WADDEN magazine winter 2015 - jaargang 51

WADDEN

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

Op weg naar de toekomst

Liesbeth List

‘Het Vlieland van vroeger heb ik lief’

Softijs met waddenrum Topkok vertelt hoe je dat maakt

Hotel Holwerd Straks met uitzicht op zee

Feestje

Successen uit het verleden vieren, maar vooral vooruit kijken. Deze rode lijn liep door alle activiteiten vanwege 50 jaar Waddenvereniging. Samen met bewoners en gebruikers werken aan een mooiere en betere toekomst van het waddengebied. Dit thema stond centraal tijdens het jubileumsymposium op 16 en 17 oktober, dat de Waddenvereniging organiseerde in samenwerking met de Waddenacademie. Een tweedaagse reis door het noordelijk kustgebied met de Nacht van Holwerd als hoogtepunt. ‘Daar laten ze zien dat je tegen de stroom in kunt roeien, als je het maar samen doet. Net als in de begintijd van de Waddenvereniging zijn het mensen die ergens in geloven en er voor gaan’, hoorde ik een van de symposiumgangers vol bewondering over het plan Holwerd aan Zee verzuchten. Natuurlijk komt het symposium in dit nummer aan de orde. Maar er gebeurde zo veel dat het de moeite loont het uitgebreide verslag van deze tweedaagse te downloaden. Verder in dit nummer een mooie toekomstschets van Marcus Werner, gebaseerd op de huidige stand van de wetenschap. Frank Petersen spreekt met Staatsbosbeheer over hun spectaculaire cadeau voor de jarige Waddenvereniging en samen met hogeschoolstudenten verdiept hij zich in Hotel Holwerd. Liesbeth List verleende haar medewerking aan een speciale jubileumactie en in een interview met Marrit van den Akker verhaalt zij over haar jeugd op Vlieland. Met veel nieuwe inspiratie sluiten wij dit jubileumjaar af.

Hans Revier Hoofdredacteur

INHOUD Waddentoekomst begint vandaag

04 Twee fantastische dagen Waddenvereniging jubileert met spectaculair symposium

09 Vijfsterrenhotel Inchecken bij… Hotel Holwerd aan Zee

12 Liesbeth List blikt terug ‘Op het strand, in het bos, ik was altijd aan zingen’

14 Ingepakt in staal Cadeau: een vogelkijkhut

20 Vuurwerk aan de hemel Vallende sterren op het wad

28 Passie voor het wad Ganzenman Bart Ebbinge over zijn rotganzenliefde

36 Achter de horizon Een virtuele wetenschapsreis over de Wadden van 2030

FOTO’S COVER FOTO GROOT: EEN VLUCHT SCHOLEKSTERS, MARCEL VAN KAMMEN

FOTO'S KLEIN: KOOS BREUKEL; DORUS BREIDENBACH; HENK POSTMA

RUBRIEKEN

17 Waddenshoppen

18 Eten van het wad Topkok kookt jubileummenu deze keer: ijs met waddenrum

23 Wad4U Oudjes op een rij

27 Column Arjan Berkhuysen Eigenwijs samenwerken

32 Deining Actie, actualiteit en nieuws

42 Geniet Wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips en meer

46 WAD 500 Club

Ondernemers verzilveren kansen deze keer: Henk Postma

47 Colofon

WADDENVERENIGING

JUBILEERT MET SPECTACULAIR

SYMPOSIUM

Twee fantastische

Samen met bewoners en gebruikers werken aan een agenda het waddengebied. Dat was de inzet van het jubileumsymposium Waddenacademie op 16 en 17 oktober samen organiseerden. wetenschappelijk programma, overnachtten in Hotel Holwerd

TEKST: HANS REVIER, MET BIJDRAGEN VAN KARIN

DE MIK, INEKE NOORDHOFF,

dagen

voor een mooiere en betere toekomst voor

Wijs met de Waddenzee dat de Waddenvereniging en Ruim tweehonderd mensen namen deel aan een intensief en maakten een reis door het waddengebied.

FRANK PETERSEN EN MARCUS WERNER FOTO'S: HENK POSTMA

UNESCO voorzitter

Andrée van Es

Johan van de Gronden van Het Wereld

Natuur Fonds

Zaterdag 17 oktober 2015, precies 50 jaar na de oprichting van de Waddenvereniging.

‘We hebben ons hart laten spreken, verbindingen gelegd tussen bewoners en beschermers, natuur en cultuur’, zegt Arjan Berkhuysen trots tegen de ruim tweehonderd deelnemers van het jubileumsymposium. Op de dijk, met zicht op de kwelders die ooit ingepolderd moesten worden, wapperen in een vochtig herfstbriesje de wensen en aanbevelingen die de deelnemers de Waddenvereniging meegeven.

Een dag eerder, op het jubileumsymposium.

Het miezert als de eerste deelnemers de voormalige houtloods aan de Nieuwe Willemshaven in Harlingen opzoeken. Het ruige gebouw en de natte havenkades lijken de weerbarstigheid te weerspiegelen waarmee vijftig jaar werken voor het behoud van de Waddenzee is omgeven. De korte film die Ruben Smit, de maker van De Nieuwe Wildernis, speciaal voor de opening heeft gemonteerd maakt indruk. Berkhuysen na de film: ‘Vandaag en morgen gaan we op zoek om verschillende

‘Als natuur

werelden bij elkaar te brengen. Ik hoop dat we ons hart laten spreken.’

Journalist Kester Freriks, auteur van het jubileumboek Kleuren van het Wad blikt terug op vijftig jaar Waddenvereniging. Hij schetst een roerige geschiedenis vol strijd en emotie, successen en mislukkingen, met als mijlpaal de uiteindelijke aanwijzing van de Waddenzee als werelderfgoed. Ecoloog Peter Herman van het NIOZ behandelt in vogelvlucht de belangrijkste ecologische ontwikkelingen in de Waddenzee. De oude demonen als inpolderingen, te intensieve exploitatie (gaswinning, visserij) en vervuiling zijn bedwongen, maar nieuwe demonen hebben zich aangediend. Het herstel van mosselbanken vergt veel tijd, de geringe visstand baart zorgen en de effecten van klimaatverandering zijn ongewis.

Voorzitter van de Waddenacademie en hoogleraar regionale arbeidsmarktanalyse, Jouke van Dijk, gaat in op de belangrijkste economische ontwikkelingen. De Waddeneilanden doen het relatief goed, maar de kustregio blijft achter. Het gebrek aan werkgelegenheid voor laag en middelbaar opgeleiden, in combinatie met krimp en vergrijzing en de aantasting van de leefbaarheid, is hier het grootste probleem. ‘Benut de capaciteiten van het gebied en zijn bewoners beter,’ is zijn stelling. Hij ziet kansen in zilte teelt en toerisme. En het ‘legaal kweken van wiet’, voegt hij daar ondeugend aan toe. Van Dijk is geboren en getogen in Holwerd. Historicus Meindert Schroor, directielid cultuurhistorie van de Waddenacademie, doet onderzoek naar de sociaal-culturele ontwikkelingen in dit soort kustgemeenschappen. ‘In feite is het kustgebied een verzameling schiereilanden’, stelt hij. Met soortgelijke eigenschappen als op

beschermer moet je af en toe een streep trekken’

de eilanden: een zelfbewuste, eigenwijze bevolking.

Het einde van het symposium in Harlingen nadert… Onder het skelet van een potvis breekt Johan van de Gronden, filosoof en directeur van Het Wereld Natuur Fonds, een lans voor nieuwe strijdbaarheid binnen de natuurbescherming. ‘Als natuurbeschermer moet je af en toe een streep trekken.’ Maar de trots en verbondenheid die met het werelderfgoed Waddenzee ook bij de bewoners van het gebied kunnen ontstaan, ziet hij als een belangrijke duurzame impuls voor het gebied. Na het maken van een groepsfoto op het strand van Harlingen verplaatst het symposium zich naar Holwerd. Hier is het plan Holwerd aan Zee ontstaan. Een initiatief van en door de bevolking om het dorp weer te verbinden met de Waddenzee.

's Nacht staat Holwerd op zijn kop. Marco Verbeek van de stichting Holwerd aan Zee geeft een overzicht van alle plannen: een dijkdoorbraak, een binnenmeer, nieuwe jachthavens, bestaande panden gebruiken als hotel. Vooruitlopend hierop

VOLGENS DE DEELNEMERS

Een uitgebreid verslag van het symposium en video’s van de verschillende presentaties zijn te vinden op www. waddenacademie.nl en www. waddenvereniging.nl. Hierbij alvast een bloemlezing uit de reacties van deelnemers tijdens het symposium.

hebben de Holwerders speciaal voor het symposium Hotel Holwerd in het leven geroepen. Ruim 140 symposiumdeelnemers slapen bij de dorpsbewoners. Die nacht staat Holwerd op zijn kop. Een wandelroute voert langs de voor velen onbekende bezienswaardigheden van het dorp, vuurkorven verlichten de route en de kroegen puilen uit. Tot in de kleine uurtjes praten de symposiumdeelnemers met hun gastheren en -vrouwen over hun relatie met de Waddenzee en de toekomst van Holwerd.

Zaterdag 17 oktober, na het ontbijt. De volgende dag benadrukt Andrée van Es, voormalig lid van de Tweede Kamer voor GroenLinks en wethouder van Amsterdam, nu voorzitter van UNESCO Nederland, in de Grote Kerk van Sint Jacobiparochie de erkenning die de Waddenzee kreeg bij de aanwijzing als werelderfgoed. Ze pleit er ook voor meer te gaan doen met de in vergetelheid geraakte status van Biosphere Reserve. Het UNESCO-programma Man and Biosphere biedt de mogelijkheid ervaringen met soortgelijke gebieden uit te wisselen. Zo kan rond de unieke natuur van de Waddenzee een bufferzone ontstaan van gemeenschappen die baat hebben bij

HILLY BLAAK •

PvdA-wethouder gemeente

Het Bildt

‘Lokale bewoners zouden wat trotser op het waddengebied kunnen zijn. En meer betrokken. Misschien zouden bewoners met een gast het gebied in moeten. Van die ander hoor je dan hoe mooi het is, waardoor je je eigen streek met andere ogen gaat zien.’

een combinatie van duurzame economische ontwikkeling en natuurbehoud.

De luchten zijn grijs, de akkers zijn leeg en geploegd voor de winter. Vier bussen met deelnemers trekken het kustgebied van Friesland in. Soms lijkt de bus breder dan de weggetjes waarover hij moet navigeren. In de omgebouwde melkstal van recreatiebedrijf de Seedykster Toer, een voormalige boerderij pal aan de waddendijk, staan de ontwikkelingen in recreatie en toerisme centraal. Lector scenarioplanning Albert Postma van Stenden Hogeschool en Oeds Westerhof, directeur van Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018, beschrijven de mogelijke toeristische ontwikkelingen van het waddengebied. De werelderfgoedstatus als toeristentrekker, de kansen die Leeuwarden 2018 biedt en de verhalen van de kustbewoners die het gebied interessant maken passeren de revue. Een tiental kilometers westelijker, in het dorpje Firdgum, staat de zilte teelt centraal. De oude school fungeert nu als archeologisch steunpunt en draagt de naam van Yeb Hettinga, plaatselijke boer en verzamelaar van landbouwwerktuigen en

NYNKE RIXT BROEKSTRA

• ondernemer op Schiermonnikoog, lid van het Overlegorgaan Nationaal Park Schiermonnikoog ‘De Waddenvereniging zou ook eens naar Schier moeten komen om met de eilanders te praten. Van zo’n project in Holwerd, daar word ik blij van. Dat werkt verbindend. Samen ben je sterk.’

ASTRID VAN DE WEIJENBERG • raadslid GroenLinks in Waterland, lid ledenraad Waddenvereniging ‘Eilanders zijn gewend om de natuur te gebruiken. Het is goed dat natuurorganisaties meer met bewoners gaan samenwerken. Al kunnen er momenten zijn dat je als Waddenvereniging ergens dwars voor gaat liggen.’

archeologische vondsten uit terpen. Naast de school is een reconstructie gemaakt van een zodenhuis. Zo woonden en boerden in prehistorische tijden de bewoners van het buitendijkse land. Chris Bakker van It Fryske Gea laat zaden van tarwe en rogge zien, die men tijdens het archeologisch onderzoek op de terpen vond. Landbouw en veeteelt in ‘zoute omstandigheden’ was toen heel gewoon. Volgens hoogleraar klimaatverandering Pier Vellinga is het door de zeespiegelstijging onvermijdelijk dat zilte landbouw in de voedseleconomie een grote rol gaat spelen. Daarover vertelt Marc van Rijsselberghe. Op Texel experimenteert hij met het telen van aardappelen, bieten, wortels, aardbeien en tomaten. En het blijkt

dat bepaalde rassen veel zouttoleranter zijn dan we denken. Als proef op de som laat hij een schaal met fantastisch smakende tomaten rond gaan.

Bij Zwarte Haan, een gehuchtje aan het begin van de Nieuwe Bildtdijk, verzorgt landschapsarchitect Bruno Doedens een creatieve sessie, met twee opdrachten voor de deelnemers. De eerste is om op de zeedijk met elkaar een kunstwerk te maken met houten stokjes en visjes van ijzerdraad. Praten mag daarbij niet. ‘Maak iets waar je trots op bent.’ Enkele deelnemers nemen het voortouw en planten de stokjes en de visjes van de kruin van de dijk naar beneden. In de andere groep staan enkele mensen naar de weidse

verten van de kwelders te turen. Dit is een opmaat naar het nadenken over hoe de zilte landbouw vermarkt kan worden. Spreek je verbeelding aan, moedigt Doedens de deelnemers aan. Tekeningetjes verschijnen op papier en leuzen worden verzonnen, variërend van het opzetten van een proefboerderij tot het organiseren van een kookstudio.

Aan het eind van de dag rijden alle bussen naar het kweldercentrum Noarderleech van It Fryske Gea. Veel deelnemers hebben in de bus een kussensloop beschreven met hun dromen over de toekomstige koers van de Waddenvereniging. Die kussenslopen vol mooie woorden wapperen op de dijk in de wind. Op diezelfde dijk blikt de Waddenvereniging-directeur moe en tevreden terug op het symposium Wijs met de Waddenzee ‘Met nieuwe energie gaan we samen de unieke rust, ruimte en natuur van het waddengebied ook de komende vijftig jaar behouden en waar mogelijk versterken.’ Het symposium is afgelopen, maar tientallen mensen maken nog een wandeling door het prachtige kwelderlandschap. Want vijftig jaar lang vormde die beleving van een ongerepte Waddenzee de essentie van het werk van de Waddenvereniging.

MARTIN KROON • lid Waddenvereniging, Leiden ‘Het behoud van de Waddenzee is economisch gezien ook in het belang van bewoners en ondernemers in het Waddengebied. Al moet je wel steeds helder voor ogen houden dat je verschillende belangen kunt hebben.’

TIM VAN OIJEN • hogeschooldocent, Vlissingen ‘Ik verbaas me erover dat de bewoners het terpengebied niet sterker benutten. Er liggen in dit gebied echt een paar juweeltjes. Het zou me wel aanspreken om een terp te bouwen speciaal om mensen kennis te laten maken met het leven op zo’n terp.’

PETER DE RUYTER • landschapsarchitect, Haarlem ‘In Friesland ligt buitendijks het mooiste natuurgebied van Nederland. Maar dat weet bijna niemand. Verbind binnendijks weer met buitendijks. Daar liggen grote kansen om de streek levendiger te maken en het wad te koesteren.’

AART-JAN LANGBROEK • KNNV Oost-Groningen ‘Open de dijk bij Hongerige Wolf. Dan stroomt Dollardslib tot aan Winschoten. Het verhoogt het gevaarlijk ingeklonken land, en verrijkt de bodem.’

Gargonza in Toscane, Glendaruel aan de Schotse westkust en Holwerd bij de Waddenzee. Zomaar drie dorpen naast een gebied van internationale schoonheid. Maar toeristen kozen Siena en gingen niet naar Gargonza. Ze passeerden Glendaruel op weg naar het eiland Bute. Zoals bijna alle badgasten alleen maar richting Holwerd gaan om naar Ameland door te reizen. Totdat iemand een briljant idee kreeg om Holwerd een nieuwe impuls te geven en bezoekers juist wél te lokken.

TEKST: FRANK PETERSEN FOTO'S: HENK POSTMA

‘Hotel Holwerd is echt de oude kern

Holwerd lag ooit aan zee. Door de aanleg van een nieuwe dijk in 1562 veranderde dat. Het dorp kwam binnendijks te liggen en het gebied tussen dorp en dijk werd ingepolderd. Waar zee was kwamen akkers en grasland. En dat is nog steeds zo, tot grote spijt van een groep lokale ondernemers. ‘Dat inpolderen hebben we natuurlijk zelf gedaan’, vertelt Hessel Hiddema, akkerbouwer uit Holwerd en voorzitter van dorpsbelang. ‘Maar de tijd heeft niet stilgestaan, we moeten nu anders denken. Holwerd veranderde van een bloeiend handelsdorp in een krimpdorp. Jonge mensen trokken weg en voorzieningen verdwenen.’ De overgebleven voorzieningen

zijn op de vingers van een hand te tellen: hotel, supermarkt, snackbar en een bushalte. Verspreid tussen de overgebleven voorzieningen staan veel huizen te koop. Om die verstikkende krimp te keren, presenteerde Hiddema samen met andere inwoners van het dorp in 2012 een even revolutionair als simpel plan. Maak een doorbraak in de zeedijk en herstel de verbinding tussen de Waddenzee en het dorp: Holwerd aan Zee.

Nieuwe kansen

Straks moet het zoute water weer tegen de dorpskade klotsen, waar jachtjes en charterschepen kunnen aanmeren voor een overnachting. Dan

iets dat past bij van het dorp’

kijken bezoekers net als de bewoners vanaf de oude kerkterp over zee richting het wad en Ameland. Hiddema: ‘Dit plan is niet alleen een economische kans voor het dorp en de héle regio, maar ook een ecologische kans voor de kwelders, de wadvogels, migrerende vissen en alle andere soorten die baat hebben bij meer variatie in de kwelders, brakke zones en een natuurlijke zoet-zoutovergang.’ Het masterplan Holwerd aan Zee heeft al tot veel nieuwe, onverwachte ideeën geleid. Dat komt ook door de belangstelling van studenten voor dit project. Vandaag is een groep van ongeveer twintig studenten van de Hanze Hogeschool en Stenden University te

gast in Holwerd. Ze studeren Vastgoed & Makelaardij, Civil Engineering of International Leisure and Tourism Studies. Net als veel studenten voor hen zullen zij bestaande plannen perfectioneren, nieuwe plannen bedenken of de haalbaarheid van nieuwe ideeën onderzoeken.

Holwerd Hotel

Zo’n nieuw idee is het ombouwen van oude huizen in de dorpskern tot een hotel: Hotel Holwerd. Of voor de Engels sprekende bezoeker: Holwerd Hotel. Tinyu Tia (25) studeert in Leeuwarden en komt ‘uit een grote stad in China’. Hij is voor het eerst in Holwerd en duidelijk onder de indruk van

de plannen. ‘Omdat er nagedacht wordt over het bouwen van een ander soort dorp dan er nu is. Zoiets kennen we niet in China. Maar ook overnachten in kleine huizen in zo’n oud dorp is echt nieuw voor mij. Bij ons zijn alleen moderne gebouwen en hotels!’, lacht hij. ‘Het idee van Hotel Holwerd is echt iets dat past bij de oude kern van het dorp’, vertelt Marco Verbeek van de Stichting Holwerd aan Zee. ‘En het idee van Hotel Holwerd is hot. Dit is al de vierde groep mensen die ik deze week door het dorp leidt.’

Spinnen en post

Verbeek neemt een groepje studenten mee door de zonovergoten oude dorpskern. Sfeervolle, goed onderhouden huisjes en verwaarloosde huisjes met kapotte ramen wisselen elkaar af. Een optimist ziet hier kansen, een pessimist krotten. Gaudi Ike (22) en Annick Schuiling (23) studeren Vastgoed & Makelaardij in Groningen. ‘Het is hier best mooi, maar een beetje verpauperd’, is de eerste indruk van Annick. Gaudi noemt Hotel Holwerd ‘wel een leuk idee’, maar hij heeft zo zijn bedenkingen. ‘Het ziet er hier zeker mooi uit, maar als je de kosten voor het hele project uitrekent per inwoner, wordt het wel een hele grote investering.’ Onverminderd optimistisch neemt Marco Verbeek de groep mee naar Hegebuorren, misschien wel het meest sfeervolle straatje in het dorp. Verbeek heeft een afspraak met de makelaar

geregeld in het huisje op nummer 8. Giebelend en grappen makend gaat de groep naar binnen. ‘Getver, er zitten hier echt vet dikke spinnen!!’, roept een meisje dat zo snel mogelijk over een stapel post het huisje weer verlaat. Binnenblijvers zien ‘een woning bij uitstek geschikt voor de klusser’, aldus de makelaar.

Potentie

Toch oordelen de studenten opvallend mild als ze weer buiten staan. ‘Het heeft veel potentie, maar er moet nog wel veel gebeuren als je echt al in 2018 klaar wilt zijn met dit hotel’, zegt Annick. Gaudi is iets milder geworden, maar nog steeds kritisch. ‘Het straatje is sfeervol en die woningen groter dan ik dacht. Je kunt ook best meerdere gastenkamers in zo’n huisje bouwen lijkt me. Maar zorg dat hier wat te doen is. Alleen huisjes ombouwen tot een hotel, dat wordt ‘m niet. Je wilt hier ’s avonds ook nog wel wat te doen hebben.’

Deze herfst kreeg Holwerd zijn eerste grote groep gasten. Deelnemers aan het jubileumcongres van de Waddenvereniging sliepen verspreid over Holwerd bij dorpsbewoners thuis. Ze kregen een unieke kans om het schilderachtige dorp te ontdekken en alvast te wennen aan het idee van Holwerd Hotel. En Gaudi kan gerust zijn: de gasten hadden ’s avonds zeker genoeg vertier. Laat de zee maar komen.

LIESBETH LIST BLIKT TERUG

OP HAAR KINDERTIJD OP VLIELAND

‘Het eiland van mijn jeugd heb ik lief’

Ze groeide op in een hotel op Vlieland. ‘Ik sliep in elke kamer waar ik wilde.’ Ook woonde zangeres Liesbeth List naast de vuurtoren: ‘Een minihuisje, maar het uitzicht was prachtig.’ Nu is ze al een paar jaar niet meer op het eiland geweest, uit vrees dat het Vlieland van vroeger niet meer bestaat.

TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER

Van de eerste kennismaking met het eiland van haar jeugd herinnert zangeres Liesbeth List zich weinig. ‘Ik weet nog wel dat ik me meteen thuis voelde op Vlieland. Toen ik voor het eerst naar mijn bedje werd gebracht vroeg ik aan mijn nieuwe ouders: mag ik voortaan papa en mama zeggen? Ik weet nog dat ik de tranen in hun ogen zag.’ Jaap en Marie List runden Hotel Golfzang in de Dorpsstraat van Vlieland. ‘De achtertuin van het hotel was groot en daar mocht ik bloemen plukken, met de kinderen uit mijn klas of we voetbalden in de weilanden. Vlieland was een paradijsje, maar dat besef je pas later. Dat je overal kon rennen en spelen, dat er bijna geen auto’s op het eiland rondreden en je overal veilig was, voelde als vanzelfsprekend.’ De kleine Liesbeth List rende zingend over het eiland, zo hoorde ze later. ‘Ik was een blij kind, was altijd aan het zingen. Op het strand, op weg naar school, in het bos, op de dijk in de wind. Op Vlieland voelde ik me vrij maar dat realiseer ik me nu ik erop terugkijk. Dat het bijzonder is om op een eiland te wonen, daar staat geen enkel kind bij stil.’

Eindeloos turen over zee

Gravend in haar herinneringen memoreert List de tijd dat haar pleegvader vuurtorenwachter werd en Hotel Golfzang ter zijde deed. ‘We verhuisden naar het huisje naast de vuurtoren. Dat vond ik vreselijk, want het was zo klein! Ik was het grote hotel gewend. Als het zomer was dan waren er allemaal mensen en was het gezellig. In de winter was het zo goed als leeg en mocht ik in elke kamer slapen waar ik maar wilde. Of ik rende door het hotel, zingend en joelend. Daar zaten we dan ineens in dat minihuisje. Maar het was prachtig om over het eiland uit te kijken vanaf de vuurtoren.

Liesbeth List staat centraal in een speciale jubileumactie van de Waddenvereniging. Voor meer informatie: www.waddenvereniging.nl /liesbethlist

En ik zag dat mijn pleegvader daar heel gelukkig van werd. Hij kon eindeloos turen over de zee.’

Vingerbieters & Geitenbreiers

‘Naar de andere eilanden ging je niet, daar had je niks te zoeken’, herinnert List zich.

‘De Terschellingers noemden we Vingerbieters en wij op Vlieland waren Geitenbreiers, dat weet ik nog wel. Op Texel ben ik later wel geweest, maar die andere eilanden niet’, vertelt List grinnikend. Duidelijk wordt dat List echt van het eiland komt en zich ook de ongemakken herinnert die het eilandleven met zich meebracht.

‘Twee keer per jaar ging ik met mijn pleegmoeder naar de vaste wal om kleding te kopen. Dan genoot ik zo! Ik wilde dan wel vijf keer alle kleren in de C&A voelen, bekijken en passen. Moeder List ging dan in een cafeetje zitten wachten tot ik klaar was. Ik kon er geen genoeg van krijgen. Al die stoffen, al die kleuren.’

Eiland van weleer

Op haar achttiende vertrok List naar Amsterdam. In de weekenden kwam ze naar het eiland terug. ‘Ik ging dan met de bus over de Afsluitdijk naar Harlingen. Samen met mijn oud-klasgenootjes. We bezochten onze ouders en familie zoals iedere student dat doet. Er waren ook jongeren die niet naar de vaste wal wilden en op het eiland bleven. Die wonen er nog steeds’, vertelt de zangeres. ‘Eiland van weleer gaat niet over Vlieland, maar voor mij wel’, antwoordt List op de vraag of het liedje van Ramses Shaffy refereert aan het eiland uit haar kindertijd. ‘Het is zo’n mooi liedje’, zegt de zangeres zacht. ‘Het gevoel dat in dat nummer zit doet mij echt denken aan het Vlieland dat ik van vroeger ken.’ Ze vertelt dat ze de afgelopen jaren

niet meer naar Vlieland is afgereisd. Bang voor de veranderingen die het eiland heeft ondergaan, zoals ze het zelf zegt. ‘Ik heb gehoord dat het eiland nu heel anders is en ik vind dat jammer. Laat het nog maar zijn zoals het in mijn herinneringen is. Dat koester ik. Ik heb het Vlieland van mijn jeugd lief.’

KLEINE GESCHIEDENIS

Liesbeth List (1941) is geboren als Elisabeth (Elly) Dorothea Driessen in het Indonesische Bandoeng. Als jong meisje kwam ze samen met haar moeder in een jappenkamp. Enkele weken na de bevrijding en de hereniging met haar man stapte moeder Driessen uit het leven. Elly kwam met haar vader terug naar Nederland. Door de slechte band met haar stiefmoeder werd ze overgeplaatst van het ene naar het andere pleeggezin. In 1948 werd Elly geadopteerd door de Vlielanders Jaap en Marie List. Ze kreeg de achternaam van haar pleegouders en ook haar voornaam veranderde. Elly Driessen groeide op als Liesbeth List.

EDDY POSTHUMA

Scholeksters

Slobeend

Arjan Berkhuysen en Kees Wevers (links) pakken het cadeau uit

HENK

POSTMA

Kijkhut cadeau

Tijdens het jubileumsymposium kreeg de Waddenvereniging een bijzonder verjaardagscadeau van Staatsbosbeheer: een kijkhut. Staatbosbeheer wilde hiermee nog eens extra benadrukken dat zonder de Waddenvereniging de Waddenzee zoals we die nu kennen er nooit was geweest. Een prestatie van jewelste en reden genoeg voor de grootste natuurbeheerder van Nederland om juist in het waddengebied op een originele manier uit te pakken.

TEKST: FRANK PETERSEN FOTO'S: MARCEL VAN

KAMMEN

‘De hut staat nu nog in het natuurgebied Het Engelse Werk, bij Zwolle’, vertelt Henk-Jan van der Veen. ‘Deze uiterwaard werd in 1992 ingericht als nieuwe riviernatuur en de hut is als recreatieve trekpleister geplaatst in de uiterwaard tussen de oude IJsselbrug en de spoorlijn van Zwolle naar het zuiden.’ Van der Veen werkt nu als boswachter voor Staatsbosbeheer in Friesland. Eén van zijn projecten is om dit verjaardagscadeau van de IJssel naar de Waddenzee bij Holwerd te krijgen. Waarom Holwerd? ‘De Waddenvereniging heeft iets met Holwerd denk ik’, aldus Van der Veen. ‘Ooit kwam de oprichter van de vereniging in verzet tegen plannen om een dijk van Holwerd naar Ameland aan te leggen. Dat is toen niet doorgegaan en dankzij de Waddenvereniging kan iedereen die nu bij Holwerd over het wad kijkt genieten van het open, ongeschonden waddenlandschap. Dat vonden wij ook wel een mooie gedachte. Bijzonder voor mij is dat ik als kind in Zwolle woonde en heel vaak bij het Engelse Werk kwam en deze hut nu, jaren later, naar het gebied wordt verplaatst waar ik tegenwoordig werk. De hut is in alle jaren bij de IJssel door duizenden vogelaars bezocht. Vooral de eerste tien jaar na aanleg. De laatste jaren is het bezoek niet meer echt aangemoedigd.’

Zonder strik

De overhandiging van een hut is omslachtig. Je kunt ‘m moeilijk feestelijk

inpakken, een strik eromheen doen en achter op de fiets meenemen naar het feestje. ‘Dat is inderdaad een hele uitdaging’, bevestigt Van der Veen. ‘Hij staat nu nog op de oude plek. Daar moet hij eerst verwijderd worden en op transport gezet. En volgens de huidige regelgeving kan niemand zo maar een bouwwerk plaatsen op het wad. Dus moeten we eerst alle betrokken instanties om toestemming vragen. Daarnaast is de hut van staal en gemaakt voor de natuurlijke dynamiek met zoet water bij de IJsseloever. Straks moet de hut zout- en stormbestendig zijn en wellicht moet er nog een beschermende coating op om wegroesten te voorkomen. Dat soort praktische dingen moeten we eerst allemaal uitzoeken en oplossen voordat de hut er daadwerkelijk staat.’ En mocht dat niet lukken, zo verzekert Staatsbosbeheer de Waddenvereniging, dan gaan we samen op zoek naar een alternatief: in de uitvoering, of in de plek.

Ander uitzicht, zelfde hut

De cadeauhut blijft een binding houden met de gever. Staatsbosbeheer heeft namelijk zelf ook verbetering van kweldergebied net buiten de waddendijk bij Holwerd in voorbereiding. ‘We willen de kwelder geschikter maken voor de vogels, praktischer voor het beheer en toegankelijker voor natuurliefhebbers en wadgenieters. Op het tracé van de oude zomerdijk komt straks een struinroute richting de pier en

Smienten

Bonte strandloper

het Noorderleech. Eén van de grote smaakmakers wordt hopelijk het Waddenbeleefpunt, waar we dan graag deze hut willen plaatsen. Vanaf deze locatie heb je als bezoeker straks een schitterend uitzicht en het spel van eb en vloed speelt zich voor je voeten af.’ Een mooi en fascinerend idee: een totaal ander uitzicht vanuit dezelfde hut, met uiteraard andere vogelsoorten. Van der Veen verwacht natuurlijk ook vogels te zien die zowel langs de IJssel als op het wad voorkomen: scholekster, blauwe kiekendief, velduil, tureluur, bergeend en veel trekvogels die in voor- en najaar foerageren.

Eervolle naam

Over de naam van de hut hoefde niet lang nagedacht te worden. Die krijgt de naam van de oprichter van de Waddenvereniging: Kees Wevers. Hij was

De Sylkajút bij het Lauwersmeer.

ook degene die bij het speciale jubileumcongres het cadeau in ontvangst mocht nemen namens de Waddenvereniging. ‘We denken nog na over wat voor soort hut het gaat worden’, vertelt Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging. ‘Het wad is om veel redenen speciaal, dus wat mij betreft is het meer dan alleen een vogelkijkhut. Het zou mooi zijn als je op zo’n plek de unieke kenmerken van dit werelderfgoed kunt ervaren. De dynamiek bijvoorbeeld, maar ook duisternis, de vissen en de stilte. Hoe dan ook, we zijn heel blij en supertrots op het cadeau van onze collega-natuurbeschermers. En mooi om samen te vieren dat de Waddenzee er nog steeds is. En, als het aan de Waddenvereniging ligt, dit unieke natuurgebied nog heel lang te beheren en beschermen.’

HOTSPOTS IN DE WINTER

‘Het waddengebied is in alle jaargetijden perfect om vogels te kijken,’ aldus Marcel van Kammen, natuurfotograaf en groot waddenliefhebber. Hij heeft uit de losse pols zo een rijtje hutten paraat waar het in deze tijd van het jaar goed vogels kijken is. ’Fanatieke vogelaars komen graag naar de hut bij Balgzand in de kop van Noord-Holland. Je ziet hier ’s winters duizenden bonte strandlopers, bergeenden, zilverplevieren en wulpen. De kijkhut Westerplas op Schiermonnikoog is in de winter een eendenparadijs: vrijwel alle overwinterende soorten kun je daar spotten: pijlstaart, nonnetje, brilduiker, tafeleend, wintertaling, smient, krakeend, slobeend, kuifeend en wilde eend. En zolang het niet hard vriest is de Sylkajút aan het Lauwersmeer een bezoek waard. ‘s Nachts slapen hier voor de hut vele duizenden brandganzen die ‘s ochtends vroeg het luchtruim kiezen om te gaan eten in de omgeving en ’s avonds terugkeren. Schitterend om te zien, mooi om te horen! Ook maak je hier kans op vele honderden kieviten, wintertalingen, wilde zwanen, grote zilverreigers en met wat geluk de zeearend.’

MARCO 'S WADDENREC E TP

IJs, met rum graag

In 2012 opende meesterkok Marco Poldervaart zijn restaurant ’t Havenmantsje in het markante pand pal aan de haven van Harlingen. Daar proef je in de gerechten de wind, het water en het wad. Marco werkt graag met waddenproducten en speciaal voor het WADDENmagazine stelt hij een jubileummenu samen.

TEKST: MARCO POLDERVAART FOTO'S: DORUS BREIDENBACH

Softijs met waddenrum & mousse van dragon

Softijs met waddenrum

2,5 dl melk

2,5 dl slagroom

125 gram suiker

60 gram glucose

(blanke stroop)

100 gram eidooier

1 vanillestokje

1 dl waddenrum

Breng de melk samen met de slagroom en de suiker aan de kook. Snijd het vanillestokje open en schraap het merg eruit. Doe de merg en het stokje bij de hete massa. Laat dit 5 minuten zachtjes trekken. Klop de eidooier los met een garde. Voeg een beetje van de hete massa aan de

dooier toe en blijf goed roeren. Giet de eidooiermassa bij de hete melkmassa en verwarm opnieuw. Doe dit voorzichtig. De temperatuur mag niet boven de 85 graden uitkomen, anders stolt de eidooier. Zet de pan in een bekken met een laagje koud water om de bodem van de pan terug te koelen. Laat de massa afkoelen en verwijder het vanillestokje. Draai het ijs op met behulp van een ijsmachine.

Voeg tijdens het draaien van het ijs naar smaak de rum toe.

Mousse van dragon

1 flinke bos dragon (150 gram) goed fijn gesneden

1 dl witte wijn

100 gram suiker

3 dl water

100 gram slagroom

7 gram gelatine

Overige benodigdheden: slagroomspuit met twee CO2patronen (slagroomkidde).

Breng het water samen met de witte wijn en de suiker aan de kook. Pureer in dit suikerwater de dragon goed fijn. Doe alles door een fijne zeef. Weeg 400 gram dragonsiroop af en voeg dan 100 gram slagroom toe. Week de gelatine voor in koud water. Verwarm de dragonmassa tot ongeveer 60 graden en los hierin de gelatine op. Doe alles over in een sifon (dit is de beker van een slagroomspuit).

Sluit de sifon af en voeg een voor een de 2 patronen toe. Plaats de slagroomkidde in de koelkast en laat deze minimaal 4 uur opstijven.

Waddenrum

Distilleerderij De Campen is gevestigd op de historische locatie de Campen nabij het Friese Tzum en was reeds ruim voor het begin van de jaartelling bewoond. Destijds was dit deel van Friesland nog een eiland genaamd Westereech en wordt nu Westergo genoemd. De distilleerderij is enkele jaren geleden gestart door Maarten Gramsbergen, die het ambacht van Hongaren heeft geleerd. Inmiddels stookt hij diverse soorten eau de vie (sterkedrank) van onder andere appels, peren en pruimen. Ook wordt er op ambachtelijke wijze rum gestookt van ruwe rietsuiker. Op afspraak worden regelmatig proeverijen gehouden, waarbij zowel de geschiedenis van de locatie als de productie van eau de vie en waddenrum aan bod komt.

De waddenrum is gemaakt van ruwe rietsuiker. De rum, waar nog cranberries aan worden toegevoegd, rijpt circa twee jaar in houten vaten. Voor botteling wordt de waddenrum op drinksterkte gebracht en krijgt daarna nog minimaal 4 weken flesrust. Info: www.decampen.nl.

aan de hemel Vuurwerk

Voor de Werelderfgoedweken organiseerde de Waddenverenging dit jaar een aantal bijzondere excursies. De Vallende Sterrentocht bijvoorbeeld, die in samenwerking met het Planetarium werd gehouden. Een succesformule, voor zowel deelnemers als gidsen.

TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER

Hartje zomer. Na een warme dag verzamelt een groep mensen zich in de haven van Ameland. Ze stappen aan boord van de klipper Willem Jacob. De lucht kleurt roze en het schip vaart uit, de nacht in. Het is woensdag 12 augustus en er staat ons een bijzonder natuurverschijnsel te wachten. Het hoogtepunt van de meteorenregen, de Perseïden, zal vannacht te zien zijn. De beste plek om het waar te nemen is een plek waar het aardedonker is, waar je niet gestoord wordt door licht: de Waddenzee.

Het zwart van de nacht

‘Zo vertrokken we op die schitterende avond’, vertelt Adrie Warmenhoven, directeur van het Eise Eisinga Planetarium Franeker. Warmenhoven vertelt dat de hele groep eerst werd ingezet voor het zeilwerk. ‘We moesten de zeilen hijsen van de klipper, die vervolgens met een perfecte wind de zee trotseerde. Dat gaf de groep direct een goed gevoel.’ Schipper Tsjerk Hoekstra, de eigenaar van de Willem Jacob, liet de klipper na zo’n twee

uur zeilen voor anker gaan. ‘Het was pikkedonker. Je ervaart het zwart van de nacht en dat maakt indruk’, vertelt Warmenhoven. ‘We zagen zeker vijftig vallende sterren! Kleine lichtstrepen met enorme staarten, soms alleen en soms met meer tegelijk. Het leek net vuurwerk aan de hemel’, vertelt deelnemer Jeanet de Jong. ‘Elke keer als er een ster viel begonnen we te juichen.’ Ook Warmenhoven herinnert zich het enthousiasme van de deelnemers. Maar wat is dat natuurverschijnsel nou >

‘Hoe meer je weet over het heelal, hoe meer je gaat zien’

precies? Warmenhoven legt het uit. ‘De aarde passeert elk jaar in augustus de baan van gruis, achtergelaten door de komeet Swift-Tuttle. Die stofdeeltjes, vaak niet groter dan een zandkorrel, verdampen in de dampkring en die wrijving zien wij als een lichtstreep aan de hemel: een meteoor of vallende ster. De komeet Swift-Tuttle is genoemd naar de Amerikaanse astronomen Lewis Swift en Horace Tuttle, die de komeet in 1862 ontdekten. Hij is duizenden jaren oud en valt heel langzaam uit elkaar.

Sneeuwstorm

van sterren

Op 12 augustus was het bijna nieuwe maan, waardoor de nacht extra donker was. ‘Op die momenten zijn er veel sterrenbeelden te zien en die kon ik door het heldere weer duidelijk aanwijzen.’ Van het sterrenbeeld de Grote Beer zie je doorgaans alleen de sterren van het steelpannetje. Warmenhoven vertelt dat op die zomeravond ook de sterren zichtbaar waren die de poten van de Grote Beer

vormen. ‘En we zagen het sterrenbeeld de Zwaan. Tussen de sterren zagen we de nevel van de Melkweg, iets wat sommige sterrenkijkers nog nooit eerder hadden gezien. Sterrenbeeld Perseus, waar de gruiswolk Perseïden naar vernoemd is, konden we ook heel duidelijk zien’, vertelt Warmenhoven. Volgens de Planetariumdirecteur waren de Perseïden dit jaar als een sneeuwstorm. ‘Ken je dat gevoel? Als je in de auto door een sneeuwbui rijdt lijken de vlokken allemaal direct jouw kant op te komen. Zo leek het nu ook met de vallende sterren. De meteoren schieten met een snelheid van 20 tot 30 meter per seconde door het heelal. Een schitterend effect!’

Het belang van duisternis

Werelderfgoedgids Lian Zigterman was ook aan boord van de Willem Jacob en vertelde de sterrenkijkers over het belang van het donker. ‘Al het licht dat wij produceren, brengt vogels in de war’, herinnert een deelnemer zich. ‘Dat was echt een eyeopener’. Zigterman heeft al heel wat excursies begeleid, maar dit was de mooiste tocht van het jaar. ‘Het is zo bijzonder dat er mensen speciaal voor deze tocht naar Ameland kwamen. Het weer was geweldig, net zoals voor anker gaan in het duister’, aldus de wadgids. Zigterman vertelt ook dat het verhaal van Warmenhoven haar erg enthousiast maakte. ‘Ik kijk meestal naar de wadbodem, zijn verhaal liet me naar boven kijken.’ ‘Van oorsprong ben ik leraar’, zegt de directeur van het Friese Planetarium. ‘Voor

mij blijft het leuk om mensen iets mee te geven over de aarde, het heelal en de sterren. Iets waar ze elke dag naar kunnen kijken, maar weinig doen omdat ze er niet zoveel vanaf weten. Zodra je wat dingen begint uit te leggen gaat het heelal leven en ga je steeds meer zien.’ Warmenhoven denkt na over de vraag waarom deze excursie nou zo’n groot succes geworden is. ‘Sterren en planeten interesseren iedereen. Als je ’s avonds buiten loopt en je ziet een mooie volle maan, dan trekt dat je aandacht. We zijn onderdeel van het heelal, het is onze leefomgeving, maar we snappen er niet altijd wat van. De interessante verhalen over de sterren in combinatie met een schitterende zeiltocht op een historische klipper is een succesformule’, vindt de Planetarium-directeur.

Zeevonk cadeau

Als de Willem Jacob terugvaart richting de haven van Ameland en de deelnemers moe en voldaan zijn, wacht ze een verassing. Er is er nog een natuurfenomeen te bewonderen die nacht. Iets dat niet op de planning stond. ‘We zagen zeevonk. Een lichtgevende alg die oplicht als hij in aanraking komt met zuurstof’, vertelt wadgids Zigterman opgetogen. ‘Het was de eerste keer dat ik het zag. Echt wonderschoon.’ Op de toppen van de golfjes, die het schip met zich meebrengt, ligt een groen lichtschijnsel. Als het schip is aangemeerd en het water weer stil is, toont het als een spiegel de talloze sterren aan de hemelboog.

WAD4U WAD4U

HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: WADDENVERENIGING

POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-493693 E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL

WIL JE DE DIGITALE JEUGDNIEUWSBRIEF ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES NAAR JEUGD@WADDENVERENIGING.NL

TEKST: IRIS VAN DER LINDEN

RUIM BAAN VOOR DE JEUGD! ALTIJD IN HET HART VAN HET WADDENMAGAZINE: VIER JEUGDPAGINA’S. DAT GEEFT JONGE (EN ÓÓK OUDERE) LEDEN DE KANS EVEN SNEL WADDENINFORMATIE TE TANKEN.

Oud, ouder, oudst

SOMMIGE WADDENBEWONERS VIEREN HEEL VAAK HUN VERJAARDAG. DRIE OUDJES OP EEN RIJ.

Heb jij ooit een groep SCHOLEKSTERS gezien met de snavels naar elkaar toe? Dat komt vrijwel niet voor, ze houden hun snavels dezelfde kant op. Dan kunnen ze meteen wegvliegen als ze moeten vluchten. Die snavel is heel bijzonder, hij groeit bijna een halve centimeter per dag! Wanneer ze boos zijn maken ze een geluid dat klinkt als ‘te-piet’. Een scholekster kan ook best oud worden: wel 40 JAAR.

Een ZEEHOND ken je vast wel. Wist je dat in de Waddenzee twee soorten zeehonden leven? Dat zijn de gewone zeehond en de grijze zeehond, die een langwerpige snuit heeft. Ze kunnen wel 50 JAAR oud worden, dat is net zo oud als de Waddenvereniging! Weet je wat het rare is? De baby’s van grijze zeehonden zijn helemaal niet grijs. Ze worden wit geboren, maar binnen drie weken verandert hun vacht van wit in grijs.

Ken jij Ming al? Dat is de oudste NOORDKROMP die ooit is gevonden: 507 JAAR! Noordkrompen groeien altijd door. De schelp waar hij in woont, groeit ook mee. Om te kijken hoe oud Ming was, moesten onderzoekers zijn schelpen helaas openmaken. Noordkrompen zien eruit als een schelp met de kleur van een mossel. Als je met je vinger over de schelp strijkt voelt hij glad aan.

WIKIMEDIA

WAD4U WAD4U

WAD4U WAD4U

AARDBEIEN IN ZEE

Zou jij een rood dopje van een fles aanzien voor een lekkere aardbei? De Noordse stormvogel doet zoiets wél. Hij eet namelijk plastic! In de stukjes in zee drijvend plastic ziet hij visjes, inktvissen, kwalvlooien of garnalen. Bijna alle Noordse stormvogels hebben plastic in hun maag. Meestal zo’n dertig stukjes, maar er zijn ook vogels gevonden met wel meer dan 200 stukjes plastic in de maag! Daardoor is zijn maag zo vol, dat er niet genoeg echt voedsel meer bij kan. Plastic verteert niet en is ook vaak giftig. Noordse stormvogels kunnen wel 44 jaar worden, maar niet met een buik vol plastic.

EEUWIG LEVEN

Is koraal een steen, plant of dier? Koraal bestaat eigenlijk uit heel veel dieren, die poliepen heten. Het rare is dat een kwal geboren wordt als poliep en uitgroeit tot kwal. Kwallen hebben soms hele moeilijke namen. Probeer Turritopsis maar eens uit te spreken! De Turritopsis is een ‘eeuwig levende’ kwal, die ook wordt geboren als poliep. En als hij het als kwal te moeilijk krijgt, dan verandert hij gewoon weer in een poliep. Stel je voor dat als jij later oud bent en pijn hebt, dat je dan weer zou kunnen veranderen in een baby en opnieuw beginnen. De kwal kan dit heel vaak doen, maar soms worden ze ook ziek of worden opgegeten. Dan hebben ze toch niet het eeuwige leven.

J.A. VAN FRANEKER

WIKIMEDIA

ColumnArjan

Als vijftien eigenwijze wadloopgidsen samen ergens voor willen gaan, dan is er nog heel veel moois mogelijk voor het wad, constateert Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging.

1 groep, 1 doel

Tot mijn grote verbazing liep slechts af en toe iemand in z’n eentje een stuk verderop. Stok in de hand, surfbroek, surfschoenen en windjack aan en met flinke pas snelden we naar Schiermonnikoog. Vijftien eigenwijze, krachtige wadgidsen van bijna alle wadloopverenigingen liepen gezamenlijk op. Kees Wevers, de oprichter van de Waddenvereniging, was er ook bij. Op een zware houten baar droegen we een deel van het monument dat op Schiermonnikoog kwam te staan ter nagedachtenis van Jan Abrahamse, medeoprichter van de Waddenvereniging. Dat maakt dat na ons jubileumjaar het waddengebied twee monumenten rijker is: een vogelkijkhut met de naam van Kees Wevers bij Holwerd en dit monument op Schiermonnikoog. Ze staan symbool voor het succes van mensen die ergens in geloven, daar dan volledig voor willen

gaan en vervolgens mensen daarvoor enthousiast kunnen maken. Het doet me goed als ik zie dat dit niet iets van vroeger is. Wat heb ik genoten van de energie die zich liet zien tijdens de activiteiten van ons jubileum. De Damtot-geen-Damloop, de reizende voorstelling, Oerol, Werelderfgoedweken, Waddenwerkweekend, het filmfestival en last but not least het knallende symposiumfeest! Tel daarbij op de razende energie die loskomt bij de lokale samenwerking rond de vismigratierivier, GasTvrijTerschelling en Holwerd aan Zee en ik stel vast dat het wad nog steeds inspireert om gezamenlijk het verschil te maken. Dat kunnen we de komende 50 jaar nog goed gebruiken. En als vijftien eigenwijze wadloopgidsen als één groep samen kunnen koersen voor een mooi doel - moet je nagaan wat er allemaal nog mogelijk is! Ik ga ervoor.

Altijd die rotgans

ROTGANS

• Status: Wintergast, trekvogel.

• Lengte: 55-62 cm.

• Spanwijdte: 110-120 cm.

• Leeftijd: Gemiddeld 11 jaar, maximaal 28 jaar.

• Voedsel: Zeegras, zeesla, gras.

• Legsels: Eén legsel per jaar.

• Aantal eieren: 3-5 soms 2-8 eieren.

• Gedrag: Zwemt regelmatig, gedraagt zich vaak als een eend.

• Opvallende kenmerken: De rotgans is iets kleiner dan de brandgans en heeft een grotendeels zwart/donkergrijs verenkleed met witte ‘achtersteven’, een zwarte snavel en donkergrijze poten.

• Biotoop: Kwelders en slikken, graslanden, intergetijdenzone, kust.

MARTCEL VAN KAMMEN

Passie voor het wad

Volgens Bart Ebbinge

Zijn passie voor de rotgans ontstond bij toeval en houdt

Bart Ebbinge (1949) al ruim veertig jaar in de greep. Hij schreef er recent een boek over met de logische titel De rotgans . ‘Je raakt vanzelf gehecht aan iets waar je veel tijd in steekt.’

TEKST EN FOTO'S: MARRIT VAN DEN AKKER

‘Ganzenvlees is lekker’, zegt Bart Ebbinge, terwijl hij op een mooie nazomerdag langs de dijk bij Wieringen wandelt. ‘Echt, het smaakt goed’, verzekert de bioloog. ‘Maar een gans die ik ken zou ik nooit eten. Daar krijg ik nu al een naar gevoel van.’ De mist trekt op en het is windstil. Ebbinge spitst zijn oren en lokaliseert routineus de rotganzen die in de verte op het water dobberen. Hij glundert. ‘Daar zitten ze, schitterend. Wist je dat ze mij Ganzenbart noemen?’ Het leven van Ebbinge is één grote expeditie. Van kinds af aan reist hij de hele wereld rond. Zijn vader, chirurg van beroep, nam een baan aan in Nieuw-Guinea en het gezin verhuisde mee. Bij terugkomst in Nederland werd de interesse voor natuur gewekt en de jonge Bart sloot zich in Utrecht aan bij de NJN. Een studie biologie in Groningen volgde

als logische stap. ‘Tijdens mijn studie ontmoette ik mensen die mijn interesse in ganzen hebben gewekt, maar het had ook zomaar een andere vogelsoort kunnen zijn. Ik denk dat je vanzelf gehecht raakt aan iets waar je veel tijd in steekt.’

40 jaar ganzenonderzoek

Ebbinge is sinds 2014 met pensioen. Veertig jaar lang deed hij onderzoek naar ganzen bij het Rijksinstituut voor Natuurbeheer (RIN), dat na vele fusies via het Instituut voor Bos en Natuurbeheer (IBN-DLO) uiteindelijk onderdeel werd van onderzoeksinstituut Alterra in Wageningen. Afgelopen jaar kwam zijn boek De Rotgans uit. Een indrukwekkende bundeling van al zijn avonturen en onderzoeksresultaten, geschreven in begrijpelijke taal. Al wandelend over de dijk vertelt Ebbinge over zijn band met de

Passie voor het wad

Wadden. ‘Nadat ik dienst had geweigerd ben ik als erkend gewetensbezwaarde voor het RIN onderzoek gaan doen naar de rotganzen op Terschelling. Ik woonde daar twee jaar in Formerum, mijn oudste dochter bracht daar haar eerste levensjaar door. Dan hoef ik niet meer uit te leggen dat zo’n eiland dan een speciale plek in je leven gaat innemen’, vertelt de bioloog. De Waddenvereniging draagt Ebbinge al sinds de oprichting een warm hart toe. ‘Toen de oproep van Kees Wevers in de krant stond, heb ik mij direct aangemeld. Ik ben altijd lid gebleven.’

Liefde voor het leven

Als we wederom een groep rotganzen hebben gevonden pakt Ebbinge zijn uitrusting. Een krukje wordt uitgeklapt, net als een statief voor zijn telescoop.

DE ONTDEKKING

Het kwaad en de rotgans

‘Ganzen zijn trouwe partners. Als een mannetje en vrouwtje eenmaal een stel vormen, dan blijven ze meestal hun hele leven bij elkaar.’ De bioloog vertelt een anekdote over een ganzenpaar dat hij had geringd. ‘Op een gegeven moment kwam het vrouwtje, we noemden haar Maamke, terug op haar broedeiland in Siberië, maar haar man was er niet meer bij’, vertelt Ebbinge. ‘Kort daarna had ze een nieuwe vlam. Je zag heel duidelijk dat hij nog niet helemaal in staat was hun territorium te verdedigen. Steeds werden ze weggejaagd en er kwamen ook geen eieren dat jaar. Het zag er triest uit. Met haar oude man had Maamke nog wel gebroed, dus aan haar kon het niet liggen. Weer een jaar later legde Maamke vijf eieren op haar oude broedeiland en maakten ze een goede

De meest spectaculaire ontdekking die het team van Ebbinge heeft gedaan, is volgens hem de manier waarop rotganzen omgaan met ‘het kwaad’ in de broedperiode in Siberië. In een jaar met veel lemmingen (knaagdieren) heffen de kwade krachten elkaar namelijk op. Sneeuwuilen jagen poolvossen weg uit hun territorium en worden op hun beurt in de tang gehouden door middelste jagers (roofmeeuw), die hun eigen territoria verdedigen tegen sneeuwuilen en poolvossen. Poolvossen worden zo steeds opgejaagd, waardoor ze nauwelijks nesten kunnen vinden. Al deze rovers planten zich alleen voort in jaren dat er veel lemmingen zijn. Doordat ze elkaar steeds in de haren zitten, ontstaan er ‘safe havens’ rondom de nesten van sneeuwuilen waar rotganzen en steltlopers veilig kunnen broeden.

indruk samen. Ik denk dat ze hem trouw is gebleven’, vertelt Ebbinge geanimeerd.

Brieven in Siberië Zijn vrouw Doortje is de liefde van zijn leven, zo vertelt Ebbinge. In de zomermaanden van 2013 en 2015 zat het echtpaar als vogelwachter op Rottumerplaat. ‘Doortje is ook een natuurmens en fotografeert graag. Maar bovenal is ze een sterke vrouw.’ Ebbinge vertelt dat hij vanaf de jaren negentig zo’n tien zomers heeft doorgebracht in NoordSiberië. ‘Ik was dan ruim twee maanden van huis, terwijl Doortje thuis zat met onze dochters. We konden geen contact hebben zoals dat nu gaat, dus schreven we brieven.’ Ebbinge beschrijft met enige nostalgie hoe de expeditieleden stilletjes hun brieven zaten te lezen als de helikopter met post was langs geweest. ‘Gelukkig kon Doortje, nadat onze kinderen waren uitgevlogen, met een aantal latere expedities ook zelf mee naar Siberië.’ ‘Ganzenbart’ pakt zijn spullen weer in. Volgens Ebbinge zouden we de aanwezigheid van ganzen in Nederland wat positiever moeten ‘framen’. ‘Er zijn zo veel leuke dingen over te vertellen en het heeft lang geduurd voordat het aantal ganzen in ons land zich heeft hersteld. Daar zouden we trots op moeten zijn.’ Plots richt hij dan zijn blik naar de hemel en glimlacht tevreden. Een vlucht gakkende ganzen trekt in een perfecte V-formatie aan ons voorbij.

vereniging .nl

Deining

De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied. Vaker waddennieuws ontvangen? Een abonnement op de digitale nieuwsbrief is gratis: www.waddenvereniging.nl.

TEKST: RENATE DE BACKERE, JOJANNEKE DRIJVER, ESTER KUPPEN, ALLARD POLAK, HANS REVIER

WADDENZEE UNITED

Op 24 september gingen honderden basisschoolleerlingen het wad op bij Texel, Vlieland, Ameland, Schiermonnikoog en Lauwersoog. Tijdens een speciale dag met de naam Waddenzee United! sloegen de bezoekerscentra op de eilanden, de Natuurschool en de Waddenvereniging de handen ineen. Alle gidsen droegen een hesje met het Werelderfgoed-logo in het

midden en daaromheen de logo’s van de deelnemende organisaties. Afhankelijk van de organisatie verschilden de kleuren van de hesjes, maar de uitstraling was eenduidig. Lauwersoog was dit jaar de hoofdlocatie. Hier beleefden schoolklassen, die de wedstrijd ‘Ode aan de Waddenzee’ hadden gewonnen, een hele dag de Waddenzee. Op de eilanden lieten de bezoekerscentra

nog eens vele basisschoolleerlingen het wad beleven en ontdekken. Het uiteindelijke doel is om het internationale Werelderfgoed Waddenzee een herkenbaar gezicht te geven en stevig op de kaart te zetten. Het opzetten van een educatieprogramma dat inhaakt op een nieuwe grote waddenfilm van Ruben Smit is een ander project binnen deze samenwerking.

BOREN IN DE WADDENZEE?

De schelpdierteelt krijgt steeds meer last van Japanse en Amerikaanse oesterboorders, exotische slakkensoorten die gelukkig nog niet voorkomen in de Waddenzee. Deze roofslakken zijn via schelpdiertransporten in de Zeeuwse wateren terecht gekomen en voelen zich daar prima thuis. Deze roofslakken boren gaten in oesters en andere schelpdieren om ze daarna te verorberen. Vooral de Japanse oester of creuse staat op het menu. De transporten van mosselen vanuit Zeeland naar de Waddenzee zijn na de vondst van de slakken op mosselpercelen stopgezet. De oesterboorders werden ontdekt tijdens verplichte inventarisaties voorafgaand aan transport naar de Waddenzee. Dit moet voorkomen dat dergelijke exoten zich ook in de Waddenzee verspreiden. De oesterboorders zijn in 2007 als eerste aangetroffen rond de oesterputten bij Yerseke. Hier worden schelpdieren van over de hele wereld ‘opgeslagen’ voordat ze worden verhandeld. De oesterputten vormen zo een gevaarlijke bron voor de introductie van invasieve exoten in de Nederlandse (kust)wateren. De Waddenvereniging en andere natuurorganisaties pleiten daarom al jaren voor het nemen van de noodzakelijke maatregelen bij deze oesterputten om het risico voor de introductie van uitheemse soorten te minimaliseren.

EEN MONUMENT VOOR JAN ABRAHAMSE

Jan Abrahamse (8 februari 1937 - 11 april 2013) was behalve cartograaf, waddenliefhebber en wadloper van het eerste uur, ook een van de grondleggers van de Waddenvereniging en Stichting Noorderbreedte. Hij nodigde kunstenaars uit om te vertellen hoe zij werden geïnspireerd door het waddengebied en relateerde zo natuurbeleving aan kunst. Ter nagedachtenis aan Jan werd op donderdag 22 oktober op Schiermonnikoog de sculptuur ‘In Evenwicht’ van beeldend kunstenaar Arik Visser onthuld.

DUBBEL JUBILEUM OP AMELAND

Op Ameland was het op 17 oktober dubbel feest. Precies op de dag dat de Waddenvereniging haar 50-jarig bestaan vierde, vond de vijfde editie van het succesvolle wandelevenement ‘Tussen Slik en Zand’ plaats. Voor de start stonden we er even bij stil dat Ameland een eiland is gebleven, ondanks de serieuze inpolderingsplannen in de jaren ’60. Het vrijdagavondprogramma in het Natuurcentrum werd verzorgd door Ruben Smit, bekend van de film De Nieuwe Wildernis Aan de hand van prachtige beelden vertelde hij over zijn volgende grote project: een film over het waddengebied. Alle aanwezigen waren erg onder de indruk van de fragmenten die hij liet zien. Op zaterdag genoten zeker 1500 wandelaars van de prachtige en afwisselende natuur van het eiland. De variatie aan wandelaars was

even zo groot. Families, groepen vrienden en vriendinnen, doorgewinterde wandelaars die honderden kilometers per jaar afleggen en jonge kinderen die zonder morren de 18 kilometer hebben meegelopen. Bij een van de verzorgingsposten en op het Kerkplein konden de wandelaars terecht voor allerhande natuurinformatie, waar gidsen van de Waddenvereniging aanwezig waren om hun passie en kennis met de bezoekers te delen. Bij de finish, waar de laatste stempel in het routeboekje werd gezet, kregen de wandelaars een mooie attentie: een speciale editie van de Wadwaaier. 'Tussen Slik en Zand' was weer een groot succes. Vooral dankzij de prima organisatie van stichting Sportpromotie Ameland. Volgend jaar zijn we er weer bij!

Deining

KOLENCENTRALE EEMSHAVEN

MAG DOORSTOKEN

De natuurvergunning die de provincie Groningen heeft afgegeven voor de kolencentrale in de Eemshaven blijft overeind. Dat besloot de Raad van State deze zomer. De Waddenvereniging en andere natuur- en milieuorganisaties zijn teleurgesteld over deze uitspraak. Het beroep tegen de natuurvergunning was de laatste rechtszaak die nog liep tegen de kolencentrale RWE/Essent in de Eemshaven. De uitspraak betekent dat de centrale definitief door mag stoken. ‘Echt onbegrijpelijk. Een kolencentrale in deze

tijd en op die plek, dat kan gewoon niet,’ aldus Arjan Berkhuysen van de Waddenvereniging. ‘Zo’n enorme kolencentrale aan de rand van Werelderfgoed Waddenzee belast de kwetsbare natuur te veel.’ Kolencentrales stoten twee keer zo veel CO2 uit en er zijn stevige discussies gevoerd over de uitstoot van kwik en stikstof. Ook de enorme omvang van de centrale, meer dan 100 meter hoog, is de Waddenvereniging een doorn in het oog. Het open waddenlandschap wordt er flink door verstoord.

KAMER TEGEN GASWINNING

BIJ TERSCHELLING

Een meerderheid van de Tweede Kamer is tegen de gaswinning bij Terschelling. Een aangenomen motie van PvdA, D66, GroenLinks, Partij voor de Dieren en ChristenUnie spreekt dit uit ‘omdat niet aannemelijk is gemaakt dat dit past binnen de nieuwe kaders van milieu en natuurbescherming’. De vereniging gasTvrij Terschelling en de Waddenvereniging zijn heel blij met dit resultaat en danken alle voorstemmende partijen voor hun inzet. ‘Dit is een grote stap op weg naar afstel van de plannen om hier naar gas te gaan boren’, aldus Annet van Essen van gasTvrij Terschelling. ‘Natuurlijk kan minister Kamp de motie naast zich neerleggen maar dit is wel een heel krachtig signaal dat Nederland geen gasindustrie wil bij het kwetsbare waddengebied.’ Ook op andere plekken, zoals Schiermonnikoog, wordt gevreesd voor mijnbouwactiviteiten.

De Waddenvereniging, Roots Magazine en Podium Vlieland presenteren:

NAAR DE WILDERNIS: DE MOOISTE NATUURFILMS

Vrijdag 26 februari t/m zondag 28 februari, Vlieland

Sinds vorig jaar weten we het zeker: de mooiste bioscoop van Nederland staat op Vlieland. Toen organiseerden we daar het eerste Waddenfilmweekend. Het publiek was net als wij razend enthousiast over de prettige combinatie van cultuur en natuur. Een goede reden om samen met natuurmagazine Roots en Podium Vlieland eind februari een tweede editie te organiseren. ‘Naar de wildernis’ is het thema van dit filmweekend. Speciaal voor liefhebbers van spectaculaire landschappen en indrukwekkende natuurbeelden - denk aan films als Into the wild en documentaires als De Nieuwe Wildernis - selecteerden we een reeks speelfilms en documentaires waarin de mens het opneemt tégen of juist in harmonie samenleeft mét de natuur. De vertoningen vinden plaats in de sfeervolle zaal van Podium Vlieland, in 2013 uitgeroepen door De Volkskrant tot een van de tien leukste kleine theaters van Nederland. Ook is er alle tijd voor

een lange wandeling langs wad of strand, een rondje eiland per fiets, lekker eten en borrelen in de Dorpsstraat. Zaterdagmiddag is er een excursie met een waddengids. Samen met drie uitstekende hotels - Het Vlielandhotel, Hotel Zeezicht en Badhotel Bruin - bieden de Waddenvereniging, natuurmagazine Roots en Podium Vlieland een zeer aantrekkelijk arrangement. Comfortabele kamers, uitgebreid ontbijt, een fiets en natuurlijk de beste plaatsen bij de mooiste films voor slechts € 149,- per persoon op basis van een tweepersoonskamer in het Vlielandhotel. Een tweepersoonskamer in Hotel Zeezicht en Badhotel Bruin kost € 159,-. Alleenreizenden betalen een toeslag van € 25,- voor een eenpersoonskamer. Bezoekers van dit filmweekend krijgen 30 procent korting op een retourticket bij Rederij Doeksen. Na betaling krijgt u een kortingscode waarmee u op www.doeksen.nl de overtocht kunt boeken.

Een gids van de Waddenvereniging neemt de bezoekers van het filmweekend mee om de vele verrassingen van het dierenen plantenrijk in dit natuurgebied te ontdekken. Na afloop eten we geraapte oesters in Podium Vlieland.

Dit wildernisweekend is te boeken op www.podiumvlieland.nl.

Tijdens ‘Naar de wildernis’ worden o.a. de volgende films vertoond.

1 Wild - Jean-Marc Vallée, VS, 115 minuten Een ontroerend waargebeurd drama met Reese Witherspoon als een jonge vrouw die een wandeltocht van meer dan 1500 kilometer onderneemt.

2 De Vogelwachter; tijd bestaat niet, enkel tij - Hans den Hartog, Nederland, 68 minuten Filmmaker Hans den Hartog volgt de laatste professionele vogelwachter van het waddengebied. Documentaire met filosofische anekdotes en prachtige timelapse beelden.

3 More than honey - Markus Imhoof, Zwitserland, 91 minuten Waarom verdwijnen de bijen? Op zoek naar antwoorden en verklaringen neemt regisseur Markus Imhoof ons mee op een

fascinerende reis naar de betoverende wereld van deze insecten.

4 The Hunter - Daniel Nettheim, Australië, 102 minuten

Een eenzame jager speurt naar de uitgestorven geachte Tasmaanse tijger. Spannende thriller.

5 Nordwand - Philipp Stölzl, Duitsland, 126 minuten

In de zomer van 1936 besluiten vier jonge klimmers, twee Duitsers en twee Oostenrijkers, de noordzijde van de Eiger te beklimmen. Uitstekende avonturenfilm met prachtige beelden.

6 En een verrassingsfilm, 92 minuten

Professionele dromers aan het einde van de wereld. Een geestige én hallucinerend mooie documentaire.

Denkend aan de

Wadden

In 2030 bestaat de Waddenvereniging vijfenzestig jaar. Maar nu al wordt gestreden voor initiatieven die pas over vijftien jaar zichtbaar zijn, zoals alternatieve vormen van energiewinning en natuurvriendelijke dijken. In de slotserie van ‘50 jaar wetenschap’ maakt journalist Marcus Werner een virtuele reis door het waddengebied van de toekomst.

TEKST: MARCUS WERNER >

Datacentrale van Google

HENK POSTMA

De haven van Delfzijl

De voormalige Eemspolder is een bakermat van het door fijnproevers gewilde zilte aardappelras de Grunniger Zolt

We beginnen helemaal oostelijk in het waddengebied, in de Dollard, en reizen westwaarts, vijftien jaar in de toekomst. Van sommige plannen waar de Waddenvereniging in jubileumjaar 2015 actie voor voert of steun aan geeft is zeker dat zij doorgaan. Van andere is dat minder het geval. Daarvoor worden de komende jaren betere alternatieven bedacht of is in de toekomst geen geld of maatschappelijk draagvlak. Honderd procent kloppende toekomstbeelden zijn onmogelijk, dus ook deze virtuele reis blijft speculatie. Soms is ons perspectief dat van een biddende torenvalk, zwevend boven het landschap, soms dat van een langs de kust vliegende lepelaar. En in andere gevallen kijken we op grondniveau mee met een toekomstige menselijke waddenbezoeker.

Maar laten we beginnen. Wanneer er grote afstanden moeten worden overbrugd, nemen we uiteraard de Stella Lux Plus, de productieversie van de aan de Technische Universiteit Eindhoven ontwikkelde vierpersoons zonneauto die in 2015 de Cruiser-klasse van de World Solar Challenge-race voor zonne-auto’s won. De zonnepanelen op het dak zijn zo efficiënt, dat er na een gemiddelde rit zelfs energie overblijft die kan worden teruggegeven aan het stroomnet - een ‘energiepositieve’ auto! Het spreekt voor zich dat alle nodige oversteken naar de eilanden per elektrische veerboot gaan. Die laden zich tijdens het in- en uitschepen van passagiers in de veerhavens razendsnel op met groene elektriciteit, die wordt opgeslagen in milieuvriendelijke zeezoutbatterijen aan boord.

Een strand bij Delfzijl

Het havenstadje Delfzijl ziet er in 2030 compleet anders uit dan in 2015. De contouren van de parallel aan de kust lopende strekdam, die een beschutte vaarweg naar de haven opleverde, zijn nog te herkennen. Op die zogeheten

Schermdijk staat een rij statige windmolens langzaam te draaien. Eind 2015 werd de bouw van veertien windturbines op de dijk en van vijf turbines op de Pier van Oterdum voltooid. Intussen zijn de oorspronkelijke windturbines vervangen door efficiëntere exemplaren. Ze leveren met een vermogen van 10 megawatt elk drie keer zoveel stroom als de modellen uit 2015, ruim voldoende voor de elektriciteitsbehoefte van de gehele gemeente Delfzijl, maar ook voor het verderop bij Eemshaven gelegen datacentrum van Google. Aan de zeezijde van de Schermdijk ligt een honderden meters brede kwelder, die doorloopt tot aan de haven van Delfzijl. Scholeksters broeden er volop en in de zomer kleurt ‘Delfzijl buitendijks’ prachtig lila-paars door bloeiende lamsoor. De nieuwe kwelder is niet alleen natuurgebied, maar dempt ook stormgolven op de Eems en draagt zo bij aan de bescherming tegen de zee. Even voorbij het in 2014 aangelegde vogeleiland bij de Pier van Oterdum, intussen een hotspot voor broedende kokmeeuwen en visdiefjes, ligt de hevelvispassage die is aangelegd naast de grote spuikokers van het omgelegde Eemskanaal. Vissen die vanuit zee naar zoetwater trekken om te paaien, zoals rivierprik, spiering, fint en stekelbaars, gebruiken het als toegangspoort naar het binnenwater. Volwassen palingen en botten, die zich in zee voortplanten, trekken de andere kant op. Aan de binnenkant van de dijk is een brakwatermeer aangelegd en er loopt een slenk door een kleine kwelder buitendijks, waardoor een geleidelijke zoetzoutovergang is gecreëerd - prettig voor vissen en ander waterleven.

Dit alles is MARCONI, het ambitieuze plan waarmee Delfzijl haar ooit zo grauwe imago van zich heeft afgeschud. Zelfs aan een fraai stadsstrand is gedacht. Het smalle strookje zand dat ooit ter hoogte van het stadscentrum voor strand moest doorgaan is door het landwaarts verleggen van de zeedijk enorm vergroot en aangevuld met goudgeel zand - een dagje ‘Delfszee’ is in het noorden een begrip geworden. We reizen door.

Innovatieve dijken

Nadat aan het begin van de jaren ’10 was gebleken dat grote delen van de dijk langs de Groningse en Friese kust niet meer voldeden aan de veiligheidsnorm, en ook met het oog op de verdere zeespiegelstijging door klimaatopwarming, werd het noodzakelijk de dijken aan te pakken. Maar hoe?

Met alleen maar hogere traditionele dijken zou het landschap er niet op vooruitgaan en de natuur niet profiteren. Gelukkig omarmde het Deltaprogramma Waddengebied van de overheid rond 2015 zogeheten innovatieve dijken, die de gewenste veiligheid combineren met vaak geheel nieuwe dijkfuncties. Multifunctionele dijken bijvoorbeeld, met daarin bebouwing verwerkt, of waarin windturbines zijn gepland. Of eco-engineering-dijken, waarbij de natuur helpt om de zee tegen te houden, in de vorm van met de zeespiegelstijging meegroeiende kwelders. Door hun golfdempende werking zullen alleen nog bij storm golven stukslaan op de extra brede groene dijk. En oesterbanken voor de dijk, met hetzelfde golfdempende effect. Een innovatief dijktype,

waar oudere ex-waterschapsbestuurders nogal aan moesten wennen, is anno 2030 iets voorbij Eemshaven te zien: de ‘overslagbestendige’ dijk - een dijk ontworpen om eens in de zoveel tijd door golven overspoeld te worden, waarbij een speciale bekleding ervoor zorgt dat de dijk niet beschadigd raakt. Op enige afstand landinwaarts ligt een tweede dijk, waarbij de twee ‘parallelle dijken’ samen voldoende bescherming bieden tegen overstromingen. Het tussen de dijken gelegen land, dat wel af en toe door zeewater overstroomd raakt, is geschikt voor zilte landbouw en aantrekkelijke nieuwe natuur in de vorm van zoute moerasgebieden. Zo is de voormalige Eemspolder omgevormd tot de bakermat van het door fijnproevers gewilde zilte aardappelras de Grunniger Zolt, en halen vogelaars hun hart op bij de troepen kluten die zich verzamelen bij de her en der verspreide brakwaterpoelen.

Erfgoedtoerisme

Op weg naar de volgende stop in onze futuristische waddenreis zoeven wij over de dijkweg van

Parallelle dijken

1 Bestaande dijk met achterlandkering

2 Voorlandkering/ golfbreker voor de bestaande dijk

3 Schermdijk voor de bestaande dijk

Hybride keringen

4 Dijk-in-duin

4 Dijk-in-boulevard

50 jaar wetenschap

Deel 4 Wadden in 2030

Op Ameland schitteren

24.000 zonnepanelen in de zon

bioasfalt, waarin uit hout gewonnen lignine het vroeger gebruikte bitumen (om steentjes en zand in het wegdek aan elkaar te plakken) vervangt. Bij Lauwersoog passeren wij nog een goed voorbeeld van een multifunctionele dijk, de zogeheten ‘dijk in boulevard’. Op de plaats van de vroegere dijk achter de visafslag ligt nu een aantrekkelijke, brede boulevard met hotels en restaurants. De eigenlijke dijk, een stevige betonnen muur, zit daaronder verstopt, evenals een grote ondergrondse parkeergarage, waardoor bovengronds geen enkele auto is te zien. Van Holwerd aan Zee, dat sinds 2018, toen de nieuwe waterverbinding tussen het ooit ingeslapen Friese dorpje en de Waddenzee gereed kwam, brandpunt van eco-erfgoedtoerisme is geworden,

maar ook door de gerealiseerde zoet-zoutovergang een belangrijk knooppunt voor trekvissen, steken we over naar Ameland.

Op Ameland

Hier liggen 24.000 zonnepanelen te schitteren van het Amelandse ‘zonnepark’, dat in 2016 werd voltooid op een deel van het vliegveld voor zweefvliegtuigen. Een vijfde van de Amelandse elektriciteitsvraag leverde het zonnepark sindsdien. De Amelandse zonneweide was een eerste stap naar het volledig energieneutraal worden van het eiland in 2020, net als de andere Waddeneilanden. Onder andere lukte dat met meer van zulke zonneparken, voorzien van steeds efficiëntere ‘fotovoltaïsche

Het ontwerp van de vismigratierivier

cellen’ die zonlicht in elektriciteit omzetten. Maar ook met zogeheten nok-microturbines, horizontale windturbines in de nok van schuine daken, die op de relatief winderige Waddeneilanden met betrekkelijk ver uit elkaar staande huizen goed bleken te werken en een gemiddelde gezinswoning van voldoende stroom konden voorzien.

Een nieuw waddeneiland

Terug op de vaste wal is het tijd om de oversteek te maken naar die ‘andere’ kant van het waddengebied, de Noord-Hollandse zijde. De Afsluitdijk over dus, die bijna zijn honderdste verjaardag viert. Al aan het begin van de eeuw werd de noodzaak van een stevige opknapbeurt ingezien. De plannen voor De Nieuwe Afsluitdijk (DNA), die tussen 2013 en 2016 werden gesmeed, zijn grotendeels werkelijkheid geworden. Eerst is daar de vismigratierivier bij Kornwerderzand aan de Friese kant van de dijk, die mede werd bedacht door de Waddenvereniging. Waar vroeger trekvissen nauwelijks konden opboksen tegen het door de spuisluizen uitstromende IJsselmeerwater, is nu alles veranderd. Aan de IJsselmeerkant ligt een kunstmatig eiland, dat doorsneden is door een maar liefst tien kilometer lange kronkelende rivier. Wanneer bij laag water in de Waddenzee gespuid wordt, staat ook de vismigratierivier ‘open’ en zwemmen vissen door de lage stroomsnelheid daarin met gemak van Waddenzee naar IJsselmeer. Het succes van de vismigratierivier blijkt al uit de florerende sportvisserij op zeeforel in het IJsselmeer, die hengelaars uit heel Europa trekt. Van de sterk verbeterde visstand in het IJsselmeer profiteren ook talloze watervogels. Aan de waddenzeekant van de vismigratierivier is een zandhaak aangelegd met aan de kop daarvan een nieuw miniatuur-waddeneiland, dat strandgangers, kite- en windsurfers trekt.

Een dijk vol energie

Minder zichtbaar, maar zeker niet minder vooruitstrevend, is de omtovering van de Afsluitdijk tot Energiedijk. Op meerdere plekken langs de Afsluitdijk zijn, deels verborgen in de dijk, zogeheten blue energy centrales gebouwd. Binnenin de centrales stroomt, gescheiden door speciale membranen, zout waddenwater langs zoet IJsselmeerwater.

Door de verschillende concentraties ionen, geladen deeltjes in het water, ontstaat een spanningsverschil, die ‘geoogst’ wordt als elektriciteit. DNA wekt niet alleen blue energy op. De SolarRoad, het fietspad over de Afsluitdijk met ingebouwde zonnecellen, produceert eveneens elektriciteit. In de spuikokers bij Kornwerderzand en Den Oever hangen getijdenturbines, die nog het meest doen denken aan uit de kluiten gewassen staarten van buitenboordmotoren. Ook de zware propellers hiervan, draaiend in de sterke spuistroom, wekken elektriciteit op. Het geeft een prettig gevoel, de Afsluitdijk verlatend bij Den Oever, dat die achter ons liggende dijk, ooit gebouwd om tientallen steden en dorpen langs de voormalige Zuiderzee tegen overstromingen te beschermen, diezelfde plaatsen nu voorziet van groene stroom.

De kracht van water

De wadplaten van het Balgzand tussen Wieringen en Den Helder in de kop van Noord-Holland zien er in 2030 nog net zo uit als in 2015. De plannen voor grootschalige zeewierteelt voor de productie van biobrandstof, een techniek die in 2015 nog voorpagina’s van kranten haalde als de energierevolutie van de toekomst, werden gauw verlaten toen bleek dat zeewier helemaal niet zo’n ideale grondstof was.

De laatste halteplaats in onze waddenreis is Den Helder, hier houdt de Waddenzee op en begint de Noordzee. In het Marsdiep, het zeegat waardoor het overgrote deel van het waddenzeewater in- en uitstroomt, liggen grote langwerpige pontons. Daaronder draaien in de sterke eb- en vloedstroom de propellers van krachtige getijdenturbines. Ook die leveren hun bijdrage aan de groene-energie toekomst van het waddengebied.

Tijdens onze reis keken we in 2030 vooral omlaag en opzij. Toch werd ook af en toe een blik omhoog geworpen. En het viel op: tussen Delfzijl en Den Helder was in de lucht nauwelijks een condensstreep van een vliegtuig te zien. Gelukkig hadden regeringen rond 2020 eindelijk ingezien dat het vliegverkeer, vanwege zijn bijdrage aan klimaatopwarming en zeespiegelstijging, drastisch moest worden ingeperkt.

In de havens laden elektrische veerboten zich razendsnel op met groene stroom, die wordt opgeslagen in milieuvriendelijke zeezoutbatterijen aan boord

Genietwad

VAN HET WAD: BOEKEN, APPS, WANDELINGEN, ETEN, KUNST EN MEER

TEKST: PAULA ZUIDHOF

Zelf maken

Warme WOL

Trek een paar wollen sloffen aan en je hebt snel lekker warme voeten. In Atelier MooiZo in Den Burg op Texel kun je zelf een paar wollen sloffen maken, voor jezelf of als origineel cadeau voor een ander. Het wol-atelier organiseert diverse creatieve workshops met Texelse wol. Je kunt er

Kijken

Van de Museumzolder

bijvoorbeeld een stuk schapenvacht vilten, een tas of jas maken of leren stroppen of spinnen. De workshops zijn in principe op vrijdagochtend van 9.30 tot 13.00 uur. Voor informatie en reserveren: www.wolvantexel.nl of www.atelier-mooizo.nl.

Museum Het Hannemahuis in Harlingen toont tot en met 28 februari 2016 verrassende objecten uit het museumdepot. Het zijn voorwerpen uit de collecties van het museum, die niet gauw tentoongesteld worden omdat er ‘iets’ mee is. Achter elk object schuilt een verhaal. De expositie is gevarieerd: fotoalbums, aquarellen, prenten en tekeningen, schilderijen die gerestaureerd moeten worden, kwetsbare letterlappen, BKR-werk van Harlinger kunstenaars, huishoudelijke voorwerpen, tegels en aardewerk, scheepsmodellen en scheepsportretten. Op de Museumzolder, een blik achter de schermen, Museum Het Hannemahuis, Voorstraat 56, Harlingen. Open: dinsdag tot en met vrijdag 11.00-17.00 uur, zaterdag en zondag 13.30-17.00 uur. www.hannemahuis.nl.

Kijken

De lekkerste eetfilms

Vooruitlopend op het kerstdiner kozen de Leeuwarder Courant en Dagblad van het Noorden de lekkerste eetfilms van de afgelopen jaren uit, die tijdens het weekend van 18 tot en met 20 december gedraaid worden in de gezellige bioscoop op Vlieland. De films gaan over een topchef die een restaurant op wielen begint, over de ultieme sushi, een rijdende delicatessenwinkel in de Provence, heibel in een shoarmazaak en de smakelijkste Indiase gerechten. De voorstellingen zullen kort worden ingeleid door filmjournalist Adwin de Kluyver. Het complete arrangement, inclusief entreekaarten en hotelovernachtingen, is te boeken via Podium Vlieland, www.podiumvlieland.nl.

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Doen

Zelf koken met kerst

Met een groep vrienden kerst vieren op Terschelling is een leuk idee. Onder het motto ‘alles wordt gezelliger als je samen kookt’ stelt Hostel H2O z’n gasten de grote professionele keuken ter beschikking om zelf een kerstdiner klaar te maken, wat gegeten kan worden bij het houtvuur in de gezamenlijke woonkamer. Hostel H2O Terschelling, gelegen in het dorp Hoorn, heeft negen tweepersoonskamers, elk met eigen badkamer. Het budget-hostelconcept is gericht op zelfwerkzaamheid. Gasten kunnen zelf boodschappen doen, maar bestellen kan ook. Er is een boodschappenservice. www.h2ohostel.nl.

Uitgaan

Het Vlielandse folkduo Drijfhout verzorgt de oudejaarsconference op hun eigen eiland. Ze begeleiden hun vrolijke liedjes op gitaar, viool, trekzak en mandoline en vertellen sterke eilandverhalen. Op deze laatste avond van het jaar wordt het nieuws van 2015 nog eens doorgenomen. Hoewel de liedjes van Drijfhout vaak al generaties oud zijn, blijken ze nog altijd verrassend actueel. Vooraf reserveren wordt aanbevolen. De voorstelling begint om 20.30 uur. www.podiumvlieland.nl.

Oudejaarsconference van Drijfhout

Lezen

Roman over Terschelling

www. wadden vereniging .nl

Bungelen in het niets is de titel van de debuutroman van Willem Jongsma (55). Hoofdpersonen in het verhaal zijn de kunsthistorica Hester Kooyman en haar moeder Lies, een zeer gelovige vrouw. Na de dood van haar vader Sybolt gaat Hester met haar moeder naar Terschelling. Daar moeten ze Linquenda leeghalen, het zomerhuisje van de familie in de duinen bij West aan Zee. Beide vrouwen zijn van plan er een goede tijd van te maken op het eiland. Maar persoonlijke herinneringen, gecombineerd met uiteenlopende karakters, doen alle goede bedoelingen teniet. Uitgeverij Elikser, Leeuwarden. ISBN: 978 90 8954 765 1, € 18.95.

Geniet wad

SUPER SNERT

van de kampioen

Erwtensoep moet je zelf koken, dat is absoluut het lekkerste. Dat vindt ook de Terschellinger kok Flang Cupido van Kookstudio Flang in de Pan, drievoudig wereldkampioen snertkoken. Hoe herken je de beste erwtensoep, ook de blikversie die je alleen maar (lekker makkelijk) hoeft op te warmen? Flang weet het als de beste.

De soep moet zo dik zijn, dat je lepel maar langzaam opzij valt. Dan pas heb je supersnert. www.flangindepan.nl.

Luisteren

Beethoven op cello en piano

In de concertserie New Masters on Tour wordt regelmatig een concert gegeven in het markante witte kerkje bij Den Hoorn op Texel. Op maandag 18 januari om 19.00 uur is daar een optreden van de Brits-Koreaanse celliste Stella Cho en pianist Fabian Müller. Stella Cho speelt onder andere Beethovens Eerste cellosonate en de Rapsodie nr. 1 van Bartók. Fabian Müller waagt zich aan Beethovens altijd indrukwekkende Appassionata. Reserveren bij de VVV Texel of www.texel.net.

VISwetenschap

De Fish Atlas of the Celtic Sea, North Sea, and Baltic Sea, een Engelstalige visatlas, is het resultaat van gedegen Nederlands en Engels zeeonderzoek, waarin beschreven is hoe de vissoorten zich verspreiden, waar ze het meest voorkomen en hoe divers de visfauna is. De visatlas toont de verspreiding en trends van 200 soorten vis in kaarten en grafieken. Naast de bekende komen ook bijzondere vissoorten aan bod. Van elke soort staat er een uitgebreide beschrijving in over voortplanting, larven, migratie en voedselvoorkeur. Deze informatie is van belang voor een nauwkeurig beheer van de zee. De visatlas is uitgegeven door de KNNV, ISBN: 9789050115377, € 79,50.

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Wandelen Eten

Kerstuitwaaien op Wieringen

Op tweede kerstdag organiseert Sport Nu kerstwandeltochten op Wieringen, met keuze uit een route van 7 of 10 kilometer. Beide gaan over de mooiste weggetjes aan de westkant van Wieringen. Er wordt gewandeld over de oude Wierdijk, over het hoogste en laagste punt, langs oude boerderijtjes, over schelpenpaadjes en kronkelweggetjes met prachtig uitzicht over de Waddenzee. De tocht kan individueel of in groepsverband worden gelopen met een gids die onderweg wetenswaardigheden vertelt. Na afloop is er koffie of thee. Deelname kost € 5,-, kinderen tot en met 12 jaar gratis. De start is om 13.30 uur in Westerland. Reserveren: www.sport-nu. nl/kerstwandeltocht.

TEXELSTROOM IN CHOCOLADE

Texelaars en regelmatige Texelgangers zullen het al weten: in 2016 gaat de TESO, Texels Eigen Stoomboot Onderneming, varen met een nieuwe boot. Het schip, de Texelstroom, is gebouwd in Spanje. Het bracht de chocolademakers van de Texelse Chocolaterie op het idee om een speciale chocoladereep te maken met een afbeelding van de

Doen

www. wadden vereniging .nl

nieuwe boot erop, in melk, puur en wit. De Texelstroom-chocoladereep is te koop op de veerboten en in de chocolaterie aan de Spinbaan 1 in Den Burg.

Fakkeloptocht op Schiermonnikoog

Op oudejaarsavond gaan op Schiermonnikoog de fakkels aan voor de midwinter fakkeltocht, georganiseerd door de plaatselijke Rotary. De start is om 19.00 uur bij de Willemshof in het centrum van het dorp. Daar staan vuurkorven om de fakkels aan te steken. De optocht duurt tot ongeveer 21.00 uur. Fakkels kunnen worden gekocht vanaf 10.00 uur bij een kraam, de opbrengst is voor een goed doel. Na afloop van de tocht is er warme chocolademelk en glühwein.

Uitgaan

Midslander

Midwintermarkt

Het is een gezellige traditie, de Midslander Wintermarkt in het dorp Midsland op Terschelling. Voor de veertiende keer op rij wordt de markt door de plaatselijke ondernemers georganiseerd, dit jaar op dinsdag 29 december. Het aanbod is als altijd uiteenlopend: gezellige kraampjes, lekkere hapjes en drankjes, muziek, volksdansen, kerstzang en meer. Leuk voor jong en oud, kerstvakantiegasten en eilanders. De markt begint als het donker wordt, ongeveer om 16.00 uur en duurt tot 21.00 uur.

Wad500club

De Waddenvereniging heeft voor ondernemers op en rond de Wadden de WAD500 Club opgericht. Doel is: kansen benutten die het Werelderfgoed Waddenzee biedt voor bedrijven. Een van de deelnemers is Henk Postma, die als zelfstandig fotograaf werkt onder de naam Runway24.

TEKST: DANIËL MULDER

• Bedrijf: Runway24

• Opgericht: 2009

• Eigenaar: Henk Postma

• Werknemers: N.v.t.

• Locatie: Hallum

• Websites: www.wad-mooi.nl en www.flickr.com/photos/ henkpostma

De horizon als basis

Verrassend, dat een waddenfotograaf zijn bedrijf vernoemt naar een landingsbaan van het vliegveld Leeuwarden. ‘En dat terwijl vliegtuigen en de Waddenzee vaak botsende belangen hebben’, zegt Henk Postma (1956) lachend. Die naam wil hij best even toelichten. ‘Een runway is zowel een start- als landingsbaan, ik vond het een mooie metafoor voor mijn start als professioneel fotograaf.’ Eerlijk is eerlijk, hij mag ook graag een vliegtuig voorbij zien komen. ‘Maar nog leuker is het om vanuit een vliegtuig of helikopter foto’s van het waddengebied te maken.’

Postma groeide op in Leeuwarden en woont in Hallum. ‘Ik woon aan de rand van de Waddenzee. Die strakke streep aan de horizon, het is mijn basis, die zie ik het allerliefst.’ Als kind kwam hij al op de eilanden, toen is de kiem voor de waddenliefde gelegd. ‘Ik ben eens in de bergen op vakantie geweest. Dat vind ik niks, na een berg zie je weer een nieuwe berg. Ik wil weg kunnen kijken.’

Koester de eenvoud

De rust, de ruimte, de leegte, het verveelt hem nooit. ‘Die eenvoud is zeldzaam in een land waar het alsmaar drukker wordt. Dat

moeten we koesteren.’ Vooral de relatie tussen mens en wad boeit hem meer en meer. ‘Ik vind het fascinerend hoe vissers of recreanten het gebied gebruiken. Die bezieling probeer ik vast te leggen.’ Zijn foto’s noemt hij documentair: ‘Ik sta niet op de bres met mijn beelden, maar ik sluit mij graag aan bij clubs die dat wel doen, zoals de Waddenvereniging.’

Naast fotograaf is hij ook docent Media en Entertainment Management op Stenden Hogeschool Leeuwarden. De weegschaal slaat door naar iets meer doceren en iets minder fotograferen. ‘Mijn droom is fulltime fotograaf te zijn, maar dat is lastig in de huidige tijd.’ Wie weet opent de WAD500 club nieuwe deuren: ‘Ik zie het als een kans om meer in contact te treden met de beroeps- en beleidssector die actief is in het waddengebied.

Het grote aantal wadloopfoto’s op zijn site verklapt een hobby: wadlopen. Als gids tegenwoordig. ‘Heerlijk om met een kleine groep mensen van die ruige schoonheid te genieten. Af en toe zeg ik tegen de deelnemers dat ze even stil moeten zijn en alleen maar moeten luisteren. Op een windstille dag hoor je soms niets.’

WADDENmagazine

WADDENmagazine, december 2015, nummer 4. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging.

E-mail: info@waddenvereniging.nl. ISSN 0 166-4824

Hoofdredactie: Hans Revier

Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder

Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Frank Petersen, Jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner

Idee en concept: Sanoma

Vormgeving: Très Melis

Correcties: Sijka Rispens, Linda Jongsma

Druk: Pijper Media, Groningen

Advertenties: A2 Acquisitie & Advies

Tel. 023 - 526 04 05.

E-mail: ron.degraaf@xs4all.nl

Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden behoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.

Waddenvereniging

Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, fax 0517-493601

E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl

Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33

BIC: RABONL.2U

De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.

Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,25 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar.

Giften en legaten

Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.

Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op.

Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

Ledenraad

De ledenraad van de Wad denvereniging heeft een zware adviesfunctie. De maximaal 25 leden worden benoemd tijdens de Algemene Ledenvergadering. Hun zittingsduur is maximaal 2 keer 4 jaar.

Samenstelling: De samenstelling van de ledenraad is, op grond van betrokkenheid en deskundigheid, evenwichtig. De leden zijn geografisch verspreid over Nederland.

Taken: De ledenraad komt ten minste tweemaal per jaar bijeen en krijgt ondersteuning vanuit het bureau van de vereniging. De raad adviseert in ieder geval over de begroting, de jaarrekening, het jaarverslag en het beleidsplan. Daarnaast adviseert hij het bestuur en de ALV gevraagd en ongevraagd over alle andere zaken.

Structuur: De ledenraad kent verschillende adviesgroepen waarin leden van de raad zitting hebben, zoals:

• Ruimtelijke ordening en geologie

• Ecologie en gezondheid

• Organisatie, begroting, fondsenwerving en jaarstukken

• Communicatie, zichtbaarheid en jubileum

Dagelijks bestuur:

• Jan Castelein, voorzitter (jja.castelein@gmail.com / 026-4742577).

• Foppe Huitema (t.foppehuitema@planet.nl / 06-53427382)

• Wietske Jonker-ter Veld, secretaris (wlterveld@hotmail.com / 0592-541762).

Leden van de ledenraad 20142015: Jan de Boer, Wijtze Boomsma, Maaike van Boven-Klunne, Hans Domburg, Peter de Groot, Hans Hiemstra, Rudy de Hoog, Sergej KoopmansMolenveld, Rosalie Martens, Gerard van Vliet, Chris Weijer, Astrid van de Weijenberg. Meer weten over de ledenraad? Stuur een e-mail naar een van de bestuursleden van de ledenraad of neem telefonisch contact op.

Bedankt!

Tienduizenden leden en donateurs steunden de afgelopen 50 jaar de Waddenvereniging. De Waddenzee bleef behouden en is uitgeroepen tot Werelderfgoed. Mogen we ook de komende jaren weer op uw steun rekenen?

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar www.waddenvereniging.nl