WADDEN magazine september 2022 - jaargang 57

WADDEN MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED PRIJS: € 2,50 JAARGANG 57, SEPTEMBER 2022 Fanø Het meest noordelijke Waddeneiland Overschrijdend gedrag Zeven zwervers geportretteerd OverWaddenlevengrensde Welkome gasten of niet?

Dankzij u.

In januari 2019 verliest containerschip MSC Zoë honderden containers boven de Waddeneilanden. De containerramp leert ons dat de bodem van de zee bezaaid ligt met troep. Niet alleen van deze ramp, maar ook van eerdere incidenten. De komende jaren gaat de Waddenvereniging samen met een groot aantal partners de zee en stranden opruimen. Een CleanUpXL, met als doel 800.000 kilo troep boven water halen, in de hoop dat zulke rampen zich nooit meer zullen voordoen. Voor het project CleanUpXL ontving de Waddenvereniging een bijdrage van € 1,9 miljoen, bovenop de vaste jaarlijkse bijdrage. In 2021 steunden onze deelnemers meer dan 175 goede doelen. Samen met organisaties zoals de Waddenvereniging werken we aan een rechtvaardige, groene en gezonde wereld voor iedereen. Sinds de oprichting van de Postcode Loterij in 1989 hebben we al ruim € 7,3 miljard aan goede doelen kunnen schenken. Samen voor een betere wereld: postcodeloterij.nl

Een schonestrand,schooneenzee.

3WADDENmagazine 1-2022

IN DIT NUMMER 04 Het verste eiland Sfeer proeven op het Deense Waddeneiland Fanø 10 Werelderfgoed? Wat is dat? Werelderfgoed Waddenzee; helder uitgelegd in 5 vragen 12 De Wadden in vogelvlucht Fotograaf Pieter de Vries kiest 3 unieke beelden Waddenshoppen WADDENkalender 2023 18 Kink in de kabel Hoogspanning in de Waddenzee: waar komen de stroomkabels? 27 Waddensound Duitse organist Birgit Wildeman brengt de Waddenzee tot leven op een historisch kerkorgel Infographic De lange reis van de zalm 39 Een grenzeloos bestaan De 7 zwervers van het wad RUBRIEKEN 08 Uit de vereniging Nieuws en

INHOUD 04 3918

Hoe kun je de groots heid van iets bevatten? Ik deed een poging met de Waddenzee. Cijfers zeiden mij niet zoveel. Op landkaarten lijkt de Waddenzee een smalle streep langs de kust, ingeklemd tussen de Waddeneilan den en de Noordzee aan de ene kant en de vastelandskust van Nederland, Duitsland en Denemarken aan de andere kant. Toen probeerde ik mij op de rand van een zand plaat voor te stellen hoeveel meer zee er nog was, voorbij het punt dat ik kon zien. Ik voel mij altijd klein in veel natuur. Te besef fen dat ik niet alleen midden in het aller grootste natuurgebied van Nederland liep, maar ook - in zijn soort - het allergrootste ter wereld, maakte mij nog een beetje klei Vanuitner. de gedachte dat je meer grootsheid kunt ervaren door het klein te maken, delen we een aantal persoonlijke verhalen over de internationale Wadden. We starten op het eiland dat het verst weg ligt van Nederland: Fanø. De Texelse fotograaf Pieter de Vries deelt in drie foto’s zijn beeld van de Wadden. De Duitse organist Birgit Wilde man bracht haar beleving van de Wadden tot leven in muziek. Groots en grenzeloos blijken de Wadden pas echt als je inzoomt op de dieren en planten die er leven. Nergens anders op aarde vind je zo’n uitge strekt en ononderbroken stelsel van droog vallende zandbanken en slikplaten als hier, op de Wadden. Natuur die het verdient om goed beschermd te worden. Het is de taak die de drie waddenlanden met elkaar delen, zeker sinds de Waddenzee is uitgeroepen tot Unesco Werelderfgoed. Lees in dit ma gazine hoe ze het ervan afbrengen. Jojanneke HoofdredacteurDrijver

34

17

updates uit het hart van de Waddenvereniging 23 Wad4U Met kleurplaat vuurtorens! 30 Ledenraad Nieuwe ereleden benoemd 32 Waddenleven Kleurrijke gasten 36 Fietsen langs waddenfood Fietsroute Sûne Grûn leidt langs de lekkerste plekjes in Fries terpenland 44 Geniet Wad Speciaal voor leden: korting, excursies en meer 46 Column Lutz Jacobi Grenshoppen voor de Waddenzee 47 Colofon COVER FOTO GROOT: PIETER DE VRIES FOTO’S KLEIN: KLAUS STEINBERGUNSPLASH, MARCEL VAN KAMMEN, MERLIJN TORENSMA 32 Over de grens WADDENmagazine 3-2022

WaddenGrenzeloze

4 De duinen van vertegenwoordigenFanøeengrotenatuurwaarde.' REPORTAGEBRODDEMARCO BRODDEMARCO MARCOBRODDE WERNERMARCUS

Auto’s op het strand ‘100% rugbrød’, verkondigen panelen naast de achterwielen van de oranje huurfietsen. Niet energie uit fossiele brandstoffen of batterijen drijft de fietsen aan, maar uitsluitend die uit voedsel – en rogge brood, daar kunnen de Denen geen genoeg van krijgen. Algauw rijd ik Nordby aan de zuidkant uit. Fietsen op Fanø is vergelijk baar met fietsen op een Nederlands Wad deneiland zoals Texel. Een prima fietspad loopt op met een tweebaansweg die door de polder kronkelt. Op het Noordzeestrand, waar het laagwa ter is, kun je op het vlakke en harde zand met gemak een flinke afstand in de leng terichting van het eiland fietsen. Andere fietsers zijn er ook, en uitwaaiende wan delaars. Een vreemd gezicht vormen par ticuliere auto’s die over het strand rijden. Een handvol drieteenstrandlopers trippelt langs de waterlijn en een eenzame bonte kraai scharrelt aan de voet van de voor Nederlandse begrippen lage duinenrij. Verder is er weinig vogelleven, maar dat zal aan het seizoen liggen. Een kadaver van een gewone zeehond ligt in een strand kreek verder te ontbinden.

Fanø

Mensen ontbreken, maar dat zal in het zomerseizoen wel anders zijn, getuige het luxueus aandoende houten chalet aan de achterrand van de kwelder waar ik even pauzeer. Zulke ‘zomerhuisjes’ zijn in Dene marken immens populair: stadsbewoners grijpen elke korte of langere vakantie aan om met familie naar hun zomerhuisje te gaan. Kentering in natuurdenken ‘Vijfentwintig jaar geleden zag je in het Deense waddengebied naast lokale be woners alleen mensen in groene jassen met verrekijkers. Bijna niemand kende de Waddenzee’, vertelt Marco Brodde. ‘Dat is nu radicaal veranderd’. Brodde, opgeleid als leraar en een blauwe maandag radio journalist, woont sinds 2005 op Fanø. Hij

Brede kwelder Aan een inham van de Waddenzee ten zuiden van Nordby valt op hoe breed de kwelder hier is. Tapijten dor Engels slijk gras op het drooggevallen wad verraden dat de kwelder verder zal aangroeien doordat de planten neerslaand slib vast houden. Het slikkerige wad is getekend door de kenmerkende vlekkenpatronen veroorzaakt door kiezelwieren. Alleen ver der het wad op, bij de donkere silhouetten van drooggevallen mosselbanken, zijn vo gels te zien – waarschijnlijk scholeksters.

TEKST: MARCUS WERNER De vorm van Fanø doet denken aan Ter schelling, maar ongeveer halverwege gespiegeld: het grootste dorp ligt aan de noordkop van het eiland in plaats van aan het zuidelijke eind. De veerboot naar Fanø vaart vanuit olie- en offshore-industrie haven Esbjerg op het Deense vasteland, op maar 2,5 kilometer afstand. Net als bij de overtocht naar Terschelling meert de veerboot af aan een kade die als een stoep voor het hoofddorp Nordby ligt. Een pitto reske en opmerkelijk huiselijke sfeer heeft het dorp, met zijn kleurrijke lage pannen gedekte huizen, soms tegen elkaar schur kend en soms vrijstaand te midden van verbazend grote tuinen. Baksteenrood, okergeel en hemelsblauw zijn de strak gestucte huizenmuren, zoals wel vaker in Denemarken. In het heldere waddenlicht ogen de kleuren dieper.

STOCKADOBE 5WADDENmagazine 3-2022 >

Het verste Waddeneiland

In het noordelijkste puntje van de internationale Waddenzee ligt het Deense eiland Fanø. Van alle Waddeneilanden ligt dit eiland het verst weg van de Nederlandse Waddenzee. Journalist Marcus Werner bezocht Fanø en ziet auto’s rijden op het strand en een dode zeehond die niet wordt opgeruimd.

Brodde schetst de kentering in het Deense natuurdenken: ‘Niet per se natuurbewuste mensen gingen de Waddeneilanden bezoe ken omdat je er zeehonden kon zien.’

Dunbevolkt land ‘Kopenhagen’ zette in de jaren negentig van de vorige eeuw vrijwel eenzijdig een streep door alle sleepnetvisserij, jacht

is bij de gemeente in dienst als natuur educator en natuurgids en daarnaast is hij als vrijwilliger afgevaardigde Natuur van het Deense Nationaal Park Waddenzee bij de Trilaterale Waddenzeesamenwerking van Nederland, Duitsland en Denemarken.

Denemarken wilde destijds een betere natuurbescherming invoeren. Vanuit de gedachte dat meer kennis van de natuur de acceptatie van natuurbeschermings wetten en -regels zou bevorderen, werden van overheidswege natuureducatoren aangesteld en opgeleid. Het wierp zijn vruchten af. Mensen als Brodde brachten toeristen naar plekken met spectaculaire natuur zoals zeehonden en vertelden daar bij ook over meer bescheiden planten- en diersoorten en de samenhang daarvan in het ecosysteem. Het bredere natuurver haal werd met enthousiasme ontvangen.

• Oppervlakte eiland: 56 km2 • Lengte eiland: 16 km • Breedte eiland: 5,2 km • Aantal inwoners: circa 3.427 • Aantal bezoekers: circa 30.000 • Aantal vogelsoorten: 300 • Afstand vanaf (hemelsbreed):Schiermonnikoog 329 km • Reistijd veerboot vanaf Esbjerg: 12Fanøminuten IN CIJFERS 6 BRODDEMARCO MAPS/GOOGLEBRONNEN:BV,UITGEVERSNOORDHOFF© OPENSTREETMAP/NATIONALPARK-WATTENMEER.DE/EILANDINFO.NL UNSPLASH.STEINBERGKLAUS MARCOBRODDE

en de meeste mosselvisserij in de Wad denzee. Zoiets kon in Denemarken, omdat er in het relatief dunbevolkte land met veel kustlijn voor jagers en vissers nog uitwijkmogelijkheden zijn. Het leidde tot veel wantrouwen onder de plaatselijke bevolking, vertelt Brodde vanuit zijn rol als pleitbezorger voor de natuur in het nati onaal park. ‘De basishouding werd “nee” zeggen tegen verdere natuurplannen.’ De instelling van het nationaal park in 2010 heeft volgens Brodde verbeteringen ingeluid. Zo komen natuurbeschermers en lokale bewoners steeds meer tot elkaar. ‘Het helpt dat via de overlegstructuren bijvoorbeeld boeren meer toegang krijgen tot subsidies en compensatiegelden.’ De Denen etaleren een vrij pragmatische benadering van natuur. Met auto’s op het Fanøse strand rijden mag eigenlijk niet, maar wordt oogluikend toegestaan omdat er anders parkeerplaatsen nodig zouden zijn in de duinen, en die vertegenwoordi gen een grotere natuurwaarde. Behalve wanneer er virusziekten van de dieren rondwaren, worden gestorven zeehonden niet opgeruimd: ze zijn voedsel voor aas eters en brengen voedingsstoffen terug in de kringloop. Drukke zomers Fanø is met een forse bezoekersdruk – de bevolking vertienvoudigt er in de zomer maanden – geen uitzondering in de inter nationale Waddenzee. Hoewel het eiland een diverse en levensvatbare gemeen schap kent, met dank aan de nabijheid van Esbjerg waar veel eilandbewoners werk hebben, zal toerisme wel de motor van de economie moeten blijven, schat Brodde. Nu de bewustwording over natuur goed op gang is gekomen, is het tijd om concrete stappen te zetten, vindt hij. ‘Zoals het te rugdringen van de intensivering van de land bouw en het kenteren van de achteruitgang van broedvogels op Fanø.’ - Ecologische boodschapRenate de Backere, medewerker Werelderfgoededucatie van de Waddenvereni ging, bezocht onlangs Fanø als onderdeel van een workshop van de International Wadden Sea School (IWSS). De Duitse, Deense en Nederlandse deelnemers maakten tekeningen van eilandlandschappen. Die werden vergeleken met oude schilderijen, om de veranderingen in het landschap onder invloed van de mens te tonen. De Backere: ‘Het laat zien dat in Denemarken de cultuurhistorie belang rijk wordt gevonden.’ Over de natuur: ‘Je ervaart dezelfde weidsheid als in ons waddengebied, en het ritme van het getij waar ik zo van houd. Hetzelfde water overspoelt de stenen van de dijk, je herkent de geur.’ De faciliteiten voor natuureducatie in het Deense waddengebied vindt de Bac kere goed georganiseerd. Er is een Werelderfgoedcentrum met een indrukwek kende ecologische architectuur bij de stad Ribe op het vasteland en een goed natuurmuseum op Fanø. Op de financiering leek niet te zijn beknibbeld: ‘In Nederland moet doorgaans geld uit fondsen bij elkaar worden gesprokkeld.’ De samenwerking met de Deense en ook Duitse collega’s ervaart de Backere als prettig en opbouwend voor de bescherming van de internationale Waddenzee: ‘Iedereen draagt dezelfde brede ecologische boodschap uit.’

7WADDENmagazine 3-2022 INFORMATIEF STOCKADOBE

De mooiste reisverhalen

Miljoenen vogels strijken jaarlijks neer in het waddengebied om te eten, broeden of rusten. Het is een genot om in dit werelderfgoedgebied vogels te kijken. Maar waar vind je de beste kijkplekken én hoe herken je de vogels? De gratis app Wadvogels helpt je daarbij. De app heeft een handige getijdenfunctie. Met een druk op de knop weet je wanneer het hoogwa ter of laagwater is. Dat is heel handig, want met hoogwater zitten vogels in de polder, of dichter bij de dijk en laten ze zich goed bekijken. Met laagwater zitten veel groepen ver uit de kust. De Wadvogels-app is onlangs helemaal vernieuwd door de negen natuurorganisaties die zich binnen het project Wij & Wadvogels inzetten voor het herstel van gezonde vogel populaties in het waddengebied. De app is beschikbaar via www.vogelsvanhetwad.nl en in de appstores. 8 IN ACTIE! Geregeld krijgen we mooie donaties of speci ale giften. Zo maakten auteur Marleen van de Vliet en illustrator Jiska de Waard het pren tenboekje Mijn eerste keer op Vlieland. Van elk verkocht exemplaar gaat € 1,- naar de Waddenvereniging. Je bestelt het boekje via www.mijneerstekeeropvlieland.nl.

Nieuws, aankondigingen, speciale acties voor leden & meer activiteiten van de Waddenvereniging. Blijf ook op de hoogte via de gratis digitale nieuwsbrief. Aanmelden: www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.

TEKST: TESSA VAN BUSSEL, JOJANNEKE DRIJVER EN DANIËL MULDER

Uit de vereniging

DOWNLOAD DE APP WADVOGELS

In ons vorige magazine deden we een oproep om jouw internationale reisverhalen met ons te delen. Een aantal lezers gaf gehoor aan die oproep, zoals Douwe Struiksma die zijn ervaring op de Duitse Hallig Langeness met ons deelde. Alle reisverhalen vind je op: www.waddenvereniging.nl/reisverhalen

9

Toen ze ander werk zocht, bedacht ze: waar zou ik graag werken? ‘Ik had sterk het gevoel bij de Waddenvereniging te passen. Ik ben niet alleen een groot liefhebber van de Wadden, ook de manier waarop de Waddenvereniging werkt, trekt mij. Ze hebben een professionele en betrokken uitstra ling.’ Ze besloot te solliciteren maar boekte niet direct succes. ‘Maar de aanhouder wint’, zegt ze vrolijk en ‘sinds mei 2022 werk ik bij de Wadden verening. Door het warme welkom voelde ik mij hier vanaf dag 1 helemaal thuis.’ Twee dagen per week leidt ze de excursies die de Waddenvereniging organiseert in goede banen. Dat houdt in: ‘Boekingen bijhouden en contacten onderhouden met vrijwilligers en ondernemers die betrokken zijn bij de excursies. Heerlijk om te doen.’ Zelf heeft ze ook al een excursie geboekt. ‘Een droogvaltocht, inclusief wadlopen. Dat de wadbodem zo veel leven herbergt, is fascinerend. Eerst zie je niets, maar als je preciezer kijkt, vind je overal wel iets dat leeft.’

• Leeftijd: 41 • Opleiding: Diermanagement aan Hogeschool Van Hall Larenstein • Woonplaats: Oudega (Smallingerland)

‘Vanaf dag 1 voel ik mij hier thuis’ ‘De geuren van het wad… mijn vroegste jeugdher innering is aan een vakantie op Texel’, vertelt Tina Siebel. ‘Gek hè?’ Wel als je bedenkt dat ze opgroei de in Bonn, een middelgrote Duitse stad ten zuiden van Keulen. In 2006 verhuisde ze naar Nederland en studeerde Diermanagement aan Hogeschool Van Hall Larenstein. Later werkte ze op dezelfde school en begeleidde studenten ‘die allerlei te gekke stages deden in de natuurbescherming. Dat inspireerde mij, ik wilde ook graag actiever en in houdelijker betrokken zijn bij natuurbescherming.’

GIBCUSERIC

Binnen in het Waddenhuis

Bij de Waddenvereniging werken 21 mensen. Wie zijn ze, wat doen ze en wat drijft ze? Een van hen is TINA SIEBEL , medewerker publieksactiviteiten, voorlichting en educatie. ‘Ik had sterk het gevoel bij de Waddenvereniging te passen.’

Het WADDENmagazine wordt niet langer verstuurd in bioplastic-folie. De afbreekbaarheid van bioplastics staat steeds meer ter discussie, daarom is dit magazine ver pakt in PCR-folie. Het is op dit moment een van de meest milieuvriendelijke alternatie ven. PCR is een afkorting van post-consumer recycled. Ge recycled plastic dus, gemaakt van verpakkingen die eerder gebruikt zijn. Door het gebruik van PCR wordt plastic afval opnieuw een grondstof. Plas tic is op deze manier oneindig recyclebaar. Het hele proces van inzameling tot verwerking vindt plaats in Europa, waar door er zo min mogelijk CO2uitstoot is. Daarnaast is er bij de productie minder energieen waterverbruik nodig. Plastic blijft plastic. We willen iedereen met een goed gevoel laten genieten van de Wadden en blijven daarom ook kijken naar andere alternatieven. Het verpakken van ons magazine is verplicht vanwege privacy regels (AVG). De postbezorger wil niet dat er per ongeluk an dere post tussen het magazine belandt en verkeerd wordt bezorgd. Een verpakking beschermt het magazine ook tegen weersinvloeden.

VERDUURZAMING VERPAKKING

GESLOTEN GEBIEDEN In het WADDENmagazine van juni vroegen we om een extra gift voor het sluiten van gebieden in de Waddenzee. Als we op termijn (in 2030) 30% van de gebieden van de Waddenzee kunnen sluiten voor schadelijke bodemberoerende visserij, levert dat grote na tuurwinst op. We hebben € 30.864,- ontvangen. Veel dank aan iedereen die gegeven heeft! Ondertussen boeken we vooruitgang. Eind december 2021 sloot 8.500 hectare visgebied voor de garnalenvisserij. Per 1 juli van dit jaar is ook 50% van het oorspronkelijke gebied voor de de(MZI’s)Invanginstallatiesvanmakenwadbodem,selzaadlangergebiedensersgesloten.selzaadvisserijmosDevisvissenindezeniethetmosvandemaargebruikMosselZaadeldersopWaddenzee.

Unesco Werelderfgoed is cultureel en natuurlijk erfgoed dat wordt beschouwd als onvervangbaar, uniek en ‘eigendom van de hele wereld’. De inter nationale gemeenschap vindt het belangrijk dit erfgoed te behouden. De Waddenzee staat sinds 2009 ook op de lijst van Unesco, de organisatie voor onderwijs, wetenschap en cultuur van de Verenigde Naties. De werelderfgoedlijst wordt jaarlijks geüpdatet door het werelderfgoedcomité, dat bestaat uit vertegenwoordigers van 21 wisselende landen uit de hele wereld.

HOE BIJZONDER IS DAT?

WERELDERFGOED WADDENZEE

1 2 3

WAT IS ERFGOEDWERELD?

Best bijzonder eigenlijk. Over de hele wereld zijn er 1.121 plekken die zich werelderfgoed mogen noemen. Slechts 218 daarvan zijn een natuurgebied. In Nederland is de Waddenzee het enige natuurlijke werelderfgoed. De werelderfgoedstatus is de hoogst mogelijke onderscheiding voor een natuur gebied en erkenning van het buitengewone wereldwijde belang ervan. Om werelderfgoed te worden moet een gebied unieke natuurwaarden bezitten, intact zijn en verzekerd zijn van een goede bescherming. De Waddenzee staat nu op hetzelfde niveau als het Great Barrier Reef en de Grand Canyon.

Een unieke

TEKST: KOEN MOONS ILLUSTRATIES: ADOBESTOCK 10

WAAROM IS DE WADDENZEE EEN WERELDERFGOED ?

De internationale WaddenzeeNederland, Duitsland en Denemarken - is sinds 2009 Unesco Werelderfgoed. Maar wat houdt dat precies in? Wetenschapsjournalist Koen Moons legt het uit.

De Waddenzee is opgenomen op de lijst van we relderfgoederen vanwege haar ‘uitzonderlijke universele waarde’ en de vooruitgang die al meer dan een generatie lang bij de bescherming en het beheer van het gebied is geboekt. Die unieke waarden zijn oorspronkelijkheid, biologische diversiteit, dynamiek en aanpassing. Nergens anders bestaat er zo’n dynamisch landschap met een veelheid aan leefgebieden die gevormd zijn door wind en getijden. De biodiversiteit op we reldschaal is afhankelijk van de Waddenzee, zo stelt Unesco.

Om te beginnen is de status van werelderfgoed iets om trots op te zijn, maar het heeft ook juridische impact. Nederland heeft een verdrag ondertekend waarin het toezegt het Werelderfgoed Waddenzee goed te bescher men en kan daar ook aan worden gehouden. De Wad denvereniging verzet zich dan ook tegen activiteiten die niet passen in een natuurgebied van deze allure, zoals gaswinning. Maar ook Unesco houdt in de gaten of de Nederlandse staat de Wadden goed beschermt. Zo heeft Unesco in december 2021 aangegeven dat gaswinning onder de Waddenzee onverenigbaar is met de werelderf goedstatus.

erfenis

IS DE STATUS IN GEVAAR?

De kans dat de status van werelderfgoed op de volgende vergadering meteen wordt afgenomen, is volgens Schelhaas niet groot. ‘Daar zit ten nog heel wat stappen tussen. Wel is het mogelijk dat het gebied op de lijst Wold Heritage in Danger komt te staan. Dit kun je zien als een schaamtelijst. Eigenlijk is het een lijst met werelderfgoederen die door oorlogen, conflicten en natuurrampen worden bedreigd, daar wil je niet door eigen toedoen op komen te staan.’

VERKLAARD

De Waddenzee kan de status ook weer kwijtraken. Maar is die kans ook reëel? Die vraag legden we voor aan Marielies Schelhaas, secretarisdirecteur van de Nederlandse Unesco-commissie. ‘De Waddenzee is geagendeerd voor de vergadering van de werelderfgoedcommissie, die eenmaal per jaar bijeenkomt. Hier worden nieuwe voordrachten besproken, maar ook gevallen waar het niet goed lijkt te gaan. Het feit dat de Waddenzee is geagendeerd, is al een eerste waarschuwing’.

IN 5 VRAGEN 4 5 ACHTERGROND 11WADDENmagazine 3-2022

WAT BETEKENT DE STATUSWERELDERFGOEDIN PRAKTIJK?

DeNEDERLANDBoschplaat-Terschelling

INSPIRATIE

‘Deze foto maakte ik op een van mijn eerste vluchten boven het wad. Het was eind september, de tijd dat de zeekraal rood begint te worden. Dat geeft deze foto een geweldige variatie aan kleuren. Ik vond deze plek zo mooi dat ik bedacht dat ik de hele Waddenzee wilde fotogra feren, ook in Duitsland en Denemarken. En dat leverde nog veel meer prachtige foto’s op.’ 12

Internationalewaddeninvogelvlucht Als iemand het internationale wad dengebied goed kent, is het wel fo tograaf Pieter de Vries van Texel. Hij fotografeerde de hele Waddenzee vanuit de lucht en bezocht het wad dengebied in Nederland, Duitsland en Denemarken. ‘Mijn fascinatie begon toen ik eens in opdracht luchtfoto’s maakte boven Texel’, vertelt De Vries. ‘Ik woonde er al bijna mijn hele leven, maar bedacht me toen: “wat een interessant gebied is het eigenlijk!” Ik ben op eigen kosten meer vluchten boven de Waddenzee gaan maken, van Den Helder tot aan Esbjerg. Later ben ik ook met de camper op pad gegaan. Het wad is overal anders. Duitsland heeft de Halligen die bijzonder zijn, in de Duitse bocht zijn helemaal geen eilanden, en in Denemarken kun je eigenlijk nergens varen, zo ondiep is het.’ Op zijn reizen op de grond werd De Vries vooral geboeid door de over blijfselen in het landschap die een verhaal vertellen over de historie van het gebied. ‘Je vindt bijvoor beeld overal oude spoorstaven, grote passie van fotograaf Pieter de Vries

TEKST: KOEN MOONS

> 13WADDENmagazine 3-2022

Van Nederland tot Denemarken, foto graaf Pieter de Vries fotografeerde overal in het oververhaallandbeeldenHijvanafvanuitwaddengebied,deluchtendegrond.selecteerdedrie–uitiederéén,dieeenvertellendeWadden.

De

die worden nu vaak gebruikt als afrastering of hekwerk. Ook in Nederland lagen tijdelijke treinver bindingen die gebruikt werden bij dijkversterkingen. Op Texel en bij Noordpolderzijl heb ik spoorstaven gevonden en bij Hogebeintum staan nog

FanøDENEMARKEN ‘Op deze plek wilde ik eigenlijk een foto maken van de Ho Bugt , maar mijn plan werd doorkruist door een groot containerschip dat kwam aanvaren. Op dat moment zag ik ook ineens een enorme hekgolf van het containerschip aankomen, die brak op de ondiepte. Dat leverde deze prachtige vorm op. Dit is een foto die nooit meer gemaakt wordt. Precies het juiste tij, een containerschip dat toevallig langs vaart terwijl je er als fotograaf boven hangt. Dit is een unieke foto.’

14

INSPIRATIE >

Vries fotoboeken over de natuur van de Waddenzee. ‘Maar het is niet alleen natuurerf goed, maar ook een cultuurerfgoed’, merkt De Vries op. ‘Ik ben vooral geboeid door eigenaardigheden in het landschap, want daar zit vaak een verhaal achter. De geulen als boomstronken in de Dollard die je vanuit de lucht kunt zien, het Am bonezenbosje bij Hongerige Wolf, een hoogveengebied midden op het wad in Duitsland. En wat denk je van het noormannenpoortje in de Heidense Kapel op Wieringen? Daar moesten de Vikingen doorheen, zodat ze werden gedwongen voor het altaar te buigen. Dat zijn toch fantastische verhalen? Zo hoort bij elke foto van mij wel een verhaal.’

Eerderwagonnetjes.’maaktede

15WADDENmagazine 3-2022

SüdeversandDUITSLAND

‘Op het wad kom je opmerkelijke dingen tegen. Zo staan In Duitsland diverse verlaten vuurtorens in het wad die geen functie meer hebben. Deze vuurtoren was door het verleggen van de vaargeul overbodig geworden. Untereversand, zoals de vuurtoren heet, staat op de zandbank Südeversand in de monding van de Wezer. Hij wordt ook wel Kormoranturm genoemd, vanwege de enorme hoeveelheid aalscholvers die er nu op en in broeden. De toren is niet wit geverfd, ze hebben de toren helemaal wit gescheten.’ 16

Pieter de Vries Fotograaf Pieter de Vries (72) woont en werkt al bijna zijn hele leven op Texel. Naast kunstfoto grafie (hij is onder andere ver bonden aan TEFAF Maastricht en PAN Amsterdam) is het fotogra feren van het Waddengebied in al zijn vormen zijn grote passie.

INSPIRATIE

WIJS MET DE WADDENZEE

APRIL De noordse stern vertoont veel gelijkenis met de visdief. De opmerkelijk lange buitenste staartveren van de eerste zijn het opvallendste verschil tussen beide vogelsoorten. Noordse sterns zijn langeafstandstrekkers. Ze broeden tot aan de Noordpool, maar overwinteren in het Zuidpoolgebied. Elk jaar vliegen de vogels dus minstens één keer de wereld rond. Een gemiddelde noordse stern legt in zijn leven een afstand af van 800.000 kilometer. Dit staat gelijk aan de afstand van de aarde naar de maan én weer terug. Petje af! Op de foto brengt de vogel een spiering naar zijn kroost het nest. De egale kleur op de achtergrond van een drijfnat strand.

• Klantenservice via 085 – 273 17 72 of webwinkel@wijsmetdewaddenzee.nl

EN STEUN DE WADDENVERENIGING!

MAANDAG DINSDAG WOENSDAG DONDERDAG VRIJDAG ZATERDAG ZONDAG 2619 2720 2821 2922 3023 24 25 02

MAANDAG DINSDAG WOENSDAG DONDERDAG VRIJDAG ZATERDAG ZONDAG 312417 2518 2619 2720 2821 2922 3023 JULI Ik houd absoluut niet van de natte, winderige herfst, maar toen zich een storm aankondig de ben ik er toch op uit getrokken. Het najaar is dé periode om te ontdekken hoeveel leven zich de kweldervegetatie verschuilt. aandienen én het springvloed, dan worden de buitendijkse kwelders overspoeld. Alles wat leeft gaat op zoek naar een hoger gelegen veilige plek, zoals deze veldmuizen. Hebben ze zeedijk of fietspad bereikt, dan zoeken ze warmte elkaar. Op dagen als deze tref het waddengebied pure natuur. Die strijd om te overleven kom op geen enkele andere plek Nederland tegen.

Een selectie van onze duurzame producten vind je op de bestelbon.

MAANDAG DINSDAG WOENSDAG DONDERDAG VRIJDAG ZATERDAG ZONDAG 302316 3124 2518 2619 2720 2821 2922 OKTOBER

01 02 03 04 05

In april bakent de grutto, ook wel Koning van de weide genoemd, zijn territorium af. Daarbij komt het vaak tot stevige gevechten met soortgenoten. Ik ben meer dan tien jaar gefascineerd door weidevogels en breng elk voorjaar honderden uren met mijn camera tussen de baltsende en vechtende grutto’s door. zit het liefst op een afstandje van een plek waar verschillende gruttopaartjes van plan zijn een nest bouwen. Acties als deze zijn vaak heel snel voorbij. Met geduld, een scherp oog en een snelle sluitertijd is het mij toch verschillende keren gelukt zulke momenten vast leggen. 251804 26191205 27201306 28211407 29221508 30231609

24171003

2023WADDENKALENDER

In herfst en winter verzamelen reeën zich vaak een groep, sprong geheten. Geregeld bestaat zo’n sprong uit een geit met kalfjes, een smalree (dochter) van het jaar ervoor en een volwassen bok. Over het algemeen zijn de dieren vrij honkvast in deze periode. Op een ochtend na stevige nachtvorst was het landschap bedekt met een mooie laag rijp. Ik vond een sprong reeën, die rustig het gras lagen en stonden te eten. Ze trokken zich niks van mij aan. Tot een voorbijrijdende scooter de aandacht trok. Even kwamen de kopjes omhoog en keken de dieren alert mijn kant op. ‘Klik.’ 30 1306 1407 1508 1609 1710 18 1912 31

JUNI Hoewel ik vooral vogels en zoogdieren fotografeer, geniet ik ook van het kleine leven in het waddengebied. Struinend op Texel kwam deze prachtige duinparelmoervlinder tegen. In Nederland komen zo’n twaalf parelmoervlindersoorten voor, dus meteen gemaakt. Deze vlinder staat op de Nederlandse Rode Lijst want hij heeft het door vergrassing van zijn leefgebied steeds moeilijker. Je komt deze soort van juni tot en met augustus vooral tegen in de duinen van Noord-Holland en op de Waddeneilanden.

BESTEL GEMAKKELIJK EN SNEL OP WWW.WIJSMETDEWADDENZEE.NL OF VUL DE BESTELBON IN. Duurzame kwaliteitsproducten • Korting voor leden • Online bestellingen op werkdagen voor 15:00 uur besteld, dezelfde dag verzonden • Ook verkrijgbaar in verschillende winkels. Kijk voor de adressen op www.wijsmetdewaddenzee.nl

WIJS MET DE WADDENZEE De Waddenvereniging ontwikkelt in samenwerking met het Nederlandse kledingmerk

Blue LOOP Originals producten die gemaakt zijn met respect voor de kwetsbare Wadden. Met de verkoop ervan leveren we vervolgens een bijdrage aan het behoud en herstel van Werelderfgoed Waddenzee. Lees meer over onze filosofie www.waddenvereniging.nl/blueloop.

Je moet het gedrag van dieren ken nen om ze te kunnen fotograferen: dat is het motto van natuurfotograaf Marcel van Kammen. Geniet twaalf maanden lang op groot formaat van zijn mooiste beelden van vogels en andere waddendieren. Marcel van Kammen wordt op dit moment gezien als de beste natuurfotograaf van het land. Hij won de prestigieuze Groene Camera 2022 en maakte dé natuur foto van het jaar. Zijn winnende foto van drie veldmuizen die beschutting zoeken bij elkaar tijdens springtij is opgenomen in de kalender. Marcel van Kammen is gek op de Wadden: ‘Ik wil graag laten zien hoe mooi het hier is. Ook aan mensen die misschien niet zo veel hebben met de natuur. Als een foto hen aanspreekt, hoop ik dat ze erbij stilstaan en denken: hé, dit leeft ook om ons heen, dit is de moeite waard om te beschermen.’ Steun de bescherming van werelderf goed Waddenzee. Bestel de WADDENkalender 2023. • PRIJS: € 39,95 • LEDENPRIJS: € 31,95 De WADDENkalender wordt eind november geleverd. Met natuurfotodévanhetjaar

FEBRUARI

KOOP WADDENPRODUCTEN

Grenzenvoorverleggeneen STROOMKABEL ACHTERGROND 18 ADOBESTOCK

19WADDENmagazine 3-2022

Twee nieuwe windmolenparken die in de toekomst ten noorden van de Waddeneilanden verrijzen, moeten straks hun stroom aan het vasteland leveren via een stroomkabel. De Waddenvereniging en haar partner-natuurorganisaties maken zich hard voor een route die de Waddenzee het meest ontziet. Maar die route lijkt vooralsnog te worden geblokkeerd. De reden: een eeuwenoud grensconflict met Duitsland.

TEKST: DIEDERIK PLUG

20 Een belangrijk deel van de toekomstige behoefte aan alternatieve, schone energie moet komen van nieuwe windparken op de Noordzee. Daar van komen er twee ten noorden van de Wad deneilanden te liggen, ter hoogte van Vlieland, respectievelijk 56 en 77 kilometer uit de kust. Het ene park heet toepasselijk Ten noorden van de Waddeneilanden, en is al deels in gebruik, het andere heet Doordewind en moet nog worden Deaangelegd.stroom die door die windmolenparken wordt opgewekt, moet via kabels aan land worden ge bracht. ‘Aanlanden’ wordt dat genoemd en waar precies die stroomkabels moeten aanlanden, is in het geval van de windmolenparken boven de Waddenzee een pijnpunt. Netbeheerder TenneT deed in opdracht van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) onderzoek naar geschikte kabeltrajecten en kwam met zeven opties op de proppen.

Het ministerie sprak op basis daarvan in 2021 een voorkeur uit voor het tracé ‘Eemshaven West’. Daarbij zou er een stroomkabel dwars door de Waddenzee worden getrokken, over de oostelijke punt van Schiermonnikoog heen en dan over de vastelandskwelders van de Gronin ger waddenkust noordelijk van Pieterburen. Hier zou de kabel onder de dijk door worden ‘gesto ken’, de Linthorst-Homanpolder in, om vervol gens binnendijks naar de Eemshaven te lopen. Geen wonder dat natuurorganisaties, waaronder de Waddenvereniging, te hoop liepen tegen dit plan. Haken en ogen Nu is het niet zo dat de keuze voor dit traject al definitief is. Integendeel: er lopen nog tal van inspraak- en beslisprocedures die in het frank

Hans-UlrichpetersenRösner

POSTMAHENK WEBERANNKATRIN

Aanbouw van een windmolenpark. In de toekomst verschijnen er twee grote ten noorden van Vlieland.

laatste kwartaal van dit jaar moeten leiden tot een shortlist, waarin de huidige opties worden ‘getrechterd’ in kabeltrajecten waar nader naar wordt gekeken. Pas begin 2024 wordt de defini tieve keuze bekendgemaakt.

Het beoogde traject loopt namelijk dwars door het zogeheten ‘Eems-Dollard verdragsgebied’, waarover Nederland en Duitsland al vele jaren soebatten. Inzet is een conflict over het pre cieze verloop van de grens tussen Nederland en Duitsland in de Eemsmonding; het gevolg daarvan is dat er een grijs gebied is, een ‘diplo matieke Bermudadriehoek’, waar soms nationale wetten en regelingen met elkaar in conflict komen (zie ook het kader ‘Oud zeer’). De betwiste status van het gebied roept nu extra problemen op, legt Petersen uit: ‘Het probleem is bijvoorbeeld het gebruik van die vaargeul voor meer doeleinden dan al leen scheepvaart. Ik heb bij besprekingen in het kader van de PAWOZ (het Programma Aansluiting Wind op Zee, waarin het onderzoek naar de ecologische en economische gevolgen van de voorgestelde tracés wordt behandeld en belanghebbenden kunnen meepraten, red.) gemerkt dat er zorgen leven bij maritieme par tijen. Kijk, voor de scheepvaart is het essentieel dat een schip in nood altijd, overal zijn anker kan uitwerpen. Als zo’n anker dan boven op die kabel in de vaargeul terechtkomt, dan kan er natuurlijk enorme schade ontstaan. Ik begrijp heel goed dat dit een zorg voor die partijen is - én voor de beheerders van de vaargeul.’ Maar het voorbeeld van de Westerschelde bewijst volgens Petersen dat er een bevredigende oplossing kan worden gevonden: ‘Ik zeg: verzin een list. Natuurlijk is het essentieel dat een schip veilig de haven kan bereiken. Maar daar zijn dus goede manieren voor te bedenken.’

Ook Hans-Ulrich Rösner, hoofd van het Wad denzeebureau van de Duitse tak van het Wereld Natuur Fonds (WWF Deutschland), ziet het grensconflict als iets dat snel moet en kan wor den opgelost: ‘Ik snap eigenlijk niet zo goed wat het probleem is. Het is in het belang van beide landen dat het dispuut wordt opgelost. Temeer omdat we weten dat met de komst van steeds meer windmolenparken de noodzaak groeit om gezamenlijk de beste oplossingen te vinden voor het aan land brengen van de stroom die daar wordt opgewekt. Dat betekent voor mij bijvoor beeld dat toekomstige kabels zoveel mogelijk moeten worden gebundeld op één route – al wordt dat vooral in de Duitse Waddenwateren een probleem – en van de hoogst mogelijke ca paciteit en levensduur, zodat ze de toekomstige hoeveelheden elektriciteit alvast aankunnen. We willen geen spaghetti van kabels door het wad dengebied hebben. Dat alleen al vraagt om tech nologische innovatie en nauwe samenwerking en coördinatie tussen de betrokken landen.’

Ambassadeursniveau

Appeltje-eitje, zou je dus zeggen. Maar hier tekenen nieuwe haken en ogen zich af. Ditmaal op diplomatiek niveau, want een oud grenscon flict met Duitsland gooit roet in het eten.

Bermudadriehoek

> 21WADDENmagazine 1-2022 ACHTERGROND

Om de Duitse en Nederlandse regeringen tot enige actie te manen, heeft de Wadden vereniging in juni mede namens de WWF

Daar zal, als het ligt aan de inspanningen van acht natuurorganisaties, waaronder de Wad denvereniging, Natuurmonumenten en Het Gro ninger Landschap, het tracé Eemshaven West sowieso niet op staan. Er is immers een prima alternatief voorhanden: het tracé ‘Eemshaven Oost’. Dat mijdt de kwetsbaarste delen van de Waddenzee door gebruik te maken van de bestaande vaargeul vanaf de Noordzee naar de EenEemshaven.stroomkabel door een drukbevaren vaar geul, is dat verstandig? ‘Het is eerder gedaan, in de Westerschelde, voor de aansluiting van het windpark Borssele’, zegt Frank Petersen, politicoloog en senior medewerker Natuur & Landschap van de Waddenvereniging. ‘En dat ging heel goed; België en Nederland hebben daar samen een oplossing voor gevonden.’

(BRONNEN: GEODATENPORTAL NIEDERSACHSEN, NIEUWE GRONINGER ENCYCLOPEDIE, TENNET, MINISTERIE VAN EZK/WWF EN RVO)

VERHEULTHOM

Serieus genomen Voor Petersen is in ieder geval duidelijk dat de inzet van de Waddenvereniging en haar partners zijn vruchten afwerpt. ‘Een jaar of zo geleden leek het schier onmogelijk deze kwestie op te lossen. Nu zie je dat internationale samen werking wel degelijk beweging teweeg brengt. Bovendien denkt het ministerie echt met ons mee – wat natuurlijk ook te maken heeft met de weerstand van natuurorganisaties, boeren, vis sers, gemeenten, de bevolking enzovoort tegen de eerdere kabelplannen. Maar we worden als natuurorganisaties zeer serieus genomen door de overheden en dat is positief.’

Ook Rösner is positief, maar vindt een nuance op zijn plaats: ‘Let wel: geen van de voorgestelde kabelplannen is goed voor de Waddenzee. Mij doet het vooruitzicht van allerlei kabels en leidingen door de Waddennatuur sowieso pijn. Maar we hebben de verplichting om de natuur in het waddengebied te beschermen. En we weten dat het tracé Eemshaven Oost in ieder geval het minst belastend is voor de natuur.’ - Oud zeerHet dispuut tussen Duitsland en Nederland over het grensgebied ter hoogte van de Eemsmond is al heel oud: volgens Duitsland blijkt uit een leenbrief van Keizer Ferdinand I uit 1558 dat de gehele Eems Duits is ‘tot de laagwatergrens aan de Nederlandse zijde’. De grenslijn in de Eems, tussen Delfzijl en het Duitse Emden, loopt wat Duitsland betreft vlak langs de Nederlandse kust, volgens Nederland loopt de grens echter midden door de vaargeul, langs de Duitse kust.

22 Deutschland en vier andere natuurorganisaties een brief geschreven aan de Duitse ambas sadeur in Nederland en zijn Nederlandse col lega in Duitsland. Hierin stond het verzoek om actief mee te werken aan het oplossen van het grensdispuut en zo te helpen garanderen dat de toekomstige ontwikkeling van noodzakelijke windmolenparken niet ten koste gaat van de bescherming van de kwetsbare Waddenzee. Een formeel antwoord op de brief is nog niet geko men, zegt Petersen, ‘maar ik heb begrepen dat de beide ambassadeurs samen een reis langs de grens hebben gemaakt en in Eemshaven zijn geweest. Dus op ambassadeursniveau lijkt er in ieder geval iets te gebeuren.’ Misschien heeft dat ook wel te maken met de recente ontwik kelingen in Oekraïne en de afhankelijkheid van Duitsland van Russisch gas.

Het beheer van het gebied tussen beide betwiste grenslijnen is in 1960 geregeld in het Eems-Dollard ver dragsgebied; daarin worden de verbinding van Delfzijl en de Eemshaven met de zee geregeld en zijn bepalingen opgenomen over beheeraspecten zoals waterbouw, bakens, grensbewaking, politie, douane, loodsen, visserij en jacht, financiële regelingen en (sinds 1962) over de opsporing en winning van bodemschatten. In 1996 werd een milieuprotocol toegevoegd, waarin de natuurstatus van het gebied werd geregeld.

Met de komst van de windmolenparken ten noorden van de Wadden, is er zorg bij eilanders over de te volgen route van de kabelspaghetti naar het vaste land.

23WADDENmagazine 3-2022

Op www.wad4u.nl vind je nog meer leuke raadsels, tips en weetjes en kun je je aanmelden voor de gratis digitale jeugdnieuwsbrief of het jeugdlidmaatschap.

Heb je een vraag, opmerking of goed idee? Mail naar info@waddenvereniging.nl.

Net zoals in Nederland zijn er bewoonde en onbewoonde eilanden, met elk een eigen karakter. Je kunt niet zeggen: als ik er een gezien heb, heb ik ze allemaal gezien.

Schooltje op een Hallig Spoorbaan op een Hallig

In Nederland is het bewoonde gedeelte van de eilanden tegen de zee beschermd door duinen en dijken. Maar in de Duitse Waddenzee liggen in Sleeswijk-Holstein tien eilandjes zonder veel kustverdedi ging, die bij stormvloed overstromen. Zeven van deze Halligen zijn nog be woond. De huizen staan er dicht opeen op warften, door mensen gemaakte heuvels die droog blijven als de zee de omliggende kwelders overspoelt. Tijdens Landunter wordt het vee binnengehaald en is het wachten tot de Hallig weer droogvalt. Elk huis heeft op de eerste verdieping een ‘stormvloedveilige’ kamer. Op Hallig Langeneß zijn 17 warf ten bewoond, door 113 mensen. Zowel op Süderoog en Südfall, die elk ongeveer een halve vierkante kilometer groot zijn, wonen 2 mensen op 1 warft. Eigen treintje en een minischool Twee van de Halligen zijn met het vaste land verbonden door een spoorbaantje. De postbode rijdt er zes dagen per week met een treintje goederen heen en weer. De bewoners hebben ook hun eigen lor ries of wagonnetjes. De kinderen op de Halligen gaan naar school op een warft. Alleen wanneer het Landunter is, blijft iedereen in huis en gaat op de gewone schooltijd achter de computer zitten voor de les. In de klas zitten kinderen van verschillende leeftijden bij elkaar en ze leren al vroeg zelfstandig te werken. Voor het volgende leerjaar is er weer een stageplaats voor een juf of meester op een Hallig open. Die moet ‘tegen eenzaamheid kunnen en zich kunnen vermaken tijdens Landun ter’. Wat denk je, zou jij het leuk vinden op een Hallig te wonen? Kijk voor filmpjes op www.waddenvereniging.nl/overdegrens.

TEKST: LIDEWIJ KEMME

De Waddenzee houdt niet op bij de grens, maar loopt door via Duitsland tot in Denemarken. Overal bestaat ze uit slik en geulen, wadplaten en kwelders.

Daarom is het leuk een kijkje over de grens te nemen.

WAD4UWAD4U4pagina’svoordejeugd.Hooglandvoorhoogwater

WIKIMEDIA WIKIMEDIA

Sinds dit jaar kun je vanaf de Eemshaven met een veerboot naar Borkum, het eerste Waddeneiland na de grens. Met een grappig treintje rijd je vanaf de veerhaven naar het stadje. Van de drie vuurtorens op het eiland kun je er twee beklimmen.

Maar

26 DierenWAD4UWAD4UDIERENGRENZENhoudenzichnietaanmensengrenzen.

vaak hebben ze hun eigen grenzen. Ze bakenen het gebied af waarin ze voedsel zoeken en hun jongen grootbrengen, en verdedigen dat tegen soortgenoten. De grens geven ze op allerlei manieren aan.

KAMMENVANMARCEL POSTMAHENK KAMMENVANMARCEL WIKIMEDIA

Je kunt er ook het oude lichtschip Borkumriff bezoeken, dat nu een museumschip is. Er is een zeeaquarium en het eiland is een geweldige plek om zeehonden teTIPspotten.De VOS doet ook een plas, of hij laat een drolletje achter op een opvallende plek.

KONIJNEN hebben een klier aan hun kin waarmee ze een geurvlag achterlaten, of ze doen een plasje.

SCHOLEKSTERS lopen met hun snavels naar beneden langs een denkbeeldige lijn en roepen luid ‘tepiet-tepiet-tepiet’.

zang:boodschaphebbenVOGELMANNETJESeenduidelijkemethunditismijnstek!

In de indrukwekkende film Silence of the Tides worden de Wadden op zelden vertoonde wijze in beeld gebracht. Maar ook het geluid is uniek. Een sleutelrol is daarin weggelegd voor de Duitse organist Birgit Wildeman (1964), die op een historisch kerkorgel de Waddenzee tot leven brengt met niet veel meer dan gemoduleerde lucht, lichte toetsaanslagen en een heel persoonlijk gevoel.

Achter het orgel in de Alte Kirche van het Duitse Waddeneiland Pellworm beroert Birgit Wildeman zachtjes de toetsen; het beeld zoomt in op haar rechterhand, die voorzichtig een van de register knoppen uittrekt, op zoek naar de geluiden van de Waddenzee in al haar wispelturige kracht. De klan ken die Wildeman in deze scène uit Silence of the Tides uit het vroeg-18e-eeuwse orgel tovert, vor men geen filmmuziek in de klassieke zin; Wildeman mij is de natuur belangrijker dan muziek

Wadden-organistBirgitWildeman:

TEKST: DIEDERIK PLUG FOTO’S: PIETER-RIM DE KROON

‘Voor

’ 27>WADDENmagazine 3-2022 INTERVIEW

28

Zeker de bescherming van de natuur in ‘haar’ Wad den. Die is haar extra dierbaar, want Wildeman woont al 28 jaar op Föhr, een buureiland van Pellworm. In de plaatselijke kerk geeft ze ook vaak orgelconcerten, met muziek van de klassieke orgelcomponisten zoals Bach, Buxtehude, Franck, Sweelinck of Frescobaldi, gecombineerd met natuurfoto’s en teksten over de rijke natuur in de Wadden, de schoonheid van het gebied. ‘Ik wil de mensen meegeven dat die mooie plek waar ze zijn en de natuur die ze om zich heen zien gevaar lopen.’ Die missie is voor haar enorm belangrijk. Niet voor niets volgt Wildeman (die trouwens ook biologie heeft gestudeerd) momenteel een opleiding tot natuurcoach.

‘Belangrijk is om via muziek te hameren op de boodschap dat natuurbeschermingessentieelis’

weeft een tapijt van geluiden die de kijkervaring aanvullen en versterken, ze voert je mee op orgel klanken die zich zachtjes vleien over het wassende water dat je in beeld op je af ziet komen; geluids golven die spannend klinken, onheilspellend, maar ook heel melancholisch.

Belangrijke missie Birgit Wildeman werd geboren in Münster, studeer de aan de Musikhochschule in Keulen orgel en piano en studeerde daarna van 1988 tot 1990 in Amster dam aan het Sweelinck Conservatorium. Sindsdien geeft ze orgelconcerten in heel Europa, solo en in samenwerking met andere musici. Maar vraag aan Wildeman wat voor haar belangrijker is, muziek of de natuur, en ze antwoordt zonder aarzeling: ‘De natuur. Altijd. De natuur is er altijd geweest en zal er altijd blijven; kunst is mooi, ze speelt een belangrijke rol doordat mensen zich ermee kunnen uitdrukken – ze is ondeelbaar met de mensheid verbonden. Maar net als de mens is de kunst vluchtig – belangrijker is om via kunst, via muziek te hameren op de boodschap dat natuurbescher ming essentieel is.’

Pijnlijke gedachte ‘Ik zocht altijd al naar een manier om ruimte te er varen, om in verbinding te zijn met de natuur. Dat heb ik gevonden in de Wadden.’ En dat wil ze ook uitdragen. Want dat de waddennatuur in de knel zit, stemt haar droevig. Vandaar die melancholische ondertoon in haar muziek? ‘Ja, die melancholie zit ook wel in mij’, zegt Wildeman. ‘Ooit was het gebied waar de Oostfriese eilanden liggen vasteland. Het overstroomde meermalen en het huidige wadden gebied ontstond; duizenden mensen zijn daarbij om gekomen. Alleen enkele oude kerken en kerkhoven herinneren nog aan hen. Dat stemt nederig. En nu bedreigt de klimaatverandering de waddennatuur opnieuw, dit fragiele systeem kan verdwijnen als we niets doen. En dat terwijl we al iets van vijftig jaar weten dat we zo niet verder kunnen. Die gedachte doet me soms bijna persoonlijk pijn. Daarom vind ik het zo belangrijk om de bewustwording van de mensen met behulp van mijn muziek te vergroten.’

Föhr Het eiland Föhr, waar Birgit Wildeman woont, ligt samen met de eilanden Sylt, Amrum, Pellworm en Nordstrand in het NoordFriese Waddengebied, voor de kust van de Duitse deelstaat Sleeswijk-Holstein. In dit deel van de Waddenzee liggen ook de Halligen, de terpeilanden die bij stormvloed onderwater lopen. De eilanden maakten ooit deel uit van een grote landmassa. Bij een grote stormvloed in 1362 werden de Noord-Friese eilanden en de Halligen definitief gescheiden van het vasteland en in de eeuwen daarna ontstond gaandeweg de huidige kustlijn. Föhr raakte voor het laatst in 1825 door een stormvloed overstroomd.

Silence of the Tides draait in een select aantal bioscopen. Maar leden van de Waddenvereniging kunnen de film zien tijdens een aantal speciale voorstellingen. Kijk op pagina 44 voor meer informatie. Geschenk uit de hemel In dat opzicht was de vraag van filmmaker PieterRim de Kroon om muziek bij zijn waddenfilm te maken voor Wildeman een geschenk uit de hemel, zegt ze. ‘De film was voor mij een perfecte manier om mijn gevoel over de waddennatuur uit te druk ken, om dat verhaal te vertellen. Ik heb me een week als het ware ondergedompeld in de filmbeel den zoals Pieter-Rim die beschreef en ben op zoek gegaan naar de klanken die bij me opkwamen, welke geluiden voor mij het ‘Wattwesen’ – zeg maar de essentie van de Wadden – vertegenwoordigen. Uit eindelijk is de muziek zoals die in de film te horen is, grotendeels geïmproviseerd en dat was een heel intensief proces; die paar minuten muziek hebben alles uit me geperst.’

Lichtpuntjes In het resultaat klinkt naast die prachtige melan cholie toch ook hoop door. Want er zijn gelukkig lichtpuntjes, zegt Wildeman. ‘Het natuurbewustzijn groeit. Er wordt veel gedaan aan de bescherming van de Waddenzee en haar natuur en Nederland en Duitsland werken op dat gebied ook veel samen. Dat stemt me hoopvol. Maar de mens is helaas ge makzuchtig. We moeten de boodschap dus blijven benadrukken. Het is mooi dat Silence of the Tides daar een bijdrage aan levert.’

29WADDENmagazine 3-2022 INTERVIEW

lezers-actie

De ledenraad van de Waddenvereniging vertegenwoordigt de leden van de Waddenvereniging en houdt toezicht op het bestuur. De achttien gekozen leden denken ook mee over acties, bescherming en voorlichting. Zij ontvangen graag uw ideeën en suggesties. E-mail: ledenraad@waddenvereniging.nl

30 Uit de

VOOR EEN DIVERS EN EVENWICHTIG BESTUUR

van de ledenraad

Deze zomer kwamen er twee bestuurs functies beschikbaar, namelijk een be stuurslid financiën (penningmeester) en een bestuurslid marketing en fondsen werving. Het is de rol van de ledenraad om nauw betrokken te zijn bij de benoe ming van bestuursleden. Zo hebben we vorig jaar een herbenoemingsprocedure uitgewerkt en vastgesteld waarin onder meer is vastgelegd welke kennis en pro fielen belangrijk zijn binnen het bestuur van de Waddenvereniging. Het bestuur van de Waddenvereniging is belast met het besturen van de ver eniging en heeft de algemene leiding. Het bestuur stelt de beleidskaders, jaar- en meerjarenplannen, begrotingen en strategische plannen vast. Ook benoemt het bestuur de directeur. Het bestuur legt verantwoording af aan het toezichthoudende en adviserende orgaan van de Waddenvereniging: de Eenledenraad.afvaardiging van de ledenraad houdt zich samen met een zittend be stuurslid bezig met het werven van de kandidaten en het voeren van sollici tatiegesprekken. Een tijdrovende maar belangrijke klus. Immers, een divers en evenwichtig samengesteld bestuur is erg belangrijk. Op deze manier geeft de ledenraad invulling aan haar toezicht houdende rol.

Hans Revier ontvangt zijn erelidmaatschap.dikverdiende

POSTMAHENK

NIEUWE ERELEDEN BENOEMD

Oud-medewerker Hans Revier heeft het erelidmaatschap ontvangen vanwe ge zijn bijdrage aan de Waddenvereniging en een beter behoud en bescher ming van de Waddenzee. 35 jaar lang zette hij zich voor de Wadden in op allerlei niveaus: als bioloog en als activist, als wadgids en persvoorlichter, als directeur, lector en tot slot als hoofdredacteur van het WADDENmaga zine. Postuum is ook Wietske Jonker-ter Veld benoemd tot erelid vanwege haar bevlogen inzet als secretaris van de ledenraad. In zeer uitzonderlijke gevallen is het mogelijk dat je wordt verkozen tot erelid van de Waddenvereniging. De ledenraad kan op voordracht van het bestuur of op eigen initiatief na advisering door bestuur en directie ereleden benoemen. Een werkgroep binnen de ledenraad heeft onlangs een reglement daarover opgesteld. Voorwaarden zijn onder meer dat iemand minimaal 20 jaar lid is (geweest) van de Waddenvereniging en minimaal 15 jaar actief als vrijwilliger, bestuurslid, ledenraadslid of anderszins.

Berichtenvereniging

lezenledennuookdigitaal

31WADDENmagazine 3-2022

Wadgids Mark Kapteijn en directeur Lutz Jacobi op werkbezoek.

De Waddenvereniging heeft 251 leden die in het buiten land wonen, ook hen vertegenwoordigt de ledenraad. De meeste buitenlandse leden wonen in Duitsland, gevolgd door België en het Verenigd Koninkrijk. De leden die het verst weg wonen, komen uit Brazilië en de Verenigde Sta ten. Bijna alle leden die in het buitenland wonen, ontvangen het WADDENmagazine digitaal. Ook voor leden in Nederland is dit moge lijk. Wil je het magazine liever online lezen en niet op papier? Stuur dan een mail aan info@waddenvereniging.nl met je naam en adres.

DRIJVERJOJANNEKE

DRIJVERJOJANNEKE

Mark Kapteijn is wadgids voor de Waddenvereniging en daarnaast sinds dit jaar ook lid van de ledenraad. Als geboren Vlielander gaan de Wadden hem aan het hart. Regelmatig bezoekt hij projecten van de Waddenvereniging. Onlangs stond hij in de coupure van de Afsluitdijk. Nu is dat nog een gat, maar straks de vismigratierivier die een snelweg voor trekvissen gaat zijn. Lees een verslag van zijn bezoek op de website van de Waddenvereniging www.waddenvereniging.nl/reisverhalen

BEZOEK AAN DE VISMIGRATIERIVIER

32 Waddenleven

POSTMAHENK

Kleurrijke gasten Niet al het leven in de Waddenzee hoort er thuis. Tientallen planten- en diersoorten komen eigenlijk van ver en zijn door mensen bewust of onbewust hierheen gebracht. Om te kweken bijvoorbeeld of ter opfleuring van vijver of aquarium. Of ze zijn meegekomen met ballastwater van schepen. Alhoewel exoten niet altijd goed zijn voor de inheemse soortenrijkdom, zorgen ze wel voor een interessante internationale mix.

Exotische bezoeker Het gebeurt niet dagelijks, maar soms zet een knalroze FLAMINGO voet op het wad. Meestal gaat het om Chileense flamingo’s die ooit ontsnapt zijn uit een dierentuin. Sinds de jaren 80 broeden ze suc cesvol in Zwillbrocker Venn vlak over de Duitse grens en gaan ze af en toe uit eten in de Waddenzee.

In de serie Waddenleven staat altijd een verrassende groep dieren of planten centraal. Deze keer, vanwege het thema grenzen: EXOTEN TEKST: KOEN MOONS

5 Niet meer weg te denken van de Wad deneilanden, maar toch ook een exoot: de CRANBERRY. In 1845 zou een vat met cranberrybessen op Terschelling zijn aangespoeld. Een jutter dumpte de zure bessen in het duin en nam het vat mee. Niet veel later kiemde daar Terschellings beroemdste duinplant.

1 Het HARIG SPOOKKREEFTJE lijkt van een andere planeet te komen, maar is in heems in Noordoost-Azië. Onder andere via ballastwater kwam hij ook hier terecht, waar hij een concurrent vormt voor een soort met een even bijzonder uiterlijk en dito naam: het wandelend geraamte.

De Wadwaaier van de Waddenvereniging geeft veel informatie.

642531TORENSMAMERLIJNFITISFOTOFOTOFITIS FITISFOTO FITISFOTO MEININGERPETER

6 Je kent de naam waarschijnlijk vooral van het sushimenu, maar het Japanse zeewier WAKAME is per ongeluk ook in de Waddenzee terechtgekomen. Nu er ook in Nederland wakame-kwekerijen zijn ge start, is het oppassen dat de Waddenzee geen grote zeewiersalade wordt.

MEER WETEN OVER DIEREN EN PLANTEN IN HET WADDENGEBIED?

Te koop in onze webwinkel: www.wijsmetdewaddenzee.nl.

33WADDENmagazine 3-2022

3 Als je op het wad of je bord een oester aantreft, is de kans groot dat het een JAPANSE OESTER betreft. De Aziatische variant van onze eigen platte oester werd in Zeeland geïntroduceerd voor de kweek, maar breidde zich snel uit, tot in de Wad denzee.

4 Tijdens een strandwandeling kun je soms duizenden exemplaren van het AMERIKAANSE MESHEFT tegenkomen. Deze soort uit Noord-Amerika voelt zich hier prima thuis en laat qua aantallen de inheemse soorten ‘scheermesjes’ ver ach ter zich.

2 Het is een leuke plant voor in en om de vijver, maar helaas duikt de Australische WATERCRASSULA ook steeds vaker in natuurgebieden op. Op Terschelling verzet Staatsbosbeheer hemel en aarde om te voorkomen dat hij de natte duinvalleien overwoekert.

De stroomgebiedzalmtrekinhetvanRijnenMaas

35WADDENmagazine 3-2022 INFORMATIEF

De aanleg van de Afsluitdijk was een grote winst voor de veiligheid van het achterland, maar de natuur leed zwaar verlies. De verbinding met de Waddenzee was in een klap afgesloten, met enorme gevolgen voor de vele soorten trekvissen die in hun levenscyclus tussen zout en zoet water trekken. Maar nu de dijk wordt aangepast aan de zeespiegelstijging, wordt er tegelijk een bijzondere doorgang voor vissen gerealiseerd. Waar zij nu nog hun weg versperd vinden, kunnen ze straks doortrekken via de Vismigratierivier.

TEKST EN INFOGRAPHIC: LIDEWIJ KEMME De lange tocht van

De Rijn- en Maaslanden werken nu in Europees verband samen om weer vrije vistrek mogelijk te maken naar schone paaigronden met het aanleggen van vistrappen en verbeteren van de waterkwaliteit. Ook worden er veel jonge zalmen uitgezet. Met de aanleg van de Vismigratierivier wordt een deur naar Midden-Europa wijd opengezet. Kijk voor meer informatie over de Vismigratierivier op: www.waddenvereniging.nl/vismigratierivier legenda

DE ZALM

De Europese zalm volgt een lange route om te paaien, van de noordelijke Atlantische Oceaan naar heldere, snelstromende bergbeken met een kiezelbodem in het stroomgebied van Rijn en Maas. De jonge vissen verblijven een of twee jaar in zoet water en trekken dan naar zee. Ze vetten er op met krill en visjes en keren na één tot vier jaar terug naar hun geboorteplek om op hun beurt te paaien, waarmee de cyclus rond is. Ooit was de zalm een algemene vis in Rijn en Maas, maar door watervervuiling en obstakels als stuwen en sluizen was hij er bijna uitgestorven.

Tussen de schapen door slalommend fiets ik bij Hallum de waddendijk op. Achter me liggen de vruchtbare kleigronden van Noord-Friesland, wereldwijd beroemd om hun ‘beste kwaliteit’ pootaardappelen. Voor me strekt het Noarderleech zich uit, een landschap van slikvelden, zomerpol ders en kwelders, met 4.200 hectare een van de grootste kwelderlandschappen van TotEuropa.half oktober verpacht It Fryske Gea de zomerpolders aan boeren. De grazende koeien, schapen en paarden zorgen voor een gevarieerde vegetatie waar wadvogels van profiteren. Zout zeewater stroomt met vloed en eb mee de kronkelende kreekjes in, en weer uit. Deze kwelder illustreert hoe droge zeeklei aan de basis stond van de sûne grûn (gezonde grond) die grenst aan de Waddenzee. Vroeger waren de kwelders het grootste deel van het jaar droog genoeg voor hooiwinning, veeteelt en akkerbouw. De winning van steeds meer land op de zee en de aanleg van dijken scheidde zout definitief van zoet. Op de vruchtbare zeeklei binnendijks kon de pro ductie flink verhoogd worden. En dus staan nu overal borden langs de weg. Te koop: uien, dorés, bildstars, borgers, irenes.

LAGE NOORDEN Bij Marrum wordt mijn oog getrokken door een vrolijk oranje bord dat ‘kunst, camping, kantine en terras’ belooft. In 2021 streken Sandra Jansen en Stephan Valk vanuit Rotterdam in een voormalige boerderij achter de zeedijk, naast het Noarderleech, neer. Hun achtergrond in architectuur en interieurontwerp, hun liefde voor kunst en hun wens om een gastvrije en duurzame plek aan gasten te bieden leidden tot Het Lage Noorden. Kunstenaars kunnen er langere tijd verblijven om zich door het waddengebied te laten inspireren, er zijn vijf B&B-kamers en twee cabins in een zee van ruimte. Er is - natuurlijk - kunst, een kleurrijke kantine die direct vrolijk stemt, een klein winkeltje en eten en drinken uit de Vandaagstreek.serveert Sandra voor de lunch aardappelsoep en broodjes paling. De voersilo die de boer na zijn vertrek achter liet, is te beklimmen, het uitzicht over het lage noorden reikt ver. Daar legt de terp van Hegebeintum, met zijn negen meter boven NAP toch de hoogste van Friesland, het behoorlijk tegen af. Maar die heeft an dere kwaliteiten. Ooit kende de Friese kuststreek bijna duizend terpen. Er waren nog geen dij ken, de bewoners bouwden hun huizen op zelf aangelegde heuvels van huisafval en koemest. In de 19de eeuw bleek die vruchtbare terpaarde goud waard om arme

FOODROUTESACTIEF

WADDEN

Sûne Grûn in NoordFrieslands terpenland

> 36

Van terp naar terp, van kerk naar kerk, langs wad en kwelder, tussen uien- en aardappelakkers door. Fietsroute Sûne Grûn leidt langs de mooiste en smake lijkste plekjes van een landbouwgebied dat uit zeeklei werd gewonnen.

TEKST EN FOTO’S: ANNEMARIE BERGFELD

Dit gebied is wereldberoemd om de beste pootaardappelen ter wereld. xxxx xxxx xxx xxxx Deze zomer is er op de kwelderrand bij Blije een nieuwe terp bijgekomen: de Terp fan de Takomst. Deze ‘toekomstterp’ wil een voorbeeld zijn voor bouwen, werken en leven mét het water, in plaats van ertegenin. Een voorgerecht van sashimi van harder, mossel, zeekraal, lamsoor, zure klaver en mayonaise van zeekraal bij de Waard van Dokkum

BESCHUTTING De eieren bij de Waard komen van biologisch pluimveebedrijf Het Waddenei in Hiaure. Wie bij Rimer Dijkstra het erf op loopt voor eitjes, wordt vrolijk tegemoet gekakeld door de leghennen die op het land naast de stallen scharrelen. Toen Dijkstra ruim tien jaar geleden omschakelde naar biologisch was dat mogelijk omdat zijn buurman, bioboer Sjoerd de Hoop, zes hectare grond beschikbaar stelde als uitloopruimte voor de hennen. Naast gras met lage vegeta tie groeien in de ‘begroeide uitloop’ ook verschillende soorten (fruit)bomen en olifantsgras: een hoog rietachtig gewas dat de kippen ook ver van de stal veilige beschutting biedt tegen roofvogels. Dijks tra: ‘Een mooie bijvangst is dat er rond het bedrijf nieuwe biodiversiteit is ontstaan met zangvogels, kieviten en scholeksters en zelfs reeën die zich in het olifantsgras verschuilen. Dankzij die begroeiing en het dempen van een sloot is deze grond minder aantrekkelijk geworden voor watervogels en ganzen. Dat is weer gunstig om vogel griep buiten de deur te houden.’ De buurmannen ruilen mest uit en De Hoop voert het gras van Dijkstra’s uitloop aan zijn vleesvee. Ze ruilen nu zelfs complete percelen waar ze afwisselend graan en gras verbouwen om de kringloop steeds beter te sluiten. Naast de boerderij van De Hoop staat vakantiehuis Het Koetshuis waar je nog langer van dit landschap kunt genieten. Daar val je ‘s avonds in slaap met aan de horizon de lichtstralen die de Ame lander en Schiermonnikoger vuurtoren met ijzeren regelmaat over de sûne grûn rond strooien. En bij het ontbijt zijn er verse eitjes van buurmans kippen. De beschrijving van de fietsroute Sûne Grûn en meer informatie over de adressen en activiteiten in dit artikel zijn te vinden op: www.waddenvereniging.nl/foodroutes.

landbouwgronden mee te bemesten. De huizen wer den afgebroken, de terpen afgegraven, de aarde verkocht. Alleen de kerken, die op het hoogste punt stonden, mochten op de geminimaliseerde heuvels blijven staan. Zo komt het dat NoordFriesland nog altijd grossiert in kleine godshuisjes van rond de twaalfde (!) eeuw. In het prachtige terpkerkje van Hegebein tum bekijk ik de zeldzame, gulversierde rouwborden van de bewoners van de nabij gelegen Harsta State. De sfeer is sereen en gemoedelijk tegelijk.

ZELFFIETSDEZEFOOD-ROUTE

De mannen bij het olifantsgras: links Dijkstra, rechts De Hoop. Helaas geen hennen op de foto, die hadden ophokplicht

Zelfs verschuilenreeënzichinhethogeolifantsgras

DRIE TERPEN Over de Hege Tsjerkwei (Hoge Kerkweg) daal ik weer af naar aardse sferen. Ik fiets nog een rondje rond de terp over het enige andere straatje van het dorp, het Underom (Onderom) en duik dan de aardappelvelden weer in. Kerktorens wijzen de weg naar het volgende dorp, en het daaropvolgende. En naar Dokkum natuurlijk, dat op drie terpen werd gebouwd. In het hofje naast de Grote of Sint-Martinuskerk staat de oudste boom van het stadje, een moerbeiboom, ondersteund door stutten en palen. In de herfst spant de chef-kok van het tegen overgelegen restaurant Waard van Dok kum netten onder de wijd uitwaaierende takken om de rijpe bessen op te vangen en te verwerken in jams, desserts en dranken. Dichterbij kun je het als chef niet halen, maar ook wat verder in de Waard op tafel komt, komt uit de buurt: meel voor het brood van molen De Zwaluw in Burdaard, kazen van Friese boeren, vis uit de Wad denzee en vleeswaren van ambachtelijke slager Smit uit Ternaard.

Grenzelozenatuur

Voor de gewone zeehond gel den de Nederlandse, Duitse en Deense Waddenzee als een groot aaneengesloten leefgebied. De zeehonden in de internationale Waddenzee vormen dan ook een enkele populatie, zo wees gene tisch onderzoek uit. Die zeehon denbevolking is sinds de jaren 1970 spectaculair gegroeid, van 4,5 duizend tot rond 40 duizend dieren. De toename is te danken aan het terugdringen van gifstof fen in zee, die de voortplanting verstoorden, en aan het stopzet ten van de zeehondenjacht. Dat laatste gebeurde in Nederland in 1962 en zo’n tien jaar later volgden de andere Waddenzee landen. Tussen 1990 en 2000 groeide de Nederlandse zeehon denbevolking biologisch gezien raadselachtig snel. Dit bleek veroorzaakt door immigratie van uit Duitsland. Voorheen werden daar relatief weinig zeehonden geschoten, waardoor een over schot aan vruchtbare vrouwtjes ontstond. Gewone zeehonden keren voor de voortplanting terug naar hun eigen geboortegrond, en zo werden op het Duitse wad veel meer zeehonden geboren. De jonge dieren verhuisden vervol gens naar de Nederlandse en ook de Deense Waddenzee. en ook planten trekken zich niets aan van door mensen bedachte landsgrenzen: de natuur is per definitie zwervers van het wad

Dieren

WADDENmagazinegrenzeloos.belichtvoorbeeldenvangrensoverschrijdendewaddensoorten. TEKST: MARCUS WERNER - de

39WADDENmagazine 3-2022 WETENSCHAP KAMMENVANMARCEL

GEWONE ZEEHOND

WETENSCHAP

De ruige dwergvleermuis heeft in Europa een grote verspreiding, van Finland en Noorwegen in het noorden, tot Zuid-Frankrijk en Italië in het zuiden. De zoogdieren houden winterslaap in het zuidelijke deel van het verspreidingsgebied en planten zich voort in het noordelijk deel. Opvallend is dat alleen vrouw tjesdieren naar kraamgebieden in het noorden trekken. In Nederland zijn geen kraamgebieden van de soort, deze zijn pas in Denemarken en verder noord- en oostwaarts te vinden. Dwergvleermuizenvrouwtjes - en in het najaar ook jonge dieren van beide seksen - leggen tijdens de trek afstanden af van maximaal vijfenvijftig kilometer per dag. Daarbij wordt vooral langs dijken en kustlijnen gevlogen. De kust van de internationale Waddenzee en de Afsluitdijk vormen hierdoor een ‘snelweg’ voor trekkende ruige dwergvleermuizen.

BERGEEND

KAMMENVANMARCEL WOLTMANF.J

Waar dertig jaar geleden vrijwel de gehele Europese popu latie bergeenden zich voor de rui in juli en augustus verza melde in de monding van de rivier de Elbe, ter hoogte van Hamburg, gebeurt dat nu in steeds grotere aantallen in de Nederlandse Waddenzee. Bij eenden- en ganzensoorten worden versleten veren van vrijwel het gehele kleed omge wisseld voor nieuwe. Bergeenden kunnen in die periode niet vliegen en zijn heel gevoelig voor verstoring. Sinds 1990 nam het aantal in de Duitse Waddenzee ruiende bergeenden af van 200 duizend tot 150 duizend vogels. Volgens tellingen tussen 2017-2021 ruiden in de Nederlandse Waddenzee jaarlijks ruim 91 duizend bergeenden, voornamelijk op het wad tussen Terschelling en Holwerd. Die toename van rui ende eenden op het Nederlandse wad is te verklaren uit de immigratie vanuit het Duitse wad en de groei van de gehele bergeendenpopulatie. 40

RUIGE DWERGVLEERMUIS

KAMMENVANMARCEL KAMMENVANMARCEL

41WADDENmagazine 3-2022

BUIZERD De buizerd is in Nederland inmiddels de algemeenste broedvogel onder de roofvogels, met een groeiend aantal nestelende vogels op de Waddeneilanden en langs de Nederlandse Waddenzee. Dit zijn voornamelijk standvogels, vogels die het hele jaar in hun broedgebied blijven. In de herfst en winter wordt hun aantal nog eens aangevuld met Deense en Duitse buizerds, die hun broedgebieden wel verlaten om in Nederland te overwinteren. Zo kan de buizerdbevolking in heel Nederland in de winter stijgen van rond de twintigduizend tot maxi maal vijftigduizend vogels. Veel meer dan alle andere roofvogels variëren buizerds in kleur en tekening, van geheel donkerbruin via combinaties bruine en lichte veren tot aan geheel wit. Deze ‘kleurmorfen’ zijn genetisch bepaald. Onderzoekers ontdekten verschillen in agressief en ander gedrag tus sen de morfen, maar vonden geen harde bewijzen voor het door sommige vogelaars geopperde idee dat lichtgekleurde buizerds vooral ‘noordelijke’ vogels zijn. In oktober 2020 werden er duizelingwekkende aantallen trekkende buizerds boven Texel en Vlieland geteld: op Texel ging het om duizend vogels in een uur tijd, in totaal om vele duizenden vogels. Niet eerder vertoond!

42

WETENSCHAP

KUIFEEND Net als veel andere broedvogels in Ne derland trekt een deel van onze populatie kuifeenden – talrijke broedvogels van sloten en plassen in weidegebieden in het noordwesten van het land, langs de Waddenzee en op de Waddeneilanden – naar het zuiden om te overwinteren. Kuifeenden overwinteren in het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Noord-Italië. Noord-Europese exemplaren, onder meer uit Duitsland en Denemarken, overwinte ren juist graag op de Nederlandse wate ren. De massale zuidwaartse verplaatsing van kuifeenden vindt plaats in september, rond april vliegen de vogels weer terug naar hun broedplekken.

KAMMENVANMARCEL

43WADDENmagazine 3-2022

GROOT ZEEGRAS

Rond het begin van de twintigste eeuw bedekten velden van groot zeegras ongeveer honderdvijftig vierkante kilometer van de Nederlandse Waddenzee. Deze in ondiep zeewater en op onderlo pende zandplaten groeiende vaatplant stierf in de tweede helft van de eeuw nagenoeg uit, waarschijnlijk als gevolg van veran derde zeestromingen door onder meer de bouw van de Afsluitdijk en een slechte waterkwaliteit. Ondanks de inmiddels flink verbeterde waterkwaliteit is het groot zeegras in de Wadden zee nauwelijks hersteld. Er is veel onderzoek naar waarom de weinige zeegrasvelden zich niet uitbreiden. Een reden lijkt dat zaden van zeegras te ver uitwaaieren en in de Duitse Waddenzee terechtkomen. Zo was er een onderzoek waarin de verspreiding van zaden van zeegras op de zandplaat Hond-Paap tussen Eemshaven en Delfzijl in een computermodel werd nagebootst, daarbij rekening houdend met zeestromingen en de heersende winden. Bleek dat drijvende scheuten groot zeegras met zaden voornamelijk in noordoostelijke richting tot zo’n honderddertig kilometer afstand afdreven; naar het Duitse wad, en niet het Nederlandse.

Honderd jaar geleden zwommen overal in de Waddenzee zeeforellen, indrukwekkende zilveren vissen van soms meer dan een meter lengte. Zeeforellen paaien in de bovenlopen van rivieren, bij voorkeur met een grindbodem. De jonge vissen trekken de rivier later weer af om verder tot volwassenheid te groeien in zee. Omdat grindbodems in Nederlandse rivieren nauwelijks voorkomen, paaien zeeforellen uit de Waddenzee van oudsher in Duitse rivieren. Door dammen, sluizen en stuwen werd de trek van zeeforellen in de afgelopen eeuw ernstig gehinderd en daalde de populatie sterk, mede door de slechte waterkwaliteit. Intussen wordt –ook door de Waddenvereniging – hard gewerkt aan het herstel van trekroutes voor tussen zee en zoet water trekkende vissoorten als de zeeforel. Volgens onderzoek beginnen vanuit de Waddenzee jaarlijks enkele duizenden volwassen zeeforellen aan de trek naar Duitsland, via de Eems en IJssel en riviertjes in Groningen en Drenthe. Een kleine honderdduizend jonge zeeforellen keren terug in de Waddenzee. Kijk voor informatie over het herstelproject van de Waddenvereniging op www.vissenvoorverbinding.nl.

FENSJOSJE SPORTVISSERIJ NEDERLAND

ZEEFOREL

Stel na afloop van de film al je vragen aan regisseur PieterRim de Kroon over de realisatie van de voorstelling en ga in gesprek met onze bioloog over de huidige staat van de natuur van de Wadden. Directeur Lutz Jacobi en leden van de leden raad van de Waddenvereniging heten je van harte welkom.

Speciaal voor leden van de Waddenvereniging organiseren wij in oktober een Silence of the Tides-filmarrangement in Hilver sum en Hoorn. De waddendocumentaire werd onderscheiden met diverse prijzen, waaronder een juryprijs op het Internati onale Documentaire Festival Amsterdam (IDFA), de Grand Prix op het Wildlife Film Festival en een Award for special contribution to Northern Cinema op het Noordelijk Film Festival. Silence of the Tides is gemaakt voor het grote doek. Geluid en beeld komen alleen in de bioscoop écht tot hun recht. Als lid bekijk je deze waddenfilm op een zeer groot scherm met Dolby Atmos-geluid. Je hoort klepperende lepelaars, het druppelen van smeltend ijs en zelfs de vleugelslag van een vlinder overal om je heen. Een film zonder interviews, zonder commentaar stem en zonder lineair verhaal, maar met een overweldigende beeldenpracht die je niet alleen laat zien, maar vooral ook laat ervaren hoe breekbaar de relatie is tussen mens en natuur in een landschap dat beweegt op het ritme van eb en vloed, dag en nacht en de verschillende seizoenen.

• Zaterdag 29 oktober van 9.00 – 13.00 uur in de VUE bioscoop Hoorn Bestel nu tickets

Er is een beperkt aantal tickets beschikbaar. Bestel vandaag jouw tickets via www.waddenvereniging.nl/voorleden PS: Ben je nog geen lid van de Waddenvereniging maar wil je deze dag niet missen? Je kunt op elk moment lid worden voor € 27,- per jaar. Je krijgt dan 4x per jaar het WADDENmagazine op de (digitale) mat en nog meer leuke voordelen.

Silence of the Tides-filmarrangement

oktober 2022

KROONDEPIETER-RIM

• Zaterdag 8 oktober van 9.00 – 13.00 uur in de VUE bioscoop Hilversum

SPECIAAL VOOR LEDEN

44 Genietwad TEKST: BAUKJE VENEMA EN JOJANNEKE DRIJVER 2 VOLPAGINA'SLEDEN-VOORDEEL

Data en locaties

PRIJS € 12,50 • LEDENPRIJS € 10,-

De kortingscode is wadden20 (let op: is hoofd lettergevoelig).

3 WIJS T-SHIRT

Internationaal Kamermuziekfestival Schiermonnikoog 1 t/m 6 oktober Inschepen voor een week van wereldklasse op het kleinste Waddeneiland. Van 1 t/m 6 oktober loopt het op Schiermonnikoog vol met de beste kamermuzikanten van de wereld. In een ongestoorde wisselwerking tussen muziek en natuur ontdek je musici en composities uit alle windstreken. Verder: masterclasses van mezzosopraan Jard van Nes, het Voorafje op Vrijdag en documentaires en wandelingen door de weergaloze natuur van het eiland. Meer informatie en aanmelden: www.waddenvereniging.nl/voorleden

Het WIJS T-shirt is vernieuwd. Nu nog duurzamer en zachter op je huid. Gemaakt van 20% gerecyclede spijkerbroeken en 80% Tencel. Dit is een natuurlijke kunstvezel op basis van eucalyptusbomen uit bossen met het FSC-keurmerk. FSC staat voor ecologisch, sociaal en economisch verant woord bosbeheer. Beter voor jou en beter voor de wereld. Verkrijgbaar voor dames, heren en kids.

Kruip tijdens een koude dag heerlijk weg onder de Harlingen Plaid. De plaid is 175 x 200 cm groot en kun je ook gebruiken als bedsprei. Gemaakt van gerecyclede lamswol en gebreid in het unieke Harlingen-design met de kenmerkende donkerblauwe kleur. Voorzien van een subtiele patch met het logo van de Waddenvereniging. PRIJS € 149,95 • LEDENPRIJS € 119,95

VOLWASSENEN - PRIJS: € 39,95 • LEDENPRIJS: € 31,95 KIDS - PRIJS: € 34,95 • LEDENPRIJS: € 27,95

BEN JE WIJS MET DE WADDENZEE?

€ 5 VOORKORTINGLEDEN 45WADDENmagazine 3-2022 20%KORTINGVOORLEDEN 20%KORTINGVOORLEDEN20%KORTINGVOORLEDEN20%KORTINGVOORLEDEN

2 HARLINGEN PLAID

Kunstmaand Ameland 1 t/m 30 november ‘Kunstmaand Ameland heeft Smoel’. Met dit krachtige en een tikje brutale thema laat Kunst maand Ameland zich na haar jubileumeditie van vorig jaar van een verfrissende, eigentijdse kant zien. Van een 360° kijkkast-beleving tot verhalende tapijtkunst en van papier-geknipte personages tot kilometers wapperende wol ken: zo’n honderd professionele kunstenaars tonen hun werk op veertig gezichtsbepalende locaties. Naast de internationale kunstexpositie zijn er zaterdagavondconcerten, er is een lite raire avond en er worden Scandinavische films vertoond. Kom genieten van alle facetten die hedendaagse beeldende kunst te bieden heeft, met als omlijsting het fraaie waddenlandschap. Op vertoon van dit WADDENmagazine en lidnummer krijg je als lid € 5,- korting bij aan koop van de kunstagenda + programmaboekje. Meer informatie: www.waddenvereniging.nl/voorleden.

1 WADWAAIER

Draag het uit met deze producten uit onze webwinkel. www.wijsmetdewaddenzee.nl of gebruik de bestelbon in dit magazine. Leuk voor jezelf of om cadeau te geven!

Wat een leuk cadeau! Met de Wadwaaier zoek je snel en eenvoudig alles op wat drijft, kruipt of groeit op het wad. Er is een Nederlands- en Duitstalige versie. De verpakking van de Wadwaaier heeft een kleurrijke update gekregen en hij wordt nu geleverd in een handig doosje. Zet de Wadwaaier gemakkelijk zelf in elkaar waarna je ontdekkingstocht over het wad snel kan beginnen.

GRENSHOPPEN VOOR DE WADDENZEE Terwijl ik dit schrijf, varen er Tall Ships Harlingen binnen; gigantische driemas ters uit Oman, Polen, Denemarken en Duitsland. De Tall Ships Races zijn niet alleen indrukwekkend om te zien, ze hebben ook een mooie missie: jongeren persoonlijke ontwikkeling én een zeil opleiding bieden. Voordat ze naar onze Friese havenstad kwamen, hebben ze drie dagen gevaren vanaf Denemarken. Hierna zeilen ze door naar Antwerpen. Het is een groot internationaal gebeuren over en langs het wad. Het werk van de Wadden vereniging gaat ook veel en vaak over de landsgrens heen. Bij het project Swimway Waddenzee werken we met universiteiten en studenten van ‘all over the world’. De strijd voor een ecologische plus voor de Eems-Dollard, doen we met ‘groene Duitsers’. Het voorkomen van nieuwe gasboringen in en bij de Waddenzee vraagt veel inter nationaal contact.

46 TORENSMAMERLIJN COLUMN

'Alleen sameninternationaaldoortewerkenkunnenweonzeuniekeWaddenbehouden!'

Omdat de Waddenzee de werelderf goedstatus heeft, overleggen we tot ver over de landsgrens met medewer kers en deskundigen van Unesco over benodigde verbeteringen voor onze Wadden. Komend najaar is er weer de driejaarlijkse trilaterale regeringscon ferentie van Denemarken, Duitsland en Nederland over de Waddenzee, waar ze samen verantwoordelijk voor zijn. Bij deze conferentie is de Waddenvereni ging actief betrokken met een ‘Lessons learned’ van de contai nerramp met de MSC Zoe en een presentatie over de Swimway en hoe de Waddenzee wordt ge bruikt door vissen. De Waddenzee is het grootste wetland in de wereld. Uniek, zeer kwetsbaar en bedreigd door kli maatverandering en zeespiegelstijging. Hoe kunnen we voorkomen dat onze Waddenzee ten onder gaat? Daarvoor is het goed om contact over de grens te zoeken met andere wetlands in de we reld. Hopelijk kunnen we elkaar sterker maken in de gezamenlijke strijd voor het behoud van onze Wadden.

Als geboren Friezin en kleurrijk Tweede Kamerlid had ze al oog voor de Wadden. En nu staat ze als directeur aan het roer van de Waddenvereniging. In deze column deelt ze haar mening, belevenissen en ervaringen.

Lutz Jacobi

47WADDENmagazine 3-2022 WADDENmagazine WADDENmagazine, september 2022, nummer 3. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824 Hoofdredactie: Jojanneke Drijver Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder Redactie: Annemarie Bergfeld, Tessa van Bussel, Lidewij Kemme, Corina van der Meulen, Koen Moons, Diederik Plug, Baukje Venema, Marcus Werner. Vormgeving: Très Melis Correcties: Lidewij Kemme Druk: Pijper Media, Groningen Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weerge ven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie. Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Noorderhaven 60, 8861 AP Harlingen Tel. Bankrekening:www.waddenvereniging.nlE-mail:0517-493693,info@waddenvereniging.nlNL83RABO03424256

Het werk van Waddenverenigingde wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij. www.waddenvereniging.nl Ga ennieuws,vooractiesverenigingszakennaar en ook mensen laten hun sporen na op het wad. Ga mee spoorzoeken in het

AFDRUKVOETDieren

WADDENmagazine.decembernummervanhet POSTMAHENK

33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting. Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal € 27,- voor leden (€ 2,50 per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal € 18,- per jaar. Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereni ging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de WaddenHetvereniging.WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier en wordt verpakt in PCRfolie, gemaakt van gerecycled plastic en een van de meest milieuvriendelijke alternatieven.