kom je uit Finland, India, Peru, Senegal of een ander plekje op de wereld en lijkt het je leuk om een dagje te poseren op het wad? Stuur dan dan voor 1 februari een e-mail en een foto van jezelf naar info@waddenvereniging.nl De fotoshoot, onder aanvoering van een professionele fotograaf, vindt in het voorjaar plaats op een nog nader te bepalen datum en waddenlocatie.

Hopen op een Deense doorbraak

Begin februari vindt in de Deense stad Tønder weer een conferentie plaats van de regeringen van de drie waddenlanden Denemarken, Duitsland en Nederland. Eens in de drie à vier jaar wordt zo’n conferentie gehouden om te kijken hoe het met de Waddenzee gaat en om beslissingen te nemen over wat er in de komende jaren moet gebeuren. Deze keer is er veel aandacht voor de verwachte beslissing van de UNESCO om ook het Deense deel van de Waddenzee aan te wijzen als natuurlijk werelderfgoed, al kan de conferentie daar zelf geen enkele invloed op uitoefenen. Die beslissing wordt pas in juni 2014 genomen. Daarnaast staat de strategie voor duurzaam toerisme in het waddengebied op de agenda. Deze is in de afgelopen jaren tot stand gekomen in samenwerking met de toerismesector, overheden en natuurbeschermingsorganisaties. Als deze strategie leidraad wordt voor toerisme en recreatie op en rond de Waddenzee, vaart de economie daar wel

bij. Ook wordt een goede bescherming en het beheer versterkt.

Een ander belangrijk agendapunt is de visserij. Al jaren een heikele kwestie, omdat de drie landen de garnalen- en mosselvisserij nogal verschillend behandelen. Daar komt nog bij dat gesprekken over het verduurzamen van de visserij sowieso erg complex zijn. Het zou een echte doorbraak betekenen als men het in Tønder eens zou kunnen worden over wat ‘duurzame visserij’ precies inhoudt; daar kan immers het beleid van worden afgeleid. Natuurlijk zijn dan niet alle problemen in een keer opgelost, maar dan gelden in ieder geval in het hele gebied dezelfde principes. Namens de Nederlandse regering reist staatssecretaris Sharon Dijksma naar Tønder af, waar zij ook het voorzitterschap van de waddensamenwerking voor de komende jaren op zich neemt. Daarmee krijgt ons land een leidende rol in de bescherming van de gehele Waddenzee. Dat schept verplichtingen!

Binnenkort brengt de Waddenvereniging een nieuwe brochure uit met actuele informatie over schenken en nalaten aan de vereniging. Ook zijn er een paar rekenvoorbeelden opgenomen hoe u zou kunnen schenken aan de vereniging en hoe dit uitpakt voor uw belastingaangifte. Mocht u belangstelling hebben voor de brochure, dan kunt u ons bellen (0517-493693) of mailen (info@waddenvereniging.nl). Wij sturen u deze dan in januari toe.

Overlevers

Vogels vliegen over grote afstanden, nestelen, broeden, brengen hun jongen groot en bouwen reserves op om de winter door te komen. Om te overleven is het voor vogels van groot belang om zo efficiënt mogelijk met energie om te gaan. Iedere soort heeft zijn eigen tactiek. TEKST: HANS REVIER

1. Eetdieven

Meeuwen zijn vaak echte opportunisten. Waar makkelijk voedsel te vinden is, zijn meestal wel meeuwen te zien. Bij vuilnisbelten, achter vissersschepen waar bijvangst overboord gaat of bij de plaatselijke patatkraam. Van zilvermeeuwen is vastgesteld dat ze ook rustig kunnen wachten totdat een scholekster een oester heeft opengemaakt, om vervolgens dit smakelijke hapje af te pakken. Kleptoparasitisme wordt dat genoemd. Echte roofmeeuwen als de middelste jager beheersen dat trucje ook. Ze jagen net zo lang achter andere zeevogels aan totdat die hun prooi laten vallen.

2. Als een standbeeld

Een bekend beeld in ons polderland: een roerloos wachtende reiger aan de waterkant. Tijdens de jacht verspilt de reiger geen onnodige energie. Deze waadvogel kan tijdenlang wachten tot een vis of kikker in het vizier komt om dan snel toe te slaan. Bijzonder is dat de vogel dan rekening weet te houden met de breking van licht op de grens van lucht en water als hij met zijn stevige snavel de prooi pakt.

3. Reizen op luchtstromen

voorkomt. In de winter komen vaak grote aantallen in Scandinavië broedende dieren naar onze streken. Trekkende buizerds proberen zo veel mogelijk warme opstijgende luchtstromen onder hun vleugels te vangen. Met behulp van deze thermiek kunnen ze met zo min mogelijk inspanning grote afstanden afleggen.

4. Hamsterende gaaien

Standvogels als de gaai vliegen weliswaar veel minder kilometers, maar moeten wel de koude winter zien door te komen. Ze eten dan vooral eikels en beukennootjes. Die worden in de herfst massaal gehamsterd en in de grond verstopt. Bij voedselgebrek in de winter worden deze voorraadjes aangesproken. Maar lang niet alle verstopte eikels worden teruggevonden. De gaaien dragen zo bij aan de uitbreiding van de bossen in Nederland.

5. Dunne kanoet, dikke kanoet

bij aankomst. Maar die vetvoorraad is niet voldoende om een vlucht van een paar duizend kilometer te volbrengen. Ook de organen die tijdens de trek even niet nodig zijn, zoals de maag, worden gedeeltelijk verteerd. Hart en longen worden dan juist groter.

6. Dobberen in groepen

Eenden die in Noord-Europa broeden, overwinteren vaak op de niet-bevroren wateren in onze omgeving. De zwarte zee-eend bijvoorbeeld broedt landinwaarts langs oevers van meren en rivieren, maar zoekt in de wintermaanden de Noordzee boven de Waddeneilanden op. Daar dobberen ze in grote groepen bij elkaar en kunnen zonder veel energie te verspillen gebruikmaken van de grote hoeveelheden schelpdieren die daar in de bodem voorkomen.

7. Gruwelijk en handig

Broedende klapeksters komen in Nederland sinds 2002 niet meer voor. Maar de kleine roofvogel, die tot de familie van de klauwieren behoort, overwintert nog wel in ons land en is soms op de Waddeneilanden te zien. Dan staan vooral kevers op het menu. Net als andere soorten klauwieren leggen ze voedselvoorraadjes aan door prooien aan doornen of prikkeldraad te spietsen. 5 6 7

De buizerd is een zeer algemene roofvogel die het hele jaar door in Nederland

Trekvogels als de kanoetstrandloper hebben veel energie nodig om de halve wereld over te vliegen. Een kanoet op doortocht van Siberië naar Afrika, kan bij een tussenstop in de Waddenzee in een maand tijd een enorme vetvoorraad aanleggen. Vlak voor vertrek kan de kleine steltloper een gewicht van 150 gram bereiken, twee keer zo zwaar als

Geniet Wad

Van het wad: boeken, apps, wandelingen, eten, kunst en meer.

TEKST: PAULA ZUIDHOF

PROEVEN HOREN

Waddenthee

bij ‘t Havenmantsje

Het is een markant pand bij de haven van Harlingen: ’t Havenmantsje. Het restaurant met deze naam serveert van vrijdag tot en met zondag tussen 13.00 en 16.00 uur een Waddenthee. Te vergelijken met een Engelse Afternoon Tea, maar dan de waddenvariant met een keur aan plaatselijke lekkernijen. Een Waddenthee bestaat uit thee (of koffie), vers vruchtensap, Frysk suikerbrood met kaneelcrème, een warm cakeje met pure chocolade en Beerenburg, huisgemaakte friandises, boerenyoghurt met seizoenfruit en roomijs van echte Friese dúmkes. Verder hartige heerlijkheden van het wad, zoals een garnalenkroket en waddenbrood met gerookte zalm en boerenkaas. Adres: ’t Havenmantsje, Havenplein 1, Harlingen.

Ballads & Blues

Wie in de wintermaanden op Vlieland is, kan singer-songwriter Sjoerd Elsinga nauwelijks missen. Hij maakt de sfeer en verhoogt de gezelligheid door te zingen in diverse cafés. Sjoerd begeleidt zichzelf op gitaar en mondharmonica. Hij put uit een breed repertoire van eigen werk en covers, ballads en blues, in het Nederlands en in het Engels. De Vlielandse troubadour is onder andere te horen op 21 en 26 december en 4 januari in Café De Zeevaert, op 29 december in Café Het Praethuys, 22.00 uur.

DOEN

Hoe koud het ook is, minstens 25.000 mensen springen ergens in Nederland op 1 januari in het ijskoude water. Plekken waar u een duik (of een kijkje) kunt nemen zijn er genoeg. Op ruim zestig locaties kan het, óók in het waddengebied. Een paar voorbeelden: Wieringen, in het Amstelmeer op het Lutjestrand, om 12.00 uur. Texel, bij Paal 28, De Cocksdorp; Paal 20, De Koog; Paal 9, Den Hoorn, alle om 13.00 uur. Vlieland, strand Badweg, om 13.00 uur. Ameland: Oranjeweg, Hollum, om 11.00 uur. Schiermonnikoog, strand Badweg, om 14.14 uur. Met overal na afloop voor iedere duiker warme snert, een vaantje en eeuwige roem.

Nieuwjaarsduik

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

LEZEN DOEN

Waddenverhalen

Het begon allemaal toen de laatste ijstijd ten einde kwam. Het landijs smolt en de Noordzee begon zijn grote opmars naar het zuiden. Zo ontstonden de Wadden: een woest en veranderlijk kustgebied waar niets zich laat vastleggen en alles beweegt. Wie er wil wonen moet zich aanpassen. Schrijver Mathijs Deen vertelt in zijn boek De Wadden, een geschiedenis het verhaal van boeren en vissers, Romeinse krijgsheren, oude en nieuwe Friezen, Vikingen, lekenbroeders, piraten, vluchtelingen, doodslagers, gelukzoekers, schipbreukelingen, bezetters en badgasten, die zich allen op hun eigen manier schikken naar de wetten van water, wind en zand.

‘De Wadden’, Mathijs Deen, Uitgeverij Thomas Rap, € 19,90, ISBN 9789400401877, ook als e-book.

Kerstconcert Kleinkoor Vlieland

Om het jaar is er een kerstconcert van het Kleinkoor Vlieland in de Oude Nicolaaskerk op Vlieland. Dit jaar is het op 21 december om 20.30 uur. Op het programma staan Nederlandse, Engelse en Amerikaanse kerstliederen en carols. De ambiance van de oude Nicolaaskerk zal zeker bijdragen aan een sfeervolle avond. De toegang tot het kerstconcert is gratis, na afloop is er een collecte voor het restauratiefonds van de kerk.

Wandelen

met theater

Op tweede kerstdag, vanaf 12.00 uur, wordt op Terschelling alweer de twaalfde Kerstwandeltocht georganiseerd. Het is een sportief evenement, een wandeling van 10 kilometer door bos, duin- en polderlandschap. Onderweg zijn er altijd verrassende optredens van Theater Barrevoet. Volwassenen € 8,- en kinderen van 10 tot 16 jaar € 4,-. Bij start- en finishplaats is ook een gezellige winterfair. Adres: Residentie Boschrijck, Sportlaan 5, West-Terschelling.

HOREN

Geniet Wad

Van het wad: boeken, apps, wandelingen, eten, kunst en meer.

LEZEN

De jacht op het goud

Het Engelse fregat Lutine verging in 1799 tussen Terschelling en Vlieland. Aan boord waren duizenden kilo’s goud en zilver, die vanuit Londen naar Hamburg moesten worden verscheept. Rond het vergaan van de Lutine ontwikkelden zich in de loop der tijd verhalen en mysteries, terug te vinden in onder andere het Wrakkenmuseum op Terschelling. Schrijver Martin Hendriksma dook in de geschiedenis van het gezonken schip en schreef het boek Lutine, de spannendste Nederlandse goudjacht ooit. Hij ontrafelde geheimen over de enige overlevende van de scheepsramp en de mysterieuze miljoenenschat die goudzoekers al tweehonderd jaar in de ban houdt.

‘Lutine’, Martin Hendriksma, Uitgeverij De Geus, € 19,95, ISBN 9789044519075.

PROEVEN

Vis van ’t Ailand

In de haven van Lauwersoog, waar de boot naar Schiermonnikoog vertrekt, is eetlokaal ’t Ailand. U kunt er het hele jaar door heerlijke verse vis eten. Op de menukaart staan snacks en kleine gerechten op basis van bijvoorbeeld harder, zeebaars, waddengarnalen, kokkels en andere regionale vislekkernijen. ‘t Ailand is ook een streekwinkel, ze verkopen er Waddengoudproducten. Elke vrijdag, zaterdag en zondag geopend vanaf 11.00 tot in elk geval 19.00 uur.

DOEN

Langlaufen in de duinen

Op 13 januari 2013, toen er voldoende sneeuw gevallen was, werd er gelanglauft op Ameland. Zal dat deze winter weer gebeuren? In elk geval zijn er op Ameland altijd liefhebbers paraat die mooie langlaufroutes uitzetten zodra het kan. En er zijn dan ook ski’s in de verhuur. De routes worden zo uitgezet dat je als langlaufer mooie hoogteverschillen in de duinen zal tegenkomen.

Lachen op Texel

Traditiegetrouw vindt de laatste ronde voor de halve finale van het Amsterdams Kleinkunst Festival plaats in Theater Restaurant Klif 12 in Den Hoorn. Een mooie kans voor cabaretliefhebbers om te genieten van aanstormend talent. Drie avonden, 9, 10 en 11 januari, zijn er steeds drie of vier voorstellingen te zien van ongeveer 25 minuten. Een vakkundige jury bepaalt tijdens deze ‘Texelse Finale’ welke zes talenten doorgaan. De uiteindelijke finale is in Amsterdam. Beroemd geworden winnaars uit eerdere jaren zijn Claudia de Breij en Pieter Derks. Info: www.amsterdamskleinkunstfestival.nl en www.klif12.nl.

KUNST

Expositie Conrad Kickert

Boekhandel Het Open Boek in Den Burg op Texel heeft een bijzondere expositie met Texels werk van Conrad Kickert (1882-1965), een Hollandse schilder die in 1912 naar Parijs vertrok. Daar exposeerde hij met grote kunstenaars als Mondriaan, Matisse, Dufy en Van Dongen. Tussen 1917 en 1920 was Kickert geregeld op Texel. In ‘De Kleine Expositie’ bij Het Open Boek hangen tot en met 6 januari 2014 twintig tekeningen en schilderijen van de kunstenaar, te zien tijdens de openingstijden van de winkel. Adres: Binnenburg 3, Den Burg.

Puur & duurzaam

Bakkerij De Jong is sinds 1725 gevestigd in Nes op Ameland. Het bakken van Amelander roggebrood gebeurt er op de oude, ambachtelijke wijze, zonder toevoeging van kunstmatige geur- en smaakstoffen en zonder conserveringsmiddelen. De rogge wordt op het eiland verbouwd op een perceel grond bij Ballum, vlak onder de waddendijk. De uitwerking van weer, wind en zilte lucht is terug te vinden in de smaak van het roggebrood. De rogge wordt gemalen in molen ‘de Phenix’ aan de rand van Nes. Amelander roggebrood is te koop in de bakkerij en bij een aantal supermarkten op het eiland.

Ruige winterschoonheid

Op Schiermonnikoog beleef je de pure winter, vooral als er verse sneeuw is gevallen. Hotel Rijsbergen, ooit de jeugdherberg van Schiermonnikoog, heeft een speciaal winterarrangement samengesteld om juist de ruige winterschoonheid te ontdekken. Hier beleef je het donker en hoor je de stilte, alleen onderbroken door vogelgeluiden en het ruisen van de branding. Het winterarrangement omvat 4 dagen / 3 nachten in een tweepersoons kamer voor € 240,- per kamer, inclusief ontbijt, lunchpakket, fietshuur en toeristenbelasting. Het arrangement kan worden geboekt tot en met 31 maart, buiten de vakantieperiodes. Zie www.hotelrijsbergen.nl.

De Waddenvereniging heeft ruim 45.000 leden en vele sympathisanten.

Eén van hen, Ferry Roseboom (48), organisator van Into The Great Wide Open op Vlieland, stelt zich aan u voor.

IK

Krijg energie van het festival

TEKST: DANIËL MULDER

‘Natuurlijk ben ik lid van de Waddenvereniging! Al was het alleen al vanwege het tijdloze, prachtige logo. Ik ben gek op de Wadden. Ik kan mij geen zomer heugen dat ik niet op een Waddeneiland ben geweest. Voor mij is het dé plek om even te ontspannen, hoewel dat weer heel erg suf klinkt. Ik noem het liever loskomen. Als kind ben ik begonnen op Schiermonnikoog, daarna eindeloos veel vakanties op Terschelling gevierd en de laatste jaren is het Vlieland.’

Ferry Roseboom is niet alleen oprichter van het platenlabel Excelsior Recordings, hij is ook een van de organisatoren van Into The Great Wide Open, een muziekfestival dat in 2014 alweer voor de zesde keer op Vlieland wordt gehouden. ‘We wilden voor onze vrienden een klein, fijn en bijzonder festival houden. En op een plek waar je geen dranghekken nodig hebt, een plek die begrenst is door de zee. Dat is gelukt! De geur, het licht, de sfeer, de openheid en de natuur van Vlieland,

die combinatie maakt het festival bijzonder.’

‘Het mooie is: hoewel je aan het einde doodmoe bent, het festival geeft energie. We proberen via kunst, of dat nu muziek is of een optreden van een schrijver, de schoonheid bloot te leggen. Dat werkt, in combinatie met het eilandgevoel, voor veel bezoekers heel heilzaam.’

‘Met Into The Great Wide Open proberen we zo groen mogelijk te werken. Niet omdat het goed staat, groen doen zit in ons. Wij vinden het leuk om uit te vogelen of een dieselaggregaat kan worden vervangen voor een accu. We promoten water uit de kraan, omdat het onzinnig is om water in plastic flessen te verkopen voor veel te veel geld. En we hebben vorig jaar een podium gehad dat draaide op zonneenergie. Allemaal initiatieven die we zelf te gek vinden en dat inspireert andere mensen ook weer. En daar gaat het ons om.’

Colofon

WADDENmagazine

WADDENmagazine, december 2013, nummer 4 Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging

E-mail: magazine@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824

Hoofdredactie: Hans Revier

Eindredactie: Fanny Glazenburg, Paul Böhre, Daniël Mulder

Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Frank Petersen, Jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner

Idee en concept: Sanoma

Vormgeving: Très Melis

Druk: Habo DaCosta bv, Vianen

Advertenties: A2 Acquisitie & Advies Tel. 023 - 526 04 05

E-mail: ron.degraaf@xs4all.nl

Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden behoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.

Waddenvereniging

Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, fax 0517-493601

E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl

Bankrekening: 34.24.25.633

BIC: RABONL.2U / IBAN: NL83 RABO 0342 4256 33

De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.

Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,25 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar.

Giften en legaten

Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk.

Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling “ten algemene nutte” is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.

Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC gecertificeerd papier (Royal Roto Silk).

De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op.

Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

Ledenraad

De ledenraad van de Waddenvereniging heeft een zware adviesfunctie. De maximaal 25 leden worden benoemd tijdens de Algemene Ledenvergadering. Hun zittingsduur is maximaal 2 keer 4 jaar.

Samenstelling: De samenstelling van de ledenraad is, op grond van betrokkenheid en deskundigheid, evenwichtig. De leden zijn geografisch verspreid over Nederland.

Taken: De ledenraad komt ten minste tweemaal per jaar bijeen en krijgt ondersteuning vanuit het bureau van de vereniging. De raad adviseert in ieder geval over de begroting, de jaarrekening, het jaarverslag en het beleidsplan. Daarnaast adviseert hij het bestuur en de ALV gevraagd en ongevraagd over alle andere zaken.

Structuur: De ledenraad kent verschillende adviesgroepen waarin leden van de raad zitting hebben, zoals:

• Ruimtelijke ordening en geologie

• Ecologie en gezondheid

• Organisatie, begroting, fondsenwerving en jaarstukken

• Communicatie, zichtbaarheid en jubileum

Dagelijks bestuur: Het dagelijks bestuur bestaat uit:

• Jan Castelein (jja.castelein@ gmail.com / 026-4742577), voorzitter.

• Wietske Jonker-ter Veld (wlterveld@hotmail.com / 0592-541762), secretaris

• Hans Domburg (0314-624177), lid

Leden van de ledenraad

2013-2014: Jan de Boer, Wijtze Boomsma, Maaike van Boven-Klunne, Peter de Groot, Hanneke Heerema, Hans Hiemstra, Rudy de Hoog, Foppe Huitema, Sergej Koopmans-Molenveld, Hans van der Kooi, Rosalie Martens, Frank Speel, Gerard van Vliet, Chris Weijer, Astrid van de Weijenberg

Meer weten over de ledenraad? Stuur een e-mail naar een van de bestuursleden van de ledenraad of neem telefonisch contact op.

Een waddenrijk 2014!

Tijdens de Werelderfgoedweken maakten deze zomer honderden deelnemers aan de verschillende excursies kennis met de bijzondere waarden van het wad. Ook volgend jaar hopen we weer veel leden en belangstellenden in de wondere wereld van het werelderfgoed Waddenzee te mogen begroeten. Al onze lezers wensen we alvast een heel goed nieuwjaar.