Winter op het wad
TOPTIJD
VOOR GANZEN
De mooiste wrakken
Historisch archief op de zeebodem
Verstekeling aan boord! Dieren en planten in ballastwater
Olie in de Waddenzee Een strijd met het getij
Vanaf 2 december kunt u stemmen op de kandidaten voor de ledenraad. Op waddenvereniging.nl/ledenraad stellen zij zich voor.
Genieten in de mooiste vakantieverblijven! Natuurlijk Ameland!
OOK ADVERTEREN IN WADWIJZERS?
Bel A2 Acquisitie & Advies 023-5260405 of 06-27097779 voor alle informatie of mail naar: ron.degraaf@xs4all.nl
Behouden vaart
Verraderlijke zandbanken, zich steeds verleggende geulen en onberekenbare weersomstandigheden: de dynamiek van de Waddenzee maakt het de scheepvaart vaak lastig. Toch is het vervoer van mensen en middelen over water onlosmakelijk verbonden met het waddengebied. In de middeleeuwen droegen de handelsroutes over zee bij aan de welvaart van Noord-Nederland. Tegenwoordig zijn Harlingen, Eemshaven en Delfzijl belangrijke pijlers van de noordelijke economie. Soms gaat er iets vreselijk mis. De vele wrakken op en in de bodem van de Waddenzee en de aangrenzende Noordzee zijn daar een voorbeeld van. Zij vormen als het ware het geschiedenisboek van de Nederlandse scheepvaart. Lange tijd stond de Waddenzee om die reden op de nominatie om aangemerkt te worden als cultureel werelderfgoed.
Alle moderne technieken ten spijt, de kans op een ongeluk op de Waddenzee is nog steeds allesbehalve ondenkbeeldig. Een ramp waarbij olie of chemicaliën vrijkomen kan desastreuze gevolgen hebben voor de waddennatuur. Daarom werkte de Waddenvereniging graag mee aan de grote oliebestrijdingsoefening van Rijkswaterstaat. Scheepvaart is de inspiratiebron voor dit nummer. Met natuurlijk een verslag van de oefening en een verhaal over de opvang van door olie besmeurde vogels. Maar wij staan ook stil bij de exoten die via het ballastwater van schepen in het waddengebied terechtkomen en zetten de feiten en cijfers van de scheepvaart op een rijtje. Indachtig dit thema past het om al onze lezers voor het nieuwe jaar een behouden vaart toe te wensen.
INHOUD
Op de woelige baren
04 Alert op olie
Olie in de Waddenzee. Zijn alle partijen klaar voor zo’n ramp?
09 Veren vol viezigheid
Hoe om te gaan met vogels die zijn besmeurd met olie?
18 Verstekeling aan boord
In ballastwater van schepen wemelt het van leven
27 Het mooiste wrak
Lofzang op gezonken schepen
30 Grote getallen
De scheepvaart in cijfers
32 De liefhebber
Zeeman Lykele Poepjes: ‘Werken op een sleper is mooi’
34 WaddenWerkWeekend
Geluk is een schoon strand
38 Hoe goed is de schoen? Waddenvereniging werkt aan een duurzame wadloopschoen (Slot van een drieluik)
RUBRIEKEN
12 De smaak van de Wadden Dokbier uit Harlingen
14 Deining Actie, actualiteit en nieuws
17 Waddenshoppen
22 Column Arjan Berkhuysen Blij met één kapitein!
23 Wad4U Veerboten & meeuwen
40 Waddenleven
Ganzen: gevederde grazers
42 Geniet Wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips, wandelen en meer
46 WAD500 Club Ondernemers verzilveren kansen deze keer: Reinier de Gooijer over Hotel De Marne
47 Colofon
Hans Revier Hoofdredacteur
Klaar
De Waddenzee is geen gewone zee. Door de getijdenwerking vallen grote delen van de Waddenzee twee keer per dag droog. Het getij zorgt bovendien voor een sterke stroming en kwetsbare gebieden kunnen niet zomaar even afgesloten worden. Bij zo’n ongewone zee hoort ook een ongewone oliebestrijding.
Stel je eens voor…
Olie op kwelders, wadplaten en overal besmeurde vogels. In september werd er voor het eerst een grootschalige oliebestrijdingsoefening gehouden in het waddengebied. ‘Bij elke ramp is er iets wat beter kan, maar dat weet je altijd pas achteraf’, stelt Ellen Kuipers van de Waddenvereniging.
TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO'S: HENK POSTMA
voor de ramp?
OLIE BESTRIJDEN IN DE WADDENZEE
‘Je hebt maar één getijde de tijd om de olie op te ruimen’
Rijkswaterstaat hield begin september onder de naam Olie Alert Waddenzee een grootschalige, driedaagse oefening oliebestrijding. De oefening werd gehouden op meerdere plaatsen op de Noordzee, Waddenzee en nabij en op Schiermonnikoog. Centraal stond de samenwerking tussen de vele partijen die met oliebestrijding te maken kunnen krijgen.
De Waddenvereniging was tijdens de oefening betrokken als waarnemer en ecologisch adviseur. Ellen Kuipers zet zich al meer dan tien jaar in voor een goede oliebestrijding op de Waddenzee. ‘Je hebt maar één getijde de tijd om de olie op te ruimen. Bij laagwater bedekt de olie de zeebodem en dringt deze door tot het bodemleven. Het wad werkt als een spons. Als de olie in de grond verdwijnt, blijft het daarna nog jaren vrijkomen.’ Al bij een kleine hoeveelheid kan dat funest zijn voor planten, vogels en andere dieren.
‘Olieruimen is gevoel’
Rijkswaterstaat is beheerder van de Waddenzee en daarmee verantwoordelijk voor de oliebestrijding in het gebied. Dennis van der Veen werkt als crisismanager bij Rijkswaterstaat. Het ontwikkelen van een goede aanpak is sinds twee jaar zijn hoofdtaak, maar oliebestrijding houdt hem al veel langer bezig. ‘Ik doe al zo’n twintig jaar onderzoek naar oliebestrijding op de
DRUKKE VAARROUTE
Gelukkig is er nog nooit een olieramp gebeurd op de Waddenzee. Feit is dat de scheepsroutes langs Nederland en boven de Wadden tot de drukst bevaren ter wereld behoren. De grootste risico’s liggen dan ook op de Noordzee. De strategie is er daarom in eerste instantie op gericht om te voorkomen dat er olie in de Waddenzee terechtkomt.
Waddenzee. Het is van groot belang dat we de Waddenzee zo goed mogelijk beschermen, zo voel ik dat ook zelf.’
In de uitvoering maakt Rijkswaterstaat gebruik van aannemers, bedrijven die gespecialiseerd zijn in het opruimen van olie. Andre Borsch van Borsch Duikservice HarlIngen (BDS) is daar een van. Net als bij Kuipers en Van der Veen zit oliebestrijding in zijn bloed: ‘Olie ruimen, zeg ik altijd, is gevoel. Het is iets heel anders dan bordjes wassen langs de snelweg. Je doet het niet omdat je er centen voor krijgt, maar je moet er iets mee hebben. Je moet gedreven zijn, je moet willen dat je tot je nek toe in de olie staat. Waarom weet ik niet, maar dit is onze passie.’
Op de motorkap leunen
Dennis van der Veen van Rijkswaterstaat, Ellen Kuipers van de Waddenvereniging en André Borsch (BDS). Het zijn slechts drie van de tweehonderd mensen die een rol speelden tijdens de oliebestrijdingsoefening. Olie ruimen is samenwerken, benadrukken ze. ‘Je kunt met zoveel mensen zoveel dingen afspreken en bedenken, maar in de praktijk is het altijd anders’, aldus Kuipers. Van der Veen vult aan: ‘In de calamiteitenwereld zie je heel vaak dat het belangrijk is dat mensen elkaar kennen, weten te vinden en weten wat ze van elkaar kunnen verwachten.’ Volgens Borsch hoeft oliebestrijding niet moeilijk te zijn: ‘We hebben samen een doel. We willen die verontreiniging niet en als we die toch krijgen, willen we het zo snel mogelijk weg hebben. Ik zeg altijd: ga op de motorkap leunen met z’n allen en dan weet je binnen vijf minuten wat je moet doen.’
Onvoorspelbaar en gevaarlijk
Tijdens de oefening werd de samenwerking tussen alle partijen flink op de proef
‘Olie ruimen is gevoel .
Het is iets heel anders dan bordjes wassen langs de snelweg’
gesteld, omdat het waddengebied zich van zijn meest onvoorspelbare kant liet zien. Op zandplaat het Rif zou ’s morgens uitgestrooid houtzaagsel worden geruimd en geëxperimenteerd met nieuwe machines die speciaal ontwikkeld zijn voor de lastige omstandigheden van de Wadden. Het waaide alleen zo hard, dat het oefenmateriaal wegwaaide en de plaat uiteindelijk helemaal onder water verdween. Dat dwong tot improviseren.
Borsch zou op de plaat een test doen met een nieuwe skimmer, een apparaat waarmee olie van ondiepe delen afgezogen kan worden (zie kader), maar kwam nu in de problemen. ‘Elk half uur hadden
WADCRAWLER
we een stuk net of drijfvuil in de schroef en moesten we stoppen om dat eruit te halen. Normaal gesproken ligt al dat vuil onder een laag zand op de plaat, maar dat kwam nu allemaal los doordat de golven vrij spel hadden.’
‘Met uitzondering van de diepere delen is oliebestrijding op de Waddenzee heel erg lastig’, vat Van der Veen het samen. De Waddenzee is een heel dynamisch gebied, waarbij wind, stroming en getij voortdurend zorgen voor andere omstandigheden. ‘Olie bestrijden in de Waddenzee is inspelen op de situatie van dat moment.’ Ellen Kuipers: ‘Juist omdat het zo’n dynamisch gebied is, moet je ongelooflijk
Het Harlinger bedrijf BDS ontwikkelde de Wadcrawler, een voertuig dat zowel varend als rijdend olievervuiling kan opruimen. André Borsch van Borsch Duikservice: ‘Tijdens de oefening hebben we bewezen dat we met de machine overal kunnen komen. Ook op plekken waar dat mensen niet meer lukt, bijvoorbeeld omdat het er heel slikkig is. Bij oliebestrijding is het belangrijk dat je zo veel mogelijk olie opruimt en zo min mogelijk zand, slib en water meeneemt. Alle geruimde olie moet namelijk ook weer worden afgevoerd. Het was ons idee om met vacuüm te werken. Daarmee zuig je de olie van het slib af.’ In de praktijk wil BDS de machine voor veel meer inzetten dan alleen de lastige, ondiepe delen van de Waddenzee. ‘Je kunt er ook een skimmer voor hangen en hem dan in het water gebruiken.’ Een skimmer is een soort grote ronde bak, waarmee je het laagje olie dat op ondiep water drijft eraf kunt romen. ‘Net als met de Wadcrawler kun je ermee in kleine prielen werken.’
goede communicatielijnen hebben met alle partijen en snel kunnen schakelen. Dat is mij tijdens de oefening weer heel duidelijk geworden.’ Daarbij is het ook belangrijk dat iedereen realistisch blijft: ‘De natuur is ons soms de baas en dat zal ook zo blijven. De buitenwereld moet zich daarvan bewust zijn.’
Nooit goed genoeg
Er moet nog geëvalueerd worden met alle partijen, maar Kuipers, Borsch en Van der Veen zijn het er al wel over eens dat het goed was om zo grootschalig te oefenen. Van der Veen: ‘We moeten zeker vaker op deze manier oefenen. Vast staat voor mij dat we jaarlijks in ieder geval verschillende onderdelen blijven doen, zoals we al eerder afgesproken hebben.’ Ondertussen hebben ze ook allemaal het gevoel dat het nooit klaar is. ‘In het waddengebied is alles continu in beweging. Dat vraagt om voortdurend anticiperen’, aldus Van der Veen. Kuipers is het daarmee eens: ‘Je bent er nooit klaar mee en je zult het ook nooit goed genoeg doen. Dat zie je bij elke ramp. Er is altijd iets wat beter kan, maar dat weet je pas achteraf.’ Borsch blijft nuchter. ‘Olie ruimen is net dweilen. Je maakt zo goed mogelijk schoon, maar je weet ook dat je niet kunt voorkomen dat ergens toch iets aanspoelt. Want, dat kan ik je ook voorspellen: het is altijd kloteweer.’
Vieze veren
Zieltogende, met olie besmeurde vogels. Bij een olieramp op zee duiken deze beelden op in de media. Veel vogels overleven zo’n ramp niet, maar met de juiste inzet van mensen en middelen is een aanzienlijk aantal toch te redden.
TEKST: HANS REVIER FOTOS: HENK POSTMA
KANSRIJK?
Er is altijd veel discussie over de overlevingskans van opgevangen en schoongemaakte vogels. Training, middelen, ervaring en zorgvuldigheid maken het verschil. De uiterst schuwe zee-eenden (zwarte en grote zee eend) en zeeduikers (roodkeelduiker en parelduiker) vragen bijvoorbeeld om een andere aanpak dan de meer stressbestendige alkachtigen en jan-van-genten. Het is altijd van belang de schoongemaakte vogels voor vrijlating te ringen en hun overleving langs die weg nader te onderzoeken.
Een roodkeelduiker ondervindt veel stress tijdens de opvang.
DONEER VOOR VRIJWILLIGERS
De opbrengst van de giftvraag bij dit WADDENmagazine wordt besteed om de opleiding van vrijwilligers te financieren. De Waddenvereniging wil er aan bijdragen dat jaarlijks zo’n vijftien vrijwilligers worden opgeleid die kunnen helpen bij het vangen, opvangen en schoonmaken van vogels na een olie-incident in het waddengebied.
Tijdens de oefening werd getraind met een robo-duck.
Met olie besmeurde vogels op het strand is een signaal dat er op zee iets mis is.
Twee in felgele oliepakken gestoken vrijwilligers proberen op het strand van Schiermonnikoog met grote netten een op afstand bestuurbare speelgoedeend te vangen. Misschien een kolderiek schouwspel voor de argeloze toeschouwer, maar een uiterst serieus onderdeel van de grote oliebestrijdingsoefening Olie Alert Waddenzee. Als zich daadwerkelijk een grote olieverontreiniging in het waddengebied voordoet, worden tienduizenden vogels daar het slachtoffer van. Zwarte zeeeenden, eidereenden en toppereenden overwinteren in grote aantallen op de Waddenzee en de Noordzee boven de eilanden. Maar ook andere, meer aan open zee gebonden soorten kunnen met olie besmeurd op de stranden van de Waddeneilanden terechtkomen. Zeekoeten, alken en drieteenmeeuwen zijn daar voorbeelden van. ‘Als dode en levende met olie besmeurde zeevogels op het strand terechtkomen, is dat vaak het eerste signaal dat er op zee iets is mis gegaan.’ Hugo Nijkamp is general manager van de stichting Sea Alarm, die wereldwijd adviezen geeft hoe om te gaan met de gevolgen van een olieverontreiniging voor het dierenleven in zee. ‘Er bestaan grote verschillen tussen landen. Noren zijn geneigd jagers naar het strand te sturen. In Nederland hebben we veel kennis opgedaan met de opvang en het schoonmaken van de olievogels.’
24 uur per dag bereikbaar
Sea Alarm werd in 1999 opgericht en probeert samenwerking tot stand te brengen tussen natuur- en milieuorganisaties, overheden en de industrie. ‘We zijn een onafhankelijke organisatie en nemen geen stelling in de vaak emotionele discussie over nut en noodzaak van de opvang. Wel proberen we zo goed mogelijk te adviseren hoe te handelen bij een olieverontreiniging. Daarom zijn we ook 24 uur per dag bereikbaar.’
Kleine en illegale lozingen op zee
veroorzaakten de laatste decennia in Nederland de meeste olieslachtoffers. Verschillende vogelopvangcentra of vogelasielen ontwikkelden in die tijd technieken en protocollen om besmeurde vogels schoon te maken. Gelukkig nam de hoeveelheid olielozingen op zee de laatste jaren af en komen veel minder olieslachtoffers op de Nederlandse stranden terecht. Maar de dreiging van een ramp blijft. Daarom stond Sea Alarm mede aan de wieg van de oprichting van Stichting Olieopvang Nederland (SON), een netwerk van verschillende vogelopvangcentra. Mocht zich iets voordoen op de Noordzee of Waddenzee, dan coördineert SON de behandeling van de olieslachtoffers. Met Rijkswaterstaat zijn in de Samenwerkingsregeling afhandeling besmeurde vogels afspraken gemaakt hoe te handelen en welk protocol gevolgd moet worden.
Verkleumde dieren
‘Wij zijn het eerste aanspreekpunt als zich een olieverontreiniging op zee of in de havens voordoet’, vertelt Simone Jay, coördinator van SON. ‘We krijgen bericht van Rijkswaterstaat of de opvangcentra melden dat er iets aan de hand is. Als er ineens olievogels bij een opvangcentrum worden aangeboden, nemen we contact op met de kustwacht. In overleg met Rijkswaterstaat bekijken we vervolgens of er sprake is van een olieramp en of we een tijdelijk opvangcentrum moeten inrichten. ’Dat laatste kan het geval zijn in het waddengebied, waar op de eilanden alleen Ecomare op Texel een beperkt aantal vogels permanent kan opvangen.’ In principe is zo’n tijdelijk opvangcentrum in 48 uur operationeel en kunnen honderden binnengebrachte olieslachtoffers volgens een standaardprotocol worden behandeld.
Lang niet alle olieslachtoffers zijn sterk genoeg om de behandeling te ondergaan. Opmerkelijk is dat vogels met maar een paar vlekken op de veren er vaak het slechtst aan toe zijn. Die vliegen nog vele dagen rond, maar hun verenpak isoleert niet meer, waardoor het jagen naar voedsel onder water niet meer gaat. Uitgemergeld en verkleumd komen die uiteindelijk op het strand terecht. Daarom wordt direct na binnenkomst bij het opvangcentrum een selectie gemaakt. Een ervaren dierenarts selecteert de dieren die een goede conditie hebben en tot soorten behoren met de beste overlevingskansen. Een dergelijke keuze wordt ook gemaakt als de toevoer van besmeurde vogels zo groot is dat de opvangcapaciteit van het centrum ontoereikend is. De vogels die niet behandeld worden laat men bij binnenkomst op humane wijze inslapen.
Gevaarlijke bijters
Jay snapt de emoties die daarmee gepaard gaan. ‘Natuurlijk wil je als mens zo veel mogelijk vogels helpen. Maar er komt veel bij kijken om zo’n operatie goed, veilig en verantwoord uit te voeren. Je moet weten hoe je de vogels het beste kunt vangen, je hebt voor de olie specifieke beschermende kleding nodig en je moet je ervan bewust zijn dat sommige vogels gevaarlijk kunnen bijten.’ Daarom heeft SON met Rijkswaterstaat besloten de komende jaren natuurorganisaties en hun vrijwilligers specifiek op te leiden voor de inzet bij milieu-incidenten. ‘Zo kunnen we de capaciteit en de paraatheid voor dergelijke rampen in Nederland op een hoger niveau brengen. En als zich een olieramp zou voordoen, kunnen we ook ter plekke een basistraining geven aan de mensen die willen helpen.’
Noren sturen jagers naar het strand, Nederlanders vangen olievogels op en maken ze schoon
DE WADDEN
Schuimkoppen in het glas
SPECIAALBIER UIT HARLINGEN
Het beste bier van Noord-Nederland is bijna zwart, heet De Dokwerker en komt uit Harlingen. Buitendijks, in een oude loods op de Nieuwe Willemskade, werken de brouwers Johan ten Hoor en Gerard Ypenga van Brouwdok toe naar hun ultieme droom: ‘Over vijf jaar willen we bier brouwen van Waddenzeewater.’
TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA
Het is zondag en druk op de kade van Harlingen. Dagjesmensen wandelen naar de pier waar je vrij uitzicht hebt over de Waddenzee. Naar de oude loodsen op de kade kijken weing mensen. Maar daar zal snel verandering in komen. Er liggen plannen om van dit verwaarloosd industriële stukje Waddenzee een bruisende plek te maken. De mannen van Brouwdok zijn er al aan het pionieren. ‘Ik heb altijd al het plan gehad om hier op de kade terecht te komen. We heten daarom ook Brouwdok’, aldus Johan ten Hoor. Op zijn visitekaartje staat hij omschreven als proefbaas, internationaal bieravonturier en soulsurfer. Vandaag is hij de uitbater van het proeflokaal dat elke vrijdag en in het weekend open is voor publiek. ‘Ik kom van het zeezeilen en er is niks mooiers dan wanneer je na een lange reis eindelijk de haven binnenkomt en dat daar dan een brouwerij zit. Dat blijft je hele leven in je geheugen gegrift.’
Bier als toetje
Gerard Ypenga stelt zich voor als de brouwer van de twee. In een aparte ruimte in de loods is hij in de weer boven stomende ketels. ‘We hebben een hopveld bij een zorgboerderij in Tritzum en een keer per jaar maken we met de oogst die we binnenhalen een hopbiertje. De smaak varieert. Vorig jaar smaakte hij naar
sinaasappeltjes, nu moeten we nog maar even kijken wat het wordt.’ Het ruikt er nu sterk naar de granen en mouten die net uit het pruttelende mengsel gehaald zijn. ‘Dat gaat straks weer naar de varkens van de zorgboerderij. En van die varkens worden vervolgens worstjes gemaakt die op ons kaas- en worstplankje liggen.’
Zes jaar geleden begon hun gezamenlijke bieravontuur in een schuurtje in de achtertuin van Ypenga. Inmiddels hebben ze twaalf commerciële biertjes ontwikkeld. De allereerste was Ús Ale, een licht biertje. ‘Heerlijk bij een hamburger, maar ook bij een couscoussalade of andere zomerse gerechten’, vertelt Ten Hoor. Landelijke naamsbekendheid hebben ze nu met hun prijswinnende bier De Dokwerker. Ten Hoor: ‘Dat is een heel donker, bijna zwart bier. De smaak is koffie-achtig, chocoladeachtig en je proeft er ook een beetje salmiak of drop tussendoor. Dit drink je niet als een gewoon pilsje. Een flesje van 33cl delen mensen bijvoorbeeld met een kaasje na het eten, als een soort toetjesbier.’
Exotische smaken
Gevraagd naar wat speciaalbier nou zo speciaal maakt, is het antwoord: ‘In Nederland is alles speciaalbier, zolang het geen pils is. Want pils is wel bier, maar bier is geen pils’, zegt Ten Hoor stellig.
‘Bij speciaalbier werk je veel meer met je mouten en hoppen. Pils is gemaakt met maar één soort mout, de pilsmout.’ Vanuit de achtertuin van Ypenga hebben de bieren van Brouwdok hun weg gevonden naar de betere restaurants, de veerboot en zelfs de supermarkt. Ten Hoor: ‘Mensen zijn weer op zoek naar puurheid en exotische smaken. Vroeger hadden we alleen zilvervliesrijst, maar nu eet iedereen wel bulghur of quinoa.’ Die puurheid willen de makers ook in hun bierflesjes stoppen: ‘Wij zijn echte puristen, we houden van de basis: het water, de mout, hop en gist. Die hebben al een enorme smaakvariatie. Onze speelruimte zit in de zoektocht naar de beste mouten en hoppen en de variaties in het brouwproces.’
Bier van zeewater
De komende tijd wordt de loods flink verbouwd. Er komt een groter proeflokaal en een gigantische brouwinstallatie waarmee in een keer 2000 liter bier gemaakt kan worden. In hun hoofd zijn ze allang weer een stap verder. ‘Over vijf jaar hopen we bier te maken van Waddenzeewater. Dat is een heel duur proces, dat waarschijnlijk neerkomt op het destilleren van zout water. Op Curaçao is dat al eens gedaan, dat waren heel lekkere biertjes. Ik ben benieuwd, we gaan het gewoon proberen.’
Korting bij Brouwdok
Nieuwsgierig geworden naar de Harlinger speciaalbieren? Lezers van het WADDENmagazine krijgen de hele maand januari 5% korting op een besteding in de webshop van Brouwdok. Gebruik bij de bestelling de kortingscode: WaddenSmaak5. Neem snel een kijkje op www.hetbrouwdok.nl
www. wadden vereniging .nl
Deining
De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied.
Vaker waddennieuws ontvangen? Een abonnement op de digitale nieuwsbrief is gratis: www.waddenvereniging.nl
TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER, JOJANNEKE DRIJVER, HANS REVIER, ASTRID VAN DE WEIJENBERG
MESSAGE IN A BOTTLE
In een van de flessen, gevonden tijdens het WaddenWerkWeekend (zie ook pagina 32 t/m 35), zat een briefje van de toen vijfjarige Carl Marchant, een Britse jongen die de fles op 9 augustus 1987 vanaf de pier in Dover in zee heeft gegooid. De
Waddenvereniging plaatste een oproep en een foto van het gevonden briefje op Facebook en zo toonde zich de kracht van social media. Carl, die intussen 35 jaar is, werd al snel gevonden en nam contact op met Frank van Dijk, een van de deelnemers
aan het WaddenWerkWeekend. Van Dijk is tevens radiopresentator en interviewde Carl Marchant in zijn radioshow. Het interview is terug te luisteren via: bit.ly/carlmarchantpost
HAAGSE KRINGEN
De Waddenvereniging is blij met de zinnen over de Wadden in het regeerakkoord. Het resultaat van jarenlang lobbyen. De nieuwe coalitie stelt: 'Er komt één beheerautoriteit voor de Waddenzee die een integraal beheerplan uitvoert, waardoor betere bescherming van natuurgebieden gecombineerd wordt met beter visbeheer.’ Daarnaast is er aandacht voor het open waddenlandschap: ‘Het beschermen van belangrijke open ruimtes zoals het Groene Hart, de Waddenzee en de Veluwe blijft een belangrijk onderdeel van het nationaal ruimtelijk beleid.’
HET WAD VOLGENS…
medewerkers van de Waddenvereniging over wat hun bezighoudt
Programmamedewerker ELLEN KUIPERS heeft een droombaan.
• Leeftijd: 48
• Burgerlijke staat: samenwonend, twee kinderen
• Opgeleid als: bioloog/milieukundige
• Woont in: Dronrijp
In 2013 signaleerde de Rekenkamer diverse problemen rond het beheer van de Waddenzee. In de Samenwerkingsagenda Beheer Waddenzee proberen de verschillende beheerders van de Waddenzee te komen tot een beter beheer. In 2018 willen zij samenwerken als waren ze één beheerder. Maar in de recent gepubliceerde tussentijdse evaluatie van dit proces staat dat het onzeker is of dit doel haalbaar is. ‘Juist daarom is het zo belangrijk dat de nieuwe regering door gaat pakken met het beheer’, stelt Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging. Lees ook zijn column op pagina 22.
MEIKE, BEDANKT!
‘YES! Het is gelukt! 50 kilometer trailen over Terschelling!’ Vol trots laat Meike Kuipers ons weten dat zij erin is geslaagd de trailrun te voltooien. De jonge Groningse liet ons weten dat zij zichzelf wilde uitdagen met deze run en geld wilde ophalen voor de Waddenvereniging. Dat is gelukt! En nog beter dan ze had durven dromen: ‘Ik heb samen met familie, vrienden, collega’s en andere sponsoren € 709,99 opgehaald. Geweldig toch?’ Dat dit fantastisch is beaamt directeur Arjan Berkhuysen: ‘We zijn enorm blij met mensen die de Waddenvereniging op welke manier dan ook steunen! Gefeliciteerd Meike, wat een prestatie.’ Naast finishen en het mooie geldbedrag dat Kuipers bij elkaar heeft gelopen was er nog een bonus: ‘Ik heb zo genoten. Wat een mooie tocht: klimmetjes, uitzichten, paddenstoelen, dieren, duintoppen en het strand. Voor ik het wist, was de finish al in zicht en heb ik mijn doel bereikt.’ Na 5 uur en 44 minuten kwam ze binnen, als vierde vrouw op de 50 kilometer.
‘We
moeten groot denken’
‘Bij de Waddenvereniging ben ik een soort manusje-van-alles. Ik doe heel verschillende dingen. Nu werk ik bijvoorbeeld aan scheepvaartveiligheid en rampenbestrijding. Maar ook de delfstofwinning en de militaire activiteiten zitten in mijn pakket. Toen ik in 2002 de vacature bij de Waddenvereniging in de krant zag staan, vond ik het meteen een droombaan. Ik groeide op in Twente, maar kwam ook veel in het waddengebied. Om te zeilen, maar ik kampeerde ook op de Appelhof op Terschelling. We gingen dan bepakt en bezakt op de fiets in twee dagen van Hengelo naar Harlingen. Natuurlijk was het dan feest, maar ook ging ik uren dwalen op de Boschplaat.
Bij de Waddenvereniging is geen dag hetzelfde. Voor mij vormt het waddengebied een onuitputtelijke bron van inspiratie en elke keer leer ik weer nieuwe dingen. De komende jaren staan we voor ingewikkelde afwegingen. De klimaatverandering dwingt ons tot keuzes. Hoe gaan we om met het behoud van het open landschap en de overgang naar de opwekking van duurzame energie. De Waddenvereniging moet de rust nemen om ‘groot te denken’ en de juiste keuzes te maken. Dan kunnen we het verschil maken.’
HENK POSTMA
Deining
WADDEN CENTER
2018 wordt een belangrijk jaar voor het onderwaterleven in de Waddenzee. Tijdens verschillende evenementen is er aandacht voor het belang van de Waddenzee als vitaal knooppunt voor vogeltrekroutes
en zwemwegen. En op 24 en 25 maart opent het nieuwe Afsluitdijk Wadden Center haar deuren voor het publiek. Dit wordt hét startpunt voor een bezoek aan de Vismigratierivier. Verder kunnen bezoekers exposities bekijken over de
ontstaansgeschiedenis en toekomst van de Afsluitdijk, maar ook meer leren over het IJsselmeer, de Waddenzee, trekvissen en natuurlijk de Vismigratierivier. Het dak van het beleefcentrum biedt mooie vergezichten.
De Waddenvereniging is initiatiefnemer van de Vismigratierivier, een slingerende rivier dwars door de Afsluitdijk, waardoor vissen vanaf 2020 weer onbelemmerd heen en weer kunnen trekken tussen zoet en zout water. Vissen spelen een cruciale rol binnen het voedselweb. Als het goed gaat met de visstand, gaat het ook goed met de rest van het voedselweb. Op dit moment gaat het niet goed met de visstand. Met projecten als de Vismigratierivier willen we daarin verbetering brengen.
Er is enthousiast gereageerd op de oproep in het vorige WADDEN-magazine voor kandidaten voor het Wadledenberaad, de benaming voor de ledenraad nieuwe stijl. Daar zijn we blij om. Afgelopen maand heeft de verkiezingscommissie zich gebogen over de aangemelde kandidaten. We zijn verheugd over het aantal en de kwaliteit. We hebben een mooie lijst kandidaten (aangevuld met een aantal kandidaten uit de oude ledenraad) samengesteld, met expertise op verschillende gebieden. Op waddenvereniging.nl/ledenraad stellen de achttien leden zich voor. Vanaf 2 december kunt u stemmen. Geen internet? Bel dan 0517-493693 en wij zorgen dat uw stem niet verloren gaat. De stemming sluit op 31 december. Zo kunnen we in januari 2018 van start gaan met een enthousiast en nieuw Wadledenberaad.
VERSTEKELINGEN
AAN BOORD
De onzichtbaren
In het ballastwater dat schepen lozen in de haven wemelt het van exotisch leven. Soms groeit zo’n verstekeling van elders uit tot een invasieve exoot, die de lokale dieren of planten bedreigt. Helpen de zuiveringsinstallaties aan boord van schepen voldoende?
TEKST: MARCUS WERNER
Bij goed weer zijn ze te zien vanaf het Noordzeestrand van een Waddeneiland: grote zeeschepen die gestaag aan de horizon voorbijkruipen. Ze varen over de zogeheten TE-scheepvaartroute boven de Waddeneilanden. Sommige schepen slaan af naar havens als Harlingen en Eemshaven. Misschien komen ze wel uit Sjanghai in China, een oliehaven in de Golfregio of een Noord-Amerikaanse haven. Ze vervoeren containers met consumentengoederen, brandstoffen, auto’s en voedsel. Maar vaak vervoeren die schepen ook duizenden, misschien wel miljoenen verstekelingen die onzichtbaar meevaren, diep onderin het ruim. Het zijn zeeplanten en -dieren die zijn opgezogen met het zeewater dat zeeschepen als ‘ballastwater’ innemen nadat zij hun lading hebben gelost,
om veilig te kunnen varen. Bij aankomst in de laadhaven wordt het ballastwater weer van boord gepompt. Omdat de jonge stadia van de meeste zeedieren en ook zeewieren meestal piepklein zijn, komen zij makkelijk mee in het ballastwater. Fytoplanktonsoorten, de microscopisch kleine plantjes die aan de basis van de voedselketen in zee staan, worden massaal opgezogen. Wanneer via het ballastwater van schepen zeeleven in zeegebieden komt waar het niet van nature thuishoort, is er het gevaar van invasieve exoten. Dit zijn soorten die, omdat zij bijvoorbeeld geen natuurlijke vijanden hebben, de ecologische plaats van inheemse soorten overnemen. In het uiterste geval kunnen zij het plaatselijke zeeleven overwoekeren en gehele ecosystemen ontregelen.
Roofzuchtige ribkwal
Zo kwam de Chinese wolhandkrab een kleine eeuw geleden met schepen mee naar Europa. Inmiddels leeft de forse krab in bijna alle Europese binnenwateren en veroorzaakt met de holen die hij in oevers graaft grote economische schade. En hoewel expres door mensen uitgezet, is de Japanse oester ook een voorbeeld van een exoot die in zijn nieuwe woongebied zeer goed is aangeslagen. In de Waddenzee zijn Japanse oesterbanken inmiddels een vertrouwd gezicht. Een beruchte invasieve exoot is de Amerikaanse ribkwal, die vrijwel zeker in ballastwater de Atlantische oceaan is overgestoken. Het kwalachtige dier, een gulzig roofdier van dierlijk plankton, zorgde in 1989 in de Zwarte Zee voor de complete instorting >
ROEIPOOTKREEFTJE
Waddenzee’s most unwanted
Uit de top-10 van meest ongewenste, mogelijk invasieve exoten van het IMO (waaronder ook zoetwatersoorten) kunnen er vier problemen geven in de Waddenzee:
• Cholera-bacterie en toxisch fytoplankton als het voor vissen giftige Pfiesteria , een soort alg.
• Kieuwpootkreeft
• Aziatische kelp
• Noord-Pacifische zeester
NOORD-PACIFISCHE ZEESTER
‘De exotendruk stijgt: er komen en met een grotere
van de ansjovisvisserij. Al ruim tien jaar is de roofzuchtige Amerikaanse ribkwal ook aanwezig in de Noordzee en Waddenzee, maar heeft daar nauwelijks schadelijke effecten, omdat andere kwallen hem opeten.
Ballastwater zuiveren
De Internationale Maritieme Organisatie (IMO) wil intussen de risico’s van met zeeschepen meeliftende exoten zo veel mogelijk beperken. In 2004 werden richtlijnen opgesteld voor de maximale hoeveelheden nog levend zeeleven dat geloosd ballastwater mag bevatten: hooguit tien stuks groter dan 50 micrometer per kubieke meter en eenzelfde grens voor organismen tussen de 10 en 50 micrometer, maar dan per milliliter. Voor de duidelijkheid: een micrometer is een duizendste millimeter. Om die richtlijnen
te halen zijn speciale ballastwater behandelingssystemen aan boord van schepen nodig, die sinds de IMO-regelgeving volop in ontwikkeling zijn. Mede door jaren van touwtrekkerij over welke schepen ballastwaterinstallaties moeten installeren en op welke vaartrajecten de IMO-richtlijnen kunnen vervallen, zijn de IMO-regels pas afgelopen september algemeen van kracht geworden. Na 2010 gebouwde grote zeeschepen zijn overigens steeds uitgerust met ballastwaterzuiveringsinstallaties.
Exotendruk neemt toe
Het is niet zo dat door het drukke internationale scheepvaartverkeer allang alle mogelijk schadelijke exoten wereldwijd zijn verspreid, vertelt Peter Paul Stehouwer, een expert in soorten die in ballastwater
er meer tegelijk aan kans op levensvatbaarheid’
leven. Zo werden in de haven van San Francisco veertig jaar geleden alle inheemse roeipootkreeftjes - een belangrijke voedselbron voor vissen - vervangen door Aziatische soorten die per schip arriveerden. ‘Maar nu wordt hun plaats ingenomen door weer andere Aziatische roeipootkreeftjes. Er gebeuren altijd onverwachte dingen.’ Ook omdat schepen steeds groter worden en de vaartijden korter, zijn de IMO-regels nuttig. ‘De ‘exotendruk’ stijgt: er komen er meer tegelijk aan en met een grotere kans op levensvatbaarheid.’ Stehouwer promoveerde in 2016 aan de Rijksuniversiteit Groningen op een onderzoek naar de overleving van fytoplankton na het passeren van ballastwater behandelingssystemen.
Fijnere filters
Op zeeonderzoeksinstituut NIOZ op Texel, waar hij zijn onderzoek uitvoerde, was Stehouwer ook werkzaam bij de commerciële NIOZ-poot die ballastwatersystemen aan de IMO-normen toetst. De meest gangbare goedgekeurde systemen maken gebruik van uv-licht dat DNA in plankton beschadigt, of gebruiken chloor om het zeeleven in ballastwater te doden: ‘Net als in een zwembad.’ Bijna alle systemen werken met filters die zeeleven groter dan 50 micrometer tegenhouden en een aantal heeft nog fijnere filters.
De IMO-richtlijnen zijn voldoende effectief, zegt Stehouwer: ’Ze houden 99,9 procent van de verstekelingen tegen.’ Wel ontdekte Stehouwer in zijn onderzoek dat bepaalde soorten zogeheten diatomeeën, van kleiner dan 10 micrometer maar ook veel van
De Amerikaanse ribkwal, ook in de IMO top-10, heeft de Waddenzee bereikt maar veroorzaakt geen schade. Bepaalde kolonievormende diatomeeën die lange kettingen vormen kunnen het Waddenzeeecosysteem ontwrichten, omdat ze moeilijk zijn te eten door van diatomeeën levende vislarven.
tot 50 micrometer, voldoende overleven om opnieuw op te bloeien. Diatomeeën zijn essentieel voor het voedselweb van de Waddenzee en sommige exotische soorten kunnen problemen geven. ‘Maar de hergroei vond plaats onder ideale omstandigheden, die je in havens meestal niet hebt’, aldus Stehouwer. ‘De IMO zegt niets over de heel kleine organismen. Het zou een verbetering zijn wanneer dat gat in de richtlijnen gedicht wordt.’ Toch vraagt een groter probleem eerst aandacht, zegt hij: ‘Op scheepsrompen lift ook zeeleven mee, sinds giftige chemicaliën in aangroeiwerende verf werden verboden. Het is heel lastig daar iets tegen te verzinnen.’
CHINESE WOLHANDKRAB
JAPANSE KELP. AMERIKAANSE
De sweater 'Wijs met de Waddenzee' is terug! Te vinden in de webwinkel via www.waddenvereniging.nl
ColumnArjan
Eindelijk wordt de Waddenzee straks beheerd door één autoriteit, juicht Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging.
Kapitein
Sorry, ik kan niet anders dan er even een draai aan geven. Bij dit WADDENmagazine ligt het voor de hand iets te schrijven dat past bij het thema: scheepvaart. Dat is voor mij geen probleem, aangezien ik jaren voor rederij Nedlloyd heb gewerkt. Ik hou van de zweem van avontuur die schepen bij mij oproepen als ik ze het ruime sop zie kiezen. Maar eerlijk gezegd wil ik gewoon over iets heel anders schrijven. Het is namelijk gelukt! Na jaren van trekken en duwen is het zover. Er is een knoop doorgehakt over het beheer van de Waddenzee! Ik ben er nog helemaal vol van. Vorige week opende ik zenuwachtig het nieuwe regeerakkoord en daar stond het: ‘We spannen ons in voor herstel en behoud van de Nederlandse natuur, bijvoorbeeld met de oprichting van één beheerautoriteit voor de Waddenzee.’ En iets verderop stond het nog een keer in de tekst. Bam!
Nog maar vijf jaar geleden besteedden we een compleet WADDENmagazine aan het onderwerp beheer van de Waddenzee. Daarin schreven we dat we samen met collega-natuurorganisaties, inwoners en gebruikers wilden toewerken naar één autoriteit. We hebben vervolgens campagnes gevoerd, we hebben vele Kamerleden op het wad ons verhaal verteld, we hebben uitgezocht hoe er in andere landen wordt beheerd en samenwerking gezocht met de mannen en vrouwen die nu al beheren in het gebied. En, nu komt de link met het thema van dit nummer, we schreven in het WADDENmagazine van vijf jaar geleden ook een ludieke verkiezing uit: ‘Wie is de ware Waddenkapitein?’ Het ontaardde destijds in een wat chaotische wedstrijd zonder winnaar. Vijf jaar later kijk ik uit naar de Waddenkapitein die straks in het Noorden aanmonstert.
WAD4U WAD4U
Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.
HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: WADDENVERENIGING POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-493693
E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL WIL JE DE DIGITALE JEUGDNIEUWSBRIEF
ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES NAAR INFO@WADDENVERENIGING.NL
TEKST: LIDEWIJ KEMME
HEEN-EN-WEER-BOOT
WAD4U vaart mee op de veerboot naar Texel. Hoe komt zo’n zware boot eigenlijk naar de overkant?
Waterpas
Het duurt maar een halfuurtje, met de veerboot naar Texel over het Marsdiep, maar het is op zich al een belevenis. Met (maximaal) 320 auto’s en 1750 passagiers aan boord weegt het schip zo’n zeven miljoen kilo. En toch blijft het drijven! Daarvoor moet het wel gelijkmatig zijn geladen. Stewards geven de auto’s precieze aanwijzingen waar ze moeten gaan staan. Met een digitale waterpas houden ze de balans van het schip in de gaten.
Joystick
Even van de ene kant naar de andere kant van het Marsdiep, dat kan op de automatische piloot zou je denken, maar er staat een sterke stroming. Wind en getij zorgen telkens voor andere omstandigheden, dus de kapitein zit altijd aan het roer… in dit geval ziet dat er uit als een joystick.
Het schip heeft twee dezelfde stuurhutten op 18 meter hoogte. Zo hoeft het niet te keren voor de terugweg. De kapitein heeft een stuurman die hem kan vervangen in geval van nood. Onderin het schip is de con trolekamer waarin de ma chinisten op schermen alles in de gaten houden. Bijvoor beeld of de grote laaddeuren goed gesloten zijn vóór de afvaart.
Vlotten
Op het schip hangen overal opblaasbare vlotten. Mocht er toch nog iets misgaan, dan is er voor iedereen een plekje. Tweeduizend mensen kunnen dan binnen een halfuur het schip verlaten. De hele bemanning woont op Texel, want stel dat er plotseling ’s nachts een zieke vervoerd moet worden, dan moeten ze meteen aan het werk kunnen.
WAD4U WAD4U
WAD4U WAD4U
Meevliegers
Wanneer je met de veerboot naar een
Waddeneiland gaat, zie je altijd meeuwen meevliegen op jacht naar eten. De schroef van de boot brengt kleine visjes naar boven en toeristen gooien brood. Soms zie je een kauwtje dat meereist aan dek. Dat is makkelijk te herkennen, maar die meeuwen lijken nogal op elkaar.
De KOKMEEUW herken je aan zijn bruine masker, in de winter blijft daarvan alleen nog een ‘koptelefoontje’ over.
Een ZILVERMEEUW heeft een rode stip op zijn gele snavel en lichtgrijze vleugels.
De KLEINE MANTELMEEUW heeft ook zo’n rode stip, maar zijn jasje is veel donkerder. (De grote mantelmeeuw heeft roze poten in plaats van gele.)
Een KAUWTJE heeft een elegant zwartgrijs verenkleed.
Vogels van dichtbij fotograferen is lastig. Maar dit is je kans! Met een zoomlens kun je ze goed dichtbij halen. De achtergrond wordt al snel wat waziger, wat een mooi portret kan opleveren. Laat je camera wel ergens op steunen, want de kans op bewegingsonscherpte is groter naarmate je verder inzoomt. Als je mazzel hebt is de lucht strakblauw, dat levert de vrolijkste foto’s op. Maak veel foto’s en bewaar alleen de mooiste. KOKMEEUW
KAUW TIP
Werelderfgoed Wrakkenzee
De Waddenzee werd door UNESCO in 2009 uitgeroepen tot Werelderfgoed vanwege de unieke natuur. Maar UNESCO had de titel ook aan de Waddenzee kunnen geven omdat er honderden scheepswrakken liggen. Ze vormen een bijzonder historisch archief. Drie kenners vertellen wat zij het mooiste wrak vinden.
TEKST: FRANK PETERSEN FOTO'S: © MUSEUM KAAP SKIL
E.A.
De afbeeldingen op deze pagina's zijn voorbeelden van uit de wrakken van de Waddenzee opgedoken voorwerpen.
WRAK 1
Scheurrak SO1
Martijn Manders , die als maritiem archeoloog bij de Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed werkt, weet direct wat zijn lieveling is: ‘De Scheurrak SO1 is er eentje die qua vondsten de mooiste van de hele wereld is. Terwijl het maar een eenvoudige graanvaarder is uit het einde van de 16e eeuw. Maar uit ons onderzoek aan het wrak bleek dat het op meerdere fronten cruciaal was in het grote verhaal van de Nederlandse geschiedenis en de aanloop naar de Gouden Eeuw.’ Eind 16e eeuw groeide de graanhandel enorm. Manders: ‘Kleine schepen voeren naar de Baltische Staten maar voldeden niet meer bij de groeiende vraag. Aan dit wrakje konden we ontdekken hoe de scheepsbouwers toen probeerden om met nieuwe technieken grotere schepen te maken. Het zonk tijdens de grote
Geelkoperen scheerbekken 17e eeuw Spaanse
Kerststorm van 1593. Tientallen schepen zijn die nacht bij de rede van Texel vergaan. We schatten dat veertienhonderd zeelieden stierven. Dat was een ramp. Verzekeraars, of assuradeurs zoals ze toen heetten, leerden van de grote schade door die zware storm.’ Een van de assuradeurs was Roemer Visscher die in één nacht meerdere schepen verloor. ‘Hij moet erg onder de indruk zijn geweest van de ravage in die nacht. In 1594 werd zijn dochter geboren die als tweede naam Tesselschade kreeg. Zij werd later de grote inspiratiebron voor beroemde Nederlandse schrijvers uit de Muiderkring, zoals Vondel. Zo blijft een klein gezonken scheepje verbonden aan onze geschiedenis en cultuur. De Waddenzee, de wrakken, maar ook de eilanden en de hele kuststreek zijn een unieke mengeling van cultuur en natuur. Daar moeten we zuinig op zijn.’
‘Tijdens de grote Kerststorm van 1593 vergingen tientallen schepen’
WRAK 2
Thasos
Jan Berghuis is sleepbootkapitein en in zijn vrije tijd voorzitter van Duikteam Ecuador op Terschelling. ‘Met ons schip de Ursus hebben we duiken gemaakt naar allerlei wrakken in de Noordzee, in de zeegaten tussen de eilanden en ook wel in de Waddenzee. Voor mij is een van de leukste wrakken de Thasos. Het is altijd aantrekkelijk om op dat wrak te duiken. Het is een serieus groot
schip van ruim 80 meter lang uit 1885. Ook de diepte van de ligplaats maakt het zo mooi: 18 tot 20 meter diep, een echt serieuze duik. Omdat het zicht in de Noordzee niet zo goed is ben je vaak al op 15 meter diepte als je ineens iets groots ziet opdoemen. Dat blijft een verschrikkelijk leuk gevoel.’ Thasos voer met zowel stoomturbines als zeilen. ‘En voor mij is het wrak als een soort doos van Pandora. Soms vind je er twee jaar niets en dan ineens kom je weer totaal nieuwe vondsten tegen. Kopjes, schoteltjes,
Spaanse majolica kan 17e eeuw
WRAK 3
Flessenwrak
De rede van Texel was in de Gouden Eeuw als de luchthaven Schiphol nu. Druk en met een economische macht die verder reikte dan de oppervlakte van het eiland. Veel zeeschepen zijn op de rede gezonken. ‘Een mooie plek om te duiken naar wrakken’, vertelt Gerrit Jan Betsema van Duikclub Texel. ‘Er liggen héél veel wrakken hier in de Waddenzee en dat maakt het lastig om uit te kiezen. Maar ik heb er toch eentje uitgezocht. Die noemen wij het Flessenwrak. We noemden hem zo nadat we hem 35 jaar geleden ontdekten recht voor de haven van Oudeschild. Het wrak lag op 8 meter diepte en we vonden er in eerste instantie vooral kattenkoppen, dat zijn van die bolle wijn- of portflessen uit
naaimachines, ik ben al van alles tegengekomen. Het gekke is, je ziet onder water niets, alles gaat op de tast. Als je je hand in een gat steekt op dat wrak weet je nooit wat je gaat voelen. Dat maakt het extra spannend. Al in onze eerste serie duiken op Thasos in 1988 vonden we een servies van schitterend fijn porselein. Zelf heb ik zo’n teer porseleinen kopje op de schoorsteenmantel staan, maar een ander lid van onze club gebruikt dat servies gewoon om elke dag van te eten.’
NAMEN HERLEVEN
Op de eilanden kom je verschillende namen tegen die verwijzen naar de wrakken op de zeebodem. Enkele voorbeelden:
• Lutine: ooit een schip vol goudstaven, nu een eetcafé op Vlieland.
• OKA18: ooit een Russisch vrachtschip dat in 1966 bij Formerum verging, nu al jaren een bekende danskroeg in West-Terschelling.
• Thasoslaan: ooit een Duits vrachtschip, nu een straat in West-Terschelling met 25 huizen.
de VOC-tijd. Wat ik zelf bijzonder vond was een soort gewichtje dat ik opdook. Geen idee wat het was. Een maat van me vond bij datzelfde wrak wat radertjes en een andere maat een koperen plaat. En wat bleek, dat waren stukken van wat ooit een staande klok was. Dus dat moet dan toch best een belangrijk schip geweest zijn, denk ik dan. Toen we dit wrak ontdekten, lagen eerst alleen de spanten bloot. Dan gaat de stroming nog sneller om die spanten draaien en woelt zo langzaam het hele schip bloot. Maar de bodem van de Wad denzee is hier zo dynamisch dat het na een paar jaar weer helemaal met zand werd overspoeld. Het wrak is nu denk ik al weer 25 jaar helemaal afgedekt en niemand kan er nu meer bij. Ik heb nog steeds geen idee welk schip dit nou precies was.’
Industrieel Engels aardewerk 1820
Majolica bord
Zandloper
Grote getallen
Ten noorden van de Waddeneilanden loopt een van de drukste zeevaartroutes ter wereld. Ook op het wad zelf is het een komen en gaan van boten. De scheepvaart in cijfers. TEKST: MARCUS WERNER
Schepen zijn niet weg te denken uit de Waddenzee. Neem alleen al de veerboten. Voor de eilanders zijn ze van levensbelang en voor veel toeristen vormen ze het begin van een vakantie. Maar er vaart nog veel meer op de Waddenzee: plezierjachten, motorboten, klippers, tjalken, vissersschepen, zeeschepen, binnenvaartschepen, schepen die zeehondentochten verzorgen, allerlei werkschepen en zelfs af en toe een cruiseschip.
Hoewel schepen relatief milieuvriendelijke en efficiënte vervoermiddelen zijn, hebben ze wel invloed op de natuur. Op zijn minst veranderen zij het uitzicht, kunnen vogels en zeehonden verstoren, en met hun motorgeluid zeezoogdieren en ander zeeleven beïnvloeden. In het ergste geval leiden scheepsongelukken tot vervuiling met olie en andere voor het milieu schadelijke stoffen. Daarnaast moet er, om de vaargeulen voor schepen bevaarbaar te houden, worden gebaggerd. Dat leidt tot bodemverstoring en troebel water. Hoewel de CO2 uitstoot van schepen per vervoerd gewicht of aantal personen veel lager is dan dat van andere vervoermiddelen, stoten zij door de zware stookolie die zij als brandstof gebruiken toch nog veel ongezonde zwavel uit en ook roetdeeltjes die de klimaatopwarming versterken.
Ongelukken
Het aantal scheepsongelukken in de Waddenzee bedroeg tussen 2009 en 2015:
gemiddeld per jaar
recreatievaart, vooral strandingen
aantal ongelukken met uitstroom olie/chemicaliën
Baggeren
De baggeractiviteiten aan de vaarwegen tussen 2013 en 2015 gemiddeld in m3:
Zeegat Ameland/ Schiermonnikoog
De zeventien grootste schepen ter wereld stoten samen meer zwavel uit dan alle auto’s wereldwijd.
(Bron: Basismonitoring Waddenzee)
Zeegat HarlingenTerschelling/Vlieland 730.000 m 3
Zeegat Ameland/ Schiermonnikoog
m 3
Zeegat Terschelling/ Ameland
m 3
Ter illustratie: 1 m3 is 12,5 volle kruiwagens.
Gigant
Het grootste schip
dat via de Waddenzee de Eemshaven kan bezoeken
per januari 2018 is:
Panamax 5 klasse bulktransportschip, lengte 225 m, breedte 32 m, diepgang 14 m, 73.600 ton geladen.
Vaarbewegingen
Boven de Waddeneilanden passeren per jaar 21.275 schepen, waarvan 383 olietankers. Het aantal scheepsbewegingen op de Waddenzee in 2015 was:
• Noordzee ↔ Eemshaven
• Stevinsluis ↔ Den Helder 17.750
• Harlingen ↔ Vlieland/Terschelling 18.000
• Holwerd ↔ Ameland 17.800
• Lauwersoog ↔ Schiermonnikoog ↔ Noordzee 13.000
Havens
De drie zeehavens aan de Nederlandse Waddenzee verwerken heel wat goederen:
DEN HELDER
Lading gelost/geladen 2014
Droge bulkgoederen*Algemene lading**
HARLINGEN
Lading gelost/geladen 2016
Verschil t.o.v. 2011
Verschil t.o.v. 2015
Totale lading zeeschepen 1.780.900 ton +16% - waarvan containers 22.975 stuks +16%
Totale lading binnenvaartschepen 1.940.000 ton +9%
DELFZIJL/EEMSHAVEN
Droge
Lading gelost/geladen 2014
* Droge bulkgoederen kunnen zijn: kolen, graan, zand
Verschil t.o.v. 2011
** Algemene lading: bv. containers met consumentengoederen, machines/materialen voor bouw windparken
'Op de Waddenzee blijft de natuur de baas'
De liefhebber
In de serie De liefhebber portretteert het WADDENmagazine een echte waddenfan.
Deze keer: LYKELE POEPJES, al zestig jaar zeeman en schipper van vissersboten, sleepboten, zeilboten en rondvaartboten. Een Friese zeebonk die uren kan vertellen over zwaar werk en zwaar weer op de Waddenzee.
TEKST EN FOTO'S: FRANK PETERSEN
Oliejassen
‘Ik was tien jaar toen ik voor het eerst meeging naar zee. Garnalen vissen met mijn vader. ’s Nachts de haven uit, ik vocht tegen de slaap in de hut. De uitlaat van de motor liep door dat hutje en daar hingen onze oliejassen. Ik ruik het nog. Dan zat ik daar lekker warm, op de klap van de motor en sliep tot we gingen vissen. Op mijn twintigste was ik zelfstandig schipper. En het gevoel dat ik dan had als we de haven uit voeren. De zon die opkomt en al die vogeltjes om je heen. De ruimte en weidsheid die je ziet. Geweldig!’
Stiller
‘Toen de visserij minder werd heb ik ander werk gedaan. Een tijdje als steenzetter. Zwaar werk, maar wel bij de zee. Dat was fijn. Op een gegeven moment kon ik als kantonnier bij de sluis komen in Harlingen. Dan doe je het onderhoud van de sluis. Dat heb ik één jaar gedaan en ik werd almaar stiller en stiller. Het was mijn vrouw die zei: “Jij moet zien dat je weer op het water komt.”’
Sleper
‘Ik kon terecht op de sleepboot in Harlingen, de Anita. Dat paste me. We brachten schepen op en af de scheepswerf of naar de eilanden. We moesten ook wel gestrande schepen bergen. Dat was mooi werk. Bijvoorbeeld met mist de haven uit voor een gestrand schip bij Texel. Niets over de marifoon zeggen om de concurrent voor te zijn. Dat lukte en ik trok het
LYKELE POEPJES
Lykele Poepjes (71) werd geboren aan de haven in Makkum en verhuisde naar Harlingen voor de garnalenvisserij. Hij vaart al 61 jaar op de Waddenzee, waarvan ruim 25 jaar op de zeesleper Anita. Als hij een grote prijs zou winnen kocht hij een Lemsteraak. ‘Het perfecte schip om mee over de Waddenzee te zeilen.’ Lykele ziet elke dag wel even de Waddenzee en vaart nog vaak als schipper bij zeehondenexcursies vanuit Harlingen.
schip twee uur voor hoogwater los en bracht het veilig in de haven. Dat is dan echt een kick.’
IJsrivier
‘Werken op een sleper is mooi. Je kunt anderen helpen, dat past bij me. Net als de ruimte en vrijheid op zee. Het is ook een uitdaging, want je moet altijd je werk aanpassen aan de natuur. Zoals bij een klus op Vlieland in de winter. Er was veel ijs. Dan moest ik de haven eerst ijsvrij maken voordat we eruit konden. En dan met ijs op de ebstroom, als een ijsrivier vol schotsen. Een uur lang kwamen we met draaiende motor niet vooruit. Dan besef je weer: op de Waddenzee blijft de natuur de baas.’
OOK EEN LIEFHEBBER?
Deel dan uw waddenliefhebberij met ons. Vertel over een speciale plek, lievelingsrestaurant, favoriete traditie rondom de Wadden en wie weet bent u de volgende in deze rubriek. Hoe? Mail uw verhaal in een stukje van max. 300 woorden naar communicatie@ waddenvereniging.nl
samen schoonmaken
De Waddenvereniging hield dit jaar voor de 10e keer het WaddenWerkWeekend op Terschelling. Wat begon als een initiatief van een groepje vrienden, groeide uit tot een grote jaarlijkse opruimactie op het strand. Ondanks het succes denkt de Waddenvereniging na over een nieuwe aanpak.
TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER FOTO’S: HENK POSTMA
Dit jaar werd2200 kilo afval van het strand gehaald
Ontroerend is de 30 jaar oude flessenpost die tijdens het opruimen werd gevonden en de opsporingsactie die hierop volgde.
Zie Deining voor het verhaal achter de flessenpost.
‘Toen mijn dochter zes jaar oud was deden we voor het eerst mee met het WaddenWerkWeekend. Nu is ze zestien en elk jaar is ze mee geweest.’ Een trotse moeder wijst naar haar puberdochter die zich met een kop thee en haar mobieltje settelt op een van de picknickbankjes op het centrale veld. Camping Nieuw Formerum is weer omgetoverd tot een gezellige verzamelplaats van jong en oud. Kinderen rennen enthousiast met hun slaapzak van de ene naar de andere tent. Volwassenen herkennen elkaar nog van voorgaande jaren en de eerste toost wordt onderling uitgebracht.
Oud en nieuw
‘Als vriendengroep zochten we een manier om iets goeds te organiseren vanuit de Waddenvereniging. Een project dat we als vrienden konden oppakken en waar we onze schouders onder konden zetten. Echt geweldig om te zien hoe het weekend is uitgegroeid tot een jaarlijkse traditie’, vertelt Wouter van der Heij. Toch is het WaddenWerkWeekend niet alleen een samenkomst van oudgedienden. ‘Wie is er dit jaar voor het eerst bij’, vraagt Nils van Rooijen, die namens de organisatie het weekend opent. In de groep van 180 deelnemers gaan heel wat handen de lucht in. Een glimlach verschijnt op het gezicht van de werkgroepleden. ‘Daar doen we het voor’, roept Van Rooijen enthousiast.
‘Ruim je rotzooi op’
Na het avondeten geeft Plastic Soup Surfer Merijn Tinga een lezing. De kitesurfer heeft zijn bijnaam, zoals hij het zelf zegt, gekregen toen hij op zijn board gemaakt van plastic flesjes naar Engeland surfte om aandacht te vragen voor het plastic probleem. Een actie die de landelijke media wist te halen. Bij de actie hoorde een petitie voor statiegeld op kleine petflessen, die de surfer aan de Tweede Kamer aanbood. ‘Met statiegeld op alle plastic wegwerpflesjes is het aandeel van dit type zwerfvuil met 80 tot 95 procent te voorkomen’, vertelt Tinga. Ook vertelt hij over nog te nemen hordes en hoe het probleem wereldwijd aangepakt moet worden. Tinga: ‘Mijn missie is een schonere zee!’ Of er nog vragen zijn voor de surfer? De deelnemers van het weekend steken massaal hun hand op. Dat ook de jongere deelnemers kritisch en betrokken zijn blijkt wel uit het vragenvuur. ‘Heb je zelf wel eens plastic op straat laten slingeren?’
En: ‘Spreek jij mensen erop aan als je ziet dat ze afval niet in de prullenbak gooien?’
Tinga: ‘Zeker, ruim gewoon je rotzooi op!’
Topje van de ijsberg
Na een koude nacht onder een twinkelende sterrenhemel, zit iedereen weer fris aan het ontbijt. Dauwdruppels liggen als een deken over het terrein, maar de zon warmt de koude ledematen snel weer op.
‘Een perfecte waddendag’, zeggen twee vriendinnen lachend naar elkaar terwijl ze zich nog even warmen aan een kop koffie. Zo start in de vroege ochtend de schoonmaakactie op het Noordzeestrand van Terschelling. Van West naar Oost pakken de groepen het strand aan, gewapend met vuilniszakken en tuinhandschoenen. Stralend najaarsweer zorgt voor prachtige taferelen: talloze mensen die zich actief inzetten om het schitterende strand van Terschelling afvalvrij te maken. Het is een ontroerend beeld, want zo voel je je daadwerkelijk samen sterk. Zeker als je ziet hoeveel afval er binnen no-time is verzameld. Intrigerend hoe een stukje touw of plastic dat boven het zand uitsteekt soms het begin is van een enorme bult rotzooi die diep begraven is onder een dikke laag zand. ‘Het lijkt wel het topje van de ijsberg’, verzucht een deelnemer terwijl hij met vier anderen een enorm stuk landbouwplastic uitgraaft.
De natuur helpen
Wandelen op het strand, speurend met je ogen over het zand op zoek naar plastic afval. Het lijkt een beetje op schelpen zoeken, haast meditatief. Als je het met een
grote groep tegelijk doet, geeft het een voldaan en hoopvol gevoel. Met z’n allen maken we dat wat we zo mooi vinden nog een stukje beter en dragen zorg voor de natuur. Na een mooie en lange dag op het strand verzamelen alle groepjes weer bij de strandopgangen. Gevulde zakken worden opgehaald met een grote kar en direct worden er vondsten en verhalen uitgewisseld. Gezamenlijk keren we rozig en voldaan terug naar de camping, waar een warme maaltijd wacht en de lucht langzaamaan roze kleurt. Van samen schoonmaken word je heel gelukkig.
Bekijk een impressie van het weekend hier: bit.ly/waddenwerkweekendfilm
Dankzij de tomeloze inzet van onze vrijwilligers kon de Waddenvereniging tien jaar lang het WaddenWerkWeekend organiseren. Zo’n weekend van en voor wadliefhebbers voorziet duidelijk in een behoefte. Samen met de vrijwilligers gaan we nadenken over de toekomstige vorm en inhoud van het WaddenWerkWeekend. Uw ideeën stellen we zeer op prijs en ontvangen we graag via info@waddenvereniging.nl
WADLOOPSCHOEN THE MAKING OF
Een
onbekend pad
Samen met Blue LOOP Originals en ontwerpster Petra Beins ontwikkelt de Waddenvereniging een stijlvolle en duurzame wadloopschoen. In het laatste deel van dit drieluik: de evaluatie.
TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER FOTO’S: RENATE DE BACKERE
‘De gidsen van de Waddenvereniging hebben in de zomermaanden onze wadloopschoen getest en we hebben ze gevraagd om niet te schromen met het geven van feedback’, vertelt Ron van der Wiel, oprichter van Blue LOOP Originals. Doel van de uitgebreide testfase is om na te gaan of de schoen niet te snel slijt door de zoute en slikkige omstandigheden. Want alleen zo krijg je een duurzame schoen. ‘Daarnaast was de vraag wat het algemene beeld van de schoen is. Hebben we zo’n schoen nodig? Voegt het iets toe? Die vragen moeten beantwoord worden’, geeft Van der Wiel aan.
Te lange veters
De stapel feedbackformulieren op het kantoor van de Waddenvereniging in Harlingen maken nieuwsgierig. ‘Tijdens het seizoen heb ik veel gidsen zien testen en het zag er super uit’, vertelt vrijwilligerscoördinator Renate de Backere. ‘Een fantastisch idee dat zij excursies gaven met onze wadloopschoen aan. Het bood ook een mooie kapstok voor ons verhaal over duurzaamheid. Ik ben benieuwd wat ze van de schoen vinden’, zegt De Backere, terwijl ze de formulieren ordent.
Opvallend is de opbouwende kritiek. De gidsen waarderen het concept achter de schoen. Toch hebben ze ook op- en aanmerkingen. ‘Het zijn degelijke, stevige
'De wadloopschoen is onderdeel van ons verhaal over duurzaamheid'
schoenen die eigenlijk niet te vergelijken zijn met de lage surfschoentjes die ik elk jaar moet weggooien. Dit is absoluut een duurzamere oplossing’, schrijft een gids. Iemand anders vindt de veters ‘veel te lang’ en de luchtgaatjes zorgen voor irritatie: ‘Krijg er steeds wadslakjes en schelpresten in waardoor ik wondjes op mijn voet krijg.’ Ook de pasvorm laat soms te wensen over: ‘Deze schoen moet je dragen met sokken, anders zit het niet echt lekker.’
Oude gympen ook goed
‘Al met al zijn er geen uitzonderlijke verbeteringen ten opzichte van mijn huidige wadschoentjes, dus ik vraag mij af of het nodig is deze schoen op de markt te brengen’, meldt een van de gidsen. Een collega bij de Waddenvereniging geeft aan dat ze het niet nodig vindt een ‘mooie en stijlvolle’ schoen te dragen op het wad. ‘Als ik naar de stad ga, dan heb ik daar andere schoenen voor.’ Een van de gidsen geeft ook aan dat zij duurzaamheid anders interpreteert: ‘Wat is er mis met klassieke gympen op het wad? Ik loop al twee jaar op hetzelfde paar oude gympen en vind dat prima. Op deze manier heb ik een mooie bestemming voor mijn oude schoenen, waardoor ik ze nog niet hoef weg te gooien. Ook een vorm van duurzaamheid.’
MEER INFO
Filmpjes van het productieproces staan op: www.waddenvereniging.nl/wadschoen Ontwerpster Petra Beins: www.zoutbeach.com Blue Loop Originals: www.bluelooporiginals.com.
HOE NU VERDER?
De Waddenvereniging verkent graag de mogelijkheden voor de verhuur van de duurzame wadschoen. U als wadliefhebber kunt ons daarbij helpen! In het voorjaar organiseren we een testexpeditie op het wad met de nieuwe wadschoen. In het volgende WADDENmagazine komen meer details en ook over het aanmelden voor deze expeditie. Hou ook onze nieuwsbrief in de gaten!
Waddenleven
In de serie Waddenleven reist hoofdredacteur en waddenkenner Hans Revier langs een verrassende groep dieren of planten van het wad. Deze keer: GANZEN Ze overwinteren in grote aantallen in het waddengebied.
TEKST: HANS REVIER FOTO'S: MARCEL VAN KAMMEN
Kleine grazers
Nederland is een favoriete overwinteringsplek voor de helft van de ganzen die in Europa voorkomen. Vooral het eiwitrijke gras van onze weilanden is het favoriete voedsel. Een volwassen gans graast zeven tot twaalf uur per dag en kan dan tot een kilo gras verorberen. De schade die ze aan de landbouw kunnen berokkenen, levert vaak discussie op. De instelling van ganzengedooggebieden, waar ze naar hartenlust kunnen grazen en de landeigenaren een schadeloosstelling krijgen, bleek niet zo goed te werken. Daar komt bij dat verschillende soorten ganzen sterk in aantal stijgen en ook steeds vaker in Nederland blijven om te broeden. Gedurende de wintermaanden zijn dan ook enorme aantallen ganzen te zien in Noord-Nederland.
De ROTGANS is een echte waddengans. Tot ongeveer 1935 graasden ze vooral op het zeegras in ondiepe delen van de Waddenzee. Na het verdwijnen van het zeegras weken ze uit naar boerenland, maar op het wad kun je nog regelmatig rotganzen tegenkomen. In Nederland overwinteren een kleine 100.000 rotganzen, die in mei vertrekken voor een 4.500 km lange trektocht naar Siberië.
1 Vijftig jaar geleden was de GRAUWE GANS een zeldzaamheid in Nederland, maar nu is het met 250.000 exemplaren de meest voorkomende wilde gans. Het zijn niet alleen wintergasten uit Scandinavië en zuidelijke zomergasten, er zijn ook grauwe ganzen die hier het hele jaar blijven.
2 De opvallend zwart-witte BRANDGANS broedt in kolonies op Spitsbergen, Nova Zembla en Groenland. Hartje winter zijn in het noorden van Groningen, Friesland, Flevoland en het deltagebied maximaal 490.000 exemplaren te vinden. In de jaren tachtig begonnen de eerste brandganzen hier te broeden. Nu broeden er al duizenden.
3 De KOLGANS is makkelijk ter herkennen aan de zwarte strepen op de bruine buik. Naast Friesland komen ze vooral massaal voor in het rivierengebied. Rond zonsopkomst trekken enorme groepen van een veilige slaapplaats bij het water naar voedselrijk grasland.
4 Af en toe bevindt zich in een groep ganzen een opvallende soort. De ROODHALSGANS overwintert vooral rond de Zwarte Zee, Kaspische zee en het Oeralmeer. Een klein aantal vliegt door naar West-Europa en sluit zich aan bij andere soorten.
5 De zeldzame DWERGGANS duikt af en toe op in het Lauwersmeergebied. Over hun herkomst is weinig bekend. Na een herintroductieproject in Finland en Zweden wordt deze gans steeds vaker gezien.
6 De TOENDRARIETGANS is een echte wintergast, die begin maart ons land weer verlaat. Deze niet algemene soort heeft een voorkeur voor bouwland met oogstresten. In topwinters zijn er bijna 300.000.
Slapen
Genietwad
VAN HET WAD: BOEKEN, APPS, WANDELINGEN, ETEN, KUNST EN MEER
TEKST: PAULA ZUIDHOF
B&B met
Wadden goud
B&B Het Koetshuis in Hiaure, Friesland, draagt sinds het afgelopen najaar het keurmerk Waddengoud. Bij de biologische boerderij van Sjoerd de Hoop kun je overnachten in het vrijstaande oude koetshuis, verbouwd tot een duurzaam onderkomen voor maximaal vier personen. Ervaar
Doen
de rust van het oude waddenland, de vergezichten, de stilte van de sterrennacht en ontspan in de houtgestookte hottub in de tuin. Hiaure ligt tussen Dokkum en Holwerd, ook een dagje Ameland behoort tot de mogelijkheden. Info: www.hetkoetshuisdehoop.nl
Workshops bij Texelsvilt
Schapenvachten zijn comfortabele en trendy interieuraccessoires. Je legt ze over een stoel of bank of gebruikt ze, al dan niet vervilt, als vloerkleed. Bij Texelsvilt, een initiatief van kunstenares Rebecca Geskus, kun je zelf aan de slag door een workshop te volgen voor de bewerking en toepassing van een ruwe schapenvacht. De workshops zijn zowel praktisch als kunstzinnig. Voor tijden, prijzen en reserveren: www.rebeccageskus.nl. Atelieradres: Schilderweg 208 B, Oudeschild, Texel.
Lezen
Giechelvisjes & Knuffeldiefjes
Schrijfster Carry Slee is vooral bekend door haar boeken voor tieners. Voor veel jonger (voor)leespubliek verscheen afgelopen zomer het boek Giechelvisjes & Knuffeldiefjes, over Mark en Eefje die met hun hond Boef op vakantie gaan naar Terschelling, want opa en oma hebben daar een vakantiehuisje gehuurd. De tocht ernaartoe is al spannend, zeker als Ollie, de knuffel van Mark, opeens verdwijnt. Mark en Eefje komen veel te weten, bijvoorbeeld wat een duinpan is, hoe levende garnalen eruitzien en hoe zeehonden leven. Het boek is te koop bij de boekhandel en kost € 12,50.
ISBN: 9789048840472
Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl
Actief
Luisteren IJsbaan op Schiermonnikoog
Wanneer Koning Winter heerst over het eiland en de vorstperiode lang genoeg duurt, is er op Schiermonnikoog de mogelijkheid te schaatsen op de ijsbaan, ten oosten van de Badweg, net voorbij hotel Duinzicht. Het is natuurlijk terrein dat, zolang er rondjes worden geschaatst, beheerd wordt door de plaatselijke ijsvereniging De Halve Maen. Vrijwilligers vegen de baan en verkopen warme koffie, chocolademelk of rookworst in een koek en zopie. De ijsbaan is ’s avonds verlicht.
Doen
X-MASFAIR
Op het Groninger Hoogeland, in Den Andel, ligt Cultuurerf Andledon, een particuliere cultuuronderneming mede gedragen door vrijwilligers. Al vijf jaar biedt het Cultuurerf een eigenzinnig programma vol poëzie, muziek en evenementen. Voorstellingen vinden plaats in de parkachtige tuin, grenzend aan een bos, in de Vertelhut of in de Theaterruimte. Ter afsluiting van het jaar is er op zondag 17 december van 14.00 tot 18.00 uur een Arts & Crafts X-Masfair met lekkers, muziek, mooie producten en workshops.
Voor verdere activiteiten: www.andledon.nl
www. wadden vereniging .nl
Midwinterconcert van Steeuwsaun
Op vrijdag 29 december is er in het Cultureel Ontmoetingscentrum aan de Langestreek 23 op Schiermonnikoog een midwinterconcert van het eilander Vocaal Ensemble Steeuwsaun (vertaald: Stuifzand). De muzikale uitvoering kenmerkt zich door een warme sfeer en veel nieuw repertoire, met daarbij liederen in het specifieke dialect van Schiermonnikoog. Aanvang 20.30 uur. Toegang: € 7,50 aan de zaal.
Doen
Het wad op in de winter
Ervaar de winter op de Waddenzee en het genot van een kombuis op een schip, waar je warm en gezellig met elkaar koffie, soep of een juttertje kunt nuttigen. Vanuit Den Oever op Wieringen en Oudeschild op Texel verlaten, in de kerstvakantie veelal dagelijks, schepen de
havens voor een spannende tocht over de Waddenzee. Ook in koude tijden zijn zeehonden te zien. En worden er garnalen gevangen, die aan boord worden gekookt en geproefd. Voor prijzen, data en afvaartijden: www.hetwadop.nl (Oudeschild) en www.degrootrecreatie.nl (Den Oever).
Geniet wad
Actief
Beleven
Kaarslicht op de Menkemaborg
De Menkemaborg is een kasteelmuseum in Uithuizen in het noordoosten van de provincie Groningen. Om een idee te krijgen van de woonsfeer in de achttiende eeuw zijn op eerste en tweede kerstdag van 12.00 tot 16.00 uur de kaarsen aangestoken in de kristallen en koperen kroonluchters en in de zilveren kandelaars, waardoor de oude vertrekken sfeervol worden verlicht. Organist Hans Nomen uit Warffum speelt op het kabinetorgel passende Duitse en Franse barokmuziek. Museum Menkemaborg, Menkemaweg 2, Uithuizen. Meer info: www.menkemaborg.nl
Lezen
Strandvondsten
Een frisse duik
Wie op 1 januari het jaar 2018 tintelfris wil beginnen, kan meedoen aan een van de vele Nieuwjaarsduiken in de Noordzee, de Eems of in de Waddenzee. Een paar voorbeelden: Hollum, Ameland 11.00 uur; Badhuys, Vlieland, 13.00 uur; De Koog, Texel, 14.00 uur; Delfzijl, Zeebadweg 14.00 uur; Harlingen, Westerzeedijk, 14.00 uur. Kijk op www.unox.nl/nieuwjaarsduik voor meer plaatsen op de eilanden en waddenkust en om te zien of de duik definitief doorgaat.
Het boek Strandvondsten is een gids voor de nieuwsgierige strandwandelaar. Aan de hand van teksten van zeekenner Hans de Blauwe en foto’s van natuurfotograaf Misjel Decleer weet je wat je vindt tijdens een wandeling aan het Noordzeestrand. Naast planten en dieren als krabben, schelpen, kwallen, vissen, mosdiertjes of wieren krijgen ook niet levende strandvondsten een plaats, zoals visnetten, turfresten, stenen, hout, plastics en potscherven. Het boek biedt ontdekkingsplezier en vertelt het verhaal achter ruim vierhonderd verschillende vondsten op het strand. Prijs: € 29,95. ISBN: 9789058565709
Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl
Zien
Glühwein & kunst
Galerie De Reddingbootschuur vind je in de oude Reddingbootschuur op Vlieland. Het is een plek waar (Vlielander) kunstenaars en andere creatievelingen hun werk presenteren en verkopen door een stuk muur, een tafel, kast of plank te huren. Ook is er ruimte voor korte cursussen en mini-concerten. Tot en met 7 januari 2018 is in de Reddingbootschuur een kleine winterfair, met een bijpassend muziekje en warme glühwein. De opbrengsten van de originele ‘Vlielandsouvenirs’ in de galerie zijn voor de makers.
Voor openingstijden: www.reddingbootschuur.nl
Doen
De Toegift
Een nieuwe naam, een nieuwe titel èn een nieuwe menukaart. Theaterrestaurant Klif 12 in Den Hoorn op Texel heet nu De Toegift en het theaterdiner heeft ‘Kleur’ als toevoeging gekregen. Het concept van het theaterdiner is hetzelfde gebleven: een smaakvolle theateravond, waarbij een keuzemenu van drie gangen wordt geserveerd. Tussen de gangen door zijn diverse theateracts te zien, uitgevoerd door het restaurantpersoneel. Rondom kerst zijn er speciale kerst-theaterdiners van zaterdag 23 tot en met dinsdag 26 december. Voor overige data en theatervoorstellingen: www.detoegift.com
Zien
www. wadden vereniging .nl
Beleven
Midwintermarkt Midsland
Voor de zestiende keer op rij wordt op Terschelling de Midslander Midwintermarkt gehouden, georganiseerd door de plaatselijke ondernemers. Dit jaar is de traditionele, sfeervolle markt op donderdag 28 december. Het aanbod is uiteenlopend. Er zijn gezellige kraampjes, lekkere hapjes en drankjes, muziek en volksdansen. Leuk voor jong en oud, zowel gasten als eilanders. De Midwintermarkt in Midsland begint ’s middags om 15.00 uur en duurt tot 20.00 uur.
Broersma treft Harlingen
Harlingen is het vertrekpunt van duizenden gasten die zo snel mogelijk door de stad rijden op zoek naar een parkeerplaats, om daarna de boot te nemen naar Terschelling of Vlieland. Kunstenaar Jaap Broersma is in Harlingen geboren, ging er weg en kwam na dertig jaar terug, op zoek naar de stad van zijn jeugd. Hij schildert de Harlingers en tekent hun verhalen op. Portretten werkt hij uit in zijn atelier, waarbij hij inzoomt op de ogen. De expositie ‘Broersma treft Harlingen’ is tot en met 28 januari te zien in het Hannemahuis, Voorstraat 56, Harlingen. Zie ook: www.hannemahuis.nl
Wad500club
De Waddenvereniging heeft voor ondernemers op en rond de Wadden de WAD500 Club opgericht. Doel is: kansen benutten die het Werelderfgoed Waddenzee biedt voor bedrijven. Reinier de Gooijer is voorzitter van Hotel De Marne, een virtueel hotel waar ruim veertig ondernemers een kamer aanbieden.
TEKST: DANIËL MULDER
• Coöperatie: Hotel De Marne
• Opgericht: 2013
• Deelnemers: 42
• Website: www.hoteldemarne.nl
‘Wij
zijn het NIETS boven Groningen’
De Marne, voor veel Nederlanders is het onbekend gebied, een witte vlek op de kaart. Het ligt ten noordwesten van de stad Groningen, grenzend aan de Waddenzee en het Lauwersmeer. Weids land. Leeg en stil. ‘Een eeuwenoud cultuurlandschap met een sterke aantrekkingskracht op kunstenaars en eigenzinnige types’, vertelt Reinier de Gooijer (1967). Hij is voorzitter van Hotel De Marne, waar hij kamer 134 verhuurt. Open die deur en je komt in zijn budget B&B in Pieterburen.
Hotel De Marne is een virtueel hotel waar zo’n veertig andere ondernemers ook een kamer aanbieden. ‘Toen we begonnen hebben we voor de grap langs de weg een bord geplaatst met de tekst: ‘Hier komt Hotel De Marne.’ Dat leverde leuke reacties op, want wie bouwt er nu een groot hotel in zo’n leeg gebied…’ Het hotel mag dan alleen bestaan in cyberspace, de ondernemers achter de deuren zijn echt. En achter de kamerdeuren vind je niet alleen slaapplaatsen. Er zijn ook restaurants zoals ’t Ailand, of lokaal vervoer zoals Tuk Tuk Lauwersoog. ‘Je vindt bij ons de onbekende parels van het gebied. Wij profileren ons als het NIETS boven Groningen.’
Persoonlijke aandacht
Hotel De Marne is een coöperatie, opgericht om lokale ondernemers te verenigen.
De Gooijer: ‘De Marne is een prachtig gebied, maar als je als kleine ondernemer mensen wilt trekken dan is dat lastig. Met zijn allen heb je meer slagkracht en kun je meer publiciteit genereren. Nu haken we als hotel bijvoorbeeld aan bij festivals die in de buurt worden gehouden. Ook bieden we arrangementen aan.’ Het hotel biedt alleen ruimte aan kleinschalige ondernemers die waarde hechten aan persoonlijk contact. ‘Aan de ontbijttafel vertel ik mijn gasten bijvoorbeeld uitgebreid over het gebied en welke andere adressen van Hotel De Marne leuk zijn om te bezoeken als ze bijvoorbeeld een fietstocht gaan maken.’
‘De dorpjes zijn intiem’
Het hotel heeft zich inmiddels ook aangesloten bij WAD500. ‘Wij kennen de kracht van samenwerken, daarom is het belangrijk dat we dit ook op grotere schaal in het gebied gaan doen’, zegt De Gooijer. Zelf werkt het hotel ook hard om de naamsbekendheid te vergroten. Ze gaan met een speciale Marne-caravan het land door om op bijvoorbeeld festivals het gebied onder de aandacht te brengen. Maar wat precies maakt dat Marne-landschap dan zo speciaal? ‘Het landschap is weids en de dorpjes zijn intiem. En alles ligt op wandelafstand van elkaar.’
WADDENmagazine
WADDENmagazine, december 2017, nummer 4. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging
E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824
Hoofdredactie: Hans Revier
Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder
Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Frank Petersen, Jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner
Vormgeving: Très Melis
Correcties: Sijka Rispens
Druk: Pijper Media, Groningen
Advertenties: A2 Acquisitie & Advies Tel. 023-5260405
E-mail: ron.degraaf@xs4all.nl
Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.
Waddenvereniging
Postbus 90, 8860 AB Harlingen
Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, fax 0517-493601
E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl
Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33
BIC: RABONL.2U
De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.
Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar.
Giften en legaten
Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.
Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op.
Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.
Winterse stilte
Een dikke laag sneeuw en ijs overdekt kwelders, platen en geulen. De Waddenzee, stil en verlaten, wacht op een nieuwe lente. Aan de horizon ligt 2018 al in het verschiet. Wij wensen onze lezers een heel vreugdevol nieuwjaar.
2 t/m 4
FILMWEEKEND Naar de wildernis
Waar is het beter natuurfilms kijken dan op Vlieland, waar de leukste bioscoop van Nederland staat. Na succesvolle eerdere edities houdt de Waddenvereniging in samenwerking met natuurmagazine Roots en Podium Vlieland ook dit jaar weer twee filmweekends met als thema ‘Naar de wildernis’.
In drie dagen zes films bekijken. En tussen de vertoningen door is er alle tijd voor een lange wandeling langs wad of strand, een rondje eiland per fiets of een (verwarmd) terrasje met uitzicht op zee. Het is de ideale combinatie van natuur en cultuur.
Wij hebben een mooi arrangement samengesteld voor de aantrekkelijke prijs vanaf € 164,- p.p. waarbij is inbegrepen:
• Comfortabele kamer in een uitstekend hotel.
• Uitgebreid ontbijt.
• Gratis gebruik fiets.
• De beste plaatsen bij de mooiste films.
• 30 procent korting op een retourticket bij Rederij Doeksen (na boeking ontvang je de kortingscode).
Boek dit wildernisfilmweekend direct op www.podiumvlieland.nl .
PROGRAMMA ‘NAAR DE WILDERNIS’
The Eagle Huntress
Jagen met een arend, dat is een mannenaangelegenheid in Mongolië. Maar al sinds haar jeugd helpt Aisholpan haar vader bij het trainen van deze prachtige dieren. Op haar dertiende besluiten ze om samen een arend te adopteren en er een heuse vossenjager van te maken. Zal ze erin slagen om de tradities te doorbreken en aanvaard te worden door de ouderen van haar dorp?
Pop Aye
Pop Aye, een hartverwarmende roadmovie, neemt je mee op reis door het prachtige Thaise landschap.
Les Saisons
Herontdek de gebieden die we sinds de laatste ijstijd delen met het wild. Want voordat mensen het immense Europese oerbos omvormden tot platteland, was dit het terrein van roedels wolven, beren, ossen, lynxen en wilde paarden. Les Saisons
WADDENWILDERNIS
Tijdens het filmweekend bezoeken we uiteraard ook onze eigen wildernis. Dit jaar kijken we naar anemoontjes, zakpijpen en andere holtedieren die we in de (jacht)haven kunnen aantreffen. Uiteraard gaan we ook weer oesters rapen en een borreltje nuttigen bij Podium Vlieland.
is een gevoelig en ongekend epos over de lange en tumultueuze gezamenlijke geschiedenis die mens en dier bindt.
Desert Haze
Het uiterste Westen van Amerika. Een dor, mythisch landschap, gekenmerkt door het grote niets: geen water, geen bomen, geen leven… zo lijkt het. Desert Haze vertelt het verhaal van menselijke aanwezigheid in de Amerikaanse woestijn.
The Lost City of Z
Aan het begin van de 20e eeuw ontdekt de legendarische avonturier Percy Fawcett op een van zijn tochten door het onontgonnen Amazonewoud restanten van een oude, ver ontwikkelde beschaving. Bij terugkomst in Engeland wordt zijn verhaal afgedaan als onzin en het idee van het bestaan van een mythische stad El Dorado belachelijk gemaakt. Fawcett is echter vastbesloten om terug te keren naar de jungle.