WADDEN magazine zomer 2016 - jaargang 52

WADDEN

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

Werelderfgoedweken Het volledige programma

Wegwijs in het

Werelderfgoed

Facelift voor Griend Ruim baan voor de grote stern

Zon, zee & strand De heilzame werking van de Wadden

Wij zijn trots dat we de vrijwilligers van de Waddenvereniging mogen aankleden. Vrijwilligers die duizenden Wadden liefhebbers jaarlijks laten genieten van vele excursies op en rond het Wad.

Een prachtig initiatief en een mooie samenwerking.

Genieten in de mooiste vakantieverblijven!

Op weg

We gaan weer op weg deze zomer. Met behulp van gps op de smartphone of de boordcomputer in de auto bereiken we eenvoudig onze favoriete vakantiebestemming. Ons oriëntatievermogen neemt daardoor af, liet recent onderzoek zien. We volgen slaafs de computergestuurde aanwijzingen en weten steeds minder goed waar we ons precies bevinden. De weg vinden aan de hand van de stand van de zon en sterren kun je gelukkig nog steeds leren. Bijvoorbeeld tijdens een van de excursies die de Waddenvereniging deze zomer organiseert voor de Werelderfgoedweken. Het vinden van je weg tijdens een bezoek aan het Werelderfgoed Waddenzee staat centraal in dit nummer. Extra giften van leden maken mogelijk dat we basisschoolleerlingen wegwijs kunnen maken in de natuur van de Waddenzee. En dankzij de uitleg op de jeugdpagina’s ontdek je wat al die verschillend gekleurde boeien in de vaargeul precies betekenen. De natuur van het wad heeft echter ook gevaarlijke kanten. Als wadgids moet je daar goed op voorbereid zijn. Daarom vinden regelmatig trainingen plaats. Hoe gezond een verblijf op de Wadden is doen we ook uit de doeken, en we laten zien hoe je een lekker maaltje bijeen kunt scharrelen. Ten slotte verdiepen we ons in de toekomst van Griend. Elk jaar weer weten de grote sterns op eigen kracht de weg naar dit vogeleiland te vinden om te broeden.

Hans Revier Hoofdredacteur

INHOUD

Zet koers naar de Wadden

10 20 40 14

04 Sterrenhemel als landkaart

De schipper van de Willem Jacob vindt de weg dankzij de sterren

08 Werelderfgoedweken

Ontdek het wad deze zomer

12 Vitamine W

Veel zonlicht, zuivere lucht, natuur: een waddenbezoek is heilzaam

18 Veilig wadlopen

Wadloopgidsen oefenen in de mist en voeren gewonden af

20 Het wad in de klas

Les vol zand en zeehonden

28 Griend in de steigers

Natuurmonumenten pakt het eiland Griend flink aan. Zinvol of niet?

36 Passie voor het wad

Peter de Ruyter ziet allemaal laagjes in het Friese landschap

FOTO’S COVER OP HET WAD BIJ

PAESSENS-MODDERGAT; HENK POSTMA; FOTO'S KLEIN: HENK POSTMA

39 Kamperen in spijkerbroek

Na de solarjas is er nu een tent van gerecycled denim

RUBRIEKEN

10 De smaak van de Wadden Eten wat de natuur schaft

17 Waddenshoppen

23 Wad4U Boeiende boeien

27 Column Arjan Berkhuysen Arjan overtuigt paard Evert

33 Deining Actie, actualiteit en nieuws

42 Geniet Wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips en meer

46 Wad 500 Club Ondernemers verzilveren kansen deze keer: Tour de Wadden

47 Colofon

WERELDERFGOEDEXCURSIE: NAVIGEREN OP DE STERREN

Schiet een ster

Zeevaarders van weleer hadden bijzondere methoden en instrumenten om hun route op zee te bepalen. Tijdens een van de werelderfgoedexcursies kun je zelf ervaren hoe ze dat deden. Aan boord van de schitterend gerestaureerde Willem Jacob krijg je een introductie op de zogenaamde platte zeevaartkunde en astronavigatie.

TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER

De Willem Jacob ligt in de Oosterhaven te Groningen. Schipper Ruth Giesen (33) zit op het dek met een kop thee en heet me welkom. Ik spring aan boord. Vanaf een schip is alles anders: het stadse Groningen lijkt even niet meer te bestaan. De Willem Jacob is een 130 jaar oude klipper, die schitterend is gerestaureerd. Het schip heeft al vele tochten gemaakt en ademt nautische nostalgie. Voordat ik te veel wegdroom komt Giesen vanuit het vooronder omhoog met een koffertje. ‘Hierin zit de sextant, maar laten we maar bij het begin beginnen.’

Giesen, van huis uit filosofe, vertelt me eerst over het schip dat ze samen met Tsjerk Hoekstra en Martijn ten Buur bemant. ‘We wisselen de diensten af, zodat we ook tijd over hebben om tochten over de oceanen te maken. Daar oefenen we ook in het navigeren, want hier in de binnenwateren heb je niet zoveel aan een sextant.’ Dit jaar begeleidt Giesen de navigatie-excursie, samen met de directeur van het Eise Eisinga Planetarium, Adrie Warmenhoven en werelderfgoedgids Lian Zigterman. ‘Ik heb er heel veel zin in en het lijkt me heel bijzonder >

Schipper Ruth Giessen

NAVIGEER MEE

De Waddenzee is al heel lang een belangrijke vaarroute. Steden als Groningen en Amsterdam waren vroeger alleen bereikbaar via de Waddenzee. Maar hoe vonden zeevaarders hun weg? Welke navigatiemethoden gebruikten ze? En wat is een sextant? Dat zijn vragen waarop je antwoord krijgt tijdens de navigatietocht astronomie op 22 september, een werelderfgoedexcursie van de Waddenvereniging in samenwerking met het Eise Eisinga Planetarium en de schippers van de Willem Jacob.

om mensen kennis te laten maken met een sextant. Het is ingewikkeld om in een korte tijd uit te leggen hoe het apparaat werkt, maar we komen vast en zeker een heel eind. Het is toch fantastisch als de deelnemers na afloop in elk geval een ster kunnen schieten!’

Geheimzinnige koffer

Giesen vertelt over de verschillende navigatiemethodes die zeelieden vroeger gebruikten. Zo maakte de platte zeevaartkunde gebruik van (platte) papieren kaarten en bakens op de wal. ‘Bij astronomische navigatie wordt je positie op zee bepaald aan de stand van zon, sterren en planeten en kun je dus gebruik maken van een sextant’, vertelt Giesen. ‘Wat echt onmisbaar is, zijn deze tabellen.’ De blonde schipper laat me zien wat er in de boekjes staat en legt uit dat de variabelen in het boekje de correcties vormen op de metingen die je met de sextant doet. Eerst schiet je een hemellichaam en dan volgt er een reeks berekeningen. Een ster schieten? Om het uit te leggen opent Giesen het geheimzinnige koffertje: een blinkende sextant ligt in rood fluweel. Het lijkt wel een collectorsitem, iets wat je in musea aantreft. Giesen pakt de sextant uit de koffer en vertelt hoe het werkt. Al gauw komen ook de berekeningen, tabellen en de maritieme atlas eraan te pas. Wat navigeren lastig maakt is het nauwkeurig ‘schieten’ van een hemellichaam. ‘Dat is stap één. Als je op dat moment al onnauwkeurig bent, dan werkt die fout door in de rest van je berekeningen. Je loopt de kans verkeerd te varen als je niet de juiste positie hebt bepaald, simpelweg omdat je niet bent waar je denkt dat je bent.’

Onafhankelijk gevoel

positioning system bestaat nog niet eens zo lang. Het is een Amerikaans systeem, ontwikkeld in 1967. Als om wat voor reden dan ook het gps uitvalt of platgelegd wordt, zou dit grote gevolgen hebben. ‘Je kunt wel nagaan wat dit zou betekenen voor zowel de burger als voor de lucht- en zeevaart.’ Giesen vertelt over de opleiding die ze heeft gedaan voor het navigeren met een sextant. ‘Mijn beste meting week uiteindelijk maar een paar honderd meter af van mijn daadwerkelijke positie. Dat kon je controleren met een elektronisch gps, maar ik was er toch wel trots op! Ik voel me onafhankelijk en een volwaardig schipper nu ik met een sextant kan navigeren.'

Hopen op een heldere nacht

'Varen in het donker is een bijzondere onderneming'

De aloude astronavigatie is volgens Giesen nog steeds van belang, ondanks het gebruik van het moderne gps navigatiesysteem. Het global

Over de excursie vertelt ze: ‘We maken eerst kennis en gaan aan boord van dit schip. Dan zetten we zeil en maken een tocht over de Waddenzee. Iedereen mag helpen met zeilen en zelfs achter het roer staan om te ervaren hoe het is om een gevoelig en snel schip van tachtig ton te sturen’, vertelt Giesen. ‘In de loop van de avond gaan we voor anker en zal Adrie Warmenhoven vertellen over de sterren die aan het firmament verschijnen. En dan kom ik met mijn ingewikkelde verhaal, maar ik ga het wel zo vertellen dat ook de aanwezige kinderen de basis begrijpen’, lacht de blondine. De stoere zeezeiler vertelt dat het meest belangrijke van de avond de heldere hemel zal zijn. ‘Als je de sterren duidelijk kunt zien, dan is het schieten van een hemellichaam een stuk gemakkelijker’, maar Giesen weet ook dat varen in het donker op zichzelf al een bijzondere onderneming is. ‘Het wordt hoe dan ook een onvergetelijke avond en aan het einde van de excursie hebben de deelnemers nuttige basiskennis, die zeilers en motorbootschippers nog steeds kunnen toepassen!’

ERVARING VAN KESTER FRERIKS

Natuurschrijver Kester Freriks zeilde vorig jaar mee met de Willem Jacob om een cursus ouderwetse navigatie op de sterren te volgen. Daarover schreef hij: ‘De Waddenzee strekt zich in de verte uit, donker, ruisend, prachtig. We zien de vuurtorens van Schiermonnikoog en Ameland, elk met een eigen karakter ofwel afwisseling van lichtflitsen-donker interval. Tot aan de horizon zijn de lichtjes van de betonning zichtbaar, groen en rood flikkerend, de boordlichten van de schepen wit. Dan wijzen we omhoog naar de sterrenhemel, die is op deze avond in alle pracht en praal zichtbaar. We zoeken de poolster, de ster waarzonder navigatie op de sterren ondenkbaar is. Het is een geweldige ervaring een tipje van de sluier opgelicht te krijgen van navigatie zonder gps. Het kan, het bestaat en het brengt ons als het ware in contact met de zeevarenden en de schippers uit het verre verleden.’ Kester Freriks is de auteur van het jubileumboek van de Waddenvereniging, De kleuren van het wad. Van bedreigde zee tot werelderfgoed. Recensent John Jansen van Galen bekroonde het boek in NRC Handelsblad met vier sterren.

Ontdek Werelderfgoed

VOEDSEL ZOEKEN BIJ LAAG WATER

DOE EENS WAD IN HET WERELDERFGOED

Een unieke tocht waarbij je concreet iets doet aan het afvalprobleem in de Waddenzee. Met de prachtige vissermanschouw De Raaf zeilen we naar zandplaat Het Rif. In de tijd dat de plaat droog staat, proberen we zo veel mogelijk (plastic) afval te verzamelen. Geniet van een prachtige dag op een unieke plek in het werelderfgoed én doe wat voor de natuur • Wanneer: Zondag 17 juli, 11.45 - 20.30 uur

• Vertrekpunt: Lauwersoog

Kosten: Leden: € 89,- / Niet-leden: € 110,-

WADLOOPTOCHT

ROTTUMEROOG

Rottumeroog: het onbewoonde, meest oostelijke waddeneiland, nog net in Nederland. Onder leiding van de Vrije Wadlopers wandelen we er naartoe. Rottumeroog zelf is vanwege de kwetsbare natuur niet toegankelijk voor bezoekers. Een van de mooiste wadlooptochten, die slechts zeer beperkt aangeboden wordt. Mis het niet, meld je aan • Wanneer: Zondag 24 juli, 04.00 - 16.00 uur • Vertrekpunt: Lauwersoog • Kosten: Leden: € 44,- / Niet-leden: € 53,-

Tijdens deze excursie ga je met een beroepsvisser mee het wad op, in een Zodiac! We gaan oesters rapen en zetten een net uit waarmee we bot en harder proberen te vangen. Ook zoeken we naar kokkels en zeewier. Van alle vangst bereiden we een heerlijke maaltijd waar we samen van genieten!

• Wanneer: Maandag 1 augustus, 13.00 uur - 20.00 uur

• Vertrekpunt: Lauwersoog • Kosten: Leden: € 95,- / Niet-leden: € 105,- / Kinderen: € 55,-

VALLENDE STERRENTOCHT AMELAND

De Waddenzee is de donkerste plek van heel Nederland en daarmee een van de beste locaties om sterren te kijken. Op 11 augustus is het hoogtepunt van de meteorenzwerm Perseïden. Onder ideale omstandigheden kun je op deze avond per uur vele tientallen tot wel honderd vallende sterren zien. Met het prachtig gerestaureerde zeilschip de Willem Jacob varen we op het tij richting het Westgat. Hier gaan we voor anker en kun je in volkomen stilte en duisternis sterren tellen. Een sterrenkundige vaart mee.

• Wanneer: Donderdag 11 augustus, 19.00 - 00.00 uur • Vertrekpunt: Ameland • Kosten: Leden: € 49,- / Niet-leden: € 59,- / Kinderen: € 41,-

WERELDS WADDENDINER

Ben je een duizendpoot, een doorgewinterde waddenfan of wil je wel eens wat anders proberen? Meld je dan aan voor deze excursie. Een complete waddenbelevenis met een bezoek aan Terschelling, droogvallen bij een zandplaat en ter afsluiting een gezamenlijk diner met eerlijke producten rechtstreeks van het wad.

• Wanneer: Zondag 28 augustus, 08.15 - 20.30 uur • Vertrekpunt: Harlingen • Kosten: Leden: € 75,- / Niet-leden: € 90,-

RONDJE WAD

Voor echte waddenliefhebbers en actievelingen organiseren we dit jaar deze twaalf uur durende tocht over het wad! Vanaf een dijk bij Kloosterburen wandel je zo’n 2,5 uur over het wad. Midden op de Waddenzee word je opgepikt door een klein passagiersschip dat je naar Simonszand brengt. Hier wandelen we in een uur de hele plaat rond, waarna je per schip naar de zuidpunt van Schiermonnikoog wordt gebracht. Dan wandelen we weer naar de bewoonde wereld. • Wanneer: Zaterdag 10 september, 07.15 - 20.45 uur • Vertrekpunt: Kloosterburen • Kosten: Leden: € 60,/ Niet-leden: € 75,-

het Waddenzee

EEMSEXPEDITIE

De Eems is een van de laatste plekken in Europa waar zee en rivier langzaam in elkaar overvloeien. Op dit grensgebied van zoet en zout is er een unieke natuur met een heel eigen flora en fauna. Vanaf zandplaat de Hond kun je goed de twee verschillende gezichten van de Eems zien: economische ontwikkeling en de natuurwaarden. Deze vaar- en wadloopexcursie bieden wij aan in samenwerking met Het Groninger Landschap. Er is veel aandacht voor de cultuurhistorie van het gebied.

• Wanneer: Zondag 11 september, 10.00 - 16.30 uur

• Vertrekpunt: Termunterzijl • Kosten: Leden: € 37,- / Niet-leden: € 47,- / Kinderen: € 27,-

DAGJE OESTERMAN

Vanaf september begint het oesterseizoen, hét moment om zelf oesters te rapen en te proeven. Jaap Vegter is een gepassioneerd oestervisser en neemt je graag mee aan boord. Hij laat zien welke oesters je moet rapen en welke je beter kunt laten liggen. Het openen van de oesters blijkt ook een hele kunst. Dan is het tijd om te proeven. Een oester rechtstreeks van het wad, verser bestaat niet!

• Wanneer: Vrijdag 16 september, 13.30 - 21.30 uur • Vertrekpunt: Lauwersoog• Kosten:Leden: € 89,- / Niet-leden: € 107,-

Leren navigeren zoals zeelieden vroeger deden. Met een beroepsvisser op zoek naar de lekkerste oesters. Of van zeewier heerlijke producten bereiden zoals zeewierboter of tapenade. De Werelderfgoedweken van de Waddenvereniging zijn weer begonnen. Een reeks bijzondere en vaak eenmalige excursies in het waddengebied. Een voorproefje van het programma vind je hier. Alle excursies zijn te boeken op www.werelderfgoedweken.nl.

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER

NAVIGATIETOCHT ASTRONOMIE

Een bijzondere afsluiter van de Werelderfgoedweken. Je leest er alles over op pagina 4 t/m 7.

• Wanneer: Donderdag 22 september 2016, 19.00 - 23.00 uur • Vertrekpunt: Lauwersoog • Kosten: Leden: € 44,- / Niet-leden: € 53,-

DE WADDEN

Eten met je vingers

Wildplukken is een trend. Janet Frieling doet het al meer dan twintig jaar.

Eten uit de natuur maakt je creatief en het verandert je blik op de omgeving. ‘Straks staat het hier vol zeekraal en lamsoor, heerlijke zilte plantjes die je in allerlei gerechten kunt verwerken.’

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO'S: MERLIJN TORENSMA

We lopen over een smal boerenlandweggetje vanuit het Groningse Hornhuizen richting Lutjewad. Van boven moet het eruitzien als een Mondriaanschilderij. Het landschap is opgedeeld in rechthoekige kleurvlakken, doorsneden door symmetrische zwarte lijnen van asfalt. In de verte zien we een knalrood vlak, daar bloeien de laatste tulpen. De primaire kleur is geel. De berm staat vol paardenbloemen. Vlakbij vliegen gele kwikstaarten op vanuit het riet. Alsof Frieling mijn gedachten kan raden, vertelt ze dat onlangs een groep modestudenten van de Rietveld Academie zich op deze plek heeft laten inspireren door het landschap.

Verse brandnetelthee

Frieling komt hier vaak, maar ook de rest van het waddengebied kent ze op haar duimpje. Samen met haar man Hans Vlasbloem biedt ze zeilreizen aan op hun schip de Najade. Het is een platbodem, speciaal gemaakt voor ondiepe zeeën zoals de Waddenzee. Als een van de weinigen mogen ze ook op het Duitse wad en in de Oostzee varen. Tijdens die reizen leerde ze koken met wat er voorhanden was: ‘Dan heb je twintig mensen aan boord en verkoopt de Spar alleen verse wortels. Zo ben ik gaan struinen in de natuur, waar zo veel is te vinden.’

Vanuit haar huis in Houwerzijl runt ze een cateringbedrijf en geeft ze workshops. Leren koken staat daarin voor Frieling niet voorop: ‘Ik vind het mooi als mensen ontdekken wat er allemaal mogelijk is. Vanochtend nog dronk iemand voor het eerst thee van versgeplukte brandnetels uit mijn tuin. Dat kende ze alleen uit een zakje, terwijl het zoveel lekkerder en makkelijker kan.’

Heerlijke zilte plantjes

Zodra we over de dijk zijn, is de blik niet meer gericht op het gehele landschap. Waar we onze voeten neerzetten, zoeken we naar alles wat eetbaar is. Als eerste wijst Frieling naar een groepje witte bloemetjes: ‘Kijk eens, wat bijzonder, dat is lepelblad. Die gaan we niet plukken hoor, ze zijn heel zeldzaam op de kwelder.’ Het plantje, met inderdaad opvallend lepelvormige blaadjes, heeft een roemrijk verleden: ‘Vroeger werd het door zeelieden gebruikt tegen scheurbuik, het zit namelijk vol vitamine C.’ Veel hoeven we niet te lopen. Overal groeit wat, al is het nu nog vroeg in het seizoen. ‘Hier staat het straks vol met zeekraal en lamsoor, heerlijke zilte plantjes die je in allerlei gerechten kunt verwerken. En heb je dit al eens geroken? Dit is zeealsem, te bitter om op te eten. Het werd vroeger verwerkt

in stromatrassen. De sterke geur hield ongedierte op afstand.’

Japanse smaak

De zoutmelde, die overal al volop groeit, wordt geplukt voor in de sushi. Dan gaat de rugzak van Frieling open en haalt ze een paar dingen tevoorschijn. Eerder op de dag heeft ze op het wad zeewier verzameld. Thuis had ze nog een courgette liggen die in lange repen is geschaafd. Er is een klein bakje met zachte geitenkaas en wat gedroogde tomaatjes. ‘Zeewier heb ik zelf pas een paar jaar geleden ontdekt’, vertelt ze, terwijl ze handig een stukje kleine zeeeik (een bruinwier) in de met kaas ingesmeerde courgette rolt. ‘Ik vond het eerst maar vies. Het is een smaak die we in onze cultuur niet kennen, terwijl het in Japan overal in wordt verwerkt, zelfs in thee. En ik vond een tijdje geleden een kookboek uit Ierland, waarin werd uitgelegd welke soorten zeewier je per seizoen het beste kunt gebruiken. Nu heb ik het leren eten en zie ik ook de vele mogelijkheden die er zijn. Zeewier zit vol eiwitten en jodium’. Dan, bedachtzaam: ‘Het zou zo een oplossing kunnen zijn voor de groeiende wereldbevolking. Het is ontzettend voedselrijk en je vindt het overal.’

Workshop Wildplukken

Speciaal voor lezers van het WADDENmagazine biedt Janet Frieling van Gekruid & Geroerd op zondag 26 juni van 13.30 - 15.30 uur de mogelijkheid om mee te gaan wildplukken op het Groningse Lutjewad. Met de planten en kruiden die je onderweg tegenkomt, aangevuld met simpele ingrediënten, ga je ter plekke aan de slag. Je leert soorten herkennen en smaken met elkaar combineren. Wist je bijvoorbeeld dat zoete vruchten als banaan of zelfs chocolade heerlijk smaken met zilt zeewier? Startpunt is Café Wongema in Hornhuizen. Ook een aanrader om vooraf te lunchen!

De workshop kost € 35,- per persoon. Deze prijs is inclusief hapjes en zeewierwaaier t.w.v. € 17,50.

Ga naar www.gekruid-en-geroerd.nl voor meer informatie en aanmelden.

ZUIVERENDE ZEE

Op talloze websites staat dat zwemmen in zee gezond is, vanwege de voor het lichaam belangrijke mineralen in het zeewater. Zo bevat zeewater magnesium, dat een onmisbare rol speelt in de energievoorziening van cellen. Toch lijkt magnesiumopname uit zeewater een mythe. De opperhuid is vrijwel ondoordringbaar voor niet-organische stoffen als magnesium. Alleen in een onderzoek met proefpersonen in een waterbad van 50 graden Celsius en bijna tienmaal zo veel opgelost

magnesium als in zeewater werd een beetje van de stof opgenomen. In zeewater van een normale temperatuur is de magnesiumopname waarschijnlijk onmeetbaar klein. Soortgelijke claims als voor magnesium zijn er voor het jodium in zeewater. Jodium is nodig voor een goede stofwisseling, maar ook hier ontbreekt wetenschappelijk bewijs voor opname door de huid. Vanwege de bacteriedodende eigenschappen is jodium ook een goed ontsmettingsmiddel. Maar voor het ontsmetten van wondjes

van zwemmers is de hoeveelheid jodium in zeewater ongeveer dertig keer te laag. Van het eveneens bacteriedodende chloor, dat in verbinding met natrium ‘zeezout’ vormt, bevat zeewater ruim voldoende om ontsmettend te werken, zelfs op de puistjes van acne. Voor wie geen wondjes heeft of puber is, zit de gezondheid van zwemmen in zee vooral in de beweging zelf. Wil je toch magnesium en jodium uit zee, eet dan een zeevis, die zit er bomvol mee.

Vitamine W

De Wadden zijn dé plek om even op adem te komen. Vergeleken met andere gebieden in Nederland schijnt de zon er meer dan gemiddeld en de lucht is er schoner. Wetenschapsjournalist Marcus Werner over de helende kracht van zon, zee, water en natuur.

TEKST: MARCUS WERNER

DE KRACHT VAN DE ZON

Op de Wadden schijnt de zon vaker dan in ongeveer driekwart van de rest van Nederland. Zo zijn er op de meest zonnige waddenplek, het zuiden van Texel, gemiddeld ruim 1700 zonuren per jaar. Ter vergelijking: in Arnhem schijnt de zon jaarlijks gemiddeld 1450 uur. Het is voor zonaanbidders dus goed toeven op de Wadden. Gezond is het ook, zonlicht op de huid bevordert de aanmaak van vitamine D, noodzakelijk voor sterke

botten. De vitamineproductie gaat het best wanneer er veel huid aan de zon is blootgesteld, precies zoals aan het strand gebeurt. Ook komt tijdens het zonnen stikstofmonoxide, een soort hormoon, uit de huid in de bloedbaan, wat bloeddrukverlagend werkt. Het behaaglijke gevoel van een door de zon opgewarmd lichaam heeft een stressverminderend effect. Wel oppassen voor verbranden!

Zonlicht op de huid bevordert de aanmaak van vitamine D, noodzakelijk voor sterke botten

Het idee dat een bezoek aan het waddengebied gezond is, is niet nieuw. Rond 1800 ontstond in Duitsland een ware rage rond het zeewaterbaden. In 1797 opende de eerste speciale badinrichting op het Duitse waddeneiland Norderney. In de tweede helft van de negentiende eeuw volgden er Noordzeebaden op Ameland en Schiermonnikoog. Voor de heilzame werking van het zeewater was weinig wetenschappelijke onderbouwing. Maar mensen knapten vaak wel op van een bezoek aan een waddeneiland. Tegenwoordig bezoeken

mensen het waddengebied voor ontspanning en natuur. Hoe gezond is dat?

Kijken naar de savanne

Door omgevingspsychologen is uitgezocht dat kijken naar natuur een gunstig effect heeft op mensen. Onderzoeken tonen aan dat natuurbeelden, zelfs als het foto’s en videofilms zijn, stressverlagend werken. Minder stress is al goed voor lichaam en geest, maar ook ziektes genezen er beter van, vanwege het weerstandverlagende effect van stress. In de meeste studies

waarin een positief effect van natuur werd gevonden, ging het om overzichtelijke, parkachtige omgevingen en redelijk open natuurterreinen. Met planten en bomen, maar ook weer niet te veel. Waterpartijen scoren ook goed. Geen toeval volgens evolutiebiologen, want de mens is ontstaan op de savanne van Afrika. Volgens de ‘savannehypothese’ - die overigens niet bij alle evolutionair psychologen even populair is - zit het mensen ‘in de genen’ om zich fijn te voelen in een omgeving die lijkt op hun oorspronkelijke leefgebied.

In hoeverre de waddennatuur stressverlagend en gezondheidsbevorderend werkt, is nauwelijks wetenschappelijk onderzocht. Maar zeg nou zelf: lijkt een begroeide kwelder niet een beetje op een savanne en is op een waddeneiland niet altijd wel ergens water te zien?

Welke gezondheidseffecten kunnen waddenbezoekers verder eigenlijk verwachten van de zon, zee, lucht en beweging waaraan ze worden blootgesteld tijdens een bezoek aan het gebied?

BEWEEG , BEWEEG

Toeristen op het wad zijn daar meestal niet om in een vakantiehuisje op de bank het WK voetbal te kijken. Eerder springen waddenbezoekers op de fiets, maken een wandeling door de duinen of gaan zwemmen in zee. Die activiteiten in de natuur leveren voor gezonde mensen misschien wel de grootste gezondheidswinst op. Ten eerste komt bij lichamelijke inspanning in de hersenen de neurotransmitter dopamine vrij, die een prettig gevoel geeft. Dat werkt al stressverlagend. Beweging bevordert verder de spieropbouw en houdt het lichaam soepel. Uiteraard is beweging, omdat er energie verbruikt wordt, ook goed voor een gezond gewicht. Hieronder vind je een overzicht van het gemiddelde energieverbruik per persoon bij typische waddenactiviteiten:

• Wandelen (keuvelsnelheid): 250 kcal/uur

• Fietsen (toeristische snelheid): 300 kcal/uur

• Zwemmen (Noordzee): 420 kcal/uur

• Zitten op een terras: 70 kcal/uur

Op de Wadden zweeft zo’n 30 procent minder kankerverwekkend fijnstof in de lucht dan in dichtbevolkte gebieden in de Randstad

LUCHT BIEDT ADEMRUIMTE

‘Even uitwaaien aan zee’ hoor je mensen, die willen ontsnappen aan de waan van de dag, vaak zeggen. Uitwaaien aan zee lijkt voor de gezondheid werkelijk een goed idee. Vooral in het waddengebied. In de lucht van de Waddeneilanden en het noorden van Friesland en Groningen zweeft zo’n 30 procent minder kankerverwekkend fijnstof dan in dichtbevolkte gebieden in de Randstad. Vlak aan zee, zeker bij zeewind, zitten er in het bloeiseizoen van bomen en planten geen of heel weinig pollen in waddenlucht. Letterlijk een

opluchting voor hooikoortspatiënten. Zowel het gebrek aan pollen als minder fijnstof helpt de klachten van mensen met longziekten als COPD verlichten. De volkswijsheid dat zeelucht opsnuiven goed is, waarvoor lange tijd nauwelijks wetenschappelijk bewijs werd gevonden, is dus niet helemaal uit de lucht gegrepen. Bij patiënten met de ernstige longaandoening taaislijmziekte bleek in de longen neergeslagen zout uit zeelucht water aan te trekken, waardoor hun luchtwegen zich verwijdden en zij makkelijker ademden.

ZOMER OP HET WAD!

KIDS

Koele shirts met print

Merk: Icebreaker

Prijs € 75,95

Ledenprijs € 69,95

Kinderrugzak Mini Mac

Stevige rugzakken voor kleine ontdekkers en avonturiers.

inhoud 5 liter

Merk: Macpac

Prijs € 29,95

Ledenprijs € 24,95

Prijs € 59,95

Ledenprijs €54,95

Retro T-shirt

Zacht T-shirt met subtiel logo en leus. Gemaakt van recycled denim.

Verkrijgbaar in dames en heren model

Merk: Blue LOOP Originals

Prijs € 54,95

Ledenprijs € 49,95

Heren - Tech Lite SS Camper Bike

Peacoat

Biscay Bay Jolly Green

Dames - Tech Lite Tank Apricot

Wat moet je doen als tijdens een wadlooptocht een van de deelnemers een been breekt? Of als de groep verdwaalt in plotseling opkomende mist? Wadloopgidsen leren het tijdens een veiligheidstraining. Ook gidsen van de Waddenvereniging doen mee aan deze oefening.

TEKST: HANS REVIER

FOTO’S: HENK POSTMA

Eerste Hulp Bij

Wanneer je op een mooie windstille zomerdag vanaf de dijk een stukje over de drooggevallen platen loopt, is het moeilijk voor te stellen dat het wad ook vol gevaar zit. Bijvoorbeeld als het weer plotseling omslaat, het water snel opkomt en je te ver van de kust bent of als je je blesseert. Wadloopgidsen zijn op dit soort situaties voorbereid en het is verstandig om alleen onder die deskundige begeleiding het wad te verkennen.

Om goed voorbereid te zijn op incidenten en calamiteiten organiseren de wadlooporganisaties regelmatig veiligheidstrainingen. Natuurlijk moet elke gids een EHBO-diploma bezitten en weten hoe je moet omgaan met communicatie- en navigatiemiddelen. Maar een oefening die de werkelijkheid zo goed mogelijk benadert is het meest leerzaam.

Beenbreuk

Henk Postma, docent op Stenden Hogeschool en bij de lezers van het

WADDENmagazine bekend van zijn prachtige foto’s, is ruim acht jaar wadloopgids. Hij heeft een vergunning om groepen van maximaal twaalf personen op het wad bij Paesens-Moddergat te begeleiden. Hij coördineerde op een koude zaterdag in april een grote veiligheidsoefening waar zo’n zestig wadloopgidsen, waaronder gidsen van de Waddenvereniging, aan deelnamen. Drie stations van de KNRM en het kustwachtcentrum verleenden hun medewerking. De ms Silverwind zette de deelnemers af op de grote wadplaat Brakzand, waarna men koers zette naar Schiermonnikoog. Een kleine groep splitste zich af om oriëntatie in zware mist na te bootsen. De rest van de groep moest na enkele kilometers met behulp van lange stokken en een doek, een brancard maken en een ‘slachtoffer’ met een open beenbreuk zo snel mogelijk afvoeren naar een reddingsboot. Ook alle andere deelnemers moesten daarna met de hulpdiensten geevacueerd worden.

Wadlopen

Rolverdeling

‘Tijdens zo’n oefening is de onderlinge communicatie en het contact met de KNRM en het kustwachtcentrum van het allergrootste belang’, legt Postma uit. ‘We oefenen dan de standaardprocedures en de etherdiscipline.’ Hij benadrukt ook het belang van een goede rolverdeling onder de gidsen. ‘Een van hen is de leider, die alles coördineert, een ander onderhoudt het contact met de hulpdiensten, een derde treedt op als verkenner en zoekt een geschikte plek waar de reddingsboot kan aanleggen. Het zal maar gebeuren dat de mannen van boord springen en tot hun kruis in het slik vast blijven zitten.’ Postma kijkt tevreden terug op de oefening. ‘Elke keer leer je weer bij. Wat ging goed, wat kon beter. En bovendien was het mooi op het wad, maar wel erg koud.’

Wadexcursies

Ook Jerry Lust, actief in de Werkgroep Excursies van de Waddenvereniging (WEX)

en deze zomer ook werelderfgoedgids, herinnert zich de kou. ‘We hadden wel surfpakken aan, maar op een gegeven moment raakte degene die het slachtoffer speelde en lange tijd op de grond lag, wel bijna onderkoeld.’ Als gids van de Waddenvereniging heeft hij veel aan deze oefening gehad. ‘We gaan tijdens onze wadexcursies niet zo ver het wad op, met een uurtje zijn we weer terug op de dijk, maar ook dan kan er natuurlijk iets mis gaan.

Tijdens excursies van de WEX begeleiden altijd drie gidsen de groep. Eén onderhoudt contact met de Brandaris en we zijn op de hoogte van de actuele weersituatie.’

Tijdens de scholing van de vrijwilligers van de WEX is er al veel aandacht voor de veiligheid en de grondbeginselen van de EHBO. Maar deelname aan zo’n veiligheidsoefening vindt hij ook erg nuttig voor de gidsen van de Waddenvereniging. ‘Ik heb nooit iets ergers meegemaakt dan een sneetje in een vinger. Maar je moet op elke situatie voorbereid zijn.’

‘Goede communicatie en etherdiscipline zijn belangrijk’

In juli en augustus geven enthousiaste vrijwilligers van de WEX bijna dagelijks excursies op het wad en strand van Terschelling en Texel. De data voor de excursies in de zomer van 2016 staan in de agenda op www.waddenvereniging.nl.

MET HULP VAN LEDEN

Het boek Uitblinkerz van Thomas Leerink is onderdeel van een educatief project dat de Waddenvereniging dankzij extra giften van de leden heeft opgezet. Het is de bedoeling dat de lessen ook op andere scholen worden gegeven. De uitgave van het boek is in samenwerking met Natuurmonumenten, het NIOZ op Texel en de Waddenacademie tot stand gebracht. Alle jeugdleden van de Waddenvereniging hebben inmiddels een door Leerink gesigneerd exemplaar ontvangen. Uitblinkerz, uitgeverij Bornmeer, ISBN 9789056153724, € 15,00.

De krab Swaggo.

Thomas Leerink deelt zijn boek Uitblinkerz uit.

JEUGDBOEK UITBLINKERZ ONDERDEEL

VAN NIEUW EDUCATIEPROJECT OVER WADDENZEE

Les vol zand en zeehonden

De kinderen uit groep 6 van basisschool IKC ‘t Wad in Harlingen leken wel filmsterren. Twee filmcamera’s, een radiomicrofoon en een fotocamera waren twee uur lang gericht op de 23 kinderen van juf Inge de Vries. De reden: de presentatie van het nieuwe kinderboek Uitblinkerz van Thomas Leerink. De schrijver gaf samen met de Waddenvereniging een gastles over de natuur op het wad.

TEKST EN FOTO'S: FRANK PETERSEN

‘Het is de eerste keer dat ik ga voorlezen uit dit boek’, vertelt schrijver, bioloog en wadgids Thomas Leerink vlak voordat de les begint. ‘Ik heb thuis nog wel een paar keer geoefend. Nee, zenuwachtig ben ik niet. Het is juist hartstikke leuk.’ Leerink studeerde biologie en deed op het NIOZ op Texel onderzoek naar de kanoetstrandsloper. Als de schrijver een seintje krijgt, loopt hij, gevolgd door de cameramannen, de trap op richting het lokaal van groep 6. De leerlingen zitten in tafelgroepjes, stoten elkaar een beetje aan en zijn muisstil. Leerink loopt naar het digitale bord. ‘Ben jij de schrijver’, vraagt een jongetje. Leerink knikt. Dan neemt Allard Polak, coördinator educatie bij de Waddenvereniging, het woord. Hij vertelt over een onderwijsproject dat de Waddenvereniging gaat opzetten en waar het boek van

Leerink een rol in speelt. Vandaag is het de eerste keer dat ze samen hun gastles geven.

Krabben onderzoeken

‘Vet cool!’, juichen enkele kinderen wanneer Polak vertelt dat ze straks zelf levende krabben gaan onderzoeken. Dat dier speelt ook een belangrijke rol in het fragment dat Leerink uit zijn eigen boek voorleest aan de klas. Van zenuwen is niets te merken als hij begint met lezen. Hij loopt met het boek in zijn handen door de klas, maar dat heeft hij nauwelijks nodig. Het verhaal kent hij door en door. De klas applaudiseert hard als Leerink klaar is. Er zijn veel vragen: Hoe schrijf je zo’n boek? Hoe lang heb je aan dit boek geschreven? Waarom heet het Uitblinkerz? Komt er ook een film van? Wil je later ook beroemd

Krabbenkunde: mannetjes hebben een vuurtoren, vrouwtjes een bijenkorf

worden? Mag ik de hoofdrol spelen? Geen vraag zo gek of Leerink heeft er een antwoord op. Als een meisje vraagt naar zijn leeftijd maakt hij daar zelfs spontaan een rekensommetje van.

Duinstorm in de klas

Dan begint de natuurles. Omdat het onmogelijk was om de klas naar de Waddenzee te brengen hebben beide mannen het wad naar de klas gebracht. Daar kunnen de kinderen in tweetallen aan de slag met opdrachten over de natuur. Leerink loopt langs de tafels met opdrachten en is beschikbaar voor vragen en uitleg. Tijl en Jessie staan bij een opgezette zeehond. ‘We moeten nu uitzoeken hoeveel vis een zeehond eet en wat de zeehond beschermt tegen het koude zeewater’, vertelt Tijl. ‘Zijn dikke huid natuurlijk’, weet Jessie meteen te vertellen. ‘Mooi, dan hoeven we alleen nog maar uit te zoeken hoeveel vis ie eet’, vult Tijl aan. Ze kijken naar de zeehond en zoeken naar antwoorden op het

informatieblad over de Waddenzee dat op tafel ligt. Een ander groepje doet iets met een haarborstel, een hoop zand en een föhn. ‘We doen een storm in de duinen na’, vertelt het meisje dat de föhn vasthoudt. ‘We moeten kijken wat er gebeurt als je zand zo maar wegblaast en wat er gebeurt als je een hoop zand wegblaast waar een haarborstel in verstopt zit.’

Stoere Swaggo

Op het schoolplein staat een witte en een zwarte emmer. Polak opent de witte emmer, tilt er een natte juten zak uit en daaronder liggen ze: de levende krabben. Ieder tweetal krijgt een krab om te bestuderen. Goos, Hasse en Daan hebben niet door dat ze precies volgens een stappenplan iets over de natuur leren. Ze hebben lol als ze na grondig onderzoek hun eigen krab aan de klas moeten presenteren. ‘Dit is Swaggo’, vertellen ze gierend van de lach. ‘Hij is een mannetje, want een vuurtoren op z’n buik is een mannetje.

Vrouwtjes hebben een bijenkorf. Hij is héél erg boos en hij is echt ”swag”. Dat betekent stoer.’ Een paar keer die ochtend kwam directeur Stana de Wit even nieuwsgierig kijken naar deze bijzondere waddenles. ‘Wat is dit mooi onderwijs!’, zegt ze. ‘Dit is nou precies wat we met elkaar op deze school willen bereiken.’

UITBLINKERZ! CADEAU

De Waddenvereniging mag van Uitgeverij Bornmeer enkele exemplaren van het boek Uitblinkerz weggeven! Stuur voor 15 juli een mail naar info@waddenvereniging.nl o.v.v. Lezersactie Waddenmagazine 2016-2. Onder alle inzendingen gaan wij loten. De winnaars ontvangen van ons persoonlijk bericht.

Allard Polak deelt krabben uit.

WAD4U WAD4U BOEIEN!

HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: WADDENVERENIGING

POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-493693 E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL

WIL JE DE DIGITALE JEUGDNIEUWSBRIEF ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES NAAR JEUGD@WADDENVERENIGING.NL

TEKST JOJANNEKE DRIJVER FOTO'S: HENK POSTMA

RUIM BAAN VOOR DE JEUGD! ALTIJD IN HET HART VAN HET WADDENMAGAZINE: VIER JEUGDPAGINA’S. DAT GEEFT JONGE (EN ÓÓK OUDERE) LEDEN DE KANS EVEN SNEL WADDENINFORMATIE TE TANKEN.

EEN WEG OP ZEE

Op de fiets of in de auto zie je onderweg veel verschillende verkeersborden. Ook op de Waddenzee kun je veel verkeersborden zien. Die borden en boeien geven namelijk aan waar de vaargeul ligt. Dat is belangrijk, want een groot deel van het wad valt namelijk twee keer per dag droog. Het zou wat zijn als je ineens met de veerboot vast komt te zitten tussen Harlingen en Terschelling. Alle herkenningspunten waarmee de vaargeulen worden aangegeven noem je de betonning.

Ben je weleens op Terschelling geweest? In de haven van WestTerschelling ligt het betonningsterrein. Hier worden heel veel boeien opgeslagen, een kleurrijk gezicht! Je ziet hier heel goed hoe groot boeien zijn, hoe dik de kettingen en hoe enorm de ankers zijn waarmee ze worden vastgezet in de zeebodem. Het is belangrijk dat alle boeien stevig op hun plaats blijven liggen. Anders is de weg weg.

BLOEDEND HART

Mensen die veel op zee zitten, noe-

men boeien vaak tonnen. Het woord stamt uit de tijd dat gevaarlijke ondiepten werden aangegeven met witte ‘zeetonnen’. Als je vroeger een haven binnen voer, dan moest je de tonnen aan de linkerhand houden. En bij uitvaren rechts. In 1671 werd het zo uitgelegd: “Zy zijn aen yzere kettingen vast, die onder aen het anker in de grondt vast zijn: in ‘t uit-lopen neemt men die waer, welck aen de rechter handt leggen, in ‘t inkomen, die aen de linker handt leggen. Waer droogten zijn en gevaer is legt men witte tonnen, en daer goet anker gront is, ziet men eenige tekens op de tonnen steken.” Zoals je op de middenplaat kunt zien, zijn er nu groene en rode boeien die de weg aangeven. Als je een haven binnenvaart, is het woord ‘GRAS’ een handig ezelsbruggetje. Het betekent: Groen Rechts Aan Stuurboord. Als het goed is zie je namelijk aan je rechterkant (stuurboord) de groene boeien liggen. Een ander ezelsbruggetje is: ‘Een zeeman verlaat met bloedend hart de zee’. Je hart zit aan de linkerkant van je borstkas. Aan de linkerkant van het schip moet je de rode boeien zien liggen.

WAD4U WAD4U

WAD4U WAD4U

KERSTBOOM OP HET WAD

Heb jij weleens lange takken in de Waddenzee zien staan? Het zijn geen dode bomen, zoals sommigen weleens denken. Mensen hebben ze op uitgekiende plekken in het wad geprikt. Prikken, zo noem je ze dan ook. Ze geven aan waar ondiepe en smalle geulen lopen op plekken waar het wad bij laagwater droogvalt. Bij hoogwater kunnen kleine schepen veilig tussen de takken door varen. Meestal worden boeien gebruikt om de vaarroutes op het wad aan te geven. Groene boeien staan dan rechts van de vaargeul, rode links. Voor de prikken is er een ander trucje bedacht. In plaats van de prikken groen te verven, hebben de mensen bovenin een bundeltje met kleine takjes gebonden. Ze lijken daarmee een beetje op een kerstboompje. Die zijn altijd groen! Rode prikken hebben geen takkenbosje, maar hebben wel vaak bovenin uitstaande zijtakken, zodat ze goed opvallen.

2 WINNAARS KLEURWEDSTRIJD

Dat kleuren populair is onder jong en oud hebben we gemerkt. Mensen van 8 tot 80 deden mee aan de kleurwedstrijd die in het vorige WADDENmagazine stond. We hebben uit de inzendingen twee kleurplaten gekozen. Johan van Sleen uit Smilde (50 jaar) was de allereerste inzender. ‘Wad kleurrijk!’ schreef hij zelf op de begeleidende brief. Heel kleurrijk was ook de tekening van Esse Bakker uit Amsterdam (8 jaar). Vooral de kabeljauw viel op. Esse tekende haar roze met rode lippenstift, een mooie gekrulde wenkbrauw en zwarte haren.

Beide winnaars krijgen binnenkort de Wadwaaier thuisgestuurd. Gefeliciteerd!

BRULLEN EN BELLEN

Boeien zijn belangrijke richtingaanwijzers op zee, maar wat nou als het heel donker is of mistig. Hoe weet je dan waar ze zijn? Nou, door boeien die kunnen brullen of bellen. Brulboeien hebben de vorm van een klok. De brede onderkant ligt in het water. Bovenin zit een fluit. Door de deining daalt en stijgt het water in de klok. Als het water omhoog komt, is er minder ruimte voor de lucht. Alleen via de fluit kan de lucht eruit. Het is geen vrolijk geluid, het zijn langgerekte lage tonen. Er zijn ook boeien waarin een bel is opgehangen. Het water laat de boei bewegen en zo gaat de bel luiden. Toen de radar werd uitgevonden, verdwenen de meeste brul- en belboeien uit de zee. Het geluid wordt vaak nog wel in piratenfilms gebruikt!

DE R VAN STUURBOORD

Landrotten gebruiken de woorden links en rechts om richting aan te geven. Zit je op een schip, dan heet dat bakboord of stuurboord. Stuurboord is rechts in zeemanstaal. Je kunt het onthouden doordat er een R in het woord StuuRboord zit. Vroeger werd er gestuurd met een roeispaan, die aan de rechterkant van het schip zat. Daar komt het woord stuurboord waarschijnlijk vandaan. Bakboord is links in zeemanstaal. Vroeger sliepen de matrozen in bakken aan de linkerkant van een schip. Stuurlieden, onderofficieren en roergangers sliepen aan de rechterkant van het schip in luxere hutten. De R is dus ook een beetje van belangRijk.

HENK

ColumnArjan

Paard Evert helpt Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging, bij het werken aan de nieuwe koers.

‘Goed zo Evert’

‘Eerst contact maken met Evert, anders luistert hij niet.’ Ik stop met duwen en loop naar zijn hoofd. Even aaien en een paar klopjes op de schouder. ‘Evert is een gevoelig paard. Net als alle andere paarden’, vertelt de paardencoach. Ontluisterend, wat je kan leren van paarden. Het zijn echte groepsdieren, die voortdurend in de gaten houden wat de anderen doen. Datzelfde gedrag laten zij ook zien ten opzichte van mensen. De paardencoach geeft de opdracht om het paard mee te nemen, zonder touw. Puur op overtuiging dus, jij en een dier dat heel veel sterker is dan jezelf. Sommigen beginnen dan heel hard te trekken aan de halster of geven het dier een klap van achteren. Dat levert hooguit een paar stappen op, en daarna vier hoeven in het zand. Maar als je de aandacht en het vertrouwen hebt van het dier, stapt het ineens achter je aan. Groot was mijn opluchting toen Evert, na wat opstartproblemen, achter mij aan sjokte - als directeur

van een belangenorganisatie moet je heel wat mensen mee krijgen, dus ik vond dat één Evert toch wel moest lukken. Ik moest wel blijven omkijken om de verbinding te behouden, want anders koos hij weer z’n eigen pad, terug naar zijn eigen vertrouwde stal. Ik moet daar regelmatig aan denken als we werken aan onze nieuwe koers. Daarbij gaat het om verbinden. Contact maken dus, zorgen dat men luistert en in beweging komt. We willen een brede beweging zijn met hart voor het wad en passen onze werkwijze daarop aan. Evert heeft laten zien dat duwen en trekken alleen niet voldoet. Het vraagt een open en toch ook vastberaden houding, van mij en van mijn collega’s. Voor sommigen gaat dat vanzelf, voor anderen vraagt dat nog wat oefening. Onze laatste campagnes, zoals ‘Waddensea Fossilfree’ en ‘Jouw idee voor de Waddenzee’, laten zien dat het werkt. Voor mij de taak om te blijven omkijken. ‘Goed zo Evert, we gaan door!’

WIM DASSELAARNATUURMONUMENTEN

Artist impression van Griend na de opknapbeurt

Nieuwe

KRIMPEND

NATUUREILAND GRIEND

WORDT GERED

Het eilandje Griend, halverwege Harlingen en Terschelling, bestaat in 2016 honderd jaar als natuurgebied. 2016 is ook het jaar waarin het een facelift krijgt, waarmee volgens wetenschappers en beheerder Natuurmonumenten het eilandje niet verder door de zee wordt opgeslokt. Ook wordt Griend weer aantrekkelijk gemaakt als belangrijke broedplaats voor de grote stern.

TEKST: MARCUS WERNER

Tussen Terschelling en Harlingen ligt het onbewoonde Griend. Alleen de vogelwachters hebben er een 'huis'.

Grote sterns.

In 1916 verwierf natuurorganisatie Natuurmonumenten de rechten voor het maaien van gras op Griend. Destijds lieten Terschellingers hun schapen grazen op het sinds ongeveer 1800 onbewoonde eiland en verzamelden er gras voor hooi. Ook werden op grote schaal eieren van meeuwen en sterns geraapt, als voedsel. Sterns werden ook gedood voor hun veren, die toen de modieuze dameshoeden sierden. Natuurmonumenten kon vanaf 1916 bewaking instellen tegen eier- en vogelstropers. Griend werd daarmee het eerste Nederlandse natuurgebied dat speciaal bedoeld was om bepaalde soorten te beschermen, zoals de op het eiland broedende sternensoorten, grote stern, noordse stern en visdiefje. Nog steeds bivakkeren elk jaar tijdens het vogelbroedseizoen twee vogelwachters op het eiland - nu om ongewenste bezoekers te weren en de vogelbevolking te bestuderen. Eind goed, al goed, zo leek het. Maar in de tweede helft van de twintigste eeuw bleek iets gaande, waarmee het eiland en zijn waardevolle vogelbroedkolonies voorgoed dreigden te verdwijnen.

Tijd voor actie

Door de aanleg van de Afsluitdijk, zo denken wetenschappers, werden de zeestromingen rond Griend sterker. En die knabbelden stukken van het eiland af. Griend werd steeds kleiner. In 1973, 1985 en 1988 werden zanddijken aangelegd om het eiland te beschermen. De ingrepen hielpen even, maar na verloop van tijd spoelden de beschermende dijken weer weg. Opnieuw kalfde Griend af. En er was nog iets: het ging niet goed met het eiland als broedplaats en uitvalsbasis voor de gewenste vogelsoorten. Tijd voor opnieuw een reddingsactie, vond Natuurmonumenten. In 2016 zal de aanpak heel anders zijn, vertelt Han Olff, hoogleraar natuurbehoud aan de Rijksuniversiteit Groningen en leider van het team wetenschappers waarmee Natuurmonumenten nu samenwerkt

om Griend in oude glorie te herstellen. Bij de eerdere ingrepen werd Griend aangepakt alsof het een ‘barrière-eiland’ was, een regulier waddeneiland zoals Schiermonnikoog. Die worden gevormd door de aanvoer van zand door zeestromen. Maar zo’n eiland is Griend niet. Aan de hand van onderzoeksgegevens, verzameld rond

De sterns zijn de ambassadeurs van Griend

1930, en speciale projecties van oude luchtfoto’s, bestaat nu het beeld van een zogeheten ‘stormvloed-schoorwaleiland’.

Een rug van schelpen

Olff: ‘De theorie is dat zo’n eilandje ontstaat door een tijdens hoge vloed en storm opgeworpen schelpenwal.’ Het beginnende eiland wordt gevoed door de aanvoer van schelpen en niet van zand. In de luwte van de schoorwal ontstaat kwelder, door het bezinken van zand en slib. ‘Later kruipt bij nieuwe springvloeden de schelpenwal over de kwelder heen’, legt Olff uit. ‘De ‘voorkant’ van het eiland kalft af, terwijl er in de luwte nieuwe kwelder ontstaat-– het eiland ‘wandelt’. Dat

proces is in 1973 radicaal stilgezet. Hoge golven spoelden de voorkant weg, maar de achterkant groeide niet meer.’ Het plan is nu om een kunstmatige schelpenrug aan te leggen, ongeveer op de plek van de inmiddels grotendeels weggespoelde ‘zandhaak’ uit 1988. Daarachter komt een flauw oplopend zandlichaam. Het idee is om zo natuurlijke schoorwalvorming in de hand te werken. Het extra zand is bedoeld om ‘tijd te kopen’ waarin Griend niet verder afkalft. ‘Voor alleen schelpen neerleggen, wat het dichtst in de buurt zou komen van de natuurlijke uitgangssituatie van een schoorwaleiland, is afgezien vanwege de nog resterende onzekerheden over de schoorwalvorming’, zegt Olff. ‘Het is een hypothese, en ook werken de veranderde stromingen in de Waddenzee nog door.’

Schonere zee

‘Griend krimpt jaarlijks met 1 à 2 hectare’, vertelt boswachter Erik Jansen van Natuurmonumenten. Hij is als teamlid voor het waddengebied nauw betrokken bij het herstelproject. Jansen: ‘Het zou dus best binnen vijfentwintig tot vijftig jaar helemaal kunnen zijn verdwenen. De klokt tikt.’ Jansen, over het alternatief van Griend aan zijn lot overlaten en kijken wat er gebeurt: ‘Dan zou je eerst de Afsluitdijk moeten weghalen, om de oude stromingen te herstellen.’ Natuurmonumenten heeft een zekere verplichting op Griend, stelt Jansen, omdat het eiland een zogeheten Natura 2000-gebied is. ‘Volgens Europese regels gelden dan streefgetallen voor bepaalde soorten die daar thuishoren.’ De grote stern geldt als vlaggenschip voor de kritische broedvogels van Griend. Ooit broedde de helft van de Nederlandse populatie van bijna vijftigduizend broedparen op het eiland. Maar rond 1960 stierf de imposante sternensoort in Nederland bijna uit door giftige bestrtijdingsmiddelen in zee, afkomstig van de petrochemische industrie. Het gif hoopte zich op in vis, waardoor rasechte viseters als de grote

HENK POSTMA

Drieteenstrandlopers.

stern hard werden getroffen. Nadat door milieumaatregelen de zee veel schoner werd, nam het aantal grote sterns weer gestaag toe. Intussen zijn er landelijk weer zo’n twintigduizend broedparen van de nog steeds bedreigde rodelijstsoort. ‘Toch blijft Griend, met zo’n tweeduizend paren (tien procent van de populatie), flink achter. Terwijl het vanwege de geringe verstoring en het ontbreken van ratten en eierrovende zoogdieren toch een ideale broedplek is.’

Gratis nestbescherming

Dat op een kleiner Griend minder ruimte voor nesten overblijft, lijkt een voor de hand liggende reden voor de teruggang van broedende grote sterns. Jansen: ‘Het speelt een rol. Maar de voornaamste reden lijkt de ruige begroeiing.’ De zanddijken van destijds waren té hoog, waardoor het eiland nog maar hoogst zelden werd overspoeld door zeewater. Daardoor kregen hoog opschietende zoutgevoelige kwelder- en duinplanten voet aan de grond. Ook door het niet meer wandelen van het eiland, groeide er geen nieuwe, maagdelijke kwelder meer aan. Het veranderde plantendek luidde verdere ecologische veranderingen in: ‘Grote sterns bouwen hun nest bij voorkeur op een kale ondergrond. Ze laten nu Griend links liggen, denken we, en wijken uit naar Texel en Ameland, waar nog wel kale plekken zijn.’ Maar ook andere vogels spelen een rol.

Kokmeeuwen, waarvan Griend altijd grote broedkolonies kende, begonnen vanaf 2011 het eiland te verlaten. Jansen: ‘Mogelijk komt dit door de slechtere voedselsituatie in de Waddenzee voor kokmeeuwen.’ Grote sterns kiezen vaak een nestplaats binnen kokmeeuwkolonies, omdat kokmeeuwen de zeer agressieve zilver- en mantelmeeuwen verjagen die het op hun eieren en kroost hebben voorzien. De sterns kregen zo een gratis bescherming van hun nesten. ‘Met het vertrek van de kokmeeuwen zagen mantel- en stormmeeuwen hun kans. Die eten sterneneieren en kuikens en maken juist graag een nest in hoog gras’, aldus de boswachter.

Kans op succes

Om te beginnen voorziet het herstelplan voor Griend in de terugkeer van een meer oorspronkelijke begroeiing. Het ruige gras wordt weggehaald en resterende delen van de oude dijken worden verlaagd om overspoeling door de zee opnieuw mogelijk te maken. De werkzaamheden starten in juli, na het aflopen van het vogelbroedseizoen, en moeten zijn afgerond voor november. Dan worden de eerste grijze zeehonden verwacht, die het eiland intussen gebruiken om te jongen. Hoogleraar Olff: ‘Tijdens en na de ingreep houden planten- en vogelbiologen de veranderingen bij in begroeiing en vogelstand. Ook de veranderingen aan het eiland zelf brengen we in kaart.’ Er zijn meer

wetenschappelijke vragen. Zoals waarom precies kanoetstrandlopers minder op het eiland zijn gaan overtijen en drieteenstrandlopers juist meer. Olff: ‘Daarnaast staan er proeven met zeegrasvelden op stapel, die de kracht van op het eiland slaande golven misschien gaan dempen.’

De Griend-ingreep lijkt op gespannen voet te staan met een van de criteria waardoor de Waddenzee de Werelderfgoedstatus is toegekend: een gebied waarin grootschalige natuurlijke processen vrij spel hebben. Henny van der Windt, die aan de Rijksuniversiteit Groningen de filosofische en ethische kanten van natuurbeheer bestudeert, vindt de gekozen aanpak niet zo’n slechte: ‘Tussen de extremen van werkelijk elke

‘Griend krimpt jaarlijks met 1 à 2 hectare’

soort beschermen door enorme dijken op te werpen en ander grootschalig ingrijpen, of de natuur volkomen haar gang laten gaan, is dit een redelijke middenweg. We hebben ook onze Natura 2000-verplichtingen. Nederland doet het wat soortenbescherming betreft niet zo goed. De geplande werkzaamheden zijn niet overdreven grootschalig en de kans op succes lijkt me redelijk.’

www. wadden vereniging .nl

Deining

De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied. Vaker waddennieuws ontvangen? Een abonnement op de digitale nieuwsbrief is gratis: www.waddenvereniging.nl.

IDEEËNWEDSTRIJD

Onder de slogan ‘Werelderfgoed moet beterJouw idee voor de Waddenzee’ heeft de Waddenvereniging de afgelopen maand ideeën ingezameld voor verbetering van natuur en landschap van het wad. Aanleiding voor de wedstrijd is de beleidsevaluatie van de overheid, waaruit blijkt dat de natuurkwaliteit van de Wadden niet is verbeterd. De Waddenvereniging riep daarom iedereen op te bedenken hoe het enige natuurlijke werelderfgoed van Nederland verbeterd kan worden. Op 25 juni worden de beste ideeën gepresenteerd aan een jury, die bepaalt wat het beste idee voor de Waddenzee is. Het aanwezige publiek kiest de publieksprijs. Komt u ook? Aanmelden kan nog via www.jouwideevoordewaddenzee.nl. Op deze website staan ook alle ingediende ideeën.

TEKST: ESMÉ GERBENS, LOTTE HARTMAN, RENÉ JELLEMA, ESTER KUPPEN, ELLEN KUIPERS, HANS REVIER

NIEUWE RONDE ROND ZOUTWINNING

De Waddenvereniging zet zich intensief in om te voorkomen dat er zout gewonnen gaat worden onder de Waddenzee. Hamvraag is of er bodemdaling optreedt door zoutwinning. Dat is belangrijk om te weten, want vooral vogels zijn voor hun voedsel afhankelijk van de droogvallende platen in het zoutwinningsgebied. Ondanks onze bezwaren heeft het ministerie van Economische Zaken vergunningen afgegeven voor de zoutwinning. Samen met de Vogelbescherming en Natuurmonumenten is de Waddenvereniging daartegen in beroep gegaan. De Raad van State beoordeelt waarschijnlijk rond de zomer of de vergunning in deze vorm afgegeven had mogen worden.

Deining

VRIENDEN VAN DE BLIJE VIS

Tijdens de Wereldvismigratiedag op 21 mei lanceerde de Waddenvereniging, mede namens de andere initiatiefnemers, het online platform ‘Vrienden van de Blije Vis’. Via dit platform, de nieuwsbrief en de bijbehorende socialmedia-kanalen blijf je op de hoogte van alle ontwikkelingen rondom vismigratie en de Vismigratierivier. Met de Vismigratierivier bij de Afsluitdijk als icoon, zet de Waddenvereniging zich in om de migratie tussen Waddenzee en zoete binnenwateren te verbeteren. Meer info: www.blijevis.nl en meld je aan als ‘Vriend van de Blije Vis’.

KALENDER LOOPT AF

Vanwege hoge productiekosten en een steeds afnemende vraag heeft de Waddenvereniging besloten te stoppen met het maken van de jaarkalender. Wij realiseren ons terdege dat wij hiermee een aantal van onze leden teleurstellen.

VERBOD GASWINNING WADDENZEE IN ZICHT?

‘Werelderfgoed Waddenzee wordt bedreigd’, meldde het Wereld Natuur Fonds (WNF) in april vanwege een wereldwijd onderzoek naar alle natuurlijke werelderfgoederen. Vooral de effecten van gaswinning in Nederland en de oliewinning in Duitsland bedreigen het gebied, aldus WNF. De Waddenvereniging maakt zich grote zorgen over de langetermijneffecten van gaswinning. Onderzoekers en toezichthouders kunnen niet verklaren waarom de bodemdaling anders loopt dan verwacht. De Waddenvereniging vraagt zich af of natuurschade wel kan worden voorkomen met het ‘hand aan de kraan’-principe. Gelukkig nam de Tweede Kamer even later een motie aan van Eric Smaling (SP) en Lutz Jacobi (PvdA), die uitspreekt dat behoud van de natuurlijke schoonheid en de ecologische kwaliteit bij besluiten over de Waddenzee altijd voorop moet staan. Dit alles maakt de debatten dit jaar in de Tweede Kamer extra spannend. Wordt een verbod op gaswinning in de Waddenzee opgenomen in de nieuwe Mijnbouwwet?

HENK POSTMA

GULLE GEVERS

De Waddenvereniging ontvangt soms heel bijzondere giften. Onlangs vierde Bouwbedrijf VORM het 25-jarig jubileum van zijn directeur, Daan van der Vorm, die een tweede huis op Vlieland heeft. Het personeel had daarom een speciaal ‘waddenfeestje’ georganiseerd. Op de feestavond ontving Alexander de Roo, voorzitter van de Waddenvereniging, een gift van ruim 9.000 euro. Dit wordt besteedt aan het

realiseren van de Vismigratierivier. Ook achter de 91 euro die we uit een ‘nalatenschap’ mochten ontvangen zit een mooi verhaal. Het is het bedrag dat een in 1936 afgesloten levensverzekering uitkeerde. De broer van de overledene vond deze polis en schonk de Waddenvereniging het bedrag. Zijn overleden broer, die in 1956 naar Canada was geëmigreerd, had namelijk warme herinneringen aan Terschelling.

HET WAD VOLGENS…

medewerkers van de Waddenvereniging over wat hun bezighoudt

Lidewij Kemme ging op 12 april met pensioen en nam als webmaster afscheid van de Waddenvereniging. Voor het WADDENmagazine blijft ze de middenpagina’s ontwerpen.

• Leeftijd: 65

• Burgerlijke staat: gehuwd

• Opgeleid als: grafisch ontwerper

• Woont in: Broek op Langedijk

WADDEN VIJFJE

Op uitnodiging van staatssecretaris Wiebes van Financiën sloeg Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging, op 10 juni bij de Koninklijke Nederlandse Munt de eerste exemplaren van een nieuwe herdenkingsmunt. Het Wadden Vijfje is onderdeel van een 10-delige serie en uitgebracht ter ere van het Werelderfgoed Waddenzee. Berkhuysen vindt het Wadden Vijfje een mooi symbool. “Dergelijke munten worden steeds meer waard, men is er zuinig op. Zo voel ik dat ook voor de werelderfgoedstatus van de Waddenzee. Men ziet er steeds meer de waarde van in. Dat de Waddenvereniging nu ook de ceremoniële Eerste Slag mag verrichten, zie ik toch ook wel als erkenning voor onze inzet van de afgelopen vijftig jaren en daar ben ik als vertegenwoordiger van onze vereniging toch wel trots op!”

De Waddenvereniging heeft tijdens de voorbereiding de ontwerper van het Wadden Vijfje, Kianoosh Motallebi, voorgelicht over de kenmerkende waarden van het Werelderfgoed Waddenzee. Deze komen ook terug in het ontwerp van de munt. Eerder verschenen al herdenkingsmunten voor de Grachtengordel van Amsterdam(2012), het Rietveld Schröderhuis (2013), Molencomplex Kinderdijk-Elshout (2015), de Van Nelle Fabriek (2015) en nu in 2016 voor de Waddenzee. De herdenkingsmunt zal verkrijgbaar zijn in diverse verzamelaarskwaliteiten en zijn te bestellen via www.knm.nl.

‘Natuur

moet natuur blijven’

‘In 1966 maakte ik als lid van de NJN, de jeugdbond voor natuurstudie, voor het eerst kennis met de Waddenvereniging. Op Schiermonnikoog bouwde ik mee aan een tentoonstelling van Kees Wevers en deelde ik ledenwerffoldertjes uit aan de veerbootpassagiers. Daar heb ik nog steeds hele leuke herinneringen aan. Vanuit dat positieve gevoel heb ik in 2006 gesolliciteerd naar de baan als webmaster bij de Waddenvereniging, hoewel ik eigenlijk op zoek was naar werk als webdesigner. In mijn werk kon ik veel creativiteit kwijt en mijn kennis over de natuur combineren met tekstschrijven en het maken van illustraties. Ik ben wel altijd op zoek naar nieuwe uitdagingen. De nieuwsbrief en de website kon ik meehelpen te vernieuwen, ik zette de app op en sinds 2009 maak ik de middenplaat voor de rubriek WAD4U in het WADDENmagazine. Daarvoor ben ik altijd op zoek naar een verrassende invalshoek. Die met het scholeksterspel is een van mijn favorieten, ook de middenplaat met de trekvogels en vakantiekaarten uit de verschillende landen vind ik goed gelukt. Ik hoop dat de Waddenvereniging zich in blijft zetten voor de echte wildernis. Want natuur moet wel natuur blijven.’

‘Het Friese landschap bestaat uit laagjes’

'Kamperen in een weids en stil kwelderlandschap tussen land en zee is schitterend.'

Dobbe: een buitendijkse drinkplaats voor het vee.

De bouwstoffen van het Friese landschap.

Passie voor het wad

Volgens Peter de Ruyter

Landschapsarchitect Peter de Ruyter (1965) schreef het boek Vloeiend Landschap , waarin hij een rondreis maakt door de verschillende landschappen van Friesland. ‘Als de diversiteit in een landschap verdwijnt, neemt de kwetsbaarheid toe.’

TEKST: FRANK PETERSEN FOTO'S: ANNEMARIE HOOGWOUD

Onderweg naar landschapsarchitect

Peter de Ruyter let ik ineens veel beter op de omgeving. Ik zie grijze luchten boven kale akkers van klei en aan de horizon ligt de waddendijk. De Ruyter praat vandaag in het kleine huiskamertheater van Pingjum over zijn nieuwe boek Vloeiend Landschap, waarin hij de historie van het Friese landschap beschrijft. In het boek presenteert hij ook ideeën om het moderne Friese landschap van uniforme weilanden en anonieme bedrijventerreinen te verbeteren. Hij

deelt het podium met een divers gezelschap: een cellist uit Irak, Martin Šimek uit Praag en jazzsaxofonist Bob Driessen uit Pingjum. De Ruyter was vier jaar lang directeur van Atelier Fryslân, een onafhankelijk atelier voor ruimtelijke kwaliteit. Vandaag start hij met een liefdesverklaring aan het Friese landschap en laat een foto zien van drie kruiwagens. ‘Dit zijn de drie bouwstoffen van het Friese landschap’, vertelt hij. ‘In de kruiwagens zit klei, veen of zand. De basis van een rijk

HET FRIESE LANDSCHAP

IN WOORDEN VOLGENS PETER DE RUYTER

Bouwstof

Klei, zand en veen zijn de bodem van het Friese landschap.

Moederpolder

De eerste polders die de Friezen bouwden in Westergo.

Cultuurnatuur

Hoe de Friezen hun landschap en natuur zelf vormden.

Gradiënt

Overgang van landschapsvormen met de meest diverse natuur.

Essentie

4/5 lucht en 1/5 land.

Chinese melkweg

Fries landschap dat zuivel produceert voor de internationale markt.

Ruilverkaveling 2.0

Nodig om het landschap weer aan te laten sluiten bij klei, zand en veen.

Passie voor het wad

gedifferentieerd Fries landschap. Kleistroken, veengebieden en zandgronden die worden onderbroken door diepe zeearmen. In zo’n landschap, met directe toegang tot open zee, was handel een logische manier om aan spullen te komen die er van nature niet waren. Een open verbinding bepaalde de keuzes die mensen hadden om meer welvaart te verkrijgen.’

Chinese melkweg

Het leven in zo’n landschap met ongetemd getij kon gevaarlijk zijn. Om mensen, steden en landerijen beter te beschermen, veranderden de inwoners het landschap. ‘Dijken werden aangelegd als een verbinding tussen de terpen.’ Zoals de Pingjumer Gulden Halsband hier vlakbij. Terpen die als parels aan een snoer door een lint van dijken verbonden raakten. ‘Door die verdijking werden Friezen minder afhankelijk van de zee, maar de zee kwam daardoor ook verder van ze af te liggen. Landbouw werd

DE ONTDEKKING

Water uit beeld

makkelijker en belangrijker.’ De open blik naar zee van veel Friezen veranderde in een blik omlaag. Friesland werd een landbouwprovincie die tegenwoordig vooral gericht lijkt op wat De Ruyter de Chinese melkweg noemt, de intensieve melkveehouderij. Die ontwikkeling heeft consequenties voor het Friese landschap. ‘Op alle soorten grond zie je dezelfde ontwikkeling. Er ontstaat een eenvormig landschapstype, de diversiteit verdwijnt. En als de differentiatie afneemt, neemt de kwetsbaarheid toe.’

Slapen op een kwelder

Klei, veen en zand vormen dus de basis. Maar naast de kruiwagens moeten ook twee emmers water staan. Zout en zoet water speelden net zo’n belangrijke rol in de ontwikkeling van het Friese landschap. ‘Juist de geleidelijke overgang tussen zoet en zout is het meest interessant in de natuur’, aldus De Ruyter. En precies op de overgang van klei naar zee staat nu de waddendijk. ‘Als een

Door de ontwikkeling van het Friese landschap en de vergaande innovatie in de dijkenbouw, raakte het water in Friesland meer en meer uit zicht. Het kwam op afstand te liggen of werd weggepompt. Zoals bij de waddendijk, opgehoogd tot een soort groene Berlijnse muur. De Ruyter vindt dat Friesland zijn relatie met de open zee is kwijtgeraakt. Die relatie moet hersteld worden. Verkweldering van de buitendijkse waddenkust kan daarbij helpen, net als een project als Holwerd aan Zee. ‘Kamperen in zo’n weids en stil kwelderlandschap tussen land en zee is schitterend. Het is een mooie en indringende manier om mèt zicht op het water extra waardering voor het kwelderlandschap te krijgen.’

Peter de Ruyter

Vloeiend landschap

€ 19,50

Uitgeverij Bornmeer

ISBN: 9789056153700.

soort groene Berlijnse muur, die misschien nog hoger moet worden omdat de zeespiegel stijgt.’ Aan beide kanten van de dijk ligt een uniek en prachtig landschap: aan de ene zijde het Werelderfgoed Waddenzee en aan de andere kant een prachtig gebied met terpen en een rijke cultuurhistorie. De Ruyter pleit voor een verandering met een minder strikte scheiding tussen binnen- en buitendijks. ‘Laat kwelders ontstaan, want die dragen bij aan kustbescherming en zijn interessant als overgangsgebieden tussen land en zee. Dat een kwelder ook gewoon leuk kan zijn bewijst hij met vrolijke foto’s en verhalen over een kampeerweekend op de kwelder aan de rand van een dobbe. ‘Een avond leven en slapen buitendijks, met de geluiden en duisternis van de natuur maakt zo’n ongelooflijke indruk, dat gun je iedereen.’

Laagjes landschap

Tegen het einde van de avond vraagt Šimek wat De Ruyter emotioneert aan dat Friese landschap waar hij zo van houdt. ‘Mijn missie als landschapsarchitect is het uitleggen van de gelaagdheid van ons landschap. Mijn leermeester Alle Hosper zei: “verandering is het enige onveranderlijke in het landschap”. Het landschap dat je nu ziet is er niet zomaar gekomen en is niet hoe het altijd moet blijven. Dit huidige Friese landschap kan en moet anders, rijker en gevarieerder. Ik heb het gevoel dat het ook anders wordt.’ Šimek knikt, hij begrijpt de emotie. Dan pakken de musici hun instrument en gaan spelen.

8 spijkerbroeken in 1 tent

Deze zomer slapen gidsen van de Waddenvereniging in tenten die deels zijn gemaakt van oude spijkerbroeken. Een nieuwe stap in duurzaam kamperen op de Wadden .

TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER FOTO'S: RENATE DE BACKERE

BLUECAMP

• 25% gerecycled denim. De rest is 50% polyester en 25% katoen.

• Grondzeil 100% gerecycled uit oude grondzeilen (materiaal: recuppasta).

• Gewicht van tweepersoons tentje: 15 kg = 8 spijkerbroeken.

• Gewicht grote slaaptent: 50 kg = 25 oude spijkerbroeken.

• Het tentdoek is geweven door TenCate outdoor fabrics. Tevens waterafstotend en antirot.

WINDBREAKER

• 36% gerecycled polyester, 60% gerecycled katoen, 4% overig garen.

• Naden zijn met glue tape afgewerkt.

• Stof wordt geïmpregneerd zodat deze waterdicht wordt.

• Jas wordt geproduceerd in Italië.

• De zonnecellen worden geproduceerd door het bedrijf Alta Devices (USA).

• Zonnecellen laden batterij op die in de jaszak is bevestigd, die koppel je weer aan bijvoorbeeld een smartphone.

• Jas laadt binnen 2 uur een smartphone op.

UITGESLAPEN

Wadgidsen Lisanne van Willegen en Melanie Pekel hebben de tent uitge- probeerd tijdens het scholingsweek- end. ‘De tent slaapt fijn! Het was qua temperatuur prettig, want het werd niet snel warm of koud. Het luifeltje voor de tent is handig voor schoenen en spullen die je niet in de tent wilt. De opzet is ook ruim, voor twee men- sen is dit een grote tent. In het zomer- seizoen lijkt het ons toch wel prettig als de tenten nog iets groter zijn, zodat je er ook in kan staan.’

Tijdens het jaarlijkse scholingsweekend van de Werkgroep Excursies (WEX) op Terschelling, wordt er overnacht in een bijzondere tent. ‘Een primeur, de gidsen bivakkeren namelijk in de eerste tentjes ter wereld die zijn gemaakt van gerecycled denim’, vertelt Ron van de Wiel van Blue LOOP Originals.

De gerecyclede stormtent is een initiatief van de Waddenvereniging in samenwerking met Blue LOOP Originals. ‘Deze tenten laten zien dat mens en natuur samengaan. Het is een nieuwe stap in het aanjagen van innovaties op het gebied van duurzaam toerisme, zowel voor de Waddenvereniging als voor Blue LOOP Originals’, vertelt Van de Wiel terwijl hij de tentstokken in elkaar klikt. ‘De wadgidsen van de Waddenvereniging zijn onze testpiloten. De feedback die zij ons aan het eind van deze zomer geven is enorm belangrijk voor het verbeteren van de kwaliteit.’

Tentklassiekers vernieuwd

met gelooid leer en strakke, stevige spanbanden in plaats van dunne scheerlijnen. ‘Het grondzeil is volledig gemaakt van restanten van andere grondzeilen. Het is onze droom dat we in de toekomst alle stoffen kunnen hergebruiken voor nieuwe producten.’

‘Duurzame innovatie is essentieel om de Wadden te behouden’

Terwijl de haringen in de grond worden geslagen, vertelt Van de Wiel verder: ‘De nieuwe tenten hebben de naam BlueCAMP gekregen, naar het blauwe spijkerbroekengaren waarvan ze zijn gemaakt. Het tentdoek is ontwikkeld in samenwerking met TenCate. De stoffen van TenCate hebben een goede naam als het gaat om weerbestendigheid, vormvastheid en kleurechtheid. ESVO, de tentenfabrikant uit Volendam, heeft bekende tentklassiekers in een nieuw jasje gestoken.’ Het prototype heeft een strak ontwerp en voor wie goed kijkt zijn allerlei mooie details te ontwaren. Denim ‘sokjes’ voor de tentstokken, mooi afgewerkte stukken

Windbreaker met zonnekracht Duurzame ontwikkelingen in het waddengebied aanjagen, dat is wat de Waddenvereniging wil. Zo ontstond vorig jaar de samenwerking met kledingfabrikant Blue LOOP en mode-ontwerpster Pauline van Dongen. Het allereerste product dat zo werd ontwikkeld was de Solar Parka. Een jas met een zonnepaneel waarmee binnen twee uur voldoende zonneenergie kon worden opgewekt voor een volle smartphone. Dit prototype is inmiddels doorontwikkeld naar een nieuw model: de Solar Windbreaker. Van de Wiel laat de jas zien. ‘Ten opzichte van de Solar Parka zijn er een paar belangrijke veranderingen: het zonnepaneel is ingeruild voor flexibele zonnecellen en dat was een grote stap.’

Van de Wiel laat zien hoe mooi de zonnecellen meebewegen met de stof van de jas. ‘Dit model is ook een stukje korter dan de Solar Parka en daardoor net wat handzamer op het wad.’

Een mooi verhaal

Als de WEX-gidsen arriveren, vertelt Van de Wiel hoe de tent tot stand is gekomen: ‘De tent is voor 25 procent gemaakt van gerecycled denim, dat staat gelijk aan acht spijkerbroeken.’ Ook de Solar Windbreaker valt in de smaak. Een van de

gidsen trekt de jas aan, hij wordt goedgekeurd en wisselt van gids. De jas geeft de drager een sportieve look, past perfect bij de wadgidsen en is helemaal van deze tijd. Dat is precies de droom van ontwerpster Pauline van Dongen: ‘Ik wil fashion en technologie samenbrengen en zorgen dat draagbare technologie toegankelijk wordt voor een groter publiek.’ Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging is enthousiast over de ontwikkelingen die zijn gemaakt. ‘BlueCAMP en de Solar Parka zijn mooie voorbeelden van hoe we op een verantwoorde en aansprekende manier om kunnen gaan met onze omgeving. We laten zien dat recycling prima producten oplevert, die bestand zijn tegen de extreme omstandigheden en hoe je de energie kunt gebruiken die de natuur ons geeft. Duurzame innovatie is essentieel om de Wadden te behouden en waarmee we hopelijk ook anderen inspireren.’ De lancering van zowel de jas als de tent is op het Oerol festival. De tent reist daarna de festivals af op de Wadden, zoals Into the Great Wide Open, vanwege een speciaal innovatieprogramma op festivals (Innofest).

Genietwad

VAN HET WAD: BOEKEN, APPS, WANDELINGEN, ETEN, KUNST EN MEER

TEKST:

PAULA ZUIDHOF

Actief

Kiek over Diek

Tijdens het festival Over de Vloed, dat begin juni plaatsvond aan de Groningse waddenkust, is het 90 kilometer lange fietspad Kiek over Diek geopend. Het nieuwe fietspad verbindt Lauwersoog, het meest westelijke punt, met Nieuwe Statenzijl, het meest oostelijke punt van de provincie Groningen. Het fietspad loopt

Doen

Doen

langs of op de dijk, met permanent uitzicht op de Waddenzee. Naast het fietspad bij de dijk zijn er tien fietsrondjes aangegeven van gemiddeld 30 kilometer. Langs de dijk komen trekkershutten, TOP’s (toeristische overstappunten) en camperplaatsen, zodat overnachten hier gemakkelijker wordt. 1666

30 jaar Rôggefeest

Op 5 augustus wordt het dertigste Rôggefeest gevierd in het dorp Nes op Ameland. De dorpskern is dan afgesloten voor het verkeer om vrij baan te geven aan terrassen, straatfestivalacts, muzikanten en muziekgroepen. Aan het begin van de avond is er de traditionele artiestenparade. Voor het programma, zie www. roggefeest.nl.

350 jaar geleden viel de Engelse oorlogsvloot voor de kust van Vlieland meer dan 150 koopvaardijschepen aan. Gevolg: brandende handelsschepen bij Vlieland en een grote brand in West-Terschelling. De ramp van 1666 wordt op zowel Vlieland als Terschelling herdacht. Het hele jaar zijn er op beide eilanden activiteiten in het teken van deze ramp. Zie voor het volledige programma www.1666.nu. Vrijdag 19 augustus is de officiële herdenkingsdag. De ‘Ramp van 1666’ wordt beschreven in het gelijknamige jeugdboek van Kitty Nooy, geillustreerd door Frans Schot, ISBN: 9789491276200.

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Zien

Sterren kijkavond

Tijdens de zomermaanden is de Volkssterrenwacht

De Jager op het Veldcentrum van Ecomare bij De Koog op Texel gesloten, maar op donderdag 1 september is er weer een sterrenkijkavond. Om 20 uur begint de Planetariumvoorstelling, waar je alles leert over de ons omringende planeten. Van 21.30 tot 23 uur is het Observatorium open. Met de verschillende beschikbare telescoopkijkers kan dan naar de sterrenhemel gekeken worden, uiteraard alleen bij helder weer. Ingang via de buitentrap of met de lift. Toegang: € 2 p.p. www.oriontexel.nl.

Luisteren

In de serie Concerten bij Kaarslicht in de Nicolaaskerk op Vlieland op woensdag 10 augustus, 20.30 uur: een optreden van de beroemde pianobroers Lucas en Arthur Jussen. Al op zeer jonge leeftijd maakten zij hun debuut in het Amsterdamse Concertgebouw. Afgelopen jaren waren er succesvolle concertreizen naar onder andere Japan, China, Zuid-Korea en Mexico. Op het programma staan composities van Schubert, Ravel en Schumann, quatre-mains en solo. Zie voor het volledige ‘Kaarslicht’-programma: www.protestantsegemeentevlieland.nl.

www. wadden vereniging .nl

Zien

Rebecca Geskus schildert

De Texelse kunstenares Rebecca Geskus is vooral bekend van haar viltatelier Texelsvilt, maar op de tentoonstelling van haar werk in Kunsthal Zout, van 20 t/m 26 augustus, laat ze zien dat schilderen net zo goed haar passie is. Tijdens haar expositie werkt Rebecca aan tekeningen, schetsen en nieuwe projecten, alleen of met meerdere personen. Haar werk gaat vaak over dieren. Kunsthal Zout, Schilderweg 194, Den Burg, 10 - 16 uur. www.zouttexel.nl.

Geniet wad

Doen

Siegerlida’s Hoeske

Op de binnenplaats van het Visserijmuseum in het Groningse Zoutkamp staat Siegerlida’s Hoeske, een herbouwd origineel Zoutkamper vissershuisje met een inrichting van rond 1900. In het hoeske is te zien hoe de vissers in die tijd leefden en werkten. Vóór het museum liggen de museumschepen ZK4 Albatros en de ZK31 Neptunus, die ook van binnen bekeken mogen worden. De oude schepen gaan nog regelmatig op vaartocht, zie voor afvaarten www.visserijmuseum.com. Openingstijden juli en augustus: dagelijks van 10 - 17 uur, zaterdags tot 16 uur. Toegangsprijs: € 3,00. Kinderen tot 12 jaar en museumkaarthouders gratis.

Doen

BEACH Cleanup

Op 1 augustus gaat de grote strandschoonmaaktour van start van de Boskalis Beach Cleanup van Stichting De Noordzee. Het gaat om de complete Noordzeekust, wat betekent dat er een team start in Cadzand en tegelijkertijd op Schiermonnikoog. Twee weken later, zondag 14 augustus, ontmoeten de teams elkaar op het strand in Zandvoort. Per etappe wordt 10 kilometer afgelegd, waarbij de deelnemers zo veel mogelijk afval van het strand opruimen. Wie mee wil doen met deze milieuvriendelijke en sportieve activiteit kan zich per etappe inschrijven op de website www.beachcleanuptour.nl. Deelname is gratis.

Doen

Wadden beleven in Holwerd

In de voormalige Gereformeerde Kerk in het Friese dorp Holwerd is dit voorjaar het Waddenbelevingscentrum De Noordhoren geopend. De pier bij Holwerd is het vertrekpunt van de boot naar Ameland. Voor kinderen én volwassenen is het leuk om als voorbereiding op de vaartocht over de Waddenzee en de vakantie op het eiland deze waddententoonstelling te bekijken. Er zijn onder andere een zeeaquarium, een slikbak, opgezette wadvogels, krabben en een schelpenverzameling te zien. Openingstijden: woensdag t/m zondag van 13 - 17 uur. De entree is € 3,50 p.p., kinderen tot 4 jaar gratis. Voor groepen vanaf tien personen zijn er speciale arrangementen, zie www.denoordhoren.nl.

Concours Hippique

Schiermonnikoog

Paardenliefhebbers genieten 12 en 13 juli weer volop tijdens het Concours Hippique op Schiermonnikoog. Er zijn demonstraties van vrijwel alle disciplines op ruitersportgebied. Niet de prestaties, maar de sfeer en gezelligheid staan voorop. Op dinsdag 12 juli is het traditionele ringrijden voor ruiters en aanspanningen.

Actief

Eiland hoppen

Zeilen met een historische zeilklipper voegt een bijzondere ervaring toe aan het varen op de Waddenzee. Droogvallen hoort daar (soms) bij. Bij www.eilandhopper.nl boek je losse overtochten van en naar de Waddeneilanden en tussen de eilanden onderling. Wie er een complete vakantie van wil maken kan een week meezeilen, met overnachting aan boord. Zo’n reis begint elke zaterdag in Amsterdam en Lauwersoog. De klippers leggen aan in Enkhuizen, Texel, Vlieland, Terschelling, Ameland, Schiermonnikoog, Lauwersoog, Stavoren en Lelystad.

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Eilandpoëzie

Wie de natuur op Terschelling anders wil beleven, kan met schrijver en dichter Ruud Knier op ‘Getijtocht’. Tijdens zijn twee uur durende ‘destresstour’ vertelt hij over de flora en fauna, het landschap en de eilandcultuur. Op diverse plaatsen declameert hij zijn zelfgeschreven poëzie. Ontstressen is het thema, dus tempo en sfeer zijn ontspannen. Er mogen maximaal twaalf personen mee en aan het eind van de tocht krijgt elke deelnemer een aandenken. De tochten zijn op dinsdag en donderdag om 10 uur, zondags is er ook een Getijtocht op de fiets. Kosten: € 7,50, boeken kan bij de VVV.

Luisteren

Tangerine op Vlieland

www. wadden vereniging .nl

Luisteren

Ze zijn beroemd geworden als ‘huisband’ van het tv-programma De Wereld Draait Door, de bijna identieke tweelingbroers Arnoud en Sander Brinks, oftewel het duo Tangerine. Hun stemmen vallen harmonieus samen in het folk-repertoire dat ze presenteren. Na een inspirerende trip door Amerika zijn Arnoud en Sander terug in Nederland, met een aantal nieuwe nummers. Op 30 juli zijn ze op Vlieland, ze treden op in de grote zaal van de Bolder op camping Stortemelk, aanvang 22 uur. Zie voor het volledige Bolder-programma www.stortemelk.nl.

Actief

Bos en Duin

Zomercross

Wie van hardlopen houdt, zowel volwassenen als kinderen, kan elke zondagochtend van 10 juli t/m 24 augustus de Bos en Duin Zomercross lopen. Een recreatieve run over verschillende afstanden in het bos- en duingebied De Dennen bij Den Hoorn op Texel. Er is eremetaal voor de lopers van de 1 en 2 km. Inschrijven vanaf 10 uur bij appartementenhotel Bos en Duin, Bakkenweg 16, Den Hoorn. Start is om 10.30 uur. Inschrijfgeld € 3,00, jeugd t/m 12 jaar € 1,50. Info: www.avtexel.nl.

Wad500club

De Waddenvereniging heeft voor ondernemers op en rond de Wadden de WAD500 Club opgericht. Doel is: kansen benutten die het Werelderfgoed Waddenzee biedt voor bedrijven. Een van de deelnemers is Rens Kalsbeek, die het online reisbureau Tour de Wadden runt.

TEKST: DANIËL MULDER

• Bedrijf: Tour de Wadden

• Opgericht: 2014

• Eigenaar: Rens Kalsbeek

• Werknemers: N.v.t.

• Locatie: Onderdendam

• Website: www.tourdewadden.nl

‘Een waddentour moet onvergetelijk zijn’

Ze werkte bij Marketing Groningen toen Rens Kalsbeek écht ontdekte hoe mooi het waddengebied is en hoeveel prachtige verhalen er verborgen liggen in dat redelijk onontdekte landschap bovenin Nederland. ‘Ik organiseerde regelmatig persreizen, waarin ik de highlights van het gebied bundelde. Vaak vroegen journalisten mij daarna of hun lezers de reis die zij hadden gemaakt ook konden boeken. Meestal kon dat niet, maar de contouren voor Tour de Wadden zijn toen wel ontstaan.’

Na vijf jaar werken bij Marketing Groningen vertrok Kalsbeek in 2013 voor zes maanden naar Nicaragua om te reizen en vrijwilligerswerk te doen. Terug in Nederland begon ze Tour de Wadden, een online reisbureau dat het beste van het waddengebied probeert te vangen in bijzondere dagtochten, weekendtrips of weektours. ‘Natuur, culinair, cultuur en actief, dat zijn de vier kernwoorden die ik hanteer voor de reizen die ik samenstel.’ Ze werkt veel samen met lokale ondernemers, van garnalenvissers tot wadloopgidsen en van koks tot boeren met een interessant verhaal. ‘Ik wil graag laten zien hoe mooi het hier is.’

Waddengebied

veroveren

Maar mooi is niet genoeg. ‘Mensen

onthouden een reis pas echt wanneer ze er iets van leren, als ze een verhaal horen dat verbaast of als ze iets heerlijks proeven dat ze niet kennen.’ Educatief dus, maar het woord is te stoffig voor wat zij bedoelt. ‘Ik wil iets extra’s meegeven. Als je samen met een oestervisser op het wad oesters plukt en die vervolgens aan boord zelf bereidt en opeet, dan is dat een mooie ervaring die je onthoudt. Ik wil graag dat een waddentour onvergetelijk is. Mijn doel is ook mijn eigen passie voor het gebied overbrengen, ik wil mensen laten zien dat de Waddenzee een prachtig werelderfgoed is, en natuurlijk hoop ik dat mensen het zo indrukwekkend vinden dat ze nog eens terugkeren.’

Het aanbod van reizen breidt gestaag uit. Vaak zijn het bijzondere reizen, zoals een schrijfcursus op het wad of een kruidenzeiltocht. Voorzichtig probeert Kalsbeek, nu vooral actief met tours en reizen in het Groninger waddengebied, haar aanbod verder uit te breiden naar Friesland of Texel. En af toe droomt ze grenzeloos: ‘Soms denk ik aan reizen in het Duitse waddengebied, maar ik doe het allemaal alleen, dus ik zet kleine stappen.’ Dan met een lach: ‘Eerst het hele Nederlandse waddengebied maar eens veroveren.’

WADDENmagazine

WADDENmagazine, juni 2016, nummer 2. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging.

E-mail: info@waddenvereniging.nl. ISSN 0 166-4824

Hoofdredactie: Hans Revier

Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder

Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Frank Petersen, Jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner

Idee en concept: Sanoma

Vormgeving: Très Melis

Correcties: Sijka Rispens, Linda Jongsma

Druk: Pijper Media, Groningen

Advertenties: A2 Acquisitie & Advies

Tel. 023 - 526 04 05.

E-mail: ron.degraaf@xs4all.nl

Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden behoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.

Waddenvereniging

Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, fax 0517-493601

E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl

Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33

BIC: RABONL.2U

De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.

Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,25 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar.

Giften en legaten

Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.

Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op.

Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

Ledenraad

De ledenraad van de Waddenvereniging heeft een zware adviesfunctie. De maximaal 25 leden worden benoemd tijdens de Algemene Ledenvergadering. Hun zittingsduur is maximaal 2 keer 4 jaar.

Samenstelling: De samenstelling van de ledenraad is, op grond van betrokkenheid en deskundigheid, evenwichtig. De leden zijn geografisch verspreid over Nederland.

Taken: De ledenraad komt ten minste tweemaal per jaar bijeen en krijgt ondersteuning vanuit het bureau van de vereniging. De raad adviseert in ieder geval over de begroting, de jaarrekening, het jaarverslag en het beleidsplan. Daarnaast adviseert hij het bestuur en de ALV gevraagd en ongevraagd over alle andere zaken.

Structuur: De ledenraad kent verschillende adviesgroepen waarin leden van de raad zitting hebben, zoals:

• Ruimtelijke ordening en geologie

• Ecologie en gezondheid

• Organisatie, begroting, fondsenwerving en jaarstukken

• Communicatie, en zichtbaarheid

Dagelijks bestuur:

• Jan Castelein, voorzitter (jja.castelein@gmail.com / 026-4742577).

• Foppe Huitema (t.foppehuitema@planet.nl / 06-53427382)

• Wietske Jonker-ter Veld, secretaris (wlterveld@hotmail.com / 0592-541762).

Goed, beter, best

Op 25 juni reikt de Waddenvereniging een prijs uit voor het beste idee voor de Waddenzee. In het volgende nummer, dat medio september verschijnt, meer over hoe we de Waddenzee beter kunnen maken.

Leden van de ledenraad 2016 : Jan de Boer, Maaike van Boven-Klunne, Peter de Groot, Hans Hiemstra, Rudy de Hoog, Sergej Koopmans-Molenveld, Rosalie Martens, Gerard van Vlie t, Chris Weijer, Astrid van de Weijenberg. Meer weten over de ledenraad? Stuur een e-mail naar een van de bestuursleden van de ledenraad of neem telefonisch contact op. www. wadden vereniging .nl

We komen ook op plekken zonder postcode.

Deze kanoetstrandlopers scharrelen hun kostje bij elkaar. Dankzij de grote hoeveelheden voedsel in de wadbodem kunnen ze op krachten komen om hun trektocht vanuit het zuiden van Afrika naar het hoge noorden voort te zetten. Door gas –en zoutwinning onder de Waddenzee tegen te gaan zorgt de Waddenvereniging ervoor dat de voedzame wadbodem bereikbaar blijft voor deze trekvogels. Zo waakt de Waddenvereniging over de unieke natuur van het werelderfgoed Waddenzee.

De Waddenvereniging ontving sinds 1997 een totale bijdrage van € 18,8 miljoen. Deelnemers van de Postcode Loterij: bedankt! Dankzij u kunnen wij Waddenvereniging en 94 andere organisaties financieel ondersteunen. En dankzij u groeide dit Nederlandse loterij-initiatief uit tot de grootste fondsenwerver ter wereld – er werd al € 7 miljard aan goede doelen geschonken. Samen voor een betere wereld: postcodeloterij.nl

Foto: Marcel van Kammer/Moments of Nature