WADDEN december 2018 - jaargang 53 by Waddenvereniging

WADDEN PRIJS: € 2,50 JAARGANG 53, DECEMBER 2018

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

WADDENBEHEER met oog voor de toekomst Wildrapers 4 plastic helden in actie

Wintereenden Van pijlstaart tot ijseend

Werelderfgoed én wildernis Hoe zorg je daar goed voor?

3x Roots voor slechts € 13,50 (I.P.V. € 17,97) MET INSPIRERENDE REIS- EN NATUURREPORTAGES Vanaf 2 december kunt u stemmen op de kandidaten voor de ledenraad. Op waddenvereniging.nl/ledenraad stellen zij zich voor.

25% KORTING

Natuurmagazine Roots brengt je midden in de natuur • Met de ideale mix van ontspanning en er zelf actief op uit gaan • Adembenemende natuurfotografie • Tips om zelf de mooiste foto’s te maken • Bijzondere wandelingen plus routekaarten

Ga naar rootsmagazine.nl/waddenmagazine De actie is geldig t/m 31 januari 2019. Prijswijzigingen, druk-en zetfouten voorbehouden. Roots kost in de winkel € 5,99 en verschijnt 12 keer per jaar. Het Vogelmagazine kost € 4,99 en verschijnt 2x per jaar. Het abonnement stopt automatisch. Kijk voor meer informatie en alle voorwaarden op rootsmagazine.nl

STOPT AUTOMATISCH

INHOUD Hoe beheer je wildernis?

Over leven De wadfilm van Ruben Smit drukt ons weer eens met de neus op de feiten. In de ruige en rauwe waddennatuur is het een kwestie van eten of gegeten worden, van overleven. Tegelijkertijd blijkt uit de film hoe kwetsbaar het waddensysteem kan zijn voor invloeden van buitenaf. Na het zien van de film dringt de vraag zich op of het nu gehanteerde waddenbeleid wel voldoende is om ook voor volgende generaties de Waddenzee duurzaam te behouden. Onderzoekster Nina Fieten, die het huidige, ingewikkelde stelsel van nationale en internationale beschermingsregels analyseerde, zet daar vraagtekens bij. Die toekomst van het waddengebied staat centraal in de Gebiedsagenda Wadden 2050. Overheden, natuurorganisaties en belangenorganisaties werken samen aan een visie op een ecologisch en economisch gezonde Waddenzee. We maken een eerste balans op. Veel belang wordt in dit verband toegedicht aan de nog in te stellen beheerautoriteit voor de Wadden. Daarom vroegen we aan drie hoogleraren of beheer in een dynamische Waddenzee wel zin heeft. Dat er wel degelijk sprake kan zijn van succesvol beheer blijkt uit de reportage over het werk van de Werkgroep Grauwe Kiekendief. Het ontwikkelde concept van akkervogelbeheer droeg er toe bij dat de grauwe kiekendief niet voor het waddengebied verloren ging. Als u dit nummer leest loopt het jaar 2018 al ten einde. Namens de redactie wens ik alle lezers een zeer voorspoedig nieuwjaar. Ook in 2019 gaan we u weer berichten over alles wat het Werelderfgoed Waddenzee zo uniek en boeiend maakt.

04 28 04 Beleid vol nissen Nina Fieten ontdekte hiaten in waddenbeleid 12 Waddenvisie op 2050 De toekomst begint nu 14 Naar de film Leden keken naar WAD en spraken met Ruben Smit PLUS: Filmweekend Vlieland

20 RUBRIEKEN 08 Deining Actie, actualiteit en nieuws PLUS: dubbelinterview 17 Waddenshoppen Truien, mutsen en meer 18 D e smaak van de Wadden Van druif naar wijn op Texel

20 Wildrapers Strijden tegen afvalberg

23 Wad4U Wat doet een boswachter?

28 H et succes van de kiekendief Werkgroep Grauwe Kiekendief geeft akkervogels nieuwe kans

27 Column Ellen ten Damme Wint de mens het van het water?

32 Zo word je wadgids Slot: Tom kijkt om 36 Loslaten of beheren? Drie natuurhoogleraren over natuurbeheer op de Wadden

34 Waddenleven De mooiste wintereenden 42 Geniet wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips, wandelen en meer 46 WAD500 Ondernemers verzilveren kansen deze keer: kok Jacob Jensma 47 Colofon

Hans Revier Hoofdredacteur

FOTO GROOT: HENK POSTMA FOTO'S KLEIN: PIET HUIZER, MARCEL VAN KAMMEN, PIETER DE VRIES

WADDENmagazine 4-2018 3

INTERVIEW

‘Het lastige is dat niet alle puzzelstukjes uit dezelfde doos komen’

HENK POSTMA

Van januari tot juni zat je in Harlingen bij de Waddenvereniging op kantoor… ‘Een inspirerende stageplek, hoewel ik weinig naar buiten ben geweest. Ik heb vooral heel veel gelezen en lange, goede gesprekken gehad met wetenschappers en beleidsmakers. Beheer en beleid is een lastig onderwerp.’

Een droog onderwerp ook voor een jonge, bevlogen student...

Nina Fieten (27) schreef een inspirerend afstudeeronderzoek over hoe het beleid en beheer van de Waddenzee werkt. Ze is geschokt over de tekortkomingen die ze ontdekte. ‘Zeker omdat de onderwaternatuur van de Waddenzee in een ongunstige staat verkeert.’ TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER FOTO'S: HENK POSTMA

‘Als student ben je helemaal niet gewend beleidsdocumenten te lezen. Ik ben gewend aan wetenschappelijk onderzoek en dat is andere koek. Maar het is ontzettend belangrijk om het beleid en beheer van de Waddenzee onder de aandacht te brengen. Daar ben ik mij nu nog meer van bewust. Kort samengevat: ik heb Natura 2000beleidsdocumenten (Europese natuurbeschermingsregels, red.) geanalyseerd en geëvalueerd. Ik wilde onderzoeken welke aanpassingen nodig zijn om de onderwaternatuur in de Nederlandse Waddenzee beter te kunnen beschermen. Ook heb ik interviews gehouden met wetenschappers en beleidsmakers.’

Hoe pak je zo’n onderzoek aan? ‘Je moet informatie uit de documenten halen die relevant zijn voor het onderzoek. Sommige artikelen tellen meer dan

Nina Fieten • Geboren: 8 augustus 1991 in Visvliet • Middelbare school: Dockinga College in Dokkum • Opleiding: BSc Gedrag & Neurobiologie en BSc Mariene Biologie aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) • Huidig: MSc Marine Biology en Science, Business & Policy aan de RUG en werelderfgoedgids bij de Waddenvereniging WADDENmagazine 4-2018 5

Europese beleid. Daardoor gaat het met de kwaliteit van de leefgebieden onder water nu niet goed.’

Geef eens een voorbeeld van zo’n hiaat in het beleid?

‘ Ik heb hoop voor de Waddenzee, maar er moet wel echt iets gebeuren’ honderd pagina’s, die hoef je natuurlijk niet allemaal te lezen. Het is een combinatie van erin duiken en ontrafelen. Het is één grote puzzel. Steeds zoek je verschillende stukjes informatie die op elkaar aansluiten. Het lastige is dat de puzzelstukjes niet allemaal uit dezelfde doos komen.’

Bronnen Nina Fieten sprak voor haar onderzoek met diverse wetenschappers en beleidsmakers. In het rapport worden ze anoniem geciteerd. Een greep uit de citaten.

Je conclusie is toch dat er veel hiaten zitten in de huidige beleidsdocumenten? ‘Verbazingwekkend genoeg wel. In de Natura 2000-beleidsdocumenten zitten tekortkomingen op verschillende niveaus. Net als in de wettelijke uitvoering van het

CITATEN VAN WETENSCHAPPERS ‘Als je beton zou storten in 99% van de Waddenzee, zou geen enkele van de typische soorten verdwenen zijn. Die 1% van het oppervlak zou voldoende zijn om de typische soorten te herbergen’ • ‘Er worden vreselijke dingen gedaan in de Waddenzee en die worden vergund’

‘De soortenlijsten die worden gebruikt zijn niet per se typisch voor de onderwaterleefgebieden. Er zijn veel meer variabelen die niet in die documenten worden beschreven. Daar is een verantwoording voor geschreven, maar uiteindelijk staan er weinig dieren en planten in de lijsten die écht een indicatiewaarde hebben voor verstoring. Wat ook interessant is: ik heb oude documenten vergeleken met de huidige en nieuwe voorstellen. Dan ontdek je dat er zeldzame soorten uit zijn gehaald. Juist de soorten die wel specifiek typisch kunnen zijn voor een leefgebied. Want een rijke, gezonde Waddenzee bevat ook zeldzame soorten. Als die er niet meer zijn, weet je dat er iets mis is.’

Noem eens een soort… ‘Zeegras staat niet meer op de voorgestelde lijst. Ik snap wel waarom, want het is lastig om een zeldzame soort te volgen. Maar gaat het niet juist dáárover als je iets over de kwaliteit van het leefgebied wilt zeggen?’

‘In de Waddenzee is de algemene kijk zodanig dat je pas zegt dat iets een effect heeft als het van voor naar achter is dichtgetimmerd, terwijl je eigenlijk zou moeten aantonen dat iets géén effect heeft’ • ‘We baseren ons begrip op makkelijk waarneembare signalen, maar echt weten doen we niet’

‘‘Bij onvoldoende kennis zou het voorzorgsprincipe moeten worden toegepast: uit voorzorg doen we het niet. Dit wordt nooit gedaan. Het gaat altijd door’ • Mensen roepen: ’de Waddenzee is de laatste wildernis’, maar het wordt al duizenden jaren geëxploiteerd. Het is geen natuurlijk systeem meer’ • ‘We rommelen maar wat aan’

INTERVIEW Wat heb je nog meer ontdekt?

Wat doet dat met jou?

‘Riffen zijn in de Waddenzee niet aangewezen als leefgebied die onder Natura 2000 vallen. Mossel- en oesterbanken kunnen bijvoorbeeld riffen vormen. Dat is belangrijk voor het leefgebied, omdat ze door hun structuur de soortenrijkdom kunnen verhogen. Als de riffen worden aangewezen als Natura 2000-gebied, krijgen ze meer bescherming tegen activiteiten die de bodem omwoelen. Het is nu zo geformuleerd dat de aanwezigheid van mosselbanken iets zegt over de kwaliteit van het leefgebied, maar dat betekent niet dat alle rifvormende soorten direct worden beschermd.’

‘Je gaat ervan uit dat natuurbeleid voor de natuur is, maar dat is blijkbaar niet zo. Een expert die ik heb gesproken wees me daar ook op: heb je wel eens goed de Wet Natuurbescherming gelezen? Een van de artikelen in die wet beschrijft het beschermen en behouden van de natuur, en het tweede lid is gericht op het menselijk gebruik van de natuur. Het is een voldongen feit dat de natuur “gebruikt” wordt. Heel transparant, maar wel pijnlijk. Ik word daar wel strijdlustig van. Hier moeten we echt iets aan doen.’

Hoe komt dat? ‘Een belangrijke reden is dat er nog steeds op mossels wordt gevist. Maar het is ook een economisch verhaal. Want ook bij het geven van vergunningen zie je hiaten. Er zou rekening gehouden moeten worden met het voorzorgsprincipe: als we nog niet weten wat het effect is, neem het risico dan niet. Helaas gebeurt dat niet. Er lijkt te weinig onafhankelijkheid te zijn tussen de betrokken partijen en die houden elkaar ook de hand boven het hoofd. Misschien om de lieve vrede te bewaren?’

‘Als je iets wilt verbeteren zonder de garnalenvisserij aan te pakken, is het een heilloze bezigheid’ • ‘Er is te weinig onafhankelijkheid tussen aanvrager van de activiteit, de opsteller en de beoordelaar’ •

Is dat mogelijk volgens jou? ‘Voor echte verandering moet de discussie op landelijk niveau worden gevoerd. Waar zijn we als Nederland nu mee bezig? Het moet van hogerhand afgesproken en gehandhaafd worden. Handhaving kost geld, maar dan verandert er wel iets. Als dat gebeurt, dan geloof ik er wel in.’

van economie naar natuur veranderen. Ook op trilateraal niveau moet dat worden aangepakt. En onder tijdsdruk. Natuurorganisaties moeten druk uitoefenen en hun krachten bundelen. Het gaat om draagvlak voor de hele natuur in Nederland.’

Wat doet de Waddenvereniging met je onderzoek? ‘De Waddenvereniging heeft door mijn rapport nu al meer inzicht in wat de hiaten zijn. Ik heb ook gekeken naar de methodiek. Ester Kuppen en Lies van Nieuwerburgh (medewerkers Waddenvereniging, red.) hebben nu meer inzicht in wat de aanknopingspunten zijn om actie op te ondernemen en waar ze de lobby op kunnen richten.’

Wie moet het verschil gaan maken? ‘Er zijn veel belanghebbenden en tegenstrijdige belangen, dat maakt het lastig. Daarom moet dit in de Tweede Kamer worden besproken. Als er groene partijen aan de macht zouden zijn, dan kan die balans

Het rapport van Nina Fieten, Natura 2000: kansen voor een betere bescherming van de onderwaternatuur in de Nederlandse Waddenzee, is te downloaden via www.waddenvereniging.nl//rapportN2000

CITATEN VAN BELEIDSMAKERS

dogen is erg groot en iedereen wil het gezellig houden’

‘Er is nagenoeg geen sprake meer van een “natuurlijk” systeem’ • ‘De kennis van de onderwaternatuur ontbreekt op vele fronten’ • ‘Mensen vinden het niet leuk om anderen te wijzen op fouten. De neiging om te ge-

‘Een goede wetenschappelijke discussie wordt vaak snel gefrustreerd door allerlei politieke belangen’ • ‘Het gaat te vaak over procedures en geld in plaats van de achterliggende waarden. Dat is bepalend voor wat er in de praktijk gebeurt’

‘Er is geen enkele activiteit echt verboden vanwege het voorzorgsprincipe. Bij onvoldoende kennis zou het beleidsmatig geweigerd moeten worden, indien dit van invloed is op het instandhoudingsdoel’ • ‘Door zeldzame soorten niet als typische soort te nemen, ben je de echte kenmerken van een habitattype, waar het bij natuurbescherming om moet gaan, aan het verdoezelen’ WADDENmagazine 4-2018 7

www. wadden vereniging .nl

Deining

ONDER REDACTIE VAN: HANS REVIER

TITUS REITH

De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied. Vaker waddennieuws ontvangen? Een abonnement op de digitale nieuwsbrief is gratis: www.waddenvereniging.nl.

40 JAAR JONG De Werkgroep Excursies (WEX) van de Waddenvereniging bestaat 40 jaar. Dat vierden ze met een reünie op Terschelling in het weekend van 29 en 30 september. De WEX heeft zo’n tachtig actieve, vaak nog studerende, gidsen die iedere zomer het mooie wad van Texel en Terschelling aan toeristen laten zien. In tegenstelling tot andere natuurbeschermingsgroepen bestaat de WEX uit jonge leden, die zich

vrijwillig inzetten voor de natuur van het wad. Ze komen uit het hele land en zijn erg betrokken. Tijdens de re-unie roemde directeur Lutz Jacobi de WEX: ‘De Waddenvereniging is ontstaan en groot geworden door inzet van vrijwilligers. We zijn ontzettend blij met zo’n actieve jonge vrijwilligersclub als de WEX. Vrijwilligers zijn het grootste kapitaal van de Waddenvereniging. Liefde en verwondering voor het wad

begint gewoon met je poten in het slik.’ In juli en augustus geeft de WEX bijna dagelijks excursies op het wad en strand van Texel en Terschelling. Naast wad- en sleepnetexcursies zijn er de afgelopen jaren nieuwe excursies bedacht, zoals een dauwexcursie, een avondexcursie en een wadproeverij. Meer info: www.wexcursies.nl.

JAN ANNE VRIJ

Regelmatig ontvangt de ledenservice berichten en telefoontjes van leden en donateurs die vanuit hun liefde voor het waddengebied iets willen doneren. Een lid vertelde ons dat hij voortaan zijn maandelijkse AOW-uitkering aan de vereniging overmaakt. Een ander had aan de gasten op zijn afscheidsfeest de cadeautip gegeven geld te doneren. Dat leverde het prachtige bedrag op van € 1.595. Heel bijzonder is ook dat als laatste wens van een overledene geld tijdens een uitvaartdienst wordt ingezameld. De medewerkers van de ledenservice zijn erg dankbaar voor dit soort berichten en de steun voor de Waddenvereniging die daaruit spreekt. Zij staan u graag te woord over de fiscale aspecten van giften en donaties.

MAKKELIJK BETALEN Veel leden maken al gebruik van een automatische incasso om hun contributie te betalen. Heeft u uw bank gemachtigd om maandelijks of jaarlijks uw contributie over te maken naar de Waddenvereniging? Hartelijk dank! Overstappen naar een automatische incasso heeft namelijk veel voordelen: • Betrouwbaar en veilig. • Nooit meer te laat met betalen. •N ooit meer denken of de contributie wel betaald is. • Geen herinnering of aanmaning. •M ilieuvriendelijk, het bespaart papier. • Tijd- en kostenbesparend.

NIEUW: BOSATLAS VAN DE WADDEN Directeur Lutz Jacobi heeft donderdag 18 oktober namens de Waddenvereniging het eerste exemplaar van De Bosatlas van de Wadden in ontvangst genomen. In honderden kaarten, illustraties, infographics en foto’s geeft de atlas een beeld van het UNESCO Werelderfgoed. De atlas is een ontdekkingsreis langs alles wat het waddengebied heeft te bieden: van wandelende eilanden tot scheepswrakken en van trekvogels tot terpen en volksfeesten. Rode draad door de atlas is het spanningsveld tussen natuurbehoud en menselijke activiteiten. Het laat daarmee haarscherp zien waarom organisaties als de Waddenvereniging nog steeds hard nodig zijn om de Waddenzee te beschermen en te behouden voor de toekomst. De Bosatlas van de Wadden, gebonden, groot formaat, 224 pagina’s met meer dan 500 kaarten, grafieken, infographics en foto’s. ISBN: 9789001120160, € 29,95.

ROY VROUWENVELDER

GULLE GEVERS

Koopt u De Bosatlas van de Wadden in de webwinkel van de Waddenvereniging, dan komt de opbrengst volledig ten goede aan de bescherming en het behoud van de Waddenzee. Wacht niet te lang met bestellen, de oplage is beperkt. Bestellen kan via www.waddenvereniging.nl/winkel.

IETS TE VRAGEN? Leden en donateurs van de Waddenvereniging helpen mee om het waddengebied ook voor toekomstige generaties te behouden en te beschermen. En met succes. Dankzij die steun kreeg de Waddenzee de status van natuurlijk werelderfgoed, konden we de Vismigratierivier realiseren en genieten miljoenen mensen nog dagelijks van de ongerepte natuur. Voor al uw vragen over het lidmaatschap, donaties en legaten is de ledenservice bereikbaar via: info@waddenvereniging.nl. Of telefonisch: elke werkdag tussen 09.00 en 13.00 uur via 0517-493693.

WADDENmagazine 4-2018 9

Deining SPANNENDE TIJDEN In september koos de ledenraad van de Waddenvereniging een nieuwe voorzitter. Jorien Bakker uit Groningen volgt Jan Castelein op, die tien jaar de oude ledenraad heeft geleid. Hoofdredacteur Hans Revier sprak met ze over de rol van de ledenraad en de toekomst van de Waddenvereniging. TEKST: HANS REVIER FOTO'S: HENK POSTMA

HOE WERKT DE LEDENRAAD? De ledenraad vormt een goede afspiegeling van de leden van de Waddenvereniging en heeft een aantal formele bevoegdheden, zoals de goedkeuring van het jaarverslag, het vaststellen van de begroting en de verkiezing van bestuursleden. Daarnaast geeft de ledenraad het bestuur gevraagd en ongevraagd advies en denkt mee met het bestuur en medewerkers over de bescherming van het waddengebied. Om de band met de leden te versterken worden regelmatig bijeenkomsten met leden belegd. Meer info: waddenvereniging.nl/ ledenraad. 10

In 2008 besloot Jan Castelein zich beschikbaar te stellen voor de ledenraad. ‘Als betrokken lid van de Waddenvereniging had ik al een aantal keren de algemene ledenvergaderingen bezocht. Dat waren soms ‘Poolse landdagen’ waar onze gezamenlijke liefde voor het wad niet automatisch leidde tot een constructieve vergadering. Daar wilde ik wat aan doen.’ Al snel werd Castelein gekozen tot voorzitter. Hij stak veel energie in het modelleren van de functie en de rol van de ledenraad. Dat ging niet zonder slag of stoot, maar hij wil niet te lang stilstaan bij de soms lastige discussie over de relatie van de ledenraad met het bestuur en de werkorganisatie. ‘Mijn periode bij de ledenraad is te vergelijken met een fotoalbum. Als je het openslaat, zie je de hoogtepunten, de leuke zaken. Zo kijk ik ook terug op die periode van tien jaar. Ik heb met veel markante persoonlijkheden gewerkt en uiteindelijk is gerealiseerd wat we ooit, tien jaar geleden wilden bereiken. Een democratisch gekozen vertegenwoordiging van de leden van onze vereniging.’

Enthousiaste leden Jorien Bakker benadrukt de rol die Castelein en de oude ledenraad hadden als wegbereiders voor een goed functionerende ledenraad. ‘Onlangs werd ik aangesproken door een lid die zijn waardering uitsprak dat de Waddenvereniging nu een goede eigentijdse organisatievorm heeft.’ Zij besloot zich eind 2017 verkiesbaar te stellen voor de nieuwe ledenraad. ‘Ik wilde wat doen met mijn betrokkenheid bij de Wadden. Vanuit mijn vorige werk (communicatieadviseur Staatsbosbeheer, red.) heb ik het gebied goed

leren kennen en ik wil me voor de vereniging inzetten. Een goed contact met de leden vind ik erg belangrijk. De bijeenkomst in Drachten, waar de film van Ruben Smit werd vertoond, was in dat opzicht fantastisch. De daar aanwezige leden hebben drie flipovervellen helemaal vol geschreven met tips en opmerkingen.’

Kritische buitenstaander Het zijn spannende tijden voor de Waddenvereniging, daar zijn Bakker en Castelein het over eens. ‘Er ligt nu het voornemen van de regering om één beheerder aan te stellen voor het waddengebied. De Waddenvereniging moet in dat proces een goede kritische waakhond blijven.’ Bakker beaamt dat: ‘Gezien de staat waarin de Waddenzee verkeert, is het belangrijker dan ooit dat het beheer goed wordt geregeld. De rol van de Waddenvereniging, als kritische volger, is daarin cruciaal.’ Zij hoopt dat de ledenraad daar een bijdrage aan kan leveren. ‘Er is veel expertise op allerlei gebied beschikbaar. In overleg met Lutz Jacobi wil ik dat ook richting de medewerkers goed kanaliseren en vaker op het Waddenhuis in Harlingen thema’s met elkaar bespreken en uitdiepen.’ ‘Dan moet je wel de rol van de ledenraad goed bewaken,’ reageert Castelein. ‘Als ledenraadslid mag je niet op de stoel van de medewerker gaan zitten.’ Maar hij heeft er vertrouwen in dat de nieuwe structuur goed geborgd is. ‘Zorg wel dat je aan alle leden van de ledenraad voldoende ruimte geeft. We hoeven het niet altijd met elkaar eens te zijn, maar we delen hetzelfde doel: wijs zijn met de Wadden, het liefst op het wad’, geeft hij ten slotte als advies mee aan de nieuwe voorzitter van de ledenraad.

NIEUWE VOORZITTER • Naam: Jorien Bakker (40), Groningen. • Functie: corporate woordvoerder Rijksuniversiteit Groningen. •F avoriete plek: ‘Kroonspolders en het Posthuiswad op Vlieland.’ (Na lang aarzelen en het noemen van allerlei andere plekken). •F avoriete dier: ‘Drieteenstrandlopers. Naar die bedrijvige beestjes in de vloedlijn kan ik uren kijken.’

‘Gezien de staat waarin de Waddenzee verkeert, is het belangrijker dan ooit dat het beheer goed wordt geregeld’

VOORMALIG VOORZITTER

‘Mijn periode bij de ledenraad is te vergelijken met een fotoalbum. Als je het openslaat, zie je de hoogtepunten’

• Naam: Jan Castelein (65), Driel. • Functie: meerschools directeur speciaal (passend) onderwijs in ruste. •F avoriete plek: ‘Ameland.’ (Zeer beslist, vanwege de herinneringen aan de vele vakanties met gezin en familie). •F avoriete dier: ‘De scholekster. Dit lawaaierige schoffie doet me altijd denken aan de “zich gedragsmatig moeilijk ontwikkelende kinderen” waarmee ik mijn hele werkzame leven heb gewerkt.’

WADDENmagazine 4-2018 11

ACHTERGROND

De Waddenzeehavens moeten centra voor innovaties op het gebied van de circulaire economie worden.

HENK POSTMA

Met het oog op overmorgen... Werkateliers, thematafels en heel veel notities en overleg. Bij het waddengebied betrokken partijen proberen in de Gebiedsagenda Wadden 2050 een gezamenlijk toekomstbeeld te formuleren. TEKST: HANS REVIER

Natuur, landbouw, industrie, visserij en toerisme versterken elkaar; de natuur van de Waddenzee is weer verbonden met het achterland en het IJsselmeer; wat betreft energie is het waddengebied zelfvoorzienend; havens zijn centra van innovatie op het gebied van circulaire economie; samen met natuurbeheerders zorgt de visserij voor een goed beheer van de Waddenzee; brede, rijke of dubbele dijken bieden ruimte aan recreatie, zilte landbouw, nieuwe landschapsbeelden en nieuwe natuur. Dit zijn geen hersenschimmen van een romantische waddenfilosoof, maar serieuze ideeën die over tafel gaan tijdens de discussies over de Gebiedsagenda Wadden 2050. Ministeries, provincies, waddengemeenten en -eilanden, vertegenwoordigers van waddenhavens en visserij en de natuurorganisaties proberen met elkaar de toekomst van het waddengebied vorm te geven ter voorbereiding van de actualisatie van de Structuurvisie Waddenzee. In 1981 verscheen de eerste Nota

Waddenzee. Hierin verwoordde de regering de hoofddoelstelling voor het Waddenzeebeleid: bescherming van de natuur. Inpolderingen en het oprichten van bouwwerken in de Waddenzee werden verboden. En er kwamen regels voor bijvoorbeeld visserij, scheepvaart en recreatie. Zo ongeveer eens in de tien jaar werd het Waddenzeebeleid geëvalueerd en waar nodig aangepast.

Samen een visie bedenken De Derde Nota Waddenzee stamt uit 2007. Daarin is onder meer de bescherming van het open landschap en een verbod op gasboringen in de Waddenzee opgenomen. Deze nota’s kwamen via een gebruikelijke procedure tot stand. Ambtenaren maakten een concept, de verantwoordelijke ministers stelden die vast, daarover volgde een inspraakprocedure, de regering besloot over de uiteindelijke tekst en de Tweede Kamer maakte alles definitief. Na evaluatie van de laatste Nota Waddenzee (inmiddels

HENK POSTMA

De hoofddoelstelling van het Waddenzeebeleid, de duurzame bescherming en herstel van de Waddenzee als natuurgebied en het behoud van het open landschap, staan niet ter discussie.

Tijdrovende gesprekken Ester Kuppen van de Waddenvereniging is druk met de Gebiedsagenda. Zij vertegenwoordigt de rond de Waddenzee samenwerkende natuurorganisaties. ‘Het kost veel tijd en je weet niet of het oplevert wat je verwacht. Maar het voordeel is dat je ook praat over zaken waar je het niet over eens bent. En misschien kun je verder komen door eerst aan de slag te gaan met onderwerpen waar je het wél over eens bent.’ In tegenstelling tot de eerdere Nota(‘s) Waddenzee gaat de Gebiedsagenda over het hele waddengebied: de Waddenzee, de kuststrook, de eilanden en de Noordzeekustzone. De hoofddoelstelling (natuur) van de Waddenzee staat niet ter discussie, maar er blijven genoeg

discussiepunten over. Zoals het grootschalig opwekken van duurzame energie en het behoud van het open landschap. Of de bereikbaarheid van de waddenzeehavens en hoe je omgaat met de toenemende recreatiedruk.

Knopen doorhakken

te verbeteren. Die moeten in het uitvoeringsprogramma van de Gebiedsagenda komen.’ Volgens de planning moeten alle partijen in juni 2019 het eindresultaat ondertekenen. ‘Dat klinkt ver weg, maar dat betekent dat we nu echt over allerlei onderwerpen knopen gaan doorhakken. Spannend!’

Voor Kuppen staat buiten kijf dat de goede bescherming van de Waddenzee overeind blijft. ‘Daarnaast moeten we echt aan de slag met maatregelen om de natuur

Kijk voor meer informatie op www.gebiedsagendawadden2050.nl.

BEHEERAUTORITEIT WADDENZEE

MARCEL VAN KAMMEN

Structuurvisie gedoopt) besloot het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat het anders aan te pakken. Partijen die bij het waddengebied zijn betrokken, moeten samen een visie formuleren.

De uitvoering van het waddenbeleid komt voor een belangrijk deel te liggen bij de nog te vormen beheerautoriteit. Na de zomer had bekend moeten zijn hoe deze vorm gaat krijgen, maar dat is niet gelukt. Nog steeds vindt onderzoek en overleg plaats. De Waddenvereniging dringt erop aan dat dit jaar een goed voorstel komt. De beheerautoriteit mag niet het zoveelste overlegcircuitje worden, maar moet in staat zijn het beheer van het wad goed te regelen. Een autoriteit met hart voor het wad, kennis van zaken en voldoende middelen, die iedereen mee kan krijgen in zijn plannen. WADDENmagazine 4-2018 13

FILM HENK POSTMA

HENK POSTMA

LEDEN SPREKEN RUBEN SMIT OVER ZIJN FILM WAD

De zaal is muisstil wanneer twee enorme grijze zeehonden-mannen elkaar te lijf gaan. De uitdager delft het onderspit en zoekt met bebloede kop een goed heenkomen. Dit, en de woeste paringsdaad die daarop volgt, is ongetwijfeld het meest spectaculaire deel van de film WAD, overleven op de grens van water en land. Maar de waddenliefhebbers genieten ook van andere unieke beelden. Vertederd kijken ze toe hoe jonge eidereendjes door de duinen waggelen en kunnen een kreet van ontzetting nauwelijks onderdrukken als een zilvermeeuw een bergeendkuiken te grazen neemt. Veel scènes zijn voor het eerst op film vastgelegd. Zoals de geboorte van gewone zeehonden of de op Rottumerplaat broedende slechtvalken, die met enorme snelheid een postduif uit de lucht plukken. Uniek zijn ook de opnames van het microscopische leven, de algen en larven van schelpdieren, die elk voorjaar weer aan de basis staan van het voedselweb van de Waddenzee. Met speciale camera’s zijn onderwaterbeelden opgenomen van een

voor velen onbekende wereld. Zo wordt de kijker meegenomen in een complex, maar o zo kwetsbaar systeem.

Vertel over de kwetsbaarheid In het nagesprek met het publiek benadrukt filmmaker Ruben Smit nogmaals die kwetsbaarheid. In de vijf jaar dat hij aan deze film werkte, heeft hij het wad zien veranderen. Hij maakt zich zorgen over de klimaatverandering, de toenemende recreatiedruk en economische activiteiten die nog steeds hun tol eisen. Hij roept alle leden van de Waddenvereniging op om zich als ambassadeurs voor het waddengebied op te stellen. Het vertellen over de kwetsbaarheid van het Waddenzee Werelderfgoed aan vrienden, kennissen en aan de politiek is hard nodig. ‘Ik vind het van de gekke dat er in dit gebied nog steeds gas en zout wordt gewonnen!’, aldus de regisseur. Een aantal aanwezigen is het opgevallen dat in de film geen mensen voorkomen. ‘Dat is een bewuste keuze. Veel andere films stellen de mens centraal. Ik wilde het natuurlijke

‘Het wad staat centraal, In een mum van tijd waren de speciale ledenvoorstellingen van de film WAD uitverkocht. Ruim zevenhonderd leden van de Waddenvereniging genoten van de unieke beelden en gingen in gesprek met regisseur Ruben Smit.

RUBEN SMIT

TEKST: HANS REVIER

systeem van de Wadden laten zien. De natuurlijke processen staan daarin centraal. Daarom vertel ik ook niet op welke plekken de opnames zijn gedraaid. Dat leidt alleen maar af.’

Hachelijk moment Aan het maken van de film ging veel research vooraf. Toen de ploeg begon met filmen was er een uitgebreid script, een overzicht van de scènes die men wilde filmen. Toch waren er ook verrassingen, zoals het noorderlicht of de zo op een tango lijkende dans van de scholeksters. Sommige gescripte scènes konden alleen na lang wachten en met engelengeduld gefilmd worden. Pas in het derde jaar hadden ze geluk met het filmen van de slechtvalkenfamilie op Rottumerplaat. Spannend was het ook. ‘Twee keer zijn we geëvacueerd. Vooral die ene keer op de Razende Bol, toen het water steeds hoger kwam. Ik stond op het laatste droge plekje midden tussen de grijze zeehonden. Het duurde lang voor hulp kwam opdagen, dat zal ik niet gauw vergeten.’ Overigens vindt Smit

dat het wad pas mooi is bij windkracht 6 of hoger. Het filmen van storm en stuivend zand ging wel ten koste van vier camera’s. ‘Maar het moest!’

Helmgras tekent patronen Of ze bij het filmen niet de neiging hadden in te grijpen, vraagt iemand die doelt op de scène waarin het nest van een Noordse stern door plotseling hoog water wegspoelt. ‘Ingrijpen heeft geen enkele zin’, benadrukt Smit. ‘Bovendien ben ik als filmer een vlieg op de muur. Ik leg vast wat er gebeurt.’ Heel blij is de filmmaker met het compliment over het fragment waarin helmgras onder invloed van de wind patronen tekent in het duinzand. ‘Het is een heel poëtische scène, die voor mij de vergankelijkheid van het wad symboliseert. Bij veel producenten had dit stukje de eindmontage niet gehaald.’ Toch moest ook hij kiezen. De beelden van zwermen kluten haalden het bijvoorbeeld niet. Misschien zijn die te zien in de vierdelige tv-serie, die in het najaar van 2019 wordt uitgezonden.

niet de mens’

WAAR IS DE FILM NOG TE ZIEN? Of de film nog in de bioscopen draait bij het uitkomen van dit WADDENmagazine is niet bekend. Zie www.wadfilm.nl voor een actueel overzicht en enkele filmpjes over het maken van de film. In ieder geval draait hij op het filmfestival (zie pag. 16) dat de Waddenvereniging en natuurmagazine Roots in maart 2019 op Vlieland organiseren.

SPECIAAL FOTOBOEK Speciaal voor de lezers van het WADDENmagazine zijn gesigneerde exemplaren te bestellen van het officiële fotoboek dat verscheen naar aanleiding van de film. Stuur een mail o.v.v. WADDENmagazine naar info@bornmeer.nl met uw adresgegevens en het aantal exemplaren dat u wilt bestellen. Of stuur een briefje naar Uitgeverij Bornmeer|Noordboek, Antwoordnummer 620, 8400 VB Gorredijk. WAD - overleven op de grens van water en land Het officiële boek bij de film Ruben Smit e.a. Formaat: 27 x 32 cm Gebonden; Full colour; 208 pagina’s € 35; u betaalt geen verzendkosten.

WADDENmagazine 4-2018 15

FILM

FILMWEEKEND

Naar de wildernis op Vlieland

2 t/m 4 maart én 9 t/m 11 maart

De Waddenvereniging en Roots Magazine organiseren jaarlijks met veel succes in maart twee filmweekenden op Vlieland, met als thema: naar de wildernis. Samen met de leukste bioscoop van Nederland hebben we een prachtig filmprogramma samengesteld, waarin we de Wadden extra in het zonnetje zetten. Deze keer staat de alom geprezen documentaire Wad, overleven op de grens van water en land op het programma. Want waar kun je deze allereerste natuurfilm over de Wadden beter bekijken dan in het gebied zelf? Na het zien van de documentaire gaan we onder leiding van een deskundige waddengids met eigen ogen het Werelderfgoed Waddenzee verkennen tijdens een exclusieve excursie. Tussen de vertoningen in de sfeervolle zaal van Podium Vlieland is er alle tijd voor

een lange wandeling langs wad of strand, een rondje eiland per fiets, een (verwarmd) terrasje met uitzicht op zee of lekker eten en borrelen in de Dorpsstraat.

HET ARRANGEMENT Samen met vijf uitstekende hotels – Hotelletje de Veerman, Het Vlielandhotel, Badhotel Bruin, Hotel De Wadden en Hotel Zeezicht - bieden de Waddenvereniging en Podium Vlieland een aantrekkelijk

arrangement. Bij de vanafprijs van € 169 is inbegrepen: • Een comfortabele kamer. • Uitgebreid ontbijt. • Gratis gebruik fiets. • De beste plaatsen bij zes speelfilms en documentaires. • 30% korting op een retourticket bij Rederij Doeksen (kortingscode na boeking). • Excursie met een gids van de Waddenvereniging.

Boek dit wildernisf ilmweekend direct op www.podiumvlieland.nl.

PROGRAMMA NAAR DE WILDERNIS • Mountain - Gebaseerd op het boek van Robert Macfarlane, is Mountain een ode aan de bergen. Oscar-winnaar Willem Dafoe vertelt op poëtische wijze over de bekoring van de bergen door de tijd heen. De schoonheid, risico’s en de intensiteit van het berglandschap worden indrukwekkend in beeld gebracht. • Liefde, slowfood en paddenstoelen - Geprogrammeerd als verrassingsfilm. Volgens het Vlaamse magazine Humo is dit ‘een truffeltje van een film’. • Wad - Wad is de eerste Nederlandse natuurfilm over het waddengebied. Ruben Smit en zijn crew registreren dit unieke Nederlandse natuurgebied en al zijn bijzondere natuurfenomenen onder en boven water, in elk jaargetijde. Een film die het ecosysteem in beeld brengt als nooit tevoren, met de zeehond, bergeend en slechtvalk als herkenbare iconen. • Watermark - Hoe vormt water ons en hoe vormen wij water? Dat is het centrale thema in deze documentaire van de Canadese regisseur

Jennifer Baichwal en de wereldberoemde fotograaf Edward Burtynsky. Watermark legt de teisterende schoonheid van water vast in een poëtische reis door tien landen, allen gekenmerkt door hun relatie met water. • Alpha - De laatste ijstijd, 20.000 jaar geleden: tijdens zijn eerste jacht raakt een jongeman gewond en wordt door zijn stam voor dood achtergelaten. Als hij bijkomt, beseft de jongen dat hij in zijn eentje moet overleven in de meedogenloze wildernis. Met tegenzin ontfermt hij zich over een wolf die zijn roedel is kwijtgeraakt. Alpha vertelt het verhaal van de eerste vriendschap tussen mens en hond. • Leave no trace - De Amerikaan Will en zijn tienerdochter leven al jarenlang onopgemerkt door de autoriteiten verborgen in een uitgestrekt natuurgebied in Portland (Oregon). Door toeval worden ze ontdekt en ondergebracht door de sociale diensten. Vader en dochter moeten opnieuw op zoek naar een thuis, maar de wildernis blijft lonken.

www. wadden vereniging. nl/winkel

WADDENWINKEL KOOP WADDENPRODUCTEN EN STEUN HIERMEE DE WADDENVERENIGING! Speciaal voor de Kerstdagen en om het nieuwe jaar goed in te luiden hebben wij drie mooie combi aanbiedingen. Leuk om te krijgen en om te geven. Deze acties zijn geldig tot 1 maart 2019 of zolang de voorraad strekt. Online bestellen = extra cadeau!

NU MET GRATIS. VERJAARDAGS-. KALENDER.

Ledenprijs

COMBI. AANBIEDING.

2 VOOR

199,95

NU MET GRATIS. KINDERMUTS OP=OP.

Prijs

239,95

Warm en stoer

Weggevertje

Geef deze Kerst uzelf en een ander dé heerlijk warme Visserstrui cadeau. De Visserstrui is er voor dames en heren in een unieke mix van hergebruikte wol en denim. Geniet samen of laat je vrienden en familie genieten. Elke combinatie is mogelijk.

Kerstkaarten

Koop een muts en sjaal van gerecycled denim en ontvang een kindermuts t.w.v. € 24,95 Ledenprijs cadeau! Leuk om te krijgen, maar ook om weg v.a. 69,90 te geven als setje of als Prijs v.a. drie cadeautjes.

79,90

Ledenprijs

21,50 Prijs

25,00

Wens iedereen een gelukkig en gezond 2019 met deze prachtige set Waddenkaarten. De set bestaat uit 24 ansichtkaarten gebundeld in een doosje. Deel uw liefde voor de Wadden met een kaartje! Bij uw bestelling ontvangt u nu onze verjaardagskalender t.w.v. € 12.50 cadeau.

NIEUW.

100% plasticvrij

Onze ‘Wijs met de Waddenzee’ sweater is vernieuwd en bestaat nu voor 60% uit gerecycled katoen en 40% uit biologisch katoen. We gaan voor een Waddenzee zonder plasticsoep. Ledenprijs

59,95 Prijs

79,95

BESTEL ONLINE op www.waddenvereniging.nl/winkel en ontvang een jutzakje ter waarde van € 7,50 cadeau. Geldig tot 1 maart 2019 bij een aankoop v.a. € 50,00 en zolang de voorraad strekt.

BESTEL GEMAKKELIJK EN SNEL OP WWW.WADDENVERENIGING.NL/WINKEL OF VUL DE BESTELBON IN. Duurzame kwaliteitsproducten • Korting voor leden • Online bestellingen op werkdagen voor 15:00 uur besteld, dezelfde dag verzonden • Ook verkrijgbaar in verschillende winkels. Kijk voor de adressen op www.waddenvereniging.nl/winkel • Klantenservice via 085 – 273 17 72 of waddenvereniging@ideavelop.net WADDENmagazine 4-2018 2-2017 17

N DE

DE SM

AAK VA

WAD

Texelse Trossen WIJN VAN DE WADDEN

Op Texel maakt Jan-Jaap Kroon ‘de beste wijn van de Wadden’. Hij is weliswaar de enige in het waddengebied, maar toch. 6000 liter perst hij jaarlijks uit zijn druiven. TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA

Tussen het dorp Den Burg en het Texelse bos De Dennen vind je Wijngaard de Kroon van Texel. Bij de oprit staan twee enorme plastic bakken die vol liggen met druivenschilletjes. Op het terrein ligt bouwmateriaal opgestapeld. Hier wordt duidelijk gewerkt. Toch blijft het zeker vijf minuten doodstil, nadat we op de bel hebben gedrukt. Dan steekt een slaperig hoofd om het hoekje van het huis. ‘Ik lag net even op de bank, omdat ik al twee weken aan een stuk door in de wijnmakerij bezig ben.’ Het is Jan-Jaap Kroon. Na het lezen van een artikel over wijndruiven telen begon hij - samen met zijn vrouw Marleen en inmiddels drie kinderen - aan een avontuur dat nu al bijna dertien jaar duurt. Enthousiast vertelt hij over de verhuizing naar de oude boerderij, zijn nieuwe ontvangstruimte en wijnmakerij en de plannen voor een B&B achter het huis.

De juiste gist Niet alleen is hij druk aan het verbouwen, ook in de wijngaard is het nu de meest hectische periode van het jaar. Kroon neemt ons mee naar de rijen wijnstokken. ‘Aan de zwarte pitjes kun je zien dat de druiven perfect rijp zijn. We zijn nu achter elkaar bezig met het plukken van de druiven, uitpersen en overhevelen. Werkdagen van vijftien of zestien uur zijn niet ongewoon.’ 18

Een deel van de druiventrossen bungelt nog aan de stokken, terwijl in de wijnmakerij de eerste wijn al bijna klaar is. ‘Deze is nog een beetje troebel van de gist, maar eigenlijk vind ik hem zo veruit het lekkerst om te drinken.’ Gist is de belangrijkste smaakmaker van wijn, meer nog dan de druivensoort. Er zijn heel veel soorten gist en het luistert nauw welke je kiest. Een bevriende wijnexpert komt elk jaar vlak voor de oogsttijd langs om aan de hand van het suiker- en zuurgehalte van de druif te bepalen welke gist het moet zijn. Kroon vindt het belangrijk dat de smaak een breed publiek aanspreekt. ‘Alle verschillende toeristen en wijnliefhebbers wil ik iets kunnen bieden. Met fruit en frisheid pak je iedereen.’

zijn wijn naar het gevoel dat hij ervan krijgt: Trots. Dit jaar maakt hij die weer voor het eerst sinds twee jaar. Kroon is de enige wijnboer van de Wadden en het blijft pionieren. ‘Toen we begonnen, kregen we het advies om vroegrijpende rassen neer te zetten, maar dat werkt hier dus helemaal niet.’ Het voorjaar begint op Texel drie weken later dan aan de vaste wal. Volgens Kroon komt dat door de invloed van de nog koude zee en de harde wind, die de temperatuur langer laag houden. ‘De wind is onze grootste vijand.’ Vijf jaar geleden koos hij daarom voor drie nieuwe rassen, die later in het voorjaar uitlopen. ‘De kwaliteit en kwantiteit is nu veel beter. Aan elke plant moet minstens één fles hangen.‘

Een fles per plant

Van plukken tot stickeren

In totaal zijn er vier Texelse wijnen: twee witte, een rode en rosé. De witte wijnen zijn gemaakt van druiven die op het eiland groeien. Kroon vernoemde er drie naar zijn kinderen: Lotte, Jorik en Nora. Zijn topwijn is een zogeheten lekwijn. De druiven zijn dan zo rijp, dat het sap er vanzelf uit loopt. Het eindresultaat is een droge witte wijn, gemaakt van de druivenrassen Souvignier Gris en Johanniter. ‘Deze wijn maak ik alleen als de druiven echt perfect zijn. Dit jaar zitten ze vol in de suikers en hebben ze een hele goede zuurafbouw.’ Omdat er niet meer kinderen zijn, noemde Kroon

Elke keer geniet hij in het voorjaar van het jonge frisse groen dat weer op de kale takken verschijnt, want ‘dan begint de hele cyclus weer’. Nog mooier vind hij het om wijn te maken. ‘Daar komt zo veel bij kijken, eigenlijk is dat veel spannender.’ Maar het mooiste is wanneer mensen na een rondleiding zien hoeveel werk het is om een fles wijn te maken. ‘En dat ze dan inzien dat een fles wijn van twee euro niet kan. Dat kan ook niet, want er zit zo veel liefde en werk in. Vanaf het plukken tot aan de sticker op de fles wordt alles met de hand gedaan.’

WAD LEKKER

PROEF!

Lotte, Jorik, Nora of Trots zelf proeven? Op vertoon van deze bon ontvangt u 5 procent korting op uw aankoop. De actie loopt tot 1 maart 2019 en zo lang de voorraad strekt. Adres: Wijngaard de Kroon van Texel, Rozendijk 32, 1791 PE, Den Burg

WADDENmagazine 4-2018 19

PIET HUIZER

INTERVIEW

Wildrapers PLASTIC HELDEN

IN ACTIE

‘Als ik doe wat ik kan, jij doet wat jij kunt en we vragen anderen om dat ook te doen: hoe ver kunnen we dan komen?’ Dit is het motto van Nienke Dijkstra. Ze wist allerlei partijen te verbinden en voert zo een steeds krachtiger strijd tegen de groeiende berg plastic flesjes, ballonnentouwtjes, snackverpakkingen en een hele hoop andere troep in de Waddenzee. TEKST: JOJANNEKE DRIJVER

JUTZAKJE CADEAU

Nienke Dijkstra is een fervent zeiler. Toen ze eens op haar lievelingszandplaat Het Rif in de Waddenzee een groot vat vuil water vond, gebeurde er iets. ‘Ik dacht: als ik het niet meeneem, dan komt het in zee.’ Nu organiseert ze regelmatig zeiltochten met groepen naar Het Rif om daar op te ruimen. Met de opbrengst van de tochten zet ze zich in om ook in breder verband iets te doen aan de plastic soep in de Waddenzee. ‘Ik merk dat veel mensen zich wel bewust zijn van het probleem, maar het lastig vinden te bepalen wat zij kunnen doen of het gevoel hebben dat ze geen verschil kunnen maken. Toch is dat geen reden om niet aan de slag te gaan’, vindt Dijkstra. ‘Het begint er al mee dat we minder kunnen gebruiken, we putten de aarde uit met ons grondstofgebruik. Wat je niet gebruikt kan niet in zee komen

en alles wat jij opruimt is meegenomen.’ Dijkstra stuurde een brandbrief om het plastic-probleem in de Waddenzee op de bestuurlijke agenda te zetten. Sinds vorig jaar is er een actieplan waarmee beheerders in het waddengebied aan de slag zijn om het plastic afval terug te dringen. ‘Ik heb geleerd dat wanneer je mensen met elkaar verbindt, je ongelooflijk veel kunt bereiken. En wat is nou leuker dan samen de wereld mooier maken?’

DOE EENS WAD ZEILTOCHT Wil je een keer mee met Nienke Dijkstra? U bent welkom, zowel individueel als met een eigen groepje. De eerste tocht in 2019 staat gepland op Goede Vrijdag, 19 april. Voor het broedseizoen uit Het Rif schoonmaken. Kijk voor meer informatie op: www.doeeenswad.nl. >

Nienke Dijkstra heeft jutzakjes ontwikkeld waarmee je ook zelf aan de slag kunt. Het jutzakje is gemaakt van jute, een natuurlijk materiaal. Het juten zakje bevestig je gemakkelijk aan een broekriem of rugzak. De Waddenvereniging verkoopt de zakjes voor € 7,50 in de online webshop. Als u in de maanden december of januari voor meer dan € 75 aan artikelen bestelt, dan krijgt u het jutzakje cadeau, zolang de voorraad strekt. Met uw aankoop steunt u zowel de Waddenvereniging als Nienke Dijkstra in hun strijd voor een mooie Waddenzee! Ga meteen naar: www.waddenvereniging.nl/ winkel.

www. wadden vereniging. nl/winkel

WADDENmagazine 4-2018 21

Wildrapers PLASTIC HELDEN

IN ACTIE

Naast Nienke Dijkstra zijn er tientallen andere plastic helden actief. Drie voorbeelden uit de dagelijkse praktijk:

MENNO ONNES, KORNWERDERZAND

HENK PRINS, HARLINGEN

‘Ik houd mij tegenwoordig iets meer in’

GUUS SCHWEIGMANN, DE MILIEUJUTTER TERSCHELLING

‘Met stilzitten bereik je niks’

‘Het plastic moet weer waarde krijgen’

Henk Prins noemt zichzelf BOA, bijzonder opsporingsambtenaar. Door zijn opvallende oranje lelijke eend, volgestouwd met afval, is hij een lokale bekendheid geworden. Dagelijks trekt hij langs de afvalroutes van Harlingen. Het meeste afval verzamelt hij in het havengebied. Vorig jaar was dat 20 kuub. ‘Ik had makkelijk nog veel meer kunnen verzamelen, maar ik houd mij tegenwoordig iets meer in. Het ging te veel mijn leven beheersen.’ Elk jaar probeert Prins, naast opruimen, nog een stap vooruit te maken. Hij organiseerde ludieke protestacties, regelde grote ‘Doe mee verlos de zee’afvalbakken en maakte afspraken met de gemeente en bedrijven. Nu heeft hij zijn pijlen gericht op een nieuw onderwatersysteem dat er met een belletjesgordijn voor zorgt dat afval in het water zich op één plek concentreert. Bij een pilotproject in Kampen werd zo 87 procent van het afval verwijderd.

Het begon met één man, nu is De Milieujutter een stichting die elke zaterdag mensen meeneemt om drie uurtjes afval te jutten op het eiland. Guus Schweigmann behoort tot de vaste kern. Met de opruimacties halen ze jaarlijks zo’n 50.000 kilo plastic van het strand. Een fantastisch resultaat, maar ook een probleem: ‘Op Europees niveau is afgesproken dat elke gemeente betaalt voor de afvoer van zijn afval. Wij hebben op Terschelling 80 kilometer kustlijn om schoon te maken. Die kosten betalen onze burgers.’ De oplossing ziet hij in het ter plaatse recyclen van het opgehaalde strandafval. ‘Het plastic krijgt dan weer waarde.’

Menno Onnes komt al jaren in Kornwerderzand. Volgens hem een heerlijk stukje niemandsland. Het is ook een plek waar heel veel afval uit de Waddenzee zich ophoopt. ‘Ik ben iemand van handen uit de mouwen. Zo begon ik met het vullen van Big Bags.’ Inmiddels is er een systeem ontstaan waarbij Onnes de zakken vult en Rijkswaterstaat ze afvoert. De komst van de Vismigratierivier bij Kornwerderzand ziet hij als een kans om tot een betere oplossing te komen. ‘Ik zou graag een opvangbak willen laten maken waarin vuil zich door de zeestroming vanzelf verzamelt. Met een vrachtwagen en grijper kun je het dan in een keer weghalen.’ Rijkswaterstaat voorspelt dat een dergelijk plan al snel in de tonnen loopt, maar Onnes houdt goede moed. Samen met zijn broer heeft hij een eerste artist’s impression gemaakt. ‘Met stilzitten bereik je niks.’

WAD4U Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.

R: D IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAA HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOE 93 936 7-4 051 8860 AB HARLINGEN TEL.: WADDENVERENIGING POSTBUS 90, BRIEF WS IEU L WIL JE DE DIGITALE JEUGDN E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.N L NAAR INFO@WADDENVERENIGING.N ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES TEKST: LIDEWIJ KEMME

HENK POSTMA

Wad4U is op Texel bij boswachter GLENN VAN GINKEL van Staatsbosbeheer. We zijn heel nieuwsgierig wat een boswachter allemaal doet. En hoe word je eigenlijk boswachter?

BOETE Niet zo leuk in zijn werk vindt Glenn dat hij ook ziet hoe respectloos de mens met de natuur kan omgaan. Denk maar aan plastic afval. Als boswachter spreekt hij mensen aan als ze bijvoorbeeld vogels verstoren. Hij legt altijd uit wat de gevolgen zijn voor de vogels. Wie het echt met opzet doet, krijgt een bekeuring. Liever gaat hij met mensen op excursie. Glenn weet namelijk veel leuks te vertellen over de natuur op Texel.

BIJ DE BOSWACHTER

FAN VAN DE KIEKENDIEF Glenn vertelt enthousiast over vogels. De blauwe kiekendief is een van zijn favorieten. Helaas gaat het met deze roofvogel niet zo goed. Staatsbosbeheer past niet speciaal plekken aan voor één diersoort. HENK POSTMA

Boswachter is eigenlijk geen goed woord, want Glenn werkt ook in de duinen of weidegebieden. Vooral De Hors, de zandige zuidkant van Texel, vindt hij leuk. Hier kun je goed zien hoe duinen ontstaan. Van jonge duintjes die net boven het zand uitpiepen tot hoge duinen met natte valleien. Glenn was al jong in de natuur geïnteresseerd. Dat is wel belangrijk als je boswachter wilt worden, vindt hij. Later studeerde hij bosbouw. Op de middenplaat kun je ontdekken wat boswachters (m/v) allemaal doen en wat zij daarvoor nodig hebben.

Wel zorgen ze dat de planten die er leven goed beheerd worden. Bijvoorbeeld door te maaien of schapen te laten grazen. Daar hebben de dieren die er wonen weer plezier van. De blauwe kiekendief broedt op de grond. Hij woont in ruige open gebieden met hoge planten als heidepollen en duinroosjes. Grazers houden een gebied open, zo kan er geen bos groeien.

WADDENmagazine 4-2018 23

WAD4U

BEN KOKS

HEIKE ODERMATT

--- 3 FAVORIETE VOGELS VAN GLENN ---

De veldleeuwerik klimt al zingend de lucht in, tot je alleen nog een stipje ziet. Maar je blijft hem horen.

De oplossing van het raadsel op de middenplaat is BESCHERMING. 26

Op Texel broeden nog blauwe kiekendieven. In de herfst trekken vogels uit Rusland naar het waddengebied om te overwinteren.

MARCEL VAN KAMMEN

De jonkies van eidereenden uit verschillende nesten leven samen in een groep, waar de vrouwtjes op hen passen. Dit heet een crĂ¨che.

TIP

December is een mooie tijd om bijzondere ganzen te zien die op de Wadden de winter doorbrengen. Ze blijven in grote groepen bij elkaar, dat is een indrukwekkend gezicht. Je vindt ze in polders en bij meren. Op Texel is de Eierlandse polder een goede plek, zegt Glenn.

ColumnEllen

Ellen ten Damme zingt, danst, acteert en doet nog veel meer verbluffende dingen. En ze schrijft. Liefdevol én kritisch over het waddengebied waar ze al komt sinds haar jeugd. REGNILLE YNN AD

Amen. Of zoiets striemende kou en de krijsende meeuwen De afgelopen twee maanden vertoefde te ervaren, terwijl ik wadloop met mijn ik in Het Bildt aan de Friese waddenkust. kleding als een Afrikaans pakketje op mijn Eeuwen wordt er hier al gevochten tegen hoofd. En bovendien, hoe lang duurt het ‘de natuur’. En dat allemaal in het Bildtse nog totdat we de vogels en het licht van dialect van 1650. ’Goeie Diken bauen’, de zonsondergang over de zandbanken daar ging het om. alleen nog op archiefbeelden Een grote hal in Leeuwarkunnen bewonderen?! Het den vormde tijdelijk het schijnt dat het wad, door het decor van de voorstelling Zal de mens opwarmen van de aarde, nog De Stormruiter. Een decor het ooit compleet met dijken die winnen van de voor het eind van deze eeuw permanent onder water komt doorbraken, windmachines natuur? te staan. Ja, weg zijn dan de en honderd Friese paarden. droogvallende zandbanken Gelukkig speelde ik daarin tijdens eb. Weg de gigantische De Zigeunerin. Zodra het voedselbron voor vele trekvogels. mij te nat werd onder de voeten, kon ik er Zal de mens het ooit winnen van de naweer vandoor gaan! Op de achtergrond tuur, over die vraag ging De Stormruiter. waren continu prachtige waddenbeelden te zien. Geleend van regisseur Ruben Smit Maar in dat verhaal verloor de mens. Tegenwoordig is het de vraag of de mens alvorens zijn film WAD in première ging! Tja, tot ik die film helemaal kan zien, moet niet te veel invloed heeft op de natuur! Hoe dan ook, een zigeuner weet dat je naik het doen met het echte wad. Tot mijn tuurlijke krachten nooit kunt beteugelen. knieën in het slijk, wadend over het wad, Men kan beter verder gaan in sommige als mijn boot is drooggevallen. (Thans gevallen. (Naar Mars?) Vroeg of laat leert woon ik op een schip in Amsterdam, maar men respect en ontzag te hebben. Een hou er altijd rekening mee dat ik eens de mens is nooit te oud om te leren. Amen. oversteek waag naar een waddeneiland.) Of zoiets. Dus voor mij is het geen straf om, in plaats van hangend in het rode pluche, de

WADDENmagazine 4-2018 27

REPORTAGE In de broedtijd draagt het mannetje (links) een gevangen prooi in de lucht over aan het vrouwtje. 28

MARCEL VAN KAMMEN JITTY HAKKERT

Jagende ruigpootbuizerd boven Vogelakker

Op bezoek in kiekendievenland In het akkerland van Oost-Groningen is een type natuurbeheer ontwikkeld waarmee in Nederland zeldzaam geworden akkervogels zoals de grauwe kiekendief weer opbloeien. TEKST: MARCUS WERNER

Langs de dijk bij Nieuwe Statenzijl, in de uiterste oostpunt van Oost-Groningen, kost het weinig moeite om buizerds te zien. Aan de overkant van de Westerwoldse Aa, die hier in de Dollard uitmondt, begint Duitsland. De dijk scheidt de door zeekraal paarsbruin gekleurde kwelder van het uitgestrekte erachter liggende akkerland. Op de meeste van de grote door rechte lijnen omzoomde akkers is de zware zeeklei omgeploegd. Ze zullen in het voorjaar worden ingezaaid. En om de paar honderd meter posteert wel een buizerd op een paaltje, of zweeft laag over het open landschap. Dan weer zit er een in de berm, die zich dicht laat naderen. De forse, overwegend bruine roofvogel met gele snavel laat zich zo goed bekijken door de twee bezoekers deze ochtend. Die begon nevelig, maar de zon breekt door in de weidse lucht boven het lege land. Selfmade akkervogelecoloog Ben Koks (55), opgeleid als milieukundige en van

oorsprong Noord-Hollander, leidt enthousiast rond in ‘zijn’ gebied. Wijzend in de richting van een kapschuur in de verte: ‘Daar vlakbij vond ik in 1990 mijn eerste grauwe kiekendiefnest.’ Niet alleen huist er een flinke bevolking buizerds in dit stuk Oost-Groningen, er komen ook redelijke aantallen voor van de grauwe kiekendief, de sierlijkste van de Nederlandse roofvogels. Het is half oktober en de in West-Afrika overwinterende grauwe kiekendieven zijn allang vertrokken. Toch was de soort dertig jaar geleden in Nederland bijna uitgestorven, vertelt Koks.

Werkgroep Grauwe Kiekendief Dat het weer goed gaat met de grauwe kiekendief in Oost-Groningen - er broeden inmiddels zo’n vijftig paren - is vooral te danken aan een met volharding opgebouwde samenwerking tussen natuurbeschermers en boeren, vertelt Koks. In de jaren na het ontdekken van dat historische > WADDENmagazine 4-2018 29

Vogelakker

eerste grauwe kiekendiefnest, spendeerden Koks en enkele medewerkers van het eerste uur haast al hun vrije tijd en zonder vergoeding aan het kiekendievenwerk. In 2005 ontstond de Werkgroep Grauwe Kiekendief, waaraan Koks nog altijd aan het roer staat. Twaalf betaalde krachten zijn er inmiddels, waaronder aan de Rijksuniversiteit Groningen opgeleide vogelbiologen en ecologen. De werkgroep verricht wetenschappelijk onderzoek en is uitgegroeid tot kennisinstituut voor zogeheten ‘akkervogels’. Akkervogels, meervoud, want het gaat in het werk van de kiekendiefwerkgroep niet alleen om de roofvogel. Meer vogelsoorten zijn er gebonden aan het boerenlandschap, een landschapstype dat voor deze soorten een alternatief is voor hun ooit natuurlijke biotoop van open moerasachtig terrein, dat schaars is geworden. Het oude en gevarieerde boerenlandschap bood zulke vogels genoeg dekking om een nest in te bouwen. Voedsel was er in de vorm van een rijk insectenleven en gemorst graan of stoppels, die in de winter op het land werden gelaten. Maar door het gebruik van pesticiden en schaalvergroting in de landbouw verdween ook dit landschap. Typische akkervogels als gras- en oeverpieper, veldleeuwerik, geelgors, maar ook patrijs en Koks’ favoriete vogelsoort de velduil, kregen het net als de grauwe kiekendief moeilijk.

BEN KOKS

Veldleeuwerik

Velduil

Boeren helpen akkervogels Eind jaren tachtig lagen door landbouwsubsidies - om de ‘boterberg’ van toen tegen te gaan - duizenden hectares landbouwgrond in Oost-Groningen braak. Koks: ‘Je zag de akkervogels weer terugkomen. Ook de grauwe kiekendief. Vandaar dat eerste nest dat mij zo verbaasde.’ Toen de gangbare landbouw weer in volle omvang opstartte, broedden Koks en bevriende Groningse biologen op oplossingen om de akkervogels te beschermen. Met bamboestokken bijvoorbeeld, om kiekendiefnesten te markeren die door intensief zoeken van vrijwilligers waren gevonden. En communiceren met boeren om bij het maaien de nesten te ontzien. Akkerbouwers kregen geld om ‘vogelakkers’ aan te leggen, soms winterstoppels te laten staan en ook meer gevarieerde gewassen te verbouwen. Luzerne bijvoorbeeld, een plant uit de vlinderbloemenfamilie, die uitstekend veevoer oplevert maar ook stikstof vastlegt en de bodem verbetert. Onafgebroken lobbyde Koks in Brussel, Den Haag, bij provinciale overheden en natuurbeschermingsorganisaties om de benodigde subsidies los te peuteren.

Koks: ‘Maar het gaat om meer dan geld. Betaal je de boeren alleen maar, dan treffen ze weleens de natuurmaatregelen op hun minste stukken land.’ Veel werk ging zitten in het enthousiast krijgen van boeren. Door lezingen te geven, bij boeren op bezoek te gaan en ze bij het onderzoek te betrekken: ‘Dan ringden we grauwe kiekendieven op het erf van een boer en stonden er zo veertig man geïnteresseerd toe te kijken. En een toeschouwer even een kiekendief laten vasthouden kweekt betrokkenheid met de vogels. Boeren moeten ook trots zijn op “hun” vogels.’ Zo’n vierhonderd akkerbouwbedrijven in het gebied doen intussen mee aan de bescherming van de akkervogels. Koks, trots: ‘Onze methoden zijn intussen Europees beleid geworden.’ Niet alle bedrijven in het gebied doen mee. ‘Natuurlijk zijn er ook partijen die vinden dat ik met mijn natuurbeheer tegen hun belangen aan schop.’

‘We exporteren onze kennis ook al naar het buitenland’

Muizen voor roofvogels Een slordige kilometer naar het westen toont Koks een vogelakker. In een ‘standaard’ akker staan in de lengterichting meerdere stroken hoog opschietende

begroeiing. Koks: ‘Planten als vogelwikke, margriet, slangenkruid en diverse tarwesoorten groeien er in een mozaïekpatroon.’ De stroken werken als een magneet op veldmuizen, die er meer dan voldoende voedsel vinden. Ook trekt het zaadetende vogels als de veldleeuwerik aan. Insecten die op de bloemen afkomen zijn weer voer voor insectenetende vogelsoorten. Over de waarde voor roofvogels zegt Koks: ‘Je biedt de juiste omstandigheden voor hun prooien, muizen maar ook soms leeuweriken.’ De grote ‘randlengte’, de overgang tussen de kruidenstroken en de - overigens met luzerne beplante - akker is belangrijk. Vandaar de stroken: ‘Muizen die langs die randen scharrelen worden goed waargenomen door roofvogels.’ Tussen de begroeiing kunnen allerlei akkervogels nesten bouwen. Jaren onderzoek zijn er gaan zitten in de beste combinatie van planten voor de vegetatiestroken van vogelakkers. Die worden als uitgekiend zadenmengsel aan boeren geleverd. Tellingen van akkervogels onderbouwden en onderbouwen nog het onderzoek. Koks steekt het niet onder stoelen of banken: ‘In heel Europa zijn we de enigen die het gelukt is om op zo’n grote schaal zulke positieve resultaten te behalen. We exporteren onze kennis intussen ook naar België en Duitsland en adviseren in heel Nederland.’

EINDE VAN EEN TIJDPERK Deze maand komt aan het tijdperk Koks bij de Werkgroep Grauwe Kiekendief een eind. Sinds het plotse overlijden van zijn dochter in 2017 vindt Koks het een te grote opgave om de strijd voor de akkervogels door te zetten, het plezier waarmee hij eraan werkte ten spijt. Hij gaat in WestAfrika adviseren over de bescherming van de

overwinteringsgebieden van grauwe kiekendieven. ‘Want ook de omstandigheden in Afrika zijn van levensbelang voor de OostGroningse vogels.’ Deze maand verschijnt bij KNNV-uitgeverij een boek over Koks en de Werkgroep Grauwe Kiekendief: De man op de dijk. Meer info: www. knnvuitgeverij.nl.

WADDENmagazine 4-2018 31

MARCEL VAN KAMMEN

REPORTAGE

RONALD BAKKER

Jonge grauwe kiekendieven zijn net geringd

Tom kijkt rond

BAS VAN LITH

REPORTAGE

Zo word je een WEX-er SLOT

De Werkgroep Excursies van de Waddenvereniging, kortweg WEX, verzorgt in de zomermaanden de excursies voor toeristen op Texel en Terschelling. Jaarlijks selecteert de werkgroep nieuwe gidsen, die na twee opleidingsweekenden aan de slag gaan. Maar hoe word je een WEX-er, wat leer je en wat doe je als gids? Een jaar lang volgden we Tom van der Voort, een nieuwe gids. In het slot van dit vierluik: Tom blikt terug op afgelopen jaar én hij verheugt zich op een nieuw wadseizoen. TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER FOTO’S: BAS VAN LITH

‘Dat ik het goed voor elkaar heb, is wel een beetje een understatement!’, vertelt Tom aan de telefoon. Hij zit op Bonaire en beleeft een eindeloze zomer terwijl Nederland zich opmaakt voor de winter. ‘Ik ben op Bonaire om mijn divemaster-diploma te halen in combinatie met stage voor mijn studie. Eigenlijk ben ik gewoon blijven gidsen, maar dan onder water en op een ander Nederlands eiland. Ik ben de hele dag lekker in de zon bezig met alles wat er komt kijken bij duiken: luchttanks sjouwen, assisteren bij de cursussen en natuurlijk duiken. Het weer is hier vergelijkbaar met de heerlijke weken die ik deze zomer heb gehad op Terschelling: volop zon met een beetje wind.’

Wadlopen en duiken

• Naam: Tom van der Voort • Leeftijd: 20 jaar • Geboren: Haarlem, opgegroeid in Hoorn (NH) • Woonplaats: Leeuwarden, in een gezellig studentenhuis • Studie: Kust- en Zeemanagement • Bijbaantje: bediening in eetcafé

Relaxt vertelt hij verder: ‘Als ik terugblik op mijn WEX-jaar dan kan ik nu al zeggen dat ik er ook professioneel veel aan heb gehad. Dat is leuk om te merken. Wat ik heb geleerd? Het zit in kleine dingen die ik goed in de praktijk kan brengen bij de cursus: het ontvangen van gasten, goed voor een groep staan en mooie verhalen vertellen. Als ik er zo over nadenk dan is het met het duiken een beetje hetzelfde als bij de excursies van de WEX.’ Dan droog: ‘Maar goed, tijdens het duiken valt er natuurlijk niet zoveel te vertellen als bij het wadlopen.’

Een nieuw seizoen WEX-en Over een tijdje keert Tom terug naar Nederland. ‘En dan wacht er een nieuw gidsjaar op mij. Ik heb besloten dat ik zeker weer ga WEX-en volgend jaar. Het is goed bevallen. Ik denk dat ik ook weer naar Terschelling wil, maar dat zullen we nog wel zien. Een belangrijk onderdeel van mijn volgende WEX-jaar is dat ik moet deelnemen aan een werkgroep. Uiteraard moet ik dit kunnen combineren met mijn studie, maar ik denk dat ik het meest voel voor de werkgroep Werving & Selectie.’ Het lijkt de kersverse gids leuk om betrokken te zijn bij het werven van nieuwe gidsen. ‘Ik weet immers precies waarom het zo leuk is om bij de WEX te zitten. Dat kan ik denk ik wel overbrengen op anderen. Ik kijk in ieder geval terug op een geweldig jaar waarbij ik de Waddenvereniging beter heb leren kennen. En jullie mij hopelijk ook door deze leuke serie interviews. Tot op het wad!’

BENIEUWD NAAR DE WEX? NEEM EEN KIJKJE OP WWW.WEXCURSIES.NL. WADDENmagazine 3-2018 33

Waddenleven

In de serie Waddenleven reist hoofdredacteur en waddenkenner Hans Revier langs een verrassende groep dieren of planten van het wad. Deze keer: EENDEN. In de Waddenzee overwinteren ze in grote aantallen.

MARCEL VAN KAMMEN

TEKST: HANS REVIER

Wintereenden Als de winter arriveert, hebben veel steltlopers

het waddengebied al verlaten. Zij zoeken warmere oorden op. Veel soorten eenden overwinteren juist op de Waddenzee. Het zoute water bevriest minder snel en in de bodem van de Waddenzee en de aangrenzende Noordzee kunnen ze voldoende voedsel vinden.

Meer dan honderdduizend EIDEREENDEN kunnen overwinteren op de Nederlandse Waddenzee. Hun broedgebieden liggen in het noorden van Europa, maar in de winter zijn veel eidereenden te vinden in de buurt van mosselbanken en de mosselkweekpercelen in de westelijke Waddenzee. Ze slikken de mosselen in hun geheel door en kraken de schelpen met hun sterke maag. In de zomermaanden broedt een deel van de eidereenden - zoâ&#x20AC;&#x2122;n vijfduizend broedparen - ook in het waddengebied. Daarmee is het waddengebied het meest zuidelijke deel van het broedgebied van deze eendensoort.

MARCEL VAN KAMMEN

2 Het hele jaar door kun je in het waddengebied BERGEENDEN zien. Het zijn echte wadvogels die wormen en slakjes van de bodem slobberen. In de herfst ruien grote groepen bergeenden in de westelijke Waddenzee. Vliegen kunnen ze dan niet.

MARCEL VAN KAMMEN

1 TOPPEREENDEN lijken op kuifeenden zonder kuif. Deze duikeenden overwinteren in grote groepen op het IJsselmeer en - als het vriest - op de westelijke Waddenzee. In het voorjaar trekken ze naar het Hoge Noorden.

MARCEL VAN KAMMEN

4 Lange hals, spitse staart: het geeft de PIJLSTAART een sierlijk uiterlijk. Meer dan 10.000 pijlstaarten overwinteren tijdens milde winters soms op de Wadden. Nederland vormt de meest zuidelijke rand van hun verspreidingsgebied.

MARCEL VAN KAMMEN

3 Met een beetje geluk zie je in het westelijke deel van de Waddenzee de IJSEEND. Deze eend, met een opvallend lange staart, broedt op de toendra’s. Regelmatig overwinteren tientallen exemplaren in onze kustwateren.

WIKI

6 De mannetjes van de ZWARTE ZEE-EEND zijn zwart, de vrouwtjes donkerbruin. In de winter zitten ze in grote groepen van soms wel meer dan twintigduizend exemplaren op open zee in de buurt van schelpenbanken. Ten noorden van de eilanden duiken ze naar de half afgeknotte strandschelp. Ze kunnen een diepte van 20 meter halen.

MARCEL VAN KAMMEN

5 De snavel van de MIDDELSTE ZAAGBEK heeft gezaagde randen. Handig, want deze eenden jagen onder water op vis en kunnen zo de glibberige visjes beter vasthouden. Ze broeden vooral in Scandinavië en Rusland.

MEER WADVOGELS ONTDEKKEN? Kijk dan eens op de website van het project Rust voor Vogels, Ruimte voor Mensen: www.beleefdewaddennatuur.nl. WADDENmagazine 4-2018 35

WETENSCHAP

MARCEL VAN KAMMEN HENKPOSTMA

Om eenheidsworst in de natuur te voorkomen, is beheer noodzakelijk. Ganzen hoef je niet af te schieten, ingrijpen op Griend is prima en wat minder emotie over stervende dieren zou goed zijn. Drie natuurhoogleraren geven hun visie op natuurbeheer op de Wadden. TEKST: MARCUS WERNER

Mensenwensen

WADDENmagazine 4-2018 37

HENKPOSTMA

NATUURBEHEER IN WADDENLAND

WETENSCHAP

PIETER DE VRIES

Griend, het eilandje tussen Harlingen en Terschelling is weer geschikt gemaakt voor broedende grote sterns.

HENKPOSTMA

In het waddengebied hebben natuurlijke processen meer vrij spel dan waar dan ook in Nederland.

DE SNOO:

‘We zijn een ijverig volkje, óók in het natuurbeheer’

De kakapo, een Nieuw-Zeelandse papegaaiensoort, was er bijna niet meer geweest. Ratten en katten, meegebracht door Europese kolonisten, vergrepen zich aan de grondbewonende vogels. In 1995 waren er minder dan vijftig over. De soort werd behoed voor uitsterven door de overgebleven vogels naar een eiland te brengen dat rattenvrij was gemaakt. Daar groeit de populatie kakapo’s inmiddels weer, wel dag en nacht bewaakt door een leger onderzoekers en vrijwilligers. De vogels worden zelfs ingeënt tegen ziektes en krijgen antibiotica wanneer ze infecties oplopen. De redding van de kakapo is een extreem voorbeeld van natuurbeheer. Ook in het waddengebied wordt de natuur op veel plekken beheerd. Over hoe ver men moet of kan gaan is veel discussie. Geert de Snoo, hoogleraar natuurbescherming aan de Universiteit Leiden, gebruikte het verhaal van de kakapo in zijn oratielezing van 2016. ‘De inspanningen om de kakapo te redden gaan heel ver. Maar het gaat om de laatste exemplaren van een soort die anders definitief zou verdwijnen. Dan denk ik dat het wel verplicht is iets te doen. Anders is het wanneer een soort alleen plaatselijk dreigt uit te sterven.’

IJverig met beschermen De Snoo zegt dat ‘het goed is om te reflecteren, wat ben je precies aan het doen?’ In Nederland heeft de mens altijd al de natuur naar zijn hand gezet. Denk aan de inpolderingen, dijken en meer recent, de Deltawerken. ‘We zijn een ijverig volkje, óók in het natuurbeheer.’ Een voorstander van vergaand natuurbeheer is David Kleijn van Wageningen Universiteit en Research (WUR) en professor natuurbeheer. ‘Typisch Nederlandse soorten, die in hun voortbestaan worden bedreigd, daar moet je je voor inspannen.’ Ruud Foppen, die hoogleraar natuurbescherming is aan de Nijmeegse Radboud Universiteit, neemt een tussenpositie in: ‘Je moet met beheer vooral de omstandigheden creëren die gunstig zijn voor een bepaalde soort of soorten. Nog iets te vaak zetten natuurbeschermers in op ‘streefwaarden’, meent Foppen. ‘Zoveel lepelaars in een gebied, en wanneer het er minder zijn, dan is het niet goed. Daar begint het te wringen.’

Overstromingen en bosbranden Het natuurbeheer kent grofweg twee stromingen:

patroonbeheer en procesbeheer. Bij patroonbeheer worden wenselijke soorten of type landschappen door allerlei ingrepen in stand gehouden. Procesbeheer laat veel meer natuurlijke processen toe, de natuur ontwikkelt zichzelf. In Nederland overheerste vanaf begin 1900 tot rond 1970 het patroondenken. Het Naardermeer, het eerste natuurgebied in Nederland, is een goed voorbeeld. Dat is altijd intensief beheerd om te voorkomen dat het open moerasgebied langzaam veranderde in bebost land. Na 1970 werd procesbeheer populairder. De Oostvaardersplassen zijn het bekendste voorbeeld. Edelherten, konikpaarden en heckrunderen, die in het gebied werden losgelaten, moesten zorgen voor een gevarieerde begroeiing. Maar door de vraatzucht van de sterk gegroeide bevolking grote grazers werd het natuurgebied tussen Almere en Lelystad steeds kaler. Diverse moerasvogels die er eerst broedden verdwenen. Intussen gaan er bij natuurbeschermingsorganisaties weer meer stemmen op voor patroonbeheer, ingrijpen omwille van de natuur die mensen willen. Professor Natuurbeheer Kleijn over het loslaten van het procesdenken: ‘Nederland is voor zulke natuurlijke processen te klein en de natuurgebieden zijn te versnipperd.’ Ook worden overstromingen en bosbranden niet toegelaten. Die brengen het landschap terug naar de beginfase van een natuurlijke ontwikkeling. ‘Logisch dat we dat niet meer willen. Ik zie mijn huis ook liever niet onderlopen. Natuurbeheer is er voor mensen. Dus waarom zou je niet de natuur sturen om te krijgen wat mensen willen? Bovendien, wanneer je alles op zijn beloop laat, dan krijg je eenheidsworst, overal dezelfde natuur.’

Vrij spel voor natuur ‘De mens heeft in Nederland enorm invloed op de natuur’, zegt Foppen. ‘We hebben rivieren rechtgetrokken, moerassen gedempt en dijken gebouwd. De dynamiek van natuurlijke processen is vrijwel overal uitgebannen. Dan mag je wel hier en daar gewenste natuur creëren.’ Maar, zegt De Snoo: ‘Het doel is meestal hoe de natuur er vroeger uitzag.’ De natuur verandert echter onherroepelijk. ‘Stadskinderen van nu weten niet beter dan dat de uit Afrika en Azië afkomstige halsbandparkiet, die intussen overal in onze steden leeft, een gewone Nederlandse vogel is. Moeten we > WADDENmagazine 4-2018 39

FOPPEN:

‘Hier en daar mag je best gewenste natuur creëren’

over vijftig jaar soms parkieten gaan beschermen?’ En door klimaatopwarming komen in Nederland nieuwe soorten en landschapstypen. ‘Wat dat betreft draait het natuurbeheer nog steeds te veel om soorten en te weinig om een goed ecosysteem’, aldus De Snoo. De drie hoogleraren zijn het over één ding eens: in het waddengebied hebben natuurlijke processen meer vrij spel dan waar dan ook in Nederland. Geulen wisselen van plek, eilanden ‘wandelen’ van west naar oost en duinen en kwelders vormen zich spontaan. Ook komen er nog natuurlijke processen voor die de natuur terugbrengen naar een eerdere fase in de ontwikkeling. Denk aan kwelders die bij storm overstromen.

Natuur een handje helpen? Over natuurbeheer in het waddengebied zegt De Snoo: ‘Belangrijk is om de randvoorwaarden voor goede natuur te creëren. Geen overmaat aan voedingsstoffen in zee en op het land. Te veel van die nutriënten gaat gepaard met een lage soortenrijkdom. En ban de plastics uit die de voedselketen in zee verstoren.’ De Snoo kan zich wél vinden in natuurontwikkelingsprojecten in de Waddenzee om bijvoorbeeld mosselbanken en zeegrasvelden terug te krijgen. Op diverse plaatsen worden bijvoorbeeld jonge mosselen uitgestort op het droogvallende wad, al of niet samen met kunstmatige structuren die de vestiging van mosselen helpen. En van het Duitse wad afkomstig zeegras wordt uitgezaaid. Dit in de hoop dat de zeegrasvelden, die rond 1930 uit de Nederlandse Waddenzee verdwenen, zich weer herstellen. ‘Maar dan moeten zulke ingrepen wel eenmalig zijn, het gaat te ver om zoiets steeds te herhalen als het niet meteen werkt’, stelt De Snoo.

Texel is een broedgebied ingericht voor grote sterns, naast diverse steltlopersoorten. Vrijwilligers wieden opschietende planten om te zorgen dat het gebied niet dichtgroeit. Over een bekende twistappel van natuurbeschermers en biologen in het waddengebied, de enorm toegenomen ganzenbevolking, zegt Foppen: ‘Dat er zo veel ganzen zijn, komt simpelweg doordat wij met de inrichting van ons land een eldorado voor deze “vliegende koeien” hebben gemaakt. Overal is mals gras.’ Maatregelen om de ganzenstand te verkleinen vindt hij niet nodig. ‘Behalve wanneer het niet anders kan, ten behoeve van natuurbeheer.’

Oproer rond grazers Wat beschouwen de drie hoogleraren als ‘topnatuur’? De meningen blijken verdeeld. Foppen waardeert bijvoorbeeld al de vogels in zijn achtertuin. Kleijn geeft hoog op over de orchideeënrijke duinvalleien op Terschelling. ‘Prachtig om te zien en er leven ook allerlei bedreigde diersoorten. Dat is te danken aan intensief beheer zoals plaggen en maaien. Anders zouden heide en cranberry gaan domineren. Dat zou jammer zijn, want daar staat het hele eiland toch al vol mee.’ Dat De Snoo wat minder gecontroleerde natuur noemt, is geen verrassing. ‘In het natuurbeheer heeft de emotie het overgenomen.’ De commotie in de Oostvaardersplassen rond stervende grote grazers door voedselgebrek bewijst het. En in het verlengde daarvan speelt in de Waddenzee iets soortgelijks met de hulp aan zieke zeehonden. Mensen willen alleen nog natuur kennen die niet confronterend is, denkt hij. ‘Ik vind de Nederlandse houding ten opzichte van natuur vaak moeilijk uit te leggen aan collega’s uit landen waar ze nog echt ongerepte en soms ook gevaarlijke natuur hebben.’

Vliegende koeien Foppen is goed te spreken over bijvoorbeeld de recente grootschalige ingrepen om Griend, het eilandje tussen Harlingen en Terschelling, weer geschikt te maken voor broedende grote sterns. Met zware machines werd een zanddijk afgegraven, waardoor het eiland af en toe door de zee kan worden overspoeld. Zo blijft een deel van het eiland onbegroeid, sterns nestelen namelijk graag op een kale ondergrond. Ook in het binnendijkse natuurgebied Utopia op 40

KLEIJN:

‘Wanneer je alles op zijn beloop laat, krijg je eenheidsworst, overal dezelfde natuur’

HENK POSTMA MARJAN VEENENDAAL

WETENSCHAP Mosselbanken zijn erg belangrijk voor de soortenrijkdom van de Waddenzee. Met behulp van biologisch afbreekbare matten van aardappelzetmeel probeerde men het herstel van de mosselbanken te bespoedigen.

WADDENmagazine 4-2018 41

Genietwad

VAN HET WAD: BOEKEN, APPS, WANDELINGEN, ETEN, KUNST EN MEER TEKST: PAULA ZUIDHOF

Zien

Lezen

Paardenreddingboot Tijdens de demonstratie van de paardenreddingboot op Ameland, op zaterdag 29 december om 13.30 uur, trekken tien stoere paarden de reddingboot met donderend geweld over het strand en door de branding. Het is een gebeurtenis die de geschiedenis telkens opnieuw laat herleven. De start is bij het boothuis van het maritiem cen-

trum Abraham Fock aan de Oranjeweg 18 in Hollum. De ‘lancering’ van de boot is op het strand, einde Tjettepad. Naast de reddingbootovergang is een pad aangelegd dat leidt naar een uitkijkplatform. De VVV Ameland heeft een speciaal ‘Reddingbootarrangement’ samengesteld om het populaire evenement zonder tijdsdruk te kunnen bezoeken.

HET STRAND OP De Strand- en Waddengids voor Noord- en Oostzee, door Georg Quedens, is een onlangs vernieuwde vraagbaak voor iedereen die meer wil weten over strandvondsten, schelpensoorten, vogels kijken, planten herkennen en het hoe en waarom van zeehonden op de zandbanken. De gids fungeert als een nuttige veldgids, er is veel om te ontdekken en te leren. Met excursietips, beschrijvingen, herkenningstabellen en vele afbeeldingen. Fontaine Uitgevers, € 9,95. ISBN: 9789059568402

Zien

Bronzen beelden Kunstenares Maria Glandorf woont en werkt sinds enige jaren in Den Helder. Ze exposeert haar bronzen beelden al sinds 2010 in Galerie Posthuys, Brink 14 in De Koog op Texel. Een expositie van haar recente werk, gemaakt van materialen als gips, hout, was en beton in brons, is in Galerie Posthuys te zien tot en met 6 januari 2019. Glandorfs beelden gaan over de kracht achter de beweging. Ze gaat uit van de mensvorm, een duizenden jaren oud thema in de beeldhouwkunst. Open: woensdag t/m zondag van 11.00-17.00 uur. Info: www.galerieposthuys.nl.

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

www. wadden vereniging .nl

Actief

Lezing

Op tweede kerstdag voert een wandeling van 10 kilometer over speciaal gekozen paden van Terschelling. Onderweg worden de wandelaars verrast met theater, muziek en versnaperingen. Eenmaal over de finish volgt een nazit met drankjes en hapjes. De wandeling begint tussen 11.00 en 13.00 uur bij hotel Boschrijck aan de Sportlaan in West. Bij de start ligt de route klaar, bij de finish krijgt iedere deelnemer een certificaat, ontworpen door de Terschellingse kunstenaar Frans Schot. Kaartjes kosten € 8 en voor kinderen tussen 6 en 15 jaar € 4. Info: www.kerstwandeltocht-terschelling.nl.

Jan Houter, auteur, promotor, ondernemer en ‘duizendpootorganisator’ op Vlieland, heeft één grote passie en dat is de geschiedenis van ‘zijn’ eiland. In zijn lezing ‘Vlieland Toen’ neemt Jan zijn gehoor mee door de geschiedenis, met behulp van bijzonder beeldmateriaal. Jan treedt regelmatig op bij Podium Vlieland, de intieme theaterzaal van het eiland. Een van zijn lezingen is op vrijdag 28 december om 20.30 uur. Meer data: www.podiumvlieland.nl.

Vlieland Toen

Kerstwandelen

Doen

Winterfeest bij eilanders thuis

Alweer voor de tiende keer wordt op Schiermonnikoog het Midwinterfestival georganiseerd, op zaterdag 29 december vanaf 10.00 uur. Het is een tweejaarlijks winterfeest waarbij eilanders hun huiskamer, zolder, deel of andere locatie openstellen voor artiesten die over het eiland zingen, muziek maken, workshops aanbieden, toneel spelen of verhalen vertellen. Het publiek maakt de presentaties van dichtbij mee. Aan het eind van de middag is er een snerten slotconcert, gevolgd door een spectaculaire afsluiting.

Actief

Minibus langs Vogelboulevard

Vogels kijken op Texel doe je meestal lopend of op de fiets. Bij kil winterweer kun je je als vogelaar ook in klein gezelschap laten vervoeren per minibus. Deze rijdt warm en comfortabel naar interessante kijkplekken langs de Texelse ‘vogelboulevard’, de waddenkant van het eiland. Deze excursies worden op verschillende data gehouden door het Vogelinformatiecentrum in De Cocksdorp. Prijs: € 40 inclusief een vogelboekje. De minibus rijdt bijvoorbeeld op zaterdag 22 december van 09.30 tot 12.30 uur. Andere data en info: www.vogelexcursiestexel.nl. WADDENmagazine 4-2018 43

Genietwad Lezen

111 PLEKKEN

In de serie reisgidsen ‘111 plekken…’ is dit jaar de gids voor Friesland uitgekomen. Frieslandkenner Maarten Boersema wijst de weg naar 111 verrassende plekken. Hij toont de

provincie, met waddenkust én de eilanden, vol insider-tips. Een paar voorbeelden: op safari langs de Waddenzee, kaas maken met zeewier in een Duitse bunker en Italiaans eten

Actief

proeven van het wad. De 111 plekken staan genummerd aangegeven op een plattegrond, zo zijn ze gemakkelijk te vinden. Uitgeverij Thoth, € 16,95. ISBN: 9789068687477

Proeven Een winterse kuddebeleving Hoe gaat het met dieren die buiten blijven in de winter en vrij leven in de duinen? Waarom zijn zij niet binnen? Boer Anne van Puur Terschelling vertelt en beantwoordt alle vragen in een anderhalf uur durende excursie onder de naam ‘Een winterse kuddebeleving’. Stap met hem in zijn 4x4 Landrover en ga op zoek naar zijn zelf gefokte paarden en schapen. De route gaat door de polder, langs de duinen naar de Boschplaat, waar de dieren samenleven in ruig natuurgebied. Prijs: € 35 per persoon bij minimaal 3 personen. Inclusief koffie, warme chocolademelk en koek. www.puurterschelling.nl.

Amelander bier

Dit jaar bestaat de Amelander bierbrouwerij van Doeke Visser tien jaar en dat wordt gevierd met het speciale jubileumbiertje Goäden ferskiening, een smaakvolle tripel van 8%. De bierbrouwerij is klein en ambachtelijk, met een bierwinkel en een proeflokaal in een verbouwde boerderij aan de Smitteweg, net buiten Ballum. De verschillende soorten speciaalbier én cranberrylikeur worden met zorg gemaakt. De cranberries zijn met de hand geplukt in de Ballumer duinen. Winkel en proeflokaal zijn op wisselende dagen open. Kijk voor openingstijden op www.amelanderbier.nl. Als de vlag uithangt zijn liefhebbers welkom.

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Lezen

De Wandelende Fijnproever Wildplukken is populair, mede door de aandacht voor duurzaam en biologisch eten. Culinair schrijfster Ria Loohuizen was haar tijd vooruit, ze begon er dertig jaar geleden al mee. Haar motivatie is de pure, onbewerkte smaak van een ruime keus aan eetbare planten, vruchten, noten en paddenstoelen. In haar nieuwe boek De Wandelende Fijnproever laat Ria Loohuizen, woonachtig aan de Groningse waddenkust, haar lezers kennismaken met gerechten waarin onder andere brandnetels, rozenbottels, klaverzuring en schorrekruid zijn verwerkt. Fontaine Uitgevers, € 29.95. ISBN: 9789059567153

Luisteren

www. wadden vereniging .nl

Iers, Schots en scheef

Het repertoire van de Terschellinger band Schylger Stout is Iers, Schots en scheef met een eigen sound en bewerkingen van oude Terschellinger volksliedjes. Schylger Stout heeft zes veelzijdige muzikanten: ze spelen van djembé tot gitaar en van viool tot mandoline. De band kenmerkt zich door vrolijke, ongekunstelde optredens, altijd goed voor ‘n klein feestje. Op vrijdag 28 december, vanaf 20.30 uur, treedt Schylger Stout op in café ’t Spyntje in Midsland.

Luisteren Het is inmiddels traditie, het kerstconcert van Kleinkoor Vlieland in de Nicolaaskerk in OostVlieland. Koor en kerk zijn een romantische combinatie om de kersttijd sfeervol te beginnen. De eeuwenoude kerk heeft een aantal kroonluchters, een koperen én een stenen doopvont en op de balustraden staan modellen van zeilschepen. Het Kleinkoor Vlieland, onder leiding van Henno Nieuwenhuis, bestaat uit veertien zangers. Dit jaar is het kerstconcert op zaterdag 22 december. De toegang is gratis. Aanvang: 20.30 uur, de kerk is open vanaf 20.00 uur.

KERSTCONCERT

Zien

Kleurige woonkamer

In het Friese dorpje Burdaard, gemeente Ferwerderadeel, staat het Ruurd Wiersma Museum. De bijzondere expositie van naïeve schilderkunst is gehuisvest in twee kleine arbeiderswoningen. Hier woonde tot zijn overlijden in 1980 de oud-melkvaarder Ruurd Wiersma. In het museum zijn staaltjes van zijn talent te bewonderen. Ruurd maakte van zijn woonkamer een groot, kleurig panorama. Wanden, plafond, meubilair, de kolenkit, zijn schoenen, niets in het huis ontsnapte aan het penseel van deze gedreven zondagsschilder. In het winterseizoen is het museum alleen op afspraak te bezoeken: tel. 0519-332575. Toegang: € 3,50. WADDENmagazine 4-2018 45

WAD500

De Waddenvereniging heeft voor ondernemers op en rond de Wadden de WAD500 opgericht. Doel is: kansen benutten die het Werelderfgoed Waddenzee biedt voor bedrijven. Jacob en Loes Jensma runnen De Zwarte Haan en in 2010 kregen ze als eerste restaurant het label Waddengoud. TEKST: DANIËL MULDER

‘Zeekraal groeit hier achter de dijk’

• Bedrijf: restaurant De Zwarte Haan • Opgericht: 1971 (sinds 2001 eigenaar) • Eigenaar: Jacob en Loes Jensma • Werknemers: 12 • Locatie: St. Jacobiparochie • Website: www.zwartehaan.nl

Aan de noordelijke rand van Nederland ligt de Friese buurtschap Zwarte Haan. Het gelijknamige restaurant De Zwarte Haan ligt er bijna tegen de dijk geplakt die de Waddenzee op afstand houdt. ‘Als ik op de dijk sta, zie ik Terschelling en Ameland liggen’, vertelt eigenaar en kok Jacob Jensma. ‘Het restaurant is gevestigd in een historisch pand. Het was ooit een herberg, een kroeg en ook de wachtplaats voor de veerboot naar Ameland.’ Werp een blik op een oude kaart van rond 1920 en bij Zwarte Haan staat inderdaad ‘Overvaart Ameland’. Tegenwoordig is het restaurant vooral een haven voor fietsers, wandelaars en liefhebbers van eerlijk en lokaal eten. Je kunt er terecht voor koffie, lunch en diner.

Eerlijke wereld Zoals gezegd, Jacob Jensma volgde de koksopleiding, zijn vrouw de hotelschool. Ze droomden ervan om samen een eigen bedrijf te hebben. In 2001 grepen ze hun kans. ‘Toen konden we De Zwarte Haan overnemen.’ Ze wisten gelijk dat het anders moest. ‘We wilden met fairtrade- en lokale producten werken’, zegt Jensma.

‘Nu is dat redelijk normaal en liggen de supermarkten vol met biologische spullen, maar toen was het nieuw.’ In 2010 werden ze beloond voor hun manier van werken. Als eerste restaurant ontvingen ze het keurmerk Waddengoud. ‘Een duurzame wereld is ook belangrijk. We hebben zes kinderen, je wilt toch dat die in een eerlijke wereld opgroeien.’

Stamppotjes van harder In achttien jaar tijd werd het aanbod uit de buurt steeds rijker. ‘Tegenwoordig schenken we bier van Texel, serveren we biologische geitenkaas van de lokale boer en natuurlijk kook ik met waddenproducten. Harder bijvoorbeeld, is een vis die alleen maar plantjes eet en dat proef je.’ Wat proef je dan? ‘De smaak is een beetje zilt en de structuur is iets stug, heel bijzonder. Ik maak er stamppotjes van of soep.’ Ook met zeekraal werkt hij graag. ‘Dat pluk ik hier zo aan de andere kant van de dijk. Het is alsof je de zee proeft.’ Veel tijd om het waddengebied te verkennen heeft hij helaas niet. ‘We zijn zes dagen per week open, dus vrije tijd is schaars.'

S VAN DER WEL

Onzichtbare Wadden

WADDENmagazine

WADDENmagazine, december 2018, nummer 4. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824

Na de winter staan onder invloed van zonlicht microscopisch kleine algen aan de basis van het voedselweb. In het eerste nummer van het nieuwe jaar maken we het onzichtbare zichtbaar.

Hoofdredactie: Hans Revier Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Frank Petersen, Jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner, Jantina Oosterhoff Vormgeving: Très Melis Correcties: Sijka Rispens Druk: Pijper Media, Groningen Advertenties: A2 Acquisitie & Advies Tel. 023-5260405 E-mail: ron.degraaf@xs4all.nl Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie. Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting. Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar. Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging. Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op. Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

www. wadden vereniging .nl

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar

www.waddenvereniging.nl WADDENmagazine 4-2018 47

Vlinders in je buik zodra je de boot afstapt. Groeiende liefde bij elk nieuw paadje dat je ontdekt, bij elke schelp die je vindt en elke keer dat je tot je enkels in het slik staat. De tijd lijkt te verdwijnen… Wil je dit gevoel voor altijd vasthouden?

Ga dan vandaag nog naar ikbenopdewadden.nl en zeg ‘Ja, ik wil!’ tegen de Wadden!

19200153_Waddenvereniging_BeetjeVerliefd_Adv_Zonsonder_200x240.indd 1

07-11-18 16:08