WADDEN magazine september 2021 - jaargang 56 by Waddenvereniging

WADDEN PRIJS: € 2,50 JAARGANG 56, SEPTEMBER 2021

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

Eeuwig beweging in

Lauwersmeer Van zoet naar zout

Van slak tot kiekendief Iedere soort zijn eigen smaak

Wandelroute Ameland Eiland vol dynamiek

INHOUD Eeuwig in beweging

Veranderend landschap Wie heeft niet als kind aan zee gestaan en zich verwonderd over de snelheid waarmee je voeten na elke golf wegzakken in het natte zand. Je verbaasd over de sterke stroming, die je bijna omver duwde terwijl je door een diepe geul waadde? Het waddengebied is vloeibaar als water. Er ontstaan voortdurend nieuwe vormen en patronen. In zes jaar tijd, verdeeld over 48 etappes, wandelden Theo Bakker en Rob Strietman langs de kuststrook van het hele internationale waddengebied. Dat lang niet overal wordt gekenmerkt door strakgetrokken dijken, zoals in Nederland. Het gaf ze een verrassend nieuwe kijk op de Wadden. De uit Ecuador afkomstige National Geographic fotograaf Cris Toala Olivares overkwam hetzelfde. Ook hij werd gegrepen door de Wadden en legt al zeven jaar de ziel van het waddenlandschap vast, voornamelijk vanuit de lucht. Twaalf verrassende beelden en verhalen vormen de WADDEN kalender 2022. In de loop van de geschiedenis heeft ‘de mens’ de Wadden willen vastleggen. Zo werd de Lauwerszee ruim vijftig jaar geleden een meer. De sporen van de oude kust vind je nog steeds terug in het landschap. En juist nu wordt erover gesproken de zee meer ruimte te geven. Zo krijgt de natuur op Oost-Ameland weer meer vrijheid en mag de zee meer invloed. Met de routebeschrijving in dit magazine wandel je van verleden naar heden. De mens is zeker niet de enige vormgever van het landschap, planten en dieren kunnen er ook wat van. Lees in dit magazine de fascinerende verhalen en geef met je (klein) kinderen elke soort de goede plek.

IN DIT NUMMER 04 Tijdreis door het Lauwersmeer De sporen van de Lauwerszee zijn na ruim 50 jaar nog goed zichtbaar 09 Lauwersmeer van zoet naar zout Betrokken partijen werken aan een plan: zout water binnenlaten met een zoutdrempel 12 ‘Het hypnotiseerde me’ Fotograaf Cris Toala Olivares uit Ecuador werkt al 7 jaar aan een fotoboek over de Wadden 17 Waddenshoppen Foto’s van Cris Toala Olivares sieren de WADDEN kalender 2022

38 Dieren & hun leefgebied Van scholekster tot wadslak: ieder dier zijn eigen smaak RUBRIEKEN 18 Uit de vereniging Nieuws en updates uit het hart van de Waddenvereniging 23 Wad4U Wie leeft waar en waarom? 32 Waddenleven Landschapsarchitecten 34 Smaak van de Wadden Energieneutrale tarwe 36 Ledenraad Nieuws en berichten

20 Wandelroute Ameland Wandelen over een eiland in beweging: met routekaart!

44 Geniet Wad Speciaal voor leden: korting, excursies en meer

27 R eisdagboek van Camperduin tot Skallingen Een tocht van 48 etappes, langs de kuststrook van drie landen.

46 Column Lutz Jacobi Ik blijf verliefd 47 Colofon

Jojanneke Drijver Hoofdredacteur COVER FOTO GROOT: CRIS TOALA OLIVARES FOTO'S KLEIN: MERLIJN TORENSMA, MARCEL VAN KAMMEN, EDWIN GIESBERS

WADDENmagazine 3-2020 3-2021 3

HENK POSTMA

Op reis door de historie van het Lauwersmeer

Oude geulen Jaap Deensgat

HENK POSTMA

Resten van schelpenbanken

Sporen van

HENK POSTMA

ACHTERGROND

de oude zee

Zeedijk Lauwerszee bij Ezumakeeg

Weinig mensen beseffen hoeveel groter de Lauwerszee was dan het huidige Lauwersmeer nu. Ecoloog Henk Hut wijst graag op de sporen van de ooit allesbepalende zee, die nog duidelijk in het landschap zijn te zien. TEKST: KOEN MOONS

MERLIJN TORENSMA

Henk hut

‘Dit was in 1960 nog een wadplaat die bij vloed onder water stroomde’, zegt Henk Hut terwijl hij over de bloemrijke graslanden uitkijkt nabij Activiteitencentrum Lauwersnest. De ecoloog bij Staatsbosbeheer, officieel net met pensioen, kent het gebied op zijn duimpje. Niet alleen zoals het nu is, maar ook zoals het was voor de Lauwerszee werd afgesloten. ‘Op sommige plekken zie je aan de randen en langs voormalige geulen zelfs nog oude schelpenbanken, dit was gewoon een echt onderdeel van het systeem van de Waddenzee. Toen de dam er kwam en hier een vast waterpeil werd ingesteld, is de hele dynamiek uit het gebied

verdwenen. Nu zie je hier dus harde grenzen langs het water waar vroeger slikplaten langzaam opliepen tot een kwelder.’ Verderop grazen Schotse hooglanders, die samen met konikpaarden en koeien van boeren uit de omgeving het gebied open moeten houden. ‘Nu de dynamiek en het zout verdwenen zijn, moeten de grazers het doen. Die kunnen het proces alleen maar vertragen, op termijn verlies je hier de openheid en wordt het allemaal bos.’

Amputatie van een zeearm We rijden een stukje verder naar een observatietoren. Van bovenaf is de waterkant beter te zien. Hut vervolgt: ‘Hier zie

WADDENmagazine 3-2021 5

MERLIJN TORENDMA

Geschiedenis Lauwerszee Rond 1200 Rond jaar 0 Oostelijk van waar nu het Lauwersmeergebied ligt, lag het Hunzebekken, waar alle Groningse en Drentse riviertjes en beken in uitmondden.

Het Lauwerszeebekken is ontstaan. De eerste kleinschalige bewoning vindt plaats in het gebied. Pioniers wonen op wierden en terpen. Het gebied staat nog in hoge mate onder invloed van de zee. Kleine stukken worden ingepolderd, maar dijkdoorbraken met honderden slachtoffers kwamen geregeld voor.

1822

1908

De Lauwerszee heeft een enorme oppervlakte en loopt via het brede Zuiderdiep ver door in het achterland. Er zijn al kleine inpolderingen geweest in het Friese deel. Eigenlijk is NoordNederland een aaneenschakeling van kleine polders.

Een steeds groter deel van de Lauwerszee wordt ingepolderd. Een flink deel van wat ooit Lauwerszee was, is land geworden, maar er is nog een flinke zee over.

1969 De Lauwerszee is afgesloten van de Waddenzee en wordt het Lauwersmeer. Er komt een vast laag waterpeil. Drie grote wadplaten die tijdens eb droogvielen en tijdens vloed onderstroomden, liggen vanaf nu voorgoed droog. Daarmee verdwijnt 60 procent van het oppervlakte aan open water. Delen worden ingeplant met bos, beheerd als natuurgebied (Nationaal Park Lauwersmeer) of defensieterrein, of gecultiveerd tot landbouwgrond.

MERLIJN TORENSMA

REPORTAGE

Badderende Schotse hooglanders.

‘Er is een arm van de Waddenzee geamputeerd. Een arm met vingers die heel diep in Noordelijk Nederland reikte’ je duidelijk dat het slenken zijn die als vingers het gebied inlopen. Dat zijn typische vormen in het landschap die herinneren aan het feit dat hier een zee was die bij vloed via de slenken en prielen verder het gebied instroomde. Als je goed kijkt, kun je dat op heel veel plekken nog herkennen.’ Aan de invloed van de zee kwam in 1969 een einde toen de Lauwerszee werd afgesloten van de Waddenzee. Geen open verbinding meer, geen getijden, geen zoute invloed en een lager waterpeil. ‘Vanuit het oogpunt van veiligheid is het wel te begrijpen, maar ik vergelijk het toch weleens met een amputatie’, zegt Hut. ‘Er is een arm van de Waddenzee geamputeerd. Een arm met vingers die heel diep in noordelijk Nederland reikte. In een klap is alle

dynamiek uit dat gebied verdwenen en verbannen tot achter de dijk.’

Reis door de tijd Het was niet de eerste keer dat de invloed van de zee werd beperkt. ‘De mens voert hier al 1500 jaar een strijd met de zee’, gaat Hut verder. ‘De zee had natuurlijk in vroegere tijden invloed op een heel groot deel van Noord-Nederland. De eerste bewoners gebruikten wierden en terpen voor hun veiligheid, later zijn monniken steeds meer dijken gaan aanleggen en land gaan inpolderen.’ Hut pakt een tablet erbij en laat via de website www.topotijdreis.nl een aantal oude kaarten zien. Een kaart uit 1820 laat zien hoe immens groot het ‘Lauwersmeer’

ook toen nog was. Maar ook daarvan werden in de jaren erna al veel stukken afgesnoept door inpoldering, zoals duidelijk te zien is op een kaart uit 1908. ‘De invloed van de zee was er nog altijd. In de stad Groningen vind je loswallen voor hoogwater en voor laagwater. Die zijn al honderden jaren oud en functioneerden honderd jaar geleden nog volop. Eb en vloed waren toen nog te merken tot in Noord-Drenthe. Mensen hebben hier ook lange tijd in brakke omstandigheden geboerd. Nu is er al paniek als er in een bermsloot langs de dijk een iets hoger chloridegehalte is’, vertelt Hut licht spottend. ‘Het grondgebruik is erg kritisch geworden door de huidige teeltwijzen.’ > WADDENmagazine 3-2021 7

HENK POSTMA

KADASTER

Uitkijktoren Lauwersmeer KADASTER

HENK POSTMA

Lauwerszee 1822

Kwelderzegge

Zoutminnende planten We rijden verder over de Lauwersmeerweg richting het Friese deel van het Lauwersmeergebied. Links liggen akkers, rechts grazen Schotse hooglanders in een natuurgrasland. We bevinden ons nog steeds op voormalige zeebodem. Hut: ‘Mensen kunnen zich vaak niet voorstellen dat een gebied zo ver van het Lauwersmeer tot 1969 nog zee was. Hier begon zo’n beetje de kwelder. Het stuk met het akkerland, dat helemaal tot aan de zeedijk in de verte loopt, liep alleen bij springtij onder. Maar als je hier aan de kant van de hooglanders een stuk doorloopt, kom je op een stuk dat dagelijks onder water stond. Je kunt er zelfs nu nog zouttolerante planten vinden als zilte rus, melkkruid, kwelderzegge en zeekraal. Dus ook in de vegetatie kun je de geschiedenis 8

Lauwersmeer 2020

nog terugzien.’ Een volgende stop. Ook hier in het grasland sporen van de oude zee, zoals de geultjes die op verschillende plekken in kleine puntjes uitlopen. Het zijn de prielen, die allerkleinste uiteindjes van het geulenstelsel. ‘Het is toch geweldig dat je dat hier nog kunt zien. Verderop is de plaats Zoutkamp te zien. In het dorp werd twee jaar geleden, toen 50 jaar Lauwersmeer werd gevierd, juist een herdenking gehouden. ‘Mensen hebben nog de beelden voor zich van de grote vissterfte. Heel de omgeving stonk omdat binnen enkele dagen na de afsluiting alle vis er stierf. Ook voor de visserij een ramp.’

Zachtere grenzen ‘Het is hier toch net of je aan zee bent?’, zegt Hut op het volgende uitkijkpunt, een verhoging langs het Dokkumer Diep. ‘Dit is

ook duidelijk een oude slenk. En daarachter de Senneplaat. Het is nu rietland en verderop grasland, maar ook dat was een wadplaat.’ De contouren, zoals iedereen kent van luchtfoto’s van de Waddenzee, maken het niet moeilijk voor te stellen hoe het er hier ooit uit heeft gezien. ‘Dit is gewoon nog een waddenlandschap’, stelt Hut. Een echt onderdeel van het wad zal het niet meer worden. Maar Hut hoopt dat een klein deel van de dynamiek weer zal terugkeren. ‘Veiligheid staat natuurlijk voorop en de landbouw moet ook mee, maar ik hoop dat het lukt om de grens tussen zout en zoet, tussen wad en achterland weer wat te verzachten. Voor de natuur zou dat een enorme winst zijn.’

ACHTERGROND

Lauwersmeer: zoet waar het moet, zout waar het kan! Betrokkenen werken aan plan met oog voor elkaar Het idee van zout water in het Lauwersmeer jaagt de boeren doorgaans schrik aan. Toch praten natuurbeschermers en boeren in het Lauwersmeergebied nu samen over herstel van een open verbinding met de Waddenzee. Met gecontroleerde zoute invloeden en een veilige toekomst voor de landbouw. TEKST: KOEN MOONS

Voor Bas Bijl, fysisch geograaf bij de Waddenvereniging, is de noodzaak van herstel van een open verbinding tussen het Lauwersmeer en de Waddenzee heel duidelijk. ‘Eigenlijk zijn er drie belangrijke redenen om dat te doen’, zegt Bijl, die al samen met gebruikers van het gebied overlegt hoe dat het beste zou kunnen. ‘Noodzakelijke natuurverbetering, aanpassing aan de gevolgen van klimaatverandering en het stimuleren van de lokale economie.’

Verbetering waddennatuur Die noodzakelijke natuurverbetering wordt ook gestimuleerd vanuit Europese programma’s als Natura 2000 en de Kaderrichtlijn Water. Om aan al die doelstellingen te kunnen voldoen wordt er nu aanvullend vanuit de Programmatische Aanpak Grote Wateren gewerkt aan herstel van verloren leefgebieden, van natuurlijke dynamiek en van zoetzoutverbindingen. Daarvoor is ook geld

beschikbaar. ‘De grens tussen het zoute wad en het zoete achterland is nu heel hard, terwijl dat van nature helemaal niet zo was. Dat is voor heel veel dieren plantensoorten een probleem, denk aan trekvissen die normaal migreren tussen zoet en zout, en dieren en planten die specifiek in de brakke delen vertoeven waar zoet en zout samenkomen. De voormalige Lauwerszee is dus een gebied waar herstel en verbetering van de waddennatuur op substantiële schaal kan plaatsvinden’, aldus Bijl.

Onderwaterdrempel Met het in 2019 gesloten Lauwerskustmanifest als vertrekpunt, is nu door natuurorganisaties, ondernemers, beheerders en overheden uit het gebied een plan ontwikkeld voor het noordelijke deel van het Lauwersmeer: zout water binnenlaten met een zoutdrempel. Bijl legt uit hoe dat werkt. ‘Er kan een gecontroleerde open

verbinding komen tussen de Waddenzee en het Lauwersmeer, waarbij het zoute water deels het Lauwersmeer in stroomt. Zout water is zwaarder dan zoet water. Halverwege het Lauwersmeer kan een onderwaterdrempel aangelegd worden waardoor het zoute water niet verder zuidwaarts het gebied in kan stromen, een methode die ook al in Zeeland wordt toegepast.’

Toenemende verzilting Landbouw en zoute invloeden gaan vaak niet goed samen, maar volgens Bijl speelt het plan juist mooi in op een ontwikkeling die al aan de gang is: verzilting van het Waddenkustgebied. Er treedt nu ook al verzilting van landbouwgronden op vanuit de ondergrond en dat zal in de toekomst alleen maar meer worden. Door zeespiegelstijging wordt de druk van het zeewater hoger, waardoor meer zout water via de diepere bodem onder de dijk doorkomt > WADDENmagazine 3-2021 9

Schema waarin je kunt zien waar de zoutdrempel zou moeten komen. De zoetwaterstromen staan in het wit aangeduid, de zoutwaterstromen in roze.

en via het grondwater weer zijn weg naar boven vindt. ‘Met dit plan wordt zowel de landbouw als de waddennatuur geholpen’, aldus Bijl. ‘In het noordelijk deel van het Lauwersmeer staan we zoutinvloeden toe, wat heel goed is voor de waddennatuur. Het deel dat ten zuiden van de drempel ligt, wordt juist zoveel mogelijk zoet gehouden. Daar kijken we samen met de landbouw hoe we het gehele jaar goed met het zoete regenwater kunnen omgaan. Ook wordt hier geëxperimenteerd met gewassen die beter tegen zout kunnen. Een win-winsituatie.’

Winst voor de natuur Teun de Jong van de Nederlandse Akkerbouw Vakbond (NAV) denkt graag mee. ‘In andere delen van het land worden nog weleens plannen zomaar over de schutting gegooid, hier is dat gelukkig anders. Met de Waddenvereniging hebben we een goede dialoog opgebouwd, dus ook in dit geval zijn we bereid om over de plannen 10

mee te denken.’ Hij ziet het plan vooral als winst voor de natuur, bang voor extra verzilting van landbouwgronden is hij voorlopig niet. ‘Die wordt nu vooral veroorzaakt door bodemdaling als gevolg van mijnbouwactiviteiten’, zegt De Jong. ‘De autonome verzilting kunnen we ook aan door aanpassingen. Om te beginnen hebben we aanvoer van zoet water uit het IJsselmeer, en daarnaast wordt er door middel van veredeling gewerkt aan gewassen die beter tegen zout kunnen. Ook kijken we naar meer gebruik van wintergewassen.’ De Jong wil desondanks graag meedenken, al heeft hij wel randvoorwaarden. ‘Het Lauwersmeer is belangrijk voor de afwatering van de noordelijke provincies, voor Fryslân zelfs voor 75 procent. Dus een voorwaarde is onder andere dat het peil niet hoger wordt’, aldus De jong.

Oog voor ieders belangen Aaltje Rispens, akkerbouwer langs het Lauwersmeer en voormalig

waterschapbestuurder, maakt zich wel zorgen om verzilting. ‘Met het oog op klimaatverandering is wel te verwachten dat dat een gevaar gaat vormen. En in een kleigebied als hier moet je dat echt voor zijn. Is het zout eenmaal in de kleigrond geweest, dan gaan de kleideeltjes aan elkaar plakken en kun je het niet meer bewerken en kunnen de wortels er moeilijk doorheen. Dat maakt dat wij nu al wel in actie komen.’ Rispens ontwikkelde al eerder samen met andere boeren het Project Zoet op zout, waarin diverse partijen onderzoek doen naar methoden om zoet water beter vast te houden. Ook voor Rispens is het waterpeil een heikel punt, maar voor het plan met een zoutdrempel staat ze wel open. ‘Er moet nog wel veel onderzoek gedaan worden, bijvoorbeeld in hoeverre de drempel het zoute water echt tegenhoudt. Maar het fijne aan de samenwerking met onder andere de Waddenvereniging is dat we dit in gezamenlijkheid bekijken en samen naar

HENK POSTMA HENK POSTMA

Proefboerderij zouttolerante gewassen

oplossingen voor de toekomst zoeken, met oog voor ieders belangen. En als het dan mogelijk is om te zorgen voor voldoende zoet water voor de landbouwgronden en ook zout water in te laten waar de natuur van kan profiteren, is dat natuurlijk hartstikke mooi.’

Geur van zilt water De details moeten met alle partijen nog verder worden uitgewerkt, maar Bijl gelooft heilig in het plan. ‘Dit is altijd een robuust dynamisch gebied langs de Waddenkust geweest, waar mensen al eeuwenlang in een dynamisch landschap leven. Dat hoort bij het gebied en de mensen in het gebied. Voor alle gebruikers is het winst als er op een verstandige manier een robuuster, sterker, klimaatbestendiger gebied komt. Ook voor de recreant, die voelt zich weer echt in een kuststreek, met de geur van het zilte water waar veel mensen van houden.’

Manifest Lauwerskust De Waddenvereniging zet zich in voor een duurzame toekomst van het Lauwersmeergebied. We geloven dat de vormgeving daarvan door en voor de mensen in het gebied moet gebeuren. Het Manifest Lauwerskust is een visie voor de Lauwerskust voor 2050 en verder. Het werd opgesteld door vijf ondernemers uit Friesland en Groningen, die wonen en werken in het gebied. De opstellers streven naar een sterke, gebiedseigen economie, met de ecologische draagkracht van het kustgebied als basis: www.waddenvereniging.nl/lauwerskust/manifest WADDENmagazine 3-2021 11

INTERVIEW

Fotograaf Waddenkalender 2022:

‘De Wadden zijn net zo magistraal als vulkanen’ Cris Toala Olivares zag de Waddenzee voor het eerst vanuit de lucht en was verkocht. Al zeven jaar werkt hij aan een omvangrijk fotoboek over de Deense, Duitse en Nederlandse Wadden. Enkele exclusieve beelden sieren de WADDEN kalender van komend jaar.

ALICE WIELINGA

TEKST: ANNEMARIE BERGFELD FOTO’S: CRIS TOALA OLIVARES

Het begon met zijn luxe fotoboek over de Amsterdamse grachten, dat in 2014 verscheen. Vanuit alle hoeken van de wereld kreeg fotograaf Cris Toala Olivares verzoeken van stadsbesturen om ook hun stad zo mooi in beeld te brengen. Hong Kong wees hij af – ‘dan zou ik een leugen fotograferen’ – het verzoek van Den Helder nam hij aan. Op een vroege zomerochtend koerste hij met zijn Cessna-piloot 12

Melanie op de havenstad af. ‘Breng me naar 3000 meter’, vroeg hij haar, ‘breng me naar de zon’, dan kon hij de stad en de bollenvelden in het mooiste licht vangen. Melanie vloog naar het noordoosten en toen Toala Olivares naar beneden keek, zag hij geulen, prielen, drooggevallen zandplaten en de Vliehors. ‘Het hypnotiseerde me. Het was eb, de zon stond nog heel laag, ik zag kleuren, lijnen, beweging...

het was als een schilderij. De sporen van de auto’s in het Vlielander zand zagen eruit alsof ze er met een paletmes waren ingekerfd. Toen ik ‘s avonds op de computer op mijn beelden inzoomde, wist ik: hier wil ik meer mee. Ik vond het een mooi onderwerp naast het vulkanenproject waar ik al jaren aan werkte. De Wadden zijn net zo magistraal als vulkanen. Pas na vier jaar realiseerde ik me: hé, ik doe water en vuur.’

Ten zuidwesten van het Deense eiland Mandø ligt zandbank Corresant. Ooit woonden er mensen, maar die werden door stormvloeden verdreven. Nu liggen er vaak zeehonden. Ik werd aangetrokken door de bijzondere vorm van de plaat en de zilverachtige kleur ervan. Golven, wind en getij oefenen allemaal vanaf één kant invloed uit op de zandplaat. Je ziet hoe een stukje langzaam afgebroken wordt. Alsof de foto beweegt. De dynamiek van de Waddenzee laat zich heel moeilijk vangen. Hier kun je zien hoe het werkt.

Rembrandt Cris Toala Olivares groeide op in de Ecuadoriaanse havenstad Manta. Na vele omzwervingen woont hij nu met zijn vrouw Alice en hun dochtertje Inez in het Friese Koudum. Hij werkt voor klinkende namen als Reuters, Der Spiegel, The Guardian en National Geographic. Met fotograferen begon hij toen hij als twintiger in Amsterdam woonde en gefascineerd raakte door

het licht en de kleuren in de schilderijen van Rembrandt. Schilderen, dat wilde hij ook, maar dan met foto’s. Zonder enige opleiding trok hij met zijn nieuwe camera - die hij kon aanschaffen door zijn gitaar te verkopen - de wereld in: zoeken naar kleuren en lijnen, spelen met scherpte en onscherpte. Vijf jaar later won hij twee Zilveren Camera’s: een derde prijs voor een portret van een overlevende van de

genocide in Rwanda en een eerste prijs met een foto van Palestijnse olijfboeren die met traangasbommen bestookt worden. ‘The hit in the face’ Hij dook zo diep in de Wadden als hij maar kon, las boek na boek en bekeek het gebied vanaf land en water en vanuit de lucht. ‘Ik wil eerst begrijpen wat ik

WADDENmagazine 3-2021 13

INTERVIEW Ik vloog terug vanaf het Duitse eiland Borkum naar Nederland.Het was heel warm, daarom vloog ik met de deuren open. Onder mij zag ik heel veel mensen die drooggevallen waren met hun schip. Ze waren oesters aan het rapen, lagen naakt op het dek van hun schip of liepen doelloos rond. Ik zag hoe vrij iedereen zich hier voelde, de kalme eenzaamheid. En ik zag ook een intrigerend tijdelijk landschap van natuurlijke en menselijke sporen. Later ben ik zelf een paar keer meegevaren en drooggevallen met een zeilboot. Het was een unieke ervaring. De mens en natuur in evenwicht met elkaar.

fotografeer, je kunt geen kunst maken zonder kennis over je onderwerp.’ De fotograaf leerde hoe wind en stroming werken, liet wetenschappers uitleggen wat er in het vogelseizoen gaande is en wanneer hij wel en niet mag vliegen. ‘Ik heb gepraat, gepraat en gepraat. Het meeste heb ik geleerd van de locals.’ Als het nodig is neemt Toala Olivares rustig weken de tijd om research te doen 14

voor één foto. In januari 2018 trotseerde hij een dag lang een zware storm op een verlaten Deens strand, alles voor de beste foto. ‘Ik kwam een man tegen die zei: “Wat doe jíj hier, ga je niet veel liever op Copacabana liggen?”’ Komend jaar hoopt de fotograaf zijn boek over de Wadden, met vooral luchtfotografie, uit te brengen. Hij wil er een document mee achterlaten, waarin de Wadden vanuit

een ander perspectief worden belicht. Zijn foto’s zijn inderdaad als schilderijen. Maar hij maakt geen foto’s om de foto’s. Achter de sierlijke lijnen en kleuren verschuilen zich verhalen. ‘Ik leerde van kunstkenner Jan Six dat schoonheid nodig is om de blik van de toeschouwer te vangen. Als de schoonheid je eenmaal gegrepen heeft en je kíjkt, dan volgt daarna vanzelf ‘the hit in the face’.

De vuurtoren Hogeweg ligt aan de rand van de vaargeul tussen Mellum en Butjadingen, 25 km ten westen van Bremerhaven. Het is het oudste baken in de Outer Weser. Bij hoogtij wordt de toren volledig omringd door water, bij eb valt de gelijknamige zandbank Hoge Weg droog. De toren wordt nog steeds bewoond. Ik maakte deze foto precies op het moment dat iemand stond te wachten op een boot die hem naar het vasteland kon brengen. Later probeerde ik nog met de bewoners in contact te komen, maar dat is niet gelukt. Het is fascinerend dat er mensen wonen op deze plek, afgezonderd van de wereld, omringd door water.

Dan zie je het verhaal erachter. En daar gaat het me om: de genezende krachten van de zee, de formidabele luchtkwaliteit, het verhaal van 500 jaar landaanwinning.’ Band met het land De mensen die Toala Olivares op de dijk of in het café tegenkwam – ‘er zijn heel wat Nobeltjes doorheen gegaan’ – leerden hem na verloop van tijd anders naar het

gebied kijken. ‘De natuur van de Wadden is groots, maar alles wat mooi is, heeft ook een donkere zijde. Ik heb mensen zien huilen om wat verloren dreigt te gaan. In Duitsland drukte een man me een usbstick in de hand. Hij had me op de radio gehoord. Op de stick stond het complete woordenboek Plattdeutsch. “Onze taal gaat dood”, zei hij, “kun jij daar iets mee doen?” Mensen die zich tot het uiterste

inzetten om een vuurtoren te behouden, een vrouw op een van de Halligen die haar huis hogerop verplaatst omdat ze gewoon niet kán vertrekken van de plaats waar ze geworteld is..... ach, ik heb honderden voorbeelden.’ De fotograaf heeft diep respect gekregen voor het waddengebied en de mensen die er leven. ‘Ik sta versteld van de kennis die ze hebben en hun connectie met de > WADDENmagazine 3-2021 15

INTERVIEW Ik kwam net terug van een reis naar Japan. De dag erna ging ik tien dagen mee met onderzoekers naar Griend. Het was een enorme omslag van een samenleving waarin alles tot in detail georganiseerd is, naar een wereld waarin je bent overgeleverd aan de natuur en stilte. Ik stond op het strand en keek naar het noordwesten richting Vlieland, toen ik deze gigantische onweersbui zag aanwaaien. Ik genoot van een show van luchtbewegingen. Het was hier, op dit onbewoonde eiland in de Nederlandse Waddenzee, dat ik voor het eerst besefte hoe veranderlijk, indrukwekkend en complex de Waddenzee is. Als onderzoeker en fotograaf krijg je er bijna geen vat op.

natuur. Deze mensen hebben nog een band met het land waar ze zijn opgegroeid. Veel mensen zijn dat al lang vergeten of hebben nooit echt gezien waar ze vandaan komen.’ Dat er Nederlanders zijn die nog nooit de Wadden bezocht hebben, is één groot raadsel voor Toala Olivares. ‘Mensen gaan naar Afrika of met een cruise naar Antarctica maar ze hebben nog nooit de Waddenzee om de hoek gezien? On-ge-loof-lijk 16

vind ik dat, ze missen hun roots.’ Ook als zijn boek straks klaar is, zal de fotograaf/verhalenverteller de Wadden blijven fotograferen. ‘Ik ben van de Wadden gaan houden, dat is één. Daarnaast voel ik het als mijn verantwoordelijkheid. Ik wil de verhalen van het wad en de mensen van het wad onder de aandacht blijven brengen.’

Ben je nieuwsgierig naar de WADDEN kalender 2022? Op de pagina hiernaast kun je de kalender bestellen.

WIJS MET DE WADDENZEE

KOOP WADDENPRODUCTEN EN STEUN DE WADDENVERENIGING! CRIS TOALA OLIVARES

PR E- OR DE R! WADDEN KALENDER 2022

WADDEN KALENDER 2022

Laat je meevoeren door fotograaf Cris Toala Olivares op een reis over het internationale UNESCO Werelderfgoed Waddenzee. 12 maanden lang genieten van schitterende beelden op A2formaat. Een kalender die je laat verwonderen over de Wadden die zo dichtbij zijn en tegelijkertijd ongrijpbaar blijven. Een prachtig cadeau voor jezelf of een ander. Dit jaar is er ruimte op de kalender om een verjaardag of afspraak op te schrijven. Het is alleen mogelijk om een pre-order te plaatsen. De kalender wordt eind november geleverd. • PRIJS: € 39,95 • LEDENPRIJS: € 31,95 WIJS MET DE WADDENZEE De Waddenvereniging ontwikkelt in samenwerking met het Nederlandse kledingmerk Blue LOOP Originals producten die gemaakt zijn met respect voor de kwetsbare Wadden. Met de verkoop ervan leveren we vervolgens een bijdrage aan het behoud en herstel van Werelderfgoed Waddenzee. Lees meer over onze filosofie www.waddenvereniging.nl/blueloop. Een selectie van onze duurzame producten vindt u op de bestelbon. BESTEL GEMAKKELIJK EN SNEL OP WWW.WIJSMETDEWADDENZEE.NL OF VUL DE BESTELBON IN. Duurzame kwaliteitsproducten • Korting voor leden • Online bestellingen op werkdagen voor 15:00 uur besteld, dezelfde dag verzonden • Ook verkrijgbaar in verschillende winkels. Kijk voor de adressen op www.wijsmetdewaddenzee.nl • Klantenservice via 085 – 273 17 72 of webwinkel@wijsmetdewaddenzee.nl

Uit de vereniging Nieuws, aankondigingen, speciale acties voor leden & meer activiteiten van de Waddenvereniging. Blijf ook op de hoogte via de gratis digitale nieuwsbrief. Aanmelden: www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief. TEKST: TESSA VAN BUSSEL EN DANIËL MULDER

Historische uitspraak Shell-zaak:

BART HOOGVELD

Een blije Donald Pols (rechts op de foto), directeur Milieudefensie, Lutz Jacobi (midden), directeur Waddenvereniging en Roxer Cox (links), advocaat van Milieudefensie en de mede-organisaties, na de uitspraak van de rechter in de klimaatzaak tegen Shell.

Hoe nu verder? Op 26 mei won Milieudefensie de klimaatzaak tegen Shell. De rechter oordeelde dat Shell zijn uitstoot met 45% moet verminderen in 2030 ten opzichte van 2019. Shell veroorzaakt de uitstoot door de productie van olie en gas en de distributie daarvan. Shell is daarmee een van de 10 grootste klimaatvervuilers van de wereld. De Waddenvereniging is als mede-eisende partij natuurlijk ontzettend blij met de uitspraak van de rechter. Wij sloten ons aan bij deze zaak omdat de impact van klimaatverandering groot en risicovol is voor de Wadden: de zeespiegel stijgt, de temperatuur van het water stijgt en we krijgen steeds vaker te maken met extreem weer. Wil je trouwens weten waarom dit zo slecht is voor de Wadden, kijk dan op: www.waddenvereniging.nl/klimaatverandering. Volgens de rechter zorgt de uitstoot van Shell voor enorme risico’s, waaronder voor de bewoners van het waddengebied. Ook benoemde de rechter dat er opnieuw gekeken

moet worden naar het boren naar gas in kwetsbare gebieden zoals de Wadden. Directeur Lutz Jacobi zat in de rechtbank tijdens de uitspraak en zei na afloop tegen de aanwezige pers: ‘Ik vind het een hele duidelijke uitspraak van de rechter. En wat ik bijzonder vind: men noemde expliciet het waddengebied en zijn bewoners. Een historische uitspraak dus, óók voor het waddengebied.’

Stop gaswinning Shell moet direct starten met vergroenen en mag daarmee niet wachten tot de uitspraak in het hoger beroep. Shell mag zelf bepalen hoe de uitstoot verminderd moet worden, maar het lijkt ons niet meer dan logisch om in elk geval te stoppen met het winnen van gas onder de Waddenzee. Op de hoogte blijven van de verder ontwikkelingen in deze zaak? Abonneer je dan op onze maandelijkse nieuwsbrief.

Binnen in het Waddenhuis

Bij het vorige WADDENmagazine vroegen wij om een extra donatie waarmee we zoveel mogelijk kinderen de voorstelling Wat ’n Wad kunnen laten bekijken. Met de voorstelling en het bijbehorende lespakket worden leerlingen zich meer bewust van de bijzondere wereld van vissen, de problemen die er onder water spelen en wat de Waddenvereniging doet om de visstand te verbeteren. Zo laten we de bezoekers, biologen en beleidsmakers van de toekomst alvast zien wat er anders moet en waarom. Er is voor deze actie € 32.144 gedoneerd waarmee wij 1.950 extra kinderen de schoolvoorstelling kunnen laten zien! Enorm bedankt aan iedereen die dit mogelijk heeft gemaakt!

NIEUW ADRES Wij zijn verhuisd! Vanaf 13 september is ons nieuwe adres: Noorderhaven 60 in Harlingen. Het nieuwe pand is nog beter ingericht op hybride werken, biedt meer ruimte voor opslag van onze excursiebenodigdheden en heeft uitzicht op de getijdehaven van waddenstad Harlingen. Ons postbusadres en telefoonnummer zijn ongewijzigd.

VERZOEK Wil je bij het doorgeven van een adreswijzing of IBANwijziging ook je oude gegevens meesturen? Zo kunnen wij je wijziging beter verwerken. Kijk op www.waddenvereniging.nl/ ledenservice hoe je wijzigingen aan ons kunt doorgeven. Op deze pagina staan ook antwoorden op de meest gestelde vragen.

ORIGINEEL RELATIEGESCHENK OF KERSTCADEAU Het lijkt misschien nog wat vroeg om al over kerst na te denken. Toch brengen wij graag alvast een selectie (kerst)cadeaus onder de aandacht, waaronder duurzaam geproduceerde truien, drinkwaterflessen, kalenders en boeken over de Wadden. Ook dit jaar is het weer mogelijk om als wadliefhebber of bedrijf een lidmaatschap van de Waddenvereniging aan iemand cadeau te doen. Bij aanmelding vóór 11 november ligt het WADDENmagazine van december bij de ontvanger op de mat. Meer informatie: www.waddenvereniging.nl/ kerst.

MERLIJN TORENSMA

VIS IN DE KLAS

Bij de Waddenvereniging werken 21 mensen Wie zijn ze, wat doen ze en wat drijft hen? Een van hen is (project)medewerker BAS BIJL. Zijn missie: werken aan het herstel van natuurlijke verbindingen tussen de (Lauwers)kust en de Waddenzee. • Leeftijd: 50 • Opgeleid als: fysisch geograaf • Woonplaats: Kloosterburen

‘Ik wil de aarde snappen’ Als fysisch geograaf - ‘ik wil graag weten hoe de aarde in elkaar zit’ - is Bas Bijl gewend te kijken naar veranderende landschappen. De Wadden horen daar zeker bij en daarom praat hij er met fris enthousiasme over. ‘Samen met Denemarken en Duitsland is het waddengebied het grootste intergetijdengebied ter wereld, een gebied dat door sedimentatie en erosie voortdurend verandert. Dit is ontzettend belangrijk voor de onderwaternatuur en voor de talloze trekvogels die op het drooggevallen wad voedsel vinden. Niet voor niets staat het op de Unesco-werelderfgoedlijst.’ Bijl werkt nu vier jaar bij de Waddenvereniging. ‘Na mijn studie heb ik een tijd in de (commerciële) archeologie gewerkt, waar ik onder meer reconstructies van vroegere landschappen heb uitgevoerd.’ Hij mag dan gefascineerd zijn door het ontstaan van het landschap, de menselijke invloed hierop, vindt hij ook interessant. Dat hij vanuit de Waddenvereniging nu werkzaam is in het (politieke) krachtenspel tussen mens en natuur, ziet hij als een mooie kans. ‘Zeker in de huidige tijd met grote zaken als klimaatverandering en zeespiegelstijging.’ Zo is hij ook betrokken bij de Lauwerskust. ‘In 1969 is het Lauwersmeer ontstaan door afsluiting van de Lauwerszee’, vertelt Bijl. ‘Ooit was dit een groot overgangsgebied tussen zoet en zout water met belangrijke brakke natuur. Ons doel is om de (Lauwers)kust en Waddenzee weer beter met elkaar te verbinden, waarbij naast ruimte voor de waddennatuur een duurzame toekomst wordt gerealiseerd voor de mensen die er wonen en werken.’ WADDENmagazine 3-2021 19

REPORTAGE

Wandelen van verleden naar heden

Bewegend landschap tussen duin en kwelder

Tot duizend jaar geleden staken er van Ameland slechts een paar duinenrijtjes omhoog. Door menselijk ingrijpen ontstond er een langgerekt eiland. Op Oost-Ameland heeft de natuur meer vrije ruimte teruggekregen en is de invloed van de zee weer groter. Wandel mee over een eiland in beweging. TEKST MONIQUE VAN KLAVEREN, JOJANNEKE DRIJVER EN BAS BIJL FOTO’S EDWIN GIESBERS

N o o r d z e e 11

14,4

’t Strandhuys

22973

Willem

Het Oerd

s pad

15 Mei n

stuifdijk

20,6

vlonderpad

r t s pad

eenzame den

Z o u t e We i d e

Am elan d

63216

21 Foppeduinweg

’t Koaikershuus

6 5

Hotel De Klok

21,7

Kooiduinen Eendenkooi

Buren

Miedenweg

4 1 3

W a d d e n z e e

500 m

Het bijzondere van deze wandeling over Oost-Ameland is dat je onderweg kunt zien hoe mensenhanden het eiland ooit vormden, maar ook hoe het eiland nu weer de ruimte heeft om vanaf twee kanten aan te groeien. Het stuivende zand van het Noordzeestrand vormt duinen, vanaf de andere kant voert het wad slib aan dat op de kwelder achterblijft.

Oude slenk Wandelend vanaf Buren (1) zie je vlak bij de waddendijk een afgesloten slenk (2), ook wel de Monniksloot of Skipsloot genoemd. Ooit lagen hier schepen, tot de Waddenzeedijk in de jaren ’30 werd

aangelegd. Hij dient nu als waterbuffer of juist afvoer en is aangewezen als natuurgebied. Bij hoogwater vinden vogels er een beschut plekje. Vaak dobberen er eidereenden. Vanaf de dijk heb je een geweldig uitzicht over de Waddenzee.

Grappig duinpaadje Dwalend door een doolhof van duinpaadjes (3) – gelukkig met een eenzame den als oriëntatiepunt (4) – geeft het strand een gevoel van bevrijding. De meeuwen dansen er op de wind en steltlopers rennen rusteloos heen en weer. Bij eb is het strand zo’n 150 meter breed, dus ruimte genoeg. Heb je hier wind tegen, dan ben >

ANTON VAN TETERING

Slenk

Doe op zaterdag 23 oktober ook mee aan het wandelevenement Tussen Slik & Zand op Ameland. Ga naar Geniet Wad (pag. 44/45) voor meer informatie. WADDENmagazine 3-2021 21

REPORTAGE je na 4 kilometer bikkelen volledig gezandstraald. De beloning is een vlonderpaadje over een natte duinvallei (6) .

Panoramisch uitzicht Vanaf het strand wandel je terug langs de stuifdijk. Deze werd in de 19e eeuw aangelegd door boeren om het oostelijk deel van het eiland vast te leggen. Aangewaaid zand bleef zo beter liggen. Nu is het één van de eerste plekken in Nederland waar een deel van de duinen niet langer onderhouden wordt. Bij springtij of storm kan een deel van de kwelder onder water komen te staan of is het mogelijk dat er zelfs een kleine verbinding tussen de Noordzee en Waddenzee ontstaat. Hierdoor krijgt het eiland de kans om op een meer natuurlijke manier te groeien. Op de dijk is een uitkijkpunt waar je kunt genieten van een panoramisch uitzicht over de duinen en kwelder. Je mag buiten het broedseizoen de kwelder in, maar dan krijg je beslist natte voeten.

Bos naar Buren Via de maar liefst 15 meter hoge Bureblinkert (5) kom je bij het enige bos op de route (7) . Het bos is ooit aangelegd om stuivend duinzand vast te leggen en zo de dorpen te beschermen tegen de zee, wind en het vele zand. Een grappig duinpaadje brengt je hobbelend naar het Noordzee-strandpaviljoen. Wandelend over een klein stukje strand sla je linksaf richting Buren (8) , om daar heerlijk uit te puffen na ruim 21 kilometer dynamische natuur.

win een wandel gids

De wandelroute bij dit artikel komt uit de Roots-gids De mooiste wandelingen langs WATER. In deze wandelgids vind je 17 natuurroutes die langs het blauwe goud van Nederland gaan. Trek bijvoorbeeld je laarzen aan voor een ruige tocht bij Kwade Hoek of struin langs Veluwse bosbeekjes én de IJssel in één wandeling. Bestel de gids eenvoudig online via: shop.rootsmagazine.nl/product/de-mooiste-wandelingen-langs-water. De Waddenvereniging mag 10 exemplaren van deze wandelgids weggeven onder leden. Kans maken? Stuur voor 1 oktober 2021 een e-mail met je adresgegevens naar: community@waddenvereniging.nl o.v.v. ‘Waterwandelgids’.

WAD4U Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.

HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: 93693 WADDENVERENIGING POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-4 SBRIEF NIEUW JEUGD LE DIGITA DE JE E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL WIL ONTVANGEN EN NOG MEER INFORMATIE? GA DAN NAAR WWW.WAD4U.NL EN MELD JE AAN! TEKST: LIDEWIJ KEMME

WALTER HEUBACH

HENK POSTMA

In een open weiland zul je niet gauw een eekhoorn tegenkomen. Op de plek waar je hem wel ziet, een bos of park met veel bomen, vind je geen kievit. Zo heeft ieder landschap zijn eigen soorten dieren en planten.

WAAR?

MET WIE?

Wat een eekhoorn nodig heeft om te overleven, vindt hij in het bos. Hij is aangepast aan de omstandigheden daar. Zijn pluimstaart helpt hem richting te houden als hij van boom tot boom springt om naar eikeltjes te zoeken. De kievit is een weidevogel, hij zoekt wormen en insecten op en in de grond. Zijn nest is een kuiltje in de grond. Het is wel zichtbaar, maar hij kan het heel goed verdedigen tegen belagers.

Alle dieren en planten zijn afhankelijk van hun omgeving. Bijvoorbeeld het soort bodem waarop ze groeien en het klimaat waarin ze leven. Ook zijn ze afhankelijk van elkaar. Allereerst om te eten, maar ze maken nog op heel veel andere manieren gebruik van elkaar. Om te wonen: de eekhoorn maakt een nest van takjes in een boom en bekleedt het met mos en gras. Of voor bescherming: andere vogelsoorten broeden graag in de buurt van de kievit omdat hij rovers uit de buurt houdt.

ELKAAR ETEN EN ELKAAR HELPEN Zo zijn er allerlei gemeenschappen van dieren en planten die samenleven, elkaar eten en gebruik maken van elkaars ‘diensten’. Ze zijn allemaal aangepast aan de omstandigheden van de plek waar ze leven en aan elkaar. Het bos van de eekhoorn vormt zo’n gemeenschap, de wei van de kievit een andere. Alles samen, de plek, de bodem, het klimaat, de planten die er groeien, de dieren die er leven, wordt een ecosysteem genoemd. Een bos, weilanden, duinen, de Waddenzee, ze vormen allemaal een eigen ecosysteem.

WADDENmagazine 3-2021 23

WAD4U PRIKKELIGE KINDERKAMER

Vlinders leggen hun eitjes niet zomaar op iedere plant, maar alleen op bepaalde soorten, of soms alleen maar op één soort. Dat is hun waardplant. Die vormt het juiste voedsel voor de rupsen die uit de eitjes komen. Niet alle vlindersoorten hebben dezelfde waardplant, maar eentje is bijzonder populair… de rupsen van deze vlinders lusten alleen maar brandnetel!

TIP Het gaat niet goed met de vlinders en andere insecten. Je kunt hen helpen door in je tuin of op je balkon bloemen te planten die vlinders en bijen aantrekken. Een bosje brandnetels is natuurlijk ideaal voor de vlinders op deze bladzij om hun eitjes op te leggen. Wil je de plant niet in je tuin laten woekeren, trek een paar handschoenen aan en zet hem in een pot. Meer tips om vlinders te helpen lees je op www. waddenvereniging. nl/ecosysteem.

1. zandhagedis 2. zandloopkever 3. mierenleeuw 4. tapuit 5. duinparelmoervlinder 6. duinviooltje 7. zandblauwtje 8. muurpeper 9. buntgras 10. duinsabelsprinkhaan

OPLOSSING VAN HET RAADSEL 26

REPORTAGE

Zes jaar wandelen van Camperduin tot Skallingen

Winter langs Groninger

waddendijk

van pretpark tot pronkstuk Tussen 2014 en 2020 wandelden Theo Bakker en Rob Strietman van Camperduin naar het Deense schiereiland Skallingen, langs het hele waddengebied. Een tocht van 48 etappes, langs de kuststrook van drie landen. Het avontuur verschafte de twee wandelvrienden een unieke kijk op de waarde van het waddengebied. Redacteur Diederik Plug sprak het tweetal op de plek waar hun epische tocht begon.

theo bakker rob strietman

TEKST: DIEDERIK PLUG WADDENmagazine 3-2021 27

REPORTAGE

PIETER DE VRIES

Kamperen op een kweld

Kliffen Denemarken

‘Ik ben waanzinnig gelukkig geweest in dat eenzame landschap’

Koehoal (Fr.)

PIETER DE VRIES

Hoogtepunt We strijken neer aan een picknicktafel. Rob Strietman (62) serveert koffie uit een thermoskan, Theo Bakker (73) klieft met zijn zakmes een stuk natte cake in dikke plakken. De twee vrienden startten hier vlakbij, bij Camperduin, op 18 augustus 2014 de eerste etappe van hun project. Het uiteindelijke eindpunt: het toepasselijk genaamde dorp Ho ten noorden van Esbjerg in Denemarken. Een tocht met tussenpozen langs het hele Waddengebied, waarvan Camperduin het oorspronkelijke begin vormt; langs de meanderende rand waar zee en kust elkaar ontmoeten. Een strook die in Nederland grotendeels strakgetrokken is, verhoogd en verstevigd met beton. ‘Dat is in de Halligen wel anders’, zegt Strietman. ‘Daar heeft de zee nog vrij spel en past de mens zich aan.’ De Halligen, ze komen vaker voorbij in ons gesprek. De eilandengroep aan de Duitse Noordzeekust, iets ten zuiden van de grens met Denemarken, heeft indruk gemaakt. Onbeschermd door dijken lopen de eilandjes bij hoge vloed onder; de bewoners houden de voeten droog door op terpen te wonen. Strietman en Bakker vinden het gebied een pronkstuk van de waddenkust, een van de hoogtepunten van hun avontuur. Misschien wel vooral vanwege het enorme verschil met de Nederlandse waddenkust.

Decor ‘Dit hier,’ zegt Bakker, met een gebaar naar het omliggende landschap, ‘is enorm veranderd. Toen

ADOBE

Je staat met je rug naar vogelreservaat De Putten in de Harger- en Pettemerpolder, waar voor de gelegenheid honderden grote sterns krijsend op een kluitje zitten. Voor je ligt de enorme dijk. Je beklimt een steile trap naar 11,5 meter boven NAP en daar zie je in één oogopslag hoe Nederland omgaat met de zee. Aan weerszijden van je strekt de enorme dijk zich uit naar de horizon, aan de zeezijde geflankeerd door een net zo hoog duingebied, waarvoor 35 miljoen kubieke meter zand tegen het dijklichaam is opgespoten. Voordat je over het hele vestingwerk heen bent geklommen en het strand op kunt struinen, ben je zo’n honderd meter verder. Dit zijn de Hondsbossche Duinen, een met zand en steen getrokken streep in het zand, een boodschap aan de zee: jij komt er niet meer in.

Hondsbossche duinen

wij in 2014 begonnen, was dit nog de Hondsbossche Zeewering. Kijk wat er nu ligt.’ Nederland sluit het zeewater uit alle macht buiten met dijken en deltawerken, bedoelt Bakker; we vinden die zee maar een gevaarlijke buur. ‘Vroeger voerden we een strijd tegen het water, dijken waren een bittere noodzaak in dat gevecht. Maar nu vormen die veilige dijken steeds meer het decor voor recreatie’, zegt Strietman. ‘De duinen worden steeds voller’, vult Bakker aan. En daardoor verandert volgens hem niet alleen de natuur. ‘Langs de kust wonen van oudsher rommelaars, paradijsvogels. Die mensen worden langzaam maar zeker verdrongen door vakantieparken, badgasten, kitesurfers, mountainbikers, noem maar op – door mensen die de natuur zien als pretpark en haar ook zo gebruiken.’ Volg de kust naar het noorden en dat verandert. Strietman: >

‘Je denkt dat alles langs de kust dijk is, maar dat is helemaal niet zo’

Nabij het noorde lijkste gehucht va n het Nederlandse vasteland

WADDENmagazine 3-2021 29

Naar een Hallig wa

Bivak op Groninger kw

e een lift krijgen

elder met vuurduivel

‘Het Wad is de laatste wildernis van Nederland. Dat is gewoon waar’ 30

ar we halverweg

‘Je denkt dat alles langs de kust dijk is, maar dat is helemaal niet zo. In Duitsland heeft de kust veel meer een dorps karakter; natuurlijk, er is net zo goed strandtoerisme, maar over het algemeen zie je er meer kust en minder mensen dan bij ons. En eigenlijk loop je langs die hele strook, tot Esbjerg in Denemarken, door ‘vrijere’ natuur. Zoals het kliffenlandschap ten noorden van Esbjerg bijvoorbeeld, dat vond ik eigenlijk nóg mooier dan de Halligen. In Denemarken vergeten ze de kust bijna; het landschap is kleinschaliger: hier en daar een dorpje met een kerk, ontroerend mooi. Ze laten de natuur meer op haar beloop en de waddenkust wordt beperkter beschermd’, zegt Strietman. ‘Natuurlijk, het land ligt daar ook hoger, maar ze gaan ook wat relaxter met de zee om. Misschien zouden wij dat ook ietsje meer kunnen doen, wat minder georganiseerd en grootschalig ingrijpen.’

Romantiek Maar vergis je niet: in Nederland is het heus niet allemaal kommer en kwel – al moet het de heren nog even van het hart dat met de renovatie van de Afsluitdijk de romantiek van die zeewering op tragische wijze dreigt te verdwijnen. Want de romantiek van het landschap, daar zijn de mannen gevoelig voor. Strietman: ‘In Friesland en Groningen heb je langs de waddenrand nog enorme stukken verlaten landschap, waar de paarden in de wei nog schrikken als ze mensen zien.’ Je komt onontdekte plekjes

tegen, bijzondere mensen, zeggen de twee – de kust is er een parelketting waarin je telkens nieuwe juwelen ontdekt. Bakker: ‘Ik wist niet dat de waddenkust zó vreselijk mooi is. Ik ben daar waanzinnig gelukkig geweest, in die enorme ruimtelijkheid, langs die eindeloze akkers, in dat eenzame land. Waar je onderweg telkens weer plekken ontdekt waarvan je nog nooit hebt gehoord. Zegt het ‘Ambonezenbosje’ je bijvoorbeeld iets? Een voormalig kamp voor Ambonese immigranten die in Noord-Groningen werden weggestopt, pal tegen de Deltadijk in de Carel Coenraadpolder bij Finsterwolde. Ik had er nooit van gehoord.’ Strietman haakt in: ‘Je loopt over een dijk en denkt: wat is dit sáái! En opeens zie je hoe vlakbij een rode wouw een gans pakt, struinen reeën door het gras, of zie je ineens een vos – er is altijd het onverwachte. Telkens kwamen we weer op mooie plekken waarvan je je verbaast dat ze nog blijken te bestaan.’ Bakker: ‘We zagen her en der het veranderde landschap: eeuwen geleden ingepolderd land, oude dijken, laag en klein –zeedijken die minuscuul

lijken, vergeleken met wat we nu bouwen. En veel kerken, want er zal destijds wel veel gebeden zijn om die zee in toom te houden.’

Anekdotes Telkens struikelen de twee bijkans over hun woorden om hun ervaringen te delen en anekdotes op te dissen over ontdekkingen, vreemde, leuke en altijd gedenkwaardige ontmoetingen, dik verdiende biertjes, arriveren in uitgestorven dorpjes en een lift regelen naar de bewoonde wereld, lopen over besneeuwde paden of in horizontale regen, kijken naar tranentrekkend mooie vergezichten over indrukwekkende landschappen. Wat wil je, na zes jaar en vele honderden kilometers. Er zijn zóveel hoogtepunten te noemen Zoals die Halligen. Is het toeval dat ze allebei zijn gevallen voor de charmes van dat ongerepte, kleinschalig beschermde waddengebied? ‘Het bijzondere is dat het land er nog onderloopt, daar stroomt de zee in en uit. Dat zouden ze bij ons niet meer

accepteren’, zegt Strietman. ‘In Nederland kwam Marken vroeger het dichtst bij wat de Halligen nog zijn. En wat deden wij? We legden de Afsluitdijk aan,’ vult Bakker aan. Hij vervolgt: ‘De natuur wordt in Nederland steeds meer teruggedrongen. En net zoals de duinen drukker worden, zie je dat ook op het Nederlandse Wad erin sluipen. Rob en ik zijn ook vogelwachter op de Engelsmanplaat. Voorheen heette dat vrijwilligerswerk. Nu worden we steeds meer ‘gastheer’ voor Staatsbosbeheer. Er verandert veel en daarom is het essentieel dat het waddengebied beschermd blijft, lastig toegankelijk en moeilijk begaanbaar; het Wad is de laatste wildernis van Nederland. Dat is gewoon waar.’ Nog één hap cake en een laatste slok koffie. Slotvraag: wat adviseren jullie wandelaars die in jullie voetsporen willen treden? Bakker: ‘Gewoon: volg de dijk. Je hebt eigenlijk helemaal geen landkaarten nodig.’ Strietman: ‘Laat je verrassen. Vooraf niet weten wat je onderweg tegen zult komen, dat is het allermooiste.’ WADDENmagazine 3-2021 31

PIETER DE VRIES

REPORTAGE Hallig Langeness - Hilligenlei

Waddenleven

In de serie Waddenleven staat altijd een verrassende groep dieren of planten centraal. Deze keer, vanwege het thema veranderend landschap: DIEREN DIE HET LANDSCHAP BEÏNVLOEDEN.

FOTO FITIS

TEKST: KOEN MOONS

Gelijmde stukjes

Landschaps architecten

Als je op een willekeurige plek in Nederland om je heen kijkt, denk je al snel dat de mens de belangrijkste vormgever van het landschap is. Maar op het wad en in de duinen is dat wel anders. Planten en dieren, hoe klein ook, hebben soms grote invloed op hun eigen omgeving. En uiteindelijk op het hele waddenlandschap.

Als er een beestje is dat zijn eigen omgeving bepaalt, is het wel de SCHELPKOKERWORM. Hij maakt een omhulsel van aan elkaar gelijmde stukjes schelp en zand, met bovenin ook nog uitsteeksels die voedsel uit het zeewater opvangen. Honderden kokers samen leggen de zeebodem vast: het begin van een rif. Een echte biobouwer dus!

5 Een vrij onbekende duinbewoner, maar stiekem wel een invloedrijke: de GELE WEIDEMIER. Hij maakt niet alleen bulten in het grasland, hij doorlucht met zijn gangenstelsel ook de bodem en brengt op sommige plekken net voldoende kalkrijk zand naar boven voor bijzondere plantensoorten. 6 Waar de bodem van de Waddenzee iets hoger ligt, is hij er als de kippen bij: ZEEKRAAL. De plantjes houden zand en slik vast, waardoor de bodem verder ophoogt en er andere kwelderplanten kunnen groeien. Uiteindelijk ontstaat een hoge kwelder waar de zeekraal niets meer heeft te zoeken.

MARCEL VAN KAMMEN

FOTO FITIS

HENK POSTMA

4 Een kwelder zou een kwelder niet zijn zonder het gegraaf van piepkleine KWELDERSPRINGERS. De insectjes zorgen voor een betere bodemstructuur voor de kwelderplanten en een ingang voor dieren die zelf wat minder getalenteerde gravers zijn.

FOTO FITIS

3 Een broedkolonie van de AALSCHOLVER kun je horen, ruiken en vooral herkennen aan de witte ondergescheten bomen. De bijtende uitwerpselen van deze viseter worden de bomen en struiken op een gegeven moment te veel. Weg bosje.

HENK POSTMA

2 De duinen hadden er anders uitgezien als er niet ooit het KONIJN was geïntroduceerd. Het diertje graast en graaft en houdt zo de begroeiing laag en stukken zand open. Veel soorten planten, korstmossen en reptielen zijn hem er dankbaar voor.

FOTO FITIS

1 MOSSELEN klitten met hun byssusdraden aan rotsen, andere schelpen en aan elkaar. Daarnaast leggen ze tijdens het filteren van het water ook zwevende bodemdeeltjes vast, waardoor ze hun eigen stevige mosselbank vormen.

MEER WETEN OVER DIEREN EN PLANTEN IN HET WADDENGEBIED? De Wadwaaier van de Waddenvereniging geeft veel informatie. Te koop in onze webwinkel: www.wijsmetdewaddenzee.nl.

WADDENmagazine 3-2021 33

N DE

DE SM

AAK VA

WAD

Malen op de wind TARWE UIT BURDAARD

Van verre torenen de wieken boven de dorpsdaken uit. In de hoogste molen van Friesland maalt Jan Tollenaar tarwe. ‘Hoe dichter bij de natuur, hoe lekkerder.’ TEKST: ANNEMARIE BERGFELD FOTO’S: MERLIJN TORENSMA

Hij studeerde een blauwe maandag geografie – ‘het belangrijkste wat ik daar leerde is dat je heel veel kunt praten over niks’ maar werd, zoals hij zelf zegt, als molenaar geboren. Op zijn driewielertje fietste de kleine Jan alle dagen rondjes rond molen Adam in Delfzijl. Als puber ging hij niet achter de meisjes maar achter de molens aan. ‘Ik moet in een vorig leven al molenaar geweest zijn’, weet hij. In dit leven draait Jan Tollenaar al 33 jaar op molen De Zwaluw aan de oever van de Dokkumer Ee in Burdaard. Het is een beeldbepalende molen in het vlakke landschap van Noordoost-Friesland en bovendien de hoogste van de provincie. Het uiteinde van de hoogste wiek tikt de 36 meter aan. ‘De molen is een beeldmerk voor de wijde omgeving. Je kunt hem zelfs vanaf de boot naar Ameland zien. Een kalm draaiende molen in het landschap is volgens mij het beste antidepressivum. Natuurlijk ben ik subjectief, maar ik weet echt dat veel mensen er blij van worden.’

Vijfde zolder Molenaar Tollenaar maalt voornamelijk tarwe. Honderdvijftig ton tarwe per jaar, is de schatting, wordt jaarlijks bij De Zwaluw afgeleverd. Voordat het graan meel is, reist het vier keer de molen door, achttien meter hoog. Door een wirwar aan kokers, silo’s, schepraderen, leidingen, weegschalen, zeven, magneten, reinigers en schudders gaat het omhoog en omlaag. En nog een keer. En nog een keer. De korrels worden

met water gemengd, voorgekneusd, gezeefd en nog eens gezeefd tot ze uiteindelijk op de vijfde etage - ‘vijfde zolder’ in molenaarstermen - bij de maalstenen terechtkomen. Al naar gelang Tollenaar fijner of grover meel wil hebben, laat hij de bovenste maalsteen, ruim 1200 kilo, meer of minder zakken. Meel is niet zomaar meel. ‘De kwaliteit van de grondstof is natuurlijk het meest bepalend, maar het resultaat hangt ook af van hoeveel water je toevoegt, hoelang je het laat inwerken, hoe je de stenen hebt gescherpt, hoe hoog de maaldruk is - het maakt allemaal verschil. Ik bepaal het vooral op intuïtie.’

Oostenwind is als een brommer Voor alle melen van De Zwaluw geldt dat ze anders van samenstelling zijn dan het meel waarvan supermarktbrood is gemaakt. ‘Wat

PROEF!

in de supermarkt ligt, is niet slecht’, vindt Tollenaar. ‘Maar met zijn broodverbeteraars en conserveringsmiddelen staat het ver af van de natuurlijke graankorrel. Ik voeg alleen wat gluten en zout en soms wat enzym toe om het bakresultaat te verbeteren.’ Maakt dat molenmeel gezonder? ‘Mijn vrouw Marjan zegt altijd: hoe dichter bij de natuur, hoe gezonder. Ik weet vooral: hoe dichter bij de natuur, hoe lekkerder. De smaak van molenbrood is voor mij hét sterke punt. En vergeet ook niet dat wij molenaars ons product energieneutraal produceren.’ Ondertussen hoopt de molenaar op een stevige oostenwind. ‘Dat is net een brommer, met een constante gang. Westenwind geeft vaak ruk- en klapwinden, zuidoostenwind is onbetrouwbaar, maar komt de wind strak uit het oosten, dan heeft Jan een mooie wind.’

Profiteer van 20% korting op kruidkoekmix (650 gram, € 1,70 i.p.v. € 2,15) en pannenkoekmeel met boekweit (500 gram, € 1,40 i.p.v. € 1,75) uit de molenwinkel van De Zwaluw. Aanbieding geldig t/m 31 december 2021 op vertoon van dit blad. De molenwinkel, met een ruime keuze aan melen en mixen, is in principe geopend op vrijdag en zaterdag van 9-12 en 13-17 uur. Zie ook: www.tollenaarmolenmeel.nl.

Kijk voor nog meer smaak op www.waddenvereniging.nl/smaakvandewadden. 34

WAD LEKKER WADDENmagazine 3-2021 35

Uit de vereniging

Berichten van de Ledenraad

De ledenraad van de Waddenvereniging vertegenwoordigt de leden van de Waddenvereniging en houdt toezicht op het bestuur. De 16 gekozen leden denken ook mee over acties, bescherming en voorlichting. Zij ontvangen graag uw ideeën en suggesties. E-mail: ledenraad@waddenvereniging.nl.

IN MEMORIAM: WIETSKE JONKER - TER VELD PvdA-politica, milieuactiviste en meer dan tien jaar bevlogen secretaris van onze ledenraad. Op 17 mei overleed Wietske Jonker - ter Veld op 78-jarige leeftijd. Ze leed aan de spierziekte ALS. Tot op het laatst voelde zij zich zeer verbonden met de Waddenvereniging. Vergezeld van haar vouwfiets, valhelm en schetsboek en voorzien van encyclopedische kennis van (natuur)wetgeving en een groot netwerk zette zij zich in op allerlei terreinen: van gaswinning in de Waddenzee tot geluidsoverlast door de JSF boven de Wadden. Met Wietske verliest de Waddenvereniging een betrokken, creatieve, onwrikbare en overtuigende natuurliefhebber. Lees op onze website de herinneringen aan Wietske van Jan Castelein, voormalig voorzitter van de ledenraad. Ga naar: www.waddenvereniging.nl/wietske

BESTUURSVERSLAG 2020 Een van de taken van de ledenraad is het jaarlijks vaststellen van het financieel verslag. Jan de Boer, lid van de financiële commissie, over het bestuursverslag 2020: ‘Een goed verslag dat duidelijk maakt wat de vereniging doet en nog gaat doen. Onze complimenten. De cijfers zijn in lijn met de prognoses. Een hoger bedrag aan nalatenschappen resulteert voor het tweede jaar op rij in een beter resultaat.’ Het volledige bestuursverslag staat op: www.waddenvereniging.nl/ jaarverslag.

kandidaat stelling ledenraad geopend

Het is zover! Leden van de Waddenvereniging kunnen zich vanaf nu kandidaatstellen voor de nieuwe ledenraad. Alle details hierover vind je op www.waddenvereniging.nl/ledenraad/verkiezing. Aanmelden kan tot woensdag 20 oktober. Alle leden van de Waddenvereniging kunnen vanaf 6 december via internet stemmen. Aan het eind van het jaar hopen we te weten wie de nieuwe (maximaal) achttien gekozen kandidaten zijn.

Enthousiasme We zoeken vooral enthousiaste mensen, jong of oud, die van het wad houden en met ons mee willen denken, praten en doen. Ons, dat zijn de specialisten van het bureau en het bestuur van de vereniging. Naast enthousiasme zoeken we ook mensen met een eigen deskundigheid. Bijvoorbeeld op het gebied van communicatie of fondsenwerving, besturen of financiën. We hebben een aantal profielen opgesteld om ervoor te zorgen dat we

een divers samengestelde ledenraad krijgen.

Verbinding Samen oefenen we de formele bevoegdheden uit, zoals goedkeuring jaarverslag, vaststellen begroting, verkiezing bestuursleden. Maar ook zoeken we verbinding met onze leden. Samen zetten we ons in om het wad te behouden, te beschermen én ervan te kunnen genieten. Nog vragen? Mail dan naar: ledenraad@waddenvereniging.nl.

WADDENmagazine 3-2021 37

MARCEL VAN KAMMEN

Levendige BIOTOPEN Door natuurlijke processen en ook door toedoen van de mens is het waddenlandschap voortdurend in beweging. Die eeuwige dynamiek levert weer bijzondere leefgebieden op voor dieren en planten - van witte duinen tot een wandelende schelpenrug. TEKST: MARCUS WERNER

WETENSCHAP

WAN DEL END E SCH ELP ENR UG & de grot e ster n Het eiland Griend, tussen Harlingen en Terschelling, is niet zoals de grotere Waddeneilanden gevormd door de aanvoer van zand uit de Noordzee. Wetenschappers denken dat Griend zijn bestaan te danken heeft aan een tijdens een uitzonderlijke storm en springvloed opgeworpen ‘schoorwal’ van schelpen. Een hevige storm zou schelpen van vooral dode kokkels uit geulen in de buurt van Griend tot een boven het water uitstekende wal hebben geveegd. Door het remmende effect hiervan op stromingen, ontstonden kwelders en zo een nieuw eiland. Volgens reconstructies ‘wandelde’ de schelpenrug van Griend vervolgens tijdens stormen over de kwelder en kalfde de kwelder aan de stormzijde af, waarna in rustigere perioden in de luwte daarvan de kwelder aangroeide. Als resultaat bleef op Griend de kweldervorming steken in een stadium met lage begroeiing. In dit biotoop nestelden flinke aantallen GROTE STERNS, die het liefst broeden op een zo kaal mogelijke ondergrond. Omdat Griend door een te snelle afkalving in zee dreigde te verdwijnen, werd in 1973 het eiland beschermd door de aanleg van een hoge zanddijk. Hierdoor waren nauwelijks meer overstromingen door stormen mogelijk en ontwikkelde de kwelder zich tot een stadium met hoog gras, waarna grote sterns het eiland links lieten liggen. Om Griend weer aantrekkelijk te maken voor de grote stern zijn in 2016 nieuwe, meer natuurlijke ingrepen gepleegd. > WADDENmagazine 3-2021 39

ACHTERGROND

MARCEL VAN KAMMEN

BOE REN LAN D & grau we kiek end ief

Het landschap van Oost-Groningen, grenzend aan de oostelijke uitloper van de Waddenzee - de Dollard -, is al eeuwen door mensenhanden gevormd. Opeenvolgende indijkingen maakten van voormalige zeebodem vruchtbaar akkerland. Ooit was dat boerenlandschap kleinschalig en gevarieerd beplant. Ideaal leefgebied voor diverse vogelsoorten die van oorsprong open en moerassig terrein bewonen, zoals patrijs, veldleeuwerik en GRAUWE KIEKENDIEF. Gemorst graan, stoppels en een rijk insectenleven als gevolg van de 40

grote plantenbiodiversiteit boden genoeg voedsel, niet alleen voor vogels maar ook voor de muizen waar roofvogels als de grauwe kiekendief van leven. Door de ruilverkavelingen van na de oorlog veranderde het landschap in grote eentonige percelen met slechts één gewas. De planten- en insectenbiodiversiteit van het landschap holde achteruit en ook de inmiddels tot ‘akkervogels’ gedoopte vogels werden schaars of verdwenen. Pas toen in de jaren tachtig van de vorige

eeuw door veranderend landbouwbeleid in Oost-Groningen grote stukken landbouwgrond langdurig braak lagen en een meer diverse begroeiing kregen, keerden de akkervogels mondjesmaat terug. Boegbeeld hiervan is de grauwe kiekendief, die rond 1990 uitgestorven leek in OostGroningen. Door de inzet van onder meer de Werkgroep Grauwe Kiekendief worden tegenwoordig boeren in Oost-Groningen met succes gestimuleerd om akkervogelvriendelijke maatregelen te nemen.

RUURD JELLE VAN DER LEIJ/BB

WIT TE DUI NEN & de bije nwo lf

Aan de Noordzeekant van de waddeneilanden speelt zich een proces af dat lijkt op wat er aan de Waddenzeezijde gebeurt. In grote lijnen worden duinen net zo gevormd als kwelders: het wortel schieten van verschillende soorten planten luidt een landschapsverandering in. Duinvorming begint wanneer door de zee aangevoerde zaden van planten als strandmelde en zeeraket langs de vloedlijn op het strand ontkiemen. Omdat deze tegen zout bestand zijnde pioniersoorten de wind afremmen, hoopt zich daarachter aangewaaid zand op. Zo ontstaan lage strandduintjes. Nadat biestarwegras zich vestigt, dat met zijn uitgebreide wortelstelsel goed zand vasthoudt, worden deze groter en

hoger. Wanneer de duintjes hoog genoeg zijn, neemt de invloed van zeewater af en verzoet het grondwater eronder door regenval. Vervolgens begroeit helmgras de prille duinen, dat met zijn hoge halmen en diepe wortels veel door wind aangevoerd zand tegenhoudt en vastlegt. Met name door deze plant vormen zich enkele meters hoge ‘witte duinen’, de eerste duinenrij achter het strand of zogeheten zeereep. De grotendeels nog onbegroeide witte duinen vormen het biotoop van de BIJENWOLF. Het vrouwtje van deze wespensoort graaft tot wel een meter lange holen in het zand van kale stukken duin. Daarin plaatst zij door een steek verlamde honingbijen die het voedsel vormen voor de larven van de soort. WADDENmagazine 3-2021 41

MARCEL VAN KAMMEN

ACHTERGROND FOTO FITIS

KIE ZELWIE REN & wad slak jes

Een landschapsverandering die op het wad zelf plaatsvindt, is het verschijnen van bruinige vlekkenpatronen op de meer slikkige droogvallende wadplaten in voor- en najaar. Dit zijn plakken kiezelwieren, op de wadbodem levende eencellige algen die een belangrijke voedselbron zijn voor veel van het zeeleven van de Waddenzee. Om wegspoelen tegen te gaan, scheiden bodemkiezelwieren een kleverige stof uit waarmee zij aan elkaar en aan de wadbodem plakken. Wanneer bij afgaand tij poeltjes water op de wadplaat achterblijven, treedt een bijzonder effect in werking. Op de wadplaat - verder weg van het water - is de werking van de kiezelwierkleefstof, die langzaam oplost in water, het

grootst. Dichter bij het water daarentegen lost veel van de kleefstof op. Omdat stevig aan elkaar klittende kiezelwieren goed slib vasthouden, verhoogt de wadbodem zich iets op plekken waar geen water staat, terwijl in en rond de poeltjes het water kiezelwieren wegspoelt en de wadbodem kaal raakt. Als vanzelf ontstaan patronen van plakken kiezelwieren afgewisseld met kaal wad. WADSLAKJES vinden in de verhoogde kiezelwierplakken letterlijk een gedekte tafel. De weekdieren grazen met hun rasptong van de kiezelwieren. De graassporen laten op hun beurt ingewikkelde patronen na op het wad.

Het klassieke voorbeeld van een veranderend landschapstype vormen kwelders. Deze laaggelegen stroken land aan de Waddenzeekant van de eilanden en aan zeezijde van de dijken van het vasteland, veranderen continu. Kwelders worden gevormd doordat langs een flauw oplopende kust door een lage stroomsnelheid bij hoogwater, zand en slibdeeltjes neerslaan. Daardoor kunnen pioniersoorten zoals zeekraal en Engels slijkgras zich vestigen. De planten remmen het zeewater verder af, waardoor de neerslag van zand en slib toeneemt. Vervolgens krijgen onder meer zeeaster en lamsoor voet aan de grond. De toenemende begroeiing houdt nog meer zand en slib vast. Zo ontstaat een ‘lage kwelder’, die alleen bij een heel hoge waterstand nog onderloopt.

Latere stadia van kweldervorming zijn de ‘middenkwelder’ en de ‘hoge kwelder’, elk met een eigen karakteristieke begroeiing. Steeds meer krijgen hoog opschietende plantensoorten de overhand, totdat uiteindelijk de grassoort strandkweek de hoge kwelder domineert. Voor de SCHOLEKSTER is de lage kwelder een ideale plek om te broeden. Het nest is relatief veilig voor overstromingen en eieren en kuikens zijn tussen de kwelderbegroeiing goed verstopt voor rovende meeuwen. Belangrijker nog is, dat scholeksterparen zó het wad op kunnen om hun voedsel van wormen en schelpdieren te vinden en te voeren aan het meegenomen kroost.

KWELDER & scholekster

WADDENmagazine 3-2021 43

2 PAGINA'S VOL LEDENVOORDEEL

Genietwad

De Waddenvereniging hanteert de actuele RIVM-richtlijnen. Geplande activiteiten kunnen geannuleerd worden als de maatregelen daar om vragen.

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER EN BAUKJE VENEMA

Ga mee op Jut Safari 20 %KOR TIN G op Terschelling VOOR LEDEN

8% KO RT ING VO OR LED EN

De Friesland

Wil je mee op excursie en tegelijkertijd het waddengebied een stukje schoner achterlaten? Ga dan met ons mee op Jut Safari op Terschelling. Je rijdt in een elektrisch terreinvoertuig over onverharde paden. Deze avontuurlijke rit leidt je door ongerepte natuurgebieden en voert je naar een plek in de duinen of op het strand waar op dat moment veel afval ligt. Tijden en routes worden vooraf afgestemd met Staatsbosbeheer. De fluisterstille wagens verstoren de natuur niet, waardoor je onderweg kunt genieten van reeën, konijnen en allerlei vogels. Op verantwoorde wijze maken wij zo de moeilijkst

Tussen Slik & Zand 23 oktober Op zaterdag 23 oktober is alweer de 10e editie van het wandelevenement Tussen Slik & Zand op Ameland. Kom wandelen tussen Wad en Noordzee en ontdek onderweg meer over de bijzondere natuur- en cultuurwaarden op en om het eiland. Het evenement wordt georganiseerd in samenwerking met de Waddenvereniging, Staatsbosbeheer en het 44

bereikbare afval-hotspots schoon. • De Jut Safari is geschikt voor jong en oud en duurt 3 – 3,5 uur. Dit jaar kun je nog mee op safari op 23 oktober, 27 oktober, 20 november, 24 november, 24 december en 29 december. • Prijs voor kinderen (3-12 jaar): € 22,50 (€ 18 voor leden) Vanaf 13 jaar: € 35 (€ 28 voor leden) • Kijk voor meer informatie en het boeken van deze excursie op www.ikjut.nl/agenda.

€ 5 KO RT ING VO OR LED EN Natuurcentrum Ameland. Je kunt kiezen uit afwisselende routes van 11, 18 en 25 km. Dit jaar is er ook een jubileumwandeling ‘Om de vuurtoren’ van 35 km. Kijk op www.waddenvereniging.nl/voorleden voor meer informatie en schrijf je in. Leden van de Waddenvereniging ontvangen € 5 korting p.p. op de inschrijving.

In het waddengebied kun je heerlijk ontspannen. Je kunt er genieten van de mooie omgeving, de natuur en de flora en fauna. Maar je kunt er ook lekker uitwaaien, vakantie vieren en relaxen, je hoofd leegmaken of heerlijk sporten en bewegen. De natuur in het waddengebied is goed voor je. Dat vindt ook onze partner De Friesland. Omdat de natuur helpt om fit en gezond te blijven, hebben ze bij De Friesland het Groen & Fit collectief ontwikkeld voor natuurorganisaties. Als lid van de Waddenvereniging ontvang je bij De Friesland tot 8% korting op jouw zorgpremies. Kijk voor meer informatie op www.waddenvereniging.nl/voorleden.

BEN JE WIJS MET DE WADDENZEE?

Draag het uit met deze producten uit onze webwinkel. Ga naar www.wijsmetdewaddenzee.nl of gebruik de bestelbon in dit magazine. Leuk om te kopen en cadeau te geven!

2 20 %KOR TIN G VO OR LED EN

Haiku Jan Loman

Jan Loman (Bolsward, 1918 - Beetsterzwaag, 2006) behoorde tot de avantgarde van de noordelijke kunst in de jaren ‘60. Het logo van de Waddenvereniging is een van de iconische werken van Loman. Hij maakte ook haiku’s, een Japanse versvorm, waarin in drie regels de essentie van een observatie of gedachte wordt verwoord. Vanaf 30 augustus staat zijn leven en werk weer volop in de belangstelling met een duo-expositie in Tresoar (Leeuwarden) en Galerie Bloemrijk Vertrouwen (Aldtsjerk). Er verschijnt ook een bundel met een inleiding over Loman en al zijn haiku’s in het Nederlands met een Friese vertaling. Leden van de Waddenvereniging profiteren van 20% korting op deze heruitgave van zijn dichtwerk en betalen € 19,50 in plaats van € 24,50. Bestellingen via info@tresoar.nl o.v.v. LOMANWM2021. Meer informatie over de tentoonstellingen is te vinden op www.tresoar.nl. De Waddenvereniging brengt een ode aan het werk van Loman met een sweater!

HARLINGER VEST

Door overweldigend succes, nu verkrijgbaar voor dames én heren. Heerlijk warm vest voorzien van uniek Harlingen-design. Gemaakt van een duurzame mix van garens op basis van gerecyclede lamswol. Het breisel van het vest is ideaal voor een ochtendwandeling in de lente, een fietstocht in de herfst, een koude winterdag voor de open haard of een uitwaaidag op de Nederlandse Wadden. • PRIJS € 139,95 • LEDENPRIJS € 111,95

JUTTAS

Kom in actie voor een schone kust! Ga afval jutten met deze herbruikbare tas van 100% gerecyclede materialen. Een gedeelte van de opbrengst gaat rechtstreeks naar projecten voor een afvalvrije Waddenzee, waaronder het project Jut op Terschelling. Zo maak je met je aankoop op meerdere manieren het verschil voor de Wadden. • PRIJS € 39.95

JAN LOMAN ‘SPECIAL EDITION’

Een special edition van onze sweater met de zeefdruk ’25 jaar later II’ van Jan Loman, de ontwerper van het beroemde logo van de Waddenvereniging. Loman maakte dit kunstwerk in 1988, 25 jaar na het ontwerp van het originele logo. Het is bedoeld als waarschuwing hoe de toekomst van de Wadden eruit kan zien. Een beeld van chaos en aantasting. Nog steeds wordt het waddengebied bedreigd. Draag zijn waarschuwing uit. De sweater zelf is ongeverfd en daarmee extra milieuvriendelijk. • PRIJS € 79,95 • LEDENPRIJS € 64,95 WADDENmagazine 3-2021 45

COLUMN

MERLIJN TORENSMA

Lutz Jacobi

Als geboren Friezin en kleurrijk Tweede Kamerlid had ze al oog voor de Wadden. En nu staat ze als directeur aan het roer van de Waddenvereniging. In deze column deelt ze haar mening, belevenissen en ervaringen. VERANDEREND LANDSCHAP Harlingen was er het verdronken dorp Heel veel mensen zijn verliefd op de Gratinga. Vooral in het Eems-DollardWadden. Ik ook. Als ik vraag: ‘Wat vind gebied zijn er vele dorpen vergaan door jij zo mooi aan de Wadden?’, krijg ik stormvloed. Het ziet er nu dus heel vaak de ruimte en de weidsheid, stilte en rust, de eilanden of het altijd andere anders uit…. We realiseren ons dat allicht als antwoorden. Het lang niet meer, maar in is eigenlijk onmogelijk om Amsterdam de geschiedenis zijn er onder woorden te brenwas eerder grote ingrepen geweest, gen waarom je verliefd bent op de Wadden. Het de zuidelijkste die het waddenlandschap behoorlijk hebben vergebied is niet eenduidig waddenhaven anderd. Ook door de inals landschap. Het bepolderingen, hoge dijken staat uit allerlei verschillangs het wad en de Afsluitdijk zijn er lende soorten landschappen met elk vele veranderingen in het waddenlandhun eigen leefgemeenschap. Door de landschap gekomen. Toen de Afsluitdijk intergetijdenwerking vallen wadplaten in 1932 klaar was, kreeg het niet afgedroog en stromen weer onder. Al eeusloten deel van de Zuiderzee officieel de wenlang. naam Waddenzee. Eerder was AmsterDe afgelopen eeuwen is het waddengedam de zuidelijkste waddenhaven. Kun bied altijd dynamisch geweest. Getijje je dit nog voorstellen? geulen hebben zich regelmatig verlegd. En hoe gaat het waddenlandschap De grenzen van het waddengebied en worden als de zeespiegelscenario’s de locatie van de eilanden schoven uitkomen? Hoe het ook verandert, regelmatig op. Zo is het eiland Griend ik blijf verliefd. danig verschoven en zijn er dorpen verdronken in de Waddenzee. Vlakbij

MARCEL VAN KAMMEN

WADDENmagazine

WADDENmagazine, september 2021, nummer 3. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824 Hoofdredactie: Jojanneke Drijver Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Koen Moons, Marcus Werner

WARME WADDEN Het volgende WADDENmagazine verschijnt begin december. Kruip met ons onder een gloednieuwe wollen Waddendeken en geniet van verwarmend waddennieuws.

Vormgeving: Très Melis Correcties: Lidewij Kemme Druk: Pijper Media, Groningen Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie. Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Noorderhaven 60, 8861 AP Harlingen Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting. Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar. Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging. Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op. Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

www. wadden vereniging .nl

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar