WADDEN
MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED
Toeristentoppers De meest gewilde waddensouvenirs
Voor de wind
Zilte bonen Tuinbonen kweken op de kwelder
Sterke weekdieren Het verrassende leven van schelpen
De groenste locatie in midden-Nederland
Antropia is een bijzondere vergaderen congreslocatie op het prachtige Landgoed de Reehorst in Driebergen. Ontzettend goed bereikbaar met zowel de auto als de trein dankzij haar ligging pal naast NS station Driebergen-Zeist en aan de A12.
Ruimte voor ontmoeting
U vindt er een diversiteit aan zalen. De congreszaal is bij uitstek geschikt voor groepen tot 300 personen en is gemakkelijk te combineren met de foyer en omliggende subzalen.
Biologische keuken
U kunt bij Antropia in alle rust genieten van ambachtelijk bereide gerechten uit de eigen keuken. Vers, zuiver, zonder kunstmatige geur-, kleur en smaakstoffen en met respect voor dier en milieu geproduceerd.
Erkend koploper duurzaamheid
Als 1e klimaatneutraal cultuur- en congrescentrum van Nederland, zit Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen Antropia in de genen.
Landgoed de Reehorst Hoofdstraat 8 3972 LA Driebergen 0343 531818 reserveringen@antropia.nl www.antropia.nl
INHOUD Rijkdom & waarde
Waarde
‘Alles van waarde is weerloos’. Deze veel geciteerde dichtregel van Lucebert is in veel ogen toepasbaar op de natuur van de Waddenzee. Het refereert aan het gevoel dat in onze moderne samenleving te veel de nadruk wordt gelegd op de economie, waarbij de zaken die echt van belang zijn het onderspit delven. Toch besteden we in dit nummer van het WADDENmagazine aandacht aan de economische waarde van het wad. Immers, het is goed om te beseffen dat - al dan niet in samenspraak met de natuur - in het waddengebied mensen wonen, werken en geld verdienen. In het openingsverhaal zetten we de ecosysteemdiensten, de diensten die de waddennatuur levert voor het welzijn van de mens, op een rijtje. In een portret van drie ondernemers laten we zien hoe op innovatieve wijze gebruik gemaakt kan worden van die diensten. En we blijven leven van de wind. Eeuwenlang de energiebron voor vervoer over water, nu moeten grote windparken op zee de transitie naar een duurzame energievoorziening mede mogelijk maken. Toerisme is een van de belangrijkste economische activiteiten in het waddengebied. De werelderfgoedstatus zou nieuwe bezoekersstromen genereren, was de verwachting. De vermarkting van het werelderfgoed Waddenzee is echter gemakkelijker gezegd dan gedaan, blijkt uit een gesprek met twee deskundigen. Niettemin bezochten deze zomer weer duizenden toeristen de Waddeneilanden en namen een aandenken mee naar huis. We presenteren de populairste waddensouvenirs. En wilt u eens kwelderboontjes eten? Wij verloten ze onder onze lezers.
Hans Revier Hoofdredacteur
12 04
14
04 Groen geld
Wat zijn de Wadden eigenlijk waard?
10 Gidsen gaan testen
Waddenvereniging werkt aan een duurzame wadloopschoen (Deel twee van een drieluik)
18 Verrassende ondernemers
Zo verdien je groen geld
27 Denkers & doeners
Ledenraad nieuwe stijl zoekt liefhebbers en deskundigen
28 Leven van de wind
Zolang het waait kijken deze ondernemers blij
33 Waddenmarketing
Hoe trek je toeristen naar het werelderfgoed Waddenzee?
38 Toppers bij toeristen
Grote kans dat een van deze souvenirs bij u thuis staat
40 De liefhebber
Docent Ellen Rombout: ‘Hoor ik de scheepshoorn, dan ben terug op Vlieland’
18
RUBRIEKEN
12 De smaak van de Wadden
Bonen van de kwelder
14 Deining
Actie, actualiteit en nieuws
17 Waddenshoppen
22 Column Arjan Berkhuysen
De jus van het leven
23 Wad4U
Creatief met strandvondsten
36 Waddenleven
Schelpen: van kokkel tot slijkgaper
42 Geniet Wad
Boeken, kunst, eten, apps, uittips, wandelen en meer
46 Wad500 Club
Ondernemers verzilveren kansen. Deze keer: Michael Fölling van waveBandits Holland
47 Colofon
De onmetelijke rijk
dom van de wadden
Wat is de natuur van het waddengebied waard?
Wetenschappers proberen de waarde van dieren, planten, landschappen en toerisme uit te drukken in harde euro’s. Eenvoudig is dat niet.
TEKST: MARCUS WERNER
5,49
Zoveel keer groter is de totale economische waarde per hectare van de Waddenzee dan die van een hectare tropisch bos, volgens onderzoek uit 2012.
7 KM
De afstand tot natuur waarbinnen voor koopwoningen een waardevermeerdering meetbaar is, volgens onderzoek uit 2016.
Om het milieubewustzijn aan te wakkeren, bedachten wetenschappers in de jaren negentig van de vorige eeuw het begrip ‘ecologische voetafdruk’. Kort gezegd is dat de impact die je als persoon uitoefent op de aarde, zoals de hoeveelheid energie die je verbruikt en hoeveel grond er nodig is om je als mens van voedsel te voorzien. Het leverde voor het eerst een maat op waarmee de menselijke belasting van het milieu in getallen kon worden gevat. Dankzij deze manier van rekenen bleek bijvoorbeeld dat Amerikanen rond het jaar 2000 een ruim twee keer grotere ecologische voetafdruk hadden dan Nederlanders. En dat Nederlanders weer een meer dan zeven maal grotere ecologische voetafdruk achterlieten dan inwoners van Burundi. De ecologische voetafdruk maakt het mogelijk om, bij wijze van spreken, appels met peren te vergelijken.
Groen geld
Het meten van de milieubelasting per mens op aarde is al lastig, maar hoe meet je de waarde van natuur? In een recente enquête over de diepere aantrekkingskracht van de waddennatuur was een van de antwoorden: ´De uitgestrektheid, de geuren, de wind in je haar, de geluiden: onbetaalbaar!’ En natuurliefhebbers en -beschermers vinden bijvoorbeeld biodiversiteit, de rijkdom aan dieren- en plantensoorten in een gebied, weer belangrijk. Maar wat zegt het precies, een ‘onbetaalbare’ waddenervaring of meer of minder biodiversiteit? Voor bijvoorbeeld landbouwgrond of kavels in een stad waar huizen op worden gebouwd is het anders. De waarde daarvan wordt uitgedrukt in geld. Hoeveel de grond waard is hangt af van bijvoorbeeld de aardappelopbrengst op een stuk land of van de gangbare vierkantemeterprijs van huizen in een stad. Wetenschappers proberen iets vergelijksbaars te doen met natuur en natuurbeleving. Ze willen het niet meer ‘onbetaalbaar’ laten zijn door er geldbedragen aan te koppelen. Ook de natuur heeft een economische waarde, is de gedachte. Maar hoe bepaal je die?
Dure of goedkope vis?
Een van de manieren om natuur te waarderen draait om ‘ecosysteemdiensten’. Dat zijn letterlijk de diensten die de natuur levert voor het welzijn van de mens. Er zijn vier categorieën: de eerste is het leveren van onder meer voedsel, hout en water. In de tweede categorie vallen diensten die het klimaat regelen en overstromingen en ziektes tegengaan. Zo hebben bijvoorbeeld bossen een afkoelend effect op het klimaat en houden het water van zware regenbuien vast. En ze verminderen met deze beide diensten tegelijk de kans op ziektes die worden overgebracht door muggen die in de buurt van stilstaand warm water leven. Een derde type dienst is de instandhouding van de kringloop van voedingsstoffen en mineralen, de vorming van vruchtbare aarde en de bestuiving van gewassen. De vierde categorie omvat ‘culturele’ diensten, zoals spirituele verdieping en recreatie. Een verschil met de vroegere kijk op diensten die de natuur aan de mensheid levert is dat het toen voornamelijk ging om de ‘oogst’ van bijvoorbeeld vis, vlees en hout. Het ging vooral om goederen en diensten uit de eerste categorie. Overigens was deze visie
HENK POSTMA
HENK POSTMA
niet alleen uitbuitend: voor een goede oogst is een gezond ecosysteem nodig en daaraan werd in het ideale geval ook aandacht besteed. Onderzoekers denken nu dat het stimuleren van een gezond ecosysteem beter gaat wanneer ook daaraan een prijskaartje hangt. De opgave is dus de natuurdiensten uit de tweede, derde en vierde categorie om te zetten in geldwaarde. Ongeveer zoals vissen en bomen een prijskaartje hebben.
Gat in de kennis
Duizenden onderzoeken zijn er intussen aan gewijd. Zo kan de waarde van recreatiediensten van natuurgebieden worden geschat door mensen te vragen wat ze voor de reis ernaartoe willen betalen. Iets soortgelijks is om de prijzen van huizen dichtbij natuur te vergelijken met min of meer dezelfde huizen die daar verder vanaf liggen. Nog een manier om de culturele waarde van natuur te schatten is met keuzemodellen: mensen laten kiezen tussen bijvoorbeeld afbeeldingen van landschappen met meer en minder natuur en ze laten zeggen hoeveel geld zij voor die keuze over hebben. Het bepalen van de waarde van culturele diensten van natuur
wordt enigszins makkelijker doordat in enquêtes naar de geldwaarde van de ‘behoefte’ daaraan kan worden gevraagd. Ook kan het aantal overnachtingen in een gebied, dat mensen bezoeken om zijn natuur, worden geturfd. Of de totale omzet in de toerismebranche. Het bepalen van de waarde van natuur voor latere generaties wordt al ingewikkelder, omdat hierbij ook de beschikbare kennis over het belang op een grotere ecologische schaal, denk aan de nutriëntenkringloop, een rol speelt. Gelukkig lijken mensen uit een soort ‘voorzorgprincipe’ natuur hoger te waarderen wanneer er gaten in die kennis zitten.
Commerciële bijen
De waarde van natuurdiensten, zoals de instandhouding van voedselkringlopen en het tegengaan van overstromingen, is vaak lastig te bepalen. Toch hebben wetenschappers ook hierop iets gevonden: ze berekenen de kosten van het ontbreken van deze ‘ongevraagde’ diensten. Zo beschermen kwelders de kust tegen stormen, omdat ze de golven breken. Om de geldwaarde van een kwelder te bepalen, kun je de kosten van de bouw van een dijk met dezelfde kustbescherming becijferen.
Met een soortgelijke redenering valt aan bestuivingsdiensten ook een prijs te koppelen: wat kost het om de bestuiving van gewassen door mensen met de hand te laten doen of met commercieel verkrijgbare bijen? Inmiddels is ook door wetenschappers, aangesloten bij de Waddenacademie, een voorbeeldonderzoek uitgevoerd waaruit blijkt dat de methode ‘betalen voor ecosysteemdiensten’ redelijk toepasbaar is in het waddengebied. Rest nog de vraag of het zich ook echt uitbetaalt: het waddengevoel - naar de figuurlijke betekenis van de uitdrukkingonbetaalbaar houden.
4,32 GULDEN (€ 1,96) Dit bedrag had de doorsnee Nederlander in 1995 over voor kustverdedigingswerken om het eiland Rottumeroog niet te laten wegspoelen. >
ROY VROUWENVELDER
Voorbeelden van ecosysteem
CULTURELE DIENSTEN PRODUCTIE DIENSTEN
KUNST
MOSSELKWEEK
RECREATIE
ONDERZOEK
1,3%
Het percentage van het totale aantal Nederlandse
arbeidsplaatsen in het waddengebied (alle sectoren, inclusief toerisme), volgens onderzoek uit 2016.
VEETEELT.
VISSERIJ WINDENERGIE
diensten in het waddengebied
REGULERENDE DIENSTEN
AANSLIBBING
KUSTVERDEDIGING
KOELWATER . WATERZUIVERING VAARROUTE .
KRITIEK
Er is ook kritiek op de benadering ‘betalen voor ecosysteemdiensten’. De aanpak zou te veel om mensen draaien. Ook vinden critici dat het uitbuiting van de natuur in de hand werkt: wie betaalt bepaalt. Verder zou de aanpak de bescherming van biodiversiteit tegenwerken, omdat sommige soorten als minder waardevol te boek kunnen komen
te staan. Voorstanders vinden dat de aanpak leidt tot een betere koppeling tussen mensen en ecosystemen. Ze benadrukken dat bij de aanleg van nieuwe woonwijken, wegen en spoorlijnen steeds vaker economische argumenten de doorslag geven. Daarom is het noodzakelijk dat ook de natuur in zulke argumenten kan worden betrokken.
VRUCHTBAARHEID
WADLOOPSCHOEN
THE MAKING OF
Test, test
Samen met Blue LOOP Originals en ontwerpster Petra Beins ontwikkelt de Waddenvereniging een stijlvolle en duurzame wadloopschoen. In deel 2 van een drieluik: het testen van de samples.
TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER
FOTO’S: RENATE DE BACKERE
‘Als je een duurzame én stijlvolle schoen ontwikkelt, moet je creatief zijn.’
‘We wilden een paar punten verbeteren ten opzichte van de prototypes’, vertelt Blue LOOP-oprichter Ron van der Wiel. ‘De zolen konden bijvoorbeeld niet aan de stof worden vastgenaaid, dat moest worden gestikt zodat het niet los zou laten. En we wilden een doorlopende tong realiseren en een meer comfortabele zool.’ Als je een duurzame én stijlvolle schoen ontwikkelt moet je creatief zijn. Van der Wiel vertelt dat het contact met de fabriek in Portugal inmiddels aardig verloopt. ‘Zij maken gewoon sneakers en schoenen en nu moeten ze zich ineens met iets heel abstracts bezig houden: wadlopen. Ze hebben werkelijk geen idee!’ Zowel Van der Wiel als ontwerpster Petra Beins zijn van mening dat de fabriek er het maximale uit heeft weten te halen voor de productie van de samples. ‘Het voordeel van een klein bedrijf is dat ze naar je verhaal blijven luisteren en dat het contact een op een verloopt’, aldus Van der Wiel. ‘Je moet ook een beetje geduld hebben met elkaar.’
Superzool
In Harlingen trekt Renate de Backere de testschoenen aan. Ze zijn net met de post bezorgd en op het kantoor van de Waddenvereniging zijn de verwachtingen hoog. ‘Wauw, moet je nou eens kijken hoe mooi het is afgewerkt!’ De Backere wijst naar de felrode karabijnhaak die de schoenen bij elkaar houdt als setje en naar de mooie details. ‘Oh! En kijk nou, er zit gewoon een inlegzool in van Superfeet. Dat zijn echt de beste zolen! Hoe hebben ze dat
voor elkaar gekregen?’ Van der Wiel vertelt over het probleem dat er was met het comfort van de schoen. ‘Je wilt uiteindelijk wel dat het lekker loopt. Via onze connecties in de retailbranche zagen wij wel een link met Superfeet. Mooie, duurzame zolen die watervast zijn en comfortabel. Superfeet heeft daarnaast een gedachtegoed waar Blue LOOP zich goed in kan vinden. Dat is ook belangrijk.’ Zo werd de link gelegd en zit er in de samples van de wadloopschoen een mooie zool.
Praktijktest
Van der Wiel: ‘Wat we nu gaan testen is het volgende: er gaan vijf paar wadloopschoenen naar de wadgidsen op Texel en vijf paar naar Terschelling. De ene variant heeft een doorlopende tong en de andere niet. We hebben feedbackformulieren opgesteld die de gidsen gaan invullen met hun bevindingen. Aan de hand daarvan kijken we hoe we verder gaan met dit product. Onze droom is dat we uiteindelijk de gidsen van de Waddenvereniging kunnen voorzien van deze schoen, zodat ze op een duurzame manier kunnen gidsen.’ Van der Wiel vertelt ook nog over een extra experiment dat hij wil uitvoeren. ‘Ik ben gefascineerd door het idee dat je van bioplastics een zool zou kunnen maken. Echter: de machines waarmee de Portugese fabriek de zolen maakt, staan veel te heet afgesteld en zo ontstond er meteen heel veel troep bij het maken van een prototype zool van bioplastic (zie foto). We zijn nu met een andere partij aan het kijken of er ook een testzool
MEER INFO
Filmpjes van het productieproces staan op: www.waddenvereniging.nl/wadschoen
Ontwerpster Petra Beins: www.zoutbeach.com Blue Loop Originals: www.bluelooporiginals.com.
van bioplastics kan worden gemaakt. Die leg ik dan gewoon ergens op het wad om te kijken hoe dat gaat.’ Zijn er nog zwakke punten aan de schoen die Van der Wiel nu al voorziet? ‘Het is gewoon heel spannend om te zien of de schoen écht duurzaam is en langer meegaat dan de standaard wadloopschoentjes. De schoen mag dus niet snel slijten door de zoute en slikkige omstandigheden. Als dat lukt is het echt duurzaam.’
EERSTE TEST
De wadgidsen hebben de schoenen al geprobeerd. Dit zijn de plus- en minpunten::
++ Heel tof model.
++ Zit mooi vast om je voeten.
++ Het logo van de Waddenvereniging erop is geweldig.
+/- Waarom zitten er twee gaatjes aan de onderzijde? Er komen allemaal wadslakjes naar binnen die tegen je voeten schuren.
- De maat klopt niet. Ik heb maat 38, maar de schoen was zeker twee maten te groot.
- Zonder sok krijg je blaren in deze schoen.
- De veters zijn heel erg lang. Misschien moeten ze ook kruisgewijs gestrikt worden, zodat je ze gemakkelijker uit krijgt.
DE WADDEN
Prehistorisch lekker
TUINBONEN VAN DE KWELDER
Op de kwelder bij Paesens wordt onder aanvoering van archeoloog Mans Schepers sinds een jaar kleinschalig geëxperimenteerd met akkerbouw.
De tuinbonen groeien er als kool. Schepers: ‘Ik wil graag een lans breken voor de boon.
Het is al 2500 jaar een heel mooi, streekeigen product.’
TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA
Over een smalle weg met aan weerszijden velden met rijpend graan, aardappelplanten en keurige rijtjes prei rijden we naar het dorpje Paesens aan de Friese waddendijk. In ons hoofd hoort akkerbouw op deze plek, in het vruchtbare land achter de dijk. Net zoals dat je, zodra je over de dijk heen stapt, alleen nog maar natuur verwacht. Daar begint immers het werelderfgoed Waddenzee. Dat beeld klopt niet, aldus Mans Schepers: ‘De kwelders zijn ooit door mensen aangelegd. Dat het vol staat met beesten zijn wij gewend. Waarom zou je er dan geen bonen neerzetten?’ Akkerbouw op de kwelder gebeurde al in de prehistorie. De tuinboon was in die tijd populair, vooral een wat kleinere soort, die in Friesland bekend staat onder de naam paardeboon en in Groningen molleboon wordt genoemd. Het is een van de gewassen waarmee Mans Schepers, archeoloog aan de Rijksuniversiteit Groningen, onderzoekt hoe het de prehistorische terpbewoners lukte om ze te verbouwen.
Filmisch plantje
Bij een kwelder denk je aan nat, koud, zout en winderig. Niet echt de beste plek om je akker aan te leggen. Toch blijkt uit het onderzoek van Schepers juist het
tegendeel. ‘Tuinbonen hebben vaak last van vraat. Luizen heb je hier een stuk minder, want die houden niet van de wind, slakken komen hier helemaal niet voor.’ Nadelen van verbouwen op de kwelder kan hij niet noemen. Aan de planten zitten peulen in overvloed. Overigens doen ze het ook prima op andere plekken. ‘Ik doe een beetje aan guerrilla gardening,’ lacht Schepers. ‘Overal waar ik kom, plant ik een aantal bonen.’ De tuinboon is al van begin af aan de favoriet van Schepers. ‘Een van de redenen om voor bonen te kiezen is dat het een filmische plant is met geurende bloemen. Graan groeide vroeger ook volop op de kwelder, maar dat vind ik saaier. Dat bloeit niet zo mooi.’ De tuinboon is bovendien een gezonde ‘bron van eiwitten’ en vereist maar heel weinig zorg. ‘Deze doodgewone boon gaat al 2500 jaar mee. Zet ‘m op de kwelder en hij doet het.’
Tuinnootje
Net zo gemakkelijk als hij groeit, is hij ook te bereiden. In Groningen worden ze traditioneel in de wok (een mol) geroosterd met wat olie en daarna gedroogd en gezouten. Je eet ze dan als een soort nootje. Schepers houdt zich niet heel erg bezig met de culinaire kant van de boon, al krijg ik wel
meteen een waarschuwing wanneer ik er eentje zo in mijn mond steek: ‘Tuinbonen horen bij de familie van vlinderbloemigen en zijn zonder koken giftig.’
Over een jaar loopt het onderzoek van Schepers af, maar persoonlijk zou hij graag willen dat de tuinboon blijft: ‘Het geeft een mooi extra verhaal aan de kwelder. Hiermee laat je het verleden als het ware weer groeien en betrek je het landschap ook dichter bij het binnenland.’ De hoge kwelder is volgens Schepers nu een plek waar je tijdens excursies snel aan voorbij loopt, omdat hier niet de bekende kwelderplanten groeien zoals lamsoor en zeekraal. ‘Met landbouw maak je deze plek juist interessanter.’
Bonencultuur
Ook commercieel ziet Schepers kansen: ‘Ik werk al samen met een teler in oude Friese rassen en een biologische boer uit Groningen. Bonen zijn een serieus product waar een markt voor is. Nederland heeft nu nog een hele beperkte bonencultuur. Hiermee hebben we een heel mooi streekeigen product te pakken.’
Pondje bonen
De tuinbonen op de kwelder van Mans Schepers worden geleverd door Henk Zuidema van Waldfarming.nl. Wij mogen 3 keer een pond boontjes verloten! Meedoen is simpel. Stuur voor 1 oktober een mail naar info@waddenvereniging.nl o.v.v. ‘Kwelderboontjes’ met daarin je naam en adres.
www. wadden vereniging
Deining
De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied.
Vaker waddennieuws ontvangen? Een abonnement op de digitale nieuwsbrief is gratis: www.waddenvereniging.nl
KORT NIEUWS
TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER, ESTER KUPPEN, HANS REVIER
• Onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen laat zien dat jonge zeehonden veel langer zonder hun moeders kunnen dan gedacht. Het is daarom beter huilers (jonge zeehonden) zo veel mogelijk met rust te laten en terughoudend te zijn met het opvangen van de dieren. Ook Zeehondencentrum Pieterburen onderschrijft deze conclusie. Een wetenschappelijke commissie brengt volgend jaar een advies uit over de toekomstige opvang van jonge zeehonden.
• De Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) moet voor 31 oktober 2017, op straffe van een dwangsom tot drie miljoen euro, een verbeterde bodemdalingsstudie inleveren bij het Staatstoezicht op de Mijnen. De studie die de NAM eerder dit jaar indiende is onvoldoende om de bodemdaling op lange termijn te voorspellen. De studie kan daardoor niet worden gebruikt om te bepalen of de bodemdaling door de gaswinning binnen de grenzen blijft die de minister heeft gesteld.
• De nieuwe Tweede Kamerleden kunnen na de vakantie meteen hun tanden zetten in het waddenbeleid. In juli stuurden minister Schultz van Haegen en staatssecretaris Van Dam een kamerbrief over onder meer de Beleidsverkenning waddengebied. In deze analyse, waaraan ook de Waddenvereniging meewerkte, worden verschillende verbeterpunten in het waddenbeleid benoemd: natuurkwaliteit, behoud van het open landschap en inpassing van het waddenbeleid in de nieuwe Omgevingswet. Ook gaat de brief in op de tussentijdse evaluatie van de Samenwerkingsagenda Beheer Waddenzee. In dit proces proberen de vele beheerders van de Waddenzee uiteindelijk als één beheerder samen te werken. Hoe dit er nu precies uit gaat zien is nog niet helder, blijkt uit de evaluatie. De Waddenvereniging blijft streven naar één beheerder voor de Waddenzee.
• Deze zomer zijn de effecten van zandsuppleties op de natuur van het waddengebied uitgebreid onderzocht. De nadruk ligt op de effecten voor de ondiepe vooroevers langs de kust. Dit is het deel van de zee dat door vissen vaak als kraamkamer wordt gebruikt. Hier is nog heel weinig informatie over beschikbaar. Ook de effecten op de duinen en in de Waddenzee worden in het onderzoek meegenomen. Met de resultaten kunnen kustbescherming en natuurontwikkeling in de toekomst beter worden gecombineerd. Info: www.natuurlijkveilig.nl
HET WAD VOLGENS…
medewerkers van de Waddenvereniging over wat hun bezighoudt
Programmaleider en jurist ESMÉ GERBENS is een verstokte idealist.
• Leeftijd: 40
• Burgerlijke staat: samenwonend, drie kinderen
• Opgeleid als: jurist (Nederlands recht)
• Woont in: Oudehaske
‘Recht is een middel om je doel te halen’
‘Ik werk sinds 2010 bij de Waddenvereniging als jurist. Ik ben opgegroeid in een idealistisch gezin met respect voor natuur en mens. Op de lagere school schreef ik al stukjes tegen de vervuiling en het fosfaat in wasmiddelen. We eten zo veel mogelijk uit eigen moestuin en beperkt vlees, van dieren die een goed leven hebben gehad. Het recht is voor mij een gereedschapskist, een middel om je doel te halen, een goede bescherming van de Waddenzee. Wetten en regels zie ik als zaken die we als maatschappij zo belangrijk vinden dat we er afspraken over maken, die we vervolgens goed vastleggen. Dat geeft je de mogelijkheid om de overheid aan die afspraken te houden. En als je goed weet waar je juridisch staat kan dat enorm helpen bij de lobby. Het winnen van een rechtszaak is leuk, maar het allerbelangrijkste is dat het gebied zo goed mogelijk beschermd wordt, zodat het zo ongestoord en onaangetast mogelijk kan voortbestaan als echte wildernis. Voor de Waddenzee zijn sommige dingen, zoals het verbod op bouwen, best goed geregeld. Aan de andere kant krijgen losse initiatieven aan de rand, zoals de bouw van een kolencentrale, te veel ruimte. Eigenlijk zou er een partij moeten zijn die met liefde, passie en kennis voor het gebied vergunningen verleent.’
RENATE DE BACKERE
Deining
WADDEN WERK WEEKEND
Tijdens de tiende editie van het WaddenWerkWeekend op Terschelling steken minstens 150 wadliefhebbers de handen uit de mouwen op een van de mooiste plekken van Nederland. Tijdens de negen voorgaande edities zijn tientallen kuubs afval verzameld. Dit jaar worden de deelnemers extra in de watten gelegd door een aantal geweldige sponsoren: stichting Dik Groen, Schöffel en Ideavelop steunen het WaddenWerkWeekend. Zoals alle jaren kunnen we ook nu weer rekenen op de (financiële) ondersteuning van Camping Nieuw Formerum, rederij Doeksen, Staatsbosbeheer, Rijkswaterstaat, café de Vijfpoort en Groeneveld Catering. Prachtpartners, waardoor we met zijn allen weer mooi werk kunnen verrichten. Samen maken we een wereld van verschil!
Bestel de kalender nu alvast via de bestelkaart in dit nummer!
WANDELFEEST
Op Ameland is zaterdag 21 oktober de zevende editie van het wandelevenement ‘Tussen Slik en Zand’. Het thema is Werelderfgoed Waddenzee. Voor de organisatie, opzet en invulling van onder meer het mooie routeboekje wordt samengewerkt met de Waddenvereniging, Staatsbosbeheer, Natuurcentrum Ameland en It Fryske Gea. De afwisselende routes van 11, 18 en 25 km voeren via wad, bos, duinen, kwelder, polder en strand naar het sfeervolle centrum van Nes, waar de finish is. Aan de vooravond van de wandeltocht is er een informatief avondprogramma in het Natuurcentrum. Bij start en finish is er een wandelexpo en in het centrum van Nes is een festival met straatmuzikanten. Informatie en inschrijven: www.tussenslikenzand.nl
CORRECTIES JUNINUMMER
De foto rechtsonder op pagina 12 is gemaakt door Herman Verheij. • Op pagina 39 is in de kop van het artikel een fout geslopen in de naam van onderzoekster Emma Penning.
WADDENKALENDER 2018
Goed nieuws voor iedereen die de kalender heeft gemist: hij is terug, met een nieuwe vormgeving. Dankzij de vele inzendingen voor de verkiezing Wadfoto van de Maand hebben we een schitterende kalender kunnen samenstellen, die vanaf november in de webshop te koop is. De kalender kan nu ook vooruit worden besteld. Wij zijn zo enthousiast over al het mooie beeldmateriaal dat we nog meer producten hebben ontwikkeld. Nieuw is de verjaardagskalender, die nu ook al besteld kan worden. Nooit meer een verjaardag vergeten en blijvend genieten van waddenprenten aan de muur. Een leuke cadeautip! Net als onze kaartensets: 24 kaarten in een mooi doosje. Om je waddenliefde te delen met anderen.
RENATE
DE WADDEN
Bijzondere bedrijven
Ondernemers bewijzen dat het kan: geld verdienen én de waddennatuur helpen. Drie verrassende en inspirerende verhalen over een garnalenpelmachine, wolhandkrabben kweken en natuurlijke producten voor paarden.
TEKST: MARCUS WERNER FOTO'S: HENK POSTMA
‘Wij willen óók winst maken.’ Aan de directietafel van Meromar Seafoods vertellen André Seinen (48) en broer Ferdinand (39) hoe het Harlinger familiebedrijf duurzaam en commercieel verenigt. Een kleinschalige onderneming is Meromar niet. Kleurige posters in verschillende talen aan de muur van de directiekamer getuigen van de activiteiten in de internationale export van onder meer messchedes (‘scheermessen’) uit de Noordzee en handgevangen kokkels uit de Waddenzee. In de naastgelegen productiehal sorteren medewerkers de mesheften met MSC-keurmerk, dat staat voor Marine Stewardship Council. Buiten op het parkeerterrein staan grote Spaanse koelwagens klaar.
ANDRÉ EN FERDINAND SEINEN van Meromar Seafoods
‘Kweekvis en -schelpdieren worden steeds belangrijker’
De Seinens innoveren ook met kweektechnieken. André Seinen: ‘Wanneer mijn kinderen zo oud zijn als ik, zullen kweekvis en -schelpdieren veel belangrijker zijn, waardoor er meer ruimte is voor duurzame vismethoden en natuur.’ Ook internationale visserijexperts dragen dit uit als oplossing. Er lopen proefprojecten met binnendijkse kokkelteelt langs de Groningse waddendijk en op Texel. Met veel enthousiasme vertellen de broers over hun wolhandkrabbenonderneming. De wolhandkrab, een Aziatische zoetwaterkrab die zich rond 1930 in Nederland vestigde, geldt onder Chinezen als een ware delicatesse. Meromar handelde al in wolhandkrabben die waren gevangen door fuikenvissers in het IJsselmeer, maar sinds 2014 groeien de grote krabben ook op in speciale vijvers in de Wieringermeer. Of de krabbenkweek een succes is, blijkt dit najaar. Krabben vervellen om te groeien en zijn marktrijp na de achtste vervelling. Ferdinand Seinen, die het krabbenproject leidt: ‘Drie vervellingen zijn al bereikt, terwijl de experts zeiden dat het in gevangenschap onmogelijk was.’ Het juiste voer moest worden gevonden en de condities voor het vervellen ontdekt. André Seinen: ‘We gebruiken geen antibiotica en leerden over het krabbengedrag doordat we ze in een aquarium op kantoor hielden. De krab moet zich goed voelen.’ Ferdinand Seinen: ‘De traagheid van beleidsveranderingen is een probleem. We proberen ontheffing te krijgen voor de vangst van kleine wolhandkrabben en ook het EU-beleid dat export van een exoot als de wolhandkrab verbiedt is lastig.’ André Seinen: ‘Als het niet lukt, gaan we iets anders doen.’
AB POST van GPM Seafood
‘Onze garnalenpelmachine imiteert het handpellen’
‘Hij pelt droog’, zegt Ab Post. Hij staat, zichtbaar trots, naast een glimmend roestvrijstalen apparaat in een hal van de Harlinger visafslag. De ongeveer drie meter lange open constructie heeft aan één kant een schuin oplopende transportband. Aan de andere kant lopen gootjes langs dunne, heen en weer bewegende, metalen pennen. Dit is de garnalenpelmachine van Posts bedrijf GPM Seafood, een prototype nog. Vijf jaar kostte de ontwikkeling, in samenwerking met Friese technici. Intussen doet de machine waarvoor hij is ontworpen, garnalen uit de Waddenzee ontdoen van hun pantser. Een garnaal pellen met de hand gaat ongeveer zo: kop en staart naar elkaar toe drukken, staart een kwartslag draaien en dan trekken. Sinds het thuispellen om hygiënische redenen werd verboden, gaan vrachtwagens met garnalen naar lagelonenland Marokko, waar in grote fabrieken met de hand wordt gepeld. Hierdoor ligt een Waddenzeegarnaal pas elf dagen nadat hij is gevangen in de winkel. Het is op zijn zachtst gezegd geen duurzame oplossing. Post: ‘Ook wordt er conserveringsmiddel gebruikt, wat de smaak van de garnaal beïnvloedt.’ Al dertig jaar proberen uitvinders de Marokko-omweg overbodig te maken en er bestaan intussen diverse modellen pelmachine. ‘Maar die persen het garnalenlijfje uit het schild en gebruiken veel water’, legt Post uit. ‘Die van ons imiteert het handpellen, zonder waterspoeling. De zilt-zoete garnalensmaak blijft behouden.’ GPM Seafood zal garnalen gaan leveren aan betere restaurants, zo is de bedoeling. Ook zullen de eigen merk garnalen in Harlingen aan de haven worden verkocht. Zijn garnalen zijn vooralsnog duur, vertelt Post. De prijs daalt wanneer machines wat grotere hoeveelheden pellen: ‘Maar nu de garnalenprijs hoog is, verkopen vissers liever aan de ketens die zeer grote partijen afnemen.’ Zijn initiatief is wel een gok, vertelt de ondernemer in duurzame garnalen: ‘Gelukkig kregen we een EU-subsidie voor regionale ontwikkeling.’ Kritisch is hij op de ingewikkelde vergunningsprocedures die moesten worden doorlopen: ‘De visvangst op zee duurzamer maken wordt enorm gestimuleerd, maak het duurzaam verwerken aan wal dan ook makkelijker.’
PETER KARSTEN van Equi Protecta
‘Het bedrijf komt voort uit een enthousiaste club paardenliefhebbers’
Peter Karsten (52) is salesmanager van Equi Protecta. Het bedrijf in Sexbierum aan de Friese kust is gespecialiseerd in natuurlijke producten voor paarden, gemaakt met grondstoffen uit het waddengebied. Zo zijn er ‘algenbites’ gemaakt van gras en zoetwateralgen die worden gekweekt in Hallum, eveneens aan het Friese wad. ‘Paarden vinden ze heerlijk, het is een soort verwensnack.’ Een ander product is een aanvullend diervoeder voor paarden, gemaakt van zeewier, algen en biologisch gebonden mineralen, sporenelementen en humusklei: ‘Het zorgt voor een uitgebalanceerde darmflora en absorbeert giftige stoffen, afgegeven door schimmels in de darm.’ Ook is er een middel gebaseerd op gefermenteerde planten- en algenextracten dat een evenwicht van de juiste micro-organismen in het strooisel van paardenstallen stimuleert en zo de ammoniak- en zwaveluitstoot vermindert: de stallucht is er schoner door en de milieubelasting gaat omlaag. Het stalmiddel wordt breed afgenomen: ‘We hebben een landelijk dekkend dealernetwerk.’ Verzorgingsproducten als glansspray en lotion voor de paardenhuid zitten ook in deze lijn, waarin onder meer olie van Vlielandse duindoorns wordt verwerkt.
‘Het bedrijf komt voort uit een enthousiaste club paardenliefhebbers’, vertelt Karsten. Hijzelf is al lang actief in de paardensport. Omdat hij betrokken was bij de ontwikkeling van succesvolle biologische reinigingsmiddelen voor de vuilwatertanks van beroeps- en pleziervaartuigen - Karsten heeft geen opleiding als chemicus of laborant - kon hij zijn expertise combineren met zijn paardenhobby. Equi Protecta bestaat inmiddels vijf jaar en telt vier personeelsleden. Familieleden springen soms bij. Zo ontwerpt Karstens dochter, die vormgeving studeert aan de Groningse kunstacademie, de etikettering van de Equi Protectalijn. De zaken gaan goed, zegt Karsten: ‘Elk jaar noteren we groei.’ Over de vestiging in het waddengebied zegt hij, geboren Harlinger: ‘Het is goed voor het imago en de productie daar houden kan ook. Alleen voor mij zou centraler in het land beter zijn: ik moet vaak naar Brabant.’
ColumnArjan
Dankzij toeristen blijven eilanders met een frisse blik naar hun eigen eiland kijken, stelt Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging.
Eilandjus
Eilanders zijn altijd bezig. Je zou denken dat het lekker genieten is als je op een eiland woont. Maar er wordt keihard gewerkt, met name in de zomer. Ik ken heel veel eilanders die een boterham bijverdienen met het schoonmaken van vakantiehuisjes, bedienen in een restaurant of cranberry’s plukken. Natuurlijk, het is heerlijk wonen op een waddeneiland, maar daar hoort wel veel werk bij. Ik las laatst een fascinerend stuk in De Correspondent over de saaiste cultuur ter wereld, ergens op een schiereiland bij Papoea-Nieuw-Guinea. Mensen die daar een tijdje hebben gewoond, kwamen er zwaar depressief van terug. Zij spraken over de enorme leegte die ze daar voelden in het bestaan. De analyse is dat dit komt omdat er alleen maar gewerkt wordt. Geen kunst, geen rituelen, alleen maar elke dag hetzelfde stukje land
bewerken. Het is volgens de schrijver een wereld zonder vrije tijd en zonder spel. Het.Is.Er.Oer.Saai. Op de Waddeneilanden wordt hard gewerkt, maar ik heb nou niet het idee dat men er zwaar gedeprimeerd vandaan komt. Wat is hier dan anders? Ik denk dat de toeristenstroom hierbij helpt. Het zorgt telkens weer voor nieuwe impulsen, nieuwe afleiding en nieuwe uitdagingen. En, niet onbelangrijk, het dwingt eilanders om door de bril van de bezoeker te kijken. Wat vinden mensen leuk? Wat is er te doen? En vooral ook, waarom is het hier toch zo bijzonder? De bezoekers maken dat de jus van het leven wordt uitvergroot. Dat is niet alleen goed voor de bezoekers, maar ik denk ook voor de bewoners. Dus... bent u als natuurliefhebber bezoeker van een waddeneiland en laat u zich graag gastvrij ontvangen? Lekker blijven doen.
HENK POPSTMA
WAD4U WAD4U
Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.
HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR:
WADDENVERENIGING POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-493693
E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL WIL JE DE DIGITALE JEUGDNIEUWSBRIEF
ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES NAAR INFO@WADDENVERENIGING.NL
TEKST: LIDEWIJ KEMME
DOEN
WAD4U verzamelt favoriete tips voor dingen die je kunt doen in de natuur. In dit nummer van alles over strandvondsten.
Mooie rotzooi
Op het strand zwerft helaas veel plastic afval. Niet alleen lelijk, maar vooral gevaarlijk voor dieren. Ze eten het of raken er in verward. Er zijn kunstenaars die van het waardeloze plastic weer mooie dingen maken. Bijvoorbeeld een tas van de plastic ringen waarmee sixpacks aan elkaar zitten. Je kunt op het strand ook zelf een kunstwerk maken van de spullen die je er vindt. Zorg dat de boel niet weer in zee waait door alles vast te binden of doe het later in een afvalbak. Vergeet niet een selfie te maken met je kunstwerk.
Schatkist
Misschien heb je deze zomer een schat aan schelpen en andere vondsten meegenomen. Liggen ze nu onder in een la? Bewaar je mooiste vondsten in een schatkist. Bij de kringloop koop je voor weinig geld leuke trommels en dozen. Of maak een kistje door een lege eierdoos te beschilderen met acrylverf. Omdat het zout van de zee je vondsten aantast, kun je ze het best eerst 24 uur in kraanwater leggen. Laat ze niet in de zon drogen, dan verbleken ze.
Juttersmuseum
Strandjutter was vroeger een echt beroep. Tegenwoordig doen mensen het alleen nog als hobby. Op Texel staat Schipbreuk- en Juttersmuseum Flora met jutvondsten en verhalen over schipbreuken. In het wrakkenmuseum op Terschelling kom je van alles te weten over het duiken naar wrakken. Op Ameland vind je Landbouw-Juttersmuseum Swartwoude in een boerderij.
WAD4U WAD4U
WAD4U WAD4U
WAT ZOU DAT ZIJN?
Waarschijnlijk weet je van je schelpen niet alle namen. Maar je weet dat het huisjes zijn, waar een beestje in hoorde. Misschien heb je ook een paar raadselachtige vondsten gedaan, waarvan je niet een-twee-drie weet wat het is. Bijvoorbeeld deze:
De namen van je schelpen en andere strand- en wadvondsten kun je ook opzoeken in de Wadwaaier-app voor je telefoon. TIP
Horentjes en kleine schelpjes vind je bij aflandige wind op de eblijn. De onderstroom in het water loopt dan naar de kust toe en werpt klein materiaal op het strand. Grotere schelpen komen tot aan de vloedlijn op het strand bij aanlandige wind.
Rugschild van een zeekat
Eikapsel van een hondshaai
Eikapsel van een wulk
Fossiele haaientand
Eikapsel van een rog
Omhulsel van een zeeklit (zee-egel)
WIKI
Denk en doe dan met ons mee!
Denkers & doeners
Een vereniging is van de leden. De Waddenvereniging is van wadliefhebbers en waddeskundigen. Die willen wij meer betrekken bij het reilen en zeilen van de Waddenvereniging. Daarom zoeken we denkers en doeners met liefde voor het gebied.
De algemene ledenvergadering van de Waddenvereniging heeft in mei ingestemd met een statutenwijziging. De formele bevoegdheden van de ledenvergadering (zoals goedkeuring jaarverslag, vaststellen begroting, verkiezing bestuursleden) worden voortaan neergelegd bij de ledenraad.
Voor deze ledenraad nieuwe stijl, het Wadledenberaad, zoeken wij enthousiaste mensen die kennis inbrengen over het wad. Mensen die vanuit betrokkenheid en zorg voor het mooie waddengebied de Waddenvereniging scherp houden. Jonge mensen ook, want zij weten als geen ander hoe we onze liefde en zorg voor het gebied over moeten brengen op nieuwe generaties.
Mensenwensen
Wij zoeken mensen die mee willen denken over bijvoorbeeld acties, bescherming, voorlichting, financiën en beleid. Maar ook mensen die mee willen helpen, met bijvoorbeeld de organisatie van een jaarlijkse Waddendag, om de band met de leden te versterken.
Wij gaan uit van een Wadledenberaad van ongeveer achttien leden. Een verkiezingscommissie zorgt dat er verschillende kwaliteiten vertegenwoordigd zullen zijn op de kieslijst. Meer informatie en het aanmeldformulier vind je op www.waddenvereniging.nl/ledenraad. Voor meer informatie kun je contact opnemen met de voorzitter van de ledenraad, Jan Castelein: jja.castelein@gmail.com of 06-12152257.
Leven van de wind
Wie bij de Waddenzee woont weet het: windstille dagen zijn er zeldzaam, bijna altijd waait het. Vervelend misschien voor fietsers, maar niet voor bedrijven die er geld mee verdienen. Journalist Frank Petersen spreekt een varkens- en windboer, de baas van Gemini Windpark en iemand van de Historische Zeilvaart Harlingen.
TEKST: FRANK PETERSEN
Harde wind zorgt niet automatisch voor meer harde euro’s
HARDE WIND
De hardste
Nederlandse windvlaag ooit werd op 25 november 2005 bij Hoek van Holland gemeten: 173 KM/U.
Tijdens een windhoos op Ameland werd in 1972 een windsnelheid van 250 KM/U gemeld, maar dat is nooit officieel vastgesteld.
Het wereldrecord windvlaag werd op 10 april 1996 gemeten op het Australische eiland Barrow tijdens de tropische cycloon Olivia: 407 KM/U Niemand geloofde dit en het duurde tot 2010 voordat de meting officieel erkend werd door de World Meteorological Organisation.
‘Zolang het dagelijks leven aan boord door kan gaan, is varen met wind schitterend’
‘Nee, dat kan niet zomaar.’ De officemanager van Gemini Windpark klinkt resoluut. Gemini staat in het Nederlandse deel van de Noordzee op 84 kilometer uit de kust. De wens om af te reizen naar Nederlands nieuwste windpark valt in het water. ‘Voor zo’n bezoek moet u eerst volledig gecertificeerd zijn voor working at height, sea survival, first aid, fire awareness en manual handling. Pas met die veiligheidscertificaten en een medische keuring op zak mag iemand de turbines op zee bezoeken.’ Tussen mijn wens en de werkelijkheid staan wetten in de weg en praktische bezwaren.
Geld maken van wind
Eenvoudiger was het een afspraak te maken met Matthias Haag, de CEO van Gemini. Op een windstille dag in juli spreek ik hem in zijn Amsterdamse kantoor. Het kiezen van de offshoreplek voor Gemini Windpark was als een puzzel, vertelt Haag. ‘Wij wilden deze plek. Maar we moesten ook rekening houden met scheepvaartroutes en defensiegebruik. Hier worden de hoogste en meest constante windsnelheden bereikt in de Noordzee. Tussen de eilanden is minder wind, want alles wat een beetje in de weg zit, maakt de wind zwakker.’
De uiteindelijke bouw was een megaklus die werd geleid door Haag. Hij had eerder een windpark op zee bij Egmond gerealiseerd. Haag is duidelijk trots op de manier waarop zijn bedrijf draait om de wind. ‘In dat eerste windpark bij Egmond werden 36 molens in drie maanden tijd gebouwd. De industrie is nu zó volwassen geworden dat 35 van de 150 molens van Gemini in een maand konden worden geplaatst.’
Van wind geld maken klinkt misschien als een
droom, makkelijk is het niet. De aandeelhouders moesten flink in de buidel tasten om het park te kunnen bouwen, maar ze wisten ook dat de overheid subsidie zou geven bij elke geproduceerde megawatt (MW) energie. Haag loopt naar een whiteboard in zijn kantoor en schetst een grafiekje om te laten zien dat meer wind meer energie en dus meer geld kan opleveren. En toch ook weer niet. Harde wind zorgt niet automatisch voor meer harde euro’s. Bij heel hoge snelheden gaan de windmolens in high wind ride through, een soort spaarstand. Bij storm wordt er zo minder verdiend dan bij een constant windje van 15 meter per seconde.
Wind- en varkensboer
Klaas Tigchelaar heeft een hypermodern varkensfokbedrijf net achter de Friese waddendijk. Het opwekken van stroom uit wind blijkt een familietraditie. ‘Mijn vader had in 1989 al een windmolen op het erf staan. Zo’n blauwe Lagerwey met twee wieken van 30 meter hoog. Nu staan onze nieuwste turbines iets verderop. Op het erf mocht niet meer. Die nieuwe zijn 70 meter hoog en leveren 2,3 MW.’ Het bedrijf draait al jaren op varkens en wind, maar het overheidsbeleid veranderde vaak. Tigchelaar:
‘In 1989 kreeg je subsidie als je een 100 procent Nederlandse turbine als die Lagerwey kocht. Nu krijgen we SDE-subsidie (SDE = Stimulering Duurzame Energieproductie) per geleverde hoeveelheid stroom.’ De subsidie wordt vastgesteld op basis van de gemiddelde windsnelheid op de locatie van de windturbine. Het KNMI heeft daarvoor zelfs een speciale windkaart gemaakt, die laat zien waar het in Nederland het hardst waait. ‘Hier, net achter
‘Een van de beste plekken voor een turbine op land is net achter de Friese waddendijk’
WIND OP HET WEB
• Windkaart van Nederland: rvo.nl (typ in zoekvenster ‘Windkaart’).
• App van Gemini Windpark: geminiwindpark. nl/app. Daar zie je wat de wind doet op 85 kilometer uit de kust.
• Windvoorspellers die schippers op de Waddenzee gebruiken: windguru.cz of windfinder.com
de Friese waddendijk, is een van de beste plekken voor een turbine op land’, zegt Tigchelaar in de tuin bij een kop koffie met koek. Toch zullen op het Friese land en langs de Friese kust geen turbines meer worden geplaatst. Dat had wat Tigchelaar betreft best anders gemogen. ‘We hadden hier in Friesland een heel mooi initiatief, maar dat heeft het politiek niet gehaald. Nu komen er turbines van RWE en NUON in het IJsselmeer en verdwijnt de subsidie naar het buitenland. Wat hebben we daar nou aan?’
De wind is de baas
Agnes Sonneveld regelt boekingen voor de Historische Zeilvaart Harlingen, een coöperatie van negen scheepseigenaren die met een klipper, aak of tjalk over de Waddenzee varen. ‘Je kunt er van leven. Ik eet al jaren van de wind’, lacht ze. ‘Maar veel is het niet. Het is voor elke scheepseigenaar ieder jaar weer teleurstellend als die de inkomsten afzet tegen de kosten van zo’n schip. Weet je, een schip heeft een casco, machinekamer, tuigage en een gastenverblijf. Dat moet allemaal goed onderhouden worden en dat kost veel geld. Het is hard werken en het zou zo leuk zijn als er onder de streep een
beetje meer overbleef. Maar’, zegt Sonneveld met stralende ogen, ‘het is gewoon héél leuk. Ik heb fantastische jaren gehad aan boord! De vrijheid, de trots als je de wensen van je gasten kunt vervullen en de onvoorspelbaarheid van wat een week zal brengen. Veel hangt af van het getij en de wind.’ Die onvoorspelbaarheid van het varen lijkt minder te worden, omdat schippers nu weerwebsites als Windguru gebruiken die heel nauwkeurig en betrouwbaar zijn. ‘Maar ook al willen gasten het liefst meteen vertrekken naar Terschelling, als de wind het niet toelaat kan het gewoon niet.’ Windkracht vier is het mooist. ‘Dat is gewoon steady, maar daarboven wordt het opletten of het nog veilig is voor kinderen of ouderen. Zolang het dagelijks leven aan boord door kan gaan is varen met wind schitterend. ‘Oké, soms kan het je ook enorm storen als ie er niet is of als ie er te veel is. Maar het is altijd zo dat iedereen blij wordt als ie waait wanneer je hem nodig hebt.’ Sonneveld praat over de wind alsof het een man is. ‘O, daar heb ik nooit over nagedacht. De wind is voor mij absoluut een hij, omdat die uit een soort oergevoel een bepaalde dominantie uitoefent’, zegt ze lachend.
Er gaat niets boven de Wadden
Ruim twee miljoen toeristen trekt het Nederlandse waddengebied jaarlijks. Het gros bezoekt de eilanden voor strand en Noordzee. De waddenkant trekt minder. Toch biedt de Waddenzee als natuurlijk werelderfgoed kansen voor duurzaam toerisme. Vooral de noodlijdende economieën in de kustregio van Noord-Holland, Friesland en Groningen hebben behoefte aan bezoekers. Maar toeristen uit binnen- en buitenland met interesse in de waddennatuur komen niet vanzelf. Gerard Kremer en Michel Aaldering, twee sleutelfiguren rond het waddentoerisme, leggen uit hoe het werelderfgoed Waddenzee moet worden ‘verkocht’.
TEKST: HANS REVIER
GERARD KREMER
Voormalig CEO de Vrijbuiter
Voorzitter MKB Noord
Commissaris sc Heerenveen
• Favoriete plek: de Boschplaat op Terschelling, maar eigenlijk hangt dat van mijn stemming af
• Favoriete bezigheid: met de hond wandelen op Schiermonnikoog
• Favoriete plant of dier: de scholekster. Als ik die hoor, krijg ik direct een waddengevoel
GERARD KREMER:
‘Buitenlandse toeristen kunnen nauwelijks informatie vinden’
Op 1 juli 2016 stelde het Programma Naar een Rijke Waddenzee, waarin ondernemers, overheden en natuurorganisaties samenwerken, Gerard Kremer (58) aan als boegbeeld voor het toerisme rond het werelderfgoed Waddenzee. Zijn opdracht: zorgen dat de Waddenzee een op zichzelf staand interessant reisdoel wordt. Waar toeristen op af komen, die de unieke natuur op de Waddeneilanden maar vooral ook langs de vastelandskust willen beleven. De eerste anderhalve maand reisde Kremer door het hele waddengebied en sprak met veel instanties en ondernemers. Zijn mening steekt hij niet onder stoelen of banken. ‘Er zijn heel veel organisaties en mensen met goede intenties bezig, maar eigenlijk gebeurt er niks. Stel je eens voor: je komt van ver weg en je wilt het werelderfgoed Waddenzee bezoeken. Er is nauwelijks goede informatie te vinden, alles is versnipperd.’ Volgens Kremer ontbreekt het overkoepelende verhaal en de daarbij horende organisatie. ‘Er moet iets of iemand zijn die het werelderfgoed Waddenzee in de etalage zet. De provinciale organisaties zijn van goede wil, maar gaan toch vooral voor hun regionale belangen. Nu voelt niemand zich echt verantwoordelijk voor het gehele waddengebied.’
Kies voor vijftigplusser
In september nemen provincies en gemeenten een besluit over zijn advies. Hij heeft goede hoop dat men het zal opvolgen. ‘In de eerste plaats moet er een goede website komen. Er is al veel content voor beschikbaar, het enige dat je moet doen is de juiste keuzes maken. Duidelijk moet zijn dat het scheuren in speedboten over het wad of vervoer met een vervuilende stoomboot niet past bij het werelderfgoed. Zo kun je het merk Waddenzee lading geven. Daarnaast moet je een ‘brandowner’ aanstellen. Een aanjager die ondernemers weet te vinden die hun nek durven uit te steken.’ Volgens Kremer moet je je in de vermarkting van het werelderfgoed Waddenzee ook richten op een specifieke groep toeristen. ‘De vijftigplussers, die tijd en geld hebben en geïnteresseerd zijn in natuur en cultuur. Die trekken zich bovendien niet veel aan van slechte weersomstandigheden. Het zijn kritische mensen die ondernemers dwingen tot het leveren van kwaliteit.’ Duurzaamheid moet volgens Kremer ook voorop staan. ‘De groep die je wilt aantrekken is daarin sterk geïnteresseerd. Dus moeten je voorzieningen dat ook zijn. Hoe stoer zou het zijn als in 2030 het hele waddengebied duurzaam is. Dat is ook weer een verdienmodel voor verschillende andere ondernemingen.’
MICHEL AALDERING:
‘Ondernemers moeten werelderfgoed-ambassadeurs worden’
MICHEL AALDERING
Senior projectmanager bij Marketing Groningen
• Favoriete plek: Vlieland of Noordpolderzijl
• Favoriete bezigheid: wadlopen, dan beleef je het wad het beste
• Favoriete plant of dier: zeekraal, erg lekker
Ruim vijf jaar werkt Michel Aaldering (46) voor Marketing Groningen. Deze organisatie ontwikkelt campagnes om de provincie en de stad Groningen op de kaart te zetten. Het werelderfgoed Waddenzee komt daarin meer en meer centraal te staan. Samen met het Lauwersmeer, de stad Groningen en Bourtange is de Waddenzee een van de pijlers voor meerjarige campagnes. ‘Naast de thuismarkt mikken we op de internationale toerist die via Groningen Airport in Eelde Noord-Nederland kan bereiken. Via onlinemarketing, socialmediacampagnes en het organiseren van persreizen proberen we mensen te interesseren.’ Aaldering constateert dat een deel van de ondernemers in het waddengebied nog wel stappen moet maken om klaar te zijn voor de internationale toerist. ‘Veel informatie is moeilijk te vinden en vaak alleen nog in het Nederlands. Wij faciliteren ze daarbij wel, maar de ondernemer heeft ook een eigen verantwoordelijkheid.’
Speciale beleving voor bezoeker
Rond de Waddenzee werkt hij goed samen met collega’s uit Friesland en Noord-Holland. ‘We vervangen elkaar in overlegsituaties en ontwikkelen gezamenlijk producten. Wat mij betreft bestaat de provinciegrens in het waddengebied alleen op de kaart.’ Hij was bijvoorbeeld betrokken bij de organisatie van de Dag van het Wad in 2016 en 2017. ‘Wij maakten mogelijk dat bezoekers konden slapen op de dijk bij Noordpolderzijl. Dat was heel bijzonder en kreeg veel media-aandacht. Door bezoekers iets speciaals te laten beleven, gaan ze van het gebied houden en snappen ze hoe belangrijk het is.’ Ook Aaldering is van mening dat de zichtbaarheid van het werelderfgoed te wensen over laat. ‘Vooral in het waddenkustgebied moet de weg ernaartoe makkelijker zijn te vinden. Ondernemers kunnen daar ook een rol in spelen. Zij moeten als het ware de ambassadeurs van het werelderfgoed worden.’ Aaldering is ook betrokken bij de vermarkting van de Waddenzee voor de verkiezing Mooiste Natuurgebied. ‘Door die verkiezing hebben we de mogelijkheid gekregen het verhaal van de Waddenzee op te stellen. Dat ligt er nu en kan uitgewerkt worden in een campagne. Er is inhoud genoeg, nu is het aan ons allen om er iets moois van te maken.’
Waddenleven
In de serie Waddenleven reist hoofdredacteur en waddenkenner Hans Revier langs een verrassende groep dieren of planten van het wad. Deze keer: TWEEKLEPPIGE
SCHELPDIEREN. Op en in de wadbodem, overal kom je ze in enorme aantallen tegen.
TEKST: HANS REVIER
Filtervoeder
Tweekleppige schelpdieren zijn weekdieren met twee uitwendige, vaak spiegelbeeldige, schelpen. Deze twee kleppen zijn door een scharnier met elkaar verbonden, die soms is versterkt met een ligament (slotband van een schelp). Met behulp van sterke spieren openen en sluiten de dieren de schelpen. De meeste soorten filteren voedseldeeltjes uit het water. In de bodem levende soorten hebben vaak twee zuigbuisjes, sifons genaamd. Een is om voedselrijk water op te zuigen, de ander om het gefilterde water weer te lozen. De boven de wadbodem uitstekende sifons zijn voor jonge platvis een smakelijk hapje.
De MOSSEL vormt op droogvallende platen, maar ook onder water, uitgebreide mosselbanken. De schelpdieren kunnen zich met oersterke byssusdraden (dat zijn eiwitdraden) aan elkaar of aan stenen en dode schelpen vasthechten. Droogvallende mosselbanken zijn belangrijke structuren in de Waddenzee. Ze bieden plaats aan allerlei andere dieren en planten en vormen een belangrijke voedselbron voor steltlopers.
1 Sinds de jaren tachtig komt de JAPANSE OESTER in de Waddenzee voor. Deze exoot werd als alternatief voor de inheemse platte oester in Nederland ingevoerd. De oesters vormen uitgestrekte riffen en komen ook samen met mosselbanken voor.
2 De dikke geribbelde schelphelften van de KOKKEL kom je overal tegen in het waddengebied. De kokkel leeft boven in de wadbodem en heeft twee korte sifons. Per uur kan een kokkel wel een halve liter water filteren. Soms zijn er zoveel kokkels, dat ze in een paar weken tijd al het water in de Waddenzee kunnen filteren.
3 De grootste schelpen die je kan vinden zijn van de STRANDGAPER. De lange en stevige sifons kunnen niet helemaal in de schelp worden teruggetrokken, waardoor de schelp open blijft staan. Waarschijnlijk hebben de Vikingen deze van origine Noord-Amerikaanse soort naar Europa vervoerd.
4 Naarmate ze ouder worden graven de kleurrijke NONNETJES zich steeds dieper in. De relatief kleine schelpdieren zijn, in tegenstelling tot veel andere schelpdieren, goed bestand tegen vorst. Voor kanoetstrandlopers zijn de nonnetjes een favoriete voedselbron.
5 Diep in de wadbodem leeft de PLATTE SLIJKGAPER. Het dier heeft twee lange sifons, tot zo’n 25 centimeter lang. Dat is vier keer de lengte van de schelp. De zuigbuisjes zijn zeer bewegelijk en tasten de bodem af.
6 Soms ligt het strand bezaaid met de langwerpige schelpen van de AMERIKAANSE ZWAARDSCHEDE. Deze exoot, ook wel scheermes genoemd, leeft rechtop in de zandige bodem en kan zich razendsnel ingraven.
MEER WETEN OVER TWEEKLEPPIGE SCHELPDIEREN? Ga mee op een wadexcursie van de Waddenvereniging en zoek de schelpdieren. Kijk op: www.waddenvereniging.nl/agenda.
WERELDERFGOED SOUVENIRS
Sleutelhangers, koelkastmagneten of shotglaasjes: veel souvenirs vind je over de hele wereld en zien er hetzelfde uit. Het werelderfgoed in Nederland verdient beter, vond Erik Kessels, gastcurator van Unesco Nederland. Vorig jaar gaf hij opdracht aan studenten van twee hogescholen om nieuwe souvenirs te bedenken voor alle tien werelderfgoederen in Nederland. De resultaten zijn verrassend. Lee Jihee ontwierp voor de Waddenzee een oorschelp koptelefoon, waarmee je overal ter wereld naar het rustgevende geluid van de Waddenzee kunt luisteren. De zeehond ontbreekt natuurlijk niet, maar die van Julia Waraska heeft een goed verhaal. Deze is van gerecycled plastic uit de Waddenzee, waarmee je helpt de zee schoon te houden. Sarah Lieben en Suzanne Jacobs maakten van zwerfafval het allereerste souvenir om weg te gooien. De origineel in de Waddenzee gevonden rotzooi mag thuis direct de prullenbak in. Alle twintig nieuwe souvenirs zijn door het hele land te zien in het speciaal ontworpen Souvenir Huisje van Erik Kessels. De souvenirs zijn helaas (nog) niet te koop.
.TERSCHELLING
Waddeneilandsouvenir voor thuis
Een waddeneiland verlaat je vaak met meer bij je dan toen je er kwam: een hoofd vol nieuwe ervaringen, ontmoetingen en herinneringen én in je tas vaak een tastbare herinnering aan het wad. Op ieder waddeneiland scoort een ander souvenir goed.
TEKST JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA
TEXEL
Sabrina Veldman, De Concurrent, De Cocksdorp ‘Sinds drie jaar verkopen wij schapenvachten in onze winkel. Momenteel zijn ze helemaal in, je ziet ze namelijk veel in de woonbladen. Dan zijn de mensen toch op Texel en kopen ze er hier een. De witte en grijze vachten lopen het beste.’ Prijs: € 45,00
VLIELAND
Brenda Peek, De Coupure, OostVlieland ‘Alle producten waar de naam Vlieland op staat zijn populair. Er komen heel veel kinderen op schoolkamp naar Vlieland. Ze hebben een vol programma met zeehondentochten en een ritje met de Vliehors Express. Op hun vrije middag komen ze in het dorp voor een souvenir. Zeehondjes associëren ze met het eiland en als er dan ook nog Vlieland op staat, is het helemaal goed.’ Prijs: € 3,60
TERSCHELLING
Ria Laanstra, Lokaal Terschelling, West-Terschelling ‘Terschelling staat bekend om de cranberry’s en dat stoppen we ook nog steeds overal in, maar langzamerhand komen er ook andere producten van Terschelling opzetten. Op een gedeelde eerste plek met het potje cranberryjam staat het lokaal gebrouwen bier van Schoemrakker Terschellinger Bierbrouwerij. Dat hebben mensen vaak in de restaurants of cafés op het eiland al geproefd. En doordat steeds meer mannen komen winkelen. Die willen bier, kaas en worst.’ Prijs: € 2,95
AMELAND
Jikke Klaassen, Warenhuis Van den Brink, Nes ‘Onze winkel is al meer dan 100 jaar in de familie. De glasbol met zeehond is een echte evergreen. Ik denk dat we hem zeker al vijftig jaar verkopen. Ik kan mij herinneren dat ik als klein meisje al de prijsjes erop deed.’ Prijs: € 3,95
SCHIERMONNIKOOG
Peter Kolstein, Kolstein Lifestyle & Boeken, Schiermonnikoog ‘Wat wij heel veel verkopen zijn truien met capuchon. Elk jaar komen wij met een nieuwe print voor het eiland. Het jaar 1440 heb ik uit het boek Schiermonnikoog, Lytje Pole van Louise Mellema. In een oorkonde werd toen voor het eerst de naam Schiermonnikoog gebruikt. Dat is anders dan de meeste eilanden, die vaak het jaar 1287 als uitgangspunt nemen, toen door een grote stormvloed het waddengebied zoals wij het nu kennen ontstond. Maat L in kleur navy is het meest gangbaar.’ Prijs: € 32,50
WIN EEN HERINNERDING!
Ben jij helemaal verliefd geworden op een van deze vijf topsouvenirs van de Wadden? In de eerste week van oktober gaan we op onze Facebookpagina 5 dagen lang alle 5 producten verloten. Wordt vriend van de Waddenvereniging op Facebook en doe mee!
WADDENmagazine 2-2016
‘Het activisme van de Waddenvereniging heeft mij geïnspireerd’
De liefhebber
In de serie De Liefhebber portretteert het WADDENmagazine een echte waddenfan.
Deze keer: ELLEN ROMBOUT, docent geschiedenis aan het Simon Vestdijk College in Harlingen. Haar jeugdherinneringen aan de Wadden zijn nog altijd zeer levendig.
TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER
Scheepshoorn
‘Als ik in mijn klaslokaal sta en naar de kinderen kijk, gebeurt het elke dag weer dat mijn gedachten afdrijven naar de andere kant van de Waddenzee. Dagelijks hoor ik namelijk de scheepshoorn van de veerboot richting Vlieland en Terschelling. Ik ben dan direct terug in mijn jeugd op Vlieland. In 1967 verhuisden we daarheen omdat mijn vader er burgemeester werd. Ik was toen acht jaar. Ik herinner me die tijd heel levendig.
Het was idyllisch. We woonden in de mooie burgemeesterswoning en waren veel buiten. Ik was gek op het geitenwollensokkengevoel van de biologen op het eiland. Zij toonden mij vanaf Lange Paal de buitengewone schoonheid van het waddengebied en zo werd ik een kind van het eiland.
De herinneringen uit die tijd zijn pure poëzie.’
Optimistisch
‘In mei dit jaar ben ik met een van mijn leerlingen, Marleen Jorritsma
van Terschelling, naar New York gereisd voor de World Oceans Day. Marleen en 31 andere jonge mensen uit de Marine World Heritage Sites traden gemeenschappelijk op als laatste van het hele programma. Het was een oproep aan de wereldgemeenschap!
Bijzonder om in deze tijd van politieke wanorde en de vluchtelingencrisis betrokken te zijn bij de volgende generatie. Marleen houdt van de Wadden en dan is voor mij de link met Waddenvereniging-oprichter Kees Wevers snel gemaakt. Kinderen hebben geen verborgen agenda, die spreken vanuit hun hart. In feite hebben ze ontzettend veel macht. Prachtig! Omdat zij de toekomst zijn, ben ik een optimistische wereldburger.’
Waddentrui
‘Mijn vader Gerrit Rombout, een PvdA’er, was een rode jongen en erg idealistisch ingesteld. Hij was in die tijd erg betrokken bij de Waddenvereniging. Zo legde hij direct de schieterij op Vlieland plat. Ik was zo trots! Het activisme van de Wadden-
ELLEN ROMBOUT
Ellen Rombout (59 jaar, docent Geschiedenis, CKV en Wetenschapsoriëntatie) werkt op het Simon Vestdijk College in Harlingen. Ze is een actief lid van de Waddenvereniging. Zo wist zij haar leerlingen te motiveren mee te doen aan ‘Jouw Idee voor de Waddenzee’, een wedstrijd die de Waddenvereniging in 2016 organiseerde om mensen te laten meedenken over het beheer van het gebied. Drie leerlingen wonnen de publieksprijs.
vereniging heeft mij geïnspireerd. Ik had bijvoorbeeld zo’n sweater, die zat mij als een tweede huid. Het was een politiek statement in die tijd. Toen ik aan de vaste wal ging studeren kreeg ik wel eens de schaamtevolle vraag: waarom draag je die trui?’
Vrijheid
‘Ik draag eigenzinnigheid graag uit naar anderen, want soms moet je er vol tegenaan om iets voor elkaar te krijgen. In de klas zitten nazaten van eilanders die ik goed heb gekend. Dat is toch bijzonder? In mijn lessen vraag ik altijd speciale aandacht voor de Wadden. Ik wil de betovering die ik voel delen. Want als de scheepstoeter klinkt, dan sta ik weer als klein meisje op de dijk bij Vlieland, turend naar de horizon, met mijn voeten in het slik terwijl ik de schepen zie wegvaren. En dan weet ik: dat is vrijheid.’
OOK EEN LIEFHEBBER?
Deel dan uw waddenliefhebberij met ons. Vertel over een speciale plek, lievelingsrestaurant, favoriete traditie rondom de Wadden en wie weet bent u de volgende in deze rubriek. Hoe? Mail uw verhaal in een stukje van max. 300 woorden naar communicatie@ waddenvereniging.nl
Genietwad
VAN HET WAD: BOEKEN, APPS, WANDELINGEN, ETEN, KUNST EN MEER
TEKST: PAULA ZUIDHOF
Beleven Lezen
Hoe donker is het echte donker? De Waddeneilanden en het Lauwersmeer zijn uitgeroepen tot donkerste plekken van Nederland. Op Terschelling trekken paarden een huifkar het donkerste donker in, onder de huif alleen een klein lampje. Natuurlijk Oosterend houdt op zaterdag 28 oktober samen met Puur Terschelling een
Nacht van de Nacht
DE DOLLARD
Kijken
Verf op verf
huifkartocht naar het donkerste plekje op het eiland, De Boschplaat. Dan gaat het lampje uit en met een beetje geluk zijn er ontelbaar veel sterren te zien. Tijd: 21.00 uur tot middernacht, opstapplaats Oosterend 39. Info: www.puurterschelling.nl
De Dollard, een dijk te ver van Carla Alma is een interessant boek waarin beschreven wordt hoe in de jaren zeventig van de vorige eeuw een historisch omslagpunt ontstond in het denken en handelen over natuuren waterbeheer. Voor een deel van de Dollard lagen de plannen voor inpoldering klaar. Het was een periode van botsende belangen en een ongekend felle strijd over het al dan niet inpolderen. Het boek is verkrijgbaar via uitgeverij Profiel in Bedum: www.profiel.nl. Prijs € 19,50.
In het Harlinger Hannemahuis is vanaf 10 oktober tot 7 januari 2018 werk te zien van kunstenares Suzanne Glerum. Ze schildert bewogen landschappen in dikke lagen olieverf, graanvelden, kleigronden, de zee en het wad. Nat in nat wordt de verf op het doek geboetseerd, in zachte kleuren, met aardse tinten en hier en daar een fel accent. Soms is er zozeer op het onderwerp ingezoomd dat er alleen nog verf, toets en kleur te zien is. Hannemahuis, Voorstraat 56, Harlingen. www.hannemahuis.nl.
Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl
Luisteren
Ode aan
Wolkers
De tiende sterfdag van Jan Wolkers, 19 oktober 2017, is aanleiding voor een muzikaal-literair café van gitarist Nico Arzbach, samen met saxofonist Roland Brunt en tekstschrijver Peter Smit, in de bibliotheek aan de Drijverstraat in Den Burg op Texel. Naar aanleiding van Wolkers’ sterfdag maakte Nico, tevens gitarist bij de band De Dijk, een cd die volledig aan de schrijver is gewijd. Peter Smit, Wolkerskenner bij uitstek, vertelt over hem. Zondagmiddag 22 oktober, 14.30 uur, Bibliotheek Texel, Drijverstraat 7, Den Burg. Entree: € 5,-. Reserveren kan via de knop activiteiten op www.kopgroepbibliotheken.nl
Actief
WANDELEN langs boeren
Op Schiermonnikoog is november wandelmaand. Een van de vele georganiseerde wandelingen heeft als thema ‘Boeren op Schiermonnikoog’. Er zijn nog zeven actieve boerenbedrijven op het eiland. Gids Arend Maris neemt de wandelaars mee in de geschiedenis en het heden van de boerderijen, met ontmoeting en een kopje koffie met de boer of boerin. De wandeling door dorp en polder duurt twee tot drie uur. Meelopen kan op woensdag 8, zondag 19 en 26 november, start 14.00 uur bij het VVV-kantoor. Prijs: € 8,50. Max. 20 deelnemers per wandeling.
Lezen
Stukjes Texel
www. wadden vereniging .nl
Het echtpaar Adriaan en Sytske Dijksen, beiden natuurliefhebbers, schrijvers en fotografen, verzamelden foto’s en artikelen die ze de afgelopen jaren schreven voor de krant Texel dit Weekend en maakten er een mooi kijk- en leesboek van: Texel in stukjes. Het zijn kleine en rijk geïllustreerde verhaaltjes over steeds één onderdeel van de Texelse natuur. Van hazen en konijnen tot walvissen en natuurgebieden, zoals de Hors en de Slufter. Ook weersverschijnselen en seizoenen komen aan bod. Prijs: € 27,95.
Actief
Dijkkijken
De waddenzeedijk op Texel is op verschillende plaatsen niet veilig genoeg. In totaal wordt veertien kilometer dijk versterkt en soms opgehoogd of verplaatst. Ook de gemalen worden vernieuwd. De dijk moet bestand zijn tegen extreme weersomstandigheden. De diverse,
omvangrijke en soms ingrijpende werkzaamheden vinden plaats van 2016-2019. Wie dit bijzondere dijkwerk van dichtbij wil bekijken is welkom op excursies naar de bouwplaats. Voor data en inschrijving: www.hhnk.nl/waddenzeedijk, knop ‘excursies’.
Geniet wad
Luisteren
Fluitconcert
Wegens succes terug in de Vlielandse serie Concerten bij Kaarslicht: het Fries Fluitorkest onder leiding van Gonny Roelofsen. Op 21 oktober, 20.00 uur, fungeert het sfeervolle zeventiende eeuwse kerkje van Vlieland weer als concertzaal. Het fluitorkest bestaat uit vijftien muzikanten op piccolo, dwarsfluit, altfluit en basfluit. Er wordt gemusiceerd in verschillende samenstellingen. Op het programma: klassieke muziek van bekende componisten. Voor reservering (aanbevolen) zie www.protestantsegemeentevlieland.nl. Entree: € 15,- en kinderen t/m 15 jaar € 5,-.
Beleven
Bunkerexcursie Stelling 12H
In de duinen van Vlieland bevindt zich een complete bunkerstelling, Stelling 12H, die voor het grootste gedeelte nog onder de grond ligt. Een gids vertelt over de Tweede Wereldoorlog en laat zien waar de Duitse bezetter in de oorlogsjaren heeft geleefd. Ook geeft hij uitleg waarom deze stelling juist daar is gebouwd. Opgave: een dag vooraf bij Waddencentrum De Noordwester, Vlieland. Max. 15 personen. Wekelijks op donderdag om 14.00 uur. Kosten: € 7,50 p.p. Info: www.denoordwester.nl.
Werelderfgoed Waddenzee in kunst
De open horizon, de grenzeloze lucht, het uitgestrekte land, bijzonder licht, dijk en strand, vijftien kunstenaars hebben zich ieder op hun eigen manier laten inspireren door de Wadden. De expositie ‘Werelderfgoed Waddenzee’ is tot en met 5 november te zien in galerie Het Raadhuis in Eenrum, gelegen op het karakteristieke Hogeland, niet ver van de Groningse waddenkust. Exposanten zijn onder anderen Elwin van der Kolk, Gijs Kos, Piet van de Hoef en Sonja Brussen. Openingstijden: vrijdag t/m zondag van 13.00 - 17.00 uur en op afspraak. Info: www.galeriehetraadhuis.nl.
Kijken
Beleven
Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl
www. wadden vereniging .nl
De 8 mooiste plekken om naar de vogeltrek te kijken:
1 Texel , Noordkop, bij de vuurtoren
2 Vlieland, Kroon’s Polder
3 Terschelling, Terschellinger Polder
4 Ameland, Strandpaviljoen De Buren van Nes
5 Schiermonnikoog, Paviljoen De Marlijn
6 Noord-Hollandse waddenkust, Balgzandpolder
7 Friese waddenkust, de Bunker van NoardFryslân Bûtendyks
8 Groningse waddenkust, Lauwersmeer
(BRON: WWW.BELEEFDEWADDENNATUUR.NL).
Doen Kijken
Speelnatuur met kreukelkaart
OERRR Speelnatuur (Natuurmonumenten) heeft een uitdagend speelbos gerealiseerd voor kinderen vlakbij de Berkenplas op Schiermonnikoog. Er liggen boomstammetjes over de sloot, er is een boomhut en tussen de bomen door kronkelt een spannend blinddoekparcours. Van het speelgebied is een ‘kreukelkaart’ met routes gemaakt, die je als prop in je broekzak kan meenemen. De kaart wordt verkocht in een loeppotje, om insecten van dichtbij te bekijken. Te koop bij het bezoekerscentrum, VVV en eethuis De Berkenplas. Prijs € 7,50.
Doen
Kunstmaand
Het is inmiddels een gewortelde traditie, November Kunstmaand op Ameland. Ook tijdens alweer de twintigste editie exposeren meer dan honderd kunstenaars uit binnen- en buitenland op bijzondere locaties verspreid over het eiland. Het thema van dit jaar is: Tweede Natuur. Veel kunstenaars laten zich inspireren door de natuur, schilderen landschappen of fotograferen onder water. Sommigen gebruiken natuurlijke materialen, of verwerken dat in hergebruik. Voor kunstliefhebbers is er veel verrassends te zien, te ontdekken en te beleven. Info: www.kunstmaandameland.com
Glow-in-the-dark
Daag je medespelers uit, wie wordt kampioen midgetgolf in het donker? De 18 holes glow-in-thedark midgetgolfbaan van vakantiepark De Krim op Texel, bij De Cocksdorp, staat helemaal in het teken van de onderzeewereld. Muren, schilderingen en obstakels geven kleurig fluorescerend licht in het donker. Trek witte kleren aan, dan geef je zelf ook licht. Geopend: vrijdag en zaterdag van 10.00 - 21.00 uur, zondag t/m donderdag tot 18.00 uur. Tijdsduur: 1 uur, € 6,50 per persoon. Kinderen t/m 12 jaar onder begeleiding van een volwassene. Vakantiepark De Krim, Texel: www.krim.nl.
CYNTHIA
Wad500club
De Waddenvereniging heeft voor ondernemers op en rond de Wadden de WAD500 Club opgericht. Doel is: kansen benutten die het Werelderfgoed Waddenzee biedt voor bedrijven. Michael Fölling verhuurt platbodems en wil op het Harlinger strand een kitesurfschool beginnen.
TEKST: HANS REVIER
• Bedrijf: waveBandits
Kitesurfschool en SailCharter Friesland
• Opgericht: 2004
• Eigenaar: Michael Fölling
• Locatie: Workum
• Website: www.wavebandits.com
‘Kitesurfers weten te weinig van het wad’
In de jachthaven van Workum is het hoogseizoen in volle gang. Bijna alle schepen van het bedrijf SailCharter Friesland van Michael Fölling (47) zijn verhuurd. De goedlachse, in Keulen geboren Duitser kreeg het zeilen met de paplepel ingegoten. ‘Vanaf mijn twaalfde zat ik altijd op het water en kwam ik heel vaak in Nederland.’
Zelf bezit hij een Lemsteraak. Trots laat hij een foto zien. ‘Fantastisch om met dit schip op het wad te zeilen en droog te vallen.’ De schepen die hij verhuurt zijn altijd voorzien van informatie over de Waddenzee: een folder over het werelderfgoed, de Wadwaaier van de Waddenvereniging. ‘Ik vind het belangrijk dat mijn gasten verbinding krijgen met het gebied waar ze varen.’
Harlinger strand
Via een vriendin kwam Fölling in contact met het kitesurfen, werd daardoor gegrepen en startte in 2004 de eerste waveBandits kitesurfschool in Zuid-Spanje. Volgens hetzelfde concept zette hij in Brazilië en Workum scholen op. ‘Wereldwijd ben ik een van de vijftien examiners die kitesurfleraren mogen opleiden.’
Zijn plannen om een mobiele kitesurfschool op het Harlinger strand op te richten verkeren al in een vergevorderd stadium. Drie zeecontainers worden zo
geplaatst dat er opslagruimte, een terras en een leslokaal ontstaan. Daar wil Fölling de kitesurfers leren dat het kiten op de Waddenzee wezenlijk anders is dan op het IJsselmeer. ‘Eigenlijk wil ik dat iedereen die bij Harlingen wil kitesurfen eerst bij ons langs komt voor instructies. Veel surfers hebben werkelijk geen idee van stromingen en getijden.’ Zo wil hij er ook voor zorgen dat ze binnen het aangewezen gebied blijven en de andere recreanten niet hinderen.
Bedrijfsuitjes
Naast het organiseren van kitesurf-clinics wil Fölling ook veel andere activiteiten ontwikkelen. ‘Met een SUP (SUP = stand up peddling) zijn vanuit Harlingen eenvoudige tochtjes te maken. Op het strand kun je een beachvolleybaltoernooi organiseren en de lesruimte is ook een unieke vergaderlocatie met een prachtig uitzicht. Catering kan verzorgd worden door strandpaviljoen ’t Zilt en overnachten kan op de camping. Ook voor bedrijfsuitjes wordt dit een unieke plek.’ In 2018 moet de mobiele kitesurfschool in Harlingen een feit zijn.
WADDENmagazine
WADDENmagazine, september 2017, nummer 3. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging
E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824
Hoofdredactie: Hans Revier
Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder
Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Frank Petersen, Jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner
Vormgeving: Très Melis
Correcties: Sijka Rispens
Druk: Pijper Media, Groningen
Advertenties: A2 Acquisitie & Advies Tel. 023-5260405
E-mail: ron.degraaf@xs4all.nl
Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.
Waddenvereniging
Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, fax 0517-493601
E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl
Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33
BIC: RABONL.2U
De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.
Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar.
Giften en legaten
Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.
Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op.
Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.
Stilte voor de storm
Een lege Waddenzee is in afwachting van de eerste herfststorm. Hoe goed zijn we voorbereid als er iets misgaat? In het nieuwe
