WADDEN magazine juni 2020 - Jaargang 55 by Waddenvereniging

WADDEN PRIJS: â&#x201A;¬ 2,50 JAARGANG 55, JUNI 2020

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

Ode aan de verbeelding

Foto's met de wow-factor 6 tips voor betere waddenbeelden

Bloeiende kwelders Deze planten leven op het randje

De smaak van de Wadden Frisse zuivel van zeeklei

Met voordeel schenken aan de g in ig n e r e v n e dd a W

Ja, ik wil: de Waddenvereniging structureel steunen met een gift het waddengebied beschermen en behouden gebruikmaken van belastingvoordeel

Schenken met belastingvoordeel

Hoe werkt het?

Samen met u zetten we ons in voor het beschermen en behouden van het waddengebied. U kunt hier op een slimme manier aan bijdragen door te schenken met belastingvoordeel. Dat kan door uw schenking vast te leggen als periodieke gift. Als periodiek schenker kunt u uw bijdrage namelijk aftrekken van de inkomstenbelasting.

• de gift wordt voor 5 jaar of langer vastgelegd • de gift bedraagt € 50 of meer per jaar • de gift bestaat elk jaar uit hetzelfde bedrag

Informatie en aanmelden Kijk op waddenvereniging.nl/periodiekschenken voor meer informatie en aanmelding.

3629_Waddenvereniging_Adv_VoordeelSchenken_220x129.indd 1

Kom in actie voor de Wadden De Wadden zijn ruig en prachtig, maar tegelijkertijd ook kwetsbaar. Ze verdienen bescherming. Vind jij dat ook? En durf jij je nek uit te steken voor het mooiste natuurgebied van Nederland? Kom dan in actie! Dat kun je doen door zelf een sponsoractie te starten voor de Waddenvereniging of door te doneren aan iemand anders die in actie komt. Doe je ook mee?

www.voordewadden.nl

07-02-20 13:46

INHOUD De kracht van verbeelding

Onwezenlijk Lege veerboten tijdens de meivakantie, het excursieprogramma van de Waddenvereniging volledig geschrapt, een WADDENmagazine dat we vanachter de keukentafel of vanuit de zolderkamer maken. Het zijn onwezenlijke tijden. Toen het covid-19-virus nog alleen bij vleermuizen voorkwam, hadden we voor dit nummer al het thema ‘verbeelding’ bedacht, niet wetende dat we dat in deze tijd zo nodig zouden hebben. Daarom laten we via de boswachters in het waddengebied zien hoe het de waddennatuur in coronatijden vergaat. En geven we tips om de Wadden vanuit de luie stoel in de huiskamer te beleven. Mochten aan het eind van deze zomer de beperkingen zijn opgeheven, dan hoop ik dat u wat heeft aan de uitgebreide fototips van onze huisfotografen. Misschien fotografeert u dan wel de bijzondere structuren op het strand. Die wisten in ieder geval mijn verbeelding te prikkelen. Ook langs de kust zijn plekken te vinden waar de verbeelding van kunstenaars vormgaf aan bijzondere landschapskunst. In het dieren- en plantenrijk vinden we tal van voorbeelden van je anders voordoen dan je bent. Deze verbeelding is vaak pure noodzaak in de strijd om het bestaan. Ondanks de intelligent lockdown ging de beleidsontwikkeling rond de Waddenzee stug door. We praten u bij over de laatste stand van zaken. Wat de toekomst ons ook brengen zal, ik hoop dat we binnenkort weer samen kunnen genieten van een ongerepte Waddenzee. Blijf gezond en let een beetje op elkaar. Hans Revier Hoofdredacteur

IN DIT NUMMER

RUBRIEKEN

04 Foto’s met de wow-factor Maak zelf de beste waddenbeelden met de tips van onze huisfotografen

16 Column Lutz Jacobi ‘De verbeelding brengt mens en natuur dicht bij elkaar’

12 Natuur in coronatijd Het is stil op de Wadden: de natuur fleurt ervan op 17 Waddenshoppen Nieuwe poncho’s, T-shirts en meer 20 Zinsbegoocheling Water en wind vormen magische zandstructuren 27 Signaaltaal Dieren geven elkaar signalen via gedrag, kleur en uitdossingen. Wat snapt de wetenschap ervan? 34 Uitgepraat De Waddenvereniging is teleurgesteld over de gebiedsagenda Wadden 2050 36 Iconen op de dijk Een reis langs 4 kunstwerken

18 De smaak van de Wadden Frisse zuivel van zware klei 23 Wad4U Dieren die je foppen! 32 Uit de vereniging Nieuws en updates uit het hart van de Waddenvereniging 40 Ledenraad Nieuws en berichten 42 Waddenleven Plantenpracht op de kwelder 44 Geniet Wad Boeken, kunst, eten, apps, websites en meer 46 Voor de Wadden Anke Bijlsma gelooft heilig in de kracht van cultuur 47 Colofon

FOTO GROOT: STRUCTUREN OP HET STRAND VAN TERSCHELLING, HENK POSTMA FOTO'S KLEIN: MARCEL VAN KAMMEN, HENK POSTMA, MERLIJN TORENSMA

WADDENmagazine 2-2020 3

ACTIEF

6 tips voor

betere natuurbeelden

Foto's met de wow-factor

Marcel van Kammen De foto’s van vogelaar Marcel van Kammen weten altijd precies het juiste moment te vangen. Neem deze visdiefjes. Het visdiefvrouwtje op de paal heeft besloten in te gaan op de versierpoging van het mannetje in de lucht. Het visje dat hij cadeau doet, is nog nét niet in haar bek verdwenen. ‘Als je een vogel wil fotograferen, moet je eerst zijn gedrag een beetje kennen. Het begint met observeren’, vertelt Van Kammen. ‘Zolang ik mij kan herinneren, ga ik al achter de vogeltjes aan.’ Houd je ook van vogels fotograferen? Met deze 3 tips van Marcel van Kammen lukt dat zeker. 4

Natuur fotograferen doe je het beste in je eentje. Ideaal dus in een anderhalvemetersamenleving. Onze huisfotografen Marcel van Kammen en Henk Postma geven ieder 3 tips voor nog betere foto’s. Foto gelukt? Doe dan mee aan onze fotowedstrijd. TEKST: JOJANNEKE DRIJVER

1 Maak veel fouten Huh, fouten maken? Ja, zegt Marcel van Kammen. ‘Fotograferen moet heel vaak fout gaan. Daar leer je van. Doordat je het steeds op andere manieren probeert te doen, kom je op verrassende ideeën en daardoor ontstaan de beste foto’s.’ Zo ontdekte Van Kammen dat je met een groothoeklens - waarmee je normaal gesproken landschappen fotografeert - ook hele bijzondere close-upfoto’s kunt maken van vogels. ‘Ik ontdekte dat, toen er toevallig vlak voor mij ineens een eend voorbij kwam lopen en ik geen tijd had om van lens te wisselen.’ Een nadeel van een groothoeklens is dat je onderwerp heel dichtbij je camera

moet zijn om deze beeldvullend te krijgen. ‘Dan lag ik twee uur te wachten tot er een ooievaar voorbij zou komen lopen, maar dat gebeurde natuurlijk niet.’ Zo kwam hij al doormodderend op de draadloze afstandsbediening. ‘Je zet je camera neer op een plek waar een vogel kan gaan zitten, je bepaalt een mooie compositie en wacht dan 30 meter verderop tot het moment dat zo’n vogel precies goed zit. Dan druk je op de knop.’ Niet moeilijk, wel tijdrovend. Deze tureluur liet zich pas na twee weken fotograferen. De meeste mensen zouden tureluurs worden van zo lang wachten.

‘Vlakbij het dorpje Lutjegast in Groningen vond ik een klein natuurgebied met enkele weidevogels. Er waren slechts twee hekken, die dus veelvuldig als uitkijkplek werden gekozen door deze tureluur.’ NIKON D700, 22MM, DIAFRAGMA F18, SLUITERTIJD 1/320 SECONDE, ISO 400.

Van Kammen: ‘Bij het haventje van Breezanddijk zag ik het visdiefvrouwtje roepen op deze paal, dus ik heb het vrouwtje net zolang in de gaten gehouden tot het mannetje met het visje kwam aanvliegen en deze aan het vrouwtje aanbood.’ NIKON D700, 500MM MET 1.4 TELECONVERTOR, DIAFRAGMA F7.1, SLUITERTIJD 1/800 SECONDE BIJ ISO 500.

WADDENmagazine 2-2020 5

ACTIEF ‘Op de foto zie je een zwerm bonte strandlopers die zich verzamelt op een hoogwatervluchtplaats bij Griend in de Waddenzee. Door een lager standpunt in te nemen komen de vogels ‘los’ van de achtergrond en krijg je meer diepte in het beeld.’ NIKON D4, 500MM, DIAFRAGMA F8.0, SLUITERTIJD 1/1250 SECONDE, ISO 640.

2 Begin met een zwerm vogels Zwermen vogels boven het wad, dat is genieten. En goed nieuws, het is ook de meest toegankelijke manier om vogels te fotograferen. Je hebt er geen hele grote of dure telelens voor nodig en je hoeft ook niet precies hun gedrag te kennen. Van Kammen: ‘Groepen vogels verzamelen zich vaak op hoogwatervluchtplaatsen. Als je zo’n plek hebt ontdekt, moet je eigenlijk al anderhalf uur voordat 6

het hoogwater wordt in de buurt gaan zitten. Op die manier zien ze jou niet meer als gevaar als ze naar die plek toe komen en verstoor je niet de rust die ze zo hard nodig hebben.’ Bij Zwarte Haan en Westhoek vind je zulke vluchtplaatsen vlak bij de zeedijk. ‘Dichterbij hoeft niet, want voor mooie vormen in de lucht is het juist mooi om wat meer afstand te houden.’

3 Kies een originele compositie

Vogels op een paal of hek in het landschap zijn een geliefd onderwerp voor veel fotografen. Maar hoe maak je nu een originele foto? Dit is in ieder geval wat je volgens Van Kammen niet wilt: een vogel tegen een strakblauwe lucht gefotografeerd. Te simpel en saai. ‘Kies een mooie verweerde paal uit en kijk naar de achtergrond. Misschien is het weiland wel heel mooi begroeid met gele bloemetjes of kun je juist een spannend kleurverschil creëren door een gedeelte boven en onder de horizon te laten zien.’ Speel ook met het licht. ‘Vroeg in de ochtend kun je het beste vogels fotograferen, dan zijn ze actief. Fotografeer met de zon in de rug of juist tegen de zon in voor prachtige silhouetten.’

A ‘Door het zonlicht in de rug en de bloemrijke achtergrond werd dit een kleurrijke foto. Door een laag diafragmagetal te kiezen, krijg je een rustige, onscherpe achtergrond en door de geopende snavel van de roepende grutto ontstaat er toch enigszins dynamiek in de foto.’ c

NIKON D4, 500MM MET 1.4 TELECONVERTER, DIAFRAGMA F6.3, SLUITERTIJD 1/1600 SECONDE, ISO 1600.

b ‘Door deze foto tegen het licht van de opkomende zon in te maken, wordt de nevel die over het land en de slootjes hangt veel duidelijker zichtbaar en krijg je een andere sfeer dan wanneer je dit met de zon in de rug doet.’ NIKON D4, 500MM MET 1.4 TELECONVERTER, DIAFRAGMA F9.0, SLUITERTIJD 1/4000 SECONDE, ISO 500.

c ‘Door het lage standpunt in te nemen kom je meer in de leefwereld van de grutto en krijg je vaak een rustiger achtergrond plus dieptewerking in de foto.’ NIKON D700, 500MM MET 1.4 TELECONVERTER, DIAFRAGMA F7.1, SLUITERTIJD 1/400 SECONDE, ISO 500.

WADDENmagazine 2-2020 7

ACTIEF

‘s Ochtends vroeg, een half uur na zonsopkomst. ‘De zon probeert door de zeedampen heen te komen. De palen van het scherm bij Moddergat verdwijnen in de mist. Daar ergens moet de horizon liggen.’ NIKON Z7, 24MM, DIAFRAGMA F16, SLUITERTIJD 1/250 SECONDE, ISO 320.

Henk Postma Henk Postma is een echte waddenfotograaf. De liefde voor de Wadden zit diep. ‘Als driejarig jongetje ging ik al mee naar Vlieland en Terschelling. Later werd ik wadloopgids. Het waddengebied ken ik nu door en door. Waar ik ook kom, mijn camera gaat altijd mee. Mijn vrouw zegt wel eens dat ik normaal moet genieten in plaats van altijd door een kadertje te kijken. Ik kan alleen de uitdaging niet weerstaan om die perfecte foto te maken.’ Herken je dit? Lees de 3 tips van Postma voor nog mooiere landschapsfoto’s! 8

1vanPakhetdelandschap kern ‘Ik vind het een uitdaging om juist dat te fotograferen in een landschap wat het onderscheidt van andere gebieden.’ In het waddengebied heeft Postma een aantal favorieten. ‘Ik betrap mijzelf erop dat ik toch altijd weer de slingerende prielen, slenken en geultjes op de kwelder op de foto zet.’ De uitdaging is om binnen zo’n onderwerp te blijven variëren. ‘Vanmorgen was ik er even op uit en was het nog een beetje mistig boven het wad. Ik zag heel veel ruimte, lucht en een rijtje paaltjes.

Er was eigenlijk niet veel te zien, maar die verstilling kan juist ook heel mooi zijn. Ik heb dat in beeld gebracht door heel veel ruimte te fotograferen en weinig onderwerp.’ Fotograferen is dus niet alleen in beeld brengen wat je ziet, maar ook wat het landschap met je doet, een gevoel overbrengen. ‘In fotografie kan ik helemaal opgaan. Het is een vreemde combinatie van rust en euforie. Voordat ik het weet is de dag voorbij.’

Fotograferen met een drone

2 Creëer de suggestie van beweging ‘Hét kenmerk van het waddengebied is dat het er zo dynamisch is. Het verandert er elk half uur. Die voortdurende beweging wil ik in beeld brengen.’ Het creëren van een suggestie van beweging is best een hele kunst, maar met je sluitertijd kun je hiermee spelen. ‘Door een lagere sluitertijd te kiezen, zie je wuivend riet of stromend water. Ik vind het ook mooi om er een creatieve draai aan te geven en met onscherpte de beweging van

vogelzwermen boven het wad te benadrukken.’ Juist doordat het waddengebied zo dynamisch is, laat het zich niet altijd makkelijk fotograferen. ‘De natuur is grillig, dat moet je accepteren. Het ene moment staat je onderwerp perfect in het licht en klopt je compositie, dan is het weer voorbij. Van tevoren is nooit zeker of het slaagt. Als het wel lukt, is dat een klein geluksmomentje.’

Steeds meer natuurfotografen ontdekken welke mooie luchtbeelden je kunt maken met een drone, maar boven het wad is vliegen met een drone niet toegestaan. Drones maken geluid en kunnen dieren verstoren. Als vogels opvliegen of zeehonden hun kop opsteken ben je te dichtbij. Om mensen bewust te maken is er een digitale flyer ontwikkeld. Ga naar waddenvereniging.nl/dronefotografie voor meer informatie.

‘Door mijn camera met een lange sluitertijd mee te bewegen in de richting van deze opvliegende eenden bij Holwerd, ontstond er een bewegingsonscherpte die mooi de beweging van de eenden accentueerde.’ NIKON D200, 200MM, DIAFRAGMA F14, SLUITERTIJD 1/8 SECONDE, ISO 250.

WADDENmagazine 2-2020 9

ACTIEF

3 Ontdek de lijnen

in het landschap

‘Dreigende luchten op de horizon, maar ineens komt de zon tussen de wolken door. De kwelder met zijn frisse, groene kleuren en kronkelige slenkjes spatten eruit. Met een supergroothoek een landschap in staand formaat.’ FUJI X-PRO2, 12MM, DIAFRAGMA F7.1, SLUITERTIJD 1/400 SECONDE, ISO 320.

Ja, het landschap zit vol met lijnen: rechte lijnen, diagonalen, gebogen lijnen. Postma: ‘Die maken je foto interessant.’ Bedenk hoe je die lijnen in beeld gaat brengen. ‘Zijn er mooie lijnen in het landschap, maar een grijze lucht? Leg dan je horizon op 1/3 van boven. Zie je hele mooie wolken? Dan zet je juist de horizon laag in beeld. Dat zijn de basisregels.’ Een uitgestrekt landschap, zoals het waddengebied, vraagt meestal om een liggend formaat foto, ook wel landscape genoemd. Hiermee benadruk je de weidsheid van je omgeving. Er zijn altijd uitzonderingen. ‘Met een staande foto leg je juist nadruk op mooie verticale lijnen in beeld.’ Er is maar een kapitale fout die je kunt maken: ‘Een scheve horizon is not done. Dat staat als een paal boven water.’

A ‘Stuivend zand heeft het helmgras bijna bedwongen. Door in te zoomen leg ik de nadruk op de halmen die nog net boven het zand uit weten te priemen en meebuigen in de straffe wind.’ NIKON D300, 120MM, DIAFRAGMA F10, SLUITERTIJD 1/400 SECONDE, ISO 200.

b ‘Een strakke horizontale lijn met de grillige palen van het scherm bij Moddergat. In dat decor ontwikkelde zich in korte tijd een enorme buienwolk die van zee naderde. Ik had een supergroothoeklens nodig om dit helemaal in beeld te brengen.’ FUJI X-E2, 12MM, DIAFRAGMA F11, SLUITERTIJD 1/400 SECONDE, ISO 250.

fotografieworkshop.

WERELDS FOTOGRAFEREN IN MODDERGAT Henk Postma deelt op 1 oktober tips voor de perfecte waddenfoto op zijn favoriete locatie: het wad bij Moddergat. ‘Je vindt hier alles wat het waddengebied zo bijzonder maakt, zonder dat je daarvoor grote afstanden hoeft af te leggen.’ Op het meest fotogenieke moment van de dag de schemering - ga je zelf ook aan de slag. Alle foto’s worden na afloop besproken. Deelname kost € 65,- per persoon. Leden van de Waddenvereniging krijgen 20% korting. Meer informatie en inschrijven via: waddenvereniging.nl/agenda. Wij volgen de richtlijnen van het RIVM. Bij annulering door corona ontvangt u uw betaling retour.

DEEL JE NATUURMOMENTEN! Enthousiast geworden? Doe mee aan de fotowedstrijd! De eerste tien inzenders feedback van Marcel van Kammen en Henk Postma op hun foto's. De mooiste foto’s maken bovendien kans op prachtige prijzen: deelname aan een fotoworkshop in het waddengebied, jouw foto op hoge kwaliteit afgedrukt of een van de vijf exemplaren van het boek Het Wad te Voet van Henk Postma.

DIT ZIJN DE THEMA’S: •V ogels in je eigen omgeving Om vogels te fotograferen hoef je niet ver van huis. Je vindt ze ook in je eigen tuin, op je balkon of in het park in de buurt. Wie komt met de meest originele compositie en pakt precies het goede natuurmoment? Doe je best. • Lijnen in het landschap Of het nu diagonalen of kronkellijnen zijn, een close-up of totaalbeeld,

foto wedstrijd

liggend of juist staand: verras ons met het lijnenspel in jouw landschapsfoto. Op waddenvereniging.nl/fotowedstrijd zie je hoe je je foto in kunt sturen en vind je de wedstrijdvoorwaarden. Veel succes! Let op: ga je naar buiten? Doe dat dan wel verstandig. Check op rivm.nl het laatste nieuws en richtlijnen. De maatregelen rondom corona kunnen dagelijks veranderen. WADDENmagazine 2-2020 1-2020 11

MARCEL VAN KAMMEN

Waddennatuur in coronatijd

Opgefleurd

Het waddengebied is voor velen van ons tijdelijk onbereikbaar. Maar niet getreurd: zijn schoonheid is nog altijd te bewonderen. Virtueel. Onder meer via de geluksvogels die er werken. En zij weten: de natuur is wakkerder dan ooit. TEKST: CARLIEN BOOTSMA 12

ACHTERGROND MARCEL VAN KAMMEN

Dieren laten zich meer zien, zijn minder schuw

vogels zag, ziet hij ze tegenwoorHet is voor Texel absoluut geen dig over de gehele strandvlakte: alledaagse vogel: de visarend. ‘Groepjes van zo’n 200 à 300 drieSpanwijdte: zo’n 1 meter 70. Bioteenstrandlopers. Scholeksters, loog Pierre Bonnet, werkzaam bij grote groepen meeuwen, ganzen.’ Het Ecomare, liep met zijn vrouw in het is volgens de bioloog het onbetwiste duinpark bij de zeehondenopvang, gevolg van de maatregelen. ‘Het kan geen toen het beest vlak over hun hoofden Visarend toeval zijn.’ scheerde. ‘Ik was in extase!’, zegt Bonnet. Bonnet zwemt veel in zee. Het valt hem op hoe de ‘Hij kwam zo dichtbij. Ik had hem bij wijze van zeehonden nu nog nieuwsgieriger lijken. Ze zwemmen langer spreken een visje kunnen voeren.’ En dat was niet alles: het met hem mee. Datzelfde geldt voor aalscholvers. Die maken dier vloog nog een keer terug, alsof het wilde bekijken wat zelfs gebruik van zijn zwembewegingen om vis te vangen. dit voor rare rechtopstaande dieren waren. Want er lopen ‘Meestal liggen hier aardig wat bootjes. Zijn er veel fietsers. sinds de coronamaatregelen veel minder mensen rond op Dat is de dieren waarschijnlijk te druk. Nu blijven ze bij ons Texel. Bonnet ziet het bij de natuur over het hele eiland: er zwemmen. En dat is grappig om te zien.’ is rust gekomen. Dieren laten zich meer zien. Ze zijn over het algemeen minder schuw. ‘Dat komt omdat de druk op de ‘We kunnen er kort over zijn’, zegt ook Anke Bruin-Kommerij, boswachter bij Staatsbosbeheer op Vlieland, ‘de natuur gebieden veel minder groot is’, denkt de bioloog. vaart er wel bij.’ Ze houdt sinds de maatregelen een blog Bonnet is nergens gelukkiger dan in de natuur. Al is die luxe bij waarop ze mensen thuis op de hoogte houdt van al het lang niet voor iedereen weggelegd. Gelukkig zijn er initiaeilandschoon (zie kader). En ze vlogt voor Omrop Fryslân. tieven om de thuisblijvers toch van de schoonheid van het ‘Want’, zegt ze, ‘als jullie niet naar Vlieland kunnen komen, waddengebied te voorzien. Webcams bijvoorbeeld. Of de dan breng ik Vlieland naar jullie.’ De boswachter doet ook mogelijkheid om met Google Street View op het onbewoonverzoeknummers en plaatst regelmatig foto’s op Instagram. de vogeleiland Griend te kijken. Liefst 19 bijzondere natuur‘Als je een bepaalde plek graag gefotografeerd wilt hebben, gebieden zijn met Street View virtueel te bezoeken. Een ander voorbeeld is het thuisfilmweekend, georganiseerd dan doe ik dat.’ door Podium Vlieland, Roots magazine en de Waddenvereniging. Een festival voor iedereen die het waddengebied mist. Toerisme is de kurk Speelfilms en documentaires over het waddengebied en Natuurkampeerterrein De Lange Paal op Vlieland blijft voor allemaal gratis te bekijken. Daarnaast delen verschillende het eerst sinds zo’n 65 jaar gesloten. ‘En dat is best raar’, wadgidsen en boswachters wat ze zien op diverse blogs en zegt boswachter Bruin-Kommerij, ‘om vaste gasten, die er op hun Instagram (zie kader ‘Wadden vanuit huis’). al jaren ieder voorjaar staan te moeten missen.’ Alles was tot in de puntjes voorbereid. Toch blijft het kampeerterrein voorlopig dicht. En ook de vogelkijkhutten zijn gesloten. Er Zeehonden zwemmen mee zijn geen excursies door de Kroon’s Polders. ‘En daardoor is Een ding is Bonnet duidelijk: dat de toeristenstroom naar er nog betere broedgelegenheid’, zegt ze. De excursie is norde eilanden zo goed als stilligt, heeft gevolgen. Waar de maal gesproken maar een keer per week, met slechts twinbioloog voorheen alleen op de zuidelijke zandplaat van Texel tig mensen. Toch ziet ze verschil: ‘Het is triest en dubbel. - waar doorgaans weinig mensen komen - grote groepen > WADDENmagazine 2-2020 13

ACHTERGROND Aan de ene kant bijzonder om het eiland zo rustig mee te maken, maar we missen onze gasten, en niet alleen om de centen. Ze horen er gewoon bij.’ Toerisme is de kurk waar de eilander economie op drijft. Het gebied wordt niet alleen door veel bezoekers gemist, ondernemers missen hun gasten net zo goed. De eilander burgemeesters riepen op om de eilanden niet te bezoeken. Alles om de oudere en kwetsbare bewoners te beschermen. VVV Ameland deed, toen de maatregelen ingevoerd werden, niets anders dan annuleren, omboeken en schipperen. De maand maart leverde ‘Ik zie dingen, daardoor een negatieve omzet op, schrijft die ik nog nooit directeur Cinto Prosperi in een ingezoneerder heb gezien’ den brief op de website van Persbureau Ameland. ‘Is dat erg? Nee, door onze gasten goed te informeren en waar mogelijk extra tegemoet te komen, bouwen we aan de toeristische economie waar dit eiland op draait. Want we weten niet hoelang deze situatie duurt, maar er komt een tijd na corona.’

Opvallend stil

Bijzondere kans voor de natuur Cynthia Borras van Natuurmonumenten is werkzaam op Schiermonnikoog. Zij vindt het nog te vroeg om conclusies te kunnen trekken. Er is pas met zekerheid iets over te

MARCEL VAN KAMMEN

CYNTHIA BORRAS/ NATUURMONUMENTEN

Dat de toeristenstroom uitblijft heeft ook gevolgen op zee. ‘Het is misschien wel zo’n tien jaar geleden

dat het zo stil was op het wad in dit jaargetijde’, zegt wadloopgids en schipper Arjen Dijkstra. Hij is werkzaam op de MS Krukel, een van de vier inspectie- en onderzoeksschepen van de Waddenunit van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Hij is met zijn collega’s verantwoordelijk voor natuur- en visserijbeheer op de Waddenzee en een stukje van de Noordzeekustzone. De stilte valt op. Tijdens de nachten op het wad, maar met name toen hij laatst de nacht op Engelsmanplaat doorbracht. ‘Normaal gesproken horen we, zodra de veerboten stoppen met varen, het motorgeluid van watertaxi’s. Nu bijna niet meer. Sinds corona is het echt opvallend stil.’ Dijkstra zegt dat het ook scheelt dat defensie op het moment minder in het gebied vliegt. Al weet hij niet zeker of dat corona-gerelateerd is. Met de hernieuwde rust lijken met name vogels rustiger geworden, ook naar de mensen toe die wel op het wad zijn. ‘Alleen de mensen die hier echt iets te zoeken hebben varen nog: visserslui bijvoorbeeld. Al varen die nu ook minder uit.’

Lepelaar

Drieteenstrandlopers

zeggen als de vogeltellingen gedaan zijn. En die tellingen zijn pas klaar na het broedseizoen, dat loopt van 16 april tot 16 juli. Natuurlijk is het aanzienlijk rustiger op Schiermonnikoog. Het is veel stiller. Normaal gesproken hoort ze het brommende motorgeluid van garnalenvissers als ze in de duinen loopt. Dat hoort ze nu niet zo veel meer. ‘En in de diepe vaargeul liggen grote schepen voor anker. Dat was tijdens de economische crisis in 2008 ook zo.’ Ze zegt: ‘Er is minder te vervoeren, en in de geul voor anker is nog altijd voordeliger dan havengeld betalen. Het mag volgens de regels.’ En wat de vogels betreft: richting de kwelders ziet ze meer vogels. ‘Maar dat is denk ik vooral omdat ik alleen ben. Ik kom als eerste dat schelpenpad af. Er is minder verstoring.’ Ook bij de vogelkijkhut bij de Westerplas ziet Borras meer vogels. ‘De lepelaars zijn nu hun nesten aan het bouwen en komen met takken in hun bek overvliegen.’ Opvallend is wel dat lepelaarnesten dichter bij de vogelkijkhut worden gebouwd. ‘Is dat omdat er minder mensen komen kijken? Of heeft het een andere reden? Het is weliswaar voor het eerst dat dit gebeurt, maar wat de oorzaak ervan is, is niet met zekerheid te zeggen.’ Borras wist het meteen toen de burgemeester van Schiermonnikoog, Ineke van Gent, opriep om niet naar de eilanden te komen: dit is een kans voor de natuur. Wat doet deze rust voor de broedvogels in het gebied? Kun je verwachten dat de dieren snel reageren? Misschien wel. ‘We konden deze kans niet ongebruikt voorbij laten gaan’, zegt ze. En dus worden er druk vogels geteld om te kijken wat het effect is van de plotselinge rust. En wat dan? Wat als blijkt dat de nieuwe situatie positieve gevolgen heeft voor de vogelstand? ‘Dan zullen we maatregelen moeten nemen.’ Borras: ‘Voorheen was het altijd speculeren: wat als we het hele gebied afsluiten? Maar dat veroorzaakte veel ophef in het dorp. Daarnaast konden we niet bewijzen dat het afsluiten van natuurgebieden effect zou hebben.’ En nu is dat op een organische manier toch gebeurd.

Helder zicht De Texelse bioloog Bonnet is opgetogen over de bijzondere verschijnselen in de Texelse natuur. Hij kan vanaf Texel zo’n beetje tot Groningen kijken, zegt hij. De lucht is zienderogen opgeklaard. ‘Maar dat zal wel weer voorbij zijn als iedereen straks weer gaat reizen.’ Hoewel de natuur op het moment voordeel heeft bij de maatregelen, is hij onzeker over wat de toekomst brengt: ‘Als de economie inzakt, blijft er

waarschijnlijk uiteindelijk ook minder geld over voor natuur.’ Voor nu kijkt hij zijn ogen uit: ‘Ik heb dingen gezien, die ik nog nooit eerder heb gezien.’ Van Texelaars hoort hij dat deze periode ze doet denken aan hoe de natuur op het eiland vroeger was. Een natuur die door de toenemende drukte steeds meer in de verdrukking is gekomen. ‘Niemand zegt dat het genoeg is. Al zijn er mensen die vinden dat de groei nu wel eens mag stabiliseren.’ We zien wat deze rust voor de natuur betekent. ‘En naar die groei mogen ‘We missen onze we best eens kritisch kijken.’ Natuurlijk: hij is ook gek op de eilandgasten, die veel- gasten, en niet alleen al in natuur geïnteresseerd zijn. ‘Ik ben om de centen.’ een bevoorrecht mens dat ik op dit mooie eiland mag wonen en ik ga niemand dit gebied ontzeggen.’ Hij hoopt alleen dat er wijs mee wordt omgegaan, zodat we er ook tot in lengte van dagen van kunnen blijven genieten.

WADDEN vanuit huis Veel van ons missen de zee en de eilanden. Maar niet getreurd, er zijn manieren om het wad vanuit huis te beleven. • Op waddenvereniging.nl/wadden-thuis staat een overzicht van de beste apps, podcasts en de verschillende mogelijkheden om het waddengebied te bezoeken. Op deze webpagina staan ook prachtige timelapses van journalist Remco de Vries en en het thuisfilmweekend van Podium Vlieland, Roots magazine en de Waddenvereniging. • In het bijzonder fan van Vlieland? Boswachter Anke Bruin is te volgen op Instagram. En als je een bijzondere plek op het eiland mist, dan gaat ze er met liefde heen om het te fotograferen. www.instagram.com/anke_vlie/. •C ynthia Borras van Natuurmonumenten deelt de mooiste plekjes van Schiermonnikoog. Ze probeert zo veel mogelijk op Facebook te plaatsen over de natuur, zodat iedereen op afstand mee kan kijken: facebook.com/NatuuropSchier/. •O ok leuk: op twitter plaatst Rijkswaterstaat luchtbeelden van het wad. twitter.com/RWS_NN.

WADDENmagazine 2-2020 15

COLUMN

MERLIJN TORENSMA

Lutz Jacobi

Als geboren Friezin en kleurrijk Tweede Kamerlid had ze al oog voor de Wadden. En nu staat ze als directeur aan het roer van de Waddenvereniging. In deze column deelt ze haar mening, belevenissen en ervaringen. VERBEELDING VERBINDT

Bij de Waddenvereniging zijn onze medewerkers heel creatief om de wadHet thema van dit WADDENmagazine denbeleving virtueel te verbeelden. Ga is VERBEELDING. Als nuchtere Friezin ben ik niet groot geworden met een po- maar eens naar de site van de Waddenvereniging, daar stikt het van de sitieve beleving van verbeelding. Als ik aan tafel mijn fantasie eens wat de vrije waddenbeleving. Uiteindelijk niet echt, maar het helpt voor ontspanning en loop liet, kreeg ik al snel ‘wat verbeeld een positief gevoel. Met wat fantasie je je wel niet’ te horen. Gewoon realist ruik je het wad en ben je er echt! De zijn en met beide voeten op de grond verbeelding brengt mens en natuur op blijven, dat was de norm. Verbeelding deze manier dicht bij elkaar. was voor kunstenaars, vonden mijn ouders. In mijn verbeelding gaan we Gelukkig hebben ze mij mijn speelsheid en verDe verbeelding na deze viruscrisis anders beeldingskracht niet brengt mens met elkaar leven en gaan de ecologie veel meer kunnen ontnemen. Veren natuur op we waarderen en respecteren. beelding kan heel erg bedeze manier We beseffen over de hele hulpzaam zijn om verder dicht bij elkaar. wereld dat we anders met te komen en troost te onze aarde moeten omgaan. geven in verdrietige omMinder vliegen, dicht bij huis vakantie standigheden. Juist in deze tijd, waarin vieren. Stoppen met intensieve veeeen virus onze hele samenleving ontrehouderij. Streekproducten eten. Minder gelt, helpt verbeelding ons door de crisis te komen. Al meer dan veertig dagen consumeren, minder CO2 uitstoten. In mijn verbeelding veranderen we nu echt mag ik niet meer op bezoek bij mijn naar een groene en duurzame samenleoude, blinde moeder. We bellen nu elke ving. De Wadden worden als werelderfdag een half uur en in onze verbeelding goed met rust gelaten en floreren als zijn we bij elkaar op bezoek. Dat sprenooit tevoren. ken we zo uit en doen alsof… Dit helpt haar om de tijd door te komen. Het zou zo maar kunnen!

MERLIJN TORENSMA

WIJS MET DE WADDENZEE KOOP WADDENPRODUCTEN EN STEUN DE WADDENVERENIGING!

Jubileum T-shirt

Met dit retro T-shirt vieren we dat de Waddenzee sinds 2009 als natuurgebied op de UNESCO Werelderfgoedlijst staat. Gemaakt in Europa van gerecycled en biologisch katoen, dus 100% natuurlijke vezels. VOLWASSENEN: • LEDENPRIJS: € 39,95 • PRIJS: € 49,95

WIJS sweater

Iedereen Wijs met de Waddenzee met deze retro WIJS sweater van gerecycled en biologisch katoen. Met je aankoop geef je oud textiel een tweede leven en ga je voor een Waddenzee zonder plastic soep.

KIDS: • LEDENPRIJS: € 27,95 • PRIJS: € 34,95

NIEUW!

Poncho

Na een duik in zee of een warme douche is er voor een peuter niets zo fijn dan al drogend rond te rennen in deze superzachte poncho van Palais de L’eau. Gemaakt met 25% gerecyclede spijkerbroeken, waardoor per cape 3000 liter water is bespaard! Voor kinderen van 2 tot 5 jaar. Voor baby’s vind je in onze online winkel een wikkelcape met capuchon. • LEDENPRIJS: € 39,95 • PRIJS: € 49,95

VOLWASSENEN: • LEDENPRIJS: € 59,95 • PRIJS: € 74,95

KIDS: • LEDENPRIJS: € 44,95 • PRIJS: € 55,95

NIEUW !

Strandset

Voor kleine avonturiers. Fantasierijk strandspeelgoed van Zsilt. Gemaakt in Nederland van gerecycled plastic afval van Nederlandse huishoudens. Bestel je deze producten in onze winkel, dan wordt de opbrengst besteed aan een afvalvrije kustlijn van Terschelling. Je kunt kiezen uit een strandset geschikt voor kinderen vanaf 12 maanden of 3 jaar. • LEDENPRIJS: € 22,35 • PRIJS: € 27,95

BESTEL GEMAKKELIJK EN SNEL OP WWW.WIJSMETDEWADDENZEE.NL OF VUL DE BESTELBON IN. Duurzame kwaliteitsproducten • Korting voor leden • Online bestellingen op werkdagen voor 15:00 uur besteld, dezelfde dag verzonden • Ook verkrijgbaar in verschillende winkels. Kijk voor de adressen op www.wijsmetdewaddenzee.nl • Klantenservice via 085 – 273 17 72 of webwinkel@wijsmetdewaddenzee.nl

Word lid

N DE

DE SM

AAK VA

WAD

Zuivel van zeeklei DE SMAAK VAN HET GRONINGER LAND

Eén dag meelopen op de biologisch-dynamische zuivelboerderij Waddenmax bij het Groningse Hornhuizen en de coronacrisis lijkt heel ver weg. Mieke Frijters: ‘Het is hier nu niet anders dan anders. We waren altijd al op ons eigen eilandje aan het werk.’ TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA

Het waait stevig. Boven het Lauwersmeer lijken een paar kitesurfers door de lucht te zweven. Kleine zandstormpjes trekken over de gortdroge akkers van het Groninger land. Boerenlandwegen voeren ons steeds noordelijker het vlakke landschap in. Tot we niet verder kunnen. Daar, aan een oude zomerdijk uit 1717, vind je Waddenmax. ‘Er staat hier altijd een zeebries’, zegt Ben van Tilburg. ‘Dat is lekker voor koeien. Ook bij dertig graden blijven mijn dieren gewoon doorweiden. Landinwaarts zouden ze bij dat soort temperaturen liever onder een boom liggen.’ Van Tilburg kan het weten, want hij woonde niet altijd aan zee. ‘Met mijn vader hield ik koeien bij Hagestein aan de Lek. Vanwege het project “Ruimte voor de rivier” moesten we daar weg.’ Met een grondboor trokken vader en zoon door heel Nederland op zoek naar nieuw land. Bij Hornhuizen haalde de grondboor vruchtbare zeeklei met schelpjes omhoog. Het land waar de melkkoeien nu op weiden was vroeger Waddenzee. Het werd in 1872 ingepolderd.

Enthousiaste koeien Uniek is ook de ruimte. ‘We hebben nu zoveel land, dat we gemakkelijk over konden stappen naar een biologisch-dynamische werkwijze. Die manier van werken past bij ons.’ Mieke vult aan: ‘Wij werken hier in een hele pure cirkel. Onze koeien

produceren mest, die zorgt voor het product dat groeit op het land, dat eten de koeien weer op, die geven melk en dat verwerken we tot een eindproduct.’ De koeien - een mix van Fries Holstein en Groninger Blaarkop - hebben allemaal hun hoorns nog en zijn zo veel mogelijk buiten. Een beetje indrukwekkend is het wel, als een van de koeien nogal enthousiast op ons af komt rennen. ‘Dat is Nicky, die is altijd een beetje vervelend’, zegt Ben. Nee, dan beter koe Lisa. Die laat zich uitgebreid knuffelen en op de foto zetten. ‘Mijn oudste dochter weet als geen ander kalfjes tam te krijgen. Daar hou je altijd plezier van als boer, dat ze makkelijk met je meewerken.’

‘Een vulmachine knoeit zo’ Vanaf april staat al het jongvee permanent op de kwelder. ‘Ik huur nu zo’n 30 hectare kwelder. Mijn pinken kunnen daar wel tot in november staan.’ Sinds 2012 maken koeien onderdeel uit van een kwelderherstelprogramma in Groningen. ‘Woekerende zeekweek was hier een probleem. Onze koeien eten van allerlei soorten plantjes de topjes af.’ Niet alleen zorgt dat voor meer variatie in planten en daarmee meer vogels, voor de koeien zelf is het rondlopen op een kwelder ook heel goed. ‘Doordat de grond hier wat zachter is, moeten ze flink hun spieren gebruiken. Daar worden ze sterk van.’

Dan is het tijd om te kijken in de eigen zuivelmakerij. Bens moeder Annelies zit op een krukje voor een grote metalen bak. ‘Hierin hebben we de melk een paar seconden tot 72 graden verwarmd. Dan is het voldoende gepasteuriseerd.’ Het is een prachtig, bijna ouderwets plaatje. In witte laarzen en blauwe zomerjurk worden met de hand tientallen flessen met melk gevuld. ‘Er is wel een vulmachine maar dat knoeit zo.’ De yoghurt staat al klaar en straks zal er halfvolle melk worden gemaakt. ‘Daarvoor hoeven we de volle melk alleen maar af te romen.’ De dagen erna zijn de karnemelk, kwark en kaas nog aan de beurt.

Vakantiesferen Op de boerderij werkt zo de hele familie samen. Mieke: ‘Er is een mooie balans tussen het land en de koeien. Een rijk leven zo met de familie bij elkaar. Ik kan ’s ochtends een rondje fietsen en niemand tegenkomen. De stilte en rust hier maakt dat elke dag voelt als vakantie.’ Ook wij rijden die avond in vakantiestemming terug naar huis. De fles melk die we meekregen, drinken we onderweg op. Kleine klontjes room in de eerste slokken verraden dat die niet is bewerkt. In stilte genieten we van de pure smaak van het Groninger land.

Kijk voor nog meer smaak op www.waddenvereniging.nl/smaakvandewadden 18

WAD LEKKER

DOEN! In deze tijd kunnen lokale ondernemers uw steun goed gebruiken. Daarom deze keer geen aanbieding. Waddenmax zuivelproducten kun je kopen op de boerderij. De eerste keer dat je langskomt, krijg je daar een rondleiding bij: uiteraard op anderhalve meter afstand. Ga voor meer verkooppunten naar: www.waddenmax.nl.

WADDENmagazine 2-2020 19

begoocheling

NATUUR

Na een storm of een periode met hoogwater kom je op een ongerept strand de meest wonderlijke vormen tegen. Het afstromende water laat een miniatuurrivierdelta achter, een machtige hand lijkt het harde zand in ribbels te plooien en wat hogerop ontdek je fragiele bollen en zuiltjes. Water en wind vormen zandstructuren die de verbeelding tarten. TEKST: HANS REVIER FOTOâ&#x20AC;&#x2122;S: HENK POSTMA

Soms komt de vloed zo hoog dat zeewater ook de drogere delen van het strand overstroomt. Het water verdampt en door het zout klitten de zandkorrels stevig aan elkaar vast. Zo ontstaan allerlei korstvormige structuren op het strand. Als de wind rond zoâ&#x20AC;&#x2122;n zandplaatje droog zand wegblaast, ontstaan zandzuiltjes of zandpaddenstoelen. Totdat een nieuwe storm of springvloed het > beeld weer doet vervagen. WADDENmagazine 2-2020 21

NATUUR

Zo zou de oppervlakte van een asteroĂŻde, die lichtjaren van ons verwijderd is, er uit kunnen zien. Het felle licht van een onbekende ster werpt scherpe schaduwen op de rotsachtige bodem.

begoocheling Een ruimteschip lijkt geland op een onherbergzame planeet. Zou hier leven kunnen zijn?

Zijn dit rotsen in Bryce Canyon National Park (USA), of laat de wind de fijne structuurlaagjes van het zand in de eerste duinenrij zien?

WAD4U Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.

HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: 93693 WADDENVERENIGING POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-4 SBRIEF NIEUW JEUGD LE DIGITA DE JE E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL WIL ONTVANGEN EN NOG MEER INFORMATIE? GA DAN NAAR WWW.WAD4U.NL EN MELD JE AAN! TEKST: LIDEWIJ KEMME

Sommige dieren zijn meesters in het vermommen. Andere dieren zorgen er juist voor dat ze er heel gevaarlijk uitzien zodat niemand ze durft aan te vallen. In deze WAD4U: dieren die tot de verbeelding spreken.

GEFOPT!

WIKI

Gevaar loert overal voor veel dieren in de natuur. Is een dier niet gewapend met scherpe tanden, gif of stekels en wil het niet als lekker hapje eindigen? Dan moet het zorgen niet op te vallen voor loerende ogen. Hoe? Door de kleur van zijn omgeving aan te nemen of op een ding lijken, zoals een takje of blaadje. Er zijn ook dieren die juist extra opvallen om zich te beschermen. Ze zien er gevaarlijker uit dan ze zijn, om schrik aan te jagen of hun tegenstander te verwarren. Een slimme zet is om er helemaal uit te zien als een ander dier, dat wel gevaarlijk is of niet lekker smaakt. En dan zijn er nog dieren die juist doen alsof ze zwak en zielig zijn, of zelfs dood, om hun vijand te misleiden. Maar de jager kan die tactieken ook gebruiken om zelf niet op te vallen en zijn prooi ongemerkt te besluipen. Een wolf in schaapskleren… Op de middenplaat zie je tien voorbeelden van foppende dieren.

Waar is de vis? WIKI

DE KAMELEON VAN DE ZEE

Meestal kunnen dieren hun schutkleur niet zelf veranderen. Maar er zijn ook dieren die van kleur kunnen veranderen wanneer hun dat uitkomt. De zeekat, een soort inktvis, kan dat binnen een seconde dankzij een heel speciale huid. Hij kan zelfs de tekening van zijn huid veranderen en er ook nog eens bubbels en haakjes op laten verschijnen om nog meer in zijn omgeving op te gaan. Hij doet het niet alleen voor camouflage. Hij geeft er ook signalen mee af aan soortgenoten. Het dier doet dit bewust, het is waarschijnlijk het intelligentste weekdier op onze planeet! Hij heeft nog een slimme manier om zich te verbergen: bij gevaar spuit hij een donkere inktwolk tussen zichzelf en de jager. Wil je meer weten, kijk dan op: www.waddenvereniging.nl/foppen.

Zeekat past zich aan. WADDENmagazine 2-2020 23

WAD4U JEMINEE, EEN ORCHIDEE!

Dacht je dat orchideeën alleen in tropische landen groeien? Ook in de Nederlandse natuur zijn ze te vinden. Soms zijn ze vernoemd naar de insecten die hen bestuiven, wanneer ze de bloem een bezoekje brengen. Ze hebben elk hun eigen manier om die te lokken.

De BIJENORCHIS heeft een sexy lokkertje: zijn bloemen lijken op bijen en ruiken als vrouwtjesbijen… zo lokt hij mannetjesbijen.

WIKI

Wespen hebben schimmels van rottend fruit aan hun pootjes. De nectar in het kommetje van de WESPENORCHIS gaat daarvan gisten. De wespen worden een beetje dronken en komen graag terug.

In nationaal park Lauwersmeer is een weiland met de mooie naam ‘Land van juffrouw Ali’. Hier bloeien verschillende soorten orchideeën en andere zeldzame bloemen. Over de natuur van het gebied kom je van alles te weten in Activiteitencentrum Lauwersnest. En je kunt je er uitleven in het huttenbouwbos. Meer info: www.waddenvereniging.nl/ foppen.

HENK POSTMA

WIKI

TIP

Van de diplomatenhouding van scholeksters tot de staartlengterace van boerenzwaluwen: onderling geven dieren elkaar allerlei signalen via gedrag, kleuren en lichaamsornamenten. Wetenschappers doen hun best de signalen te ontrafelen.

voor buitenstaanders

TEKST: MARCUS WERNER

-Scholekster-. De natuur zou stukken saaier zijn en veel minder interessant, zonder alle kleuren, kleurpatronen en bijzonder gevormde onderdelen van dieren en planten. Vaak geven kleuren en patronen daarmee een signaal af aan andere soorten, zoals in de

middenpaginaâ&#x20AC;&#x2122;s van dit nummer valt te lezen. In de natuur bestaat ook een ander type signalen. Die zijn bedoeld voor leden van de eigen soort en brengen boodschappen over als: ik ben sterker, eigenaar van een

territorium, ik ben een geschikte partner. Indrukwekkend vechtgedrag en intrigerende baltsrituelen zijn er het resultaat van, maar ook spectaculaire kleuren en lichaamsornamenten. Vier mooie voorbeelden. > WADDENmagazine 2-2020 27

MARCEL VAN KAMMEN

WETENSCHAP

Koeterwaals

-Scholekster-. Van diplomatenhouding tot vlindervlucht

In ontmoetingen tussen twee scholeksters op het wad is vaak de ‘diplomatenhouding’ te zien. Hierbij strekken de vogels hun lichaam en nek naar voren met de snavel schuin omhoog. De vleugelpunten steken boven het achterlijf uit, als de pandjesjassen van diplomaten. Tegelijk draaien de vogels met stramme, langzame passen om elkaar heen. Omdat op de diplomatenhouding regelmatig gevechten volgen, verbeelden scholeksters daarmee bereidheid om te vechten - een van de vogels kan zich dan nog terugtrekken, wat vaak ook gebeurt. Scholeksterparen met een territorium op het wad, hebben er belang bij om de grenzen van dat territorium te markeren. Daarmee voorkomen zij energieverslindende gevechten om indringers te verjagen. In zogeheten ‘tepiet-ceremonies’ rennen buurkoppels zij aan zij langs de gezamenlijke territoriumgrens. Druk tepietend en als opwindspeelgoed soms ineens honderdtachtig graden van richting veranderend, trekken de vogels virtuele lijnen over het wad: tot hier en niet verder. Het misschien wel het meest tot de verbeelding sprekende gedrag van scholeksters, waarmee zij een signaal lijken te geven, is de zogeheten ‘vlindervlucht’. Met diepe, langzame vleugelslagen vliegt een scholekster alléén een rondje over het territorium. Wetenschappers gissen nog steeds naar wat scholeksters hiermee overbrengen. 28

- boerenzwaluw -. Een staartlengte voorsprong Evolutiebiologen discussiëren al lang over de precieze mechanismen achter felle kleuren en ornamenten bij allerlei diersoorten. Felle kleuren vallen immers extra op voor een roofdier en een vogel die een lange staart achter zich aansleept, lijkt ook een makkelijker prooi. Een vreemde kronkel van de evolutie, die evolutiebiologen met steeds nieuwe theorieën proberen te verklaren. Naast de theorie over parasieten is er een theorie die uitgaat van een zelfversterkend effect van de vrouwtjeskeuze. Simpel gezegd: vrouwtjesvogels kiezen om te beginnen

mannetjes met een bescheiden staartlengte, die goed is voor het vliegvermogen. Omdat er gekozen wordt op staartlengte zijn mannetjes met net iets langere staarten het aantrekkelijkst. Die krijgen de meeste zoons met ook zo’n staart, die ook weer het aantrekkelijkst zijn, enzovoort. Uiteindelijk is de staartlengte zo lang dat deze het vliegen zelfs hindert. Een bewijs voor deze theorie lijkt te komen uit beroemde Zweedse experimenten met boerenzwaluwen. Net als alle zwaluwen hebben zowel mannetjes- als

WETENSCHAP

HENK POSTMA

- konijn- . Vechten om de beste plek

vrouwtjesboerenzwaluwen verlengde buitenste staartveren, bij de mannetjes zijn die duidelijk langer. De Zweedse onderzoekers trainden mannetjesboerenzwaluwen om door een windtunnel te vliegen waarin zij obstakels moesten ontwijken. Van sommige mannetjes waren de staartveren iets verkort door een stukje er tussenuit te knippen en de veerdelen terug te lijmen. Juist deze mannetjes deden het beter in de windtunnel. De natuurlijke staartveren van mannetjesboerenzwaluwen zijn dus te lang voor de beste vliegprestaties.

ADOBESTOCK

In het wild leven konijnen in uitgebreide familiegroepen in holen. De familiegroepen maken weer deel uit van een grotere groep families. De konijnenmaatschappij lijkt zo gemoedelijk, maar is dat in werkelijkheid niet. Zowel binnen de families als tussen familiegroepen heerst een strenge hiĂŤrarchie. Families bestaan meestal uit een mannetje met meerdere vrouwtjes, die elk hun eigen plaats in de rangorde hebben, en de kinderen daarvan. Alle familieleden kennen hun plek. Tussen familiegroepen zijn de verhoudingen even rigide. Het beste mannetje bezet met zijn gezin de beste plek in het terrein, de net iets minder sterke mannetjes de mindere plekken daaromheen, enzovoort. De konijnenpikorde wordt in gevechten beslist en in stand gehouden door de geurmerken die konijnen afscheiden in hun keutels en uit speciale klieren in de kin waarmee konijnen tegen voorwerpen in de buurt van het hol wrijven. Net als bij veel zoogdieren is bij konijnen geur een manier om te verbeelden wie wie is.

> WADDENmagazine 2-2020 29

MARCEL VAN KAMMEN HENK POSTMA

Jonge zilvermeeuwen hebben de eerste drie jaar een bruin verenpak

OMGEKLEED Fanatieke vogelaars zijn er op gebrand: is de vogel die ze in de kijker hebben een onvolwassen (juveniel) exemplaar, of een volwassen (adulte) vogel? Na het afwerpen van de donsveren, die kuikens in het nest hebben, ontwikkelen vogels hun eerste ‘echte’ verenpak. Bij veel vogels ziet dat eerste verenkleed er anders uit dan dat van de volwassen, geslachtsrijpe vogel. De zilvermeeuw draagt zelfs in drie opeenvolgende jaren een herkenbaar ander verenpak, dat steeds wordt ‘geruid’, voordat in het vierde levensjaar het volwassen kleed tevoorschijn komt. Omdat bij veel vogels het juveniele kleed lijkt op het adulte kleed, maar met minder uitgesproken kleuren en tekening, kan het zijn dat het juveniele kleed simpelweg een ‘gebleekte’ versie van het volwassen kleed is dat zich nog moet ontwikkelen, denken biologen. Een andere theorie is dat het juveniele kleed een signaal is, waarmee verbeeld wordt dat de onvolwassen vogel geen concurrent is om voedsel of een partner en zo minder wordt aangevallen. Amerikaanse onderzoekers vonden inderdaad dat opgezette exemplaren van de roodkeelsialia (een lijsterachtige) met het juveniele kleed minder werden aangevallen door territoriale mannetjes, maar verder is er weinig hard bewijs voor de theorie. 30

- Rosse grutto -. Kleuren maken Bij veel diersoorten verschillen mannetjes en vrouwtjes uiterlijk enorm van elkaar. Mannetjes hebben felle kleuren, kragen, kuiven, verlengde staarten en andere ‘ornamenten’, die de vrouwtjes niet hebben. Volgens evolutiebiologen ontstaan opvallende kleuren en ornamenten van (vrijwel altijd) mannetjes, omdat vrouwtjes kieskeurig zijn in welke partner zij kiezen.

Omdat vrouwtjes eieren maken, of zwanger zijn en melk geven, investeren zij het meest in de voortplanting. Daarom kunnen zij beter een ‘goede’ vader kiezen voor hun kroost dan een ‘slechte’ en de investering zo vergooien. Kleuren en ornamenten zijn een oplossing van de evolutie om de kwaliteit van het mannetje te verbeelden, is het idee. De vraag is alleen: waarin zit

de kwaliteit van zo’n mannetje precies, wat voor nuttigs geeft hij mee aan de kinderen, waardoor het vrouwtje juist hem kiest? Eén theorie is dat felle kleuren wijzen op een goed afweersysteem tegen parasieten. Ziek zijn door parasieten kost veel energie. Voor felle kleuren aanmaken in het lichaam is ook energie nodig. Felgekleurdheid is dus een ‘eerlijk’

signaal voor niet ziek zijn. De theorie lijkt op te gaan voor de rosse grutto, waarvan borst en buik in het broedseizoen diep bruinrood kleuren. Van door onderzoekers op Texel gevangen rosse grutto’s bleken exemplaren met het meest ontwikkelde ‘broedkleed’ inderdaad minder eitjes van parasieten in hun poep te hebben, wat wees op minder parasieten in hun darmen. WADDENmagazine 2-2020 31

HENK POSTMA

WETENSCHAP

de man

Uit de vereniging Nieuws, aankondigingen, speciale acties voor leden & meer activiteiten van de Waddenvereniging. Blijf ook op de hoogte via de gratis digitale nieuwsbrief. Aanmelden: www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief. TEKST: TESSA VAN BUSSEL

BEREIKBAARHEID WADDENHUIS Ook medewerkers van de Waddenvereniging werken zo veel mogelijk thuis. We zijn telefonisch bereikbaar van 09.00 tot 13.00 uur via 0517 - 493 693. Ook via social media en de mail info@waddenvereniging.nl zijn wij gewoon te bereiken.

Corona & de Wadden Op het moment dat dit nummer van het WADDENmagazine ter perse gaat, hebben we alle excursies tot 1 september geannuleerd. We weten nu nog niet wat we met de excursies en activiteiten doen die na deze datum gepland zijn. De toekomst die ooit tot op zekere hoogte voorspelbaar was, is dat niet meer. We moeten ons aanpassen en meebewegen met zowel hectiek als stilte om ons heen. De parallel met de Wadden was niet eerder zo duidelijk. Wat we wél weten is dat we vanwege de coronamaatregelen al veel Werelderfgoedexcursies, de excursies van de WEX, de

ledendagen en de jeugddag hebben moeten afzeggen. Alle deelnemers die zich hadden ingeschreven, zijn op de hoogte gebracht en hebben hun geld teruggekregen. Een aantal van hen heeft van de betaling een donatie gemaakt. Heel veel dank hiervoor! We hadden veel zin om samen met jullie het wad te verkennen, maar moeten dat nu op een andere manier doen. We delen dagelijks mooie foto’s, filmpjes, activiteiten en tips via Facebook en Instagram. Met veel van jullie hebben we via die kanalen al contact. We zouden het leuk vinden om je daar blijvend te ontmoeten!

www.instagram.com/de _waddenvereniging/ www.facebook.com/waddenvereniging/ 32

JAARVERSLAG 2019 Eind juni is het jaarverslag van de Waddenvereniging over 2019 te vinden via www. waddenvereniging.nl/jaarverslag. Hier lees je alles over de behaalde resultaten en kun je ook het financiële verslag raadplegen.

In tijden van crisis is er altijd nog de natuur. Om je hoofd leeg te maken, te ontspannen of inspiratie op te doen. Misschien dat juist op momenten als deze nog eens extra duidelijk wordt hoe hard we de waddennatuur nodig hebben. Het is hartverwarmend om te zien dat we in de laatste tijd weer mooie donaties hebben mogen ontvangen. Veel leden hebben de afgelopen periode hun contributie structureel verhoogd. Het doet goed dat we met zijn allen Wijs met de Waddenzee zijn! Bij het WADDENmagazine van december 2019 vroegen wij om een extra bijdrage voor rampenbestrijding. Er is maar liefst € 49.197,- opgehaald voor dit doel. Op www.waddenvereniging.nl/rampenbestrijding vertellen we wat we met de opbrengsten doen. Aaldrik Pot en Nicolette Branderhorst schreven een boek over hun tijd als vogelwachters op Rottumerplaat. Een deel van de opbrengst van het boek en de lezingen doneren ze aan goede doelen, die zich inspannen voor de Waddenzee en de Noordzee. Ook de Waddenvereniging ontving het prachtige bedrag van € 750,-.

ROY BEUSKER

HARTVERWARMEND

CADEAUTJE! Wil je iemand laten weten dat je aan haar of hem denkt? Of zoek je iets origineels om te geven voor een verjaardag? Geef dan een lidmaatschap van de Waddenvereniging cadeau. De ontvanger is dan niet alleen een jaar lang lid, maar krijgt ook nog een welkomstcadeau en natuurlijk 4x per jaar het WADDENmagazine thuisgestuurd. Echt iets om naar uit te kijken! Regel dit leuke cadeau snel via www.waddenvereniging.nl/cadeaulidmaatschap.

€ 500.000 VAN DE NATIONALE POSTCODE LOTERIJ Tijdens het Goed Geld Gala op 4 maart mocht de Waddenvereniging voor de 23e keer de jaarlijkse bijdrage van de Nationale Postcode Loterij ontvangen. Dit vrij te besteden geld is van groot belang voor de vereniging en daarmee voor de Wadden. Wij gebruiken de bijdrage om te werken aan oplossingen voor de tien grootste zorgen voor het waddengebied. Zo zetten we ons bijvoorbeeld in voor veiliger scheepvaart, verzetten we ons tegen gas- en zoutwinning in het waddengebied en proberen we de onderwaternatuur van de Waddenzee weer rijk en robuust te maken. Dit alles doen we met de wetenschap dat klimaatverandering van grote invloed zal zijn op het gebied. Lees alle zorgen én wat we doen om ze op te lossen op: www.waddenvereniging.nl/tiengrootstezorgen.

- RED HET WAD, STAP OVER OP AUTOMATISCH Het lijkt wat vergezocht, maar toch zit er een kern van waarheid in. Een deel van onze leden betaalt namelijk nog steeds de jaarlijkse contributie per acceptgiro. Het innen van contributie op deze manier kost de vereniging veel extra tijd, geld en papier. Dus wat zijn we ontzettend blij met al die mensen die de

afgelopen weken zijn overgestapt op betalen per automatische incasso. Scheelt papier en levert direct extra geld op dat we kunnen besteden aan het beschermen van de Wadden. Ook overstappen? Dan kan via www.waddenvereniging.nl/automatische-incasso.

WADDENmagazine 2-2020 33

De gebiedsagenda Wadden 2050 is bijna afgerond en de nieuwe beheerautoriteit kan aan de slag, maar de Waddenvereniging is zwaar teleurgesteld over de uitkomst, stelt directeur Lutz Jacobi. ‘De ambities zijn onvoldoende, langer meepraten is niet zinvol meer.’ TEKST: HANS REVIER

Ruim baan voor de natuur, verduurzaming van de visserij, een definitief verbod op zout- en gaswinning, voorbereid zijn op klimaatverandering, een krachtige beheerorganisatie met voldoende middelen… In het jarenlange overleg over het waddenbeleid en -bestuur probeerde de Waddenvereniging deze punten te realiseren. Nu de gebiedsagenda Wadden 2050, de beleidsvoornemens van de bij de Waddenzee betrokken overheden, bijna is afgerond en de nieuwe beheerautoriteit aan het werk gaat, moet de Waddenvereniging de teleurstellende conclusie trekken dat het nieuwe beleid onvoldoende ambities kent en langer meepraten niet zinvol is. ‘Wij zetten ons op veel manieren in voor de Waddenzee en zullen dat ook blijven doen. Maar niet in deze overlegstructuur’, zegt directeur Lutz Jacobi.

Indeling van niemandsland Het Waddenzeebeleid kent een lange geschiedenis. Toen in 1976 de commissie Mazure adviseerde de Waddenzee niet in te polderen, maar te beschermen als natuurgebied, is lang gestudeerd hoe die bescherming vorm te geven. In eerste instantie wilde men de natuurbelangen veiligstellen in een speciale Waddenwet.

Ook de Waddenvereniging was daar voorstander van, maar dat haalde het niet. Defensie (oefenterreinen), Economische Zaken (gaswinning) en de eilanden (verlies autonomie) zagen dat niet zo zitten. Daarom koos men voor een constructie via de ruimtelijke ordening. De Waddenzee, tot dan toe niemandsland, werd gemeentelijk en provinciaal ingedeeld en in een planologische kernbeslissing (PKB) kwam het Waddenzeebeleid te staan. Centraal in de PKB of Nota Waddenzee stond de hoofddoelstelling (zie kader ‘PKB Waddenzee’). Hieraan moesten alle voorgenomen activiteiten in de Waddenzee worden getoetst. In de PKB kwam ook het verbod op inpolderingen en het oprichten van buitendijkse bouwwerken te staan. Wettelijk kreeg een en ander vorm in de Natuurbeschermingswet en later in de Natura 2000-regelgeving. Hiermee leek het erop dat de Waddenvereniging haar doelen had behaald. Niets was minder waar. In verschillende evaluaties bleek dat de kwaliteit van de waddennatuur nog veel te wensen overliet. Discussies over gas- en zoutwinning en verduurzaming van de

visserij sleepten zich voort en schadelijke activiteiten net buiten de Waddenzee konden doorgang vinden.

Wens komt uit Inmiddels was rond het wad een ingewikkelde overlegstructuur ontstaan. Vertegenwoordigers van gemeenten, provincies en het Rijk, belangenorganisaties, terreinbeheerders en milieuorganisaties wisselden in variërende samenstellingen van gedachten over de verschillende aspecten van het Waddenzeebeleid. Gevolg: knopen werden niet doorgehakt en er was veel onduidelijkheid over wie nu eigenlijk wat moest doen. Daarom was het een lang gekoesterde wens van de samenwerkende natuurorganisaties om één beheerder van de Waddenzee aan te stellen. De Waddenvereniging reageerde daarom verheugd toen in de regeringsverklaring van het kabinet-Rutte III het streven naar één beheerder voor de Waddenzee kwam te staan. Ook de laatste PKB was

De Waddenzee

Verdrag van Aarhus Inhoudelijk moet de gebiedsagenda 2050 de PKB gaan vervangen. De verschillende beleidsvoornemens gaan hun weg vinden in het stelsel van de nieuwe omgevingswet. Nieuw is wel dat ook organisaties van buiten de overheid de vraag krijgen de gebiedsagenda te onderschrijven. Zo kan de gebiedsagenda een gezamenlijke agenda worden van Rijk, waddenprovincies, eilandgemeenten en gemeenten langs de vaste wal/kust, waterschappen, natuurorganisaties, visserijorganisaties, organisaties voor recreatie en toerisme en de samenwerkende havens. Formeel, op grond van het verdrag van Aarhus, gaat de gebiedsagenda nog wel de inspraak in (zie kader ‘Gebiedsagenda 2050’). Na drie jaar overleg en een heleboel tekstvoorstellen was het dit voorjaar voor de Waddenvereniging tijd om de balans op te maken. De teksten van

de gebiedsagenda waren voor 90% vastgesteld en ook de nieuwe beheerautoriteit had vorm gekregen. Die bestaat uit twee directeuren: een directeur bestuur en een directeur beheer. Daarnaast zijn ook twee nieuwe overlegorganen ingesteld. Een Omgevingsberaad, met vertegenwoordigers van bedrijven, natuurorganisaties, wetenschap en recreatie, dat advies geeft aan het Bestuurlijk overleg, waar de overheden bij elkaar zitten. De bestuursstructuur is nu wel veranderd, maar het is zeer de vraag of het behalen van de natuurdoelstellingen voldoende prioriteit krijgt. Bovendien heeft de beheerautoriteit geen eigen geld en ook geen bevoegdheden.

Zware teleurstelling Ten slotte maakt de gebiedsagenda geen einde aan de voortslepende discussies over bijvoorbeeld de visserij en de delfstofwinning, stelt onvoldoende paal en perk aan ontwikkelingen in en om de Waddenzee en anticipeert onvoldoende op de gevolgen van de klimaatverandering. De Waddenvereniging kan nu niet anders dan concluderen dat de gebiedsagenda Wadden 2050 voor ons onvoldoende is en dat deelname aan de nieuwe bestuursstructuur niet zinvol is. Dit is een zware teleurstelling, maar we blijven ons inzetten voor een sterke en gezonde Waddenzee. Lees verder: www.waddenvereniging.nl/werelderfgoedmoetbeter.

PKB Waddenzee In de laatste PKB is de hoofddoelstelling voor de Waddenzee als volgt geformuleerd: de duurzame bescherming en ontwikkeling van de Waddenzee als natuurgebied en het behoud van het unieke open landschap. Om dit te bereiken is het beleid gericht op de duurzame bescherming en/ of een zo natuurlijk mogelijke ontwikkeling van:

• de flora en de fauna; • de waterbewegingen en de hiermee gepaard gaande geomorfologische en bodemkundige processen; • de kwaliteit van water, bodem en lucht. De water- en bodemkwaliteit dient zodanig te zijn dat verontreinigingen slechts een verwaarloosbaar effect hebben op flora en fauna.

En tevens op behoud van: de landschappelijke kwaliteiten, met name rust, weidsheid, open horizon en natuurlijkheid inclusief duisternis. Ook worden de in de bodem aanwezige archeologische waarden en in het gebied aanwezige cultuurhistorische waarden beschermd.

GEBIEDSAGENDA 2050

Vogelwachtershuisje de Kalkman op Engelsmanplaat met op de achtergrond het gaswinningsplatform bij Ameland.

Het is al meerdere keren uitgesteld, maar we verwachten dat de gebiedsagenda deze zomer gepubliceerd gaat worden. Iedereen kan dan reageren op het nieuwe waddenbeleid. De Waddenvereniging houdt u op de hoogte van de terinzagelegging op www.waddenvereniging.nl/gebiedsagenda en via de digitale nieuwsbrief. Aanmelden op: www.waddenvereniging.nl/nieuws.

verdient beter

WADDENmagazine 2-2020 35

HENK POSTMA

ACTUEEL aan een herziening toe. Onder leiding van het ministerie van Infrastructuur en Milieu wordt sinds 2017 met alle bij de Waddenzee betrokken overheden en organisaties druk vergaderd over de inhoud van de gebiedsagenda Wadden 2050, de beleidsvoornemens van de bij de Waddenzee betrokken overheden.

Torenspits die buigt op de wind ‘Rij naar het eind van de wereld en rem vlak voordat je er af valt.’ Deze routebeschrijving is van toepassing op onze tocht naar Nieuwe Statenzijl. Vanaf Bad Nieuweschans gaan we noordelijk en de bewoonde wereld lijkt op te houden. Hier en daar bewerken tractoren in een grote wolk stof - het is al weken kurkdroog - de uitgestrekte landerijen van de Dollardpolders. Aan de horizon schittert het felle geel van

Dijkiconen Van

hemelpoort tot tempel

De Wadden spreken tot de verbeelding. Dat blijkt wel uit de kunstwerken die je her en der in het landschap ziet. Hoofdredacteur Hans Revier reist met fotograaf Sijka Rispens langs vier monumentale werken op de dijk van de Friese en Groninger waddenkust. De kunstwerken vertellen hoe we omgaan met de zee en ons staande weten te houden in onze weerbarstige wereld. TEKST: HANS REVIER FOTO’S: SIJKA RISPENS

REPORTAGE

TORENSPITS DIE BUIGT OP DE WIND

‘Rij naar het eind van de wereld en rem vlak voordat je er af valt.’ Deze routebeschrijving is van toepassing op onze tocht naar Nieuwe Statenzijl. Vanaf Bad Nieuweschans gaan we noordelijk en de bewoonde wereld lijkt op te houden. Hier en daar bewerken tractoren in een grote wolk stof - het is al weken kurkdroog - de uitgestrekte landerijen van de Dollardpolders. Aan de horizon schittert het felle geel van koolzaadvelden. Via coupures in de oude dijken bereiken we steeds jongere polders, totdat een sluiscomplex verschijnt. Hier, op de grens van Nederland en Duitsland, mondt de Westerwoldse Aa in de Dollard uit. Via de sluis wordt het overtollige water uit Oost-Groningen en Zuidoost-Drenthe een aaneengesloten gebied van in totaal 92.000 hectare - richting de Dollard afgevoerd. Op de dijk richting het westen staat de Waaiboei, een kunstwerk van Martin Borchert (1965). Het acht meter hoge en tweeduizend kilo zware beeld kan vrij bewegen op zijn sokkel. Onder invloed van de wind buigt de torenspits van de wind af. Hiermee symboliseert Borchert de overgang van het wad naar het ingepolderde land, waar ooit vijftig dorpen en gehuchten door de zee verzwolgen werden. We scharrelen een tijdje rond bij de Waaiboei en het sluiscomplex. Over de uitgestrekte rietvelden van de Dollard zweeft traag klapwiekend een bruine kiekendief. Boerenzwaluwen zijn druk aan het nestelen onder het dak van het sluisgebouw. Helaas is het pad naar de vogelkijkhut Kiekkaaste vanwege de coronacrisis afgesloten. Vandaag geen baardmannetjes.

HEMELPOORT OP DE NOORDKAAP

Een 3 tot 5 kilometer brede strook landbouwgrond scheidt in Groningen de Waddenzee van de bewoonde wereld. Het is dus een heel eind fietsen voordat je vanuit Roodeschool, Uithuizermeeden of Usquert de waddendijk bereikt. Ook in Groningen is men op zoek naar meer toeristen en probeert men de waddenkust aantrekkelijker te maken. Zo is op en langs de dijk een fietspad aangelegd, het project ‘Kiek over Diek’. En is het allernoordelijkste puntje van het Nederlandse vasteland met Groninger verbeeldingskracht uitgeroepen tot toeristische trekpleister: de Noordkaap. De Hemelpoort, een tweeënhalve meter hoog kunstwerk van Rene de Boer (1945), markeert deze plek. De Boer, die in Usquert veel grote kunstwerken uit cortenstaal maakt, had dit niet specifiek voor deze plek ontworpen. Vertegenwoordigers van de gemeente Eemsmond zagen het beeld in zijn atelier en vonden het uitermate geschikt voor de

Noordkaap. Drie zuilen, in een driehoek geplaatst, staan voor het dagelijks leven. De opening in het ‘dak’ symboliseert dat er meer is dan de dagelijkse beslommeringen. Vanaf de Noordkaap ontwaren we aan de horizon de hoogbouw van het Duitse eiland Borkum. In de verte is de Eemshaven duidelijk zichtbaar en overal draaien de windmolens. Een groepje rotganzen gaat op de wieken, waarschijnlijk op de vlucht voor het sterk stijgende water, opgestuwd door de straffe oostenwind. Een klein oorlogsmonument herinnert aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. Juist op deze plek spoelde het stoffelijk overschot aan van de 21-jarige Bill Pryor, lid van de zeskoppige bemanning van een Brits gevechtsvliegtuig, een Wellington R3202, dat hier in zee stortte. Vanuit Uithuizermeeden is de route naar de Noordkaap bewegwijzerd.

> WADDENmagazine 2-2020 37

REPORTAGE

TEMPEL OP DE DIJK

Voor filmpjes over de kunstenaars en de kunstwerken zie: www.waddenvereniging. nl/dijkiconen

Rijdend van Leeuwarden naar Holwerd, besef je niet dat de Waddenzee dit gebied regelmatig overstroomde. Alleen de terpen, soms half afgegraven, met de eeuwenoude romaanse kerkjes verraden iets van de strijd tegen het wassende water. Vanaf het dorpje Hallum zie je in het noordwesten de Waddenzeedijk. Ter hoogte van Marrum ontwaren we een tempeltje op de dijk. Dit werk van Ids Willemsma (1949) uit Akkrum vertelt over de dijkverzwaring, die hier in 1993 werd voltooid. Het kunstwerk van bijna 400 ton is een stuk oude zeedijk dat op een presenteerblad boven de nieuwe zeedijk wordt opgetild door twaalf palen (de twaalf provincies), die net zo hoog zijn als de oude zeedijk. Op het blad ligt honderd vierkante meter kleigrond in de vorm en maat van de oude zeedijk.

Willemsma ontwierp volgens eigen zeggen â&#x20AC;&#x2DC;een hommage aan de dijkbouwer, die eeuwenlang de grond heeft opgeworpen om mens en dier tegen de onberekenbare zee te beschermenâ&#x20AC;&#x2122;. Vanuit de tempel, die eenvoudig vanaf de weg langs de zeedijk is te bereiken, hebben we prachtig zicht op het buitendijkse land van Noord-Friesland. Duizenden brandganzen grazen rustig op de zoute graslanden. Alleen een visarend, die speurend naar een lekker hapje een rondje over de kwelders maakt, verstoort de rust. Het is onvoorstelbaar dat tot ver in de jaren tachtig een verwoede strijd is gevoerd tegen de inpolderingen van dit gebied. Uiteindelijk hield alleen de Waddenvereniging voet bij stuk. Nu beheert It Fryske Gea NoordFriesland Buitendijks als natuurgebied.

DUNNE EN VOLLE WACHTER

Holwerd lijkt uit te groeien tot het magisch centrum van de waddenkust. De plannen om de dijk te doorbreken en Holwerd aan Zee te realiseren zijn vergevorderd en met uitzicht op de veerbootterminal naar Ameland is het eerste Sense of Place-project gerealiseerd. Met dergelijke projecten wil voormalig Oerol-directeur Joop Mulder het onzichtbare zichtbaar maken: de schoonheid van het Werelderfgoed Waddenzee en de bijna vergeten ontstaansgeschiedenis. Op de dijk ten noorden van Holwerd kijken twee vijf meter hoge vrouwenfiguren verwachtingsvol uit over de kwelders en het wad. In de verte zoekt een veerboot aarzelend zijn weg door de ondiepe geulen. Kluten hebben luidruchtig bezit genomen van een broedeiland in de kwelderplas. ‘Wachten op hoog water’

noemde beeldend kunstenaar Jan Ketelaar (1959) uit Drachten zijn werk. In 2018 plaatste hij de volle vrouw, onder meer omdat Leeuwarden de culturele hoofdstad van Europa was. Een jaar later volgde de dunne figuur. Strak verenigd op de dijk kijken ze nu uit richting zee. Het beeld gaat volgens Ketelaar over de zoektocht naar balans en uitwisseling. ‘Op zee is het oorlog’, vertelde hij in het Friesch Dagblad. ‘We moeten zorgen dat het plastic uit de oceanen wordt gehaald, maar ook dat het er niet in komt. En er verdrinken vluchtelingen op zee. Hoe hou je dit als mensheid vol?’ Vanuit Holwerd lijkt het net of levende mensen uitkijken over het wad. Pas als je over het wandelpad dichterbij komt en de beelden kunt aanraken, ervaar je de dimensies van dit kunstwerk.

WADDENmagazine 2-2020 39

Uit de vereniging

Berichten van de Ledenraad Begin 2018 is de Ledenraad ingesteld, die de vroegere Algemene Ledenvergadering vervangt. De 17 gekozen leden vertegenwoordigen de leden van de Waddenvereniging en houden toezicht op het bestuur. De ledenraad houdt zich niet alleen bezig met financiën en beleid. We denken ook mee over acties, bescherming, en voorlichting. En we zijn er om de band met de leden te versterken. We staan open voor ideeën en suggesties. E-mail: ledenraad@waddenvereniging.nl. SAMENSTELLING: JORIEN BAKKER EN THOMAS LEERINK

column voorzitter Jorien bakker .

Verbinding verbroken? Ook in tijden van corona

coronatijd gedeeld worden door leden en liefhebbers.

staat de ledenraad in

Niet alleen maar mooie plaatjes trouwens, we zien ook

verbinding met de vereni-

vragen en zorgen. Het valt nu bijvoorbeeld op dat het

gingsleden. Helaas niet

veel stiller en rustiger is in het waddengebied. Dat is

met een Ledendag. Een

in veel gevallen stukken beter voor de natuur. Moet de

datum in mei was geprikt

Waddenvereniging daar iets mee? Wat vindt u?

en de vooraankondiging

Hiernaast kunt u al lezen dat we werken aan onze ver-

stond klaar om verstuurd

binding met de leden. Niet alleen via de Ledendag. Wij

te worden. En toen was

willen als ledenraad in overleg met het bureau via de

daar corona. De Ledendag

website en de nieuwsbrief regelmatig een vraag aan

is dus weer uitgesteld.

u stellen, die ons kan helpen in de oordeelsvorming en

Een nieuwe datum is bij het ter perse gaan van dit

het toezicht houden op de vereniging. Altijd met de

nummer nog niet bekend. Via de website houden wij

Waddenzee en zijn ‘bewoners’ en ‘bezoekers’ in ons

u op de hoogte.

achterhoofd, die leefgebieden over de hele wereld ver-

De verbinding lijkt even verbroken, maar dat is natuur-

binden.

lijk niet echt zo. Wat ons altijd verbindt met elkaar is

de liefde voor het wad. Ook al kunnen we er nu amper

WILT U OP DE HOOGTE BLIJVEN?

live van genieten. Je hoeft maar op de socialmedi-

Ontvang maandelijks de gratis e-mailnieuwsbrief

akanalen van de Waddenvereniging te kijken, om te

van de Waddenvereniging in uw mailbox.

zien hoe vaak en hoeveel foto’s en verhalen er in deze

Inschrijven kan via: waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.

op de agenda - EEN ‘HALFJAARVERSLAG’ Hallum uitwaaiden en genoten van de weidsheid, rust en stilte op de buitendijkse kwelder. We hoorden hoe Arjan met iedereen nog even doorpraatte: wat vond jij van de vergadering? Hoe ga je jouw inbreng in de ledenraad verder vormgeven? Vragen die voortkwamen uit een oprechte belangstelling voor een ieder en liefde voor het wad. We gaan Arjan erg missen.

Meerjarenbeleidsplan

concept van het Meerjarenbeleidsplan 2021-2025 van de Waddenvereniging. Over het algemeen zijn de schriftelijke reacties van de afzonderlijke ledenraadsleden positief-kritisch. Een tweede concept, waarin de reacties van de ledenraad zijn verwerkt, staat op de agenda van het bestuur. In juni vindt de definitieve besluitvorming in de ledenraad plaats. Uiteraard hoort u er dan via de website meer over.

De reguliere vergadering van de ledenraad in maart vindt plaats vanuit de huiskamers. Aan de orde is het eerste HENK POSTMA

De laatste fysieke bijeenkomst van de ledenraad vindt eind januari plaats. In het onbemenste Kweldercentrum Noarderleech in Hallum van It Fryske Gea kijken de leden terug op de eerste twee jaar van het functioneren van de ledenraad. De evaluatie is positief kritisch. De ledenraad wil meer bij de bestuurswerkzaamheden betrokken worden om de toezichthoudende rol zo goed mogelijk uit te oefenen. Door gerichter feedback te geven op de inhoud van jaarplannen en het meerjarenbeleidsplan en meer in contact te staan met het bureau van de Waddenvereniging. Ook met de leden hoopt de ledenraad in 2020 en 2021 het contact te versterken. Via regelmatige berichtgeving in het WADDENmagazine en op de website of het organiseren van een Ledendag. Het blijft natuurlijk altijd mogelijk dat leden een vergadering als toehoorder bijwonen.

In memoriam: Arjan de Jong Begin maart bereikte de ledenraad het verdrietige bericht dat ons raadslid Arjan de Jong plotseling was overleden. Arjan was een echte waddenliefhebber. Van kinds af aan werd hij gegrepen door dit onmetelijke gebied. Hij moest en zou elk jaar wel een keer naar de Wadden. Zijn financiële expertise kwam binnen de ledenraad goed van pas, zoals bij het goedkeuren van de jaarstukken. We herinneren ons Arjan tijdens onze laatste vergadering, toen we ’s middags

Noord-Friesland Buitendijks met een dobbe, een gegraven poel met zoet water voor vee.

WADDENmagazine 2-2020 41

Waddenleven

In de serie Waddenleven reist hoofdredacteur en waddenkenner Hans Revier langs een verrassende groep dieren of planten van het wad. Deze keer: KWELDERPLANTEN. TEKST: HANS REVIER FOTO'S: HENK POSTMA

Dol op zout

Aan de rand van de Waddenzee ontstaan kwelders. Hier houden planten zand en slib vast dat uit het zeewater bezinkt. Elke keer als de kwelder overstroomt zet de Waddenzee een nieuw laagje slib en zand af. Hierdoor worden de kwelders stukje bij beetje hoger en kunnen nieuwe plantensoorten gaan groeien. Al deze planten kunnen goed tegen zout water. Ze hebben bijvoorbeeld zoutklieren op hun bladeren zitten waarmee ze het teveel aan zout weer kwijtraken. Andere soorten slaan het op in de onderste bladeren, die na enige tijd afsterven en afvallen.

Stoere pionier Als eerste groeit ZEEKRAAL op de kwelders. Dit stoere eenjarige vetplantje kan een langdurige overstroming doorstaan. De dikke vlezige blaadjes van de plant houden zo veel mogelijk zoet water vast. In de herfst verkleurt zeekraal prachtig roodbruin en sterft af. Zijn zaadjes ontkiemen in het voorjaar met een beetje zoet regenwater. In Nederland komen twee ondersoorten voor: de langarige zeekraal (foto) groeit in slikkige omstandigheden, de meer algemene kortarige zeekraal houdt van zandige kwelders.

1 Over MELKKRUID, kleine stevige plantjes met roze bloemetjes, gaan heel wat verhalen rond. Misschien dankt het zijn naam aan het witte melksap uit de stengels, of dat het vroeger gebruikt zou zijn als melkstremsel. Andere bronnen vermelden dat koeien meer melk geven na het eten van melkkruid. 2 In de zomermaanden kleurt LAMSOOR de kwelders paars. Aan de onderkant van de stevige bladeren van deze plant zitten zoutklieren. Op een mooie zomerse dag kun je de uitgescheiden zoutkristallen zien schitteren.

3 Op de wat hogere rand van de slenken die door de kwelder lopen, groeit ZEEALSEM, ook wel ‘vlooienkruid’ genoemd. De zilvergrijze plant met fijn vertakte blaadjes verspreidt een karakteristieke geur. Vroeger legde men de geurige, gedroogde takjes vaak in matrassen en in de kast tussen het linnengoed om vlooien te verdrijven. 4 Hoog op de kwelder groeit de ZILTE SCHIJNSPURRIE. De plant kan wel goed tegen zout, maar houdt niet zo van overstromingen. Gebeurt dit wel, dan heeft de bloem een slimme truc om geen last van het water te hebben. De bloemblaadjes sluiten zich en houden onder water een luchtbel vast. 5 Uit een kruising tussen het Amerikaans slijkgras en het Europese klein slijkgras ontstond een ‘nieuwe’ pioniersoort, die is aangeplant om aanslibbing te bevorderen. Dit ENGELS SLIJKGRAS deed het echter zo goed dat het de naam ‘slikpest’ kreeg. 6 Net als zeekraal is ZEEASTER eetbaar. Op de kwelder is de zeeaster een onmisbare voedselplant voor twintig soorten insecten: motten, vliegen, kevers, wespen en bijen. In de winter eten sneeuwgorzen de zaden van zijn uitgebloeide bloemen.

MEER WETEN OVER KWELDERPLANTEN? Lees meer over kwelderplanten op: www.floravannederland.nl/plantengemeenschappen/hoofdgroepen/kwelder/ WADDENmagazine 2-2020 43

Genietwad

VAN HET WAD: WEBSITES, BOEKEN, APPS, KUNST EN MEER TEKST: PAULA ZUIDHOF

kijken.

kijken. Veel speelfilms hebben de Wadden als decor. Hier een greep uit het aanbod van verschillende streamingdiensten als NPO Start, Prime of Videoland.

1 Mijn bijzonder rare week met Tess, jeugd, Terschelling 2019

2 Dokter Deen, tv-serie, Vlieland 2012- 2018

Eeuwenoud verhaal boven water Terpen en wierden zijn door de mens opgeworpen heuvels om zich te beschermen tegen hoogwater. De eerste hoogtes ontstonden al rond 500 voor Christus. Veel van deze ‘vluchtheuvels’ veranderden in de loop der tijd in woonheuvels, met dorpen erop. Het project Terpen- en Wierdenland wordt ingezet om de

3 Redbad, Friese kust, Ameland, 2010

4 Penny’s Shadow, jeugd, Ameland, 2010

5 The Ghostwriter,

Sylt (BRD), 2010

kenmerkende karakteristieken van de landhoogtes te behouden en er bekendheid aan te geven. Op de website www.terpenenwierdenland.nl kun je er alles over lezen, met een oproep om mee te doen.

doen.

Topografische reis door de tijd

De Waddeneilanden zijn in de loop der tijd veranderd van vorm en indeling. Er ging land af, er kwam land bij; veroorzaakt door natuurlijke processen, maar ook door de kunstmatige aanleg van dijken en polders. Hoe de eilanden er door de eeuwen heen uitzagen is te zien op de site www.topotijdreis.nl. Topografische kaarten, van historisch tot modern, zijn van dichtbij te bekijken en kunnen over elkaar heen worden gelegd. Met een schuifregelaar die de jaren aangeeft kun je de veranderingen volgen. De site is voor heel Nederland, dus je kunt ook je eigen woonomgeving onder de loep nemen. 44

6 7

Zomerhitte, Texel 2008 D e Passievrucht, Ameland, 2003

8 Sil de Strandjutter,

Terschelling, 1976

9 Dakota, Ameland, 1974

Alle activiteiten van de Waddenver eniging vindt u in de agenda op onze webs ite: www.waddenvereniging.nl.

zien.

Bekijk Verhildersum online

Museum Verhildersum in Leens vertelt het verhaal van het Groningse Hogeland en zijn bewoners. Hier beleef je de geschiedenis van het noordwesten, vlakbij de Waddenzee. Het verhaal gaat over oude adel en nieuwe borgbewoners, een opkomende boerenstand en de landarbeiders. Van de eerste bewoners op de wierde, 2500 jaar geleden, tot het rijke 19de-eeuwse buitenhuis dat nu nog te zien is. Natuurlijk hopen we dat het museum inmiddels z’n deuren weer geopend heeft, maar zolang dat niet het geval is zijn er films waarin het verhaal van de oude borg uit de doeken wordt gedaan. Die films zijn te bekijken op www.verhildersum.nl.

luisteren.

Windvlagen van Terschelling

lezen.

De man op de dijk

De man op de dijk, het grenzeloze verhaal van de grauwe kiekendief (KNNV, € 24,95), is een nieuw boek van Elvira Werkman. Het verhaal gaat over natuurbeschermer en ornitholoog Ben Koks, die de aanzet geeft tot de bescherming van een bijzondere roofvogel, de grauwe kiekendief, op de Groninger aardappelakkers. Het is een verslag van geloof, opoffering, samenwerken met boeren, pionieren, vriendschap sluiten over landsgrenzen heen en vooral: nooit opgeven.

actief.

VISSERSTRUIEN voor KETELBINKIES Na het succes van Visserstruien en Visserstruien 2, heeft Stella Ruhe voor dit derde boek visserstruien voor kinderen verzameld. Ze vertelt het verhaal van het leven van vissersjongens van 1870 tot circa 1950. Ze gingen mee aan boord als jongmaatjes, ketelbinkies, koffiekokers, en prikkenbijters. Meisjes leerden al op jonge leeftijd breien, ze zorgden voor truien, sokken en handschoenen. In dit boek staan veertig breipatronen, geschikt voor ervaren breisters. De kindermaten variëren van 86 tot 164 en zijn aan te passen. Uitgeverij Forte Creatief, € 22,50. Zie ook: www.visserstruien.nl

Op Terschelling werd, tijdens een nacht bij volle maan, de dichtbundel Gekust (Uitgeverij Boekscout, € 17,00) van Paula Adolfsen geboren. Slapeloosheid dreef haar om de liefde voor het eiland te vertalen in tientallen gedichten die ze ‘windvlagen’ noemt. De bundel ademt levenslust, liefde voor de natuur, rust en verlangen. De poëzie laat de lezer alle ruimte voor eigen ontdekkingen en ervaringen. Gedichten voor iedereen die met liefde voor de zee, het strand, het landschap en het leven zelf, er elke dag naar verlangt om ‘thuis te komen’. WADDENmagazine 2-2020 45

Voor de wadden De Wadden zijn ruig en prachtig, maar tegelijkertijd ook kwetsbaar. Gelukkig zetten allerlei mensen zich met hart en ziel in om het gebied te beschermen. ANKE BIJLSMA bijvoorbeeld. Als programmeur en directeur van de Theaterkerk in Nes probeert ze cultuur en het waddengebied met elkaar te verweven. ‘Als je mensen bij elkaar brengt, levert dat actie op en nieuwe inzichten.’ TEKST: DANIËL MULDER

Een wervelwind die mensen verbindt

Haar levenstempo omschrijft ze als hoog, ‘zeker in de winter en het voorjaar wanneer allerlei culturele evenementen mijn agenda beheersen’. Maar toen sloop het coronavirus Nederland binnen. Musea en theaters moesten dicht, door festivals ging een streep. Ook in Theaterkerk Nes, waar Bijlsma programmeur en directeur is, zingt de stilte nu al weken rond. ‘Af en toe is er een uitvaart in coronastijl. Ook hebben we een student kunnen helpen met een examenopdracht. Dat is met mooi licht gefilmd in de kerk, dat kan ze op school laten zien.’ Of de buitendijkse wadopera Peter Grimes, die gepland staat voor september 2020, door kan gaan is ongewis. ‘Verschrikkelijk’ vond Bijlsma die onzekere situatie in het begin: ‘Ik breng via cultuur graag mensen met elkaar in verbinding, dat kan nu niet.’ 46

Toch is er ook berusting: ‘De tuin is nog nooit zo mooi geweest, ik schilder het huis en poets de voegen van de badkamer.’ Met een schaterlach: ‘Ik herken mijzelf niet meer.’ Maar in de luwte borrelen ook weer ideeën op: ‘Ik schrijf aan mooie plannen voor straks, voor na de coronatijd.’ Bijlsma is verknocht aan Friesland. Ze mag graag vanaf de zeedijk over het wad turen. Cultuur en het waddenlandschap vormen de rode draad in haar leven. Een greep uit haar werkzaamheden: was programmeur bij De Garnalefabryk, ze acteert, regisseert, regelt de zakelijke belangen van haar man Gerrit Breteler, die muzikant is en kunstschilder. En ze is mede-oprichter van de Werkgroep Twirre.

soort spiegel voor elkaar.’ Wat ze ook koestert is de duisternis. Daarom komt in het najaar het fotoproject Nachtwacht 360 graden naar Nes. ‘Het schilderij van Rembrandt is op grote fotopanelen exact nagemaakt met mensen van nu, die precies lijken op de figuren op het schilderij. Onderdeel van het project is dat je vanuit de Bonifatiuskapel in Dokkum een pelgrimswandeling maakt door het donkere Friese landschap, met als doel de duisternis en de sterren te beleven en te zien. En uiteindelijk sta je oog in oog met de Nachtwacht. Dat maakt beslist iets in je los.’

Naam: Anke Bijlsma • Geboren: 1971 Woonplaats: Nes (gem. Dongeradeel) Info: theaterkerknes.nl

Inspirerende wervelwind ‘Ik ben een doener, ik houd ervan om mensen bij elkaar te brengen. Met Twirre, dat betekent wervelwind in het Fries, houden we inspirerende sessies met boeren, vissers, burgers en bedrijven voor een gezonde Waadrâne (waddenrand, red.) voor mens en dier. In maximaal 5 minuten vertellen mensen wat ze inspireert. Als je mensen bij elkaar brengt, levert dat actie op en nieuwe inzichten. Mensen zijn een

kom in actie ! steun een project: www.voordewadden.nl

HENK PPOSTMA

TOT STRAKS OP HET WAD?

WADDENmagazine

WADDENmagazine, juni 2020, nummer 2. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824 Hoofdredactie: Hans Revier Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Jojanneke Drijver, Marcus Werner

Het volgende nummer van het WADDENmagazine verschijnt medio september. Kunnen we dan weer met elkaar van de bijzondere natuur genieten?

Vormgeving: Très Melis Correcties: Sijka Rispens Druk: Pijper Media, Groningen Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie. Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting. Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar. Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging. Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op. Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

www. wadden vereniging .nl

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar