WADDEN magazine herfst 2014 - jaargang 50

Groene Eenvoud

Zingend en zeilend naar Muziekfestival Schiermonnikoog

data: 3-4-5-6 oktober 2014

kosten: € 339 all in sfeervol schip in een prachtig decor...

zeilen en diepgang

www.degroeneeenvoud.nl - tel. 06-493 592 98

Ongerept?

Soms heb je het gevoel dat je midden in de ongerepte natuur staat. Tijdens een wandeling door een van de uitgestrekte duingebieden op de eilanden of bij het droogvallen midden op het wad. De invloed van de mens lijkt dan ver weg. Alhoewel? De duinenrij waar wind en water vrij spel hebben is ooit aangelegd als stuifdijk. En de kwelders aan de horizon kwamen tot stand dankzij de landaanwinningswerken. De neiging van ons mensen om in te grijpen in de natuur blijft onverminderd aanwezig. Alleen spelen nu andere motieven een rol.

Landschapsarchitect Bruno Doedens bedenkt projecten om natuur en cultuur bij elkaar te brengen en de natuurlijke processen, die het waddengebied vormen, aan een breed publiek te tonen. Voor architect Nynke-Rixt Jukema vormt het lege waddenlandschap de inspiratiebron voor haar ontwerpen. En het herstel van een natuurlijke overgang tussen zoet en zout water is het idee achter ingrijpende projecten als de Vismigratierivier en Holwerd aan Zee. Ontwerpers en hun ontwerpen staan centraal in dit WADDENmagazine. Maar de mooiste ontwerpen lijken zonder menselijke bemoeienis te ontstaan. Een vogelvleugel, het huisje van het nietige wadslakje, de bladeren van een plant. En als ik weer eens door een duingebied zwerf en ervaar hoe wind en water vorm geven aan de jonge duintjes en de rijk bloeiende duinvalleien, dan denk ik vaak: zoiets moois kan niet zijn aangelegd!

Inhoud

Mens & natuur geven het wad vorm

04 27 14

04 Interview Bruno Doedens Hoe een landschapsarchitect mens en natuur laat dansen

08 Natuur als bouwmeester Vogelvleugeldesign, wiskunde, wespenarchitectuur en meer

12 Levensader voor vissen Vismigratierivier in Afsluitdijk is cruciaal voor trekvissen

08

30 Visserstrui in nieuw jasje Waddenvereniging lanceert een duurzame jubileumtrui

38 Holwerd aan Zee Bevlogen Holwerders knokken voor een leefbare waddenkust

RUBRIEKEN 17 Waddenshoppen

14 Het land van de Noordsvaarder Op Terschelling bouwen water, wind, zand en planten een nieuw landschap

18 Werelderfgoedweken in 8 citaten

20 Passie voor het wad Architect Nynke-Rixt Jukema ontwerpt met leegte

27 Levend zand Megaribbels en edelstenen, het zand verrast telkens weer

23 Wad4U Tips en trucs voor zandkastelen

33 Column Arjan Berkhuysen De kracht van Sense of Place

34 Deining Actie, actualiteit en nieuws

42 Geniet Wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips en meer

46 Wad ‘n Werk Fries aardewerk uit Harlingen

47 Colofon

‘Je leest het landschap als een dik boek, waar je zelf nieuwe pagina’s aan toevoegt’

Het kunstwerk Wadland bestaat uit 1400 m2 vlechtwerk.

Culturele landschapsontwikkeling volgens Bruno Doedens

‘Liever de tango dan de polka’

Natuur en cultuur samenbrengen. Een sterk beeld creëren, maar vooral gezamenlijk dynamische processen in het waddengebied scheppen, in kaart brengen en tonen aan een breed publiek. Dat is de drijfveer van landschapsarchitect Bruno Doedens. ‘Ik geloof in de chaostheorie. Vertrouwen op creativiteit is belangrijk.’

TEKST: KARIN DE MIK

Het stikt er van de visjes en ook vogels fourageren er inmiddels volop. In de geultjes rondom de uiteinden van de wilgentenen van ‘Wadland’, op het strand van de Noordsvaarder op Terschelling, vormt zich al het begin van een nieuw soort kwelder. De wilgenteendammen fungeren als een soort watervertragende bouwsels, waar anders eb en vloed vrij spel hebben.

‘Er is een dunne leemlaag ontstaan van fijn materiaal, waar het water langer blijft staan. Het worden warme kweekvijvertjes die veel visjes, kwallen en krabben aantrekken. Ook allerlei vogels, kleine zeedieren en insecten komen erop af’, vertelt landschapsarchitect Bruno

Doedens (55) uit Amsterdam enthousiast. Het 150 bij 150 meter grote ‘ge-

kaderde schilderij’, zoals hij het noemt, is 22.500 m2 groot en bestaat uit 1400 m2 vlechtwerk. Het ontstond gedurende enkele maanden en was in juni tijdens Oerol te zien. Eind september verdwijnt het weer. Duizenden bezoekers bezochten het en konden zo een nieuwe manier van kwelderontwikkeling in het klein bekijken.

Ode aan de

energieën

Doedens bedacht met Joop Mulder van Oerol en zijn collega Machiel Spaan van M3H Architecten de term ‘culturele landschapsontwikkeling’: een werkwijze waarbij zowel eilanders, studenten, kunstenaars als wetenschappers met elkaar samenwerken bij het zichtbaar maken van dynamische processen in het

waddengebied. Bij culturele landschapsontwikkeling beïnvloedt de mens actief natuurlijke processen. Doedens: ‘Het is een tango tussen mens en natuur. Zoals bij een tango gaan de mens en de natuur een spel met elkaar aan. Niet alles ligt vast zoals bij de polka, maar er ontstaan onverwachte effecten. Het is actie en reactie.’ Culturele landschapsontwikkeling is een stap verder dan landart, dat hij omschrijft als ‘een ode aan het beeld’. ‘Dit is een ode aan de energieën die erachter liggen. Wil je vernieuwend bezig zijn, dan moet je risico’s durven nemen. Voor mij is het heel saai als ik precies weet hoe iets wordt. Ik geloof in de chaostheorie. Vertrouwen op creativiteit is belangrijk.’

Meer dan 250 studenten, eilanders, kun-

Bij culturele landschapsontwikkeling

stenaars en andere vrijwilligers werkten vanaf eind vorig jaar mee aan de realisatie van Wadland. Het creatieve en educatieve proces is daarbij even belangrijk als het resultaat. Doedens spreekt van ‘een balans tussen educatie, communicatie en sterke beelden’. ‘Studenten ervoeren hoe het was om onderdeel te zijn van een dynamisch proces. Bezoekers vertel je spelenderwijs een verhaal dat ze niet meer vergeten.’ De natuurlijke processen en ontwikkelingen van Wadland worden gemonitord en vastgelegd op film.

Pvc-buizen

In 1993 richtte Doedens met Maike van Stiphout het bureau DS landschapsArchitecten op. Wereldwijd kregen ze in 1995 bekendheid met hun ontwerp en realisatie van twee parken voor de Potzdamer Platz in Berlijn. Doedens vond echter dat landschapsarchitectuur en ruimtelijke ordening meer oog moesten hebben voor de sociale en culturele component. Bovendien werd hij gegrepen door de dynamiek van het waddengebied. ‘In het kustgebied is die nog groter en zijn de natuurkrachten imposanter.’ Ook het strand, dat hij de ‘grootste openbare ruimte’ noemt waar iedereen vrij toegang heeft, fascineert hem. Sinds 2005, toen hij ‘Dansend Woud’ (pvc-buizen in het waddenstrand) op Oerol realiseerde, heeft hij diverse projecten in het waddengebied uitgevoerd. Twee jaar daarvoor had Doedens SLem opgericht, de Stichting Landschapstheater en meer. Daarin wil hij landschapsarchitectuur combineren met landschapslocatietheater, film en andere kunstuitingen.

Dakpannen

Wat is zijn drijfveer om iets toe te willen voegen aan het van zichzelf toch al fraaie waddenlandschap? Hij legt

uit hoe hij natuur en cultuur meer wil samenbrengen: ‘Door wetgeving is het waddengebied op slot gezet. Natuurlijk moet het beschermd worden tegen allerlei bedreigingen. Ik heb ook beslist oog voor de gevaren. Maar nu is alles dichtgetimmerd, waardoor je ook positieve beïnvloeding en dus kansen blokkeert. Dat vind ik jammer.’ Hij pleit voor een opener houding, want de ecologische potentie van het wad ligt vele malen hoger dan die nu is. ‘Die moet je stimuleren, zodat er een grotere verrijking ontstaat.’ Hoe? Door cultuur en natuur samen te brengen, in balans te brengen, zodat processen op elkaar inwerken. Communicatie en educatie zijn essentieel. ‘Veel mensen weten bijvoorbeeld

niet hoe het proces van kweldervorming in zijn werk gaat. Of ze denken dat de Waddeneilanden statisch zijn. Maar de transformatie gaat door. Voor veel mensen is dit dynamische proces niet zichtbaar.’ En het zichtbaar maken is wat hij beoogt. Zoals in 2013 tijdens Oerol met Pannenland, dat hij ook samen met Machiel Spaan ontwikkelde. Door 4.000 dakpannen in het zand te planten kwam het proces van duinvorming theatraal in beeld. Naast kweldervorming is dat het andere belangrijke landschapsvormende proces op de Waddeneilanden. ‘De wind zorgde voor zandophopingen en vervormingen. Het windgeheugen werd als het ware zichtbaar. Zo’n sterk beeld vergeten mensen niet meer.’

Pier en oceaan, een kunstwerk van Piet Mondriaan vormt een inspiratiebron voor Bruno Doedens.

Pannenland tijdens Oerol 2013

De bouw van een wilgenteendam.

beïnvloedt de mens actief natuurlijke processen

Mondriaan als bron Wadland is een experiment, een schaalmodel voor de te realiseren Strieperpolderkwelder (90 hectare). Er ligt nog een klein restant van de Terschellinger kwelder ten zuiden van Midsland. De rest dreigt te worden weggeslagen. ‘Bewoners vinden dat zonde’, licht Doedens toe, ‘want het is een rijk vogelgebied.’ Zijn inspiratiebron voor de kwelder is het schilderij ‘Pier en oceaan’ (1915) van Mondriaan. ‘Een werk uit zijn vroegste periode, toen Mondriaan een open structuur van lijnstukken gebruikte. Dat neem ik als voorbeeld bij de realisatie van de nieuwe kwelder. Die krijgt dus ook een open structuur, waarbij de dynamiek zoveel mogelijk gehandhaafd blijft,

want het gaat hier niet om landaanwinning.’ De eilanders wil hij bij dit proces betrekken, want de sociale component is voor Doedens even belangrijk als de scheppende. ‘Bij de traditionele ruimtelijke ordening is te weinig aandacht voor de sociale en culturele kant. Als je met bewoners sterke beelden creëert, worden ze trots op hun landschap. Ik daag mensen en vooral bij het wad betrokken organisaties uit om mee te doen aan dit laboratorium voor landschapsontwikkeling. In principe kan iedereen met ideeën komen. Misschien wordt dit wel de Terschellinger-methode.’

Satéprikkers

Intussen is Doedens met meer projecten

bezig. Voor het festival Waddentide dit najaar in Denemarken wil hij met vrijwilligers 200.000 verlengde satéprikkers op het strand zetten. Ook is hij gevraagd de beleving van de vismigratierivier in de Afsluitdijk vorm te geven, is hij betrokken bij het zichtbaar maken van een zandsuppletieproject in Zeeland en bij het beleefbaar maken van een deel van de Grebbelinie. ‘Bij al deze projecten gaat het niet om het leuke en aardige beeld’, beklemtoont hij nogmaals, ‘maar om bewustwording. Je leest het landschap als een dik boek, waar je zelf nieuwe pagina’s aan toevoegt. Dit doe je op een onderzoekende, spelende en verbeeldende wijze. Zo komen mens en natuur steeds dichter bij elkaar.’

4.000 dakpannen

in het zand maakten het geheugen van de wind zichtbaar

Wespen

Insectenarchitectuur

Veel wespensoorten bouwen nesten van een papierachtig materiaal van met hun kaken fijngemalen plantenvezels. Het zijn ingewikkelde bouwsels, met daarin raten opgebouwd uit cellen met een nagenoeg perfecte zeshoekige doorsnede, waarin de larven van de wespen opgroeien. Het lijkt alsof wespen, als heuse architecten, een blauwdruk hebben van het te bouwen nest - maar dat is erg onwaarschijnlijk, gezien hun minuscule breinen. Dat is ook niet het geval, ontdekten biologen. Wespen blijken bouwmateriaal toe te

voegen aan de hand van eenvoudige ‘regels’. Bijvoorbeeld: wanneer een buurwesp te dicht wordt genaderdmeerdere wespen bouwen tegelijk aan het nest - schakelen ze over op een ander bouwpatroon. Of: alleen verder bouwen aan een cel wanneer twee of drie zijden daarvan al worden geleverd door eerder gebouwde aansluitende cellen. Een zeshoekige doorsnede van cellen vergt het minst mogelijke bouwmateriaal en is kennelijk daarom door de evolutie ‘ontdekt’.

Sierlijk zelfdesign

Hoe ontstaan toch die bijzondere bouwsels van sommige dieren en de fraaie vormen en patronen in de natuur? Het antwoord is eenvoudig: de natuur is haar eigen ontwerper, ontdekten biologen. Vijf intrigerende voorbeelden van natuurbouwsels.

TEKST: MARCUS WERNER

De natuur zit vol prachtige ontwerpen: van de schoonheid van bloemhoofden, via de elegante windsels van een slakkenhuisje tot aan de sierlijke bouw van een vogelvleugel. Het is niet eens zo lang geleden dat gedacht werd, dat achter al dat moois de hand van God zat. Dat kon haast niet anders, was de redenering, want veel structuren en patronen in de natuur zijn zo ingewikkeld, dat er wel een ‘ontwerper’ achter moest zitten - God dus. Sinds Charles Darwin in 1859 zijn evolutietheorie publiceerde, weten biologen dat kleine opeenvolgende toevallige veranderingen in bouw, zolang deze maar voordeel opleveren voor de overleving, de ingewikkeldste vormen en constructies kunnen opleveren. ‘Vorm volgt functie’ is daarvoor een veelgebruikte kreet: de evolutie ‘ontwerpt’ de onderdelen van een dier of plant die passen bij de rol die zij spelen in de overleving. Deze aanpassing aan de functie is meestal vrij goed, maar lang niet altijd perfect. Dat komt omdat de evolutie, om nieuwe vormen te maken, het vaak moet doen met de onderdelen die er al zijn. En er is nog iets, zoals de geniale Schotse wiskundige en bioloog D’Arcy Wentworth Thompson (18601946) ontdekte: veel op het oog ingewikkelde vormen zijn te danken aan simpele regels van groei. Ook achter complex ogende constructies van dieren zijn simpele gedragsregels ontdekt. Evolutie, groei- en gedragsregels: zij ontwierpen de vormen van de levende natuur waar wij zo van genieten. >

Vogelvleugels

Evolutionair hoogstandje

Het basisontwerp waarmee een vogelvleugel de ‘lift’ opwekt die het vogellichaam in de lucht tilt en houdt - door de mens gekopieerd in de vleugels van vliegtuigen - is in feite bedrieglijk simpel. In doorsnede is de vleugel rond van voren met een bolle bovenkant, waarvan de welving aan de voorzijde het grootst is, met een iets holle onderkant

en scherpe achterrand. Het vleugelprofiel buigt hierdoor aanstromende lucht zodanig om, dat volgens natuurkundige wetten boven de vleugel onderdruk ontstaat, die een opwaartse kracht levert. De karakteristieke doorsnede is, behalve door de ligging van de arm- en handbotten van de vogel in het binnenste van de vleugelvoorrand, te danken

aan elkaar overlappende dekveren aan de bovenzijde van de vleugel en lange vliegpennen die de achterrand vormen. Snel vliegende vogelsoorten wekken speciale luchtwervelingen met veel lift op met verlengde handvleugels, die ná het polsgewricht zitten en zijn voorzien van een scherpe voorrand. Vleugels zijn een evolutionair hoogstandje.

Planten

Mysterieuze getallen

Verreweg de meeste planten laten een spiraalvormige bladordening langs de stengel zien, met een onderlinge hoek tussen opeenvolgende bladeren van 137,5o. Een slimme oplossing van de evolutie, zo lijkt het, om te zorgen dat bladeren, die het voor een plant broodnodige zonlicht invangen, elkaar niet beschaduwen. Toch zijn er geen aanwijzingen dat dit het beste patroon is voor het invangen van licht. Omdat in zulke spiralen, van bovenaf gezien, de groeivolgorde van naastgelegen bladeren altijd een getal oplevert uit een zogeheten

Fibonacci-reeks (0,1,1,2,3,5,8,13...), dat wiskundig verwant is aan de gulden snede van de oude Grieken, is lange tijd gedacht dat planten groeien volgens haast mystieke wiskundige wetmatigheden. Maar Fibonaccispiralen, onder meer goed te zien in de schubben van dennenappels en zonnebloemhoofden, blijken te verklaren uit eenvoudige biologischfysische processen. Namelijk de stromingspatronen van zich door de plantenstengel verspreidende plantengroeihormonen, die onder invloed staan van al aanwezige bladeren.

Slakken

Wiskunde op het wad

Aan D´Arcy Wentworth

Thompson is het inzicht te danken, dat de fraaie spiraalvormen van de schelpen van zee- en landslakken niet ontworpen hoeven zijn door een ingewikkeld evolutionair proces. Door alleen uit te gaan van groei van de schelp langs de randen van de ‘mondopening’ waaruit het slakkenlichaam steekt, stelde Thompson, vallen verschillende schelpvormen te verklaren. Het principe: gelijkmatige groei overal langs de rand van de mondopening terwijl deze zelf niet groter wordt, levert een rechte koker op, snellere groei aan één zijde daarvan een spiraal in één vlak. In wiskundige termen bepaalt de ‘beschrijvende kromme’ van de mondopening de uiteindelijke schelpvorm. De kegelvormige spiraalschelp van een wadslak, ontstaat door ongelijkmatige groei van de mondopening, waardoor het zich ook in de lengterichting van de schelp verplaatst, terwijl het tegelijkertijd zelf groter wordt. De mondopening beschrijft daarbij wiskundig gezien een logaritmi

Schelpkokerwormen Huizenbouwer en landschapsarchitect

De schelpkokerworm leeft in een koker van met slijm aan elkaar geplakte zandkorrels en schelpfragmenten, die verticaal in de wadbodem prijkt en er meestal bovenuit steekt. De bouw van het huisje is allereenvoudigst. Ronddraaiend om zijn as plakt de worm met zijn koptentakels nieuwe schelp- en zanddeeltjes aan elkaar. Het eigen lichaam is daarbij tegelijk mal en ontwerp. Schelpkokerwormen komen in dichtheden voor van tot honderden exemplaren per vierkante meter

wadbodem. De uitstekende kokers remmen waterstromingen, waardoor fijn zand eerder neerslaat. Uit onderzoek blijkt dat zich hierdoor meer zandkokerwormen vestigen en de hoeveelheid en soortenrijkdom van ander bodemleven toeneemt.

Zo ontwerpen zandkokerwormen niet alleen het eigen huisje, maar ook de eigen leefomgeving en die van andere soorten.

De Vismigratierivier versterkt de visstand van onder meer spiering (zie foto) en daarmee de natuurwaarden

Vismigratierivier opent Afsluitdijk voor vis

Blije

De Afsluitdijk vormt voor vissen die trekken tussen zoet en zout water een bijna onneembare barrière. Daarom ontwikkelden de Waddenvereniging, Sportvisserij Nederland, Stichting Het Blauwe Hart en Vereniging Vaste Vistuigen Noord een plan voor een Vismigratierivier. Een lange zoet-zoutovergang, waardoor vissoorten als spiering, driedoornige stekelbaars, glasaal, fint, elft, rivierprik, zeeprik, houting, bot, zeeforel en zalm de dijk makkelijk kunnen passeren. Dit idee kreeg veel steun en het werd betrokken bij het programma De Nieuwe Afsluitdijk, waarin het Rijk en regionale overheden samenwerken om de Afsluitdijk te versterken en aantrekkelijker te maken.

Zwakke zwemmers lokken Trekvissen, die voor bijvoorbeeld hun voortplanting afhankelijk zijn van zoet water, komen af op de grote hoeveelheden zoet water die via de spuisluizen op de Waddenzee worden geloosd. Onder andere uit onderzoek naar de haalbaarheid van de Vismigratierivier, bleek dat miljoenen vissen aangetrokken worden door deze lokstroom. Alleen de sterke en goede zwemmers kunnen tijdens het spuien tegen de stroming in het IJsselmeer in zwemmen. De Vismigratierivier moet dus niet alleen in de buurt van deze lokstroom liggen, maar juist ook de zwakke zwemmers als glasaal, spiering en

vissen

Het plan voor een Vismigratierivier bij de Afsluitdijk kan rekenen op veel sympathie.

Maar de uitwerking tot een definitief ontwerp kost de nodige hoofdbrekens. In september wordt het definitieve besluit genomen of het ambitieuze project doorgaat. TEKST: HANS REVIER

stekelbaars de mogelijkheid bieden het zoete water te bereiken. Door de gekozen lengte van in totaal 5 kilometer kan er tijdens vloed zout water de Vismigratierivier instromen. Door de lengte en vele meanders wordt bereikt dat het zoute water niet buiten de Vismigratierivier terecht komt. Niet onbelangrijk, gezien de zoetwaterfunctie van het IJsselmeer.

Populaire windsurfplek

Hoewel de initiatiefnemers Kornwerderzand, aan de Friese kant van de Afsluitdijk, al als meest geschikte locatie aanmerkten, zijn verschillende alternatieven bekeken. Voor het beeldkwaliteitsplan bijvoorbeeld, dat is opgesteld om de unieke ruimtelijke structuur van de Afsluitdijk te versterken. Kornwerderzand bleek niettemin de beste locatie vanwege de lokstroom en de aansluitende diepe geulen van de Waddenzee.

De volgende vraag was: leg je de Vismigratierivier ten westen of ten oosten van de spuisluizen aan. Het ondiepe gedeelte van het IJsselmeer ten oosten van de spuisluizen bleek minder geschikt. Niet alleen vanwege de waarden, er leven daar bijzondere kranswieren, maar ook vanwege de recreatie. Het is namelijk een populaire windsurfplek. Ook de bewoners van Kornwerderzand zien de Vismigratierivier liever aan de westzijde komen.

Broedgelegenheid voor sterns

Voor de uitvoering aan de westkant zijn ook weer meerdere mogelijkheden. Zo is er gekeken naar een langgerekte vorm, waarbij de Vismigratierivier parallel aan de Afsluitdijk loopt en een meer compacte variant met een sterk meanderend deel in het IJsselmeer. Deze laatste wordt nu als voorkeursvorm verder uitgewerkt. De langgerekte variant is duur, recreatieve beleving is minder goed mogelijk en de mogelijkheden voor de aanleg van een natuurlijke overgangszone tussen Waddenzee en IJsselmeer zijn beperkt. Maar daarmee is de ontwerpfase van het project nog niet afgesloten. Hoewel iedereen het er wel over eens is dat dit project de visstand, en daarmee de natuurwaarden, versterkt, moet de aanleg van de Vismigratierivier wel passen binnen de bestaande natuurbeschermingsrichtlijnen. Bij de verdere inrichting wordt daarmee rekening gehouden. Zo is het plan om aan de Waddenzeezijde broedgelegenheid voor sterns en strandplevieren te creëren en zijn er mogelijkheden voor kwelderontwikkeling. Hierdoor krijgt de Vismigratierivier nog meer waarde voor de natuur in de Waddenzee.

Beleef de Vismigratierivier Betrokkenheid van het publiek is ook belangrijk bij het ontwerp en de aanleg van de Vismigratierivier.

Waddenvereniging en It Fryske Gea zijn druk bezig plannen te ontwikkelen voor een belevingsattractie bij de Vismigratierivier. Daarvoor is SleM van Bruno Doedens (zie ook pag. 4) gevraagd een ontwerp te maken. Dit wordt in september gepresenteerd. Dan zullen de verschillende overheden ook definitief beslissen over de aanleg van de Vismigratierivier. Zodat, als Rijkswaterstaat aan het werk gaat met de versterking van de Afsluitdijk, ook de voorbereidingen voor de aanleg van de Vismigratierivier plaats kunnen vinden.

Door de lengte van 5 kilometer kan er tijdens vloed zout water de Vismigratierivier binnenstromen

Melkkruid dankt zijn naam aan de mogelijk stimulerende werking van het plantje op de aanmaak van moedermelk

Op de zandplaat en het duingebied van de Noordsvaarder op West-Terschelling bepalen water, wind, zand en planten hoe het landschap eruitziet. Hoofdredacteur

Hans Revier verkent het energieke gebied en ontdekt een groen strand, een duinbeek en talloze mooie planten zoals blauwe zeedistel en zeewinde.

TEKST: HANS REVIER

Ongeplant ontwerp

Wadland, het project van ontwerper Bruno Doedens (een interview met hem vind je op pag. 4) op de uitgestrekte zandplaat van de Noordsvaarder even ten westen van de haven van Terschelling, trok deze zomer veel bekijks. Wie de moeite neemt van daar over te steken richting de duinenrij komt in een bijzonder landschap terecht waar natuurlijke processen nog steeds de dienst uitmaken.

Om dit landschap te begrijpen moet je je een beetje verdiepen in de geschiedenis. In de loop van de negentiende eeuw verheelde de grote zandplaat Noordsvaarder met de westzijde van het eiland Terschelling. Tussen deze zandplaat en het oorspronkelijke eiland ontstond een iets lager gelegen strook. Hierdoor vond overtollig zoet water uit het duingebied zijn weg naar zee en ontstond een duinbeek. Omdat de zee nog ongehinderd dit gebied in- en uitstroomde, kwamen kleine hoeveelheden slib in het gebied terecht. Dit stimuleerde allerlei plantengroei en zo ontstond het Groene Strand. Wanneer je vanaf West-Terschelling het fietspad neemt langs paviljoen de Walvis 1 strekt het Groene Strand 2 zich aan je linkerhand als een groene vallei uit, met daarachter de onder invloed van wind en water gevormde duinen en duinvalleien van de Noordsvaarder.

Pionierende zeekraal

Samen met boswachter Joeri Lamers van Staatsbosbeheer wandel ik vanaf Wadland 3 over het harde zand richting de duinen. Waar de plaat wat hoger wordt verschijnen in het gele zand

de eerste zachtgroene zeekraalplantjes 4 . Deze pionier kan goed omgaan met zoute omstandigheden. De vlezige stengels en blaadjes kunnen veel water opslaan en speciale zoutklieren scheiden het teveel aan zout als zoutkristallen af. Maar in de herfst is toch zo veel zout in de plantjes terechtgekomen dat ze afsterven. De zeekraal kleurt dan rood en later bruin. Het fijne zaad van de zeekraal komt in het water en de bodem terecht om in het volgende voorjaar onder invloed van beetje zoet regenwater weer te ontkiemen. Zeekraal kennen we in het waddengebied vooral van de kwelders waar de plantjes de aanslibbing bevorderen. Maar omdat de stroomsnelheid van het zeewater hier te hoog is, bezinkt op de Noordsvaarder geen fijn slib. Zeekraal houdt het wat grovere zand vast, zodat de plaat steeds een beetje hoger wordt.

Slikpest houdt van zand

Als de plaat, onder invloed van de zeekraal, zo hoog is geworden dat het zeewater niet langer elke dag het zand overspoelt, verschijnen er andere planten. Als eerste zien we grote plakkaten melkkruid 4 . De kleine, taaie plantjes met mooie roze en paarse bloemetjes zorgen dat nog meer zand wordt vastgehouden. In tegenstelling tot zeekraal is melkkruid een vaste plant. De bovengrondse delen sterven in de winter af, maar vanuit ondergrondse knoppen loopt het melkkruid in het voorjaar weer snel uit. Lamers laat zien dat waar melkkruid groeit de plaat zeker vijf centimeter is opgehoogd. De pollen Engels slijkgras 5 , die even verderop staan zijn

Blauwe zeedistel

Konijnen hebben de jonge duintjes rond het Engels slijkgras ook ontdekt.

Strandduizendguldenkruid

Voor de plantenliefhebber is dit een waar eldorado.

de echte kampioenen onder de zandvasthouders. Mede onder invloed van de wind beginnen zich al kleine duintjes te vormen rond deze snel groeiende grassoort, die ook wel bekend staat onder de naam slikpest. De plant werd namelijk in de negentiende eeuw ingevoerd om aanslibbing van landaanwinningswerken te bevorderen. Maar de voor het vee oneetbare plant bleek uiteindelijk de oorspronkelijke kweldervegetatie te verdringen.

Voor florafans

Inmiddels staan we tussen kleine duintjes die zijn begroeid met biestarwegras 6 . Deze plant is karakteristiek voor jonge duingebieden en weet, net als helm, het zand uitstekend vast te houden. Verderop heeft zich achter de rij jonge duintjes een vallei 7 gevormd, waar de zee veel minder invloed heeft. Voor de plantenliefhebber is dit een waar eldorado: geurige watermunt, grijsgroene russen en donkerbruin bloeiende zeggesoorten laten zien dat zoet water hier de overhand heeft. Tussen deze wat algemenere planten zien we ook bijzondere soorten die karakteristiek zijn voor zo’n jonge duinvallei. Zeer opvallend zijn de helder witte bloemen van de parnassia. Lamers vertelt dat je aan de hand van de ontwikkeling van de meeldraden kunt zien hoe lang de plant bloeit. Elke dag wordt er eentje rijp, totdat alle vijf de meeldraden zichtbaar zijn. Verder zien we de tere, roze

bloemen van het strandduizendguldenkruid, de bescheiden krielparnassia en de bijna uitgebloeide rode ogentroost. Na enig zoeken vinden we ook de bloeistengels van de groenknolorchis. Een in Nederland zeer zeldzame orchidee die op de Waddeneilanden gelukkig nog regelmatig wordt aangetroffen. In deze en andere primaire duinvalleien van de Noordsvaarder komen ook nog andere zeldzame orchideeën voor zoals harlekijn en moeraswespenorchis.

Rijkdom op kleine schaal

We struinen verder en passeren een wat hogere duinenrij, het restant van een aangelegde stuifdijk, om uiteindelijk het Groene Strand 2 te bereiken. Aan de horizon tekent het witte zand van de hoge duintoppen aan de Noordzeezijde zich af. Ook het stuivend zand is van grote invloed op de vorming van het landschap en de planten die er groeien. Her en der zien we de blauwe zeedistel, die goed gedijt in deze dynamische omstandigheden. De boswachter gaat nog even op zoek naar de zeewinde die hier nog niet zo lang geleden voor de eerste keer is gezien. Hij vindt de plant met de karakteristieke wit met roze bloemen in de beschutting van een duintop. Over het Groene Strand, langs de duinbeek die op Terschelling het Riviertje wordt genoemd, lopen we terug naar de Walvis. Vlak voor het einde realiseer ik me dat we nog geen twee kilometer hebben afgelegd.

Groenknolorchis

Zeekraal

Schipper Jan Heijligerlee pakte een zeedonderpad bij de eerste rugvin, hield ‘m omhoog en zei: ‘Als je ‘m zó vasthoudt laat hij alles zien wat hij heeft!’

‘Wat een prachtige dag op het wad hebben we gehad. Uniek!’

‘Hoewel al tig keer per boot de Waddenzee overgestoken, had ik nog nooit aan wadlopen gedaan. Vond het een bijzondere ervaring.’

‘Yoga op zo’n mooie plek, met de zeewind door mijn haren en de zachte vogelgeluiden op de achtergrond. Dit moeten jullie ieder jaar doen. De rust en ruimte van het wad maakten het makkelijker de rust in mijzelf te vinden.’

Groeten van

Tijdens de Werelderfgoedweken maakten deze zomer Tijdens de verschillende excursies Een greep uit deze foto’s, plus de enthousiaste

‘Wat boft de Waddenvereniging met zulke gidsen! Zo betrokken, zo gemotiveerd.’

‘We hebben genoten van de tocht en van de deskundige begeleiding.’

‘We hadden een hele mooie vangst in het sleepnet: zeenaalden, driedoornig stekelbaarsje, platvisjes en garnalen. Eerst dachten we ook nog een kleine pieterman te hebben gevangen. De deelnemers op blote voeten schrokken behoorlijk van het verhaal over de giftige stekel op de rugvin van deze vis. Maar het was een jonge rode poon.’

de Wadden

veel mensen kennis met de bijzondere kanten van het wad. werd druk gefotografeerd. reacties van deelnemers en gidsen.

Liever de leegte

Nynke-Rixt Jukema:

‘Als architect wil ik vanuit mijn eigen kaders een klein beetje bijdragen aan een betere wereld.’

Ontwerp 1

• Wat: Visrestaurant Sterkenburg

• Locatie: Lauwersoog

• Ontwerp: 2010

• Oplevering: 2011

Ontwerp 2

• Wat: Wadstoel

• Locatie: nog niet bekend

• Ontwerp: 2013

• Oplevering: nog niet bekend

2 1

PASSIE VOOR HET WAD

Volgens Nynke-Rixt Jukema

Architect Nynke-Rixt Jukema (1979) groeide op aan de rand van het wad op een aardappelboerderij. Haar liefde voor het weidse waddenlandschap is diep geworteld en weerklinkt in haar ontwerpen en projecten. Ze hoopt dat mensen zich hierdoor meer bewust worden van de waarden van het noordelijk kustlandschap.

TEKST: HANS REVIER

Nynke-Rixt Jukema is van Zwarte Haan, een buurtschap in NoordFriesland, vlak achter de waddendijk. ‘Mijn vader had als boer aandelen in de Bildtpollen (een onderdeel van Noord-Friesland Buitendijks, red.) dus ik kreeg veel mee van de discussies over de toekomst van dat gebied. Het is een bijzonder landschap waar de natuur van de Waddenzee en de cultuur van de landaanwinningswerken bij elkaar komen.’ Op de havo schreef ze een scriptie over de verkweldering van de zomerpolders, waardoor haar belangstelling voor de waarden van het landschap werd gewekt. Toch ging ze bouwkunde studeren in Leeuwarden. ‘Het liefst was ik naar de kunstacademie gegaan of zoiets als biologie gaan studeren. Maar dat paste niet helemaal binnen de tradities van ons gezin.’

Natuurmuseum in een bunker Ondanks deze opleiding heeft bouwen nog steeds niet haar hoogste prioriteit. ‘Eigenlijk bouw ik liever leegte. Daarom ben ik verder gaan studeren

aan de TU-Delft. In de studierichting Environmental Design leerde ik omgevingsbewust ontwerpen.’ Als afstudeerproject ontwierp ze een nieuw natuurmuseum in en op oude oorlogsbunkers op Terschelling, waarin de verschillende landschapstypen van Terschelling ter herkennen zijn. Dit ontwerp werd genomineerd voor de Archiprix, een prijs voor de beste afstudeerprojecten van de Nederlandse ontwerpopleidingen.

Nynke-Rixt koos niet voor een carrière bij een gevestigd architectenbureau. ‘In opdracht woningen ontwerpen voor een Vinex-wijk is niks voor mij. Ik zie mezelf liever als autonoom architect. Vanuit mijn eigen kaders wil ik een klein beetje bijdragen aan een betere wereld.’ In 2006 vestigde ze zich als zelfstandig architect in Friesland. Dat was thuiskomen. ‘Ik merkte dat het open noordelijke kustlandschap in mijn genen zit. Toen ik bijvoorbeeld een opdracht in de Friese Wouden deed, duurde het best lang voordat ik die bosrijke omgeving begreep.’

>

PASSIE VOOR HET WAD

Wadstoelen voor rust

In de loop van de tijd werkte ze aan verschillende projecten in het waddengebied. Zo adviseerde ze over de landschappelijke inpasbaarheid van de mosselzaadinvanginstallaties in de Waddenzee. ‘Daar kwamen we een heel eind mee. Ik definieerde de landschapselementen die je vanaf de Waddenzee, de kust of de eilanden kan zien en in overleg met allerlei stakeholders hebben we vastgesteld welke vormen daarbij het beste passen. Maar de toenmalige staatssecretaris Henk Bleeker wilde er niet aan.’ Een visrestaurant in Lauwersoog kwam er wel. De felgekleurde strandhuisjes zijn nu beeldbepalend op het haventerrein. ‘Vanuit het restaurantgedeelte op de eerste verdieping kun

je uitkijken over de Waddenzee en het Lauwersmeer. En de kleuren symboliseren het havenlandschap met de verschillende vissersschepen.’ Ze is ook bezig met het realiseren van wadstoelen, bijzondere strandstoelen die bijvoorbeeld op de waddendijk kunnen worden geplaatst. ‘Dat is een beetje een hobbyproject dat ik samen met de TU-Delft heb ontwikkeld. Ik heb me laten inspireren door het Duitse kuren. Aan de rand van de Waddenzee beschut kunnen genieten van de leegte en de frisse lucht. Zo kun je met simpele middelen de waddenkust aantrekkelijker maken.’ In samenwerking met het waterschap gaat ze het komende jaar op zoek naar een plek voor de van gerecycled kunststof te maken draaibare wadstoelen.

DE

ONTDEKKING

Beleef de nacht

5 emotionele waarden

‘Toen ik me weer in Friesland vestigde heb ik me georiënteerd op de ontwikkelingen langs de waddenkust. Ik woonde een aantal lezingen van de Waddenacademie bij en sloot me aan bij de sociaaleconomische denktank van die organisatie. Weet je wat zo raar is? Dat de bescherming van het waddengebied ophoudt bij de teen van de dijk.

Voor de vastelandskust geldt dat niet. De waarde van het landschap wordt nog steeds bepaald aan de hand van de huizenprijs. Dat betekent dus dat het heel weinig waard is, want de huizen zijn er erg goedkoop. En daarom worden er nog steeds idiote beslissingen gemaakt, zoals de bouw van een afvaloven in een gebied met juist heerlijke frisse lucht.

Volgens mij zijn er vijf elementen die de waarde van het waddenlandschap bepalen: stilte, duisternis, openheid, frisse lucht en vruchtbare grond. Ik noem dit de emotionele waarden die de kwaliteit van het leven benadrukken. Door deze elementen terug te laten komen in mijn ontwerpen hoop ik de bewustwording van die waarden te vergroten.’

Zo langzamerhand heeft Nynke-Rixt Jukema haar plek verworven binnen de Nederlandse, en zeker de Friese wereld van ontwerpers. Voor haar ontwerp van de activiteitenruimte van het Fries Museum won ze in 2013 de Vredeman de Vries prijs. Ook is ze actief betrokken bij de voorbereidingen voor Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018. Met het project Feel the night wil ze het belang van de duisternis op de kaart zetten. ‘Als kind kon ik bijvoorbeeld op Zwarte Haan het schijnsel van vier vuurtorens zien. Door de lichtvervuiling wordt dat steeds moeilijker. In de aanloop naar 2018 gaan we dark sky communities opzetten, zodat mensen zich weer bewust worden hoe belangrijk duisternis is. Het is de bedoeling dat ze daar met elkaar zelf iets aan gaan doen, zodat het elk jaar 5 procent donkerder wordt in plaats van lichter, om te beginnen in Friesland.’ Op dit moment is ze betrokken bij het organiseren van nachtwandelingen in en rond Leeuwarden. In 2016 zullen de activiteiten naar de hele waddenkust worden uitgebreid en in 2017 volgen andere landen. ‘In 2018 komt alles weer samen in de Alde Feanen, een nationaal park.’ En zo inspireert de omgeving Nynke-Rixt niet alleen tot het maken van bijzondere ontwerpen, maar ontwikkelt ze zich ook tot voorvechter van de bijzondere waarden van het landschap.

WAD4U WAD4U

HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: WADDENVERENIGING

POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-493693 E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL

WIL JE DE DIGITALE JEUGDNIEUWSBRIEF ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES NAAR JEUGD@WADDENVERENIGING.NL

TEKST: IRENE VAN EERDEN

RUIM BAAN VOOR DE JEUGD! ALTIJD IN HET HART VAN HET WADDENMAGAZINE: VIER JEUGDPAGINA’S. DAT GEEFT JONGE (EN ÓÓK OUDERE) LEDEN DE KANS EVEN SNEL WADDENINFORMATIE TE TANKEN.

ZANDKASTEEL AAN ZEE

Om een zandkasteel te bouwen heb je maar twee dingen nodig: zand en water. Zoek een goede plek op het strand, niet te dicht bij de golven maar ook niet op het zachte zand. Dan is de truc precies genoeg water te gebruiken, dat werkt namelijk als een soort lijm. Voor elk emmertje water kun je het beste acht emmertjes zand gebruiken. Nog beter bouwen kan met rivierzand. Die zandkorrels zijn namelijk vierkanter dan strandzand, waardoor ze beter op elkaar blijven liggen.

BOUWEN ONDER WATER

Wetenschappers ontdekten dat je ook onder water zandkastelen kunt bouwen. Op het land gebruik je water om zand te laten plakken, onder water zorgen luchtbelletjes hiervoor. De wetenschappers speelden wel een beetje vals, want het zand dat ze gebruikten was waterafstotend. Het zandkasteel was zelfs extra stevig. Het water drukt het zand namelijk dichter op elkaar en zand weegt minder onder water.

WAD4U WAD4U

WAD4U WAD4U

ZO WERKT EEN DIJK

Vroeger kon je bijna over een dijk heen kijken. Nu zijn ze hoger, bijna 7,5 meter! Een dijk begint al in zee, om de golven te breken. Grote stenen zorgen ervoor dat de zee de dijk niet afbreekt. Een rij houten palen in de grond bij het water houdt de dijk op zijn plaats. Aan de andere kant doen de wortels van het gras dat. Het gras, asfalt en beton liggen als een kleed over het zand en de klei van de dijk heen. Een dijk is niet helemaal waterdicht. Als er te veel zout water door de dijk stroomt, zie je het aan de andere kant liggen. Dat noem je kwel.

HELMGRAS BOUWT DUINEN

Ook duinen zijn bouwwerken die in het waddengebied thuishoren. Ze worden ‘gebouwd’ doordat stuivend zand ergens tegenaan blijft liggen. Helmgras is een plant die hierbij helpt. Deze plant groeit met zijn diepe wortels op kleine duintjes en houdt zand tegen. Langzaam groeit het tot een grotere duin. Als de zee of de wind veel zand van de duinen ‘afslaat’, dan wordt er helmgras geplant om te zorgen dat het zand niet verdwijnt. Wist je dat helmgras helemaal niet van zout houdt? Het heeft eerst een beetje zoet water nodig om te groeien.

MOSSELMUURTJES

Een mossel zet zichzelf vast met speciale draden, het lijkt alsof je een tent vastzet. Met honderden bij elkaar krijg je een mosselbank. Bij Ameland is een experiment om meer mosselbanken in de Waddenzee te krijgen die bij eb boven water komen. Op het wad zijn een soort muurtjes gebouwd van kokosmatten en matten gemaakt van aardappelzetmeel. Jonge mosseltjes kunnen zich hierop vastzetten en groeien. Rovers zoals krabben en garnalen kunnen er maar moeilijk bij. Als de matten en kratjes uiteindelijk zijn verdwenen, staat er hopelijk een nieuw waddenbouwwerk.

Onmetelijke hoeveelheden zand verplaatsen zich in en rond de Waddenzee. Onder invloed van wind, golven en getij vormt het zand de stranden, de duinen en de wadplaten. Maar wat is zand, waar komen die ribbels op het strand vandaan en wat leeft er in het zand?

Zand stromen

TEKST: HANS REVIER, MET DANK AAN ELLEN KUIPERS

Op een paar plekken bij Vlieland of Ameland vind je zand waarin kleine edelstenen zitten

Tussen de zandkorrels kunnen naar schatting wel 8 miljoen organismen voorkomen

De Waddeneilanden zijn enorme zandbakken. Een gemiddeld eiland, inclusief stranden en duinen, bevat meer dan 500 miljoen m3 zand. Stormt het, dan wordt het zand afgevoerd. En bij mooi weer voert de zee het zand weer aan. Zo zijn de eilanden een onderdeel van een groot systeem waarin voortdurend zand wordt uitgewisseld. Aan de oppervlakte van 1 m2 strand of wadplaat liggen wel 20 miljoen zandkorrels. In feite zijn het resten van versleten gesteenten. Ligt de afmeting van de korrels tussen 0,05 en 2 mm dan heet het zand. Korrels en brokken tussen de 2 en 64 mm heten grind. Fijner materiaal staat bekend als slib. Het zand in de Waddenzee is afkomstig uit Scandinavië en het Oostzeegebied en bestaat voornamelijk uit kwarts. Maar heel af ten toe komen ook zeldzamer mineralen in het Waddenzeezand voor. Op een paar plekken bij Vlieland of Ameland tref je wat donkerder zand

aan. Daarin komen hele kleine edelsteentjes voor, zoals de kleine gele zirkonen of korreltjes dieprood granaat. Veel zeldzamer zijn ilmeniet, epidoot en toermalijn. Er zijn wel eens stemmen opgegaan om deze mineralen te winnen. Maar de kosten daarvoor zijn veel te hoog.

Edelstenen en granaatkorrels

Omdat zand in het waddengebied voornamelijk uit kwartskorrels bestaat, is het van nature witter dan bijvoorbeeld het zand van de Hollandse kusten. Dat is voornamelijk via de rivieren uit het Rijnland aangevoerd. Het bevat meer kalk en voedingsstoffen en de korrels zijn omgeven door een dun laagje ijzeroxide. De verschillende herkomst - zand van de Hollandse kust of van de waddenkust - verklaart ook de verschillen in kalkgehalte. Tot aan het Noord-Hollandse dorp Bergen zijn de duinen kalkrijk. De duinen van de

Waddeneilanden zijn juist kalkarm en dat vertaalt zich in de plantengroei. Alleen in de duingebieden van de Waddeneilanden komen bijvoorbeeld heidevelden voor.

Dicht opeengepakt liggen de zandkorrels onder water. Als door opkomend of afgaand tij het water over het zand begint te stromen, zetten door de kracht van het water de zandkorrels zich in beweging. Als eerste de lichte korrels, die gaan bijna meteen zweven. De zwaardere korrels rollen eerst een tijdje heen en weer over de bodem. Neemt de stroomsnelheid toe dan gaan ze eerst stuiteren en pas daarna zweven. Op het moment dat de vloed over de wadplaat stroomt, worden eerst miljoenen lichtere strandkorrels afgezet. De zwaardere zandkorrels komen niet zo ver. De stroomsnelheid boven de wadplaat neemt te snel af. Daarom zie je vaak aan de rand van een geul wat hogere zandwallen liggen. Ook de edelsteentjes worden zo gesorteerd. De zirkonen komen vooral voor op de wadplaten en de zwaardere granaatkorrels in de bodem van de geul.

Megaribbels

Door de kracht van wind en water komt het zand van wadplaten en stranden in allerlei vormen voor. Een heel klein duintje achter een schelp, kleine geultjes waar het water langzaam doorsijpelt en het kenmerkende ribbelpatroon. Ribbels zijn er in allerlei soorten en maten. Daar waar door de werking van het getij het water stroomt, worden stroomribbels gevormd. Van kleine, die slechts enkele centimeters hoog zijn en megaribbels van enige decimeters hoog tot enorme onderwaterduinen, die meters hoog en honderden meters lang kunnen worden. Omdat de megaribbels en zeker de onderwaterduinen obstakels zijn waar schepen op kunnen blijven steken, probeert men het

ontstaan van de stroomribbels te begrijpen. Simpel uitgelegd worden door de stroming voortdurend zandkorrels aangevoerd naar de flauw hellende loefzijde van de ribbel, dat is de zijde waar het water tegenaan stroomt. Van daaruit neemt de stroming sommige korrels weer mee op weg naar de volgende ribbel. Andere korrels glijden van de kam langs de lijzijde (de kant in de luwte) van de ribbel naar beneden. Stroomribbels groeien dus aan de lijzijde, slijten af aan de loefzijde en bewegen met de stroom mee. Maar tot nu toe is het niet gelukt het ontstaan en de verplaatsing van de stroomribbels volledig te begrijpen. Golfribbels kennen we vooral van het strand. Die zijn een paar centimeter lang. Maar ook de zandbanken in de branding en de nog grotere banken in de buitendelta - de zandvoorkomens aan de Noordzeezijde van de zeegaten - worden onder invloed van de golfwerking gevormd. Onder een golf maakt het water een rondcirkelende beweging. Raakt deze beweging de bodem, dan wordt de cirkel afgeplat en uiteindelijk maakt het water een heen en weer gaande beweging. Zandkorrels vormen telkens een laagje, dat weer deels wordt opgeruimd. Uiteindelijk resulterend in het kenmerkende patroon van slingerende en zich vertakkende ribbels.

Zand krioelt van het leven

Op ongestoorde stranden is door de werking van de golven en het getij het zand gesorteerd. Zandkorrels van gelijke grootte liggen bij elkaar. Tussen de korrels bevinden zich kleine ruimtes waarin allerlei microscopisch kleine dieren leven. Als je na een verkwikkend bad in de branding wegdoezelt in de zomerzon, besef je niet dat in het vochtige zand onder je handdoek het krioelt van het leven. In de kleine

Aan de oppervlakte van 1 m2 strand of wadplaat liggen wel 20 miljoen zandkorrels

ruimtes tussen de zandkorrels kunnen naar schatting wel 8 miljoen organismen voorkomen. Beerdiertjes bijvoorbeeld, microscopisch kleine beestjes die de meest barre omstandigheden kunnen overleven. Tot deze meiofauna of interstitiële fauna behoren ook tal van nematoden, copepoden en niet te vergeten bacteriën. Maar ook de wat grotere dieren, die in het strand van deze meiofauna leven ontsnappen vaak aan onze aandacht. Bodemdieren als de gemshoornworm, zandvlokreeft en kniksprietkreeftje zijn weer het voedsel voor de vogels en vissen zoals zandspiering, die op het strand en in de branding naar voedsel zoeken

Stoere visserstrui

Gemaakt van gerecycled denim en lamswol, gebaseerd op het patroon van een aloude Harlinger visserstrui: de nieuwe en duurzame visserstrui die is ontwikkeld voor het 50-jarig bestaan van de Waddenvereniging is een uniek kledingstuk.

TEKST: JESSICA HEGGERS EN HANS REVIER

Menig waddenliefhebber denkt nog wel eens met weemoed terug aan de stevige winddichte donkerblauwe truien die de Waddenvereniging vroeger verkocht. ‘Tijdens de viering van ons jubileum mag een nieuwe trui dan ook niet ontbreken’, vertelt Ruth ter Voort, marktingmedewerker van de Waddenvereniging, die zich bezig houdt met de voorbereidingen. ‘Zo’n trui moet van deze tijd zijn, duurzaam worden geproduceerd en een verhaal hebben. Op zoek naar nieuwe kleding voor onze vrijwilligers kwam ik in contact met het bedrijf dat het kledingmerk Blue Loop Originals voert. Ze maken van oude spijkerbroeken nieuwe garens en verwerken die in kwaliteitskleding.’

Tweede leven voor spijkerbroek

Het idee van Blue Loop Originals ontstaat in 2010 als Arnold Mensinga en Ron van de Wiel van het Twentse bedrijf Ideavelop samen op pad zijn. Van de Wiel wil iets met jeans. In Nederland worden jaarlijks zo’n 30 miljoen spijkerbroeken verkocht, dus dat is een dankbare markt. Mensinga weet dat de

Blue Loop recyclet oude jeans tot nieuwe kwaliteitstruien. 'Daarmee doe je iets aan de enorme afvalberg.'

Waddenvereniging

combinatie met buitensport lastig is. ‘Als je die spijkerbroeken kunt recyclen tot kinderkleding’, grapt Arnold, ‘dan kunnen we er wat mee.’ Van de Wiel speurt het internet af. Tot zijn verbazing vindt hij in Haaksbergen, op nog geen vijftien kilometer afstand, de voormalige lompenboer Frankenhuis die zich bezighoudt met het recyclen van textiel. Van de Wiel: ‘Nu wordt slechts een klein percentage van al het textiel hergebruikt, de rest verdwijnt onder de grond en het merendeel wordt verbrand. Met Blue Loop Originals wilden we aantonen dat je van oude, afgedragen kleding prachtige nieuwe kwaliteitskleding kunt maken. Daarmee doe je iets aan die enorme afvalberg.’

Breipatronen spieken

Het katoenpluis dat Frankenhuis van oude spijkerbroeken maakt, bleek niet sterk genoeg om nieuw garens van te maken. Daarom zocht Van de Wiel de samenwerking met het epicentrum van hoogwaardige gerecyclede garens en stoffen in het Italiaanse Prato. ‘Het duurde twee jaar voordat we de goede mix vonden die bestaat uit 50 procent

gerecycled denim, 25 procent lamswol voor de warmte en 25 procent nylon voor de stevigheid. Die mix en de Blue Loop-kleding worden nu in Italië gemaakt met het gerecyclede katoenpluis uit Haaksbergen.’

Een boek over de historie van visserstruien, geschreven door Stella Ruhe, inspireert beide ondernemers. Ruhe verzamelde op basis van foto’s zestig breipatronen van oude visserstruien. De truien die zij onderzoekt, werden in de periode van 1875 tot 1950 door de vrouwen gebreid van wol in één kleur: blauw, naturel, grijs of zwart. In de besloten vissersgemeenschap keken de vrouwen de breipatronen van elkaar af, zodat voor de verschillende dorpen unieke patronen ontstonden.

Symbolische truien

De visserstruien stonden bol van de symboliek. Motieven werden ontleend aan het dagelijks leven, de zee, het weer en de visserij. Blokken

Visserstruien symboliseren de zee, het weer en de visserij >

stellen vlaggen voor, kabels de touwen of ankerketting en ruiten het alziende en alwetende godsoog. Aan de trui was vaak te zien uit welk dorp een visser kwam, wat kon helpen bij de identificatie van een verdronken visser. Voor de winddichtheid werden de truien strak gebreid en sloten nauw om het lichaam, zodat de mannen nergens achter bleven haken. Van de Wiel: ‘Met de patronen van Stella, onze gerecyclede Blue Loop-garens en de breimachines in Italië zijn we moderne en sterke visserstruien gaan maken. We hebben die van Urk, Texel, Durgerdam, Terschelling en Enkhuizen in ons assortiment en nu dus ook die van Harlingen, de vestigingsplaats van de Waddenvereniging.’ Zo belooft de nieuwe jubileumtrui van de Waddenvereniging net zo legendarisch te worden als de truien uit de beginjaren van de vereniging.

www. wadden webshop.nl/ visserstrui

Visserstrui steunt vissen

De originele Waddenvereniging visserstrui, ontworpen voor het 50-jarig jubileum, heeft u al voor € 99,- in huis. Er zijn geen extra verzendkosten en u betaalt pas bij levering. De visserstrui met Harlinger patroon is nu al te bestellen! Half november wordt uw bestelling per post thuis afgeleverd. Damesmaten: S t/m XXL; herenmaten: S t/m XXL. De pasvorm is aansluitend, maar wel comfortabel en geeft genoeg ruimte om er bijvoorbeeld een overhemd onder te dragen. Bestel de trui nu via www.waddenwebshop.nl/visserstrui of met de bon op deze pagina.. Met de aanschaf van deze Waddenvereniging visserstrui steunt u rechtstreeks het Vismigratieproject aan de Afsluitdijk.

De Hema, Facebook en Twitter zijn prima, maar wees je ook bewust van het landschap om je heen, stelt

Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging.

Kijken met nieuwe ogen

Op Terschelling hebben we een Hema, en mijn vrouw is daar heel blij mee. Vrijwel alles van de normale Hema is er, van rookworst tot en met zwembroeken. Terwijl ik stond te wachten op mijn vrouw, die zoals wel vaker voor één ding naar de Hema kwam en met drie dingen naar de kassa liep, bedacht ik me dat de Hema op Terschelling best wel een goed voorbeeld is van Not Sense of Place. Het kan overal zijn.

Zijn waar je bent

Ik vind Sense of Place een mooie term. Het lijkt inmiddels een begrip te worden in het waddengebied. Sinds Joop Mulder, de oprichter van het festival Oerol, het als thema heeft benoemd voor Oerol in de komende jaren, kom ik de term steeds vaker tegen. Leeuwarden gebruikt het als hoofdthema voor zijn Culturele Hoofdstad-programma in 2018 en ik zie het terug in allerlei projecten. Zoals het project Wadland, dat afgelopen juni van alle kanten lovende kritieken kreeg.

Vanwaar dit succes? Waarom hebben mensen hier zo’n behoefte aan? Ik denk dat Sense of Place aanslaat, omdat het aan een maatschappelijke behoefte beantwoordt. In nog geen tien jaar is onze wereld vergroot omdat we continue online kunnen zijn. Met de huidige telefoons ben je bijvoorbeeld via Twitter, Facebook, Whatsapp en Instagram de hele dag in gezelschap van mensen die

heel ergens anders zijn. Dat is leuk, maar het krijgt op een gegeven moment ook wel iets onrustigs. Als reactie groeit de behoefte gewoon op de plek te zijn waar je bent en je omgeving echt te ervaren.

Leve de fysieke wereld

Dat kunstenaars en artiesten ons weer betrekken bij het omringende landschap door te laten zien wat het zo bijzonder maakt, is dus een verrijking die past bij deze tijd. Het brengt ons weer even terug naar de fysieke wereld. En daar hebben we behoefte aan. Het geeft wel aanleiding tot vragen. In hoeverre mogen kunstenaars ingrijpen in het waddenlandschap? Dat kan gaan botsen met de rust, ruimte en dynamische natuur en daarmee indruisen tegen de waarden waar de Waddenvereniging voor staat. Dan zullen we ons kritisch opstellen.

Tegelijkertijd is het fantastisch als mensen via Sense of Place-projecten voor het eerst echt de Waddenzee gaan zien: ‘Dat getij was me eigenlijk nog nooit echt opgevallen’, hoorde ik ooit iemand zeggen. Dan zullen we ons ondersteunend opstellen. Kortom, de ontwikkeling van Sense of Place is de moeite waard om te volgen.

Ik ga dus voortaan alleen maar mee naar de Hema, als we daarna nog even doorrijden naar het Groene Strand. Makes sense.

De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied. Vaker waddennieuws ontvangen? Meld u dan aan voor de gratis digitale nieuwsbrief via www.waddenvereniging.nl.

TEKST: JOSJE FENS, WOUTER VAN DER HEIJ, ESTER KUPPEN, HANS REVIER, HERMAN VERHEIJ

Zwarte ibis voelt zich thuis

Het lijkt erop dat de zwarte ibis in Nederland een vaste stek heeft gevonden. In 2012 en 2013 doken deze ‘zwarte wulpen’ al op in waterrijke gebieden in Nederland. Zeker twaalf exemplaren verbleven hier gedurende de afgelopen,

relatief zachte winter. Ook deze zomer verscheen de soort regelmatig op de lijstjes van zeldzame soorten die gespot werden. Texel, Vlieland, Harlingen en het Lauwersmeer zijn de locaties waar je de zwarte ibis kunt tegenkomen. De

soort voelt zich vooral thuis in de warme moerasgebieden van Zuid-Europa. Daar eten ze, vaak in gezelschap van reigers en lepelaars, vooral insecten, slakken en amfibieën.

Waddenwerkweekend 2014

Bekijk en beleef de Wadden eens op een heel andere manier! Laat je meevoeren door filmmaker Ruben Smit (maker van de De Nieuwe Wildernis) in zijn kijk op het gebied of lever zelf een bijdrage aan de schoonheid van het wad door met tweehonderd waddenliefhebbers het strand van Terschelling afvalvrij te maken en de heide in de duinen te herstellen.

In het weekend van 26 tot en met 28 september 2014 is het weer zo ver: het WaddenWerkWeekend 2014. Een weekend werken aan het wad, gecombineerd met een uitgebreid programma met inhoudelijke presentaties, live muziek en tal van excursies. Tijdens de excursies bekijk je het waddengebied vanuit een compleet nieuw perspectief. Met je neus op de bodem of juist turend in de verte. Er is veel te ontdekken.

Boeken: www.waddenvereniging.nl.

Duurzamere garnalenvisserij

In juli is een voorlopig akkoord gesloten tussen het merendeel van de garnalenvissers, natuurorganisaties en de overheid. Hiermee is eindelijk voortgang geboekt in de zoektocht naar de verduurzaming van de garnalenvisserij. De slepende visserij op garnalen met fijnmazige netten kent een grote mate van bijvangst en heeft een onduidelijke impact op het bodemleven.

Afgesproken is om delen van de Waddenzee voor langere perioden te sluiten voor de slepende visserij, om zo een beter beeld te krijgen van de effecten van het vistuig op de ontwikkeling van het bodemleven. Aangezien vrijwel alle diepere delen van de Waddenzee al decennialang intensief door de garnalenvissers worden bevist, is het onduidelijk hoe het bodemleven eruitziet zonder deze visserijdruk. Als eerste stap wordt 6,5 procent van het huidige visgebied gesloten. Daarnaast wordt met technische maatregelen gewerkt aan het terugdringen van de bijvangst. Ter ondersteuning wordt voor beide maatregelen door het ministerie van Economische Zaken en het Waddenfonds geld beschikbaar gesteld, ook om de visserijdruk elders niet te laten toenemen De verschillende betrokken partijen tekenen naar verwachting het onderhandelaarsakkoord in september definitief.

Dat kan beter Bestuurders, bewoners, gebruikers en beheerders gaan samen aan de slag om het beheer van de Waddenzee te verbeteren. Het Regiecollege Waddenzee en de Beheerraad hebben daarvoor een Plan van aanpak verbetering beheer Waddenzee opgesteld. Het is de bedoeling dat er in 2018 zo goed wordt samengewerkt, dat het niet meer opvalt dat er eigenlijk dertien verschillende beheerders zijn in de Waddenzee. Minister Schultz van Haegen (Infrastructuur en Milieu) heeft het plan naar de Tweede Kamer gestuurd. De voortgang wordt jaarlijks gemeld en in 2016 is een evaluatie gepland om te zien of de verbeteringen goed worden doorgevoerd. De Waddenvereniging heeft zich de afgelopen jaren, in discussies met allerlei betrokkenen zoals vissers, andere natuurorganisaties, ondernemers en Kamerleden, sterk gemaakt voor eenduidig beheer van het gebied.

Waddenman vertrekt

Jens Enemark, de secretaris van de waddensamenwerking tussen Denemarken, Duitsland en Nederland, gaat met pensioen. De Deen van geboorte, gehuwd met een Nederlandse en woonachtig in de provincie Groningen, voerde bijna dertig jaar de scepter over het Common Wadden Sea Secretariat in het Duitse Wilhelmshaven. Enemark

spreekt vloeiend Deens, Duits, Nederlands en Engels, de voertaal van de samenwerking. Dat heeft zeker geholpen bij het uitvoeren van zijn taken, maar nog belangrijker waren zijn diplomatieke vaardigheden. Jens was altijd op zoek naar achtergrond en context, naar de redenen achter uiteenlopende standpunten. Dat gold voor overheden, maar ook voor de natuurbeschermingsorganisaties. Enemark kan worden beschouwd als de drijvende kracht achter het toekennen van de werelderfgoedstatus aan de Waddenzee. Zijn passie voor de Wadden, voor de natuur en de cultuurhistorie, gecombineerd met het talent praktische oplossingen voor gevoelige kwesties te verzinnen, maakten hem bij uitstek de juiste man op de juiste plaats.

BLOGGENDE LEDEN

Op de website van de Waddenvereniging schrijven de leden van de ledenraad regelmatig een blog. Deze keer kijkt voorzitter Jan Castelein terug op ‘het ontwerpen’ van een ledenraad voor de Waddenvereniging. Een dynamisch proces, waarbij de zeeën soms hoog gingen, maar waar nu wat rustiger vaarwater is ontstaan.

Natuurvergunning kolencentrale moet opnieuw

De Raad van State heeft een tussenuitspraak gedaan in de rechtszaak tegen de natuurbeschermingswetvergunning voor de kolencentrale van RWE/Essent aan de Eemshaven. Volgens deze uitspraak moet de vergunning binnen zes maanden worden aangepast, omdat onvoldoende onderzoek is gedaan naar de gevolgen van de uitstoot van stikstof voor twee Nederlandse natuurgebieden en de gevolgen van de uitstoot van kwik. De Raad van State vond de gevolgen van de uitstoot van stikstof voor het waddengebied niet erg, omdat er in het gebied maatregelen worden genomen die de negatieve effecten tegengaan. Enkele weken later deed het Europees Hof echter een uitspraak, waaruit blijkt dat zulke maatregelen waarschijnlijk als compensatie moeten worden gezien. Compensatie mag alleen maar als er aangetoond is dat er geen alternatieven zijn en de activiteit echt noodzakelijk is. Dit is voor de kolencentrale nog niet aangetoond. Waarschijnlijk gaat de rechtszaak deze herfst verder.

‘De geschiedenis van de ledenraad van onze vereniging is vergelijkbaar met het wad: soms hoogwater, soms laag, ondiepten die ontstaan en prielen die geulen worden, verraderlijk drijfzand en fantastische vergezichten. Nu de ledenraad binnen de Waddenvereniging is verankerd zal volgend jaar de inhoudelijke rol met bestuur en directie besproken worden. (…)wie weet kunnen we in het jubileumjaar 2015 een andere ledenraad presenteren die, samen met bestuur en directie en natuurlijk de medewerkers van het bureau, nog meer ruimte aan al die ambassadeurs van het wad zal geven om zich vooral bezig te houden met dat wat ons bindt: de schoonheid van het wad.’

KOOS BOERTJENS

DE BLOG VAN JAN CASTELEIN IS TE VINDEN OP WWW.WADDENVERENIGING.NL.

HERMAN VERHEIJ

JOSJE FENS

Vrijwilligers planten

weer zeegras

Na een jaar overgeslagen te hebben is er dit jaar weer zeegras gezaaid en geoogst. Eind augustus en begin september ging er twee keer een groep vrijwilligers naar Sylt om zeegras te oogsten. Daarna is het zeegras in Nederland uitgezaaid, onder meer op een nieuwe locatie bij Texel. De eerste jaren was het zeegrasproject zeer succesvol. Maar deze zomer kwam veel minder zeegras op. Goed dus dat er dit jaar weer zeegras uitgezaaid kon worden. Ondertussen buigen wetenschappers zich over de vraag hoe het beste een stabiel zeegrasveld aan te leggen. Er is nog te weinig kennis van het ‘gedrag’ van zeegras om te verklaren waarom er deze zomer zoveel minder zeegras gevonden is.

Holwerd nu...

Holwerd is nu omringd door een zee aan weilanden ...

Economische en ecologische stimulans voor een zondagsdorp

Holwerd wil weer aan zee

Een aantal bevlogen Holwerders ontwikkelde een ambitieus plan, dat in korte tijd tot ver buiten de provincie al veel handen op elkaar heeft gekregen. Door zoet en zout weer met elkaar te verbinden ontstaat nieuwe leefbaarheid aan de Friese waddenkust. TEKST: ANNEMARIE BERGFELD

en in de toekomst

...maar op deze artist's impression zie je zoals het in de toekomst mogelijk wordt: Holwerd aan zee.

In Holwerds Foarstrjitte is het tegenwoordig ‘alle dagen snein’, elke dag zondag, zegt Hessel Hiddema, akkerbouwer en voorzitter van Holwerds Dorpsbelang, met een weemoedige klank in zijn stem. Van oudsher is het dorp aan het wad een handelsdorp. Tot de indijking in de zestiende eeuw kende het een drukbevaren haven. Een paar decennia geleden was er in de Foarstrjitte nog van alles twee: twee bakkers, twee slagers, groentemannen, fietsenmakers, melkboeren.

Nu is hotel-restaurant De Gouden Klok het enige pand dat nog wat bedrijvigheid

aantrekt in de voormalige hoofdader van het dorp. Het is een bekend verhaal: bedrijven en jongeren trekken weg, krimp slaat toe. Maar het ziet ernaar uit dat dit hier gaat veranderen. Holwerd aan Zee heet het ambitieuze plan, dat uit de koker van de inwoners van het dorp zelf komt, om het dorp en de regio een stimulans te geven, zowel economisch als ecologisch. Namens de werkgroep Holwerd aan Zee, die bestaat uit leden van Dorpsbelang en (agrarische) ondernemers, lichten Hessel Hiddema en Theo Broersma, ambtenaar en bevlogen Holwerder, een tipje van de sluier op.

Geul doorspoelen

De plannen om leefbaarheid en banen naar Holwerd terug te krijgen zijn van velerlei aard. De overkoepelende term is: verbindingen herstellen. En dan gaat het om letterlijke én figuurlijke verbindingen. Letterlijk is de voorziene doorbraak in de waddendijk in de vorm van een (spui)sluis, waarmee de oorspronkelijke verbinding tussen de Waddenzee en het achterland, via Holwerter Feart en Dokkumer Ee naar Leeuwarden en de Friese Meren, wordt hersteld. Tel uit je winst voor de vaarrecreatie, Holwerd wordt toegangspoort naar

Holwerd aan zee

Werelderfgoed Waddenzee. ‘Figuurlijk’, zegt Theo Broersma ‘gaat het ons erom zoveel mogelijk zaken te combineren. Zo had het Wetterskip plannen voor een megagemaal bij Lauwersoog. Dit blijkt nu net zo goed, misschien zelfs nog beter, bij Holwerd te kunnen als wij straks de Holwerter Feart weer open hebben. Dan heeft het Wetterskip zijn waterafvoertraject en wij onze scheepvaartroute. Er liggen maar drie vaste bruggen, de provincie heeft al aangegeven die beweegbaar te willen maken.’

Een vergelijkbaar voorbeeld van twee vliegen in één klap is het buffermeer dat tussen dorp en zeedijk wordt gedacht. Aan de randen komen een boulevard, jachthaven, binnendijks strand, huisjespark en natuurlijke oevergebieden. Maar het meer kan ook als valmeer gebruikt worden. Hessel Hiddema legt uit: ‘Als het binnengekomen vloedwater achter de sluis wordt vastgehouden en op gezette tijden door de nieuw te graven geul langs de pier wordt gespuid, wordt de bestaande geul doorgespoeld. Nu nog is Rijkswaterstaat alle dagen bezig deze open te houden voor de veerboot, à 8 miljoen euro per jaar. In de Duitse waddendorpen die veerverbindingen met de eilanden hebben, doen ze dit al 25 jaar zo. Werkt perfect.’

Parkeren in de dijk

Ander voorbeeld: op veel plaatsen in Nederland is de harde schil van de zeedijk afgekeurd. Er moet verhoogd, verbreed of verlengd worden. Holwerd aan Zee wil graag als nationale proeftuin voor het Deltaprogramma fungeren. Broersma ziet het al voor zich. ‘Als wij de voet van de dijk flink verlengen, kunnen de auto’s van de Amelandgangers daar in geparkeerd worden. Zijn we meteen dat glinsterende blik op de pier kwijt. Het zou toch mooi zijn als wij iets

bijzonders doen, een multifunctionele groene dijk bouwen en dat de mensen hier, net als in Zeeland, naar onze deltawerken komen kijken?’

Dan is er nog de zout-zoetovergang rond het brakke buffermeer waar vogels en vissen van profiteren; Staatsbosbeheer, die blij is met de voorgenomen geul door de kwelder die mooi aansluit bij het Laarzenpad dat de natuurbeheerder daar aan het ont-

Holwerd kan de toegangspoort worden naar

Werelderfgoed Waddenzee

wikkelen is en Leeuwarden, Culturele Haadsted in 2018, dat door de nieuwe verbinding tussen de Friese Meren en de Waddenzee weer in het centrum van Friesland-watersportland komt te liggen in plaats van in de periferie. ‘Zo zijn er elke keer weer nieuwe partijen die enthousiast worden van onze plannen’, zegt Broersma. ‘Voor ons is dat steeds weer een opsteker dat we op de goede weg zitten.’

Speerpunt van het WNF

Het aantal partners en stakeholders dat de Werkgroep Holwerd aan Zee in krap anderhalf jaar tijd aan zich heeft weten te binden, is indrukwekkend. De lijst varieert van TU Delft, Natuurmonumenten, Rijkswaterstaat en het ministerie van Economische Zaken tot Wetsus, de eigen en omringende gemeenten, Samenwerkingsverband NoordNederland, de Waddenvereniging en

het Wereld Natuur Fonds dat overweegt Holwerd aan Zee als speerpunt op de kaart te zetten om de nieuwe WNFkoers Wereldnatuur in Nederland kracht bij te zetten. De bekende landschapsarchitect Adriaan Geuze heeft toegezegd buitendijks een kunstwerk neer te zetten in het kader van Sense of Place - een reis langs verschillende werken van landschapskunst en -architectuur met een hoofdrol voor de Waddenzee - dat onderdeel is van Leeuwarden 2018. ‘Als Geuze zich ermee bemoeit, krijg je iets moois’, verheugt Broersma zich. Het zou mooi zijn als ook in 2018 de eerste golfjes van het buffermeer tegen de Fiskwei aanrollen, de straat aan de dorpsrand die tot verkeersluwe boulevard moet worden omgebouwd. De mannen van de werkgroep geloven er voor honderd procent in en zeggen ‘Holwerd verdient het’, maar het is nog geen gelopen race. Deze herfst moet uit de kosten-batenanalyse duidelijk worden of de plannen financieel haalbaar zijn. Hiddema: ‘We hebben het afgelopen jaar 120 presentaties gegeven. Iedereen is enthousiast. Ook de provincie, die zegt “dit plan is goed en als de cijfers dat ook zijn, dan moet het gebeuren”. Wij geloven er heilig in dat er sowieso rendement uitkomt. Het is een keigoed plan dat economische doelstelingen, die toch al gerealiseerd moeten worden, samenbrengt. En

Een ster méér

Duitse waddendorpen als Neuharlingersiel, Bensersiel en Neßmersiel hebben al decennia geleden de verbinding met de zee hersteld of hadden die aansluiting nog.

‘Auto’s van de Amelandgangers kunnen we in de dijk parkeren.

Zijn

we meteen dat glinsterende blik op de pier kwijt’

de natuur lift mee, die wordt de grote winnaar. Wij denken dat de voordelen dik opwegen tegen de kosten.’

Dichte brug

Ook de inwoners van Holwerd, niet de onbelangrijkste belanghebbenden, zien de revitalisering van hun dorp zitten. Dat geldt ook voor de grondeigenaren - landbouwers en mkb’ers op het kleine bedrijventerrein ten westen van de weg naar de pier - die plaats moeten maken voor water en nieuwe natuur. Natuurlijk zijn er kritische geluiden. ‘Gelukkig maar’, vindt Broersma. ‘En er is een enkeling die nooit iets wil veranderen, zoals de dorpsbewoner die bang is dat hij straks alle dagen voor een dichte brug staat te wachten. Al met al is er slechts een handvol mensen tegen. Bij de laatste vergadering van Dorpsbelangen was ook burgemeester Waanders aanwezig. Tot besluit zei ze: “Mensen, houd er rekening mee dat dit plan best wel eens kan doorgaan.” Groot applaus was haar deel.’ De vroegere handelsgeest heeft de Holwerders nog niet verlaten, concluderen de leden van de werkgroep. ‘Heel tevreden’, zou Hessel Hiddema zijn, als het plan in 2025 opgeleverd kan worden. Broersma ziet er liever wat meer haast achter. ‘Zou die graverij niet wat sneller kunnen?’

In Holwerd lijkt het wel elke dag zondag

Holwerd: verscholen achter de deltadijk.

Het gevolg is levendige toeristendorpen. Holwerd aan Zee is deels geïnspireerd op de Duitse voorbeelden, maar gaat nog een stukje verder door ook de vaarverbindingen met het achterland te herstellen.

Wat zeker niet van de oosterburen wordt overgenomen, zijn de buitendijkse campings en opgespoten stranden. ‘De eilanden hebben hun Noordzeestranden, wij hebben de kwelders met hun eigen

kwaliteit als natuurgebied, dat willen we graag zo houden’, aldus de initiatiefnemers. Holwerd aan Zee hoopt op bootjevaarders, rustzoekers en natuurmensen die gaan voor ‘een ster méér’. ‘We moeten

van nul af aan beginnen, dat geeft ons de kans om kwaliteit neer te zetten.’ Meer informatie: www.holwerdaanzee.nl.

SIJKA RISPENS

SIJKA RISPENS

GENIET WAD

Van het wad: boeken, apps, wandelingen, eten, kunst en meer.

TEKST: PAULA ZUIDHOF

Groene Waddenwissels

WANDELEN

Hun populariteit stijgt, maar druk is het (nog) niet op de wandelroutes die Bart van der Schagt sinds enkele jaren uitstippelt. Hij verzamelt zijn rondwandelingen op www.groenewissels.nl. Een Groene Wissel is 10 tot ruim 20 km lang en ze beginnen en ein-

digen altijd bij dezelfde trein-, bus- of boothalte. Inmiddels heeft Van der Schagt ook een flink aantal Waddenwissels (23!) over de eilanden op zijn site gezet. Met de zoekfunctie zijn ook de wandelingen langs de Friese en Groningse kust te vinden.

Bluesboy Dan Owen naar Texel

HOREN

Gitarist en zanger Dan Owen (1992) heeft de looks die menig meisjeshart op hol doen slaan. Zijn bijnaam ‘Bluesboy’ past bij hem, maar zodra hij de snaren aanslaat en begint te zingen zijn uiterlijk en leeftijd niet belangrijk meer. Bij Dan Owen hoor je niets dan de blues, ruw en rauw. Het optreden van de Engelse zanger is de afsluiter van het Texel Blues Festival 2014 van 10 tot en met 12 oktober. Kijk voor het volledige programma op: www.texelblues.nl.

UITTIP

Huifkartocht in het donker

Hoe mooi en hoe zwart het echte donker is, kun je op zaterdag 25 oktober ervaren tijdens een ‘nachtelijke’ huifkartocht vanuit Oosterend op Terschelling. Paarden trekken de huifkar over het duistere eiland naar het donkerste plekje, de Boschplaat. Deze spannende activiteit is onderdeel van de jaarlijkse Nacht van de Nacht. De tocht, van 21.00 uur tot middernacht, is inclusief een kampvuurtje, warme chocolademelk, marshmallows en een sterrentelkaart. € 24,50 voor volwassenen, € 17,50 voor kinderen. Info: www.puurterschelling.nl.

BUITENKUNST

Texel op een muurschildering

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Tekenaars

omlijsten de Kunstmaand

Tekeningen zijn een van de belangrijkste pijlers van November Kunstmaand Ameland 2014, met exposities van Nederlandse en Scandinavische tekenaars. Allerlei locaties op het eiland vormen één grote expositie van kunstenaars uit Nederland en de Scandinavische landen. November Kunstmaand Ameland biedt meer dan beeldende kunst. Poëzie vormt dit jaar een belangrijk nieuw onderdeel. Zie voor het volledige programma: www.kunstmaandameland.com.

WEEKENDJE WEG

De Zweedse schilder

Lars Rylander is een van de tientallen kunstenaars die exposeren op Ameland

HappyNes heeft Waddengoud

Na het vakantiepark Tjermelân in Oosterend op Terschelling is nu ook het vakantiewoningencomplex HappyNes in Nes op Ameland bekroond met het keurmerk Waddengoud. HappyNes blinkt uit

in gastheerschap en er is informatie over natuur en milieu te verkrijgen. Ook de cultureel historische locatie van de huisjes telde mee, net als de waddensfeer die terugkomt in het interieur van de huisjes.

DOEN

Cranberry week

Cranberry’s groeien in het wild alleen op Terschelling en Vlieland. In het najaar oogsten de Vlielanders hun ‘rode goud’ en dat wordt gevierd met de Cranberryweek van 15 tot en met 21 oktober. Kinderen kunnen een dagje plukken met Berry Cranberry en daarna zelf jam maken. Restaurants op Vlieland serveren cranberrymenu’s en de winkels in de Dorpsstraat staan vol met cranberrysouvenirs, van jam, compote, chutney en gedroogde snoepbesjes tot sap, likeur en cranberrythee. Voor het volledige programma: www.cranberryweekvlieland.nl.

Het grootste schilderij van de Wadden, gemaakt door de Amsterdamse kunstenaar SIT, is te zien op 300 m2 muur bij de haven in Oudeschild op Texel. De muurschildering, in zwart-wit, brengt verleden, heden en toekomst van het eiland in beeld. Op het ruim 70 meter lange panorama herken je thema’s als historische zeilschepen, de walvisvaart, vervuiling en de rijke flora en fauna van de zee. Over de schildering is op sommige plekken een digitale laag (Layar) aangebracht. Door een smartphone erop te richten, krijg je informatie via een bijbehorende app.

HOREN

GENIET WAD

Van het wad: boeken, apps, wandelingen, eten, kunst en meer.

Waarheen waait de wind

AMBACHT

WEBSITE

De haan van de kerktoren is de meest bekende windwijzer. De laatste jaren zie je ook windwijzers als versiering op boerderijen en huizen. Op Terschelling zie je opvallend veel huizen met mooie en kunstzinnige windwijzers. Een groot aantal daarvan is afkomstig van Van Dieren Windwijzers, een kleinschalig familiebedrijf in Formerum, waar al meer dan vijftig jaar windwijzers worden gemaakt. Vanuit een veranderende windrichting kan vaak het weer worden voorspeld en in vroeger dagen werden de werkzaamheden op de boerderij erop aangepast. De vorm van de windwijzer wordt vaak gekozen vanuit een persoonlijke achtergrond, bijvoorbeeld het beroep, de hobby of achternaam van degene die het huis bewoont waarop de windwijzer staat.

De Nieuwe

Afsluitdijk

De Afsluitdijk, gebouwd in 1932, gaat de komende jaren ‘in de steigers’ voor een veelomvattende opknapbeurt. Om iedereen te informeren over wat er gebeuren gaat is er een nieuwe website, speciaal ingericht voor projecten en nieuws over De Nieuwe Afsluitdijk: www.deafsluitdijk.nl. De site laat zien welke activiteiten er gaande zijn, maar vertelt ook over historie, toekomst en waterveiligheid. Daarnaast zijn er projecten gestart op het gebied van natuur en milieu, waaronder de vismigratierivier, die mede door de Waddenvereniging werd gerealiseerd.

PROEVEN

Nobeltje nieuw

Nobel is een hotel, restaurant, café en slijterij in het dorp Hollum op Ameland. Het gastvrije familiebedrijf is ook bekend van het Nobeltje, een kruidenbittertje dat als Amelands souvenir of cadeautje vaak meegaat naar het vasteland. Het drankje werd sinds het begin van de vorige eeuw zelf gemixt en gebotteld in Hollum, totdat de politie in 1982 een inval deed. Sinds die tijd komt de drank keurig uit Schiedam. Het familierecept is nooit veranderd, wel zit er sinds enige tijd een nieuw etiket op de fles. Vier generaties Nobel staan erop genoemd. Daarbij een arrenslee, omdat het drankje werd geschonken na afloop van sleewedstrijden, om weer lekker warm te worden.

DOEN

Verrekijkers te leen

Genieten van vogels en de massale vogeltrek over de Wadden kan niet zonder een goede verrekijker. Daarom heeft Vogelbescherming Nederland op een aantal waddenlocaties een verrekijker uitleenservice

ingericht, bij de mooiste natuurgebieden. In nauwe samenwerking met een aantal partnerbedrijven kun je gratis of tegen minimale vergoeding een verrekijker lenen van goede kwaliteit. Locaties zijn onder andere: Natuurmuseum Ecomare,

Residentie Californië, Vogelinformatiecentrum De Cocksdorp op Texel en Hotel Posthuijs Vlieland en Informatiecentrum De Noordwester op Vlieland. Info: www.vogelbescherming.nl.

VOOR DE KINDEREN

Lachen met Cas en Bor

Waar ga je heen als het herfstvakantie is en je bent met je ouders op Texel? Naar het kindercabaret van Cas en Bor natuurlijk, in het theaterrestaurant Klif 12 in Den Hoorn. Lachen en (k)eten gegarandeerd, want zelf vinden deze artiesten, ervaren in de horeca én op het podium, het na jaren kindertheater nog altijd ‘keileuk’ om te doen. Er is vette muziek, dansen en lekker eten voor kleine en grote mensen. Wie wil weten hoe de twee Texelse cabaretartiesten in het echt heten: draai de eerste letters van hun naam maar om. Wanneer? Op 16 en 23 oktober om 17.00 uur. Info: www.klif12.nl.

Exposities in Ogygia

De Zweedse schilder

Lars Rylander is een van de tientallen kunstenaars die exposeren op Ameland KUNST

In Galerie Ogygia op Schiermonnikoog zijn doorlopend exposities te zien. De schilderijen, aquarellen, etsen en keramisch werk van uiteenlopende kunstenaars worden regelmatig gewisseld. In de galerie zijn ook reproducties te koop van oude landkaarten van Schiermonnikoog, handgemaakte tassen, schelpenkransen en kussens. Adres: Middenstreek 23. Open: dinsdag, donderdag, vrijdag, zaterdag, 14.00-17.00 uur. Info: www.galerieogygia.nl.

WAD WERK

Het waddengebied trekt niet alleen toeristen, ook bedrijven vestigen

zich er graag. Bijvoorbeeld de Harlinger Aardewerk & Tegelfabriek in Harlingen.

Wie zijn ze en wat doen ze?

• Bedrijf: Harlinger Aardewerk & Tegelfabriek

• Opgericht: 1972

• Directeur: Rikus Oswald

• Werknemers: 10

• Locatie: Harlingen

• Website: www.harlinger.nl

‘Van klei tot klaar is handwerk’

De historie van de Harlinger Aardewerk & Tegelfabriek vat directeur Rikus Oswald (1967) in enkele duizelingwekkende zinnen samen. Het komt hier op neer: sinds 1598 was Harlingen het bolwerk van het Friese aardewerk. Verscheidene families verdienden hun brood met het fabriceren van handgemaakte tegels, borden en kommen. Een paar eeuwen later, in de jaren dertig van de vorige eeuw, sloeg de recessie toe en lag deze bedrijfstak in gruzelementen. Tot 1972. Oswald: ‘Mijn vader kocht in dat jaar een huis in Harlingen en vond een grote verborgen tegelcollectie. Tijdens zijn zoektocht naar de herkomst van die tegels ontdekte hij de rijke geschiedenis van het Friese aardewerk. Hij was zo onder de indruk dat hij besloot zelf een bedrijfje op te richten.’

En zo begon een gymleraar de Harlinger Aardewerk & Tegelfabriek.

Oswald liep als jochie al rond in het bedrijf van zijn vader. En zoals dat gaat, dan raak je gegrepen door het glazuur, het schilderwerk en de klei die nog altijd uit het waddengebied komt. ‘Al onze producten zijn handwerk, het is de Hollandse tegel zoals die vroeger

TEKST: DANIËL MULDER

werd gemaakt’, benadrukt hij. ‘De tegels worden met de hand uitgesneden en het glazuren gebeurt handmatig, net als het beschilderen van de tegels. Pure ambacht, waarbij kwaliteit voorop staat.’ Dan met een lichte zucht: ‘In het buitenland is daar meer waardering voor. Mensen in Nederland vinden ambachtelijke producten mooi, maar uiteindelijk kijken ze naar de prijs.’

Klassiek, design, alles is mogelijk. De natuurtaferelen blijven in trek. ‘Wadvogels en vergezichten doen het goed’, aldus de directeur. ‘Ooit zijn we de serie waddentegels begonnen in samenwerking met de Waddenvereniging.’ Veel klanten komen uit het gebied langs de waddenkust. Niet zo vreemd dus dat recent een ‘schatkist’ met speciale jubileumtegels op een zeilschip is verstuurd naar Denemarken, dat nu ook aangesloten is bij het werelderfgoed Waddenzee. ‘Een opdracht van de commissie ‘Nationalpark Vadehavet’, die een symbool zocht om dit te vieren.’ En zo worden tien tegels uit Harlingen verwerkt in infopanelen langs de Deense Waddenkust.

Colofon

WADDENmagazine

WADDENmagazine, september 2014, nummer 3 Verschijnt 4 keer per jaar.

Uitgave van de Waddenvereniging

E-mail: magazine@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824

Hoofdredactie: Hans Revier

Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder

Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Frank Petersen, Jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner

Idee en concept: Sanoma

Vormgeving: Très Melis

Druk: Habo DaCosta bv, Vianen

Advertenties: A2 Acquisitie & Advies Tel. 023 - 526 04 05

E-mail: ron.degraaf@xs4all.nl

Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden behoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.

Waddenvereniging

Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, fax 0517-493601

E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl

Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33

BIC: RABONL.2U

De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.

Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,25 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar.

Giften en legaten

Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.

Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC gecertificeerd papier (Royal Roto Silk). De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op.

Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

Ledenraad

De ledenraad van de Waddenvereniging heeft een zware adviesfunctie. De maximaal 25 leden worden benoemd tijdens de Algemene Ledenvergadering. Hun zittingsduur is maximaal 2 keer 4 jaar.

Samenstelling: De samenstelling van de ledenraad is, op grond van betrokkenheid en deskundigheid, evenwichtig. De leden zijn geografisch verspreid over Nederland.

Taken: De ledenraad komt ten minste tweemaal per jaar bijeen en krijgt ondersteuning vanuit het bureau van de vereniging. De raad adviseert in ieder geval over de begroting, de jaarrekening, het jaarverslag en het beleidsplan. Daarnaast adviseert hij het bestuur en de ALV gevraagd en ongevraagd over alle andere zaken.

Structuur: De ledenraad kent verschillende adviesgroepen waarin leden van de raad zitting hebben, zoals:

• Ruimtelijke ordening en geologie

• Ecologie en gezondheid

• Organisatie, begroting, fondsenwerving en jaarstukken

• Communicatie, zichtbaarheid en jubileum

Dagelijks bestuur: Het dagelijks bestuur bestaat uit:

• Jan Castelein (jja.castelein@ gmail.com / 026-4742577), voorzitter.

• Wietske Jonker-ter Veld (wlterveld@hotmail.com / 0592-541762), secretaris

• Hans Domburg (0314-624177), lid

Leden van de ledenraad 2013-2014: Jan de Boer, Wijtze Boomsma, Maaike van Boven-Klunne, Peter de Groot, Hanneke Heerema, Hans Hiemstra, Rudy de Hoog, Foppe Huitema, Sergej Koopmans-Molenveld, Hans van der Kooi, Rosalie Martens, Frank Speel, Gerard van Vliet, Chris Weijer, Astrid van de Weijenberg

Meer weten over de ledenraad? Stuur een e-mail naar een van de bestuursleden van de ledenraad of neem telefonisch contact op.

Sneakpreview

Vijftig jaar geleden zag het er somber uit voor de Waddenzee. Op de tekentafel lagen plannen om grote delen van het gebied in te polderen. Maar de in 1965 opgerichte Waddenvereniging wist dit gelukkig te verhinderen. In het decembernummer blikken we alvast vooruit op de viering van 50 jaar waddenbescherming. Komt er een nieuwe waddenfilm? Wat gaan we voor de jeugd organiseren?

En hoe ziet de toekomst van de Waddenvereniging eruit?