Zijn verbouwereerde gezicht zie ik nog zo voor me. Dit had hij nog nooit meegemaakt. De doorgewinterde chauffeur van het luxe touringcarbedrijf hield stil en fotografeerde zijn bus die midden op het wad stond. Met een delegatie van de Waddenadviesraad was ik op werkbezoek in het Deense waddengebied. Onze reis voerde naar het Deense eilandje Mandø, dat alleen bij laagwater via een keienpad over het wad bereikbaar is. De Deense Waddenzee zag er vertrouwd uit, maar toch een beetje anders. Dit gebied heeft nu ook de werelderfgoedstatus gekregen, een mooie aanleiding om het aan u voor te stellen.
Deze zomer organiseert de Waddenvereniging weer een groot aantal bijzondere excursies in de Nederlandse Waddenzee. Met drie van de gidsen blikken we alvast vooruit. Bijzonder is bijvoorbeeld de tocht op Vlieland, die geheel in het teken staat van de goudschat van de Lutine.
Ook is een wat onderbelichte, maar o zo belangrijke waarde van het waddengebied deze zomer te beleven: duisternis. In dit nummer zetten we nog eens op een rij waarom de nacht voor mens en dier onontbeerlijk is.
Veel activiteiten tijdens de Werelderfgoedweken zijn ook geschikt voor kinderen. Deze groep krijgt de komende jaren van de Waddenvereniging veel aandacht. De eerste plannen ontvouwen we in dit nummer. Nog geen excursie geboekt? Wees er snel bij, want vol is vol.
Inhoud
Het werelderfgoed is compleet
26
04 Daar zijn de Denen
30
10
De complete Waddenzee heeft nu de werelderfgoedstatus
09 Onbewoond Rottumeroog
Natuurfotograaf Jasper Doest fotografeerde er vier seizoenen
10 Werelderfgoedweken beginnen Yoga op een zandplaat en 43 andere geweldige excursies
14 Mee met een gids ‘Het is altijd gezellig.’
22 Nergens ter wereld
Nieuw boek van Toon Fey, natuurlijk over de Wadden
27 Jacht op de verloren schat
Op de bodem van de Waddenzee liggen nog goud en juwelen
30 Passie voor het wad
Tjisse van der Heide over zeegras en mosselen
04
34 De jeugd van tegenwoordig ‘Laat ze allemaal met hun voeten in het slik staan.’
36 Mooi donker Voor dieren is de nacht van levensbelang
RUBRIEKEN 17 Waddenshoppen
23 Wad4U Doe ’s nachts je ogen eens open
18 Deining Actie, actualiteit en nieuws
41 Column Arjan Berkhuysen De lol van kleurrijke karakters
42 Geniet Wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips en meer
46 Wad ‘n Werk Piet Bakker verhuurt fietsen op Terschelling
47 Colofon
Werelderfgoed Waddenzee is compleet
Denemarken Welkom
Deze maand besloot UNESCO de Deense Waddenzee de werelderfgoedstatus toe te kennen. Daarmee is de complete Waddenzee nu natuurlijk werelderfgoed. Voor veel Nederlanders is het Deense wad onbekend terrein. Hoofdredacteur Hans Revier bezoekt de ‘Vadehavet’.
TEKST: HANS REVIER
Texel Vlieland
Terschelling
Ameland
Schiermonnikoog Borkum
Welkom
Denemarken
Tweemaal per etmaal ontstaat in de Noordzee onder invloed van de aantrekkingskracht van de maan een vloedgolf die met de klok mee eerst oost- en later noordwaarts langs de kust van Nederland, Duitsland en Denemarken loopt. De vloedstroom perst zich door de zeegaten aan weerszijden van de eilanden en zorgt voor hoogwater in de havensteden. Eerst in Den Helder en zeven uur later in het Deense Esbjerg. Elke vloed voert zand, slib en voedingsstoffen aan naar de Waddenzee. Zo houdt dit eeuwigdurende ritme van de getijden een op wereldschaal uniek natuurgebied in stand. Ruim 10.000 km2 getijdengebied met wadplaten, zandbanken, kwelders en duingebieden. En niet te vergeten 43 eilanden: welkom in het werelderfgoed Waddenzee.
Ongerept met grote
kwelders
De Deense Waddenzee (Vadehavet in het Deens) strekt zich uit over een gebied van 1250 km2, in het zuiden begrensd door de Hindenburgdam naar het mondaine Duitse waddeneiland Sylt en ten noorden door de inham de Ho Bugt en het schiereiland Skallingen. Drie bewoonde eilanden zijn er: Rømø, Mandø en Fanø. Het eilandje Langli in de Ho Bugt is onbewoond. Ruim 70 procent van de Deense Waddenzee valt droog bij laagwater. Bij de eilanden liggen
De Deense Waddenzee strekt zich uit over een gebied van 1250 km², ruim valt droog bij laagwater 70%
Het overgrote deel van de badgasten neemt zijn auto mee naar het strand
uitgestrekte hoge zandplaten die alleen bij extreem hoogwater onderlopen. Het Deense waddengebied is relatief ongerept, met grote natuurlijke kweldergebieden. Zeker vergeleken met Nederland zijn er weinig landaanwinningswerken uitgevoerd en gebieden ingepolderd. De kust is wel bedijkt, om overstromingen te voorkomen en waterbeheer mogelijk te maken. Het riviertje de Varde, dat in de Ho Bugt uitmondt, kent daarom een natuurlijk verloop en is nauwelijks gekanaliseerd. Tussen de uitmonding van de Varde en de havenstad Esbjerg heeft zich een klifkust gevormd. Hier reiken afzettingen van de laatste ijstijd tot aan de Waddenzee. Een situatie die we in Nederland alleen kennen in Gaasterland, waar de hogere zandgronden grenzen aan de voormalige Zuiderzee. Naast de ‘nieuwe’ havenstad Esbjerg liggen drie oude stadjes. Ribe, de oudste stad van Denemarken ontstond in de achtste eeuw als marktplaats voor handelaars en handwerkers, voor een groot deel Friezen. De voormalige havenstadjes Tønder, vlak over de grens met Duitsland, en Varde in het noorden, ontwikkelden zich vanaf de twaalfde eeuw.
Eerst een nationaal park
In 2008 is de Deense Waddenzee, na intensieve discussies over het beschermingsbeleid, uitgeroepen tot nationaal park. Dat was ook de belangrijkste reden voor de Deense regering om in 2005 niet mee te gaan met het voornemen van Nederland en Duitsland de Waddenzee te nomineren als natuurlijk werelderfgoed. Men wilde eerst intern orde op zaken stellen. Vorig jaar achtte men de tijd rijp om ook de Deense Waddenzee te nomineren. In juni van dit jaar verleende de werelderfgoedcommissie van UNESCO deze status, zodat de totale internationale Waddenzee nu een ‘natuurlijk werelderfgoed’ is. Een te verwachten besluit, aangezien de natuurwaarden van het Deense wad niet zo veel verschillen met die van Nederland en Duitsland. Ook hier maken honderdduizenden trekvogels gebruik van de voedselrijke wadplaten, komen een paar duizend gewone en grijze zeehonden voor en kleurt het bloeiende lamsoor in de zomer de kwelders paars. Ook zijn de menselijke activiteiten in de Deense Waddenzee te vergelijken met die in de andere waddenlanden.
PIETER
Reistips voor bezoekers
Het bezoekerscentrum van het nationaal park in Vester Vested, een dorpje ten zuidwesten van Ribe, geeft veel informatie over de Deense Waddenzee. Hier kun je ook de tractorbus nemen om naar het eilandje Mandø te gaan.
In het voorjaar kun je aan de Deense waddenkust een bijzonder natuurfenomeen meemaken. Enorme zwermen spreeuwen verduisteren de zon.
Vanuit het bezoekerscentrum worden dan speciale excursies georganiseerd.
Van 16 juli tot 15 september is het onbewoonde eilandje Langli te bezoeken. Dit vogelreservaat is tijdens laagwater lopend te bereiken. Ook begeleide excursies, onder meer met een tractorbus worden vanuit Ho op het schiereiland Skalligen georganiseerd. Veel informatie over het Deense waddengebied is te vinden in een online Deens-Duits magazine: issuu.com/nationalpark_ vadehavet/docs/nationalpark_magasin_no_1.
TITUS REITH
Zwermen spreeuwen verduisteren soms de zon.
Ebbevejen naar Mandø
Beeldhouwwerk van kunstenaar Svend Wiig Hansen.
Welkom
Denemarken
De garnalenvisserij, er zijn 28 vergunningen afgegeven, is de belangrijkste vorm van visserij. De mosselvisserij is op dit moment verboden. Die vond altijd plaats op wilde mosselbanken, het kweken van mosselen is namelijk niet toegestaan. Men wil nu eerst duidelijkheid over de effecten van deze vorm van visserij voordat er eventueel wordt overgegaan tot het verlenen van vergunningen. Voor het vissen op kokkels is één vergunning afgegeven, maar die wordt niet gebruikt. Het winnen van olie of gas, zand en schelpen is in de Deense Waddenzee verboden. Hoewel sterk gereguleerd vindt, vergeleken met Nederland en Duitsland, meer jacht plaats op onder meer eidereenden.
Auto’s op het strand
Het toerisme, ook in het Deense waddengebied een belangrijke economische activiteit, concentreert zich vooral op de drie eilanden. De wijze waarop deze bereikbaar zijn, bepaalt grotendeels de aard van het toerisme. Naar het eiland Fanø (duizend inwoners) ga je met de veerboot vanuit Esbjerg. De talloze vakantiehuisjes worden gehuurd voor een meerdaags verblijf op het eiland. Dagjesmensen uit Denemarken en Duitsland gaan massaal naar Rømø (drieduizend inwoners). De in 1948 aan-
Protest tegen polderplannen
Net als in Nederland vormden plannen voor inpoldering van grote delen van de Deense Waddenzee aanleiding om in het geweer te komen voor de bescherming van de natuur. In 1969 was de Deense
Het winnen van olie, gas, zand en schelpen is verboden in de Deense Waddenzee. Windmolens staan
gelegde dam maakt het eiland met zijn brede stranden via de autoweg makkelijk bereikbaar. Op beide eilanden doet zich een, in Nederlandse ogen, merkwaardig fenomeen voor. Het overgrote deel van de badgasten neemt zijn auto mee naar het strand. Tijdens warme dagen staan lange rijen auto’s op het strand geparkeerd met daar vlakbij de van zon en zee genietende toeristen. De eilandbewoners doen daar nuchter over. Waarom zou je het asfaltharde strand - op Fanø vormt het strand zelfs een verbindingsweg - niet gebruiken? Je hoeft dan geen kostbaar duingebied op te geven. En de winterstormen vegen alle sporen weer uit. Echte natuurliefhebbers weten de weg te vinden naar Mandø, maar moeten daarvoor wel een getijdentabel raadplegen. Dit kleinste Deense waddeneiland is alleen tijdens laagwater via een half verharde weg over het wad te bereiken.
Rijkswaterstaat van plan de Waddenzee tussen de dam naar Rømø en Esbjerg in te polderen. Vooral de bewoners en gebruikers van het gebied kwamen in opstand en vormden de ‘Vadehavet gruppe’. Deze
Waddenzeegroep zocht samenwerking met de Waddenvereniging en voerde zelfs het overbekende logo. Uiteindelijk gingen de plannen niet door en ging men over tot bescherming van het Deense wad.
er wel.
Runderen voor Nederland
Wie dieper in de geschiedenis van de Deense eilanden duikt, komt al snel Friese invloeden tegen. Veel bewoners waren vroeger actief in de visserij en de walvisvaart en monsterden aan op Nederlandse schepen. Sommige boerderijen op Rømø zijn in een typisch Friese stijl gebouwd en herbergen in Friesland gemaakte wandtegels. Die innige contacten met andere delen van het internationale waddengebied kom je ook tegen op het Deense vasteland. Ribe was lange tijd het centrum voor de handel in runderen, die naar Nederland werden verscheept als proviand voor onze koopvaardijschepen. In Tønder, Ribe en Varde staan nog veel historische panden, die herinneren aan die rijke geschiedenis. Dit in tegenstelling tot Esbjerg. Deze moderne havenstad ontstond in de negentiende eeuw en is nu, met 76.000 inwoners, de vierde stad en de grootste visserijhaven van Denemarken. Aan de rand van het strand ten noorden van Esbjerg, heeft de kunstenaar Svend Wiig Hansen een imposant beeldhouwwerk gemaakt. Vier witte, negen meter hoge mensfiguren staren over de Waddenzee uit en symboliseren de relatie tussen de Denen en de zee. Puur en nuchter, en gebaseerd op het besef dat de natuur verandert en niet altijd naar eigen hand is te zetten.
De
leegte van
Rottumeroog
In opdracht van het tijdschrift National Geographic maakte prijswinnende natuurfotograaf Jasper Doest een fotoreportage op het eiland Rottumeroog. Daarvoor verbleef hij in verschillende seizoenen enige tijd op dit onbewoonde en meest noordelijke eilandje van Nederland.
De leegte van Rottumeroog maakt misschien wel de meeste indruk op Jasper Doest. Zo schrijft hij in een van zijn blogs: ‘Je bent op zo’n eiland op jezelf aangewezen, vooral mentaal. Je bent ‘alleen’ met je eigen gedachten en je daardoor extra bewust van iedere actie die je op basis van deze gedachten onderneemt. Soms merk je dat gedachten plotseling ontbreken en dat de intuïtie het overneemt. Op zulke momenten creëer je iets wat je later nooit meer zal kunnen herhalen, hoe hard je ook je best doet.’
EXCURSIE
Zelf de leegte van Rottumeroog ervaren? Boek dan de Werelderfgoedexcursie Wadlooptocht Rottumeroog. Zaterdag 26 juli, 13.45 – 23.00 uur. Vertrek Lauwersoog. Kijk op www.waddenvereniging.nl voor deze aanbieding.
Ook volgt een confrontatie met de harde waddennatuur. ‘Door de harde wind stuift het zand me van alle kanten tegemoet. Al na een aantal meters ontdek ik het eerste slachtoffer van het natuurgeweld: een dode houtsnip. En daar blijft het niet bij: zilvermeeuwen, konijnen, een bruinvis, een zeekoet, een grote jager, een roodkeelduiker volgen. Moeder Natuur ruimt op. De natuur is hier mooi, maar laat zich vooral in de winter van haar hardste kant zien. Alleen de sterksten overleven.’
MAGAZINE EN EXPOSITIE
De verbluffend mooie foto’s van Jasper Doest zijn te zien in het juni-nummer van het tijdschrift National Geographic en tijdens een expositie in samenwerking met Staatsbosbeheer over Rottum. Deze is van 16 juni tot en met 27 juli te bezoeken op het voorplein van het Hoofdstation Groningen (Stadsbalkon).De blogs van Jasper Doest zijn te vinden op www.nationalgeographic.nl/ guest/blog/jasper-doest en voorbeelden van zijn fotowerk op www.jasperdoest.com.
ABONNEMENT
Lezers van het WADDENmagazine krijgen op een jaarabonnement National Geographic (12 nummers) bijna 50% korting: € 32,50 i.p.v. € 63,-. Ga naar www.nationalgeographic.nl/waddenvereniging om hier gebruik van te maken. De aanbieding loopt tot 21 september.
Ervaar deze zomer het werelderfgoed Waddenzee tijdens de Werelderfgoedweken van de Waddenvereniging
Rondje wad
Voor echte waddenliefhebbers en actievelingen is er deze twaalf uur durende tocht over het wad, zandplaat Simonszand en het eiland Schiermonnikoog. Het eerste deel van de tocht is het zwaarst. Dicht bij de dijk is het wad slikkig en het lopen zwaar. Daarna loop je vooral over een zandige wadbodem. Na een wadlooptocht van
Ontdek het werelderfgoed in 44 excursies
De Waddenvereniging organiseert deze zomer in samenwerking met lokale ondernemers weer de Werelderfgoedweken. Beleef de kortste nacht op het wad, ga zeegras zoeken, vallende sterren tellen, garnalen vissen en oesters rapen, wadlooptochten maken naar onbewoonde eilanden, of zoek de goudschat van de Lutine.
TEKST: JOJANNEKE DRIJVER, HANS REVIER
zo’n drie uur, word je midden in de Waddenzee opgepikt door een klein passagiersschip. Hiermee maken we de overtocht naar zandplaat Simonszand, waar we in een uur de hele plaat rondwandelen.
Met hetzelfde schip word je vervolgens overgezet naar de zuidpunt van het eiland Schiermonnikoog. Over het strand, langs de vloedlijn, komen we steeds dichter bij de bewoonde wereld. Deze
wandeling duurt ongeveer twee uur (10 km). Op een van de gezellige terrasjes in het enige dorp op het eiland is het dan heerlijk bijkomen. Wie nog energie over heeft, kan het eiland verder op eigen gelegenheid verkennen. De hele groep komt weer bij elkaar als we met de veerboot terugvaren naar Lauwersoog. Een taxibusje is geregeld om je weer terug te brengen bij je auto die aan de dijk staat. Gediplomeerde
en ervaren gidsen begeleiden deze lange en gevarieerde waddendag. We nemen een paar korte pauzes, waarin de speciale werelderfgoedgids van alles uitlegt over de unieke natuur van het werelderfgoed Waddenzee.
• Wanneer: Zondag 14 september, 05.30-18.30 uur
• Vertrekpunt: Kloosterburen
Praktische informatie
De werelderfgoedexcursies kun je via de website www.werelderfgoedweken.nl boeken. Leden van de Waddenvereniging profiteren van 20% korting. Het is alleen mogelijk om met iDEAL te betalen. De werelderfgoedexcursies worden begeleid door goed opgeleide gidsen en aangeboden in samenwerking met betrokken lokale ondernemers.
• Kosten: Leden: € 60,-
Niet-leden: € 75,-
• Kinderen: Deelname vanaf 16 jaar
• Bijzonderheden: De meest uitgebreide werelderfgoedexcursie! Unieke en onvergetelijke kennismaking met het oostelijk wad
iKijk voor het complete aanbod ivan werelderfgoedexcursies op ide volgende pagina.
Programma
Werelderfgoedweken 2014
Half juni – half september
Noord-Holland
Eten van het wad
Lekkernijen uit de zee en van de zandplaat, zoals kokkels, mossels en oesters, worden aan boord van een schip bereid tot een heerlijk waddendiner.
• Vrijdag 27 juni, 11.00 – 19.00 uur, Den Oever
Schatten van de zeebodem Tijdens een mooie en informatieve vaartocht gaat een speciaal visnet overboord. De vangst kunt u van heel dichtbij bekijken en voorzichtig aanraken.
• Donderdag 10 juli, 12.00 – 16.00 uur, Den Oever
Spoorzoeken in het werelderfgoed
Ontdekkingstocht over de bodem van het Werelderfgoed Waddenzee. Welke dieren zitten er allemaal in verstopt?
• Woensdag 23 juli, 10.00 – 12.30 uur, Den Helder
• Vrijdag 8 augustus, 10.00 – 12.30 uur, Den Helder
Vissen uit het werelderfgoed Afwisselende vaartocht met een echte visserskotter.
Voormalig visser Jan Rotgans barst van de verhalen en bijzondere wetenswaardigheden die hij met smaak weet te vertellen.
• Zondag 10 augustus, 10.00 – 12.00 uur, Den Oever
Zoeken naar zeegras
Maak tijdens een mooie wadwandeling kennis met de rijke historie en het grote ecologische belang van zeegras.
• Zondag 7 september, 10.00 - 13.30 uur, Den Helder
Friesland
Midzomernachtzeilen
Lauwersmeer
Tijdens deze zeiltocht ervaart u hoe de langste dag overgaat in de kortste nacht van het jaar. Midden op het Lauwersmeer luiden we het begin van de astrologische zomer in.
Terwijl op de Waddenzee de dag langzaam overgaat in de nacht, kunt u al varend over het wad genieten van heerlijke tapas en een volledig daarop afgestemd wijnarrangement.
• Vrijdag 11 juli, 17.30 - 21.30 uur, Harlingen
Droogvallen en eten van het wad
Droogvaltocht waarbij we met een sleepnet gaan vissen vanaf een drooggevallen zandplaat midden op de Wadenzee. Inclusief minicursus garnalen pellen en vers gerookt visje.
• Donderdag 24 juli, 12.00 – 16.00 uur, Harlingen
Focus op het werelderfgoed Fototocht voor beginners en gevorderden over de oostelijke Waddenzee. Om zoveel mogelijk de Waddenzee en de verandering van het zonlicht te ervaren wordt er ’s nachts doorgevaren.
• Maandag 11 augustus 9.00 uur t/m dinsdag 12 augustus 17.00 uur, Dokkumer Nieuwe Zijlen
Werelds waddendiner
Complete waddenbelevenis bestaande uit een bezoek aan het veelzijdige waddeneiland
Terschelling, droogvallen bij een zandplaat en dan afsluiten met een diner samengesteld van eerlijke producten rechtstreeks van het wad.
• Zondag 24 augustus, 8.00 - 20.30 uur, Harlingen
Groningen
Om de Oost Ameland
Prachtige waddendag, waarbij een bezoek aan de onbewoonde oostpunt van Ameland wordt gecombineerd met een wandeling op Engelsmanplaat.
• Zaterdag 12 juli, 11.00 – 21.30 uur, Lauwersoog
Kajakexpeditie
Schiermonnikoog
Schitterende kajaktocht over het Werelderfgoed Waddenzee voor de beginnende grootwaterkajakker.
• Zondag 20 juli, 07.30 - 17.30 uur, Lauwersoog
Wadlooptocht
Rottumeroog
Prachtige wadlooptocht voor wie houdt van stevige fysieke inspanning en de kracht van de elementen aan den lijve wil ondervinden.
• Zaterdag 26 juli, 13.45 – 23.00 uur, Lauwersoog
Schemertocht
Engelsmanplaat
Een waddenmaaltijd aan boord van een authentiek passagiersschip en dan met het vallen van de avond uitwaaien en tot rust komen op dit onbewoonde vogelparadijs midden in de Waddenzee.
Veelzijdige wadexcursie op een van de laatste plekken in Europa waar zee en rivier langzaam in elkaar overvloeien. Inclusief lezing van schrijfster Aafke Steenhuis van ‘Het lied van de Eems’.
Schatten van de zeebodem Boottocht en wandeling over een drooggevallen zandplaat. Vanaf de plaat gaat u vissen met een speciaal visnet en ontdekt u welke planten en dieren leven op de bodem van de Waddenzee.
Van zeehond tot zeekoet Vaartocht waarbij we onze kijker richten op de zeehonden en vogels in de Waddenzee. Leerzaam en leuk voor jong en oud!
• Dinsdag 22 juli, 10.30– 12.00 uur, Terschelling
Lutine wandelen vaartocht
Ga mee op zoek naar het verloren goudschip Lutine en ontdek de verborgen schatten van het wad! Ontdekkingstocht over Vlieland en schatgraven op zandplaat De Richel.
Yogasessie op een wel heel bijzondere locatie: een onbewoonde zandplaat! Voor nieuwe energie en een heerlijk ontspannen gevoel.
• Dinsdag 22 juli, 09.30 – 17.00 uur Lauwersoog
JOSEPHINE BLOM
Altijd
Werelderfgoedgids José de Jaeger (26) • Beroep: werkzoekend, tijdelijk portier en gids bij de Natuurschool • Woonplaats: Leeuwarden • Wadgids sinds: 2012 • Altijd mee op excursie: de Wadwaaier. Vooral kinderen vinden het fantastisch om zelf op te zoeken wat ze allemaal gevonden hebben • Het wad is voor mij: rust, ruimte en enorm genieten
‘De excursies zijn heerlijk om te doen. Afgelopen winter kon ik niet wachten tot ik weer op pad mocht. Ik geniet enorm van het wad, doe zelf nieuwe ervaringen op en vind het fijn om mensen iets mee te mogen geven: dit is het waddengebied en zo moet het blijven. Veel mensen die meegaan weten al best veel over de Wadden. Toch kan ik ze altijd nog weer iets nieuws vertellen. Voor anderen is alles nieuw en verbazingwekkend. Het is toch ook een unieke ervaring om met een klein groepje op de bodem van de zee te staan? Of om met z’n allen naar een verre zandplaat te varen, daar de rommel op te ruimen en een schoon gebied achter te laten?
Heel bijzonder was ook de keer dat we na een wandeling over het drooggevallen wad tot onze kuiten in het water naar de boot terugliepen en er tientallen zeenaalden voorbij schoten. Dat beestje is familie van het zeepaardje. Ze hebben dezelfde snuit en ook bij de zeenaalden draagt het mannetje de jonkies. Ik had ze wel eens eerder gezien, maar nu waren het er zo veel! Ik kon ze zo uit het water pakken.
Wat me altijd opvalt is hoe snel de mensen in een groep een band krijgen. Iedereen is er voor een dagje rust en nieuwe ervaringen. Het is altijd heel snel
heel gezellig. Soms moet ik me even inhouden en niet de hele dag informatie lopen spuien. Ik wil zó graag zó veel vertellen. Dan spreek ik mezelf toe: de
‘Het is toch een unieke ervaring om op de bodem van de zee te staan?’
mensen willen wel dingen weten maar ze hoeven niet volgestouwd naar huis. Het mag ook wel even stil zijn om rustig te genieten van het zonnetje en de zee.’
weer die verwondering
Net als vorig jaar trekken deze zomer de werelderfgoedgidsen het wad op om te laten zien waarom de Waddenzee de werelderfgoedstatus meer dan waardig is én om hun kennis en enthousiasme te delen.
TEKST: ANNEMARIE BERGFELD, FOTO'S: HENK POSTMA
Werelderfgoedgids Chrisje van Ek (44) • Beroep: docent biologie • Woonplaats: Oude Bildtzijl • Wadgids sinds: mijn 19e (met tussenpozen) • Altijd mee op excursie: de binoculair, een heel sterke loep • Het wad is voor mij: een rode draad in mijn leven, ik kom er altijd weer terug. Ik woon er nu zelfs vlakbij.
‘Ik heb altijd een mes bij me, om oesters te openen, een bakje schelpen, een sterke loep en - aan boord - een microscoop. Het mooie van het wad vind ik dat groot en klein er zo prachtig samengaan: de grote processen van water, wind en zand en de microscopisch kleine deeltjes waarmee alle leven begint. Op getijdenplaten die een tijdje droog liggen zie je in de loop van de dag, onder invloed van de zon, de algen uit de bodem omhoog trekken. Zo’n plaat die in de ochtend nog grijs is, verkleurt in de middag steeds meer naar groenbruin. Daarna komen de slakjes, die de algen eten, de wormen, de schelpdieren, de vogels, de zoogdieren. Al die ruimte, die bij een oppervlakkige eerste blik leeg lijkt, zit vol met duizenden diersoorten. En die dieren kunnen alleen bestaan dankzij de ruimte met het stromende water en het opslibbende zand. Naarmate je meer van het wad weet, ga je anders kijken en wordt het alleen maar spannender. Niet alleen voor de mensen die ik gids, maar ook voor mezelf vind ik het geweldig dat we bij de werelderfgoedexcursies samenwerken met ondernemers uit het waddengebied. Qua kennis vul je elkaar dan goed aan. Zo visten we vorig jaar met een visser op harders, op de ouderwetse, verantwoorde manier waarbij je een net over een geultje spant
en wacht tot het tij zich terugtrekt. Dan staat daar toch een brok van een vent aan het roer, met een vracht aan kennis en ervaring. Dat voelt echt als een
‘Hoe meer je weet, hoe spannender het wordt’
verrijking. Sowieso zijn de werelderfgoedexcursies verre van standaard, de manieren waarop je het wad tijdens deze weken kunt beleven, zijn echt exclusief.’
>
Werelderfgoedgids Lian Zigterman (29) • Beroep: student mariene biologie en sinds kort medewerker Waddenvereniging • Woonplaats: Haren • Wadgids sinds: 2011 • Altijd mee op excursie: een wit plastic bakje om de vondsten even in te bewaren • Het wad is voor mij: elke keer weer verrast worden door wat ik tegenkom
‘We hadden op het drooggevallen wad gewandeld en waren onderweg terug naar het schip toen het weer omsloeg.
Het water kwam snel op en de wind trok aan waardoor er venijnige golfjes ontstonden. We waren tot aan de heupen nat toen we weer aan boord klommen.
Zo maak je op het wad elke keer weer een ander klein avontuur mee. Ik gun iedereen zo’n droogvalbeleving. Het water dat weer opkomt, de verwondering als je merkt dat onder al die gaatjes in de zeebodem pieren, kokkels of andere diertjes zitten. Of als je ziet hoe een minuscule zeepok open en dicht gaat en zijn voedsel, plankton, uit het water filtert. Iedereen heeft ze wel eens gezien, maar zich niet altijd gerealiseerd dat er leven zit in die witte puistjes op mosselschelpen.
De mooiste excursie die ik vorig jaar gegeven heb, was denk ik die naar Engelsmanplaat. Wanneer krijg je nou de kans om daar naartoe te gaan? We konden de kust nog zien, maar qua gevoel zaten we echt midden in de zee, ver bij alles vandaan. En wat we er vonden! Mossel- en oesterbanken, krabben, garnalen, zeesterren, anemonen en zelfs penseelkrabbetjes. Die zie je echt niet vaak.
Het allerleukste vind ik het om mijn eigen verwondering op anderen over te brengen. Volwassenen voed je vooral met informatie, kinderen met enthousi-
asme. Maar ik zal ook nooit de vrouw, ze was 25 denk ik, vergeten die voor het eerst in het waddengebied was. Zij ging mee op de culinaire tocht waarbij we ingrediënten gingen zoeken voor de aansluitende maaltijd. Ze was helemaal
‘Volwassenen voed je vooral met informatie, kinderen met enthousiasme’
ondersteboven van wat ze tegenkwam, hoe mooi het wad is en zo dicht bij huis! Opgetogen als een kind was ze en we moesten moeite doen haar mee te krijgen toen het tijd was om weer aan land te gaan.’
De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied. Vaker waddennieuws ontvangen? Meld u dan aan voor de gratis digitale nieuwsbrief via www.waddenvereniging.nl.
TEKST: WOUTER VAN DE HEIJ, ESTER KUPPEN, JOERI LAMERS, ALLARD POLAK, HANS REVIER
50 naar 5 kilo vis
Onder grote belangstelling van de pers werd 10 april de interactieve website www.waddenzeevismonitor.nl gelanceerd, waarop ruim vijftig jaar aan vangsten van de onderzoeksfuik van het NIOZ (Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee) zijn in te zien. Het is voor het eerst dat deze onderzoeksgegevens voor een breed publiek toegankelijk zijn. Het blijkt dat de vangsten de laatste vijftig jaar fors zijn afgenomen.
Het aantal vissen is gedaald en sommige vissoorten zijn nagenoeg verdwenen. Onderzoekers van het NIOZ geven aan dat in de fuik aan het begin van de monitoring gemiddeld 50 kilo vis zat. Nu is dat dagelijks 5 kilo. De Waddenvereniging is initiatiefnemer van de website en hoopt dat deze bijdraagt aan het besef dat een gezonde en rijke visstand in de Waddenzee nog ver weg is.
Geslaagd, uitvaren maar
Achttien schippers en bemanningsleden van de bruine zeilvloot mogen zich ambassadeur van het werelderfgoed Waddenzee noemen. In april volgden zij een cursus, georganiseerd door
Ecomare in samenwerking met de Vereniging voor Beroepschartervaart (BBZ) en de Waddenvereniging. De schippers en hun maten verdiepten zich in vogelsoorten, aanspoelsels, exoten en dwaalgasten, de cultuurhistorie van het gebied en het leven onder water in de waddenhavens. Ook was er aandacht voor afval op zee en verstoring van zeevogels en zeehonden. Medewerkers van het ministerie legden uit aan welke regels schippers op het wad gebonden zijn. Zij zijn nu goed voorbereid om hun gasten aan boord op een boeiende manier van de nodige kennis en informatie over het werelderfgoed Waddenzee te voorzien.
Vergunning kolencentrale RWE/Essent rammelt nog
De Raad van State heeft de natuurbeschermingswetvergunning van de kolencentrale van RWE/Essent in de Eemshaven weer teruggestuurd naar de vergunningverleners. In een zogeheten tussenuitspraak was het oordeel dat de vergunning op twee punten niet deugt. Er moet beter gekeken worden naar de effecten van de stikstof- en kwikuitstoot van de centrale op twee natuurgebieden. De Waddenvereniging verzet zich al jaren tegen de komst van zo’n grote kolencentrale aan de rand van het wad en is teleurgesteld dat de vergunning niet helemaal van tafel is. De overheden hebben een half jaar de tijd om de vergunningen aan te passen.
GEBOORTE VAN EEN BLOG
De ledenraad van de Waddenvereniging adviseert het bestuur en de ledenvergadering. De leden van de ledenraad zijn een blog begonnen op de website van de Waddenvereniging. Hans van der Kooi bijt het spits af. In een jaar bezocht hij drie werelderfgoedgebieden: het tropisch regenwoud van Queensland, het Great Barrier Reef (allebei Australië) en de Waddenzee. Geconfronteerd met de verschillende bedreigingen van deze gebieden concludeert hij:
Rekenkamer hekelt beheer Waddenzee
De Algemene Rekenkamer heeft een rapport uitgebracht waarin de gevolgen van de decentralisatie van het natuurbeleid in het waddengebied zijn geanalyseerd. In grote lijnen is de conclusie dat het niet veel slechter en niet veel beter gaat met de natuur van de Waddenzee, maar dat het beheer van het gebied veel beter kan en moet. De Rekenkamer telt dertien beheerders, die niet goed samenwerken en afstemmen. De Waddenzee is echter een groot, samenhangend gebied. De Waddenvereniging maakt zich daarom al jaren sterk voor één beheerder voor de hele Waddenzee. Het rapport van de Rekenkamer is een bevestiging dat dit echt nodig is. Inmiddels werken het Regiecollege Waddengebied en de Beheerraad samen aan verbeterplannen, die ze ook in een advies aan de regering zullen aanbieden. Het rapport is te downloaden via www.rekenkamer. nl (kijk onder publicaties, rapport 28 november 2013).
Het wad is nog prachtig. Nog, inderdaad. Kolencentrales, gaswinning, windmolens en klimaatverandering bedreigen het landschap en de unieke natuur. Een goed beheerplan met een duidelijke beheerstructuur en een pluriforme autoriteit zijn meer dan nodig. Een frisse Waddenvereniging, ondersteund door haar ledenraad, werkt daaraan.
Het wordt spannend
Zoutwinner Frisia Zout BV vroeg afgelopen herfst een vergunning aan voor zoutwinning onder de Waddenzee. De Waddenvereniging, Vogelbescherming en Natuurmonumenten dienden hierover een zienswijze in. Zij vrezen voor grote schade aan de waddennatuur door te snel dalende wadplaten. Inmiddels heeft Frisia op verzoek van het ministerie van Economische Zaken twee keer extra informatie aangeleverd, die wij eveneens met een zienswijze van commentaar hebben voorzien. Het ministerie beslist of een vergunning wordt verleend. Nu is het afwachten: wel of geen vergunning?
Tall ships in Harlingen
Belangrijke stap richting gezonde Eems
Van donderdag 3 tot en met zondag 6 juli is Harlingen de gasthaven voor de Tall Ships Races. De Friese havenstad is het startpunt van een zeilrace voor grote traditionele zeilschepen via Bergen in Noorwegen naar Esbjerg in Denemarken. Ook het grootste zeilschip ter wereld, de Russische Krusenstern, is in Harlingen te bewonderen. De Waddenvereniging biedt haar leden de unieke kans om dit evenement vanaf het water mee te maken. U vaart langs de deelnemende zeilschepen, zit eerste rang tijdens het vuurwerk en krijgt uitleg over de bijzondere natuur van de Waddenzee. Opgave: zie de agenda op www.waddenvereniging.nl.
De Waddenvereniging heeft samen met andere natuurorganisaties, het bedrijfsleven en overheden de overeenkomst ‘Natuurverbetering en verbetering bereikbaarheid Eems-estuarium’ ondertekend. De partijen bundelen hun krachten in een gezamenlijk streven naar een vitale Eemsdelta. De Waddenvereniging is blij met de samenwerkingsovereenkomst, omdat nu voor het eerst is vastgelegd dat alle betrokken partijen samen bekijken hoe natuurherstel in de Eems mogelijk is. Hopelijk leidt dat op korte termijn tot oplossingen voor de enorme vertroebeling in de Eems. Ook is afgesproken dat, bij voldoende zicht op systeemherstel, de natuur- en milieuorganisaties terughoudend zullen omgaan met gerechtelijke procedures tegen de vaargeulverdieping Eemshaven-Noordzee.
Lees het jaarverslag online
Wilt u weten welke resultaten de Waddenvereniging in 2013 boekte, wat beter kan en waar de bijdragen van leden en donateurs aan werden besteed? Raadpleeg dan het jaarverslag op www.waddenvereniging.nl. Tijdens de Algemene Ledenvergadering op 24 mei keurden de leden het jaarverslag en de financiële stukken goed.
Wandelen tussen slik en zand
Op 18 oktober vindt op Ameland het wandelevenement ‘Tussen Slik en Zand’ plaats. Deelnemers kunnen kiezen uit een route van 10, 15 of 27 kilometer langs de mooiste plekken van Ameland, gelegen tussen het zand van de Noordzee en het slik van het wad. Leden van de Waddenvereniging krijgen € 5,- korting op het inschrijfgeld van € 27,50. Inschrijven kan op www.tussenslikenzand.nl tot en met 11 oktober.
Nieuw boek van waddenliefhebber
Toon Fey
Nergens ter wereld
Met zijn nieuwste boek over de Wadden wil schrijver en fotograaf Toon Fey bij de lezer het waddengevoel oproepen. De aaneengesloten reeks foto’s vormt een beeldverhaal over de opbouwende en afbrekende krachten van de natuur. Lezers van het WADDENmagazine kunnen het boek met korting kopen. TEKST: HANS REVIER
‘Dit is een boek dat ik altijd al heb willen maken. Nu eens niet over de vogeltrek of het beleid, maar over het gevoel dat de Wadden bij je oproepen.’ Regelmatig publiceert Toon Fey over het waddengebied. Zo schreef hij in samenwerking met de Waddenvereniging de Waddengids voor liefhebbers. Een regelmatig verblijf op de Wadden is voor Toon pure noodzaak. ‘Als ik op de punt van de Boschplaat sta, in die enorme uitgestrektheid, dan is Nederland zo ver weg. En hoe slecht het weer ook is, ik voel me na zo’n bezoek gewoon beter.’
Korting voor lezers
Toon stoort zich eraan dat de werelderfgoedstatus van de Waddenzee zo weinig gewicht in de schaal legt. ‘Het is het meest monumentale landschap dat we kennen. Nergens anders op deze wereld kom je dat tegen. Blijf daar toch met je poten af.’
Verhaal vol beelden
De foto’s in het boek vormen een dwarsdoorsnede van zijn ervaringen in het waddengebied. ‘Ik had de behoefte om het op mijn manier te vertellen. Maar er zit wel een logische opbouw in. Het
Lezers van het WADDENmagazine krijgen met deze bon € 5,- korting (€ 24,95 i.p.v. € 29,95) op het nieuwe boek De Wadden. Nergens ter wereld van Toon Fey. Het boek telt 204 pagina’s en is een uitgave van Scriptum. Actiecode: 902-09840. Geldig van 1 juni tot 1 september 2014, in te leveren bij iedere boekhandel.
laat zien hoe de natuur vorm geeft aan de Waddenzee, beginnend met de kale zee.’ Zo is een beeldverhaal ontstaan waarin de natuurkrachten de hoofdrol spelen. Nergens ter wereld laat zich niet goed vergelijken met de meeste andere boeken over het waddengebied. Niet alleen dankzij de hoge kwaliteit van de foto’s en de bijzondere vormgeving, maar ook door de gekozen formule. Het resultaat is een boek dat bij de liefhebbers zeker het onmiskenbare ‘waddengevoel’ zal oproepen.
WAD4U WAD4U
HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: WADDENVERENIGING
POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-493693 E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL
WIL JE DE DIGITALE JEUGDNIEUWSBRIEF ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES NAAR JEUGD@WADDENVERENIGING.NL
TEKST: JOJANNEKE DRIJVER
RUIM BAAN VOOR DE JEUGD! ALTIJD IN HET HART VAN HET WADDENMAGAZINE: VIER JEUGDPAGINA’S. DAT GEEFT JONGE (EN ÓÓK OUDERE) LEDEN DE KANS EVEN SNEL WADDENINFORMATIE TE TANKEN.
MAANNAMEN
Voor hoe we de maan zien, zijn verschillende namen bedacht:
• Nieuwe maan: De maan staat tussen de aarde en de zon. De onverlichte kant van de maan is naar de aarde gekeerd. Op aarde zien we dus alleen de donkere kant van de maan.
• Wassende maan (eerste kwartier): Zo noemen we de maan in de twee weken na de nieuwe maan. Elke dag wordt de maan een beetje meer verlicht.
• Volle maan: De aarde staat tussen de maan en de zon. De hele kant van
MANESCHIJN IS MAAR SCHIJN
Wist jij wel dat de maan helemaal niet zelf schijnt? De maan is gewoon een kolossaal rotsblok, net als de aarde. De maan reflecteert alleen maar het licht van de zon. Het is net een hele grote ronde spiegel in de lucht, die voortdurend om de aarde heen draait. Over 1 reis rond de aarde doet de maan iets langer dan 29 dagen. Omdat de maan tijdens zijn rondreis steeds anders staat ten opzichte van de zon, zien we ook 29 dagen lang een net iets andere weerspiegeling.
<_ Op dit plaatje kun je zien hoe de maan om de aarde beweegt. Afhankelijk van waar de maan staat ten opzichte van de zon zien we meer of juist minder maneschijn.
de maan die naar de aarde toe staat is verlicht. De duistere helft van de maan zien we niet. Een echte volle maan duurt altijd maar een nacht. Een dag later is de maan alweer een stukje verder in haar reis rond de aarde.
• Afnemende maan (laatste kwartier): Zo noemen we de maan in de twee weken tussen volle maan en nieuwe maan. Elke dag wordt de maan een beetje minder verlicht.
Weet jij hoe je het verschil kunt zien tussen een wassende en afnemende maan? In Nederland zie je bij een wassende maan de maansikkel als een letter D. De punten van de maan zijn naar links gericht. Bij een afnemende maan zie je hem als een letter C. In Zuid-Afrika of op andere plekken op het zuidelijk halfrond is dat precies andersom! Hier kijken ze namelijk vanaf de andere kant naar de maan.
WAD4U WAD4U
WAD4U WAD4U
MELK IN DE LUCHT
Als je eens op een hele donkere plek bent en dan naar de hemel tuurt, kun je naast losse sterren ook een brede witte baan van allemaal kleine stippeltjes zien. Dat is de Melkweg. Een groot, spiraalvormige sterrenstelsel waarin de zon en de planeten liggen. Ook de aarde is onderdeel van de Melkweg. De hele Melkweg bestaat uit wel meer dan 100 miljard sterren, stof en gas. Als de Melkweg een echte snelweg zou zijn en je met de snelheid van het licht zou kunnen reizen, dan nog zou je er 100 duizend jaar over doen om van de ene kant naar de andere te komen.
Zo’n zeven keer per jaar zorgt de zon voor een geweldig kleurenvuurwerk in de nachtelijke lucht boven de Noordpool: het noorderlicht. Op de zon komen vaak enorme uitbarstingen voor, waarbij er heel veel elektrisch geladen deeltjes met gigantische snelheden de ruimte in worden geslingerd. Soms bereiken die deeltjes de aarde. Daar botsen ze op luchtdeeltjes die in onze atmosfeer rondzweven. De deeltjes krijgen hierdoor ineens heel veel energie, die ze weer kwijt moeten. Dat gebeurt in de vorm van een lichtstraal. Het samenspel van miljarden en miljarden lichtgevende deeltjes noemen we het noorderlicht. Vaak kleurt de lucht dan helemaal groen, maar ook rood, violet, paars, wit en zelfs geel poollicht komt voor.
PIKKEDONKER
Het waddengebied is het meest duistere stukje Nederland. Het is daarom ook een van de beste plekken om sterren te kijken. Ga jij dit jaar op vakantie naar de Wadden? Ga dan eens ’s nachts met je ouders naar de Boschplaat op Terschelling. Dit is een heel groot natuurgebied aan de oostkant van het eiland waar helemaal geen mensen wonen. Ook het Lauwersmeergebied is zo’n onbewoond natuurgebied, op de grens van Friesland en Groningen, waar het pikkedonker wordt. ’s Nachts kun je hier bij helder weer wel meer dan tweeduizend sterren zien!
GROEN LICHT
Nederland is een van de dichtstbevolkte gebieden ter wereld. En waar heel veel mensen wonen, branden ’s nachts vaak ook heel veel lampen: straatlantaarns, lichtreclames, kassen en tuinverlichting bijvoorbeeld. Veel dieren worden aangetrokken door licht. Kijk maar eens naar een buitenlamp. Hier zwermen vaak heel veel steekmuggen en nachtvlinders rond.
Van trekvogels is bekend dat ze in de war raken van het felle licht op boortorens. Soms blijven ze uren rondjes vliegen, tot ze uitgeput in zee storten. Gelukkig wordt er onderzoek gedaan hoe we natuurvriendelijk licht kunnen maken. Zo weten we inmiddels dat groen licht op boortorens vogels en vleermuizen niet stoort.
NACHTELIJK VUURWERK
Zoektocht naar de schat van de Lutine
Mysterieus goud
Van alle schepen die in of bij de Waddenzee zijn gezonken, is het goudschip de Lutine de bekendste. Het schip met haar kostbare lading verging op 9 oktober 1799 tussen Vlieland en Terschelling. Over die schat en de zoektochten naar het goud en de juwelen, vertelt journalist Martin Hendriksma tijdens een speciale werelderfgoedexcursie op Vlieland en Terschelling.
TEKST: FRANK PETERSEN
In de Waddenzee liggen honderden scheepswrakken
een lading ter waarde van 1,4 miljoen pond sterling, bestemd voor Duitse handelaren in Hamburg, die in economisch zwaar weer zaten. Nederland was in 1799 de Frans gezinde Bataafse Republiek en de Prins van Oranje was vier jaar eerder afgezet en gevlucht naar Engeland. Samen met de Russen hadden de Engelsen twee maanden voor het zinken van de Lutine een invasie bij Den Helder uitgevoerd. Kortom: de Bataafse Republiek en Engeland waren in oorlog. Een economische crisis in Hamburg was niet in het belang van de Engelsen, want die kon zich als een olievlek over Europa verspreiden. Dat moest koste wat het kost voorkomen worden. Dus besloten handelaren in de Londense city de Hamburgers financieel te steunen. Het marineschip Lutine kreeg de opdracht deze 18e eeuwse kapitaalinjectie te bezorgen.
195 goudstaven
aan boord
Ook zouden kroonjuwelen van de Nederlandse Prins van Oranje aan boord geweest zijn. De prins zou deze
schreef. ‘Er is namelijk in geen enkel Engels of Nederlands archief bewijs te vinden dat ze daadwerkelijk aan boord waren.’ Door gedegen onderzoek heeft Hendriksma veel van dit soort geruchten kunnen ontkrachten. Feit blijft dat het schip zonk en slechts één opvarende wist te overleven. Deze
John Rogers was de enige opvarende die wist te overleven. Zijn redders kon hij nog net vertellen over de kostbare lading van het schip
John Rogers kon zijn redders nog net vertellen over het schip en haar kostbare lading. Hendriksma is er met nauwgezet archiefonderzoek in geslaagd om een mooi en modern boek te schrijven over alle verhalen rond de schat aan boord van de Lutine. Hij is ook de eerste die in oude Engelse archiefstukken achterhaalde wat het precieze aantal goudstaven aan boord was. ‘Volgens een bron bij de Bank of England waren dat er 195. Daarvan zijn er 112 gevonden bij officiële bergingsoperaties. Maar er zijn ook enige tientallen goudstaven illegaal in Volendam beland, dus zoveel ligt er niet meer.’
Volendammer vissers. Hij sprak met de kleinzoon van Cornelis Buijs, een visser die rond 1860 met speciaal verzwaarde netten rond het wrak viste. Zijn opa had inderdaad goudstaven gevonden. ‘Het precieze aantal is natuurlijk onbekend. Er werd geen administratie bijgehouden. Maar Buijs, die eerst een heel klein huisje aan de rand van de haven had, verhuisde vrij plotseling naar het grootste pand pal aan de haven en werd een belangrijke spil in de lokale economie.’ De kapitaalinjectie voor de Hamburger handelaren werd zo stilletjes gebruikt om te investeren in de modernisering van de vissersvloot van Volendam.
De Waddenzee ligt vol scheepswrakken. ‘Het is niet bekend hoeveel wrakken er liggen. We weten dat het druk bevaren werd en veel schepen vergingen. Met een aantal ‘hot spots’, zoals de rede van Texel. Dat er honderden schepen in honderden jaren tijd vergaan zijn, staat
echter wel vast’, aldus Martijn Manders, hoofd van het maritiem programma van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE).
Voor archeologen lijkt de Waddenzee soms wel een schatkamer. Maar dan wel eentje met nog veel geheimen. De
wordt het dan weggegeten.’
Dus werken hij en zijn collega’s aan slimme manieren om wrakken permanent onder het zand te houden. Dat gebeurt sinds kort zelfs met kunstma tig zeegras. ‘Water gaat lang zamer stromen, het sediment slaat neer waardoor een wrak als het ware afgedekt word. Zeegras remt ook de stroming waardoor zand minder snel wegspoelt’, verklaart Thijs Coenen, eveneens van het maritiem programma. Kunstmatig zeegras moet het smakelijke scheepshout dus behouden voor wetenschappelijk onderzoek. Goud en juwelen lust de paalworm niet, maar met het verdwijnen van een wrak wordt de zoektocht naar een kostbare lading nog ingewikkelder.
En hoe zit het met de Lutine? Hendriksma heeft ook niet alle antwoorden. ‘Ik ben heel ver gekomen, maar ik ben er niet rouwig om dat ik niet alles heb kunnen oplossen. Iets aan die ramp moet een mysterie blijven.’
Werelderfgoedexcursie
‘
Lutine
’
Op 9 juli (Terschelling) en 9 augustus (Vlieland) houdt de Waddenvereniging samen met Martin Hendriksma een ‘Lutine-tocht’. Op de eilanden worden plekken bezocht waar nog sporen te vinden zijn van het verloren goudschip, zoals de graven van de kapitein en twee officieren. Vanaf Vlieland vertrekt de ms Phoca naar zandplaat De Richel om dichter bij de plek van de gezonken Lutine te komen. Martin Hendriksma vertelt onderweg opmerkelijke details over de ramp met de Lutine: over de schatten, de aangespoelde naakte dame en over de scheepsbel die nu bij Lloyd’s in Londen hangt. Uitgebreide info en
Ecosystemen uitpluizen
Tjisse van der Heide in de zeegrasvelden van het Afkrikaanse waddengebied de Banc d'Arguin.
1 Mosselen
• Wetenschappelijke naam: Mytulis edule
• Oppervlakte mosselbanken: Maximaal 4000 ha
• Trend: Na sterke achteruitgang rond de eeuwwisseling nu toename mosselbanken
2 Zeegrassen
• Twee soorten: groot en klein zeegras
• Wetenschappelijke namen: Zostera marina en Zostera nolti
• Voorkomen in Nederlandse Waddenzee: Groot zeegras: zeer zeldzaam, klein zeegras: op enkele plekken
• Trend: Proeven met uitzaaien zijn succesvol. Op enkele plekken groeit weer groot zeegras
1 2
PASSIE VOOR HET WAD
Volgens Tjisse van der Heide
Onderzoeker Tjisse van der Heide (1979) was hard op weg milieuadviseur te worden. Door zijn liefde voor het wad en het speuren naar ecologische verbanden, onderzoekt hij nu hoe ‘biobouwers’ zoals zeegrassen en mosselen de Waddenzee gezond kunnen maken.
TEKST: MARCUS WERNER
Tjisse van der Heide is graag buiten in de natuur. Hij groeide op in een klein Fries dorp omringd door groen, daar kan het mee te maken hebben. Zijn vader, vrijwillig vogelteller voor vogelorganisatie SOVON, nam hem al van jongs af aan mee naar de buitendijkse Friese kwelders van het Noarderleech. Wellicht is zijn liefde voor het wad daar al begonnen. Van der Heide is geen klassieke veldbioloog, vooral geïnteresseerd in soorten afstrepen. Het is hem om iets anders te doen: ‘Ik wil weten hoe het ecosysteem werkt, welke mechanismen daarachter schuilen.’ Die interesse, denkt hij zelf, is ontstaan toen hij in de eerste jaren van de middelbare school voor een biologieproject het ecosysteem van de vijver bij zijn ouderlijk huis onderzocht: ‘Welke planten en vissen er voorkwamen en wat de vissen aten. Daar was ik behoorlijk van in de greep.’ Hij kon goed leren, vertelt Van der Heide: ‘Al vond ik niet alle vakken even leuk. Biologie lag me nog het meest.’ Maar toen hij van het vwo kwam, waren de baanperspectieven voor biologen slecht. Hij koos voor een studie Milieuhygiëne in Wageningen. Dat leek meer kansen op werk te bieden, bij een milieuadviesbureau bijvoorbeeld. Een afstudeeronderzoek naar eendenkroos bracht hem toch terug bij zijn
oude liefde: het waterleven. ‘Het uitpluizen van de omgevingsomstandigheden - zon, zuurstof, voedingsstoffen - die bepalend zijn voor de groei van de waterplant, sprak mij erg aan. Ik besloot dat ik verder wilde in het onderzoek. In een baan bij een adviesbureau kan je toch minder de diepte in.’
Bouwers van de natuur
Het lijkt erop dat Van der Heide zijn roeping heeft gevonden. Als universitair docent in Nijmegen en onderzoeker in deeltijd aan de universiteit van Groningen bestudeert hij de biologische mechanismen die leiden tot een gezonde Waddenzee en soortgelijke waddenecosystemen wereldwijd. Hij gebruikt er computermodellen voor, voert laboratoriumexperimenten uit en doet veldonderzoek. Dat laatste blijft erg belangrijk: ‘Daar doe je de interessante ontdekkingen en vind je onverwachte verbanden.’ Van der Heide is een van de onderzoekers die aan de wieg stond van de ontdekking dat zogeheten ‘biobouwers’ weleens een heel belangrijke rol kunnen spelen in de Waddenzee. Zeegrassen, waar hij zijn promotieonderzoek aan wijdde, zijn een voorbeeld: ‘De planten remmen stromingen en stabiliseren de bodem.’
Het effect is dat slib bezinkt en minder gauw wordt opgewerveld door stor-
>
PASSIE VOOR HET WAD
men. ‘In het heldere water krijgt het zeegras meer zon en groeit beter, wat het proces versterkt.’ In zeegrasvelden vinden allerlei zeedieren voedsel en een schuilplaats. Biobouwers veranderen de leefomgeving op een manier die hun eigen overleving helpt, maar ook die van ander leven. Mosselen, die samenklitten tot uitgestrekte banken, zijn eveneens belangrijke biobouwers. Jonge mosselen, die een harde ondergrond nodig hebben om zich aan te hechten, vestigen zich beter op al aanwezige volwassen exemplaren. Ook mosselbanken remmen stromingen
en maken het water helderder, omdat mosselen zwevende algen uit het water filteren. De mosselen en hun uitwerpselen zijn voedsel voor allerlei waddenleven, waaraan mosselbanken ook schuilplaatsen bieden.
Afbreekbare kratjes
Door overbevissing in de jaren tachtig van de vorige eeuw verdwenen vrijwel alle natuurlijke droogvallende mosselbanken uit de Waddenzee. Zeegrasvelden gingen er al veel eerder verloren, mede door veranderingen in het ecosysteem na de aanleg van de
DE ONTDEKKING
Invloedrijke mosselbanken
Soms levert veldwerk onverwachte ontdekkingen op. Tijdens het Waddensleutels-onderzoek naar het herstel van droogvallende mosselbanken, dat op het wad onder Schiermonnikoog plaatsvond, viel Tjisse van der Heide en zijn mede-onderzoekers iets op. Scholeksters, wulpen en rosse grutto’s, die bij laagwater hun voedsel van schelpdieren en wormen uit de wadbodem halen, zijn normaal min of meer lukraak over het wad verdeeld. Biologen verwachten dat ook,
omdat de vogels elkaar op deze manier zo min mogelijk beconcurreren. Maar bij Schiermonnikoog bleken, aan de kustzijde van een kleine natuurlijk gevormde mosselbank, steeds opmerkelijk veel van de bodemleven etende steltlopers te vinden. Het antwoord op de scheve vogelverdeling kwam toen de onderzoekers met speciale telescopen registreerden waar precies op het wad vogels voedsel zochten. In monsters van de wadbodem werden de gehaltes organische stof bepaald en de daarin levende schel-
pen geturfd. Zo ontdekten zij een sterk verband tussen de hoeveelheid organische stof, bodemleven en de vogeldichtheid. De conclusie: met de vloed meestromende uitwerpselen van mosselen verrijken tot op honderden meters afstand van een mosselbank de wadbodem. Ze maken meer bodemleven - waarvan de meeste soorten dood organisch materiaal etenmogelijk en ze leveren de vogels een rijker gedekte tafel. Waarmee is aangetoond dat mosselen ook op afstand biobouwen.
Afsluitdijk. De zeegrasvelden zijn nooit meer teruggekeerd. Mosselbanken wel, maar nog onvoldoende. Het waddenwater is troebel en de soortenrijkdom is lager dan in een natuurlijke situatie. Van der Heide levert een aandeel in het onderzoeksproject Waddensleutels, waarin wordt geprobeerd te achterhalen of de biobouwers van de Waddenzee in ere hersteld kunnen worden. ‘Misschien kan het ecosysteem dan terugkeren naar een meer natuurlijke staat, zoals theoretische modellen voorspellen.’ Hij experimenteerde al met op het wad uitgelegde mosselen, als basis voor een nieuwe mosselbank. De proef mislukte omdat de gebruikte mosselen - uit onderwater blijvende mosselbanken, die nog wel voldoende voorkomen - wegspoelden of werden opgegeten door krabben en garnalen. ‘We weten nu dat zulke mosselen blijkbaar niet goed zijn aangepast aan droogvallen.’ Toch inspireerde het tot een volgende stap in het onderzoek: de ontwikkeling van biologisch afbreekbare kratjes die wegspoelen tegengaan en rovers bij de mosseltjes vandaan houden. ‘De eerste testen op kleine schaal zijn achter de rug’, vertelt Van der Heide. ‘Eind maart is een grotere praktijkproef gestart, onder Ameland.’ De Waddenzee helemaal in oorspronkelijke staat terugkrijgen is helaas onhaalbaar, denkt hij: ‘Daarvoor zijn de ecologische veranderingen te groot geweest. Maar als mijn onderzoek bijdraagt aan een wezenlijke verbetering, zou dat prachtig zijn.’
Educatie is de sleutel tot een rijke Waddenzee
‘Kinderen willen met hun voeten in het slik staan’
Alle kinderen van Nederland het werelderfgoed Waddenzee laten beleven. Met die ambitie wil Allard Polak het educatieve werk van de Waddenvereniging nieuw leven in blazen. In het jubileumjaar 2015 hoopt hij zijn droom te verwezenlijken. TEKST: HANS REVIER
Het is stil op de Pier van Holwerd. De veerboot is net vertrokken. Met uitzicht op het langzaam droogvallende wad tussen Ameland en het Friese vasteland ontvouwt Allard Polak (34) zijn plannen. Sinds september vorig jaar werkt hij als coördinator educatie voor de Waddenvereniging. Het wad heeft hij vooral goed leren kennen als actief lid van de Werkgroep Excursies, waar hij ook een aantal jaren voorzitter van was.
De Waddenzee kreeg hem op 17-jarige leeftijd in de greep. ‘Ik herinner me dat moment nog heel goed. Ik ging op de fiets van Sneek, via de Afsluitdijk, naar Schoorl.
Op Wieringen fietste ik een tijdje langs de buitenkant van de dijk en zag voor de eerste keer drooggevallen wad met zeekraal. De geur, de vogelgeluiden, dat bijzondere landschap, het overviel me gewoon en ik wilde daar meer van weten.’ Daarna ging het snel. Als PABOstudent gaf hij wadexcursies, werkte een paar jaar voor de Natuurschool en later bij het IVN.
Nieuw elan voor educatie
‘Wat opvalt is dat iedereen educatie belangrijk vindt, maar er weinig in wil investeren.’ Eigenlijk is die opmerking van Allard ook aan de Waddenvereniging gericht, want rond de eeuwwisseling werd er fors bezuinigd op een aantal succesvolle educatieve projecten (zie kader). Maar hij bespeurt in de vereniging nieuw elan om het educatieve werk flink op te porren. ‘De jongeren van nu hebben we later hard nodig. Door ze nu te laten zien hoe belangrijk en uniek het gebied is, zullen ze zich later willen inzetten voor de bescherming en het behoud. Educatie is de sleutel tot een rijke Waddenzee.’ In dit verband is hij erg blij met de toezegging van staatssecretaris Dijksma van Economische Zaken om aan de International Wadden Sea School € 20.000,- toe te kennen. Binnen het
netwerk van organisaties die hierin samenwerken, zoals de Natuurschool en de Waddencentra op de eilanden, is hij druk bezig met deze subsidie het werelderfgoed Waddenzee onder de aandacht van schoolkinderen te brengen.
Klas op het wad
‘Alle leerlingen van de basisschool zouden eens met hun voeten in het slik moeten staan.’ Het liefst zou Allard in een bus stappen, alle scholen bezoeken om over het wad te vertellen en zo veel mogelijk scholieren meenemen op een wadexcursie. Maar die ambitie is te hoog gegrepen, beseft hij. ‘We werken nu aan het project Wad in de Klas, Klas op het Wad. Met de makers van de succesvolle film De Nieuwe Wildernis zijn we bezig een aantal filmpjes met bijbehorend lesmateriaal te maken over de waddennatuur. Zo kunnen we de leerlingen in de klas het wad laten beleven,
Busproject
Sinds de oprichting heeft de Waddenvereniging veel aandacht besteed aan de bewustwording van de unieke waarden van de Waddenzee. Al snel was de jeugd een belangrijke doelgroep. Begin jaren tachtig kocht de vereniging een oude autobus waarmee in het gehele land scholen werden bezocht. Vrijwilligers
RENATE
HENK POSTMA
HERMAN VERHEIJ
zodat ze al voorbereid en enthousiast zijn voor een bezoek aan het gebied.’ Met andere organisaties is hij druk in gesprek om op meerdere plekken in het waddengebied schoolgroepen te ontvangen. ‘Voor veel scholen is een bezoek aan de eilanden niet haalbaar. Dus ik ben vooral op zoek om de mogelijkheden langs de vaste wal uit te breiden.’ Volgend jaar, als de Waddenvereniging vijftig jaar bestaat, hoopt hij met het project van start te gaan.
Lesvoer voor de jeugd
Hoewel veel energie gaat zitten in de toekomstplannen, wil dat niet zeggen dat de Waddenvereniging kinderen nu niets te bieden heeft. Op Texel en Terschelling zijn speciale excursies voor kinderen en schoolklassen zijn welkom bij 't Kuitje. Er is een speciaal jeuglidmaatschap Blub!, de nieuwsbrief voor
kinderen, een speciale website voor jongeren www.wad4u.nl en de gelijknamige rubriek in het WADDENmagazine. En wie op school een spreekbeurt wil houden over de Waddenzee kan een informatiepakket krijgen. Ten slotte is een lespakket voor groep 7 en 8 van de basisschool te koop. Maar dat laatste loopt niet zo goed. ‘Het is een prachtig lespakket, volledig up-to-date. Maar het voorziet nog niet in de behoefte van leerkrachten om ook te werken aan hun eigen kennis en met concrete materialen te werken. Bovendien hebben scholen weinig geld beschikbaar om dergelijke pakketten aan te schaffen.’ Dat in tegenstelling tot het spreekbeurtpakket waar elke maand tientallen van worden verstuurd. ‘Omdat daar een vrijwillige bijdrage voor wordt gevraagd, moet er heel wat geld bij’, vertelt Allard wat zorgelijk.
en Wad-o-logen Bende
van de voorlichtingswerkgroepen in den lande verzorgden in hun stad of regio het lesprogramma. Dit project liep ruim tien jaar. Toen het aantal vrijwilligers afnam is het busproject - de ronkende autobus was inmiddels vervangen door een modern busje - langzaam afgebouwd. Een parttime medewerker kon bij lange na de
Iedereen vindt educatie belangrijk, maar niemand wil erin investeren
Ruiken, proeven en voelen
Wie niet wil wachten tot de school van (klein-) zoon of dochter aandacht besteedt aan de Waddenzee, kan altijd zelf met de kinderen op ontdekkingstocht gaan. ‘Doe dat altijd onder deskundige begeleiding. Ga met een wadexcursie mee die op alle eilanden worden georganiseerd. En als het weer tegenzit kun je ook terecht bij de voorlichtingscentra op de eilanden.’ In Allard komt de wadgids weer boven. ‘Een goeie gids weet de deelnemers uit te dagen. Je moet ze laten kijken, ruiken, proeven, voelen en luisteren. En zo vertel je aan de hand van wat je tegenkomt op het wad het verhaal van het werelderfgoed Waddenzee.’
vraag van scholen niet aan. Vanaf begin jaren negentig concentreerden de educatieve activiteiten van de Waddenvereniging zich binnen de Wad-o-logen Bende. Van deze jeugd’klup’ kon je alleen lid worden als je al iets wist over het wad. Voor de ‘gediplomeerde’ leden van de Wado-logen Bende organiseerde
de Waddenvereniging tal van activiteiten als zomerkampen, wadlooptochten en speciale excursies. De Wad-o-logen werden ook bij het beschermingsbeleid betrokken. Zo zeilde een aantal van hen van Den Helder naar Esbjerg om de ministers tijdens de trilaterale regeringsconferentie in 2001 deelgenoot te maken
van hun zorgen over de Waddenzee. Ondanks het succes bleek dat het runnen van zo’n klup erg arbeidsintensief was en weinig geld opleverde. Met pijn in het hart nam de vereniging dan ook in 2005, toen er fors bezuinigd moest worden, afscheid van de Wad-o-logen Bende.
Hemels kompas
Alleen op de Wadden is het nog echt donker en kun je de Melkweg in volle glorie zien. Duisternis is niet alleen mooi, het is ook van levensbelang. Vogels navigeren op de sterren, net als mestkevers.
TEKST: MARCUS WERNER
Vallende sterren
Vallende sterren of meteoren zijn geen sterren, maar oplichtende sporen aan de hemel, veroorzaakt door in de ruimte zwevende stofdeeltjes die in de aardse atmosfeer belanden en door hun enorme snelheid - tot tientallen kilometers per seconde - verbranden. Spectaculair zijn meteorenzwermen. Dat zijn brokken
ruimtepuin en -ijs, afkomstig uit de ‘staart’ van kometen. De Perseïden, het best waar te nemen in de nachten van 12 en 13 augustus 2014, is zo’n meteorenzwerm.
Tijdens een exclusieve zeiltocht vanaf Ameland kunt op 12 augustus zelf de vallende sterren zien.
Het waddengebied is tot werelderfgoed uitgeroepen vanwege zijn bijzondere natuur en de nog vrijwel geheel natuurlijke biologische en geologische processen die er zich afspelen. Maar er is meer speciaals. Daarvoor hoef je op een zomernacht op een van de eilanden, of dobberend in een boot midden op de Waddenzee, alleen maar om je heen te kijken. Dit zie je dan: duisternis. Of kijk omhoog. Op een onbewolkte nacht zijn zo’n tweeduizend sterren te zien, tegen een schamele driehonderd boven een stad als Utrecht. De Melkweg, het ontzagwekkende schijfvormige sterrenstelsel, bestaand uit een slordige twee miljard sterren en hun planeten, is te onderscheiden als een lichtende band langs de hemel. Dat is in Nederland binnen de bebouwde kom nergens meer te zien.
De donkere nacht op het wad is te danken aan het grotendeels ontbreken van lichtvervuiling. Denk aan straatverlichting, autolampen, reclameborden, verlichte sportvelden, kassen, woningen en kantoren. Deze lichtbronnen zorgen voor naar omhoog lekkend licht en dat veroorzaakt een lichtkoepel die de nachtelijke hemel boven steden tot tienmaal lichter maakt, vergelijkbaar met het verschil tussen volle maan en géén maan. En het is tot een omtrek van veertig kilometer daarbuiten nog merkbaar. Sterren vervagen in al dat extra licht en het verschil tussen dag en nacht wordt minder groot. In het sterk verstedelijkte Nederland is het eigenlijk nergens meer écht nacht. Maar het waddengebied komt dicht in de buurt.
Troost
Duisternis is waardevol. Om te beginnen voor de mens. De sterrenhemel in een donkere nacht levert een beleving van
Koolmezen die in de buurt van straatlampen nestelen, voeren hun jongen sneller. Door het extra licht lijkt het alsof de dagen gaan lengen en het broedseizoen ten einde loopt. De koolmezen proberen met het extra voedsel hun jongen op tijd groot te brengen.
oernatuur. Uit omgevingspsychologisch onderzoek blijkt dat met name stedelingen daar waarde aan hechten. ‘Een van de fraaiste en meest toegankelijke natuurervaringen, gratis en voor iedereen: de aanblik van de Melkweg […], die een sterrenhemel een ontzagwekkende diepte geeft’, schreef de journalist Herman Nunnink eens in weekblad Vrij Nederland. Volgens de Britse filosoof Bertrand Russell geeft zo´n sterrenhemel een existentiële ervaring, een ogenblik ”[...] waarop het een troost kan zijn te bedenken dat het menselijke leven, met al wat het met kwaad en ellende inhoudt, een eindeloos klein onderdeel is van een leven van het universum [...]’. Zulke natuurervaringen helpen stress te verminderen en bevorderen het psychologisch herstel en concentratievermogen, volgens onder meer onderzoek van de Wageningse omgevingspsychologe
Agnes van den Berg. Zelfs is duisternis in verband te brengen met meer tastbare positieve lichamelijke effecten. Zo verstoort nachtelijk licht de natuurlijke cyclus in het lichaam van het hormoon melatonine. Daarvan is bekend dat het een kankeronderdrukkend effect heeft, al zijn eventuele verhoogde risico´s op kanker pas merkbaar bij langdurige blootstelling aan licht in de nacht, afgaand op studies bij nachtploegmedewerkers en bij ratten.
Onzichtbaar voor de vijand
De mens heeft vooral geestelijk baat bij duisternis, voor de natuur is het vaak van levensbelang. Dertig procent van de gewervelde diersoorten is ’s nachts actief, zoogdieren en vissen zijn oververtegenwoordigd. Van de ongewervelden is zelfs meer dan 60 procent actief in de nacht. Daardoor vermijden zij concurrentie om voedsel met dagactieve dieren, maar nog belangrijker is het ontlopen van roofdieren die jagen op zicht. Het zoöplankton, in zee zwevende kleine kreeftachtigen en andere zeedieren, verhuist in de nacht massaal richting het wateroppervlak, om te grazen van het fytoplankton, de microscopisch kleine algen die in het zonlicht overdag groeien. Allerlei predatoren, uilen aan land bijvoorbeeld en plankton etende vissen, zijn op hun beurt weer nachtactief om te
Trekvogels lijken de sterren als kompas te gebruiken
profiteren van hun actievere prooien. Uit onderzoek blijkt dat in minder duistere nachten prooidieren hun activiteit verlagen, terwijl roofdieren en zelfs dagactieve soorten actiever worden. Landplanten en ook zeegrassen laten eveneens dagnacht cycli zien, van fotosynthese overdag en groei ´s nachts. Om hun dag- en nachtritme in goede banen te leiden hebben vrijwel alle levensvormen een interne ‘klok’. Hoewel de klok zelfstandig loopt, zetten overgangen tussen licht en donker deze steeds gelijk. De klok volgt zo daglengteveranderingen. Experimenten lieten zien dat licht in de nacht de biologische klok flink kan verzetten en daarmee activiteitsritmen verstoren. Bij de mens staat het effect bekend als jetlag. Zo kunnen prooi- en roofdieren op de ‘verkeerde’ tijd actief worden. Ook trekkende dieren worden misleid. Zo bleek de vertrektijd van ´s nachts trekkende zalmen zelfs te worden beïnvloed door zwak nachtelijk licht.
Beroemde experimenten Hoe trekvogels, waarvan de meeste soorten ´s nachts trekken, de weg vinden, fascineert de mens al eeuwen. Inmiddels weten we dat vogels daarvoor meerdere methoden gebruiken. Navigeren via de sterrenhemel is er daar één van. In beroemde experimenten met
KARIN BROEKHUIJSEN
in ronde kooien gehouden zangvogels, die tijdens de trekperiode in een planetarium waren geplaatst, kozen de vogels de kant van de kooi die overeenkwam met de normale trekrichting. Wanneer de kunstmatige sterrenhemel werd gedraaid, verhuisden de vogels mee langs de rand van de kooi. Trekvogels lijken de sterren als kompas te gebruiken. In de loop van de nacht draaien de sterrenbeelden namelijk om een denkbeeldige draaiingsas pal boven de polen. Kennelijk leren vogels om deze draaiingsas uit de sterrenpatronen af te leiden, om zo het noorden (en op het zuidelijk halfrond het zuiden) te bepalen. Uit studies met kunstmatige sterren- en nachthemels, blijken behalve vogels ook zeehonden zich te oriënteren aan de hand van de sterren. Een heel recente ontdekking is dat mestkevers de Melkweg gebruiken voor oriëntatie; de eerste keer dat sterrenoriëntatie is aangetoond bij insecten. Andere insecten, zoals nachtvlinders, lijken vooral de maan te gebruiken om in de nacht de weg te vinden, het levert een mogelijke verklaring voor hun nachtelijk gefladder rond lampen.
Langs magnetische velden
Proeven waarin vogels in kooien in een draaibaar magnetisch veld werden geplaatst, hebben intussen aangetoond
dat vogels het aardmagnetisch veld kunnen waarnemen. Dit zwakke magnetische veld verandert op de meeste plaatsen op het aardoppervlak in zowel noord-zuid- als in oost-westrichting, waardoor het vogels een ‘echte’ kaart zou opleveren om zich te oriënteren. Controversieel is nog hoe vogels het aardmagnetisme precies waarnemen. Een theorie is dat zij het magnetische veld ‘zien’ door een onder invloed van magnetisme opgewekte chemische reactie in bepaalde lichtgevoelige pigmenten in de ogen. Door die lichtgevoeligheid zou daarom nachtelijk licht het magnetisch zintuig kunnen verstoren. Het verklaart volgens sommige onderzoekers waarom met name in de herfst trekvogels nachtenlang rondjes vliegen om verlichte boortorens, om ten slotte uitgeput in zee te storten.
30%
van de gewervelde diersoorten zoals zoogdieren en vissen is ’s nachts actief. Van de ongewervelden is zelfs meer dan 60% actief in de nacht
Onweer in zee
Ook voor de zeevonk is een duistere nacht van levensbelang. Wanneer deze alg wordt aangeraakt door een vijand zoals een garnaal, zendt deze een lichtflits uit. Dat schrikt de aanval-
ler af omdat die zelf zichtbaarder wordt voor andere roofdieren. Hoe donkerder de nacht, hoe beter voor de zeevonk. En voor de mens, want die geniet van een oplichtende zomerse zee.
Mestkevers oriënteren zich op de Melkweg
Grutto
LENTE-AANBIEDING
Noorderland presenteert elk nummer opnieuw de
van het noorden. Nu 4 nummers voor slechts €15
Ontdek Texel!
Ontdek Texel, Hotel Arrangement: pTwee overnachtingen in Hotel Molenbos pTweemaal uitgebreid ontbijt
pEenmaal een luxe diner
pGratis Texelkaart
pGratis WiFi
juli & augustus: € 99,- p.p.*/** september & oktober: € 79,- p.p.*/**
Alleen telefonisch te reserveren o.v.v. ‘Lezersaanbieding Waddenvereniging’ via 0222-390112 of reserveringen@krim.nl
Kansenzoekers en noodklokkenluiders laten samenwerken voor een echte werelderfgoedstatus, dat wil Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging.
Kleurrijke karakters
Er zit er altijd wel zo een bij, iemand die ineens heel hard gaat trappen en een stukje duin opfietst. De rest van de groep fietst rustig door en kijkt glimlachend of gelaten naar de uitslover. Ik herken dat, omdat ik ook zo iemand ben die soms ineens van het fietspad af zo’n heuveltje neemt. Enthousiasme, maar ongetwijfeld ook bravoure. Ik doe het namelijk nooit als er niemand is, of als ik naast wildvreemde mensen fiets. Het gebeurt vooral als je de ruimte en vrijheid in je kop hebt en gezellig fietst met familie en vrienden. Zodra de heuvel is genomen moet de uitslover weer de groep inhalen, om vervolgens weer een nieuwe duin te vinden om tegenop te rijden.
Kanoeten met karakter
Iedereen is anders. Dat geldt ook voor sommige dieren. Een tijdje geleden bleek uit onderzoek naar kanoeten dat deze trekvogels ook verschillende karakters hebben. Er zijn actieve vogels die steeds weer verderop durven te gaan, terwijl de rest op de ‘eigen’ wadplaat rustig naar schelpdieren blijft zoeken. Ik vind het interessant hoe verschillende persoonlijkheden elkaar aanvullen en nodig hebben. De vogels die verder gaan, vinden mogelijk nieuwe plekken met nog meer voedsel. De vogels die op
hun plek blijven zijn de constante factor in een populatie. Dat zie je ook in onze vereniging: mensen die grenzen zoeken en nieuwe samenwerkingen aangaan, waar anderen nieuwe ontwikkelingen rond het wad met argusogen blijven volgen. Sommigen zien bedreigingen, slaan alarm en schrijven zienswijzen als iets echt niet door de beugel kan. Anderen zien kansen en zoeken nieuwe routes hoe het voortaan beter kan.
Kansen & bedreigingen
Onze uitdaging is om daar de balans tussen te vinden, want zo’n dynamisch gebied als de Wadden kent bedreigingen én kansen. Zeker nu het de werelderfgoedstatus heeft gekregen. Rijkere natuur door herstel van dynamiek aan de randen van het wad, ‘s nachts nog donkerder door slimme straatverlichting, meer mogelijkheden om op verantwoorde manier te ervaren wat zo bijzonder is aan het wad.
Als vereniging van wadliefhebbers hebben wij al die persoonlijkheden bij elkaar. Ik zie het als mijn taak om te zorgen dat die elkaar aanvullen, zodat we verschil blijven maken. Ik fiets er doorheen, soms voorop, soms even een heuvel op en soms in de groep. Zodat we samen zorgen dat het werelderfgoed Waddenzee ook echt status krijgt.
GENIET WAD
Van
het wad: boeken, apps, wandelingen, eten, kunst en meer.
TEKST: PAULA ZUIDHOF
LEZEN STRANDLEVEN
Onlangs verscheen een nieuw Eemsboek van schrijfster en kunstenares Aafke Steenhuis onder de titel De Eems. Een stroom van beelden. Het is een royaal boek met 33 beelden van de Eems, met daarbij informatieve en lyrische teksten die betrekking hebben op Aafkes schilderijen. Een stroom van
Een
stroom van beelden
beelden is de opvolger van het in 2011 gepubliceerde Het lied van de Eems, waarin zij vertelt over de geschiedenis, de huidige situatie van de scheepvaart, de natuur, steden en dorpen langs deze vrij onbekende rivier. Voor € 25,- te bestellen bij uitgever Philip Elchers, www.philipelchers.nl.
FESTIVAL
Tien dagen op Horizontoer
De Horizontoer is een zeilend cultureel muziek- en theaterfestijn, varend van waddeneiland naar waddeneiland. Het festival, vol kunst- en cultuurverrassingen, vindt jaarlijks plaats in augustus. Tien grote schepen, met ongeveer honderd artiesten en natuur- en cultuurminnende passagiers aan boord, overspoelen in tien dagen de eilanden. De geselecteerde artiestengroep, waaronder veel jong talent, brengt muziek, (straat)theateracts en cabaret in gratis voorstellingen. Toerschema: 1 aug: Harlingen • 2 aug: Texel • 3 aug: Vlieland • 4 en 5 aug: Terschelling • 7 aug: Schiermonnikoog • 8 en 9 aug: Ameland, • 10 aug: terug in Harlingen.
De Koninklijke Nederlandse Redding Maatschappij (KNRM) heeft in het zomerseizoen lifeguards aangesteld op diverse stranden op de eilanden. Voor de meesten is het een avontuurlijke en sportieve vakantiebaan, maar wel een waar je wat voor moet doen. De minimumleeftijd is 18 jaar, de inschrijving is in de winter. Daarna volgt een selectiedag met een zwemtest. De geselecteerden krijgen een aantal verplichte opleidingsdagen. Op de eilanden wordt slaapaccommodatie geregeld, meestal in een groepstent of kampeerboerderij. Lifeguards moeten in het zomerseizoen minstens vier weken beschikbaar zijn. Info: www. knrmlifeguards.nl.
Lifeguards
op het strand
Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.
Waddenfoto’s in Moddergat
In het noorden van Friesland, direct aan de Waddenzee, ligt in het dorpje Moddergat het openluchtmuseum ‘t Fiskershúske. In de ‘Garnalenfabriek’ van het museum is tot en met 30 juli de expositie te zien van fotografe Anneke Wapstra uit Nes (Ameland). Haar foto’s tonen de eigenheid
LEZEN
Texel is anders
De hoofdstukken in het nieuwe Texelboek Texel is anders zijn geschreven door verschillende experts. Je leest over het ontstaan van het landschap, de bewoningsgeschiedenis, het klimaat en over diverse cultuurhistorische onderwerpen. Het boek behandelt naast het eiland ook de omringende Noordzee en Waddenzee. Het hoofdstuk ‘Grootse natuur in een klein land: werelderfgoed Waddenzee’ is van de hand van Theunis Piersma. De samenstelling is van Jacques de Raad en Laura Kooistra. Voor € 34,90 te bestellen in de webshops van Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer, ook te koop bij boek winkels op Texel.
en weidsheid van het waddenlandschap. Anneke Wapstra heeft een eigen website, www.annekewapstrafotografie.nl en is actief op Twitter met het collectief @wadfotografen, een groep fotografen van de Waddeneilanden, die elke dag een foto van zijn of haar eiland plaatst.
PROEVEN
Flammkuchen op Terschelling
Opeens staat Flammkuchen op menig menukaart en is het een geliefd onderwerp op culinaire blogs. Onder andere bij Restaurant Loods op Terschelling kun je verschillende varianten bestellen. Flammkuchen, van oorsprong uit de Elzas, is hip en zowel voor lunch als diner. In smaak en uiterlijk is het een combinatie van pizza en quiche. Restaurant Loods serveert er bovendien een van de mooiste Terschellingse uitzichten bij. www.loods-terschelling.nl.
Vogels in overvloed, maar welke is het? De app Wadvogels van Vogelbescherming Nederland maakt het leuk en gemakkelijk om vogels te herkennen. De app bevat een gids met duidelijke afbeeldingen van 180 in het waddengebied voorkomende vogels, waarmee je tot op detail kunt inzoomen op typische kenmerken. Bij elke vogel hoor je ook het geluid dat ze maken. Met de determinatiefunctie is elke vogel in vier stappen op naam te brengen. De app is gratis te downloaden bij App Store
GENIET WAD
FIETSEN
Huur een bakfiets
Als je er niet woont mag de auto niet mee naar Schiermonnikoog. Maar er is een reuze handig alternatief: een bakfiets. In vroeger tijden reed de bakker ermee rond om zijn brood te verkopen, nu is het een populaire manier van vervoer, vooral in de grote steden. Op Schiermonnikoog zijn ze te huur bij de grote fietsverhuurbedrijven. Misschien moet je even een paar straatjes oefenen, daarna is het dé oplossing voor bagage, de boodschappen, de kinderen én alle strandspullen. Bij de fietsverhuurbedrijven op het eiland zijn verschillende soorten bakfietsen te huur.
FESTIVAL
Van het wad: boeken, apps, wandelingen, eten, kunst en meer.
OUDE AMBACHTEN
Ballum terug in de tijd
Al meer dan 25 jaar wordt in het dorp Ballum op Ameland een Cultureel Ambachtelijke Dag georganiseerd waar ambachten uit vervlogen tijden weer tot leven komen. Dit jaar is dat op donderdag 24 juli. Het is leuk om te zien hoe het oude, pittoreske dorp een dagje terugkeert naar het verleden. De dorpsbewoners kleden zich in de dracht zoals die in de eerste helft van de vorige eeuw gebruikelijk was. De muzikale omlijsting met doedelzakken en shanty zorgen voor een extra gezellige sfeer, zowel voor bewoners als bezoekers. In het dorp staan diverse kraampjes met ambachtelijke of aan ambacht gerelateerde producten.
Beachfestival Vlieland Groet, dit jaar op 11 en 12 juli, biedt niet alleen veel muziek en kindertheater, maar ook sport en lekker eten. Het strandfeest bestaat al sinds 2008, toen drie vrienden besloten om een laagdrempelig en kleinschalig festival te organiseren op het strand van Vlieland. Inmiddels zijn 75 vrienden en vrijwilligers in touw en is
het voor veel bezoekers een vast ontmoetingspunt in hun vakantie op Vlieland. Ieder jaar zijn er bands, cabaretiers, artiesten en veel sporters. Toch zijn het volgens de organisatie vooral de bezoekers die van Vlieland Groet een gezellig festival maken. Voor het volledige programma www.vlielandgroet.nl.
ZINGEN
Vlielandkoor
Zing mee in het Vlielandkoor, buiten in de duinen of direct aan de Waddenzee. De Amsterdamse koordirigent Erik Vliegen kan het iedereen aanraden. In zijn zomerworkshops Koorzang Vlieland, kortweg het Vlielandkoor, wil hij koorzang en de zomerse natuur van het eiland met elkaar verbinden. De zangworkshops zijn voor alle zangliefhebbers te volgen van 18 tot en met 24 juli als weekend, midweek of de hele week, vanuit verblijf Twest Endt. De (slaap)plaatsen in deze groepsaccommodatie zijn beperkt, maar ook als je elders logeert kun je meezingen. De Vlielanders zelf zijn ook van harte welkom. Informatie en inschrijving: www. kooramsterdam.nl.
PAUL WISHART/123RF
Bootjes in Harlingen
Een bootje huren in Harlingen is dé gelegenheid om op een lekker prutteltempo de oude stad en het nabijgelegen landelijke noorden van Friesland vanaf het water te verkennen. Verhuurbedrijf Ouwe Seun heeft verschillende boten en bootjes in de aanbieding. Je kunt romantisch varen met z’n tweetjes of met het hele gezin in een grotere boot. Er zijn verschillende routes uitgezet, waarbij je via vaarten, sloten en ‘prielen’ door Friese dorpen vaart als Kimswerd, Arum, Witmarsum, Achlum en Hitzum. Onderweg kom je terrasjes tegen waar je de boot gerust even kunt aanleggen. Picknicken kan natuurlijk ook. De vaarroutes variëren in lengte van ongeveer twee tot zes uur. www.ouweseun.nl.
een waddenboek
KIEZEN
Strandpaviljoen van 2014
De strijd om de titel ‘Strandpaviljoen van het Jaar’ is weer van start gegaan. Strandpaviljoens op de Wadden vormen hierin een speciale categorie. Ga naar www.strandpaviljoen2014.nl en stem op je favoriete waddenpaviljoen. In 2013 werd Paal 17 op Texel gekozen tot paviljoen van het jaar, óók door de Duitse kiezers. Zal het hen lukken hun positie te houden? De strandpaviljoens worden beoordeeld op verschillende criteria, waaronder accommodatie, toiletten en douches, schoon strand, schoon paviljoen, gastvriendelijke benadering en prijs-kwaliteitverhouding van de maaltijden.
De zomer nadert en verscheidene mooie waddenboeken verschijnen. Onder onze lezers verloten we twee nieuwe uitgaven van Uitgeverij Kosmos over de Waddeneilanden. In de serie Wat & Hoe onderweg, de reisgids voor een actieve & culturele vakantie verscheen Waddeneilanden. Met aan-
dacht voor de natuur van het wad en veel tips voor bijzondere slaapadressen en heerlijke eetgelegenheden. Voor wie geïnteresseerd is in het internationale waddengebied is het boek 43 Waddeneilanden - Nederlandse Duitse en Deense parels in de Noordzee een aanrader. Alle eilanden, van het nietige Mandø in Denemarken, via het mondaine Sylt in Duitsland tot het schapenrijke Texel passeren de revue.
Kans maken op een van deze titels? Mail naar info@waddenvereniging.nl. De inzendtermijn sluit op 1 juli. Dan verloten we de boeken onder alle inzenders.
WAD WERK
’N
Het waddengebied trekt niet alleen toeristen, ook bedrijven vestigen zich er graag. Bijvoorbeeld Rijwielverhuur Tijs Knop op Terschelling. Wie zijn ze en wat doen ze?
TEKST: DANIËL MULDER
• Bedrijf: Rijwielverhuur
Tijs Knop
• Opgericht: 1960
• Directeur: Piet Bakker
• Werknemers: 7
• Locatie: West-Terschelling
• Website: www.tijsknop.nl
‘Ik ben niet zo’n fietser’
Piet Bakker (1964) was acht jaar lang boer op het bedrijf van zijn vader, maar op een dag vroeg zijn vrouw of hij niet ‘in de fietsen’ wilde. Zijn vrouw Anneke is de dochter van Tijs Knop. En Tijs Knop was de eerste echte fietsverhuurder op Terschelling. ‘Tijs begon in 1960 met tachtig fietsen en iedereen verklaarde hem voor gek’, zegt Bakker. Zijn overstap van het boerenland naar de werkplaats, waar het geurt naar kettingvet, was snel gemaakt: ‘Toen ik ‘s ochtends wakker werd was ik nog boer, ’s middags was ik fietsverhuurder. Ik zag geen toekomst meer in het bedrijf van mijn vader en besloot de sprong te wagen. Ik heb nooit spijt gehad.’
Drieduizend fietsen heeft Bakker op voorraad. Kinderfietsen, bakfietsen, mountainbikes en natuurlijk elektrische fietsen. ‘Dat is helemaal hot.’ Oerol is het hoogtepunt van het hoogseizoen. Dan zijn bijna alle fietsen verhuurd. ‘Alleen de kinderfietsen blijven over. Ik heb nog nooit meegemaakt dat mijn zaak leeg was.’
Heel soms wordt een fiets niet teruggebracht. Die is dan gestolen of mensen zijn hem kwijtgeraakt. ‘Een man had eens een fiets gehuurd, maar hij wist niet meer waar precies hij de fiets had achtergelaten. Ja, ergens in een duinpan. Avond na avond hebben we gespeurd in de duinen, maar een fiets zie je snel over het hoofd. Pas na vier maanden vonden we de fiets terug.’
Zelf repareert hij ook nog af en toe een fiets, maar het contact met de klanten vindt hij het leukst. ‘Even een praatje maken. Je hoort de gekste dingen. Hmm, even denken, nee, een voorbeeld heb ik zo niet paraat.’
Het is hard werken, een eigen zaak. Want zeven dagen per week zijn ze geopend. Toch hoopt Bakker, die drie kinderen heeft, dat een van hen de zaak ooit wil overnemen. Heeft hij dan eindelijk tijd om zelf een rondje te fietsen? ’Haha, ik ben niet zo’n fietser. Ik wandel liever met de hond.’
Colofon
WADDENmagazine
WADDENmagazine, juni 2014, nummer 2 Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging
Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden behoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.
Waddenvereniging
Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, fax 0517-493601
De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.
Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,25 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar.
Giften en legaten
Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.
Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC gecertificeerd papier (Royal Roto Silk). De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op.
Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.
Ledenraad
De ledenraad van de Waddenvereniging heeft een zware adviesfunctie. De maximaal 25 leden worden benoemd tijdens de Algemene Ledenvergadering. Hun zittingsduur is maximaal 2 keer 4 jaar.
Samenstelling: De samenstelling van de ledenraad is, op grond van betrokkenheid en deskundigheid, evenwichtig. De leden zijn geografisch verspreid over Nederland.
Taken: De ledenraad komt ten minste tweemaal per jaar bijeen en krijgt ondersteuning vanuit het bureau van de vereniging. De raad adviseert in ieder geval over de begroting, de jaarrekening, het jaarverslag en het beleidsplan. Daarnaast adviseert hij het bestuur en de ALV gevraagd en ongevraagd over alle andere zaken.
Structuur: De ledenraad kent verschillende adviesgroepen waarin leden van de raad zitting hebben, zoals:
• Ruimtelijke ordening en geologie
• Ecologie en gezondheid
• Organisatie, begroting, fondsenwerving en jaarstukken
• Communicatie, zichtbaarheid en jubileum
Dagelijks bestuur: Het dagelijks bestuur bestaat uit:
• Jan Castelein (jja.castelein@ gmail.com / 026-4742577), voorzitter.
Leden van de ledenraad 2013-2014: Jan de Boer, Wijtze Boomsma, Maaike van Boven-Klunne, Peter de Groot, Hanneke Heerema, Hans Hiemstra, Rudy de Hoog, Foppe Huitema, Sergej Koopmans-Molenveld, Hans van der Kooi, Rosalie Martens, Frank Speel, Gerard van Vliet, Chris Weijer, Astrid van de Weijenberg
Meer weten over de ledenraad? Stuur een e-mail naar een van de bestuursleden van de ledenraad of neem telefonisch contact op.
WAD designers
De mens laat zijn sporen na in het werelderfgoed Waddenzee. We verdedigen de kust om droge voeten te houden, creëren uitkijkpunten om van de natuur te genieten of bouwen een onderkomen om langer in het gebied te verblijven. Maar hoe geven we de Wadden anders vorm met respect voor natuur en landschap? Dit staat centraal in het nieuwe WADDENmagazine, dat in september verschijnt.
U een kans... Zij een kans!
Ontwerp voor de vismigratierivier bij de Afsluitdijk.
De Nationale Postcode Loterij is de grootste goededoelenloterij van Nederland. Sinds 1989 werd er ruim 4,1 miljard euro geschonken aan 90 organisaties die zich inzetten voor de bescherming van mens en natuur.
Ook de Waddenvereniging deelt in de opbrengst van de loterij. Hiermee kan de vereniging het unieke natuurgebied, in 2009 tot werelderfgoed uitgeroepen, nog beter beschermen. Zoals bijvoorbeeld door het realiseren van een vismigratierivier bij de Afsluitdijk. Een ecoduct waardoor
de Afsluitdijk beter passeerbaar wordt voor trekvissen. Deze vispassage kan een belangrijke bijdrage leveren aan het herstellen van de momenteel slechte visstand in het IJsselmeer. Vooral spiering en paling zullen hiervan profiteren.
Naast het steunen van goede doelen maken deelnemers kans op fantastische prijzen. Zoals elke week de Straatprijs van 25.000 euro en Kanjers die kunnen oplopen tot 49,8 miljoen euro.
De Postcode Loterij
Illustratie: Dienst Landelijk Gebied
Meedoen is eenvoudig, bel 0900-300 1500 (10 cpm) of meld u aan via internet: www.postcodeloterij.nl
Voor € 11,75 per lot speelt u al mee. Alvast hartelijk dank voor uw deelname.
