WADDEN magazine december 2020 - jaargang 55 by Waddenvereniging

WADDEN PRIJS: â&#x201A;¬ 2,50 JAARGANG 55, DECEMBER 2020

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

hoe kleurrijk is

de toekomst voor het wad? Oude terp, nieuwe terp Wandelen van top naar top

De smaak van Terschelling Cranberry's oogsten is vakwerk

Van baardman tot zeepostelein 6x het leukste waddenleven

Voordelen van het Groen & Fit Collectief

Foto: Henk Postma

Speciaal voor leden van de Waddenvereniging

Lekker actief en ontspannen in de natuur is de ideale basis voor een fit en gezond leven. Samen met natuurorganisaties hebben we daarom het Groen & Fit Collectief ontwikkeld. Als lid van de Waddenvereniging krijg je voordelen zoals 4% korting op de basisverzekering en 8% korting op de aanvullende verzekeringen. Hoe het werkt? Je kunt je bij ons voor het collectief aanmelden als je lid bent van de Waddenvereniging. Ga naar defriesland.nl/waddenvereniging.

200x115 Adv Waddenvereniging 2020.indd 1

09-11-2020 22:21

INHOUD Naar de toekomst

Verhalen Als mensen vragen wat ik nu precies doe, antwoord ik wel eens: verhalen vertellen. Aan de studenten op NHL-Stenden, aan de leden van de Waddenvereniging in het WADDENmagazine en aan mijn jongere collega’s op het Waddenhuis. Want het waddengebied staat bol van de verhalen. Ook na 35 jaar kom ik steeds weer nieuwe dingen te weten. Over de natuur, maar ook over de geschiedenis, de cultuurhistorie van het gebied. Zo bezocht ik de locatie van ‘de Terp van de Toekomst’, een wandeling waarin de toekomst van het waddengebied wordt verweven met verhalen uit het verleden. Die toekomst is ook het thema van dit nummer. We laten zien welke veranderingen door de opwarming van het klimaat nu al zichtbaar zijn in de Waddenzee. Ook vragen we ons af of we ons zorgen moeten maken over al die nieuwe soorten planten en dieren die zich in het waddengebied vestigen. We laten zien waar de eerste schop de grond in is gegaan voor de aanleg van de Vismigratierivier. En we zetten de mogelijkheden op een rij om van materiaal in het afval echte duurzame producten te maken. De toekomst van ons ledenblad staat centraal in een dubbelinterview met Jojanneke Drijver en ondergetekende. Want aan het eind van dit jaar ga ik met pensioen en neemt zij mijn taken bij het WADDENmagazine over. Voorlopig was dit mijn laatste verhaal en wens ik Jojanneke veel plezier en succes toe. Hans Revier Hoofdredacteur

IN DIT NUMMER

RUBRIEKEN

04 Dubbelinterview Verleden, heden, toekomst: Hans Revier en Jojanneke Drijver over het WADDENmagazine

13 C olumn Lutz Jacobi Lutz wil ‘Van Aa naar Zee’

08 O nder hoogspanning Klimaatstress bij waddendieren 14 E en duurzame droom Een eerlijk verhaal over onze kleding van de makers: Blue LOOP Originals 17 Waddenshoppen Warme wintertruien 18 Van top naar top Wandel van een oude terp naar een toekomstige terp

23 Wad4U Onderzoek zélf de Wadden 30 De smaak van de Wadden Heidebes van Terschelling 32 Uit de vereniging Nieuws en updates uit het hart van de Waddenvereniging 36 Waddenleven De lievelingetjes van hoofdredacteur Hans Revier 42 Ledenraad Nieuws en berichten

27 E xoten op de Wadden Zijn de nieuwkomers welkom of zorgen ze voor problemen?

44 Geniet Wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips, wandelen en meer

34 Vismigratierivier Deze zwemweg voor vissen wordt langzaam zichtbaar

46 Voor de Wadden Jantine van Vliet brengt het waddengevoel over op kinderen

38 De winnaars in beeld De allermooiste waddenfoto’s

47 Colofon

FOTO GROOT: FLAMINGO'S OP HET WAD BIJ ZWARTE HAAN, HENK POSTMA FOTO'S KLEIN: SIJKA RISPENS, MERLIJN TORENSMA, HENK POSTMA

WADDENmagazine WADDENmagazine 4-2020 3-2020 3

INTERVIEW

gaande hoofdredacteur

In 1985 begon HANS REVIER bij de Waddenvereniging als actiecoördinator - nu zou dat projectmedewerker heten. Ook in die functie schreef hij al voor het ledenblad. Na 12 jaar directie nam hij in 2005 het hoofdredacteurschap van het magazine over van Jan Abrahamse. Na zijn pensioen zal er veel veranderen, maar zeker is dat de wekelijkse zondagochtendwandeling over de zeedijk bij Harlingen blijft.

‘ Dit was mijn laatste verhaal’ staat in het redactioneel op pagina 3. Na ruim 35 jaar Waddenvereniging gaat Hans Revier met pensioen. Jojanneke Drijver volgt hem op. Gezamenlijk kijken de gaande en de komende hoofdredacteur naar verleden en toekomst van het WADDENmagazine. Over spookkreeftjes, prins Claus en betrokken lezers. TEKST: ANNEMARIE BERGFELD FOTO’S: MERLIJN TORENSMA 4

‘Het is een om dit

komende hoofdredacteur

Als adviseur communicatie bij de Waddenvereniging maakt JOJANNEKE DRIJVER al sinds 2010 deel uit van de redactie van het WADDENmagazine. Van oorsprong is ze radiojournalist. Voor onder andere NCRV maakte ze achtergrondprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s over cultuur en levensbeschouwing. Het waddengebied fascineert haar al sinds ze als kind elke zomer met haar ouders op Texel kampeerde. Naast de tent stond altijd een bak met krabben en zeesterren.

feest blad te makenâ&#x20AC;&#x2122; Hans Revier en Jojanneke Drijver in gesprek over het WADDENmagazine WADDENmagazine 4-2020 5

INTERVIEW ACHTERGROND

‘ Je begint met een stapel losse ideeën en stap voor stap zie je er een mooi blad uitkomen, soms nog beter dan je tevoren had bedacht’ 6

Een zacht zonnetje maakt de herfstmiddag aangenaam, zeiljachtjes schuiven over het wad, aan de horizon tekenen de contouren van Terschelling zich helder af. In deze tijden van thuiswerken zien ze elkaar niet dagelijks. Voor dit afscheids- respectievelijk kennismakingsinterview voor het WADDENmagazine treffen Hans Revier en Jojanneke Drijver elkaar op een bankje op de Harlinger zeedijk. ‘Jij hebt mij in 2010 nog aangenomen, Hans. Je zat in de sollicitatiecommissie’, begint Jojanneke. Hans weet het ook nog. ‘Jij vond dat er van alles anders moest.’ Dat deel herinnert Jojanneke zich niet meer. Maar natuurlijk is verandering altijd een constante. Bij de oprichting van de vereniging in 1965 begon het magazine als een mededelingenblad, weet Hans. ‘Het eerste nummer telde één artikel: de statuten van de vereniging. Daarna werd het vooral gebruikt voor verenigingsnieuws en om acties aan te kondigen. In de loop van de tijd evolueerde het Waddenbulletin, zoals het

toen heette, tot een blad met veel wetenschappelijke artikelen over de Waddenzee en aandacht voor kunst en cultuur.’

‘Reclame is voor de VVV’ Na zijn aantreden als hoofdredacteur veranderde Hans het Waddenbulletin in WADDENmagazine: een laagdrempelig tijdschrift, dat ontwikkeld werd in samenwerking met de professionele bladenmakers van natuurtijdschrift Grasduinen. Nog steeds wordt de eindredactie gedaan door de makers van dat blad, dat nu Roots heet. ‘We kregen toen veel wetenschappers over ons heen’, herinnert Hans zich. ‘Ze vonden het wel érg laagdrempelig. Zoetjesaan hebben we een balans gevonden. Vakbiologen mogen nu in het WADDENmagazine de wetenschap naar het grote publiek brengen, maar we schrijven ook over cultuur en historie en vertellen persoonlijke verhalen, want het waddengebied is ook de mensen die erom geven.’ De tips over activiteiten en excursies, ook van andere aanbieders

dan de Waddenvereniging zelf, vormen een belangrijk onderdeel van het blad. Hans: ‘Dat was vroeger not done. “Wij zijn voor de beschérming, reclame maken doen ze maar bij de VVV”, vonden de preciezen.’

De motten van het wad Over vroeger gesproken, Hans herinnert zich nog het eerste artikel dat hij in 1986 schreef voor wat toen nog Waddenbulletin heette. Hij legt zijn verrekijker weg - hij moet natuurlijk wel in de gaten houden wat er allemaal voorbijkomt op het wad: ‘In de redactievergadering kreeg ik de vraag waarover ik wilde schrijven. Dat wist ik wel: over motten op het wad. Ik was vier jaar als entomoloog actief geweest en het viel me al langer op hoe weinig aandacht er was voor insecten op het wad. Terwijl die toch zo’n essentieel onderdeel van het ecosysteem zijn.’ Jojanneke: ‘Door jou heb ik al die gekke, onzichtbare beestjes leren kennen. Het harig spookkreeftje, de gestippelde dieseltreinworm... ik zal ze nooit vergeten. Ik verbaas me elke keer weer hoe de natuur in elkaar zit, hoe alles met alles samenhangt.’ Hans: ‘Jij verwondert je nog, dat is mooi.’

Brieven op poten Een van de hoogtepunten in de jaren dat hij bij het ledenblad betrokken was, vond Hans het nummer dat in 1990 ter gelegenheid van 25 jaar Waddenvereniging verscheen. ‘Een prachtnummer. We hadden er een jaar aan gewerkt, we hielden interviews met Wim Duisenberg, Kees van Kooten, Maartje van Weegen, Lee Towers. Prins Claus nam het eerste exemplaar in ontvangst.’ En dieptepunten, waren die er ook? ‘Ik herinner me niet echt grote. Een spelfout in een kop waar je overheen kijkt, daar baal je verschrikkelijk van, maar zulke dingen gebeuren. Bij het maken van een blad is het ook opletten dat je informatie altijd

100 procent correct is. Ik maakte een keer een foutje in een artikel over krabben. Het leek mij niet zo heel ernstig, maar ik kreeg wel een paar brieven op poten van de deskundigen.’ Liever kijkt hij naar de dingen die goed gaan. Hij is trots op het blad zoals het er nu voorstaat, de fotografie die de laatste jaren aan kwaliteit heeft gewonnen en de manier waarop de redactie met een betrokken team van externe fotografen, auteurs en eindredactie samenwerkt. ‘Ze zijn goed op elkaar ingespeeld.’

Gedegen journalistiek ‘Ook onze lezers voelen zich betrokken’, heeft Jojanneke vastgesteld. ‘Dat blijkt wel uit de vele reacties. Soms is het niet meer dan een berichtje om te laten weten dat ze het blad weer met plezier gelezen hebben. Geweldig dat mensen die moeite nemen.’ Grote plannen voor aanpassingen heeft de aankomend hoofdredacteur niet. ‘Een blad ontwikkelt zich continu. Als iets goed is zie ik geen reden het om te gooien. Hans laat niet een verenigingsblaadje achter, het is een kwaliteitsmagazine waar iedere lezer iets van zijn of haar interessegebieden in terugvindt en dat journalistiek gezien gedegen in elkaar zit. Onze lezers denken er gelukkig ook zo over. In het ledenonderzoek, dat deze zomer werd gehouden, waardeerden ze het magazine

met een dikke 8,3. Je moet van goeden huize komen om dat nog te verbeteren.’

Feest Blijven vertellen wat de Waddenvereniging doet, en waarom, ingewikkelde processen helder uitleggen en daarnaast de lezers de weg wijzen in dat prachtige waddengebied, dat zal het uitgangspunt van het WADDENmagazine blijven. Wel wil Jojanneke meer verbinding leggen tussen papier en online. ‘Het is zonde om een geweldig artikel in het magazine niet breder te delen, via bijvoorbeeld Facebook of Instagram, of een artikel op die kanalen aan te vullen met extra informatie. Andersom kunnen we de social media inzetten om mensen op verhalen in het magazine te attenderen. Het magazine is wat tijdlozer, online kunnen we superactueel zijn. Die twee versterken elkaar, dat wil ik nog meer opzoeken.’ Verder verheugt ze zich vooral. Op het vertellen van verhalen, op het bladenmaken. ‘Je begint met een stapel losse ideeën en stap voor stap zie je er een mooi blad uitkomen, soms nog beter dan je tevoren had bedacht. Dat is elke keer weer een mooi proces.’ Hans kent het gevoel: ‘Het is een feest om dit blad te maken.’

Hoe communiceren we het best met onze leden? Ruim 1500 leden en donateurs gaven gehoor aan de oproep om mee te doen aan een onderzoek naar hoe de Waddenvereniging het best kan communiceren over de bescherming van de Waddenzee. De respondenten gaven aan hoe(veel) ze de verschillende communicatiekanalen gebruiken en waarderen. Het WADDENmagazine staat op nummer één om op de hoogte te blijven van het werk van de Waddenvereniging en de ontwikkelingen in het waddengebied. Zo wordt het blad door 96% van de respondenten gelezen en gemiddeld met een 8,3 gewaardeerd. Alle uitkomsten van het ledenonderzoek zijn te vinden op waddenvereniging.nl/onderzoek. WADDENmagazine 4-2020 7

WETENSCHAP

Klimaatstress

De aarde warmt op, daar is geen discussie meer over mogelijk. Dat heeft verstrekkende gevolgen voor de levende en niet-levende natuur om ons heen. De Waddenvereniging is zich daar terdege van bewust en maakte een lijst van de belangrijkste effecten van klimaatopwarming voor de natuur in het waddengebied. Via 7 kenmerkende waddenbewoners licht het WADDENmagazine de belangrijkste ‘klimaatstressoren’ toe. TEKST: MARCUS WERNER

De zeehond

• S TRESSOR: gemiddelde lucht- en water-

MARCEL VAN KAMMEN

temperatuur. • A ARD: chronisch. Naar het zuiden trekkende vogels treffen tegenwoordig eerder een goed klimaat om in te overwinteren en hoeven dus een minder grote afstand te vliegen. Voor dieren en planten die niet wegtrekken speelt

door klimaatopwarming iets soortgelijks, maar dan in tijd: steeds eerder in het jaar ervaren zij een lenteklimaat. In de lente lopen planten vroeger uit en worden insecten actief. In zee bloeien de minuscule algen van het fytoplankton eerder op en daar reageren weer allerlei fytoplankton etende zeedieren op, vissen die daarvan eten, enzovoort. Allerlei waarnemingen laten zien dat in Nederland de natuur na de winter inmiddels zo’n vijf weken eerder ‘ontwaakt’ vergeleken met vijftig jaar geleden. Ook in de Waddenzee is dat te zien, misschien nog wel het best aan de gewone zeehond. Zeehondenmoeders werpen hun jong intussen rond 21 mei in plaats van rond 21 juni zoals vijfenveertig jaar geleden. Onderzoekers denken dat zeehonden profiteren van een grotere voorraad voedselvissen in het voorjaar, deels als gevolg van opwarming van het zeewater.

De kanoetstrandloper

• S TRESSOR: temperatuurverandering in andere regio’s met relatie met Waddenzee.

• S TRESSOR: temperatuurextremen. • A ARD: acuut. • S TRESSOR: (laag) zuurstofgehalte. • A ARD: chronisch, soms acuut. Klimaatonderzoekers waarschuwen al langer dat klimaatopwarming leidt tot een toename van extreme weertypen. De hittegolven van 2018, 2019 en 2020 in Nederland lijken in dit patroon te passen. In de Waddenzee betekent een extreem warme luchttemperatuur op droogliggende platen een extreem warme wadbodem. Veel in de wadbodem ingegraven dieren kunnen hier niet tegen. De kokkel, die zich relatief ondiep ingraaft, lijkt extra gevoelig.

De kokkel

Nu biologen steeds meer gegevens verzamelen over de effecten van klimaatopwarming op de natuur, komt een vreemd fenomeen aan het licht: veel diersoorten blijken onder invloed van opwarming kleiner te worden. Zo ontdekten onderzoekers van zeeonderzoeksinstituut NIOZ op Texel, die al jaren de kanoetstrandloper bestuderen, dat dit ook bij kanoeten is te zien. Kanoeten broeden in het Hoge Noorden en trekken via de Waddenzee naar West-Afrika om te overwinteren. Kuikens van kanoeten die in recente jaren werden geboren blijken gemiddeld kleiner. Het effect schreven de onderzoekers toe aan de zeer snelle klimaatopwarming in de broedgebieden. Daardoor treedt de explosieve toename van insecten in de noordelijke lente te vroeg op voor jonge kanoeten om daarvan te voldoende te groeien, voordat zij aan de trek naar het zuiden beginnen. Een bijverschijnsel van het kleinere lichaam is dat jonge kanoeten bij aankomst in Afrika een kortere snavel hebben, waardoor zij slechter bij hun voedsel van ingegraven schelpdieren kunnen.

Aan het eind van de hittegolf tussen 25 juli en 15 augustus 2018 lagen platen in de Waddenzee bezaaid met stervende en dode kokkels. Omdat uit onderzoek bekend was dat van kokkels die zes uur lang waren blootgesteld aan een temperatuur van 35 °C er 100% stierf, leek het aannemelijk dat de kokkelsterfte viel te wijten aan de uitzonderlijke warmte. Tijdens de hittegolf van 2018 werden in Nederland luchttemperaturen gemeten van bijna 37 °C en in laagjes water op droogvallende platen temperaturen van ruim vijf graden boven de luchttemperatuur. Veel eiwitten ondergaan onomkeerbare veranderingen bij

temperaturen vanaf 41 °C. Waarschijnlijk leidde dit, al dan niet in combinatie met zuurstofgebrek, tot de dood van de kokkels.

ADOBESTOCK

MARCEL VAN KAMMEN

• A ARD: chronisch.

WADDENmagazine 4-2020 9

WETENSCHAP

HENK POSTMA

watertemperatuur. • A ARD: chronisch. Door naar het noorden trekkende klimaatzones vertrekken niet alleen soorten uit het Waddenzeegebied, of neemt hun aantal af. Een keerzijde is dat er soorten uit zuidelijker streken bij komen en van al aanwezige zuidelijke - ooit zeldzame - soorten de populaties groeien. De biodiversiteit kan hierdoor zelfs stijgen. Vooral in zee is dit effect merkbaar. De jonge stadia van zeedieren zijn meestal klein en zweven makkelijk met zeestromen mee naar nieuwe plekken. Wanneer de omstandigheden daar goed zijn, 10

het is warm genoeg bijvoorbeeld, vestigen zij zich. Volwassen vissen verspreiden zich gericht, zolang de omstandigheden geschikt zijn, en er zijn in zee nauwelijks geografische barrières. Zo is de zeebaars uitgegroeid van een zeldzame zomergast tot algemene soort, waarvoor de Waddenzee inmiddels de noordelijke grens van het leefgebied vormt. Ook sardien en ansjovis nemen toe in de Waddenzee. Zelfs de goudbrasem, een flinke vis die gegrild als grote specialiteit geldt voor visliefhebbers van landen rond de Middellandse Zee, heeft zich inmiddels in de Waddenzee gevestigd.

WIKI

De goudbrasem

• S TRESSOR: gemiddelde lucht- en

De velduil

• S TRESSOR: gemiddelde

lucht- en watertemperatuur. • A ARD: chronisch. Een effect van klimaatopwarming, dat onderzoekers al langer vermoedden, is het ‘meeverhuizen’ van planten en dieren met in het noordelijk halfrond noordwaarts trekkende klimaatzones. Hierdoor zullen soorten aan de zuidrand van hun oorspronkelijke leefgebied in aantal afnemen en aan de noordrand daarvan in aantal toenemen, luidde de voorspelling. Precies deze voorspelling hield een team vogelbiologen uit verschillende Europese landen, inclusief Nederland, tegen het licht in een onderzoek uit 2016.

De lepelaar

andere regio’s met relatie met Waddenzee. • A ARD: chronisch. Verschillende vogelsoorten van het waddengebied hebben hun trekvlucht naar zuidelijke overwinteringsgebieden verkort. Uit ringgegevens van vierentwintig algemene in Nederland broedende vogelsoorten, die in de winter wegtrekken, blijkt dat vanaf 1930 de overgrote meerderheid minder ver zuidwaarts gaat. Bij de kust- en wadvogels scholekster, kievit, kokmeeuw en stormmeeuw is deze verschuiving ook te zien. Toch is die minder uitgesproken dan bij landinwaarts levende vogelsoorten, mogelijk omdat geschikte winterverblijven langs de kust relatief schaars zijn. Ook lepelaars trekken in de winter naar het zuiden. Dertig jaar geleden overwinterden in Nederland broedende lepelaars bijna allemaal in West-Afrika. Intussen overwinteren er steeds meer in Zuid-Frankrijk. Door de kortere vliegafstand overleven de vogels beter en krijgen ze meer jongen. Toch kiest nog de helft van de lepelaars voor oude overwinteringsgebieden op vijfduizend kilometer afstand. De waarschijnlijke reden voor dit onverwachte gedrag: jonge lepelaars leren de trekroute van oudere vogels en daarvan heeft een deel zelf blijkbaar de ‘oude’ nu achterhaalde routes geleerd.

ADOBESTOCK

• S TRESSOR: temperatuurverandering in

De onderzoekers berekenden voor een kleine honderdvijftig vogelsoorten het voorkeursklimaat. Vervolgens analyseerden zij per soort of deze voor- of achteruit zou gaan, gegeven de klimaatopwarming tussen 1980 en 2010, en vergeleken dit met werkelijke telgegevens verspreid over heel Europa voor de soort in deze 30-jarige periode. Keer op keer bleek de voorspelling te kloppen met de werkelijkheid: vogels verlegden dus op grote schaal hun leefgebied naar het noorden. De velduil is hiervan een voorbeeld en die kan hierdoor uit Nederland verdwijnen. Er broedden in 1975 nog ruim honderdvijftig paren, in de noordelijke provincies en op de Waddeneilanden. Tegenwoordig zijn dat hooguit twintig paar velduilen.

WADDENmagazine 4-2020 11

WETENSCHAP

HENK POSTMA

De scholekster

• S TRESSOR: zeespiegelstijging. • A ARD: chronisch. • S TRESSOR: overstromingen door storm.

• A ARD: acuut. In het verlengde van de meer extreme weertypen als gevolg van klimaatopwarming, nemen ook stormen toe. In combinatie met zeespiegelstijging neemt hierdoor de kans op het overstromen van laaggelegen kwelders rondom de Waddenzee toe. Zo overstroomt op Schiermonnikoog, tijdens het broedseizoen, steeds vaker een stuk kwelder waar scholeksters broeden, die biologen al tientallen jaren volgen. Bij zulke overstromingen gaan alle of bijna alle nesten verloren, kuikens en eieren incluis. In een onderzoek werd gekeken of scholeksterparen in reactie op het overstromingsrisico hoger op de kwelder gingen broeden. Ouderparen

die al langer op Schiermonnikoog broedden deden dat niet, maar zich nieuw vestigende paartjes kozen wel hoger gelegen kwelder. Echter, de gemiddelde verhoging van de broedplek over de hele scholeksterbevolking met 5 mm per jaar is onvoldoende om de stijging van de maximale hoogwaterstand ter plekke van 8 mm per jaar bij te houden.

Als geboren Friezin en kleurrijk Tweede Kamerlid had ze al oog voor de Wadden. En nu staat ze als directeur aan het roer van de Waddenvereniging. In deze column deelt ze haar mening, belevenissen en ervaringen.

VAN AA NAAR ZEE

nu bezig met TOUKOMST (toekomst). Er is 100 miljoen euro beschikbaar en Wat gaat de toekomst ons brengen? de inwoners is gevraagd om projecten Als rasoptimist ben ik ervan overtuigd dat een jonge generatie de natuur weer in te dienen. Deze oproep is een groot succes geworden. Maar liefst 900 hoog op de agenda’s zet. Er komt een voorstellen zijn ingediend die moeten nieuwe generatie ‘hippies’ aan, die bijdragen aan een goede toehet grijze en grauwe komst van Groningen. uit deze tijd weer gaat Het projectidee Van Aa naar opfleuren. Ik hoop dat Zee is hierbij in vele opde oprukkende jonge Ik geloof in streekboeren in onze veranderingen zichten bijzonder en uniek. Net als bij Holwerd aan Zee regio met hun streekvanuit willen de initiatiefnemers producten de voedselde mensen de natuurlijke overgang tusmarkt veroveren en dat sen zoet en zout herstellen. we stoppen met voedsel Waar de Westerwoldse Aa over de hele wereld te in de Dollard uitmondt, komt een groot slepen. Ik geloof in veranderingen vanbrakwatermoeras met getijdenwerking uit de mensen. als cruciale schakel in het dynamische Vorige maand werd ik betrokken bij Van Werelderfgoed Waddenzee. Deze belangrijke verbinding voor biodiversiteit Aa naar Zee, een initiatief van boeren en natuur is ooit verdwenen, maar is te en burgers uit Finsterwolde en omherstellen. geving. Na alle ellende van de schade door gaswinning zijn ze in Groningen

WADDENmagazine 4-2020 13

MERLIJN TORENSMA

COLUMN

Lutz Jacobi

In Europa worden jaarlijks zoâ&#x20AC;&#x2122;n 640 miljoen spijkerbroeken weggegooid. Daarvan belandt twee derde op de vuilnisbelt of in de afvaloven. In samenwerking met een textielrecyclefabriek in Twente laat Blue LOOP oude spijkerbroeken vervezelen.

Nieuwe garens van gerecyclede vezels zijn sterk genoeg om Wijs met de Waddenzee kleding van te maken.

DUURZAAM

duurzame kleding De slogan ‘Wijs met de Waddenzee’ spreekt al generaties lang liefhebbers van de Wadden aan. Sinds 2015 ontwikkelen we weer kleding en producten met deze leus. Wat draag je uit als je een ‘Wijs met de Waddenzee’-sweater koopt? Een eerlijk verhaal over onze kleding van de makers: Blue LOOP Originals. TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO'S: BLUE LOOP

Naar een wereld zonder afval Stel je vraag!

Heb je na het lezen van dit artikel vragen over de duurzaamheid van onze kleding? Ron van de Wiel van Blue LOOP beantwoordt ze persoonlijk. Stuur een e-mail naar: community@waddenvereniging.nl.

‘Wij zijn niet roomser dan de paus’, aldus oprichter Ron van de Wiel van Blue LOOP Originals. ‘Vanuit nieuwsgierigheid en met de bereidwilligheid van een aantal partners, proberen we het zo goed mogelijk te doen. Dit betekent in het meest ideale geval dat we ervoor zorgen dat we kleding maken die lang gedragen kan worden, een tweede ronde mee kan en uiteindelijk gerecycled kan worden tot iets nieuws.’ De afvalberg groeit, dat heeft impact op de hele wereld, óók op het waddengebied. Van de Wiel: ‘We moeten daar iets mee. Het is niet nodig om ons afval de hele wereld over te slepen. Het hele proces van oude kleding vervezelen, nieuwe garens spinnen en producten maken, boksen we in Europa met een paar partijen zo goed mogelijk voor elkaar. Nog meer lokaal zou ik wel willen, maar nu is dit het hoogst haalbare.’

640 miljoen spijkerbroeken Twintig jaar geleden startte Van de Wiel met werken in de mode-industrie en zag hij in korte

tijd de productie van kleding naar lagelonenlanden verdwijnen. ‘We lieten producenten in Europa in de steek en verloren het contact met het product, met alle gevolgen voor mens en milieu.’ De ontdekking dat in Europa jaarlijks zo’n 640 miljoen spijkerbroeken weggegooid worden, waarvan twee derde op de vuilnisbelt of in de afvaloven verdwijnt, zorgde voor een omslag in zijn manier van werken. ‘Dat kan anders, dacht ik. Samen met een textielrecyclefabriek zijn we erin geslaagd om van oude spijkerbroeken weer nieuw garen te maken.’ Inmiddels krijgen ook steeds meer andere materialen een tweede leven in de producten van Blue LOOP. ‘Er wordt heel veel gesproken over duurzaamheid. Wij zijn van het doen.’

In kleine stappen De samenwerking met de Waddenvereniging begon vijf jaar geleden met de viering van het 50-jarig bestaan. Van de Wiel: ‘Wij waren op dat moment bezig om visserstruien te herintroduceren met gerecyclede materialen en >

WADDENmagazine 4-2020 15

DUURZAAM

De nieuwe Wijs met de Waddenzeesweater • 19% gerecyclede spijkerbroeken: Gedragen kleding zorgt voor de grootste afvalberg. Om dit te kunnen recyclen moet je het in homogene afvalstromen bij elkaar brengen. Wij kiezen voor gedragen spijkerbroeken. • 25% gerecycled biologisch katoen: Bij het industrieel spinnen van garen blijft er afval over. Biologische katoenen garens gebruiken wij opnieuw in onze sweater. • 37% biologisch katoen: Biologisch betekent niet altijd beter. Vaak komt het van ver weg. In de sweater zit gecertificeerd, niet genetisch gemodificeerd katoen, van een katoenveld in Spanje. • 19% Tencel™: Tencel is een zachte, sterke en natuurlijke vezel, gemaakt van eucalyptusbomen. Het hout dat wordt gebruikt, komt uit speciaal beheerde bossen met FSC keurmerk dat staat voor verantwoord bosbeheer. • N.b.: Bij het uitknippen van een patroon uit stof, blijft er altijd stof over. Wij recyclen 15-20% van ons eigen snijafval in weer nieuwe producten. Kijk voor meer informatie op de pagina hiernaast of vul meteen de bestelbon in. 16

Het gebruik van gerecycled katoen bespaart veel water, energie en CO2. In het kledinglabel kun je zien hoeveel.

hadden net het originele patroon van de Harlinger trui weten te achterhalen. De Waddenvereniging is opgericht in Harlingen, dus dat viel ongelooflijk mooi samen.’ Inmiddels beheert Blue LOOP de volledige webwinkel van de Waddenvereniging en verkoopt een groeiend aantal winkels in Nederland de producten. ‘Het past bij de Waddenvereniging om haar logo te zetten op kleding die met aandacht voor een gezondere wereld is gemaakt. Als je een trui of T-shirt koopt, draag je niet alleen uit dat je voor de bescherming van de Waddenzee bent, maar ook dat je het belangrijk vindt dat kleding steeds beter gemaakt wordt: dicht bij huis, liefst met gerecyclede materialen.’ Veranderen gaat niet in één keer. Blue LOOP zet jaarlijks kleine stappen vooruit. ‘We blijven de textielindustrie op die manier pushen om te blijven innoveren.’ De Harlinger visserstrui is een goed voorbeeld van die manier van werken. ‘In zes stappen hebben we het garen steeds beter weten te maken met steeds meer gerecyclede materialen. Vanaf dit jaar zit er minder gerecyclede jeans in, maar de hoogste

hoeveelheid gerecyclede lamswol, waarmee de trui warmer is.’ Toch kan het nog beter. ‘Ik zou helemaal happy zijn als we het kleine beetje polyamide er ook uit kunnen halen. Dat lukt nu nog niet, omdat we een bindmiddel nodig hebben om de korte vezels van de gerecyclede materialen bij elkaar te houden.’

Kleding zonder plastic 100% plasticvrije kleding is het streven van de Waddenvereniging en Blue LOOP. Van de Wiel: ‘Vorig jaar lanceerden we al een plasticvrije sweater. Dit jaar doen we het nog beter door de sweater met gerecyclede spijkerbroeken en volledig traceerbaar katoen, van een veld in Spanje, te maken. Daarmee lopen we echt voorop, dit biedt nog niemand. Er worden bijna geen gerecyclede sweaters gemaakt in Europa, behalve met gerecycled polyester of biologisch katoen uit India of Turkije.’ De komende jaren blijven ze werken aan innovaties. ‘Uiteindelijk verkopen we geen product, maar een beweging. We blijven stappen zetten tot het niet meer beter kan.’

Inleveren maar ! Heb jij een spijkerbroek die je niet meer draagt? Geef hem een tweede leven. Lever je broek in bij een van onze WIJS-winkels of Blue LOOP- verkooppunten. Alle inleverpunten vind je op: wijsmetdewaddenzee.nl/dop.

KOOP WADDENPRODUCTEN EN STEUN DE WADDENVERENIGING!

Harlinger voor Heren De Harlinger Visserstrui voor heren is vernieuwd! Met 79% gerecyclede vezels en lamswol is dit de meest duurzame en warme versie van deze klassieker sinds de lancering van de Visserstrui in jubileumjaar 2015. HEREN • PRIJS: € 129,95 • LEDENPRIJS: € 103,95

Wijs met de Waddenzee sweater De nieuwe Wijs met de Waddenzee sweater is 100% plasticvrij en gemaakt van biologische en gerecyclede grondstoffen uit Europa. In deze nieuwe kwaliteit zijn zelfs versleten spijkerbroeken verwerkt! VOLWASSENEN • PRIJS: € 79,95 • LEDENPRIJS: € 63,95 KIDS • PRIJS: € 59,95 • LEDENPRIJS: € 47,95

NIEUWE KWALITEIT!

WIJS MET DE WADDENZEE De Waddenvereniging ontwikkelt in samenwerking met het Nederlandse kledingmerk Blue LOOP Originals producten die gemaakt zijn met respect voor de kwetsbare Wadden. Met de verkoop ervan leveren we vervolgens een bijdrage aan het behoud en herstel van Werelderfgoed Waddenzee. Lees meer over onze filosofie www.waddenvereniging.nl/blueloop. Een selectie van onze duurzame producten vindt u op de bestelbon. BESTEL GEMAKKELIJK EN SNEL OP WWW.WIJSMETDEWADDENZEE.NL OF VUL DE BESTELBON IN. Duurzame kwaliteitsproducten • Korting voor leden • Online bestellingen op werkdagen voor 15:00 uur besteld, dezelfde dag verzonden • Ook verkrijgbaar in verschillende winkels. Kijk voor de adressen op www.wijsmetdewaddenzee.nl • Klantenservice via 085 – 273 17 72 of webwinkel@wijsmetdewaddenzee.nl

Word lid

MERLIJN TORENSMA

WIJS MET DE WADDENZEE

RUUD REUTELINGSPERGER

Volgend jaar start de aanleg van de Terp van de Toekomst in het buitendijkse land van Noord-Friesland. Dit plan van de bewoners van het terpdorp Blije versterkt de oude relatie tussen de Waddenzee en het binnendijkse gebied. Een wandeling naar de locatie van deze Terp fan de Takomst kun je nu al maken. TEKST: HANS REVIER FOTOâ&#x20AC;&#x2122;S: SIJKA RISPENS

WADDENmagazine 4-2020 19

RUUD REUTELINGSPERGER

REPORTAGE

Onderweg naar de Terp van de Toekomst

REPORTAGE Aan de voet van de hoogste terp van Nederland in Hegebeintum (zie kader) heb ik afgesproken met Marie-Louise Meuris en Harry Feenstra, inwoners van het nabijgelegen dorpje Blije. Beiden zijn nauw betrokken bij de Terp van de Toekomst (Terp fan de Takomst) en de wandelroute langs deze terp. In 2011 stelden de inwoners van Blije in de dorpsvisie dat ze meer met het gezicht naar de Waddenzee toe wilden leven, wonen en werken. Zo ontstond het idee om buitendijks een belevingsplek te maken in de vorm van een terp. Meuris was actief in Dorpsbelang Blije en omgeving en is nu projectleider Terp van de Toekomst. Rond dit idee ontstond een samenwerking met voormalig Oeroldirecteur Joop Mulder. Zijn kunst- en cultuurprogamma Sense of Place, culturele landschapsprojecten die het verhaal van de Wadden vertellen, sloot goed aan bij dit project. Maar het plan om de Terp van de Toekomst al tijdens Leeuwarden 2018 te openen was te ambitieus.

Wel symboliseerden de inwoners van Blije in 2018 met de manifestatie Wy wolle ús klaai werom (wij willen onze klei terug) de geschiedenis van de terpen in NoordFriesland. Voor een groot deel zijn die afgegraven en is de vruchtbare terp-aarde verkocht. ‘Wij gingen met kruiwagens en een fanfare door het centrum van Leeuwarden’, herinnert Feenstra zich met een glimlach. Meuris benadrukt dat de terp ook een toekomstvisie symboliseert. ‘In plaats van met dijken te vechten tegen de zee, kun je met de bouw van terpen je aanpassen aan een stijgende zeespiegel.’

9 landmarks, 9 verhalen Feenstra is als kenner van het Friese kustgebied bij het project betrokken. ‘De verhalen liggen hier voor het oprapen. Op de nieuwe terp willen we die oude verhalen vertellen, maar ook nieuwe verhalen doen ontstaan.’ De wandelen fietsroute van de historische terp van Hegebeintum naar de locatie van Terp van de Toekomst vertelt

Marie-Louise Meuris

die verhalen. In het nieuw te bouwen bezoekerscentrum - in maart 2021 gaat het weer open - komt onder meer een archeologische expositie over terpen en de grafcultuur uit de terpentijd. Van het bezoekerscentrum in Hegebeintum loopt de route verder richting het dorp Blije. Negen landmarks, 5 meter hoge palen met windvanen, markeren de route. Elke windvaan symboliseert een bijzonder verhaal. Zo passeren we de Harsta State, die stamt uit 1511 en nu een fraaie landschapstuin kent. Verderop slaan we rechtsaf een kaarsrecht schelpenpad op. Dit is een deel van het tracé van het Dockumer Lokaeltsje, de stoomtreinverbinding tussen Leeuwarden en Dokkum. Via deze voormalige spoorlijn lopen we langs een nog als station te herkennen gebouw het terpdorp in. Een opvallend pleintje herinnert aan de tijd dat Blije door een vaart verbonden was met de Dokkumer Ee. Hier was ooit de haven en meerden de skûtsjes af vlakbij het café. >

Harry Feenstra

- De hoogste terp van Nederland De terp van Hegebeintum is 9 meter hoog en domineert het uitgestrekte kustlandschap ten noordoosten van Leeuwarden. Oorspronkelijk had de terp een oppervlakte van 9,5 hectare en een doorsnede van 300 meter. In 1904 is men ook op deze terp begonnen met het afgraven van de vruchtbare terp-aarde. Alleen het gedeelte waarop de kerk is gebouwd, de toegangswegen en de boerderijen op de terpflanken zijn gespaard. De steile kanten van de graafwerkzaamheden zijn aan de noordoostzijde nog steeds goed zichtbaar.

De Romaanse kerk is in de 11e of begin 12e eeuw opgetrokken uit tufsteen. Tijdens het afgraven van de terp-aarde kwamen tal van waardevolle en archeologisch interessante voorwerpen tevoorschijn. Een gouden mantelspeld uit de 7e eeuw is de meest bijzondere vondst, die in het Fries museum terecht is gekomen. Uit de archeologische vondsten kon men reconstrueren dat de terp en daarmee de bewoning van dit deel van Friesland zeer ver teruggaat, waarschijnlijk tot in de 6e eeuw voor Christus. De werkzaamheden in 2015 gaven

archeologen de kans grondboringen te verrichten. Uit een analyse van de verschillende lagen uit de 9 meter lange boorkernen kon men reconstrueren dat de terp een agrarische nederzetting binnen een intensief geĂŤxploiteerde kwelder vormde, totdat de terp zelf als akkerareaal in gebruik werd genomen. De onderzochte boorkernen zullen in het nieuwe bezoekerscentrum te zien zijn. Het bezoekerscentrum opent waarschijnlijk in maart 2021 zijn deuren. Zie ook: www.hegebeintum.info.

WADDENmagazine 4-2020 21

REPORTAGE Een straat eerder is op een lage terp de Nicolaaskerk gebouwd. Deze laatgotische kerk stamt uit de 16e eeuw en verving de Romaanse kerk uit de 13e eeuw, waarvan de toren is blijven staan. In de kerk is Janke van Unema begraven die op een locatie even buiten het dorp de gelijknamige state bewoonde. Op zijn grafsteen is een ridder in volle wapenuitrusting te zien. Unema behoorde namelijk tot de Friese adel en streed tegen vreemde overheersers. In 1516 werd de Unema State door de Saksen belegerd, maar met behulp van trouwe dorpelingen sloeg hij de aanval af en belegerde hij op zijn beurt Dokkum en Leeuwarden. Hij kon de steden echter niet innemen, sloeg op de vlucht en werd op Urk gevangen genomen. Daar wist de Friese vrijheidsstrijder Grote Pier hem uiteindelijk te bevrijden.

Buiten de dijken We steken de drukke autoweg StiensHolwerd over en passeren de plek waar ooit de Unema State stond. Via een smal weggetje gaan we richting de deltadijk

die als een groene muur aan de horizon verschijnt. Het is oogsttijd en trekkers met aardappelen en suikerbieten rijden af en aan. Via een trap beklimmen we de negen meter hoge dijk en kijken uit over het buitendijkse land. Voor ons ligt de zomerpolder, met daarachter de landaanwinningswerken. De zomerkade, een wat lagere dijk, beschermt de zomerpolder tegen het wassende water. Slechts enkele malen per jaar, bij springtij en harde noordwesten wind, kan het zeewater de polder hier overstromen. Groepen steltlopers vliegen op, waarschijnlijk opgejaagd door een bruine kiekendief. ‘Goudplevieren of op z’n Fries wilsters’, weet Feenstra. Deze doortrekkers kunnen in de herfst in grote groepen Noord-Friesland Buitendijks aan doen. Achter de zomerkade ontvouwt zich het kleurenpalet van de kwelders. De zeekraal vertoont al de roodbruine herfstkleuren, afgewisseld met het grijsgroen van de zeealsem en het voorzichtige paars van de zeeasters. Zo’n 600 meter verderop wordt de Terp van de Toekomst aangelegd.

Cirkelvormig kleilichaam Over de aanleg en onderhoud van de terp is druk overleg geweest en zijn inmiddels de noodzakelijke vergunningen aangevraagd. ‘Met It Fryske Gea, de natuurbeheerder van het gebied en partner in het project, werken we heel goed samen’, licht Meuris toe. ‘We zorgen dat we zo min mogelijk verstoren en natuurlijk beginnen we pas na het broedseizoen met de werkzaamheden.’ De initiatiefnemers zijn ook niet bang dat het ontzettend druk gaat worden. ‘We mikken toch echt op de mensen die in alle rust, zonder al te veel voorzieningen natuur en landschap willen beleven. En we geleiden de bezoekers via een aan te leggen pad.’ Volgend jaar gaat de bouw beginnen. Eerst wordt de omtrek met behulp van palen neergezet. Dan wordt de klei aangebracht. ‘We hebben daarvoor grond genoeg. Bij het onderhoud van de afwateringssloten en andere werkzaamheden komt voldoende vrij om de terp aan te leggen’, vertelt Feenstra. Het ontwerp is door kunstenaarscollectief Observatorium samen met de bewoners van Blije gemaakt. Het kleilichaam is cirkelvormig. Door een poort betreed je een door palen geflankeerde zuilengang die, naarmate de terp in hoogte toeneemt, steeds lager wordt: van circa 5 meter naar 1 meter op de top. Daar kun je op een balustrade leunen en genieten van het uitzicht. Een cirkel van banken in de terp beschut je tegen de wind. Volgend jaar start de bouw. Men hoopt de Terp van de Toekomst in 2022 tijdens de Friese triënnale, het vervolg op Leeuwarden 2018, met trots te kunnen presenteren, om vervolgens tijdens de landelijke landschapstriënnale in 2023 een internationaal publiek te trekken.

WAD4U Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.

HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: 93693 WADDENVERENIGING POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-4 SBRIEF NIEUW JEUGD LE DIGITA DE JE E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL WIL ONTVANGEN EN NOG MEER INFORMATIE? GA DAN NAAR WWW.WAD4U.NL EN MELD JE AAN! TEKST: LIDEWIJ KEMME

RUBEN SMIT

DE ZEEHOND AAN KOP…

De zeehond staat aan het eind van een keten, zoals alle grote roofdieren die zelf niet door een ander gegeten worden. In de Waddenzee hoeft de zeehond niet bang te zijn voor orka’s, zoals in de oceaan, anders zouden die aan kop gaan en niet de zeehond. Aan de basis van de keten vinden we heel veel piepkleine organismen (levende wezens). Het begin van iedere voedselketen bestaat altijd uit organismen die hun voeding uit zonlicht en mineralen halen en niet uit andere organismen. Op het land kan dat gras zijn, in de zee zijn dat algen en wieren. Je kunt een voedselketen tekenen door de dieren en planten met pijlen te verbinden. Maar vaak komen ze voor in meerdere ketens. Als je die bij elkaar zet en dan de pijltjes trekt, ontstaat er een netwerk van lijnen: het voedselweb.

WIM VAN EGMOND

…EN HÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉL VEEL ALGEN AAN HET BEGIN Je moet er oog voor hebben om ze te zien, die kleinste organismen uit de voedselketen. De bruingroene laag op een wadplaat bestaat bijvoorbeeld uit algen, die door kleine wadslakjes gegeten worden. Door een microscoop zie je kiezelwieren in een druppel zeewater. Ze hebben een hard skeletje van kiezel met allerlei vormen. Vuursteen is heel lang geleden ontstaan uit ontelbare skeletjes van kiezelwieren in de oceanen. Allerhande kleine larfjes zwemmen rond en eten deze wieren. En die zijn weer een lekker hapje voor de dieren van de volgende schakel in de voedselketen. Kijk op www.waddenvereniging.nl/onderzoekers voor links naar filmpjes en meer.

WADDENmagazine 4-2020 23

WIKI

De zeehond is het grootste roofdier van Nederland. Hij jaagt op grote vissen, die zelf weer kleinere vissen eten. Die kleinere vissen eten misschien garnalen, of larven van zeedieren, terwijl die zich voeden met plantaardig voedsel zoals algen. Een ketting van eten en opgegeten worden: een voedselketen.

WAD4U WORD ONDERZOEKER

en ontdek zelf de dieren, beestjes, planten en algen uit het voedselweb op de vorige pagina’s. Heb jij die grote en kleine dieren en planten uit het voedselweb op de vorige pagina’s al met eigen ogen gezien? Er over lezen is één ding, maar wat is er nu leuker dan zelf op ontdekkingstocht te gaan en onderzoek te doen in de natuur. De Waddenvereniging heeft een speciaal excursiepakket samengesteld voor jonge onderzoekers MERLIJN TORENSMA

DIT ZIT ERIN

• Plattegronden met de beste hotspots om vogels te kijken, krabben te vangen, kwelderplanten te ontdekken en langs het strand en het wad te struinen. • Een echt doe-boek, de Wadgids voor Kids, boordevol proefjes, puzzels en knutsels en leuke weetjes. • De dikke Wadwaaier met plaatjes en uitleg van de dieren die je op het wad kunt vinden. • Een loepje voor nader onderzoek naar de kleine beestjes van het wad. • Een krabbenvangset. • Een boekje over de Waddenzee met zoekopdrachten die je kunt doen, bijvoorbeeld met de loep. • Een gave Waddenzee Werelderfgoed poster voor aan de muur.

De WADDEN excursie-kit is verkrijgbaar in de onlinewinkel van de Waddenvereniging. De leuke Wadgids voor Kids krijg je cadeau wanneer je jeugdlid wordt. Meer info: www.waddenvereniging.nl/onderzoekers. 26

Exoten niet altijd schadelijk of slecht Exotische verschijningen op het wad, zoals flamingo’s, zijn altijd goed voor berichten in regionale kranten. Ook een nieuwe borstelworm, die oorspronkelijk in de Stille Oceaan leeft, was groot nieuws. De worm tast namelijk oesters aan. Dit soort exoten komt steeds vaker in Wadden- en Noordzee terecht, omdat ze meereizen met zeeschepen. Ook speelt de pleziervaart een grote rol bij de verspreiding naar de Waddenzee. Hoe zorgelijk is dat? TEKST: MARCUS WERNER

‘Tussen de twintig en dertig nieuwe exoten komen per jaar aan in de landen van de Europese Unie’, vertelt Arjan Gittenberger. ‘En drie tot vier per jaar duiken er op in de Waddenzee.’ Gittenberger is gastmedewerker van natuurmuseum Naturalis in Leiden, waar hij zich specialiseert in ongewerveld zeeleven, waaronder de groep van de zakpijpen. Hij richtte in 2006 een bureau op dat in opdracht van overheden en instellingen door heel Europa onderzoek verricht naar exoten en daarover adviezen uitbrengt. In 2009, 2011, 2014 en 2018 werd een onderzoek uitgevoerd naar exoten in de Waddenzee. Veldmedewerkers bezochten oesterriffen en mosselbanken, draaiden bij laagwater stenen om en snorkelden in > WADDENmagazine 4-2020 27

HENK POSTMA

WETENSCHAP

Flamingo's op het wad bij Zwarte Haan.

WETENSCHAP

HENK POSTMA

Het wormpje Polydora.

Amerikaanse zwaardschedes spoelen massaal aan.

Japanse oester.

‘De helft van de exoten in de Waddenzee moet jachthavens om de aangroei op steigers te bekijken. Ook werden meer traditionele methoden gebruikt zoals met een net achter een boot vissen. Volgens de bevindingen van Gittenbergers bureau is het aantal exoten tussen 2009 en 2018 bijna verdubbeld. Voor de Waddenzee van vierenvijftig naar drieënnegentig.

Exoot niet altijd schadelijk Wordt de Waddenzeenatuur overgenomen door soorten die er van nature niet thuishoren? Gittenberger: ‘Mensen denken vaak dat door de komst van exoten inheemse soorten uitsterven. Toch gebeurt dat in zee heel zelden. Exoten kunnen korte tijd heel talrijk zijn en inheemse soorten verdringen. Maar gaandeweg ontstaat meestal een balans, omdat er in zee door stromingen altijd aanvoer is van jonge stadia van de oorspronkelijke bewoners. Dat is anders in bijvoorbeeld een afgescheiden stuk bos waar exoten aankomen en inderdaad de inheemse soorten kunnen uitroeien.’ Niet altijd zijn exoten schadelijk of slecht. 28

‘Neem de Japanse oester’, vertelt Gittenberger, ‘een exoot uit de Stille Oceaan die ruim vijftig jaar geleden in Zeeland werd uitgezet door oesterkwekers. Gedacht werd dat het uitheemse schelpdier zich in Nederland niet zou voortplanten. Dat bleek een misvatting.’ De Japanse oester werd gevreesd, toen die aan een opmars naar de Waddenzee begon. Intussen blijkt het algemeen in de Waddenzee gevestigde schelpdier inheemse mosselen zelfs te helpen opnieuw banken te vormen. Iets soortgelijks speelde met de schelpdierexoot Amerikaanse zwaardschede. Daarop is een bloeiende visserij ontstaan en de soort vormt een rijke voedselbron voor bijvoorbeeld zee-eenden. ‘Plaatselijke omstandigheden spelen ook een rol’, benadrukt Gittenberger. ‘Eind vorige eeuw zorgde een Amerikaanse ribkwal voor het compleet instorten van de sardinevisserij in de Zwarte Zee.’ De forse ribkwal is een gretige carnivoor van visseneieren en het planktonvoedsel van veel vissoorten, en daardoor een concurrent daarvan. In de Waddenzee komt de ribkwal sinds 2006 intussen vaak massaal

voor. Maar anders dan de Zwarte zee kent de Waddenzee een flinke instroom van plankton vanaf de Noordzee. Het lijkt erop dat deze exoot in de Waddenzee een aanzienlijk minder grote impact heeft op de natuur dan in de Zwarte Zee, die veel meer afgesloten is.

Nieuwe borstelworm ‘Of een exoot zorgelijk is of schade sorteert, hangt erg af vanuit welk perspectief je het bekijkt’, verduidelijkt David Thieltges, medeontdekker van de nieuwe borstelworm met de wetenschappelijke naam Polydora websteri. Thieltges is als marien ecoloog werkzaam aan zeeonderzoeksinstituut NIOZ op Texel. ‘De nieuwe worm boort gangen in de schelpen van Japanse oesters, die hij als woonplaats gebruikt. Daarin hoopt zich modder op, waardoor de oester er voor consumenten onaantrekkelijk uitziet en minder waard is. Ook groeien de oesters trager omdat ze energie steken in het in de schelp inkapselen van de wormen. Dus baart de nieuwkomer oesterkwekers zorgen. Het zorgt inderdaad sinds de jaren veertig van de vorige

ECOMARE

GITTENBERGER

DAGMAR LACKSCHEWITZ

Amerikaanse ribkwal.

Zakpijpen op touw in de haven.

Geïnfecteerde oester.

zijn meegelift op de romp van plezierjachten’ eeuw voor flinke schade bij Amerikaanse oesterkwekers.’ Over de Japanse oester, de exoot die nu zelf door een exoot belaagd wordt, zegt Thieltges: ‘Die blijkt niet zo erg voor inheemse mosselen te zijn als oorspronkelijk gedacht. Bovendien verhoogt hij de biodiversiteit omdat allerlei dieren - ook exoten - een prima woonplek vinden tussen de grillig gevormde schelpen. Maar werelderfgoedorganisatie UNESCO is er niet blij mee omdat het ecosysteem niet meer oorspronkelijk is. En vogelaars mopperen omdat schelpdieretende vogels als scholeksters Japanse oesters moeilijk open krijgen en misschien verhongeren.’ Als wetenschapper vindt Thieltges: ‘Er bestaat niet zoiets als een stilstaand evenwicht in de natuur, zoals veel mensen denken. Zij verandert altijd en dat gebeurt ook met de komst van exoten. De Waddenzee zelf bestaat nog maar tienduizend jaar en is ook gaandeweg bevolkt door soorten van buitenaf.’ Wat hem betreft: ‘Wetenschappers moeten zich niet bezighouden met een waardeoordeel te vormen over exoten, maar vooral het in gang gezette

natuurlijke ecologische experiment blijven bestuderen. We weten niet eens welke eigenschappen een exoot gevaarlijk maken of dat vooral toeval daarin een rol speelt. Laat beleidsmakers en publiek beslissen wat “goed” of “slecht” is.’

Lift per boot Gittenberger onderschrijft de visie van Thieltges over het perspectief van waaruit exoten worden bekeken. De exotenjager vindt evenwel dat het van groot belang is om de aanvoerroutes van exoten naar de Waddenzee goed in kaart te brengen. Duidelijk is intussen dat met name soorten uit de Stille Oceaan zich in NoordwestEuropese wateren vaak als exoot ontpoppen, mogelijk omdat daar van nature de onderlinge competitie tussen het zeeleven heviger is. Al langer is bekend dat jonge levensstadia van allerlei zeeleven worden opgezogen met het ballastwater dat zeeschepen, na een lading te hebben gelost, innemen om veilig te kunnen varen. Moderne schepen varen sneller, waardoor dieren en planten beter overleven in het ballastwater of

vastgehecht aan de scheepshuid. Ook het intensiever geworden scheepvaartverkeer tussen alle werelddelen draagt sterk bij aan de verspreiding van exoten. Intussen zijn er internationale regels om zo veel mogelijk het levend in aankomsthavens terechtkomen van exoten tegen te houden. Opmerkelijk genoeg blijkt uit het onderzoek van Gittenbergers bureau dat maar liefst de helft van de in de Waddenzee aangetroffen exoten moet zijn meegelift als aangroei op de onderwaterromp van plezierjachten, of schuilend daartussen. Gittenberger: ‘Mensen die een nieuw jacht willen aanschaffen, zoeken ook in het buitenland. Een te koop staand jacht ligt meestal al langer in een haven waardoor het onderwaterdeel rijk begroeid is geraakt met bijvoorbeeld wieren en zeepokken. Kopers varen hun aanwinst terug naar hun thuishaven in het waddengebied, om pas bij aankomst de romp goed schoon te maken. Zo reizen exoten, die via zeeschepen bij Engeland of in Zuid-Frankrijk zijn aangekomen, door naar Nederland. Daar is nog weinig regelgeving over.’

WADDENmagazine 4-2020 29

N DE

DE SM

AAK VA

WAD

Trots van Terschelling CRANBERRY’S UIT DE DUINEN

Vraag je mensen één typisch waddenproduct te noemen, dan zal de cranberry negen van de tien keer genoemd worden. Toch kwam deze heidebes niet van oorsprong op het eiland voor. Datzelfde geldt voor Hans van Keulen, directeur van het eilander bedrijf Cranberry Terschelling. Mijn ambitie is om veel meer mensen buiten het eiland te kunnen bereiken met de cranberry.’ TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA

Het is eind september en we rijden met een terreinwagen over het strand van Terschelling. Normaal gesproken mogen alleen eilanders strandrijden en dan ook pas vanaf oktober, maar Hans van Keulen heeft speciaal toestemming. Vandaag worden er namelijk cranberry’s geoogst. De enige manier om ze vanuit dit gedeelte uit de duinen te vervoeren, is over het strand. ‘Bereid je voor op een mooi tripje. We gaan naar een cranberryveld bij paal 5,’ roept Van Keulen van achter zijn stuur. ‘Het ligt behoorlijk afgelegen. Dit moet je écht weten, wil je het kunnen vinden.’

Harken in de duinen Twee geparkeerde terreinwagens verraden waar we moeten stoppen. We lopen over het duin en dan door de begroeiing. Het knispert onder mijn voeten. Als ik naar beneden kijk, zie ik dat het cranberry’s zijn die open knappen als ik erop sta. De knalrode besjes zitten goed verstopt tussen het groen. Ik steek er eentje in mijn mond. De smaak is wrang en zuur. ‘Het is net als koffiedrinken, je moet eraan wennen. Ik drink nu elke dag een glaasje puur sap omdat het zo gezond is en vind dat heerlijk,’ aldus Van Keulen. Een stukje verder staan drie mannen. Van Keulen vertelt: ‘Het oogsten van de bessen is een eilander traditie. Dat zijn Bart, André en Albert. Zij plukken al jarenlang met z’n drieën op deze plek. Albert werkt

normaal gesproken bij veerdienst Doeksen en spaart zelfs zijn vakantiedagen en overuren op om hier een paar weken te kunnen werken.’ Ze houden een metalen bak aan lange hendels vast. Aan de voorkant steken punten uit. Hiermee harken ze over de duinbegroeiing heen. Met elke haal, komen er tientallen besjes van de struiken af. Het lijkt makkelijk, maar als ik het eens mag proberen zit de plukbak meteen vast in de struiken. Dat ligt niet alleen aan mijn techniek. Bart: ‘Het wordt elk jaar lastiger om te oogsten, omdat er steeds meer kruipwilg op de velden groeit. De verruiging is echt een probleem.’ Toch slaan ze zich er doorheen. André: ‘Ik doe dit al zo’n 48 jaar. Ik ging toen ik jong was al mee met mijn vader en oom. Je hebt weleens nieuwe mensen die het willen proberen, maar die geven het vaak na een paar dagen al op. De harde werkers blijven over.’ Bart laat zien waarom, wanneer hij een bijna veertig kilo zware zak op zijn nek slingert. Of dit het mooiste is wat er is, vraag ik hem. ‘Hij wijst naar de duinen. Dat is daarachter, de zee. Ik heb mijn surfplank mee. De golven zijn prachtig vandaag!’

Historische plek We nemen afscheid van de plukkers en rijden terug naar de Bessenschuur in de bossen bij West waar je alle cranberryproducten kunt proeven: van de hele bes

tot puur sap en van jams en compotes tot thee en sterke drank. Wij hebben een ander doel. Naast de schuur ligt het veldje waar het ooit allemaal begon: het Studentenplak. Het was hier dat botanicus Holkema in 1868 tijdens een veldonderzoek naar bijzondere planten met studenten de cranberry ontdekte, een plantje dat van oorsprong alleen in Amerika voorkwam. Op deze historische plek ziet Van Keulen een grote toekomst voor de cranberry. ‘Vorst, regen en zon bepalen nu wat er op komt. Ik zou hier heel graag gecontroleerd bessen willen telen. Daar doen we nu met de Wageningen Universiteit onderzoek naar. De vraag naar cranberry’s is veel groter dan het aanbod en kunnen we ook niet sturen. Als hier velden zijn die volume geven, is dat niet alleen goed voor de handel maar kunnen we in overleg met Staatsbosbeheer bepaalde duinvalleien ook weer teruggeven aan de natuur.’

PROEF! Alle producten van Cranberry Terschelling kun je online bestellen via www.cranberrywinkel.nl. Tot 1 april 2021 krijgen lezers van het WADDENmagazine 10% korting op de bestelling bij gebruik van de actiecode ‘WADDEN’.

Kijk voor nog meer smaak op www.waddenvereniging.nl/smaakvandewadden. 30

hans

WAD LEKKER

Bart

andrĂ&#x2030;

WADDENmagazine 4-2020 31

Uit de vereniging Nieuws, aankondigingen, speciale acties voor leden & meer activiteiten van de Waddenvereniging. Blijf ook op de hoogte via de gratis digitale nieuwsbrief. Aanmelden: www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief. TEKST: TESSA VAN BUSSEL

Wat geeft u door aan toekomstige generaties? Wat we in het verleden hebben bereikt en in de toekomst willen bereiken, was nooit mogelijk geweest zonder de steun van al die mensen die de Wadden in hun hart hebben gesloten. De betrokkenheid en giften van mensen zoals u maken het verschil. Allemaal willen we dat ook volgende generaties van het unieke waddengebied kunnen genieten. U kunt ons op verschillende manieren steunen. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk de Waddenvereniging op te nemen in uw testament.

Onafhankelijk de Wadden beschermen Natuurbescherming vergt een lange adem. Om wezenlijk dingen te veranderen moet je keer op keer zorgen agenderen, lobbyen om regels en wetten te wijzigen, publiek mobiliseren, actie voeren of juist in overleg samen naar verbetering toe werken. Wij kunnen ons werk het beste doen als we onafhankelijk zijn, dus zonder subsidies van overheden. Dat geeft ons de ruimte om écht te kijken naar wat het beste is voor de Waddenzee, zonder achterliggende belangen. Dat lukt ons dankzij de bijdrage van vele leden en donateurs, maar zeker ook door de nalatenschappen die wij jaarlijks ontvangen.

Nalaten aan de Waddenvereniging Het is mogelijk om de Waddenvereniging bij testament te benoemen tot (mede) erfgenaam, ook wel erfstelling genoemd. 32

U kunt ook overwegen om de Waddenvereniging als legataris aan te wijzen. Bij een legaat omschrijft u in uw testament precies welk deel van uw bezittingen aan de Waddenvereniging wordt nagelaten. Voor het opmaken van een testament is de notaris nodig. Dit kan uw eigen notaris zijn of de huisnotaris van de Waddenvereniging.

We nemen de tijd voor uw vragen Wilt u weten wat uw nalatenschap voor het waddengebied kan betekenen? Heeft u vragen over het opnemen van de Waddenvereniging in uw testament, of wilt u hierover geheel vrijblijvend van gedachten wisselen? We nemen graag de tijd om met u over uw wensen te praten. Belangrijk is dat u zich prettig voelt bij uw keuzes en er volledig achter staat. U kunt contact opnemen met een van onze medewerkers: Fints Mollema of René Jellema.

bericht van de ledenservice

Wilt u uw periodieke schenking vóór 2021 nog in orde maken? Neem dan snel contact met ons op. U kunt uw schenking aan de Waddenvereniging met belastingvoordeel regelen tot en met 17 december 2020. Als u die als periodieke schenking vastlegt, kunt u tot wel 46% van het bedrag terugkrijgen van de Belastingdienst, afhankelijk van de belastingschijf waarin u valt. Kijk voor meer informatie op www.waddenvereniging.nl/ periodiekschenken. Voor vragen over periodiek schenken of nalatenschappen zijn onze medewerkers bereikbaar op telefoonnummer (ma t/m vrij 09:00 - 13:00 uur) of mail uw vragen naar info@waddenvereniging.nl. We zijn van 24 december t/m 4 januari gesloten.

AAN DE SLAG VOOR EEN AFVALVRIJE KUST van (plastic) zwerfvuil. Op Terschelling gaan we in samenwerking met verschillende partijen jaarrond een mix aan activiteiten aanbieden om de kust afvalvrij te houden. Terschelling is de uitgelezen startlocatie, omdat hier kan worden voortgebouwd op een jarenlange ervaring met

het opruimen van afval. Het project wordt na drie jaar afgesloten met een verkenning voor uitbreiding van het netwerk naar andere eilanden en regio’s in het waddengebied. Erger jij je ook aan al het afval dat aanspoelt en wil je daar wat aan doen? Houd de agenda op onze website in de gaten!

HENK POSTMA

Met steun van het particuliere fonds Vivace en het Iepen Mienskipsfûns Fryslân starten we in 2021 met het project ‘Naar een afvalvrije Terschellinger kustlijn’. Er is - zeker na de containerramp met de MSC Zoe - een enorme betrokkenheid merkbaar van waddenliefhebbers bij het probleem

GEBIEDSAGENDA WADDEN 2050

VACATURES

De Waddenvereniging is zwaar teleurgesteld over de Ontwerp Gebiedsagenda Wadden 2050. De agenda maakt niet concreet wat er de komende jaren in het waddengebied gaat gebeuren om de waddennatuur te verbeteren en de weidsheid te behouden. Dat was wél het doel. Belanghebbenden konden deze zomer formeel reageren. Wij hebben suggesties gedaan voor verbetering. De Tweede Kamer besprak álle binnengekomen reacties tijdens een debat in november. Lees hier wat daar uit gekomen is: www.waddenvereniging.nl/gebiedsagenda.

De afgelopen maanden waren er verschillende vacatures bij de Waddenvereniging, onder andere voor een senior projectmedewerker en een projectmedewerker communicatie. Wil je nooit vacatures van ons missen? Abonneer je dan op onze gratis maandelijkse e-mailnieuwsbrief: www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.

KORTING OP ZORGVERZEKERING Als lid van de Waddenvereniging kun je gebruik maken van het Groen & Fit Collectief van zorgverzekeraar De Friesland. Met dit collectief heb je recht op allerlei voordelen. Zo krijg je korting op je premie die wel kan oplopen tot 8%. Als jij meedoet aan het Groen & Fit Collectief, dan krijgt de Waddenvereniging financiële steun van De Friesland. Kijk voor meer informatie op www.waddenvereniging.nl/defriesland.

ZITTINGSDAGEN KLIMAATZAAK SHELL De Waddenvereniging heeft zich in 2019 aangesloten als medeeisende organisatie in de klimaatzaak van Milieudefensie tegen Shell. Wij vinden dat Shell moet stoppen met vervuilen en het veroorzaken van klimaatverandering, waar de Wadden grote negatieve gevolgen van ondervinden. Op 1, 3, 15 en 17 december 2020 zijn de vier hoorzittingsdagen. Ben je benieuwd waarom we nou juist Shell aanklagen? Of wil je de hoorzittingsdagen live volgen? Kijk dan op www.waddenvereniging.nl/klimaatzaakshell.

WADDENmagazine 4-2020 33

ACTUEEL

JOCHEM DE RUIJTER

2 Onderwater-

landschap

Een onderwaterlandschap geeft de vissen na hun weg door de Vismigratierivier de beschutting om rustig te kunnen acclimatiseren, om daarna hun weg naar paai- en opgroeiplaatsen stroomopwaarts te vervolgen.

1 Luwtedam

Deze luwtedam van breuksteen en zand beschermt de Vismigratierivier straks tegen golven bij harde zuidwestenwind. De verwachting is dat de dam ook een functie als broedeiland krijgt.

- vismigratierivier -

Het is begonnen! De eerste contouren van de Vismigratierivier zijn zichtbaar. Twee nieuwe stukken land zijn in het IJsselmeer verrezen en ook in de Waddenzee wordt er hard gewerkt. De komende jaren wordt er in verschillende fases gewerkt aan de realisatie van de wereldwijd unieke vispassage, dwars door de Afsluitdijk. TEKST: JOJANNEKE DRIJVER

Als eerste zijn twee dammen aangelegd. In het water tussen de dammen zijn verschillende ondieptes gemaakt. Dit wordt een onderwaterlandschap voor vissen die 34

uit de Vismigratierivier komen. In 2021 gaat de bouw ĂŠcht van start. Een wegomlegging maakt dan de locatie vrij waar de coupure, de doorgang door de

VOLG DE BOUW De Waddenvereniging is een van de initiatiefnemers van de Vismigratierivier. De Nationale Postcode Loterij zette met een (extra) bijdrage de realisatie van de plannen in gang. Met de aanleg wordt een belangrijke schakel in de trekvisroutes hersteld. De Vismigratierivier draagt zo bij aan een betere visstand. In het WADDENmagazine doen we regelmatig verslag van de vorderingen. Kijk voor actuele ontwikkelingen op: www.waddenvereniging.nl/ vismigratierivier.

Afsluitdijk, wordt aangelegd. In de jaren erna wordt de rivier aangelegd. In 2023 moeten de eerste vissen door de rivier kunnen zwemmen.

3 Westflank

Dit is het allereerste stukje van wat straks de Vismigratierivier wordt. Bijzonder is de manier waarop het nieuwe land gemaakt is. Grote kunststof zakken zijn volgespoten met zand uit het IJsselmeer en Waddenzee. Hierdoor hoefde er veel minder breuksteen te worden aangevoerd uit ScandinaviĂŤ. Beter voor het milieu.

waddenzee

ijsselmeer ZO KOMT DE VISMIGRATIERIVIER ERUIT TE ZIEN

RIJKSWATERSTAAT

Er is jarenlang gewerkt aan een ontwerp dat voor alle soorten trekvissen werkt. Vissen worden aangetrokken door de geur van zoet water voor de spuisluizen bij Kornwerderzand. Hier is de opening van de Vismigratierivier op gericht. Vissen hoeven alleen maar hun neus te volgen. Tijdens hun tocht kunnen ze geleidelijk wennen

aan de overgang van zout naar zoet. Het water in de 4 kilometer lange rivier volgt de getijden van de Waddenzee en heeft door het slingerende karakter verschillende stroomsnelheden. Er is voldoende ruimte voor de vissen om te kunnen schuilen, eten en rusten. Bekijk een animatiefilm met toelichting op onze website.

waddenzee

ijsselmeer

2 1

WADDENmagazine 4-2020 3-2020 35

Waddenleven

In de serie Waddenleven reist hoofdredacteur en waddenkenner Hans Revier voor de laatste keer langs een verrassende groep dieren of planten van het wad. Deze keer: FAVORIETEN VAN HANS REVIER.

WIM VAN EGMOND

TEKST: HANS REVIER

Bemin het onbekende

Een paar jaar geleden bleek uit een onderzoek onder excursiegangers dat niet de zeehond, maar de krab veruit het favoriete dier was van deze waddenliefhebbers. Dat konden we verklaren uit het feit dat wadgidsen vaak uitgebreid stilstaan bij de bijzonderheden van dit zeer algemene waddenbeest. Hoe meer je te weten komt van de vaak onopvallende, soms nauwelijks zichtbare, maar wel talrijke planten en dieren, hoe meer je die gaat waarderen. Verdiep je eens in de wereld van de onmisbare algenmatten, onbekende wormen, onbetekenende plantjes of gracieuze insecten en een hele nieuwe wereld gaat voor je open.

Bruine blubber Op het eerste gezicht is het een bruin blubberlaagje. Maar onder de microscoop ontvouwt zich een wonderlijke wereld van lange strengen blauwalgen met daartussen de geometrische figuren van de DIATOMEEĂ&#x2039;N OF KIEZELWIEREN. Deze algenmatten staan aan de basis van het voedselweb van het wad, beschermen de wadbodem tegen erosie en produceren zuurstof. Daarnaast verwondert de schitterende eenvoud van de doorzichtige huisjes van kiezel van deze eencellige algen me elke keer weer.

5 Ze vallen nauwelijks op, die bedrijvige steltlopertjes die onder aan de dijk op zoek naar voedsel allerlei steentjes en schelpjes omkiepen. De STEENLOPERS broeden in het Hoge Noorden en doen Nederland aan op trektocht naar Afrika. 6 Ze zien er wat onooglijk uit, de SNOERWORMEN. Maar ze behoren tot een aparte groep in het dierenrijk, kunnen heel lang worden en zijn enorme rovers. Ze hebben een lange uitstulpbare slurf die ze om hun prooi wikkelen. In de Waddenzee komen een tiental verschillende soorten voor.

HENK POSTMA

MARION HAARSMA

4 Met een beetje geluk hoor je in de rietvelden van de Dollard of het Lauwersmeer de twinkelende roep (ping-ping-ping) van de BAARDMAN. Nederland is het belangrijkste broedgebied in West-Europa van deze oranje-bruine vogeltjes met hun zwarte ‘bakkebaarden’.

WIKI

3 Een mannetje GRIJZE ZEEHOND kan drie meter lang worden en meer dan 300 honderd kilo wegen. Het is raadzaam om, zeker tijdens de paartijd, uit de buurt van deze macho’s te blijven. Grijze zeehonden zijn formidabele rovers die ook een gewone zeehond of een bruinvis kunnen pakken.

RUBEN SMIT

2 Waar andere planten het niet uithouden, groeit de ZEEPOSTELEIN. Op de stille stranden van de Waddeneilanden kom je dit leerachtige plantje vaak tegen. Daar leeft het van het ondergestoven aanspoelsel. Een beetje regenwater is genoeg om de zaadjes te laten ontkiemen.

HENK POSTMA

1 De larven van de vliegen die behoren tot de familie van de SCIOMYZIDAE eten slakken. In Nederland komen zo’n vijftig soorten voor van deze slakkendodende vliegen. De soort Ilione albiseta, met de opvallend witte sprieten, komt algemeen voor op de Waddeneilanden. De larven voeden zich met zoetwaterslakjes.

MEER WETEN OVER PLANTEN EN DIEREN IN HET WADDENGEBIED? De Wadwaaier van de Waddenvereniging geeft veel informatie. Nog steeds te koop in de Wees Wijs webshop.

WADDENmagazine 4-2020 37

WINNAARS VAN DE WADDENVERENIGING-FOTO

WEDSTRIJD

WEDSTRIJD 2020

Dit zijn de allermooiste waddenfoto’s De winnaars van de Waddenverenigingfotowedstrijd 2020 zijn bekend. Rinnie Wijnstra won de eerste prijs met deze zwerm rosse grutto’s. De jury: ‘Deze hadden we zélf ook wel willen maken.’ In het vorige WADDENmagazine deelden we 6 tips voor het maken van natuurfoto’s met de wow-factor. Er werd enthousiast gereageerd op onze oproep om de mooiste natuurbeelden naar ons op te sturen. We ontvingen meer dan 250 landschaps- en vogelfoto’s.

De eerste prijs bestond uit een fotoworkshop op maat onder begeleiding van huisfotograaf Henk Postma. Amelander (amateur)fotograaf Rinnie Wijnstra wilde meer weten over het nabewerken van foto’s, want daar deed hij tot nu toe weinig mee.

1E PRIJS RINNIE WIJNSTRA - ROSSE GRUTTO’S De jury was het unaniem eens over deze winnende foto. Een spannende compositie met prachtige scherptediepte van een zwerm rosse grutto’s. Rosse grutto’s zijn kenmerkend voor het waddengebied. Deze vogels zijn altijd te vinden in een grote massa. Je moet een hoop moeite doen om dit moment, precies op het juiste moment, vast te leggen. Een seconde eerder of later en er vallen gaten in de zwerm, waardoor je een chaotisch beeld krijgt. Bijzonder mooi vond de jury de kleuren in deze foto: wit en grijs en dan dat rode van het zomerkleed dat eruit knalt. WADDENmagazine 4-2020 39

WEDSTRIJD

2E PRIJS JEROEN BOTH - KIEKKAASTE De 2e prijs gaat naar deze foto van een zonsondergang bij de Kiekkaaste aan de Dollard bij het Groningse Nieuwe Statenzijl. Een populair thema, waar hij een verrassende draai aan wist te geven door heel bewust te kiezen voor een standpunt waarbij het zonlicht perfect de structuur van een slikkige priel weet uit te lichten. De jury: ‘Dit is een foto die je wilt laten zien aan mensen die nog nooit op de Wadden zijn geweest: zo mooi is het. Het is niet zomaar een plaatje, maar hier is ook vastgelegd wat het gebied met je doet, er zit emotie in. Het beeld is heel kenmerkend voor het deel van de Wadden waar het gefotografeerd is.’

GA NAAR ONZE WEBSITE VOOR HET JURYRAPPORT, EEN VERSLAG VAN DE FOTOWORKSHOP EN ALLE PRIJSWINNAARS: WWW.WADDENVERENIGING.NL/FOTOWEDSTRIJD NOTEER ALVAST IN JE AGENDA: VOLGEND JAAR ZOMER IS DE WADDENVERENIGING FOTOWEDSTRIJD 2021! HEB JIJ MOOIE NATUURFOTO'S DIE WIJ MOGEN GEBRUIKEN? STUUR ZE NAAR ONS OP VIA COMMUNITY@WADDENVERENIGING.NL

DIT ZIJN DE VIJF WINNAARS VAN DE A AAFJE AANTJES – Kenmerkende foto van een drieteenstrandloper in een mooie compositie. De spiegeling in het water maakt het geheel spannend.

c FRANSJE GRISNICH – Lekkere stormfoto met een ruige zee en nog twee meeuwen die in de verte door de lucht zweven. Mooi, herkenbaar beeld.

b HUIB LIMBERG – De vleugels van deze vogels worden nog nét opgelicht door de zon bij een dreigende lucht. Je kunt niet zien welke vogelsoort het is, dat voedt de fantasie: er zit suggestie in.

d HERMAN TREEP – Door de wind tekent het helmgras cirkels in het zand. Ook op detailniveau is het landschap heel interessant. Dat toont deze foto.

3E PRIJS

e LIEKE DEKKER – Deze foto laat zien dat je tegenwoordig met een mobiele telefoon hele mooie foto’s kunt maken. Een kenmerkend beeld van Terschelling, waarbij op één moment heel veel verschillende soorten licht zijn gevangen.

e WADDENmagazine 4-2020 41

Uit de vereniging

Berichten van de Ledenraad De ledenraad van de Waddenvereniging vertegenwoordigt de leden van de Waddenvereniging en houdt toezicht op het bestuur. De 17 gekozen leden denken ook mee over acties, bescherming en voorlichting. Zij ontvangen graag uw ideeĂŤn en suggesties. E-mail: ledenraad@waddenvereniging.nl.

GEBIEDSAGENDA VINGER AAN DE POLS De politiek houdt ook de ledenraad bezig. Veel van de voor de Waddenzee belangrijke beslissingen worden immers in Den Haag genomen. De ledenraad toonde zich tevreden over het werkbezoek van minister Wiebes en zijn toezeggingen het effect van economische activiteiten op natuur en landschap van de Waddenzee nog eens in brede zin te bekijken. Op een vraag hoe de Waddenvereniging verder de contacten met de politiek onderhoudt, schetste Lutz Jacobi de samenwerking rond de Groene11. Dit samenwerkingsverband van natuurorganisaties heeft twee mensen in dienst die in Den Haag de belangen van natuur en milieu bewaken. Zij houden een vinger aan de pols en zorgen er voor dat bij specifieke onderwerpen over het waddengebied de Waddenvereniging in stelling wordt gebracht. Ook heeft de Groene11 tal van voorstellen gedaan voor de verkiezingsprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s van de verschillende politieke partijen.

Een belangrijk document voor de toekomst van het waddengebied is de Gebiedsagenda 2050. De ledenraad nam met instemming kennis van de reactie van het bureau op deze visie van de overheid. Ook de ledenraad is van mening dat deze visie een heldere koers richting een goed beschermd waddengebied ontbeert en geen einde maakt aan de problemen met de visserij, de gas- en zoutwinning en andere schadelijke economische activiteiten. Zonder een goed kompas loop je het risico dat de nieuwe bestuurlijke structuur rond het waddengebied ontaardt in een Poolse landdag. Daarom kwam ook bij de ledenraad de vraag aan de orde of je hieraan wel moet meedoen. Na enige discussie kon men zich vinden in het besluit om niet deel te nemen aan de nieuwe overlegstructuur en de gebiedsagenda niet te ondertekenen. Op www.waddenvereniging.nl/gebiedsagenda vind je het laatste nieuws over de Gebiedsagenda 2050.

FOUTJE In het vorige nummer is in het berichtje over de bestuurswisseling een vervelende fout geslopen. Niet Harmen de Jong, maar Harmen van der Hoek neemt binnenkort afscheid. De procedure rond zijn opvolging is in oktober afgerond. Vijftien sollicitanten waren er maar liefst. Een flinke klus voor de sollicitatiecommissie van de ledenraad. Uiteindelijk is Barbara Hoogland (48) benoemd als nieuw bestuurslid. Zij heeft een juridische achtergrond en ervaring met het besturen van complexe organisaties. Lees meer op: waddenvereniging.nl/vereniging/organisatie/bestuur. De ledenraad wil hierbij Harmen, sinds 2014 lid van het bestuur, van harte bedanken voor zijn bijdrage aan het werk van de Waddenvereniging.

HENK POSTMA

Leden van de Waddenvereniging vormen het logo van de Blije Vis, het symbool van de Vismigratierivier.

Is een lidmaatschap nog wel van deze tijd? De Waddenvereniging kan gelukkig nog rekenen op een omvangrijke betalende achterban. De afgelopen maanden meldden zich zelfs meer leden aan dan verwacht. De jaarlijkse contributie en de giften van de leden stellen ons in staat de noodzakelijke activiteiten voor het behoud en de bescherming van het waddengebied te organiseren. Die grote groep wadliefhebbers steunt de vereniging op allerlei manieren en brengt gewicht in de schaal bij discussies over de toekomst van het gebied. Daarbij zien we dat het lidmaatschap steeds minder mensen, met name jongere generaties, aanspreekt. Andere vormen van steun, zoals incidentele giften of inzet als vrijwilliger, stijgen juist. Dat beeld past binnen de landelijke trend dat mensen minder vaak lid willen

worden van een organisatie. In september stonden ledenraad, bestuur en medewerkers in een gezamenlijke bijeenkomst stil bij de vraag of de Waddenvereniging zich in het licht van deze ontwikkeling moet blijven richten op het zo veel mogelijk werven van betalende leden. Iedereen was het er unaniem over eens dat de huidige structuur van de Waddenvereniging, een vereniging met leden, juist in deze tijd waardevol is. De meer dan 30.000 leden vormen het fundament onder de Waddenvereniging. Naast de financiĂŤle bijdrage zijn zij een actieve en betrokken groep wadliefhebbers, die rechtstreeks invloed heeft op de koers van de Waddenvereniging. Bij het werven van nieuwe leden moet de Waddenvereniging de komende jaren wel goed in

de gaten houden dat de verhouding kosten-baten reĂŤel blijft. De ledenraad vertrouwt daarbij op de gedegen werkwijze van het bureau. De fondsenwervende strategie is volgens de ledenraad en het bestuur goed onderbouwd met kennis en feiten. Naast het lidmaatschap blijft de Waddenvereniging andere vormen van steun aanbieden. Uiteindelijk gaat het over verbinding met en tussen mensen die van het waddengebied houden. Dat kan op allerlei manieren. Bent u benieuwd naar de koers van de Waddenvereniging op het gebied van leden- en fondsenwerving? Deze is vastgelegd in het meerjarenbeleidsplan 2021-2025 dat u vindt op de website van de Waddenvereniging. Uw mening horen wij graag!

WADDENmagazine 4-2020 43

Genietwad

VAN HET WAD: WEBSITES, BOEKEN, APPS, KUNST EN MEER TEKST: PAULA ZUIDHOF

kijken.

lezen.

Kunst uit DE ZEE

De winterexpositie Drijf van de Texelse kunstenares Door Dogger gaat over op drift geraakt plastic in zee. Door verzamelt plastic afval van het Texelse strand en gebruikt de vondsten voor haar objecten, foto’s en schilderijen. Die objecten zijn bijvoorbeeld kunstvissen, zoals de plastic platvis, de autovis en de koffervis. Drijf is te zien van 21 december tot eind maart in studio en galerie Kunst in de bank, Parkstraat 18, Den Burg, Texel. Open: maandag van 11.00 tot 14.00 uur, vrijdag en zaterdag van 13.00 tot 16.00 uur. Informatie: www.kunstindebank.nl.

proeven.

Piri-piri van Ameland

Ameland heeft z’n eigen mosterd, gemaakt in koren- en mosterdmolen De Verwachting, even buiten het dorp Hollum. Gemalen mosterdzaad, water, azijn en zout vormen de basis. Door toevoegingen als duindoorn, bramen en knoflook krijgt de mosterd een eigen smaak. Daarnaast zijn er specialiteiten, zoals mosterd met fenegriek en duvelsgoed, of mosterd met rookaroma. Voor liefhebbers van pittig is er zelfs mosterd piri-piri. Dat maakt de tongen los. De molen, met winkeltje, is in de kerstvakantie open van maandag t/m vrijdag van 10.00 tot 17.00 uur, zaterdag vanaf 13.00 uur. Adres: Molenweg 8, Hollum. Voor verdere openingstijden, maaldemonstraties en proeverijen: www.amelandermusea.nl.

Schelpen zoeken en herkennen Wat voor schelp is dit? Zoek het op in de Veldgids Schelpen (KNNV Uitgeverij, € 32,95). In deze nieuwe editie van weekdierdeskundige Rykel de Bruyne zijn ook nieuwe soorten opgenomen, vooral exoten. Van elke soort zijn verschillende kleurenfoto’s geplaatst, om de schelpen gemakkelijk te herkennen. De veldgids geeft informatie over uiterlijk, ecologie en voorkomen, met verklarende woordenlijst, nuttige adressen en register van Nederlandse en wetenschappelijke namen. Geschikt voor zowel beginnende als gevorderde schelpenzoekers.

Alle activiteiten van de Waddenver eniging vindt u in de agenda op onze webs ite: www.waddenvereniging.nl.

lezen. GEITJE OP EEN LICHTSCHIP

Het Lichtschip (Thomas Rap, € 17,99) is de nieuwe roman van Mathijs Deen. Het verhaal gaat over de bemanning van het lichtschip Texel. Hun voornaamste taak is het brandend houden van het licht, als drijvend baken op zee. Het leven op het schip is voorspelbaar, de leefruimte beperkt. Eten biedt de mannen troost, tot de kok een levend geitje meeneemt aan boord, om te slachten voor de stoofpot. Het lichtschip Texel heeft trouwens echt bestaan, tot 1992. Het ligt nu als museumstuk in de Willemsoordhaven in Den Helder.

actief.

sfeer .

Licht van de Brandaris

De Brandaris, de vuurtoren van Terschelling, zorgt nu ook voor sfeervol kaarslicht in huis. De beroemde vuurtoren geeft z’n robuuste vorm aan een kaars van 22 cm hoog. De kleur per kaars is die van de veelkleurige vlag van Terschelling, er is dus een kleur naar keuze voor elk interieur. Te koop bij de VVV Terschelling en de bijbehorende webwinkel voor € 14,75. De Brandariskaarsen zijn ook verkrijgbaar in klein formaat.

eten & kijken.

Toos Pander in De Jasmijn

Schaatsen op Schier

Zal het deze winter lukken? Op Schiermonnikoog zijn ze er klaar voor. IJsvereniging De Halve Maen beheert een gezellige natuurijsbaan ten oosten van de Badweg, net voorbij hotel Duinzicht. Wanneer de vorstperiode voor een stevige ijsvloer zorgt, is er voor iedereen de mogelijkheid om schaatsen aan te doen en rondjes te maken om het eilandje. Vrijwilligers vegen de baan en beheren de koek en zopie. De baan is ’s avonds verlicht.

Lunchen of dineren én naar kunst kijken kan in Restaurant & Brasserie De Jasmijn in Harlingen. Aan de wanden van het restaurant, gevestigd in een sfeervol achttiende-eeuws pandje aan de Grote Bredeplaats 15, hangt tot en met januari 2021 een overzichtstentoonstelling van het werk van Toos Pander uit Pietersbierum. Toos Pander stamt uit een familie van schilders. Zij hanteert verschillende technieken, zoals pasteltekenen en schilderen in olieverf. De expositie omvat stillevens, landschappen en portretten. Openingstijden en menu: www.dejasmijnharlingen.nl. WADDENmagazine 4-2020 45

Voor de wadden De Wadden zijn ruig en prachtig, maar tegelijkertijd ook kwetsbaar. Gelukkig zetten allerlei mensen zich met hart en ziel in om het gebied te beschermen. JANTINE VAN VLIET bijvoorbeeld. Als docent op een basisschool en WEX-er maakt ze kinderen enthousiast voor het wad. ‘Geef mij een bak met krabben en ik ben gelukkig.’ TEKST: DANIËL MULDER

‘Kinderen stellen onverwachte vragen’ Kinderen, Jantine van Vliet wordt er vrolijk van. ‘Op mijn vierde wilde ik al juf worden.’ En dat is ze nu. Ze staat voor groep 7 en 8 van het speciaal basisonderwijs in Gouda. ‘Als kinderen vragen wat mijn lievelingsdier is, zeg ik: krabben.’ Dat verrast ze, want ze verwachten natuurlijk dat je een hond kiest of een konijn. Van de kleuters tot groep 8, iedereen weet dat ik gek ben

Naam: Jantine van Vliet • Geboren: 1985 Woonplaats: Bergambacht • Info: www.waddenvereniging.nl/vrijwilligers/wex

van de Wadden. Ik heb weleens in een krabbenpak lesgegeven. Echt, geef mij een bak met krabben en ik ben gelukkig.’ Niet zo verrassend dus dat ze met alle plezier een of twee weken van haar zomervakantie opoffert om als WEX-er (Werkgroep EXcursies van de Waddenvereniging, red.) op een Waddeneiland aan de slag te gaan. ‘Niet iedereen vindt groepen met kinderen fijn, dus die neem ik vaak onder mijn hoede. Kinderen zijn spontaan, stellen onverwachte vragen en ze duiken direct overal bovenop, daar moet je tegen kunnen.’ Dan, gekscherend: ‘Op een of andere manier werkt mijn juffenblik ook tijdens de wadexcursies prima.’ En wat ze ook leuk vindt: ‘Kinderen maken zich nooit zorgen dat hun broek vies wordt.’

Handen in het slik Haar ouders namen haar als kind altijd mee naar de Zeeuwse kust. ‘Ik deed niets liever dan urenlang zoeken naar visjes, schelpdieren en krabben. Pas op mijn 18e kwam ik voor het eerst op een Waddeneiland. Texel was het, ik was direct verkocht. Dat gevoel van vrijheid, dat ruige, de rust, dat typische waddengevoel, ik kan het moeilijk vangen in woorden.’ Als onderwijzer en wadgids probeert ze dat waddengevoel in ieder geval over te brengen op kinderen. ‘Ik laat ze vooral het wad ervaren. Prik maar met je vinger in het slik, houd maar een krab vast, voel hoe het water stroomt. Dat werkt beter dan 46

een lang verhaal vertellen. En je krijgt er veel enthousiasme voor terug.’

Plastic in de klas Via het Texelse Ecomare was Van Vliet ook als zomerkampbegeleider betrokken bij de natuurkampen voor kinderen van 8 t/m 15 jaar, kortom de ‘beeldschermgeneratie’. ‘In het begin merk je soms dat ze alles willen filmen of fotograferen, maar na een tijdje vergeten ze die telefoon vanzelf.’ Wat mist een kind dat nog nooit op de Wadden is geweest? Van Vliet: ‘Gevoel van vrijheid. Pas als je de elementen van het wad voelt, weet je hoe bijzonder het is. Ik zou het liefst zien dat ieder kind van Nederland op zijn minst één keer het waddengebied bezoekt.’ Zelf is ze bezorgd over al het plastic in het gebied. Wat ze vindt ruimt ze dan ook altijd op. ‘Ook in de klas probeer ik kinderen uit te leggen waarom ik bijvoorbeeld liever niet heb dat ze plastic drinkpakjes meenemen. En natuurlijk leg ik dan even de link naar de Waddenzee.’

kom in actie ! steun een project: www.voordewadden.nl

HENK PPOSTMA

Een frisse start

WADDENmagazine

WADDENmagazine, december 2020, nummer 4. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824

In maart volgend jaar verschijnt het volgende nummer van het WADDENmagazine. Wij wensen al onze lezers een veilige jaarwisseling en een gezond waddenjaar.

Hoofdredactie: Hans Revier Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Jojanneke Drijver, Marcus Werner Vormgeving: Très Melis Correcties: Sijka Rispens Druk: Pijper Media, Groningen Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie. Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting. Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar. Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging. Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op. Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

www. wadden vereniging .nl

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar