De enige wadplaat waar trekvogels extra lang naar eten kunnen zoeken, kan door zoutwinning dalen. Alleen al een kwart van de populatie aan kanoeten is daardoor zijn leven niet meer zeker.
Op pad
Wadlopen tijdens een werelderfgoedexcursie, vanaf de waddendijk een theatervoorstelling bijwonen, door de Waddenzee geïnspireerde kunstwerken bekijken; de Waddenvereniging organiseert voor haar 50-jarig bestaan deze zomer allerlei activiteiten. Te veel om allemaal mee te nemen in dit WADDENmagazine. Vandaar dat je bij dit nummer een extra WADgidsje vindt, met het programma van deze zomer en tal van aantrekkelijke kortingsbonnen. In de kolommen van dit WADDENmagazine lieten we ons ook inspireren door al deze activiteiten. Marrit van den Akker ging mee op vogelexcursie, Frank Petersen interviewde theatermakers en Karin de Mik verdiepte zich in kunst en de Wadden. Geheimzinnig was het bezoek van Marrit aan het atelier van modeontwerpster Pauline van Dongen: er schijnt een jas in de maak te zijn waarmee je je telefoon kunt opladen… Naast alle activiteiten voor het jubileum, gaat het reguliere werk ook gewoon door. Plannen voor gaswinning op Terschelling hielden de gemoederen in het vroege voorjaar behoorlijk bezig. Hierover het laatste nieuws. En Marcus Werner zette nog eens op een rijtje wat zich in de afgelopen vijftig jaar allemaal rond het dossier visserij in de Waddenzee heeft afgespeeld. Ten slotte aandacht voor een taai onderwerp: de juridische bescherming van de Nederlandse natuur en de Waddenzee in het bijzonder. Want zonder de Europese Natura 2000regelgeving hadden we deze zomer vijftig jaar waddenbescherming niet eens kunnen vieren.
Hans Revier Hoofdredacteur
INHOUD
Ervaar deze zomer het Werelderfgoed Waddenzee
04 Focus op vogels Mee met een pop-up-excursie
08 Inspirerend waddenland Wind, water en zand prikkelen kunstenaars
12 Natura 2000 Europese natuurregels: noodzaak of nutteloos?
14 Passie voor het wad Alma de Groot vogelt uit hoe kwelders werken
18 Vijftig jaar vis Waddenvisserij ondergaat in 50 jaar een metamorfose
34 Theater langs de kust Waddenzee heeft hoofdrol in reizende voorstelling Oorsprong
38 De solar-jas komt eraan Waddenvereniging lanceert jas met zonnecellen
FOTO’S COVER FOTO GROOT: HET WAD OP TIJDENS EEN DROOGVALEXCURSIE; EELCO ROMEIJN
FOTO'S KLEIN: MARCEL VAN KAMMEN/ MOMENTS OF NATURE (2X), JAN LOMAN
41 De reünie Komt allen naar Ameland
RUBRIEKEN
17 Waddenshoppen
23 Wad4U
Onmisbare strandspullen, de leukste zomerkampen
27 Column Arjan Berkhuysen Weg met De Frons!
28 Deining
Actie, actualiteit en nieuws
32 Eten van het wad
Topkok kookt jubileummenu deze keer: Japanse oesters
42 Geniet Wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips en meer
46 Wad 500 Club Ondernemers verzilveren kansen deze keer: Marianna Schokker van de Historische Zeilvaart Harlingen
47 Colofon
OP POP-UP-EXCURSIE: FOCUS OP VOGELS
‘Kijk goed, dan zie
Kluut
je altijd een vogel’
De Waddenvereniging organiseert jaarrond pop-up-excursies. Dat zijn kleinschalige en laagdrempelige tochten met als onderwerp terugkerende of actuele natuurfenomenen.
Redacteur Marrit van den Akker ging mee met een vogelexcursie in Noord-Groningen. Belangrijke les: ‘Zorg dat je focust op de vogels.’
TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER
FOTO'S: MARCEL VAN KAMMEN/MOMENTS OF NATURE
Bontbekplevier
Bij de vogelkijkhut legt
Werelderfgoedgids Lian Zigterman (midden) uit welke vogels in de klutenplas te zien zijn.
Donkere wolken pakken zich samen boven de Punt van Reide in Noord-Groningen. Het grijs contrasteert mooi met de bloeiende koolzaadvelden. Een groepje deelnemers van de pop-up-excursie Focus op vogels heeft zich verzameld op dit schiereiland met uitzicht op de Eems en de Dollard. Onder hen twee enthousiaste vogelaars uit Engeland, maar ook een deelnemer die aan zijn eerste vogelexcursie gaat beginnen. Enthousiast vertelt hij dat hij ook wel eens wat vogelsoorten wil leren kennen. Een fotocamera heeft hij niet meegenomen: ‘Ik begin bij het begin.’ Lian Zigterman is de gids die ons mee op pad neemt. Marcel van Kammen is de fotograaf die ons foto- en vogelkennis gaat bijbrengen. Van Kammen verzekert ons dat we ook met dit weer nog vogels spotten. ‘Als je goed kijkt, zie je altijd wel wat!’ Voordat we vertrekken legt Zigterman uit wat deze excursie inhoudt. De Waddenvereniging organiseert gedurende het hele jaar pop-up-excursies. Dit zijn
kleinschalige, laagdrempelige excursies, ingestoken op terugkerende of actuele natuurfenomenen, maar ook op basis van actuele thema’s waar de Waddenvereniging mee te maken heeft, zoals zoutwinning in de Waddenzee.
Klein strandje, veel vogels
We lopen een dijkje over richting de zee. Na nog geen honderd meter maant de fotograaf ons tot stilstand. Hij heeft een opvallend vogelgeluid gehoord dat hij niet kan thuisbrengen. Dat belooft wat! We houden ons stil, maar de vogel is al gevlogen. Voordat we teleurgesteld kunnen reageren heeft Van Kammen al een andere soort gespot: een roodborsttapuit. Niet iedereen krijgt de vogel zo vlug in de kijker, maar dankzij de grote telelens van de fotograaf wordt alles zichtbaar op een beeldschone foto. In ons enthousiasme missen we helemaal de blauwborst die voorbij fladdert. ‘Je moet wel rustig blijven en focussen’, aldus Van Kammen.
Dan geruststellend: ‘Maar wie weet zien we hem zo nog een keer.’ Bij de zeedijk aangekomen, sluipen we stilletjes een trap op. Achter de zeehondenkijkwand zien we veel vogels langs de waterkant zitten. Camera’s en verrekijkers worden gepakt. Met z’n allen determineren we de soorten die we zien: bergeenden, wilde eenden, brandganzen, strandlopertjes en bontbekplevieren. Fantastisch hoeveel verschillende soorten op een betrekkelijk klein stukje strand te onderscheiden zijn. De Engelse vogelspotters zijn enthousiast over het grauwe Groningse landschap en benoemen de vogelsoorten in hun eigen taal. Dunlin heet de bonte strandloper en avocet is een kluut. ‘We doen de vogels eigenlijk een beetje tekort met onze Nederlandse taal’, zegt Van Kammen lachend.
Plas vol kluten
De geschiedenis van de noordkust staat in het teken van de strijd tussen land en zee, tussen zout en zoet water. Landbouwers willen zoet water om verzilting van de grond tegen te gaan, maar natuurbeschermers pleiten voor het behoud van brakke natuur. De Groningers kozen voor een middenweg: de landbouw kreeg het gewenste zoete water en de natuurbescherming kreeg ter compensatie 150 hectare voor natuurontwikkeling. Deze
hectares liggen verdeeld verspreid tegen de zeedijk en in de loop der jaren zijn daar brakwatergebieden ontstaan. De plas die we later passeren is een van die gebieden. Voor trekvogels een rustige plek om eten te verzamelen. Maar vooral de kluut gedijt goed in deze brakke waterplas. ‘Als het geen strenge winter is, dan zitten ze hier het hele jaar door’, weet Van Kammen. ‘Daarom heet deze plas ook wel de Klutenplas’, vult Zigterman hem aan. Kluten hebben lange steltpoten en een opvallend omhoog gebogen snavel waarmee ze op de tast naar voedsel zoeken.
Van wit naar brons
Zigterman staat onderweg nog stil bij de essentiële rol die de Wadden spelen als pleisterplaats binnen de Oost-Atlantische trekroutes. Een kwart van de Europese klutenpopulatie komt voor het broedseizoen naar Nederland. Daarvan broedt ongeveer zestig procent in het waddengebied. ‘De vogelrijkdom is een van de redenen dat het gebied is uitgeroepen tot Werelderfgoed’ vertelt Zigterman. Bij de vogelkijkhut aangekomen wordt de groep stiller en zien we hoe ontzettend veel vogels zich in de Klutenplas hebben verzameld. Scholeksters en een kokmeeuw, maar ook grutto’s. ‘Kijk! Er zit ook een rosse grutto tussen’, jubelt Van Kammen.
In ons enthousiasme missen we helemaal de blauwborst die voorbij fladdert
Het is even zoeken. ‘Het is die kleine, grijze vogel.’ Dat hadden we niet verwacht, want de naam doet anders vermoeden. De vogelgidsen worden erbij gepakt en we zien dat het winterkleed van de rosse grutto wit uitvalt. In de zomer kleurt het verendek brons.
Dartelende lammetjes
Dan is er ineens paniek in de tent: een zwerm vogels spat op en verplaatst zich vliegensvlug naar het luchtruim. ‘Er moet ergens een roofvogel zitten’, weet de Engelse vogelaar. En terwijl wij de verrekijkers en fotocamera’s omhoog richten, ziet een van de deelnemers iets bijzonders. Ongelofelijk: in de verste verte trippelt langs de rietkraag een zwarte ruiter. ‘Spotted redshank’, klinkt het. ‘Ja, je raakt vanzelf geoefend in het opmerken van bijzonderheden’, zegt de Engelse vogelaarster. Onderweg legt Van Kammen nog uit hoe je, met een goede camera, vogels op hun voordeligst kunt fotograferen. ‘Let
er bijvoorbeeld op dat je niet te veel voorgrond meeneemt, maar dat je focust op de vogel.’ Op de terugweg wandelen we tussen de weilanden met schapen door. De lammetjes springen in het rond en lijken iets waar te nemen in het gras. ‘Gele kwikstaart’, klinkt het opgewonden. We maken nog een paar foto’s en dan zit de excursie er alweer op. Jong, oud, ervaren vogelaar of niet, we hebben allemaal genoten van de wadden en de vogels.
Pop-up excursies worden aangekondigd op Facebook en via de nieuwsbrief. Kijk in het WADgidsje op pag. 12/13 voor het programma van de Werelderfgoedexcursies.
1. Zonder titel
Jan Roos
2. Mantelmeeuwen op de Razende Bol
Emo Verkerk
3. Lichamelijkheid van het wad
Lotte Middendorp
4. Zeegolven
Anke Roder
Prikkelende
LEEGTE
Een eerbetoon aan het waddengebied is het niet.
De dubbelexpositie ‘Improvisaties van wind, water en wad’ in Museum Belvédère in Oranjewoud en Galerie
De Vis in Harlingen toont vooral hoe kunstenaars zich door het unieke natuurgebied lieten inspireren.
TEKST: KARIN DE MIK
De onmetelijke uitgestrektheid en oneindigheid van het waddengebied heeft kunstenaars in de loop der jaren op vele manieren geïnspireerd. ‘Misschien omdat de openheid van het landschap een metafoor is voor de vrijheid van de kunstenaarsziel. Misschien omdat het wad de zintuigen prikkelt en kunstenaars als geen ander in staat zijn die te activeren,’ zegt directeur Han Steenbruggen van Museum Belvédère in Oranjewoud. Bij de keuze van het tentoongestelde stonden natuur en natuurbeleving centraal. ‘Taferelen en menselijke figuren, zoals kinderen aan het strand, vielen daardoor eigenlijk automatisch af,’ licht Steenbruggen toe. Wat op de doeken wel wordt opgeroepen zijn de ruimte, de unieke dynamiek van het waddengebied, de wolkenpartijen en natuurlijk de weerspiegeling van het licht. De constante beweging van het wad, door de werking van eb en vloed, spreekt veel kunstenaars aan, weet galeriehouder Geke Westenberg van Galerie De Vis. ‘Kunstenaars zetten dat eeuwig veranderende
wad, waarin alles stroomt, voor een moment stil in hun werk.’
Lentegroen door licht
In het oerlandschap van het waddengebied kan de mens zich existentieel eenzaam voelen, zoals de schrijver Godfried Bomans in 1971 op Rottumerplaat ervoer. Het is dit teruggeworpen worden op jezelf dat een soort kosmisch besef oproept, vermoedt Westenberg. Vooral dat aspect spreekt kunstenaars aan. ‘Dat overweldigende van die immense vlakte, daar voel je je als mens nietig bij, maar tegelijkertijd kan de natuur helend en bevrijdend werken.’
In haar knusse keuken annex expositieruimte zet ze een groot schilderij van Dick van Arkel neer, een drieluik dat de waddendijk weergeeft in grote vlakken. ‘Dit werk laat zien hoe het wad in de lente door het licht weer groen gaat kleuren’, vertelt ze. ‘Bijzonder, vind je niet? Hij zet het lentegroen zo prachtig neer.’
Willemsduin, Jan Loman
De behoefte aan mentale rust en ruimte is groot onder kunstenaars
Waddendijk
Jan Wiegers
Dollard blue 9
Marikke Heinz-Heek
Hollandse verbeelding
Het doel van de expositie is niet zozeer om een eerbetoon te brengen aan het waddengebied, geeft Steenbruggen eerlijk toe. ‘Nee, de kunstenaars staan centraal, hún beleving van het wad is het uitgangspunt van deze tentoonstelling.’ Weerspiegelen die werken ook het belang van het behoud van het werelderfgoed? ‘Dat speelt mee, maar is geen doel op zich. Hoewel, bij sommige kunstenaars wel. Zoals bij Han Jansen, die met zijn project ‘De inkleuring van het wad’ het gebied op de kaart zette. Jansen stond met zijn performances letterlijk in het waddenslik, toen hij kleurpigmenten in geulen en plassen strooide en zo het wad inkleurde. Hiermee trok hij de aandacht van de media en zo kwam het waddengebied ook in de belangstelling te staan.’ Steenbruggen noemt in dit verband ook waddenschilder bij uitstek
Geurt Busser, die vanaf een varend atelier werkt in de Waddenzee. Hij is zowel activist als kunstenaar en verzette zich fel tegen de gasboringen in de Waddenzee. ‘Dat activisme doet wel eens vergeten dat Busser ook gewoon een goed en belangrijk
kunstenaar is’, meent Steenbruggen. ‘Zijn Boschplaat uit 2007 kun je zijn magnum opus noemen.’
Mentale rust
Bij de voorbereiding van de tentoonstelling viel op dat Deense en Duitse kunstenaars zich minder hebben laten inspireren door de waddenkust dan hun Nederlandse collega’s, merkte Steenbruggen. Hij trekt de voorzichtige conclusie dat het waddengebied in Nederland meer tot de artistieke verbeelding spreekt. ‘We leven in een dichtbevolkt en klein land en het wad is het enige nog overgebleven ongerepte oerlandschap dat we hebben.’ Menig kunstenaar uit de Randstad vestigde zich in Noord-Nederland, waaronder Leen Kaldenberg, Anke Roder, Ilse Brul, Milly Betten en Fred Landsman. De behoefte aan mentale rust en ruimte is blijkbaar groot onder kunstenaars. In de ‘waddenexpositie’ komen twee aspecten van het wad samen: de ruimte en weidsheid enerzijds en de ‘waddenvloer’ met zijn materie als klei en zand anderzijds. Er is werk van Jan van der Scheer, Wiebe Knobbe en Jan
Wolkers, dat toont hoe de mens kan verdwijnen in onmetelijke ruimtes. De grote aantrekkingskracht van het wad is dat de scheppende krachten van de natuur er voortdurend op elkaar inwerken, vertelt Steenbruggen. ‘Het landschap is nooit af en laat zich evenmin door menselijke ingrepen intomen.’
In een vijver vol kroos
In De Vis is realistisch werk te zien van Jentsje Popma en Wim Claessen en van meer impressionistisch te typeren kunstenaars als Robert Vorstman en Hans Bayens. Esther IJssels en Wim Claessen roepen in hun werk vooral de verstilling van het waddenlandschap op. Aanvankelijk waren dus kleur, ruimte en atmosfeer bepalend voor het weergeven van het wad. In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw kregen kunstenaars ook belangstelling voor de ‘waddenvloer’. Waddenschilders en fotografen als Henk de Vries, Beppe Kessler, en Kaneli & Smit zijn door het slik en de klei gefascineerd. In het werk van het kunstenaarsduo Kaneli & Smit is de kleigrond en de Waddenzee een terugkerend ingrediënt. Zij focussen zich vooral op de dynamische processen, zoals het schuimen, spoelen en gisten van het zeewater bij eb en vloed. De jonge kunstenaar Lotte Middendorp (1986) ensceneert zichzelf geregeld letterlijk midden in de natuur: of het nu in het waddenslik is of in een eendenvijver vol kroos. Zo wordt ze haast een met het wad in haar videofilms, waarbij het onderscheid tussen mens en natuur vervaagt.
Geke Westenberg
Galerie De Vis
Kijk in het WADgidsje op pag. 6/7 voor het bestellen van een litho van Jan Loman en een kortingsbon voor een bezoek aan museum Belvédère.
IJZERSTERK LOGO
Die rode bol, dat is de zon, de gebogen streep de horizon en verder siert een gestileerde meeuw (of gans) het logo van de Waddenvereniging. Het na 50 jaar nog steeds ijzersterke beeldmerk werd in 1967 ontworpen door Jan Loman (1918-2006), autodidact, ingenieur en verenigingslid van het eerste uur. Toen een journalist hem ooit vroeg hoe het dan kan dat de zon onder de horizon staat, antwoordde Loman: ‘Dat is de weerschijn van de zon.’ Geke Westenberg: ‘Het logo heeft een grote zeggingskracht. Alles staat precies goed. Het heeft de vaak toch moeilijke vormentaal dichter bij een groot publiek gebracht’, meent ze. Westenberg kende Loman goed. ‘Een beminnelijk, wijs en welbespraakt man, die enthousiast jonge kunstenaars begeleidde. Hij verbond mensen met elkaar.’ Loman stond onder andere met Jan Abrahamse aan de wieg van de Waddenvereniging. Hij had een grote liefde voor
Schiermonnikoog, verbleef er vaak en verdiepte zich in het dialect van het eiland. Opbrengsten van zijn exposities schonk hij vaak aan de reddingsmaatschappij op Schier. Loman maakte zeefdrukken, collages, acrylschilderijen, reliëfs, assemblages en wandobjecten. ‘Hij had een kunstenaarsoog’, aldus Westenberg. ‘Hij heeft nog een paar keer samengewerkt met de beroemde Friese expressionist Gerrit Benner, die ook prachtige wadlandschappen geschilderd heeft. Ook liet hij zich inspireren door Mondriaan. Maar bovenal was hij een natuurmens, die zich zorgen maakte over de aantasting van het waddenlandschap. Het is mooi dat het waddengebied in 2009 werelderfgoed is geworden. Dat zou hij prachtig hebben gevonden.’ Op de tentoonstelling in Galerie De Vis krijgt het werk van Loman extra aandacht. Zo zijn er geabstraheerde landschappen te zien, waarin de sporen van eb en vloed zichtbaar zijn. Westenberg: ‘Vooral het lijnenspel, waar hij als landmeetkundige oog voor had, is bijzonder.’ Zelf verwoordde Loman de invloed van het tij zo: ‘Stiller om de Noord, de Wadden uitgewist en ganzen onderweg’
‘NATUUR blijft een kwestie van kiezen’
HOOFDROL
VOOR REGELS
In een paar belangrijke zaken in de Waddenzee speelden de Europese richtlijnen een cruciale rol. Omdat de kustzone van de Noordzee onder de Vogelrichtlijn viel, sneuvelden medio jaren negentig de voor proefboringen naar waddengas afgegeven vergunningen. Het Europese Hof oordeelde in 2004 dat de vergunningen voor de mechanische kokkelvisserij in strijd met vogel- en habitatrichtlijn waren afgegeven. Dit betekende uiteindelijk het einde van deze vorm van visserij in de Waddenzee.
Twintig jaar geleden nam Nederland het voortouw bij het tot stand komen van de Europese natuurbeschermingsregels.
Nu staat Natura 2000 politici en beleidsmakers vaak in de weg.
Natuurorganisaties doen hun best het belang en de meerwaarde van deze regelgeving aan te tonen.
TEKST: HANS REVIER
EUROPESE NATUURBESCHERMINGSREGELS ONDER VUUR
Onder de bezielende leiding van eurocommissaris Frans Timmermans houdt de Europese Commissie de komende jaren de verschillende Europese richtlijnen tegen het licht. Ook de Europese natuurbeschermingsrichtlijnen, de vogel- en habitatrichtlijn worden geëvalueerd. De centrale vraag is of de richtlijnen effectief werken bij het beschermen van de Europese biodiversiteit. Hierover wordt een grote conferentie georganiseerd. In 2016, als Nederland voorzitter van de Europese Unie is, vindt de besluitvorming plaats over het al dan niet aanpassen van de richtlijnen. ‘Nederland gaat op slot’, ‘door deze regels is het niet langer mogelijk een Elfstedentocht te organiseren’, de kritiek op het invoeren van de vogel- en habitatrichtlijn in Nederland is vaak niet mals. Met de eis ‘Afschaffing van de vogelrichtlijn’ bezetten in 1999 een aantal jonge boeren zelfs het kantoor van de Waddenvereniging in Harlingen.
Nederland als voorbeeld
Maar als je naar de feiten kijkt, valt dat allemaal best mee. ‘Er worden nauwelijks vergunningen geweigerd’, vertelt Auke Wouda, jurist bij de Waddenvereniging.
‘Het is vaak de beeldvorming rond deze regels die dit soort reacties veroorzaakt.’ De vogelrichtlijn kwam al in 1978 tot stand en heeft tot doel de Europese vogelsoorten te beschermen. In 1992 volgde de habitatrichtlijn die de gebieden beschermt waar bijzondere planten en dieren voorkomen. Met het tot stand komen van deze richtlijn volgde Europa een Nederlands voorbeeld. Begin jaren negentig was in ons land de ecologische hoofdstructuur tot stand gekomen. Door dit netwerk van natuurgebieden in Nederland, kan de biodiversiteit, de verscheidenheid aan planten
en diersoorten, in ons drukbevolkte land beschermd en waar mogelijk hersteld worden. De Europese habitatrichtlijn moet het netwerk van Europese natuurgebieden beschermen.
Natura 2000
Europese regels moeten in nationale wetgeving worden vertaald. In Nederland gebeurt dat onder de noemer Natura 2000. De overheid wijst gebieden aan waarop de Europese richtlijnen van toepassing zijn. Dit zijn gebieden waar zich onze topnatuur bevindt, zoals de Waddenzee of de duingebieden op de eilanden. Daar is de Natuurbeschermingswet van kracht. In de Natura 2000-gebieden is het verboden activiteiten te ondernemen die een significante schade veroorzaken aan de in het aanwijzingsbesluit omschreven natuurwaarden. Bovendien moet de overheid er zorg voor dragen dat deze waarden in stand worden gehouden. Deze instandhoudingsdoelstellingen, zoals aantallen vogels of hectares kweldergebied, zorgen vaak voor veel discussie. Zeker in een tijd waarin Europa en de natuurbescherming een stuk minder populair zijn. ‘Toch blijft het een kwestie van kiezen’, stelt Auke Wouda laconiek vast. ‘Als je in een dichtbevolkt land als Nederland de biodiversiteit wilt behouden, dan kun je niet alles ondernemen. Door de vogel- en habitatrichtlijn gaat het nu langzaam een beetje beter met de natuur.’
Robuuste natuur
‘Er zou wel eens wat meer energie in het herstel van onze
natuur gestoken mogen worden’
het niveau van de natuurbescherming in Europa gehandhaafd blijft. Dat is volgens Wouda ook in het voordeel van onze economie. ‘In gebieden met een robuuste natuur die tegen een stootje kan, kun je meer activiteiten ondernemen. Denk bijvoorbeeld aan recreatieve activiteiten in de Waddenzee.’ Maar dat betekent volgens de natuurorganisaties niet dat alles bij het oude moet blijven. ‘Binnen de richtlijnen zou je meer activiteiten moeten kunnen ondernemen die positief uitwerken voor de natuur. Nu zijn de instandhoudingsdoelstellingen erg star geformuleerd en moeten bijvoorbeeld de initiatiefnemers van de Vismigratierivier zich in allerlei bochten wringen om toestemming te krijgen voor de aanleg.’ Ook zou de Nederlandse overheid de richtlijnen veel ruimhartiger in Nederlandse regelgeving moeten laten doorklinken. ‘Nederland heeft gekozen om de richtlijnen zo minimaal mogelijk in te voeren en vooral de nadruk te leggen op de bescherming. Maar als je bijvoorbeeld kijkt naar de achteruitgang van onze weidevogels zou wel eens wat meer energie in het herstel van onze natuur gestoken mogen worden.’
De Waddenvereniging en de andere natuurorganisaties willen in ieder geval dat
Tot 24 juli organiseert de Europese Commissie een publieksconsultatie over de Europese regels voor natuurbescherming. De Nederlandse natuurorganisaties roepen iedereen op de enquête in te vullen. Via www.stemvoornatuur.nl en de websites van Vogelbescherming Nederland, het Wereld Natuur Fonds en Natuurmonumenten kan dat op een eenvoudige en snelle manier.
Kwelders dragen bij aan de veiligheid tegen overstromingen. De ‘stoep’ van sediment voor de dijk breekt stormgolven, zodat deze niet tegen de dijk kunnen beuken.
KWELDER
Land van klei doorgronden
• Ontstaan: door afzetting van voornamelijk klei bij bovengemiddeld hoogwater, op rustige en weinig steile kusten zoals die langs de Waddenzee. Door zeewater meegevoerd sediment slaat neer wanneer rondom hoogwater de stroomsnelheden afnemen.
• Leeftijd: 0 tot 300 jaar, de meeste Nederlandse kwelders zijn zo´n 75 jaar oud. • Uiterlijk: vrij vlak, met kronkelende kreken of gegraven regelmatige greppels. Begrensd door het wad en door duinen of dijken. • Planten: zeekraal, lamsoor, zulte, kweldergras, rood zwenkgras, zeealsem, gewone zoutmelde, zeekweek, riet. Geen bomen of struiken. • Dieren: hazen, ganzen, scholeksters, lepelaars, veldleeuweriken, vee (koeien, schapen, paarden) en veel soorten ongewervelden. Gebruik: natuurgebied, landbouw (beweiding), kustverdediging.
Zeekraal
Passie voor het wad
Volgens Alma de Groot
Zand, klei, wind en water, dat zijn de ingrediënten die nodig zijn voor het ontstaan van kwelders.
Alma de Groot , als kind in de zandbak al gefascineerd door zand en water, doet uitgebreid onderzoek naar hoe de ‘motor’ van een kwelder werkt.
TEKST: MARCUS WERNER
Tot aan de vroege middeleeuwen, vertelt onderzoeker Alma de Groot (1977), liepen bewoners van het waddengebied zelfs kilometers van zee nog gevaar van een hoge vloed: ‘De dorpen lagen op terpen, rondom lag de kwelder die af en toe overstroomde. Je snapt heel goed dat die mensen dijken gingen bouwen om het op de kwelder grazende vee en zichzelf te beschermen wanneer zij het land bewerkten.’ Begrip voor de angst van de vroege bewoners kwam toen De Groot eens alleen op de kwelder van Schiermonnikoog aan het werk was, ver van de dijk. ‘Ineens werd ik mij bewust van die sluimerende natuurkracht verderop.’
Wadden bij Utrecht
Tegenwoordig zijn de meeste kwelders in het waddengebied aan landzijde begrensd door dijken. De Groot bestudeert de processen waarmee kwelders worden gevormd. ‘Intussen weten we dat kwelders ook kunnen bijdragen aan veiligheid. Wil je de vorming van kwelders stimuleren of ze beschermen, dan moet je inzicht hebben in de mechanismen erachter.’
Zand, klei, wind en water zijn nodig voor
het ontstaan van kwelders. Het zijn niet direct ingrediënten die passen bij Soest, het Utrechtse dorp waar De Groot opgroeide. De Waddenzee zag ze voor het eerst op haar achttiende, tijdens een schoolexcursie. Toch intrigeerden water, zand, slib en de landschapsvormen daarvan haar al van jongs af aan. ‘Misschien komt het door de Soesterduinen, zandverstuivingen in de buurt van mijn ouderlijk huis. Of de zandbak waarin ik als kleuter het zand door mijn vingers liet lopen.’ De Groot zocht na de middelbare school een exacte studie. Het werd Fysische Geografie in Utrecht. Er volgde een promotieonderzoek naar de natuurlijke gammastraling van kwelders aan de Rijksuniversiteit Groningen. Na een periode als adviseur kustbeheer bij Rijkswaterstaat en als onderzoeker aan de Wageningen Universiteit kon De Groot aan zeeonderzoeksinstituut IMARES op Texel gaan werken aan zowel de fysische als ecologische processen achter de vorming van kwelders en duinen. Ze greep de kans met beide handen aan.
Straling uit de bodem
Voor haar promotie onderzocht De
Eilandkwelder
Passie voor het wad
Groot of de zwakke straling, die klei en zand van nature uitzenden, is te gebruiken voor het in kaart brengen van kweldervormingsprocessen. Kwelders ontstaan wanneer langs een zwak oplopende kust zonder veel stroming of golfslag, sediment wordt afgezet. De Groot: ‘Omdat zand en klei gammastraling van verschillende sterkte uitzenden, kun je dat in principe gebruiken om met gevoelige meetapparatuur het zand- en kleigehalte van kwelderbodems zeer nauwkeurig te meten. Dat geeft meer inzicht in hoe zo’n kwelder wordt opgebouwd. En ook waar de zand- en kleideeltjes vandaan komen.’ Maar na jaren van nauwkeurige experimenten bleek
DE ONTDEKKING
Washover is overschat
gammastraling niet de gedroomde kweldermeettechniek. ‘Het watergehalte van de kwelder, dat van nature erg schommelt, beïnvloedde de metingen te veel.’
Daardoor kon de nieuwe techniek niet de oude arbeidsintensieve methode - met een guts grondmonsters steken - vervangen. De Groot: ‘Natuurlijk was ik teleurgesteld dat de techniek niet werkte. Ik wilde die kwelder heel graag doorgronden!’ Toch leverde De Groots kwelderonderzoek een onverwachte vondst (zie kader ‘Washover is overschat’).
Stoep tegen stormen
De laatste jaren werkt De Groot samen met onderzoekers uit uiteenlopende
vakgebieden om de kennis van kwelders te vergroten en nieuwe inzichten over te dragen aan beheerders. Zo blijken kwelders bij te dragen aan de veiligheid tegen overstromingen. De ‘stoep’ van sediment voor de dijk breekt stormgolven, die zo niet tegen de dijk kunnen beuken. Ook maakt het zware sedimentpakket de dijk stabieler. ‘Daarbij is de kleiige kwelder slecht doordringbaar voor water, waardoor er minder kwelwater onder de dijk sijpelt.’ De vegetatie en insectenrijkdom van kwelders vertegenwoordigen, naast de nestgelegenheden en hoogwatervluchtplaatsen, een grote natuurwaarde.
Kale zandplaat
Eerst werd gedacht dat washovers voor de ontwikkeling van de aan de waddenzijde gelegen kwelders van de Waddeneilanden belangrijk zijn. Washovers zijn doorbraken van de zee door de duinenrij aan Noordzeezijde, die grote hoeveelheden zand op de kwelders werpen. Vaak ontstaan washovers bij hevige stormen. De Groots promotieonderzoek leverde een ander beeld. Om haar stralingsmetingen te ijken, deed zij met een leger assistenten talloze grondboringen op de kwelder van Schiermonnikoog, om de bodemstructuur in kaart te brengen. ‘Daaruit bleek dat de kwelder vooral is opgebouwd uit klei, met daarin een mozaïek van dunne laagjes zand. Als washovers zo belangrijk zijn, verwacht je uitgestrekte, dikke pakketten zand. Washovers komen nog wel regelmatig voor en dragen ook wel bij aan de kweldergroei. Maar mijn onderzoek leert dat de jaarlijkse, gestage aanvoer van klei door de Waddenzee belangrijker is.’
‘Rijshoutdammen blijken op veel plaatsen al voldoende voor kwelderaangroei’, vertelt De Groot. ’Vanwege de aantrekkelijkheid zouden beheerders in hun enthousiasme weleens overal kwelders willen aanleggen, maar het kan niet overal.’ De Groot werkte mee aan een kaart waarop, naast de bestaande kwelders langs de Waddenzee, kuststroken staan aangegeven waar nieuwe kwelderontwikkeling gemakkelijk is. Ook staat op die kaart waar het slechts met grote inspanning mogelijk is of onhaalbaar. Intussen is de kwelderonderzoeker betrokken bij de vernieuwende ‘slibmotor’ bij Harlingen. Daarbij wordt gebaggerd slib uit de Friese haven slim verspreid in zee, waarna stromingen het verder vervoeren en op termijn nieuwe kwelders vormen. ‘Waanzinnig interessant. Zo’n kwelder groeit binnen luttele decennia van een pril kaal zandplaatje tot een rijk begroeide strook land vol leven!’
50 jaar wetenschap
Deel 2
Visserij
Visvoer
De visserij heeft in de 50 jaar dat de Waddenvereniging bestaat voor veel rumoer gezorgd. De opvattingen over zeevoedsel uit de Waddenzee en het oogsten daarvan, zijn in deze vijf decennia flink verschoven. De Waddenvereniging speelde daarin een belangrijke rol.
TEKST: MARCUS WERNER
In 1970, vijf jaar na de oprichting van de Waddenvereniging, schrijft de vooraanstaande Nederlandse visserij-onderzoeker Berend Havinga in Waddenbulletin, de voorganger van WADDENmagazine, over de mosselkweek en garnalenvangst in de Waddenzee. In het artikel ‘De Waddenzee als producent van menselijk voedsel’ doet Havinga uit de doeken hoe geschikt de Waddenzee is voor de mosselkweek, en hoe met relatief weinig moeite er consumptiemosselen zijn te oogsten zonder de ‘roofbouw die overal bij de exploitatie van de zee wordt gepleegd’. In hetzelfde nummer van Waddenbulletin betoogt de visserijbioloog en latere directeur van zeeonderzoeksinstituut NIOZ op Texel, Jenne Zijlstra, dat afsluiting van de Waddenzee kan leiden tot een afname van de scholstand vanwege zijn kinderkamerfunctie. Kweken en uitzetten van jonge platvis zou een oplossing kunnen zijn, aldus Zijlstra, maar dat is waarschijnlijk onrendabel duur. Beide visserijbiologen pleiten in hun artikelen voor het openhouden van de Waddenzee en leggen daarmee gewicht in de schaal van het hoofddoel van de Waddenvereniging in die tijd.
Stoere vissermannen
Opvallend aan de artikelen van Zijlstra en Havinga is hoe over de natuur van de Waddenzee wordt geschreven vanuit het oogpunt van menselijk gebruik. Havinga noemt nog wel het belang van mosselen als voedsel voor eidereenden. En zijn nadruk op de opbrengsten van visserij als argument om de Waddenzee te behouden was hoogstwaarschijnlijk >
Garnalenvisser
ROY VROUWENVELDER
Vissen met staand want
De mossel- en kokkelvisserij in de Waddenzee is rond 1980 uitgegroeid tot industriële proporties
Deel 2
Visserij
expres, maar daarom juist: zelfs in het huisorgaan van de Waddenvereniging wogen zulke economische redeneringen kennelijk zwaar. In de eerste special over visserij van Waddenbulletin (1978) staan verhalen over de verdwenen visserij op de Zuiderzee-haring en de vissers van het voormalige eiland Wieringen. Veel sympathie schemert er door voor de stoere vissermannen en hun jacht op kokkels, mosselen, alikruiken en wulken, haring, ansjovis, geep en paling. De visserij, zo lijkt het, was in de jaren zeventig nauwelijks een steen des aanstoots, ook niet voor de Waddenvereniging. In 1980 verscheen in Waddenbulletin een verhaal over een alternatief ogende, bebaarde visserman die als een van de eersten een milieuvriendelijke vismethode toepaste. Het jaar daarop pakte het blad uit met een serie artikelen over de mechanische kokkelvisserij, inclusief de ‘barbaarse’ effecten op de ecologie van de Waddenzee. De tijden veranderden.
Metalen sleepnetten
De mossel- en kokkelvisserij in de Waddenzee waren uitgegroeid tot industriële proporties. Meer dan dertig schepen vissen rond 1980 op kokkels op de ondiepe en droogvallende platen van de Waddenzee. Vaak zijn de schepen speciaal gebouwd, met een zeer kleine diepgang, een gigantisch ruim om kokkels in te vervoeren en een kookinstallatie aan boord om de vangst meteen te verwerken. De kokkels worden geoogst met metalen korven, die naast de schepen over en door de wadbodem getrokken worden. Traditioneel werden kokkels met de hand gevist, door een soort hark door de wadbodem te trekken.
Tweemaal zo veel mosselschepen, het meest van mosselkwekers uit Zeeland, varen in het voorjaar af en aan om met metalen sleepnetten mosselzaad (pasgeboren mosseltjes) van de wadbodem te oogsten en die uit te zetten op mosselpercelen onder
water waar de schelpdieren uitgroeien tot consumptieformaat.
Geest uit de fles
De mossel- en kokkelvangst is schadelijk, beginnen onderzoekers te merken. Nieuwe mosselbanken krijgen door alle gesleep over de wadbodem geen kans zich te vestigen. Terwijl die mosselbanken als rijke voedselbron voor talloze wadvogels, maar ook schuilplaats voor allerhande wormen, krabben en vissen, onmisbare schakels zijn in het ecosysteem. De ‘kokkelkorren’ woelen de bodem zodanig om, dat die minder slibbig achterblijft. Onderzoekers stellen dat zo niet alleen de opgeviste kokkels niet meer beschikbaar zijn voor schelpdieretende wadvogels, maar ook andere belangrijke bodemdieren verdwijnen.
De strijd breekt los. De Waddenvereniging vecht bij de rechter onvermoeibaar vergunningen aan, die vissers nodig hebben vanwege de natuurwetgeving. De media duiken gretig op onrustbarende verhalen van wetenschappers over eidereenden die massaal sterven door voedselgebrek. De politiek stelt in 1990 voor om een deel van de Waddenzee te sluiten voor schelpdiervisserij, maar dat mislukt op juridische gronden. Toch is de geest uit de fles.
In de jaren die volgen ontbrandt een felle discussie tussen natuurbeschermers, overheid en visserijvertegenwoordigers over welk oppervlak van de Waddenzee voor de visserij gesloten zou moeten worden. Alle commotie - vaak aangezwengeld door de Waddenvereniging - leidt ertoe dat in 1993 een kwart van de Waddenzee voor visserij dicht gaat. Uiteindelijk blijkt in 2004, na een grootschalig onderzoek, dat mechanische kokkelvisserij zodanig haaks staat op Europese natuurregels, dat het geheel wordt verboden. Tot slot moet de mosselsector in 2008 instemmen met een ingrijpende wijziging: de visserij op mosselzaad wordt stapsgewijs verminderd en speciale in het water hangende touwen of netten vangen voortaan jonge mosselen.
Niet alleen wadvogels eten kokkels, ook mensen zijn er gek op.
Opwarmende kinderkamer
De vangst van andere soorten zeevoedsel dan mosselen, kokkels en garnalen is in de Waddenzee altijd betrekkelijk klein geweest. Vissen als haring, schol en tong werden op de Noordzee gevangen en dat is nog steeds zo. Wel is de Waddenzee belangrijk voor de jonge stadia van commercieel belangrijke vissoorten. Larven van de schol, die in de Noordzee worden geboren, komen met zeestromen mee de Waddenzee in en zwermen in het voorjaar uit in de voedselrijke ondieptes. Ook voor een deel van de Noordzeetong is de Waddenzee zo’n kinderkamer. Sinds 1960 onderzoeken visbiologen op Texel de vangsten
in een fuik die bij het zeegat naar de Waddenzee is geplaatst. Deze ‘NIOZfuik’ laat een grote verschuiving zien in de soortensamenstelling van in of uit de Waddenzee zwemmende vissen, die volgens wetenschappers vrijwel zeker is te wijten aan klimaatopwarming. Tussen 1985 en 2014 warmde het waddenwater gemiddeld 1,5 graad Celsius op. In de NIOZ-fuik zwemmen steeds vaker warmwatersoorten als zeebaars en harder en zelfs soorten uit de Middellandse Zee. Andersom lijken soorten die van koeler water houden te vertrekken. Zeebaars en harder zijn gewilde consumptievissen en de laatste
jaren ontwikkelt zich een visserij op de twee soorten met omgevingsvriendelijke netten en lijnen. Minder gunstig is dat in de Waddenzee opgegroeide schol, waarvan vroeger een deel na een periode in de Noordzee opnieuw de Waddenzee opzocht, dat niet meer lijkt te doen, waarschijnlijk als gevolg van het warmere water. Die verdwenen oudere schollen dragen zeker bij aan een fenomeen waarover wetenschappers zich nog achter de oren krabben: de vangsten van NIOZ-fuik daalden van 65 kilo per dag in 1965 tot een schamele en voor vele visbiologen zorgwekkende 5 kilo in 2014.
BEELDTAAL
In opdracht van de Leeuwarder Courant en het Fries Museum fotografeerde, filmde en sprak de bekende fotograaf Kadir van Lohuizen de vissermannen en -vrouwen van het wad. De zwart-witfoto’s bij dit artikel zijn van hem. Tot en met 30 augustus is zijn werk in het Fries Museum te zien. Lezers van het WADDENmagazine krijgen korting.
Kijk in het WADgidsje op pag. 20/21 voor de kortingsbon.
Tussen 1985 en 2014 warmde het waddenwater gemiddeld 1,5 graad Celsius op. Een warmwatersoort als zeebaars rukt op
Bijvangst gaat overboord
De garnalenvangst was en is in de Waddenzee traditioneel de grootste visserijtak. Garnalenboten vissen het hele jaar, met sleepnetten die zij door de diepere geulen trekken. In 1965 visten honderd schepen zo’n 16 miljoen kilo garnalen op, waarvan ongeveer de helft ondermaats. Tussen 2003 en 2013 schommelt de garnalenvangst tussen de 12 en 17 miljoen kilo, volgens gegevens van landbouwinstituut LEI. De LEI-gegevens splitsen niet uit naar formaat garnaal, maar waarschijnlijk bestaat de vangst tegenwoordig uit vooral volwassen exemplaren, door de invoering van betere sorteermachines op de schepen. De forse garnalenvangst baart de Waddenvereniging en andere natuurorganisaties zorgen. De garnaal plant zich razendsnel voort en lijkt een hoge visserijdruk goed aan te kunnen. Echter, dat geldt veel minder voor de vele vissen die als bijvangst in de garnalennetten belanden. Die worden weliswaar uitgezeefd en teruggegooid in zee, maar overleven dat meestal niet. Daarnaast verstoren rollers voorop garnalennetten, die de op de bodem levende kreeftachtigen laten schrikken
en in de netten belanden, voortdurend de wadbodem. Mosselbanken en zeegrasvelden krijgen zo minder kans te herstellen.
Haaien en roggen
De Waddenvereniging wil geen verbod op alle visserij, maar zet in op een gemengde visserij, waarbij vissers inspelen op de vraag van de markt en afhankelijk van het seizoen vissen op verschillende soorten. Wouter van der Heij, visserijspecialist van de Waddenvereniging: ‘De garnalenvisserij is nog steeds ongereguleerd, dat is niet meer van deze tijd. En de negentig kotters die nu vissen, zijn er veel voor een gebied als de Waddenzee. De netten komen op elke vierkante meter van de geulen.’ De problemen liggen ook aan starre vergunningsregels: wie een vergunning heeft voor garnaal zit daar aan vast, met een gespecialiseerd schip. Van der Heij: ‘Het voorjaar is voor garnalenvissers een magere tijd en dan zouden ze best op een andere visserij willen overstappen, maar dat mag niet omdat ze de vergunningen niet hebben.’ Over het bijvangstprobleem zegt Van der Heij: ‘Die discards vertegenwoordigen nog 70 procent van de vangst. Wat dat betreft is het aanstaande verbod op discards overboord zetten door de EU een stap voorwaarts. Het zal in elk geval een stimulans leveren voor de visserijsector om vistechnieken te ontwikkelen met minder bijvangst. Natuurbeschermingswetten zullen min of meer dwingen die bodemverstoring te verminderen. Door te praten met de vissers hopen we die omslag te bereiken: een veel meer duurzame, flexibele waddenvisserij. We weten uit economische studies dat vissers daarmee heus niet minder verdienen dan nu. Voor meer exclusieve en duurzaam gevangen soorten als harder en zeebaars is zeker een markt. Wie weet krijgen we dan toch op termijn een Waddenzee met flinke oppervlakten mosselbank en zeegrasvelden, waartussen weer uit de Waddenzee verdwenen grote roofvissen als haaien en roggen zwemmen.’
WAD4U WAD4U
HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: WADDENVERENIGING
POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-493693 E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL
WIL JE DE DIGITALE JEUGDNIEUWSBRIEF ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES NAAR INFO@WADDENVERENIGING.NL
TEKST: JOJANNEKE DRIJVER
RUIM BAAN VOOR DE JEUGD! ALTIJD IN HET HART VAN HET WADDENMAGAZINE: VIER JEUGDPAGINA’S.
DAT GEEFT JONGE (EN ÓÓK OUDERE) LEDEN DE KANS EVEN SNEL WADDENINFORMATIE TE TANKEN.
BASISUITRUSTING WADDEN
Ben je deze zomer op de Wadden? Trek je laarzen aan en word ontdekkingsreiziger!
Deze spullen mogen beslist niet ontbreken in je bagage:
Garnalennetje of klein schepnetje
Lees op de volgende pagina’s wat je allemaal kunt vangen met een garnalennetje. Met een klein schepnetje kun je ook op vlinder- en insectenonderzoek! Wauw, wat een kleuren.
Verrekijker en vergrootglas Ooit in de ogen van een garnaal gekeken? Planten en dieren worden echt indrukwekkend als je ze van heel dichtbij bekijkt.
Schep of riek Als je aan de rand van het wad staat, zie je vooral heel veel lucht en leegte. Maar graaf eens in de bodem en je staat versteld van alle soorten wormen en schelpdieren die je daar tegenkomt! Het wad is ineens een miljoenenstad.
VOER VOOR JAREN ONDERZOEK
In het waddengebied valt er meer dan genoeg te onderzoeken. Alleen al op de kwelders, de stukken land die voor de dijk liggen, leven meer dan 2300 (!) verschillende soorten planten en dieren. En dat is best bijzonder, want het is geen gemakkelijke plek om te wonen. Het kan er ijskoud zijn, maar ook snikheet. Soms krijg je een plens zoet regenwater over je heen, dan weer word je volledig overstroomd door golven zout water. Op de plekken van het wad die regelmatig droogvallen, komen nog eens 2700 verschillende planten en dieren voor. In het water leven meer dan 100 soorten vissen. En dan zijn er nog eens 400 verschillende bodemdieren, zoals wormen en schelpdieren.
WAD4U WAD4U
WAD4U WAD4U
VAN BIOBINGO TOT RAFTEN
Houd jij van de natuur en buiten zijn? Je bent niet de enige! Ga deze zomer op waddenkamp, de leukste manier om de natuur te ontdekken en tegelijkertijd nieuwe vrienden te maken.
Ben je tussen de 8 en 15 jaar oud? Dan kun je van 3 t/m 7 augustus of van 10 t/m 14 augustus meedoen aan het Texelkamp van Ecomare. Texel heeft alles voor een natuuravontuur: wad, strand, zee, bos, heide en duinen. Je komt deze week echt overal, zelfs achter de schermen bij de zeehondenopvang! Je overnacht in een groepsverblijf in het bos, een ideale uitvalsbasis voor een nachtelijke speurtocht naar vleermuizen en andere nachtdieren. Schotse Hooglanders zijn die dagen de buren! Naast een nachtelijke speurtocht ga je ook vissen met een sleepnet, pannenkoeken bakken in het bos en barbecueën naast de zeehonden. Voor de wat oudere jeugd zijn er nog uitdagender onderdelen zoals een surfles of raften.
Een zomerkamp op Texel kost € 260,- en wordt begeleid door vrijwilligers en medewerkers van Ecomare. Meer informatie: 0222-317741 of mail: educ@ecomare.nl.
De JNM (Jongeren in de Natuur) is een vereniging voor en door jongeren van 12 tot 25 jaar die houden van de natuur. In de zomervakantie organiseren ze verschillende kampen in het waddengebied. Van 2 t/m 7 augustus is er de Wilde Waddenweek voor jonge leden van 11 t/m 14 jaar op Terschelling. Oudere leden begeleiden de groep met schelpen zoeken, vlinders vangen, het eiland rondfietsen en kampvuur maken of gekke dingen als biobingo en komkommersjoelen! Voor dezelfde leeftijdsgroep en ook op
Terschelling is van 9 t/m 14 augustus het Wadkamp. Je gaat dan onder andere vogels kijken, vlinders en libellen vangen, korren en schelpen zoeken. Een mooie afsluiter van de zomervakantie is het Zomerkamp Lauwersmeer van 17 t/m 23 augustus. In het lauwersmeergebied kun je juist in deze tijd heel veel soorten vogels zien. Voor dit kamp maakt het niet uit of je al heel veel vogelervaring hebt, of dat je net begint en graag eens mee wilt. Er valt voor iedereen genoeg te zien en te leren.
Meer informatie en inschrijven: www.jnm.nl.
ColumnArjan
Weg met die frons! Ga daarom het wad op en werk samen aan een mooie Waddenzee.
Zo simpel is het, aldus Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging.
Fronsbesparing
Er zijn van die dagen dat ik knal van de energie en wel duizend ideeën heb voor projecten waar ik morgen mee zou willen beginnen. Een van die ideeën is een fotoreportage van de gezichten van mensen die van het wad komen na een excursie of een wadlooptocht. Een soort voor- en na-reportage van de blik van die mensen. Mijn ervaring is dat de meeste mensen iets ‘lichter’ kijken, met een sprankeling in de ogen als zij van het wad afstappen. Dan is het helemaal mooi om te zien dat ‘de frons’ is verdwenen. De Frons. Daarmee bedoel ik die twee plooien tussen de wenkbrauwen, die zich laten zien als iemand lekker aan het malen is in het hoofd.
Als directeur van de Waddenvereniging kom ik vaak in zaaltjes waar het vol is met gefronste gezichten. Dan gaat het over ingewikkelde bestuurlijke problemen of overbodige plannen die niet passen bij het wad. Op het eiland zie ik die fronsen ook vaak als het gaat over Natura2000, de wettelijke bescherming van natuur uit de Europese
koker. Wat een weerstand roepen die regels iedere keer toch op. Het liefst zou ik gewoon met iedereen uit het zaaltje lopen om het wad op te gaan en daarna ongefronst te bespreken waar het om gaat. ‘Oké jongens, genoeg met de mooie praatjes, nu naar buiten.’ Zoiets. Maar soms zijn die regels gewoon hard nodig om de kaders aan te geven, zodat mensen met de meeste centen of die het luidste roepen niet zomaar anderen opzij kunnen zetten. Zo zette de regelgeving van Natura2000 de tegenstellingen rond mosselvisserij in de Waddenzee ooit op scherp, waarna de partijen met elkaar een aanpak hebben bedacht waar we nu nog mee werken. Dat levert een behoorlijke fronsbesparing op.
Kortom, ik doe een pleidooi voor fronsbesparing, door goede samenwerking en door veel naar buiten te gaan. Met onze Werelderfgoedweken bijvoorbeeld. Wie weet sta ik daar dan met een camera klaar, voor een foto. Een foto vóór en een foto nà de tocht. Zonder frons.
wadden vereniging .nl
Deining
De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied. Vaker waddennieuws ontvangen? Een abonnement op de digitale nieuwsbrief is gratis: www.waddenvereniging.nl.
HARTELIJK DANK!
Regelmatig ontvangt de Waddenvereniging giften van haar leden. Sommigen ronden de minimum contributiebijdrage naar boven af, anderen geven jaarlijks een extra bedrag. Bijzondere gebeurtenissen vormen voor veel leden aanleiding de vereniging extra te steunen. Een lid uit Den Haag doneerde € 2.750,- n.a.v. zijn 25-jarig jubileum bij de BNG-bank. Een echtpaar uit Soest vierde hun 50jarig huwelijk en maakte € 850,- over. Ten slotte ontvingen we van de St. Corbello/Anthos bank in Amsterdam een bedrag van € 2.500. Alle gulle gevers van harte bedankt!
IN MEMORIAM
Op 17 april jongstleden bereikte ons het droevige bericht dat Karel van der Zwiep (1937-2015) is overleden. Karel kwam in 1974 als eerste jurist in dienst van de Waddenvereniging. Hij speelde een grote rol bij het tot stand komen van een nationaal en internationaal beschermingsbeleid voor de Waddenzee. Dankzij zijn doorzettingsvermogen sneuvelden de plannen voor de inpoldering van Noord-Friesland Buitendijks, kon de aanleg van een Dollarthafen voorkomen worden en zag de NAM uiteindelijk af van de aanleg van een olie-gasleiding door de Waddenzee. Hij stond ook aan de wieg van de internationale samenwerking rond de Waddenzee. Onvermoeibaar was zijn streven naar een internationaal waddenverdrag, waarin de bescherming van de Waddenzee juridisch moest worden vastgelegd. Bij zijn pensionering in 2002 benoemde het bestuur hem vanwege deze verdiensten tot erelid van de Waddenvereniging.
Wij wensen zijn familie en vrienden alle sterkte toe bij het verwerken van dit verlies.
TEKST: JOJANNEKE DRIJVER, WOUTER VAN DER HEIJ, RENE JELLEMA, HANS REVIER
MOOIE CIJFERS
De leden van de Waddenvereniging zijn dik tevreden over het werk dat de vereniging voor het wad doet. Dat blijkt uit een groot onderzoek dat begin dit jaar onder leden en niet-leden is uitgevoerd. De gemiddelde waardering onder de leden is een 8,1. Ook niet-leden geven de vereniging een ruime voldoende: 6,9. Hoewel men over het algemeen tevreden is over de activiteiten van de vereniging, vinden de leden wel dat er meer aan educatie gedaan moet worden. Ook ziet men graag dat de Waddenvereniging activiteiten voor haar leden in het gebied organiseert. 90 procent van de leden leest het WADDENmagazine en waardeert het ledenblad met een 7,9.
‘STOP MET VISSEN IN DE WADDENZEE’
Deze uitspraak van hoogleraar Han Olff van de Rijksuniversiteit Groningen op het afsluitende symposium van de onderzoeksprojecten Waddensleutels en Mosselwad, zorgde voor het nodige rumoer in de zaal. Olff presenteerde de eerste interactieve natuuratlas van de Waddenzee. Alle wadplaten zijn de afgelopen jaren bemonsterd, waardoor nu precies kan worden getoond welk bodemleven waar voorkomt. Hierbij valt op dat de delen van de Waddenzee die weinig bevissing kennen een rijker
bodemleven hebben. De Waddenvereniging vraagt al jaren om een behoudende visserij op de Waddenzee, en terughoudendheid bij vergunningverlening als onduidelijk is wat het effect is van een bepaalde visserijvorm op de waddennatuur. De twee onderzoeksprojecten tonen aan dat het beschermen van mosselbanken en een kritische kijk op het effect van de visserij op het bodemleven van de Waddenzee een juiste is. Aangezien de meeste visserij plaatsvindt in de diepere delen van de Waddenzee, is
het van groot belang dat de natuuratlas van de Waddenzee wordt uitgebreid met de geulen en zeegaten. Deze informatie vormt de basis voor de gesprekken met de vissers en vergunningverleners over de ruimte die er op de Waddenzee is voor visserij. De natuuratlas van de Waddenzee en veel andere informatie over de rol van mosselbanken staat op: www. waddensleutels.nl. Tijdens het symposium werd ook Een zee van Mosselen, een nieuw handboek over mosselbanken, aangeboden aan een
van de beheerders in het waddengebied. In het handboek worden de resultaten besproken van zes jaar onderzoek en worden belangrijke vragen behandeld hoe om te gaan met mosselbanken. Kijk voor meer informatie op: www.mosselwad.nl.
Deining
MAAK KANS OP PLANEET TEXEL
Eens wat anders lezen over het grootste Nederlandse Waddeneiland? Planeet Texel staat boordevol informatie van insiders, geheime tips en bijzondere verhalen. In dit leuke en informatieve boekje komt het ware eilandleven aan bod. Het is voor € 9,95 te koop bij de VVV-Texel, maar onder de lezers van het WADDENmagazine mogen we een aantal exemplaren verloten. Stuur voor 1 juli een mailtje aan info@waddenvereniging.nl o.v.v. ‘Planeet Texel’ en je dingt mee. Info: www.planeettexel.nl.
PRIJS VOOR VISMIGRATIERIVIER
De ir. Marten Biermanprijs van de IJsselmeervereniging ging dit jaar naar de initiatiefnemers van de Vismigratierivier in de Afsluitdijk. Deze prijs wordt tweejaarlijks uitgereikt aan een persoon, instelling of een groep die zich bijzonder verdienstelijk heeft gemaakt voor het behoud van landschap, natuur en cultuurhistorische waarden van het IJsselmeergebied. Volgens de IJsselmeervereniging levert de Vismigratierivier een belangrijke en baanbrekende bijdrage aan het herstel van zoet-zoutovergangen, waardoor in de toekomst het IJsselmeer weer zijn dynamische karakter terug kan krijgen. Bij de overhandiging bedankte Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging, nadrukkelijk alle betrokkenen bij de Vismigratierivier.
RUMOER ROND MIJNBOUW IN DE WADDENZEE
Een meerderheid in de Tweede Kamer heeft grote bezwaren tegen de plannen voor gaswinning bij Terschelling. In april is een motie aangenomen waarin de Kamer minister Kamp verzoekt tot het opschorten van het verlenen van alle vergunningen voor gaswinning in het waddengebied. De Tweede Kamer reageerde met het aannemen van een
motie en amendement eindelijk op de grote maatschappelijke onrust tegen mijnbouwactiviteiten in het gebied. Dat kwam in een stroomversnelling na het vernietigende rapport van de Onderzoeksraad voor de Veiligheid over de gang van zaken rond de aardgaswinning in Groningen, en de nieuwe plannen voor gasboringen op of bij Terschelling.
Totdat er een gedegen besluit is genomen over het toekomstige Nederlandse beleid op energie en gaswinning, wil de Tweede Kamer dat alle bestaande en nieuwe vergunningsaanvragen voor gaswinning in het waddengebied bevroren worden. Daarnaast wordt de mijnbouwwet, dankzij het amendement van de Partij van de Arbeid, zodanig aangepast,
HET BLAUWE HART
Verbetering van de visstand in het IJsselmeer is een belangrijk doel van Het Blauwe Hart, een samenwerkingsverband van organisaties rond het IJsselmeer. Er moeten meer paaiplaatsen komen, meer plaatsen waar de vis ‘door’ de harde dijken heen kan zwemmen en de beroepsvisserij moet verduurzamen. Naast de Vismigratierivier moeten initiatieven als de Marker Wadden en de oeverdijk aan de Noord-Hollandse kust meehelpen aan goede migratiemogelijkheden, zodat trekvissen kunnen paaien en opgroeien in voor hun aantrekkelijke ondiepten. Kijk voor een uitgebreid artikel op www.waddenvereniging.nl.
Het Samenwerkingsverband Het Blauwe Hart bestaat uit: It Fryske Gea, Waddenvereniging, Landschap Noord-Holland, Sportvisserij Nederland, Het Flevolandschap, IJsselmeervereniging en Natuurmonumenten. Gezamenlijk zetten zij zich in voor een robuust en natuurlijk IJsselmeergebied.
Meer informatie: www.blauwehart.org.
dat bij toekomstige plannen voor mijnbouw in het waddengebied, milieu- en natuurbescherming in brede zin redenen worden om een vergunning te weigeren.
‘Nieuw is dat de politiek de milieu- en natuurbescherming serieus gaat laten meewegen in de besluitvorming rond de mijnbouwvergunningen. Een doorbraak waar wij heel blij mee zijn’, aldus Arjan
Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging.
Ondertussen wordt achter de dijken hard doorgewerkt aan de voorbereidingen voor het boren van een nieuwe zoutmijn onder de Waddenzee. Tegen die nieuwe zoutwinning hebben natuurorganisaties van meet af aan geprotesteerd. Ook deze delfstofwinning brengt grote
risico’s mee voor het gebied. Hoe mooi de meerderheid in de Tweede Kamer tegen de gaswinning op Terschelling ook is, het betekent nog niet dat de Waddenzee gevrijwaard is van alle nieuwe schadelijke mijnbouwactiviteiten.
HET
MARCO 'S WADDENREC E TP
Japans geheim
In 2012 opende meesterkok Marco Poldervaart zijn restaurant ’t Havenmantsje. In het markante pand pal aan de haven van Harlingen, proef je in de gerechten de wind, het water en het wad. Marco werkt graag met waddenproducten en speciaal voor het WADDENmagazine stelt hij een jubileummenu samen.
TEKST: MARCO POLDERVAART FOTO'S: DORUS BREIDENBACH
Tempura oyster
Ik weet het nog precies, februari 2010 reisde ik af naar Ierland. Deze trip was bedoeld om de kwaliteit van het Ierse lamsvlees te zien, te ruiken en te proeven. Prachtige ervaring in een bijzonder land. Tijdens deze reis deed ik ook Schotland aan en in Edinburgh dineerde ik in visrestaurant Ondine. Daar bestelde ik: Tempura Oysters Vietnamese Dipping Sauce. Wat een smaken: zilt, zoet, zuur, hartig, beetje scherp en krokant. Na de maaltijd vroeg ik aan de chef het recept van deze oester.
Dipping sauce
100 gram limoensap
100 gram suiker
50 gram chilisaus
20 gram knoflook (fijn gehakt)
100 gram nam pla
(vissaus, te koop in de meeste toko’s)
60 gram water en om te binden: aardappelzetmeel
• Meng alle ingrediënten samen en breng rustig aan de kook.
• Maak het aardappelzetmeel aan met een beetje water. Gebruik dit om de dipping sauce iets bij te binden. Let op dat het sausje wel kookt wanneer je het zetmeelpapje beetje bij beetje toevoegt, binding ontstaat pas bij het kookpunt.
Tempura oyster
6 waddenoesters
50 gram gemalen kroepoek tempurabloem bruiswater
• Steek de oesters open en bewaar ze op een klein bolzeefje.
• Maak van de tempurabloem samen met een beetje bruiswater een beslag met de dikte van pannenkoekbeslag.
• Haal de oester door het beslag, dep ze door de gemalen kroepoek en doe ze dan direct over in een hete frituur van 180 graden voor 40 seconden.
• Serveer de oester in zijn schelp met onderop de dipping sauce.
Japanse oester
De Waddenzee zit boordevol leven. Daar profiteren niet alleen de vogels van. De natuur van het wad is ook een bron van zuivere, wilde voedselproducten: kokkels, mosselen en de laatste twintig jaar ook de Japanse oester. Op de drooggevallen wadplaten rapen vissers met de grootste zorg voor de natuur deze oesters. Oorspronkelijk komt de Japanse oester uit de Stille Oceaan. Toen het slecht ging met de inheemse platte oester, hebben Zeeuwse oestervissers het dier geïmporteerd. Vanaf eind jaren tachtig is deze tweekleppige bezig met een enorme opmars in onze wateren. Nu kom je overal op het wad, op de dijken en in de havens de Japanse oester tegen. Het bestaan van deze smakelijke waddenoester lijkt een goed bewaard geheim. Particulieren mogen per persoon tien kilo oesters rapen. Maar beter is het om een maaltje oesters te bestellen bij bijvoorbeeld de Goede Vissers: www.goedevissers. nl. Of via Veltman Vis Service: www.veltmanvis.nl.
Kijk in het WADgidsje op pag. 30/31 voor een speciale korting in restaurant ‘t Havenmantsje.
‘De zee brengt
THEATERVOORSTELLING OORSPRONG REIST
In dit jubileumjaar van de Waddenvereniging is de theatervoorstelling Oorsprong te zien op zes plekken langs de waddenkust. In deze productie van theatergezelschap BUOG speelt de Waddenzee de hoofdrol.
TEKST EN FOTO'S: FRANK PETERSEN
Kees Botman
Jan Tekstra
het leven’
LANGS HET WAD
Het is een knisperende lentedag. Er waait een straffe wind uit het westen, wolken waaien over. De zee is ver teruggetrokken. Aan de waddendijk bij Harlingen staan Kees Botman en Jan Tekstra van BUOG, een klein theaterbedrijf uit Leeuwarden. Het geluid van scholeksters en een enkele grutto weerklinkt. Een zeilschip met een lichtbruin zeil vaart langzaam noordwaarts richting haven. Achter de twee mannen ligt de dijk. ‘Als een muur in het landschap’, zegt Botman. Botman en Tekstra bedachten de theatervoorstelling Oorsprong, die deze zomer op zes plekken langs de Nederlandse waddenkust is te zien. De hoofdrol in deze voorstelling wordt
‘gespeeld’ door de Waddenzee zelf. Eerder produceerde BUOG al de spectaculaire voorstelling Leeghwater bij de Afsluitdijk.
Op zoek naar de oorsprong
‘In eerste instantie wilde ik een voorstelling bedenken over Kees Wevers, de oprichter van de Waddenvereniging’, vertelt Botman. ‘Met een simpele daad heeft die man iets in gang gezet. Iets dat er nu nog is en dat ons anders heeft laten kijken naar de Waddenzee. In alle voorstellingen van BUOG hopen we dat het publiek met andere ogen gaat kijken naar de locatie waar zo’n stuk opgevoerd wordt. Dat willen we nu weer bereiken.’ Maar dat
Kees Wevers-idee is toch gesneuveld. ‘Ik wilde het meer over het wad zelf hebben. Ik wilde op zoek naar de oorsprong van mensen, van ons leven. In november organiseerden Jan en ik een inspiratieweekend voor deze nieuwe productie. Met een groep kunstenaars, componisten en dansers hebben wij ons bij de Zwarte Haan over de oorsprong van het leven laten inspireren door een bioloog, een scheikundige en een zanger. Daarna gingen we met z’n allen het waddenslik op. Zo is het begonnen.’
De dijk over Tekstra is acteur, schrijver en componist. Hij raakte na die workshop intens betrokken bij de voorbereidingen. ‘Mijn
ideeën voor deze voorstelling kwamen bijvoorbeeld uit een lezing over het begin van het leven op aarde. We luisterden naar die bioloog en hij vertelde zó mooi beeldend over het ontstaan van kleine levende organismen. Je zag die beestjes gewoon voor je! Er was ook een muzikant uit IJsland die een oude sage uit de Edda vertelde over de zee. Dat was de inspiratie voor mijn tekst over een man die aan de dijk woont maar nog nooit de dijk overgestoken is. En dat idee, van mensen achter een dijk en de zee als bron van leven vóór diezelfde dijk zit nu wel in deze productie.’
WAAR, WANNEER & HOE LAAT
De voorstelling Oorsprong is vanaf 14 augustus te zien, in de open lucht en tijdens laag water. Het publiek neemt plaats op de dijk.
• Ameland 14 en 15 augustus, om 16:00 en 17:00 uur
• Terschelling 18 en 19 augustus, om 19:00 en 20:00 uur
• Texel 21 en 22 augustus, om 19:00 en 20:00 uur
• Pieterburen 28 en 29 augustus, om 16:00 en 17:00 uur
‘De Waddenzee is zo veel meer dan een spiegelend oppervlak waar je snel overheen vaart op weg naar een eiland’
Levensvulkaan
De Waddenzee speelt een prominente rol in de voorstelling. Als decor, maar ook als ‘acteur’. Botman: ‘We willen alle zintuigen van het publiek prikkelen. Ruiken, proeven, horen en zien, de Waddenzee zal overal zijn. We willen dat het publiek meemaakt hoe de Waddenzee leven brengt. Het publiek zal dit leven als het ware uit het slik omhoog zien komen. Toeschouwers worden meegetrokken door het water, langs de vissen, door de bodem van de zee naar het begin van al het leven. Onder water, in de buurt van vulkanen waar het water de juiste temperatuur
• Holwerd 2 en 3 september, om 19:00 en 20:00 uur
• Oosterland/Stroe 4 en 5 september, om 19:00 en 20:00 uur
Kaarten bestellen kan via: www.buog.nl. Leden van de Waddenvereniging krijgen een jubileumkorting. Het verhaal van Jan Tekstra is te zien op: https://www.facebook. com/BUOGLeeuwarden.
Kijk in het WADgidsje op pag. 22/23 voor de korting.
kreeg om bepaalde verbindingen te maken, daar komt het leven vandaan. De Waddenzee is zo veel meer dan een spiegelend oppervlak waar je snel overheen vaart op weg naar een eiland. Ik hoop dat mensen door de voorstelling de Waddenzee vanuit een soort romantisch gevoel gaan zien, met een besef van oorsprong. De zee als een vulkaan van voeding en leven.’
Sterke zee
De Waddenzee zit onder de huid van beide mannen. ‘Als jongetje van zestien liep ik ook rond in dat beroemde T-shirt van de Waddenvereniging’, vertelt Botman. ‘Ik zeil vaak. Voor mij is het wad noodzakelijk om de gejaagdheid af te remmen en tot stilstand te komen. Soms letterlijk als de boot droogvalt. Ik kan me herinneren dat ik de eerste keer toen dat gebeurde overboord sprong. Ik wilde de boot vooruit duwen om verder te gaan. Want we zouden toch… Nu weet ik dat de reis op het wad het doel is, op zee zijn zonder ergens aan te leggen. En als ik dan aan wal kom is er die dijk’. Terkstra: ‘De dijk is ook onderdeel van de voorstelling, door de locatie maar ook in het verhaal’. ‘In de geschiedenis van deze regio spelen dijken altijd een rol. Mensen bouwden dijken om veilig te zijn: eerst een lage, daarna een hogere en nu weer hogere dijken. Telkens dachten mensen dat ze het beste hadden gebouwd om zich tegen de zee te beschermen. Maar elke keer was het toch niet voldoende. De zee bleek sterker.’
‘Solar charger, een module waarmee de energie die door de cellen wordt opgewekt, kan worden opgeslagen.’
JAS WASSEN
‘Het idee dat je middels je kleding energie zou kunnen opwekken was voor mij echt superfascinerend’
'Thin film cells zijn zeer dunne, flexibele zonnecellen.
De groene lampjes geven aan dat ze actief zijn.'
De zonnecellen kunnen nu nog niet in de wasmachine, ze zitten in een afneembare module. Hoewel de cellen waterbestendig zijn, komen ze in de wasmachine ook in aanraking met hoge temperaturen en zeep. Maar het grootste probleem is de mechanische frictie in de wastrommel.
WADDENVERENIGING LANCEERT DUURZAAM SOLAR-JACK
Zonpower
Je mobiele telefoon opladen via zonnepanelen die in je jas zitten. Modeontwerpster Pauline van Dongen heeft in samenwerking met de Waddenvereniging en Blue LOOP Originals een solar-jas ontworpen. Begin september wordt de parka met zonnecellen gelanceerd.
TEKST EN FOTO'S: MARRIT VAN DEN AKKER
‘Kom binnen en kijk alvast wat rond’, zegt modeontwerpster Pauline van Dongen als ik haar atelier in Arnhem binnenstap. Terwijl ik wat rondneus, valt mijn oog op een tafel met zonnecellen en bijbehorende attributen. ‘Ik zal je zo uitleggen wat het allemaal is, maar dit zie je doorgaans niet in andere modeateliers’, lacht ze. Verder liggen op tafel: groene lampjes, soldeerspullen en stofstalen, het maakt me nieuwsgierig. Maar waar ligt de mysterieuze parka, waar het allemaal om draait? ‘Die kun je nog niet zien. De proefexemplaren worden op dit moment gemaakt in Italië’, laat Van Dongen weten. Al een tijd werkt de modeontwerpster met zonnecellen die ze in kleding verwerkt. In maart dit jaar lanceerde ze nog een solarshirt, samen met TNO en Holst Centre. En in 2013 werkte ze samen met business developer Christiaan Holland en zonnecelexpert Gert Jan Jongerden. ‘Ons idee om kleding met zonnecellen te combineren, ontstond uit het gegeven dat we ontzettend afhankelijk zijn van onze devices, zoals telefoon, iPod en tablet’, vertelt Van
Dongen. ‘Tegelijkertijd zijn we ook steeds meer onderweg, stroom is dan niet altijd voorhanden.’
Esthetisch & duurzaam
De jonge ondernemers zochten dus een oplossing voor hun eigen frustraties: ‘Ik werk onderweg veel op mijn telefoon, maar in de trein heb je nauwelijks stopcontacten.’ Holland liep er op zijn beurt tegenaan, dat hij op festivals een aantal dagen zonder stroom zat en wel wilde weten waar zijn vrienden waren of foto’s wilde maken met zijn telefoon. De technologie rondom zonnecellen ontwikkelt zich razendsnel. De zonnecellen zijn geen grote tabletten meer, maar worden verwerkt in dunne folies. Dit creëert nieuwe mogelijkheden voor de mode-industrie. Van Dongen: ‘We zijn gaan experimenteren met het integreren van zonnecellen in kleding. Dat resulteerde in twee prototypes: een jurk en een jas. Vanuit deze ontwerpen zijn we verder gaan werken om het steeds draagbaarder te krijgen. En esthetischer, want het oog wil ook wat.’
Zelfvoorzienend het wad op
Het idee om zonnecellen te combineren met modieuze kleding werd breed opgepikt in de media. ‘Via die weg werd ik ook benaderd door de Waddenvereniging. Er waren raakvlakken in de visie: duurzaam energie opwekken en zelfvoorzienend zijn. De wadgidsen en onderzoekers zijn vaak en lang op het wad, zonder stroombron voor hun apparatuur. Maar ze staan wel in de zon. En dan biedt solar-kleding
uitkomst’, aldus Van Dongen. Dat klinkt goed. Maar stel nou: een wadgids loopt straks met de parka zo’n drie uur over het wad. Hoeveel energie levert dat dan op? ‘Dan moet je zeker je telefoon helemaal kunnen opladen. In de meest ideale omstandigheden is een telefoon binnen anderhalf uur van nul tot honderd procent opgeladen.’ Ze laat zien hoe de cellen eruitzien: flinterdun. ‘Aan de groene lampjes die branden zie je dat ze in werking zijn.’
‘Gidsen en onderzoekers staan lang op het wad, zonder stroombron voor hun apparatuur.
Solar-kleding biedt dan uitkomst’
Blauwe kringloop
Van Dongen kent de Wadden vanuit haar jeugd, maar ze was niet bekend met de Waddenvereniging. ‘Door dit project en de goede samenwerking, raak ik steeds meer betrokken. We hebben goede brainstormsessies gehad en bedacht wat voor kledingstuk het meest van pas zou komen. Zo zijn we uiteindelijk op het idee voor de parka gekomen. Een combinatie van outdoor en sportswear met een modieus ontwerp.’ Van Dongen werd door de Waddenvereniging gekoppeld aan Blue LOOP Originals, een bedrijf waar de vereniging al vaker mee heeft samengewerkt. Zij recyclen jeans. Garens van oud denim worden uitgeplozen en opnieuw gesponnen tot garen dat geschikt is voor nieuwe producten van dezelfde, of soms zelfs betere, kwaliteit. De weefsels waarmee de parka wordt gemaakt zijn ook van Blue LOOP Originals. Het wordt dus een stoere en stijlvolle parka. ‘Duurzaam en met een goed verhaal’, concludeert Van Dongen. ‘Als modeontwerpster word ik continu geconfronteerd met de vervuiling binnen het systeem. De mode-industrie is de op een na grootste vervuilende industrie ter wereld en dat is iets wat veel mensen niet weten. Vervuiling van water door bijvoorbeeld verf, maar ook waterverspilling en overconsumptie. Daar komt mijn behoefte aan duurzaamheid vandaan. Ik wil met mijn solar-ontwerpen op z’n minst een andere manier van denken aan de orde stellen.’
PROEFDRAGEN OP VLIELAND
Tijdens het festival Here Comes the Summer, dat begin mei op Vlieland werd gehouden, zijn prototypes van de parka getest. ‘De jassen hebben ons goed beschermd tegen de koude wind en zitten comfortabel’, vertelden enkele testgebruikers. Ondanks de bewolking hebben de jassen veel energie opgewekt: ‘We konden gewoon doorgaan met foto’s maken zonder dat de batterij leegliep.’ Van Dongen: ‘Festivalbezoekers zagen direct het nut in van de jas, er kwamen spontane verzoekjes om menig telefoon op te laden.’
50 JAREN smelten samen
De Waddenvereniging bestaat 50 jaar! Dat vieren we met een jubileumboek, unieke theatervoorstellingen, speciale excursies en exclusieve artikelen. In het WADgidsje bij dit WADDENmagazine, kom je er van alles over te weten. En, er is een reünie!
TEKST: RENATE DE BACKERE
12 & 13 SEPTEMBER: JUBILEUMREÜNIE OP AMELAND
Iedereen die als vrijwilliger, medewerker of bestuurslid een bijdrage heeft geleverd aan de oprichting, groei en huidige werkzaamheden van de Waddenvereniging, willen we speciaal bedanken voor zo veel betrokkenheid, inzet en passie. Hoe veel mooier kunnen we dit vieren dan met een wadlooptocht of oversteek naar Ameland. Het eiland waar het allemaal begon, omdat daar de dammen waren gepland die de aanleiding vormden voor de oprichting van de
Waddenvereniging.
Op zaterdag 12 en zondag 13 september organiseren we daar een grootse reünie. Op zaterdag steken we over naar Ameland. Tot de knieën in het slik of aan dek van de veerboot genieten we van de weidsheid en de rijkdom die ons prachtige werelderfgoed te bieden heeft.
Alle (oud-)vrijwilligers, (oud-) medewerkers en (oud-)bestuursleden zijn hierbij van harte uitgenodigd om deze oversteek samen
te maken en naderhand bij te praten en te overnachten in de groepsaccommodatie van de Stayokay van Ameland. Tijdens de tocht, het diner, de feestavond en het zondagprogramma is er volop tijd om herinneringen op te halen, verhalen te delen en natuurlijk te genieten van het prachtige waddengebied. Met deze uitnodiging spreken we zo’n grote groep mensen aan, dat er helaas geen ruimte is voor partners of introducees.
Kijk op de website van de Waddenvereniging voor meer informatie en de aanmelding. Info: www.waddenvereniging.nl.
Genietwad
VAN HET WAD: BOEKEN, APPS, WANDELINGEN, ETEN, KUNST EN MEER
TEKST: PAULA ZUIDHOF
Lezen
Zo eten Terschellingers
Koken op Terschelling is net uit, maar nu al erg populair. Het kookboek is op het eiland overal te koop, in winkels, strandpaviljoens en bij de VVV. Er staan 55 recepten in van bekende en onbekende eilanders. Boswachter Hessel Hek bijvoorbeeld, die je paardenbloemblad, zevenblad, grote weegbree, hondsdraf, veldkers, vogelmuur en winterpostelein laat plukken voor zijn recept. Ook garnalenvissers, de bakker, de slager, theatermakers, koks en vele anderen geven hun lievelingsrecept, ieder met een lekker eilander product.
Koken op Terschelling, uitgeverij Orange House, € 15,95.
Doen
Lezing
Flora- en Visserijdagen
Altijd al eens een kijkje willen nemen op een vissersboot? Het kan op de Flora- en Visserijdagen (21 t/m 25 augustus) in Den Oever. Vissers nemen op deze dagen de tijd om vragen te beantwoorden en verhalen te vertellen. Je hoort alles over de vis die wordt gevangen, de garnalen- en mosselvangst, wetenswaardigheden
Queesten, seks en het geloof
Drie oud-Texelaars, Nico Dros, Lodewijk Dros en Aart van der Brink, laten op zaterdag 8 augustus van zich horen in de lezingenserie ‘Bijzondere sprekers op een bijzondere plaats’, ter gelegenheid van Texel 600 jaar stad. Nico Dros is schrijver van romans en verhalen. Lodewijk Dros studeerde theologie en werd predikant. Aart van der Brink schrijft gedichten en liedjes, ook deed hij onderzoek
naar de kerkgeschiedenis op Texel. Hun ‘hagenpreek’ heeft de titel Over ’t hille errege an de wiil. Het gaat over het oude gebruik queesten, seks en het geloof op Texel. De ‘preek’ is twee keer te horen in de tuin van hotel Rebecca in het dorpje De Waal op Texel, om 16.00 uur en 20.00 uur. Entree gratis.
Doen
over de boten, de netten en het leven op zee. Het proeven van verse vis hoort daarbij. In en rond de visafslag staan diverse kraampjes en ter educatie er is een grote vis-showtafel neergezet, waarop vele soorten vis te zien zijn. Leuk om te zien hoeveel je er herkent en hoe de verder onbekende vissen heten.
Complete MadNes
Surfen, skaten en suppen, dit en nog veel meer kan op het festival MadNes, dat dit jaar voor de achtste keer plaatsvindt op het strand van Nes op Ameland. Een weekend lang, van 3 tot en met 5 juli, genieten de deelnemers van vele soorten watersport, surflessen, een halfpipe op het strand, optreden van diverse bands en dj’s. Er zijn workshops theater, kleding maken, windmolen bouwen, strandschoonmaak en meer. Deelnemers betalen een all-in prijs, de reguliere kaarten zijn al uitverkocht. Wie alsnog kans wil maken op deelname kan de website raadplegen, waar ook de line-up van bands te vinden is: www.madnesfestival.nl.
WEST
wordt Western
Ben je op 3, 4 of 5 juli op Terschelling, neem dan een cowboyhoed mee. Drie dagen lang wordt het havendorp West-Terschelling omgedoopt tot Western Terschelling. De straten zijn tijdens dit nieuwe festival versierd in country & western-sfeer, waardoor het volledig verandert in een sfeervol westerndorp. Muziek hoort daarbij: iedereen kan tijdens het festival genieten van bluegrass en country, waarbij natuurlijk aan linedance wordt gedaan. De cowboypaarden zijn prachtig uitgedost, er is een gezellige westernmarkt, westernspelen en diverse westerndemonstraties. Yiii-haaa!
Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.
Doen
Voor Lego-fans
Slecht weer in de vakantie?
Voor dit Lego speel- en bouwevenement maakt het niets uit. Liefhebbers van Lego, jong en oud, kunnen hun hart ophalen. Op de website www.texelsbouwblokje. nl zijn alle details te lezen. Er is een grote hoeveelheid bouwsteentjes aanwezig, ook technisch Lego en voor de kleinsten is er een bouwhoek van Duplo. Zondag 9 augustus, vanaf 10.00 uur, Camping Hoeve Nieuwkoop, Pontweg 146, De Koog. Entree en parkeren gratis.
Actief
Lezen
BODEMSCHAT OP HET STRAND
www. wadden vereniging .nl
Op hun eerste vakantiedag vinden Jannes en Fien een bodemschat op het strand. Ze twijfelen geen moment en nemen hun vondst mee naar huis. ‘We hebben een meloenkwal gevonden’, zegt Fien plechtig. Kwallie, zoals de kinderen hem noemen, moet terug naar zijn familie. Maar dat is niet makkelijk, want de zee is zo groot. Gelukkig komen ze in hun zoektocht naar de beste route nog heel veel andere leuke dieren tegen die leven op het wad. In De Bodemschat neemt Judith van der Stelt haar jonge lezers (6 - 10 jaar) op speelse wijze mee door de natuur van het waddengebied. De zomerse sfeer wordt versterkt door de bijzondere, in geeltinten uitgevoerde, illustraties van Martijn van der Linden. De Bodemschat, KNNV uitgeverij, € 14,95.
Fiskrinsterkuier
‘t Fiskershúske organiseert op zaterdag 25 juli 2015, ter gelegenheid van de 50ste verjaardag van het museum, een historische wandeltocht. Deze Fiskrinsterkuier is een ode aan de vissersvrouwen van vervlogen tijden. Zij moesten hun mannetje staan door de gevangen vis lopend met juk en twee gevulde manden uit te venten.
Sommige vissersvrouwen liepen tot ver achter Dokkum. De tocht is uitgezet over drie afstanden: 7 km (start 9.00-14.00uur), 15 km (start 8.00-12.00 uur), 30 km (start 8.00-9.00 uur). Start van de route is bij It Grenaatfabryk in Moddergat. Voorinschrijving en info: www.museummoddergat.nl.
Doen
Geniet wad
Cadeau
Terschellinger veters
De veelkleurige veters met de kleuren van de vlag van Terschelling staan perfect in witte of zwarte sneakers. Ook wandelschoenen fleuren er van op. Wie deze veters in zijn schoenen rijgt, laat aan iedereen zien dat hij/zij fan van Terschelling is. De veters zijn 120 cm. lang, te koop bij de VVV in West-Terschelling, ook in de VVV webwinkel, € 3,95.
Lezen
Luisteren Actief
Canon van de WADDENEILANDEN
In het nieuwe boek Geschiedenis van de Wadden met als ondertitel Canon van de Waddeneilanden, belichten Anne Doedens en Jan J. Houter in vijftig historische hoogtepunten de geschiedenis van de Nederlandse Waddeneilanden. In dit boek wordt besproken wat men historisch gezien zou moeten weten over de eilanden, de belangrijkste personen, zaken en processen. Deze Waddencanon heeft 50 ‘vensters’, net als de Nederlandse geschiedeniscanon. Geschiedenis van de Wadden, uitgeverij Walburg Pers, € 29,95.
Singer-songwriters op Schier
Het Schier Songfestival voor singer-songwriters begint op zaterdag 11 juli met een open microfoon in de kantine van Camping Seedune op Schiermonnikoog. Voor deze avond kan iedere zanger of zangeres zich aanmelden met een eigen lied. De avond begint om 20.15 uur, de toegang is gratis. Op zondag 12 juli laten acht singersongwriters hun liedjes horen in Paviljoen Paal 3. Ook hier is tussendoor de mogelijkheid om je eigen lied te laten horen. Aanvang 20.15 uur, entree € 5,-.
POËTISCH WANDELEN
Dichter Jan Jacob Slauerhoff (1898-1936) werd geboren in Leeuwarden, hij kwam vaak op Vlieland. Eilanddichter Gerda Posthumus neemt een groepje wandelaars mee langs plaatsen op het eiland die belangrijk zijn geweest voor Slauerhoff. Tijdens de wandeling van ongeveer anderhalf uur, vertelt ze over zijn bezoeken aan Vlieland en leest voor uit zijn werk. Daarnaast draagt Gerda een aantal van haar eigen gedichten voor. De wandeling begint en eindigt in Museum Tromp’s Huys, waar ook een kleine tentoonstelling is over Slauerhoff. Donderdag 9 juli en 6 augustus, aanvang 15.00 uur. Reserveren aan de balie van het museum, telefoon 0562451600 of via info@trompshuys.nl. Deelname: € 7,50 voor volwassenen en € 6,- voor kinderen.
Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.
Vlielander kaas
De Vlielander ‘Zelfkazer’ Nils Koster stelt elke donderdag om 15.30 uur een proeverij samen van zijn zelfgemaakte kazen. Hij vertelt daarbij over het ambachtelijke productieproces en het oogsten van de Vlielander kruiden die hij daarbij gebruikt, zoals zeewier, honingklaver en brandnetel. Bij elke kaas wordt een passende wijn geschonken.
Locatie: Hotel De Wadden, Dorpsstraat 61, Vlieland. Deelname: € 17,50 p.p. Reserveren bij de receptie van het hotel of telefoon 0562-452626. Er is beperkt plaats. Zie: www.zeewierkaas.nl.
Kijken
www. wadden vereniging .nl
Proeven
VAN HELSDEUR TOT DUIVELS HOORN
Fotograaf Pieter de Vries fotografeert de Wadden vanuit de lucht. De titel van zijn nieuwste fotoboek benoemt twee plekken in de Waddenzee. Helsdeur is te vinden bij Den Helder aan de westkant, Duivels Hoorn aan de andere kant van het Wad, in Denemarken. Duivels Hoorn staat niet op de kaart. Het is het einde van de Waddenzee, bij Horns Rev, een rif bij de meest westelijke punt van Denemarken. Het rif is zo gevaarlijk dat Nederlandse zeevaarders het Duivels Hoorn noemden. Het boek is te koop in de boekhandel of via www.pieterdevriesfotografie.nl, € 29,95.
Zien
Marathon voor paard en menners
Tijdens de paardenmarathon op zaterdag 15 augustus stelt De Amelander Men- en Rijvereniging de vaardigheden, het uithoudingsvermogen en de samenwerking van de menners, bijrijders en paarden danig op de proef. Het wordt een spectaculaire en spannende wedstrijd, zowel voor deelnemers als publiek in een decor van zand, strand en duinen. Info: www.amrv.nl.
Wad500club
De Waddenvereniging heeft voor ondernemers op en rond de Wadden de WAD 500 Club opgericht. Doel is: kansen benutten die het Werelderfgoed Waddenzee biedt voor bedrijven. Een van de deelnemers is de Historische Zeilvaart Harlingen.
TEKST: DANIËL MULDER
• Bedrijf: Historische Zeilvaart Harlingen
• Opgericht: 1985
• Eigenaar: coöperatie van tien schippers
• Werknemers: 2
• Locatie: Harlingen
• Website: www.historischezeilvaart.nl
Op een schip ben je echt samen
Bonte Piet, Bornrif, Minerva of Grootvorst, veel schepen die onder de vlag van Historische Zeilvaart Harlingen (HZH) varen hebben namen die tot de verbeelding spreken. Maar niet alleen de namen zijn mooi, de schepen zelf zijn minstens zo indrukwekkend, omdat het varende stukjes geschiedenis zijn. De Bonte Piet bijvoorbeeld, die werd in 1925 gebouwd als een van de laatste zeilende vrachtvaarders. ‘Het doel van HZH is om de klassieke en oude schepen in stand te houden’, vertelt Marianna Schokker van HZH. ‘Onze schepen vormen een deel van het historisch erfgoed op het water.’ De HZH is op 25 september 1985 opgericht door een aantal schippers, die samen een coöperatie vormden. ‘Dit jaar vieren we dus ons 30-jarig jubileum’, aldus Schokker die samen met haar collega Agnes Sonneveld de boekingen en alle andere zaken rondom de HZH regelt. Anno 2015 zijn er tien schippers (en tien schepen) die zeilreizen aanbieden voor groepen en individuen. ‘Het kleinste schip heeft plaats voor 10 personen, op het grootste schip kunnen 32 mensen mee.’
De Waddenvereniging en de HZH werkten al langer samen met excursies, maar vijf jaar geleden is de samenwerking serieuzer geworden. ‘Sindsdien ondersteunen we elkaars activiteiten en bieden we ook tochten aan die de Waddenvereniging bedenkt, zoals yoga op een wadplaat. En omdat we al zo veel samen doen was de stap om lid te worden van de WAD 500 Club niet meer dan logisch.’ Op individuele dagtochten is vaak een gids van de Waddenvereniging aanwezig die de gasten mee van boord neemt als het schip is drooggevallen. Schokker: ‘Onze schippers weten ook veel, maar de gidsen voegen extra kennis en beleving toe.’ Het aanbod van tochten is groot: van droogvallen tot een fotografiezeilreis. ‘Omdat wij kleinschalig werken kunnen we onze gasten veel vrijheid bieden: ze mogen zelf koken of helpen met zeilen. Maar als ze lekker over het water willen turen dan is dat ook prima. Mensen ervaren een zeiltocht heel anders dan het alleen in een vakantiehuisje zitten. Op een schip maak je meer contact, dan ben je echt met elkaar.’
WADDENmagazine
WADDENmagazine, juni 2015, nummer 2. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging.
E-mail: info@waddenvereniging.nl. ISSN 0 166-4824
Hoofdredactie: Hans Revier
Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder
Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Frank Petersen, Jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner
Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden behoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.
Waddenvereniging
Postbus 90, 8860 AB Harlingen
Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, fax 0517-493601
De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.
Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,25 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar.
Giften en legaten
Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.
Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.
Ledenraad
De ledenraad van de Waddenvereniging heeft een zware adviesfunctie. De maximaal 25 leden worden benoemd tijdens de Algemene Ledenvergadering. Hun zittingsduur is maximaal 2 keer 4 jaar.
Samenstelling: De samenstelling van de ledenraad is, op grond van betrokkenheid en deskundigheid, evenwichtig. De leden zijn geografisch verspreid over Nederland.
Taken: De ledenraad komt ten minste tweemaal per jaar bijeen en krijgt ondersteuning vanuit het bureau van de vereniging. De raad adviseert in ieder geval over de begroting, de jaarrekening, het jaarverslag en het beleidsplan. Daarnaast adviseert hij het bestuur en de ALV gevraagd en ongevraagd over alle andere zaken.
Structuur: De ledenraad kent verschillende adviesgroepen waarin leden van de raad zitting hebben, zoals:
• Ruimtelijke ordening en geologie
• Ecologie en gezondheid
• Organisatie, begroting, fondsenwerving en jaarstukken
• Communicatie, zichtbaarheid en jubileum
Dagelijks bestuur:
• Jan Castelein, voorzitter (jja.castelein@gmail.com / 026-4742577).
Leden van de ledenraad 20142015: Jan de Boer, Wijtze Boomsma, Maaike van Boven-Klunne, Hans Domburg, Peter de Groot, Hans Hiemstra, Rudy de Hoog, Sergej KoopmansMolenveld, Rosalie Martens, Gerard van Vliet, Chris Weijer, Astrid van de Weijenberg. Meer weten over de ledenraad? Stuur een e-mail naar een van de bestuursleden van de ledenraad of neem telefonisch contact op.
Laat ze maar komen
Alle schoolkinderen moeten een keertje op het wad hebben gestaan. De ambities van de Waddenvereniging zijn hoog als het gaat om het bereiken van de jongste generatie. Meer over deze plannen in het komende nummer van het WADDENmagazine, dat in september verschijnt.
We komen ook op plekken zonder postcode.
Het waddengebied staat sinds 2009 op de UNESCO Werelderfgoedlijst. Zeehonden en alle andere waddenbewoners kunnen daardoor beschermd leven in hun natuurlijke habitat. Een verdienste van de Waddenvereniging en mede mogelijk gemaakt met de financiële bijdrage van de Nationale Postcode Loterij. Deelnemers van de Postcode Loterij; bedankt. U maakt de steun aan de Waddenvereniging en 91 andere organisaties mogelijk.
Dankzij de deelnemers groeide een Nederlands loterij-initiatief uit tot de grootste fondsenwerver ter wereld. De Postcode Loterijen geven niet alleen veel prijzen weg, maar schonken ook al meer dan 6,5 miljard euro aan goede doelen. De Waddenvereniging heeft sinds 1997 een bijdrage ontvangen van € 18,3 miljoen. Met elkaar kunnen we het verschil maken, ook in de komende jaren. Voor een betere, duurzame en rechtvaardige wereld: postcodeloterij.nl
