WADDEN juni 2019 - jaargang 54 by Waddenvereniging

WADDEN PRIJS: â&#x201A;¬ 2,50 JAARGANG 54, JUNI 2019

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

Feest

Werelderfgoed Waddenzee bestaat 10 jaar

Vlug eten en dan holt de drieteenstrandloper weer weg voor een golf

Toerisme Kans of bedreiging?

Lauwersmeer Een schatkist vol leven

Waddenuitjes Tien speciale natuurtochten

Kom in ACTIE voor een

robuuste Waddenzee! Doe je mee? Ga naar:

elkevistelt.nl

Een actie van:

INHOUD

10 jaar Werelderfgoed Waddenzee

Druk? ‘Het strand bij Scheveningen is veel gezelliger.’ De jongste zoon van een bewoner van Schiermonnikoog kon het breedste strand van Europa maar matig waarderen. Hij was niet op zoek naar de zo geprezen rust en lege weidsheid van het waddenlandschap. Hoewel het lokaal soms druk kan zijn op de eilandstranden, de ervaren wadliefhebber weet dat ook in het hoogseizoen er tal van plekken zijn waar je de waddennatuur in alle rust en eenzaamheid kunt beleven. Toch zijn er zorgen over te ongebreidelde groei van het toerisme in het waddengebied. Zeker nu het Werelderfgoed Waddenzee centraal staat in verschillende marketingcampagnes. In dit nummer belichten we de achtergrond van de marketingcampagne Visit Wadden. En we proberen antwoord te geven op de vraag of het waddengebied wel gebaat is bij de groei van toerisme. Natuurlijk besteden we ook aandacht aan het feit dat het op 26 juni tien jaar geleden is dat de Waddenzee de status van natuurlijk erfgoed kreeg. Daarom een aantal artikelen met ‘tien’ als onderwerp. We willen nagaan of tien jaar onderzoek en experimenteren daadwerkelijk herstel van natuurwaarden heeft opgeleverd. Tien verschillende gebruikers vertellen wat hun favoriete plant, dier of plek van de Waddenzee is. De tien belangrijkste zorgen van de Waddenvereniging laten zien dat de werelderfgoedstatus geen garantie biedt voor een goede bescherming van de natuurwaarden. En wilt u deze zomer zelf de waddennatuur beleven, dan kunt u kiezen uit tien geweldige excursies.

IN DIT NUMMER

RUBRIEKEN

04 Tien toppers Waddenmensen over hun favoriete dier, plant of plek

18 Deining Actie, actualiteit

09 Lust of last? Wat levert de toerist het waddengebied op… 12 Visit Wadden Lonken naar de duurzame toerist 14 Bisschop Ron van den Hout ‘Wees zuinig op de Wadden’ 17 Waddenshoppen Kleding, tassen en meer 27 Kopzorgen Dit zijn de 10 grootste bedreigingen voor de Wadden 34 Lauwersmeer wordt 50 Deel 2: rijke natuur 36 L eren van niets doen Hoe herstellen we de waddennatuur?

Hans Revier Hoofdredacteur

20 De Ledenraad Voor een sterkere band met de Waddenvereniging 22 Column Lutz Jacobi ‘De tijd vliegt!’ 23 Wad4U Taart voor de jarige! 32 Waddenleven Zwierige wieren 40 De smaak van de Wadden Schapenkaas van Terschelling ook internationaal een succes 42 De beste waddenuitjes Deze 10 natuurexcursies zorgen voor unieke herinneringen 46 Vrijwilligers in actie WEX-voorzitter Lieke Dekker is nog altijd dol op modder 47 Colofon

FOTO GROOT: MARCEL VAN KAMMEN FOTO'S KLEIN: HENK POSTMA, HENK POSTMA, HERMAN VERHEIJ

WADDENmagazine 2-2019 3

INTERVIEWS

MARCEL VAN KAMMEN

-10-

toppers De drieteenstrandloper, het Schuitengat of het skapeblompy: iedereen heeft zijn eigen voorkeuren. Het WADDENmagazine vroeg tien mensen die in het waddengebied wonen, werken of vakantie vieren naar hun favoriete dier, plant of plek. TEKST: ANNEMARIE BERGFELD

MARCEL VAN KAMMEN (1984), NATUURFOTOGRAAF

‘Ik herken mij in de drieteenstrandloper’

‘Ik vind de drieteenstrandloper zo’n leuk vogeltje om naar te kijken. Met dat dikke buikje zien ze er schattig uit, helemaal als ze bij harde wind slagzij maken. Komt er een golf aan? Hup, daar rent de hele club er weer op af. Ze trekken zich nergens wat van aan. Als fotograaf is dat ideaal. Ik lig soms midden tussen ze in. Dat doet ze niks, ze gaan onverstoorbaar door met schelpjes omdraaien en de golven inrennen. Ik moet zeggen dat ik mijzelf ook wel enigszins herken in de drieteenstrandloper: altijd druk heen en weer aan het rennen.’

JOOP VAN HOUDT RWS

REIN MULDER (1964), STUURMAN DOEKSEN, SCHIPPER KNRM HARLINGEN EN ZEILER

TINEKE SCHOKKER (1952), BURGEMEESTER VAN VLIELAND

‘De krab is een stoer beestje’

‘Er loopt zo veel moois hier, maar als ik moet kiezen kom ik bij de krab uit. Hij kan heel stil zitten, maar is ook snel. Hij is grappig met zijn zijwaartse loopje en klein als-ie is, zijn scharen zijn indrukwekkend groot. Al met al vind ik de krab een dapper, stoer beestje. Het is ook jeugdsentiment voor me. Als kind vingen we ze bij de jachthaven met een touwtje met een steen eraan. Ze gingen wel meteen terug het water in. Op een gegeven moment bedachten we dat het niet zo diervriendelijk was om die beestjes omhoog te takelen. Toen was het over met het krabbenvangen.’

HENK POSTMA

ADOBESTOCK

‘Dat ene moment…’

‘Als ik met hoogwater Harlingen uit zeil en er staat nog net genoeg water om met m’n twee meter diepgang het Schuitengat te nemen... op dat moment, op die plek, mooier kan ik het me niet voorstellen. De zeehonden zoeken de platen op die net weer boven water komen. Je vaart op de Noordsvaarder af, heel soms loopt er een poppetje, maar over het algemeen is er niemand. De rust van het water, het schip onder zeil, die gigantische zandvlakte voor de boeg en verder niets, dat is genieten.’

IRIS DE BOER (1992), BOSWACHTER STAATSBOSBEHEER TERSCHELLING

‘Duinviooltje springt eruit’

‘Met zijn heldere paars met geel-witte bloemen springt het duinviooltje er voor mij echt uit. Op een paar plekken op het eiland staan nog redelijk grote hoeveelheden, bijvoorbeeld in de duinen ter hoogte van Formerum aan Zee. Doordat galloway runderen en eilander paarden de duinen begrazen, worden de omstandigheden voor het duinviooltje beter. Het konijn helpt daar trouwens ook bij. Deze plant groeit goed op plekken waar de vegetatie kort is en waar het zand kan stuiven. Het duinviooltje is ook een belangrijke voedselbron voor de rupsen van de duinparelmoervlinder, een zeldzaam vlindertje dat we moeten koesteren.’ WADDENmagazine 2-2019 5

MARCEL VAN KAMMEN

ADOBESTOCK

INTERVIEWS

TINEKE DE VRIES (1966), BESTUURDER LTO NOORD EN AKKERBOUWER IN OUDEBILDTZIJL, AAN DE RAND VAN HET WAD

‘Ik kijk graag naar skapeblompys’

5 6

JOHAN RISPENS (1969), DUURZAAM GARNALENVISSER VANUIT LAUWERSOOG EN MEDE-EIGENAAR SOLT, ‘VISSERS MET EEN MISSIE’

‘Die slimme vos, dat is een mooi beest’

‘De vos is misschien niet het eerste dier waar je aan denkt bij het waddengebied, maar reken maar dat ze hier rond het Lauwersmeer zitten. Ik vind het een mooi beest om te zien en heb respect voor hem. Verschillende buren hebben er last van, die vinden hun kippen of konijnen dood. Dat is natuurlijk niet leuk, maar ik mag graag zien hoe slim het dier is. Een boer uit de buurt raakte steeds weer zijn ganzen en zwanen in de vijver kwijt aan de vos. Uiteindelijk maakte hij een omheining en dacht ‘die komt niet meer terug’. Ziet dat beest kans om via de afvoerpijp toch weer bij de vijver te komen. Dan ben je slim, bliksem, daar heb ik wel respect voor.’

‘Hier op het Bildt noemen we ze skapeblompys, mijn man komt uit Hallum, waar ze skieppeblomkes of koweblomkes (koeienbloemetjes) heten. Madeliefjes, als kind maakten we er kransjes van. Sommige meisjes droegen ze als een kettinkje, maar dat ging mij te ver. Ik speelde liever blikspuit of ging met de polsstok het veld in. Nu pluk ik ze niet meer, maar kijk er graag naar. Ze zijn klein, maar waar het gras niet te hoog staat, zie je ze overal. En als je ze maait, zijn ze de volgende dag terug. Ik vind het skapeblompy een stoer bloemetje.’

‘Zeegras is een prachtige plant’

‘In Duitsland en Denemarken groeit nog wel zeegras, maar in de Nederlandse Waddenzee vrijwel niet meer. Dat is jammer, want deze plant heeft prachtige eigenschappen. Door de wortelmatten die hij in de bodem maakt, wordt erosie tegengegaan en doordat hij hoog groeit, stimuleert hij opslibbing en creëert tegelijk luwte. Zodra een zeegrasveld een beetje volume heeft, wordt het een hotspot van biodiversiteit en een kraamkamer voor veel vissen. Bovendien slaat de plant koolstof op. Met proeven bij Griend en Uithuizen proberen we het zeegras in de Nederlandse Waddenzee terug te krijgen. In 2018 hadden we goede resultaten, het is spannend wat dit jaar gaat brengen.’ HENK POSTMA

LAURA GOVERS (1985), UNIVERSITAIR DOCENT MARIENE ECOLOGIE EN ONDERZOEKER, RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN EN NIOZ

BERT DE WOLFF (1969), TECHNISCH MANAGER DIJKVERBETERING ANTEA GROUP

‘Een beetje extreem mag best’

‘De afgelopen vijf jaar werk ik aan dijkverbeteringsprojecten in Groningen: Delfzijl-Eemshaven en bij Lauwersoog. Ik vind het een cadeautje om iedere dag voor mijn werk aan het wad te mogen zijn. Privé is mijn favoriete plek de Boschplaat. Met de kinderen gaan we bijna ieder jaar naar Oosterend. Zij vinden het er ook geweldig. We struinen tot waar de paden ophouden en met een gidsje probeer ik ze wat vogelkennis bij te brengen. Vaak zijn we er in de herfst of in de winter. Dan voel je niet alleen de ruimte maar ook de elementen. Vorig jaar toen het even heel koud was, liepen we in windkracht 8 over het bevroren wad. Het mag voor ons best een beetje extreem zijn.’ WADDENmagazine 2-2019 7

JAAP BROEKEMA

INTERVIEWS

INEKE NOORDHOFF (1955), LANDSCHAPSHISTORICUS, HOOFDREDACTEUR NOORDERBREEDTE EN SCHRIJVER VAN ONDER ANDERE SCHADUWKUST

‘Sijpkensbankje is een ultieme plek’

HENK POSTMA

‘Vanaf de dijk zie je de zee van bovenaf. Op het Sijpkensbankje, op de kwelder bij de Westpolder, zit je als het ware op de bodem van de zee. De oostelijke Waddenzee is het meest ongerepte deel van de Wadden. Er zijn geen akkers met mosselhangcultures, er is minder scheepvaart, je zit op een kwelder die, weliswaar met een beetje hulp van de mens, door de zee is gemaakt. In de verte zijn Schiermonnikoog en de Rottums soms te zien. Dit plekje is voor mij de ultieme plek om te genieten van ruimte, weidsheid en natuur die nog grotendeels ongebruikt is.’

Het Sijpkensbankje is te vinden aan het kwelderpad dat begint bij de knik van de zeedijk ten westen van Hornhuizen (fietsknooppunt 11). Ga bij de waterschapsschuur de dijk af, door het hek en volg het wandelpad.

MAARTEN BRUGGE (1980), JUTTER EN EIGENAAR HOTEL DE WAAL, TEXEL

‘Ik voel bewondering voor de rosse grutto’

‘Mijn favoriet is de rosse grutto, een mooie sierlijke vogel, met een prachtig zomerkleed voor het mannetje. Als ik eind april een rondje loop en ik zie ze weer over de dijk zitten, of ik hoor ze ‘s nachts overvliegen, word ik altijd weer even blij. En voel ik bewondering. Die beestjes komen net uit Afrika aangevlogen en ze moeten nog door naar Siberië. Ik vind het ook een fascinerende gedachte dat we door zo’n kleine vogel verbonden zijn met Rusland en Afrika. Als wij niet goed voor de Waddenzee zorgen, heeft dat ook daar consequenties.’

TOERISME IN HET WADDENGEBIED •

Zegen of vloek? Toerisme is goed voor de economie van de waddenregio. Maar beelden van overvolle straten in Amsterdam of drommen Chinezen in Giethoorn werpen de vraag op of het waddengebied wel zit te wachten op meer toeristen… TEKST: HANS REVIER

Het toerisme naar de Wadden kwam pas na de Tweede Wereldoorlog echt op gang. In Nederland concentreerde de toeristische ontwikkeling zich voornamelijk op de eilanden. Aangetrokken door de brede schone stranden en de intieme eilandsfeer brachten veel mensen, vaak afkomstig uit de noordelijke helft van Nederland, hun zomervakantie door op een van de eilanden. Na een sterke groei in de jaren zestig en zeventig, stabiliseerde de stroom toeristen, mede door het instellen van een maximum beddencapaciteit. Wel werden korte vakanties in voor- en najaar steeds populairder. De toeristensector speelde daarop in door te investeren in kwaliteitsverbetering. Op campingplaatsen verschenen bijvoorbeeld vakantiehuisjes, zodat een verblijf in minder aangename weersomstandigheden aantrekkelijk werd. Daarnaast werden allerlei activiteiten georganiseerd om de toerist ook buiten het

hoogseizoen naar het eiland af te laten reizen. De kunstmaand Ameland in november is een mooi voorbeeld.

Onbekend erfgoed In tegenstelling tot wat je misschien zou verwachten, komt de natuur van de Waddenzee niet naar voren als belangrijkste reden voor een waddenvakantie. Het strand, de duinen, maar ook de gezellige terrasjes en de eilandcultuur worden vaak als motief genoemd. En voor sommige groepen doet de natuur er helemaal niet toe. Geen wonder dat de aanwijzing tot werelderfgoed in 2009 weinig tot geen effect had op de groei van het toerisme. Sterker nog: uit een enquête in 2010 bleek dat de helft van de ondervraagden niet wist dat de Waddenzee was uitgeroepen tot natuurlijk werelderfgoed. De bekendheid met de werelderfgoedstatus is na tien jaar wel gegroeid, maar veel mensen weten nog steeds niet welk gebied nu >

WADDENmagazine 2-2019 9

HENK POSTMA

VERDIEPING

•

HENK POSTMA

precies is aangewezen en waarom. Vaak wordt, vanwege de cultuurhistorische waarden, gedacht aan de eilanden of het terpengebied van de kustregio.

Lonken naar toeristen Toerisme draagt flink bij aan de economie van de waddenregio. Ongeveer de helft van de werkgelegenheid op de eilanden is bijvoorbeeld verbonden met de toeristenindustrie. De ontwikkeling van toerisme wordt dan ook vaak gezien als impuls voor gebieden waar het economisch slecht gaat. In een aantal regio’s langs de waddenkust is sprake van krimp. Delen van de bevolking, vaak jonge mensen, trekken weg, met als gevolg dat winkels en scholen sluiten. Ontwikkeling van toerisme zou dit tij kunnen keren. Vanuit de vertrekhavens van de veerboten wordt daarom met argusogen gekeken naar de vele honderdduizenden ‘badgasten’ die elk jaar de oversteek naar een eiland maken. Echter, het overgrote deel van deze groep mensen is nauwelijks geïnteresseerd in een kort of langer verblijf in de buurt van Den Helder, Harlingen of Holwerd. Geen wonder dus, dat de aanwijzing tot werelderfgoed als kans werd gezien om het toerisme in de kustregio te bevorderen. Vooral de kapitaalkrachtige en in natuur en cultuur geïnteresseerde toerist zou verleid kunnen worden.

Marketing van de Wadden Toch moest er heel wat water door de zeegaten van de Waddenzee stromen voordat er Waddenzee-breed kon worden samengewerkt om het Werelderfgoed Waddenzee te promoten. Al in 2008 riep de Raad voor de Wadden de provinciale marketingorganisaties hiertoe op. Maar pas nadat in het project ‘Het mooiste natuurgebied’ de inhoudelijke basis was gelegd en via het Waddenfonds budget beschikbaar kwam, kon het gezamenlijke programma voor de vermarkting van het 10

De natuur van de Waddenzee is niet het belangrijkste motief voor een bezoek aan de Wadden Werelderfgoed Waddenzee vorm krijgen. De strategie voor duurzaam toerisme, zoals ontwikkeld door overheden, de toerismesector en natuurbeschermingsorganisaties uit Nederland, Duitsland en Denemarken - en in 2014 onderschreven door de regeringen van de waddenlanden - is het uitgangspunt van dit programma. De belangrijkste punten zijn: gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de bescherming van de Waddenzee, geen afbreuk aan de natuurbeschermingsdoelstellingen, minimaliseren van nadelige gevolgen en bijdragen aan regionale ontwikkeling.

pakt desastreus uit voor de toekomst van het Werelderfgoed Waddenzee. Maar een geleidelijke toename van het kleinschalig toerisme, gericht op cultuur en natuur, passend bij de te beschermen kernkwaliteiten van het waddengebied, kan positief uitwerken op zowel economie en leefbaarheid als de bescherming van de unieke waarden van het Werelderfgoed Waddenzee. Immers, als mensen die leren kennen en waarderen zullen ze ook meer openstaan voor de bescherming daarvan.

Kleinschalig toerisme Vaak wordt gewezen op het spanningsveld tussen toeristische ontwikkeling, leefbaarheid en natuurbescherming. Beelden van een met toeristen overladen Amsterdam of drommen Chinezen in Giethoorn dringen zich op. Geen wonder dat het verschijnen van Texel in de top tien van Europese bestemmingen volgens de reisgids Lonely Planet de wenkbrauwen deed fronsen. Ook een project als Holwerd aan Zee leidt tot de vraag of hierdoor het gebied niet wordt overlopen. Geen misverstand: een ongebreidelde groei van het toerisme

De Waddenvereniging beoordeelt de ontwikkeling van het toerisme en daaraan verbonden recreatieve activiteiten vanuit de volgende uitgangspunten: • De hele keten (vervoer, verblijf, verbruik, activiteitenaanbod) moet duurzaam zijn. • Toeristische ondernemers richten zich primair op de rust en ruimte zoekende recreant. • Het aanbod van activiteiten sluit

HENK POSTMA

MARCEL VAN KAMMEN

HENK POSTMA

ANNEMARIE BERGFELD

Goed waddentoerisme aan bij, of versterkt de kernkwaliteiten (rust, ruimte, weidsheid, duisternis en biologische rijkdom) van het gebied. • Verstoring door recreatie en toerisme in het waddengebied (ook verstoring van mensen onderling, door bijvoorbeeld lawaaisporten) wordt zo veel mogelijk voorkomen. • Vervoer van en naar de eilanden is duurzaam, niet verstorend en past bij de kernkwaliteiten.

• Er vindt continue monitoring plaats van de invloed van recreatie en toerisme op deze kernkwaliteiten. • In beschermde natuurgebieden vindt geen bouw van toeristische voorzieningen plaats • Toeristische voorzieningen zijn met duurzame materialen gebouwd, energie- en waterbesparend en voorkomen zoveel mogelijk afval.

Toerisme wordt vaak gezien als impuls voor gebieden waar het economisch slecht gaat WADDENmagazine 2-2019 11

ACTUEEL

De website van Visit Wadden biedt verhalen over het gebied, maar ook tips voor overnachtingen en excursies.

Visit Wadden lonkt naar de bewuste toerist In april lanceerden de samenwerkende marketingorganisaties van Noord-Holland, Friesland en Groningen de campagne Visit Wadden. Een website, verhalen, routes en speciale activiteiten verlokken de bewuste toerist het noordelijk kustgebied te bezoeken. TEKST: HANS REVIER 12

‘De Waddenzee is de laatste echte natuur van Nederland. Weer, wind en water creëren hier steeds opnieuw een bijzonder landschap van slikken, kwelders, duinen, geulen en zandplaten. Dit enorme getijdengebied is van belang voor miljoenen vogels en vissen. Je vindt er grote roofdieren als de gewone en grijze zeehond en soms bruinvissen. Maar neem je de tijd en kijk je zorgvuldig, dan zie je nog veel meer. Ontdekken, ervaren en onderzoeken worden beloond in Waddenzee Werelderfgoed. (…) De Waddenzee is één van de laatste grote getijdengebieden waar natuurkrachten hun gang kunnen gaan. Iedere keer wanneer je er komt, is het anders. Water, slib en zand verplaatsen zich met elk getij. Via het stelsel van geulen, prielen en slenken vallen slik en zandplaten droog waar zeehonden rusten en vogels foerageren. De zeebodem lijkt kaal, maar zit vol leven.’ Nee, deze tekst komt niet uit een voorlichtingsfolder van de Waddenvereniging of een andere natuurorganisatie. Het is een van de voorbeeldteksten die ondernemers kunnen downloaden op de website www. visitwadden.nl. Deze site is de spil in de gelijknamige marketingcampagne. Met routes, tips en pakkende filmpjes proberen de samenwerkende marketingorganisaties vooral de in natuur en cultuur geïnteresseerde toerist te verleiden tot een bezoek aan het waddengebied. De routes zijn opgehangen aan verhaallijnen, die de komende jaren verder worden uitgewerkt.

Verhaallijnen Voor dit jaar zijn dat Waddenzee Werelderfgoed en Watererfgoed. De natuurlijke waarden van de Waddenzee en waar je die kan beleven, komen terug in 39 fietsen wandelroutes op de eilanden en in het kustgebied. Visit Wadden fungeert als verzamelpunt voor - in het kader van andere projecten - al eerder beschreven routes. De tweede verhaallijn voor 2019 vestigt de aandacht op het waterbeheer in het waddengebied. Dat is het verhaal van terpen en wierden, dijkenbouw en stormvloeden,

inpolderingen en de bouw van de Afsluitdijk. Maar ook toekomstige ontwikkelingen, waarin aan de Waddenzee meer ruimte wordt gegeven, zoals de aanleg van de Vismigratierivier en Holwerd aan Zee, passeren de revue. De komende jaren worden andere verhaallijnen verder uitgewerkt: rust, weidsheid en donkerte, natuurlijke dynamiek en Culinair: smaak van de Wadden.

Op werelderfgoedcursus De marketingcampagne Visit Wadden heeft nadrukkelijk niet als doel massatoerisme in het gebied te bevorderen. Visit Wadden richt zich op de in natuur en cultuur geïnteresseerde bezoeker en vestigt

met name de aandacht op het kustgebied. Daar is nog ruimte voor groei en men hoopt dat de toename van bezoekersstromen positief uitwerkt op de leefbaarheid van de waddenregio. Ondernemers spelen daarbij een cruciale rol. Zij treden op als gastheer, als ambassadeur van het gebied. Voor het programma ‘Mooiste natuurgebied van Nederland’ zijn door de Waddenvereniging werelderfgoedcursussen en -trainingen ontwikkeld voor ondernemers. Zij kunnen er ook voor zorgen dat het voorzieningenniveau in met name het noordelijk kustgebied op peil komt. Want hoe groot de interesse in natuur en cultuur ook is, de bezoeker wil ook ergens kunnen eten en slapen.

Aandacht voor de waddentoerist DAG VAN HET WAD In het weekend van 29 en 30 juni zijn in het waddengebied allerlei activiteiten om te vieren dat het Werelderfgoed Waddenzee tien jaar bestaat. Met verschillende activiteiten is de Waddenvereniging actief op Kornwerderzand, bij Holwerd en op de dijk bij Noordpolderzijl. Maar ook op de eilanden en andere plekken langs de waddenkust kun je het werelderfgoed beleven. Zie www.visitwadden. nl of www.waddenvereniging. nl/dagvanhetwad voor meer informatie.

FIETSEN DOOR HET WERELDERFGOED

TRAININGEN VOOR ONDERNEMERS

Onder de titel One Wadden Sea. Two wheels. Three countries. vindt van 19 tot 30 juni een internationale fietstocht door het waddengebied plaats. De fietstocht start op 19 juni op Vlieland en eindigt 30 juni in Wilhelmshaven, waar een internationaal festival is rond tien jaar werelderfgoed. Tijdens het Nederlandse deel van de tocht (van 19 t/m 24 juni) bestaat de mogelijkheid mee te fietsen. Kijk voor het totale programma op www.visitwadden.nl.

Online-informatie is mooi, maar het Waddenzee Werelderfgoed écht beleven doe je pas als je er bent. Ondernemers spelen daarin een cruciale rol. Zij kunnen informatie op maat geven. Om dat goed te doen, is kennis nodig: waarom is het waddengebied werelderfgoed en waar kun je dat het beste beleven? Ook vaardigheden om het verhaal goed over te brengen zijn belangrijk. Hiervoor heeft de Waddenvereniging een ondernemerscursus ontwikkeld. Bekeken wordt of de trainingen samen met Visit Wadden kunnen worden georganiseerd.

WADDENmagazine 2-2019 13

INTERVIEW

‘Als bisschop voel ik mij betrokken bij de mensen in het Noorden’

BISSCHOP RON VAN DEN HOUT:

‘Gaswinning in de Waddenzee is niet te verdedigen’

Hij is geen activist, maar tekende wel de oproep om het gas in de Waddenzee te laten zitten. Bisschop Ron van den Hout van het bisdom Groningen-Leeuwarden vindt dat we zuinig moeten zijn op de Wadden. ‘Het waddengebied herbergt veel geheimen.’ TEKST: KARIN DE MIK FOTO: REYER BOXEM/HH

Op schoolreisje ging hij ooit naar Ameland. Of was het Terschelling? Bisschop Ron van den Hout (54) weet het niet meer precies. Wel heeft hij met een groep vrienden in zijn jonge jaren wadgelopen. Maar als Brabander en nieuwkomer in het Noorden was de bisschop niet erg bekend met de waddennatuur. In oktober vorig jaar nodigde directeur Lutz Jacobi van de Waddenvereniging hem uit voor de première van WAD, overleven op de grens van water en land. Prachtig vond hij die film. ‘Ik kijk sowieso graag naar natuurfilms. Ze roepen bij mij bewondering op voor de schepping van God.’ De film maakte vooral indruk vanwege de verscholen natuurwaarden. ‘Als je op de boot naar een van de eilanden reist, zie je alleen de zee of een drooggevallen wadbodem. Wat je niet ziet, maar wat de film mooi in beeld brengt, is dat

het waddengebied veel geheimen herbergt. Flora en fauna zijn bijvoorbeeld erg kostbaar. Een beeld dat me is bijgebleven is dat van kleine strandlopers die met het water van de zee op en neer liepen. Een komisch gezicht.’

Huiverig om te tekenen In oktober 2017 stuurde de Waddenvereniging een brief aan Paus Franciscus. Aanleiding was zijn tweede encycliek Laudato Si’, waarin hij zich uitsprak tegen de uitputting van de aarde en waarschuwde voor klimaatverandering. De Waddenvereniging vroeg de kerkvorst aandacht voor de aardgaswinning in het kwetsbare natuurgebied. Intussen had Van den Hout al kennisgemaakt met het bestuur van de Waddenvereniging. Zij vroegen

WADDENmagazine 2-2019 15

INTERVIEW

‘We willen allemaal zo goedkoop mogelijk leven en we willen twee keer per jaar op vakantie’

hem het protest tegen de gasboringen in de Waddenzee te steunen. Van den Hout twijfelde. ‘Ik ben huiverig voor al te politieke uitspraken. Bij gasboringen spelen allerlei belangen mee.’ Toch tekende hij, want als bisschop voelt hij zich betrokken bij de mensen in het Noorden. ‘Het gaat om de uitbreiding van booractiviteiten in de Waddenzee. Ik vind het tegenstrijdig dat je als regering wilt stoppen met de aardgaswinning in Groningen, maar dan wel wilt gaan boren in de Waddenzee. De ellende in Groningen is al groot genoeg. Daar komt bij dat de Waddenzee een kwetsbaar gebied is met een werelderfgoedstatus.’

Ecologische bekering Wat voor de bisschop echter de doorslag gaf was de encycliek van Paus Franciscus. ‘Het behoud van de Waddenzee kan ik in een groter verband plaatsen. De paus roept in zijn encycliek alle mensen op om zorg te dragen voor het milieu en de natuur. Omdat de natuur de schepping Gods is. De paus spreekt van een scheefgegroeid antropocentrisme. De mens heeft de aarde van God in bewaring en beheer gekregen. Als een rentmeester mag hij de aarde gebruiken, maar niet misbruiken. En dat laatste is toch wel het geval. De paus stelt dat de mens zichzelf te veel in het middelpunt heeft geplaatst en de aarde tot zijn eigendom heeft gemaakt. De mens denkt dat met technologie en rationaliteit alles is op te lossen, maar het ontbreekt hem aan een solide ethiek, zoals de paus het formuleert. Dat is die scheefgroei waar Paus Franciscus over spreekt. Hij heeft het ook over ecologische bekering. Dus oog hebben voor de schepping en dat via onze levensstijl tot uitdrukking brengen. Hoe gaan we als mensen om met de natuur en onze omgeving?’ Van den Hout stelt dat de mens de natuur mag benutten, mits die zich kan herstellen. ‘En dat is in het geval van gaswinning in de Waddenzee niet het geval. Door bodemdaling en klimaatverandering bestaat het gevaar dat de Waddenzee ‘verdrinkt’. Gaswinning in de Waddenzee is dus niet te verdedigen.’

Verkiezingsretoriek De bisschop stipt in zijn herderlijke brief bij de Veertigdagentijd 2019 ook de levensstijl van de westerse mens aan. De mens 16

pleegt roofbouw op de aarde, waarschuwt hij en leeft op te ruime voet. ‘Al leven er ook mensen in armoede, qua groei zitten de rijke landen aan het plafond. Als ik politici hoor zeggen dat we meer welvaart willen, denk ik: hoezo? Is dit verkiezingsretoriek? We hebben het al zo goed in Nederland. We willen allemaal zo goedkoop mogelijk leven en we willen twee keer per jaar op vakantie. Intussen neemt het aantal diersoorten zienderogen af. Er zijn nauwelijks insecten meer en steeds minder weidevogels. Onze Lieve-Heer heeft het zo mooi geschapen, maar het dreigt verloren te gaan.’ Toch ziet hij ook dat er de afgelopen decennia dingen ten goede zijn veranderd. ‘Veel zichtbare verontreiniging is verdwenen. Toen ik vroeger met een bootje op de Reusel voer, kwamen daar alle riolen op uit. De vervuiling is nu veel minder zichtbaar, maar dat betekent ook dat het moeilijker is mensen ervan te doordringen hoe ernstig de situatie is met klimaat en natuur.’ Er zijn lichtpuntjes, meent de bisschop. ‘Laatst was ik op een bijeenkomst met noordelijke werkgevers, die zich afvroegen of ze wel alsmaar moesten groeien. Zij wilden op een andere manier economie bedrijven en gaan niet voor het grote geld. Met zo’n ontwikkeling ben ik blij.’

Niet op de barricaden Van den Hout dacht, na het zetten van zijn handtekening, na over hoe hij meer kan doen voor de Wadden. Op de barricaden zullen we hem niet zien. Hij is zelfs tegen eenzijdige milieuacties. ‘Ik ben geen actievoerder, aan demonstraties doe ik niet mee. Ik wil iets doen wat bij mij past.’ Zo opperde hij om de zegen uit te spreken over een groep mensen uit Ternaard, die in juni als protest tegen de gaswinning een fietstocht langs de waddenkust afsluit. Van den Hout wacht hen aan het eind van de rit op en geeft hun de zegen. ‘Als bisschop bevestig ik ze met de zegen in de goede dingen die ze doen. Zo beland ik niet in een politieke discussie, maar toon ik toch betrokkenheid.’ Is het een idee de klimaatproblematiek in zijn preken vaker aan te stippen? Peinzend antwoordt hij: ‘In de preek wil je het geloof van de mensen voeden, maar ecologie zou een onderwerp kunnen zijn. Misschien moet ik daar nadrukkelijker over preken. Want ik vind het belangrijk dat het bewustzijn over een verantwoorde levensstijl groeit.’

www. wadden vereniging. nl/winkel

WADDENWINKEL

KOOP WADDENPRODUCTEN EN

STEUN HIERMEE DE WADDENVERENIGING!

Alles in de tas Jubileum T-shirt Ben jij ‘Wijs met de Waddenzee’? Vier 10 jaar Waddenzee Werelderfgoed met deze speciale jubileumeditie van ons retro T-shirt. Het shirt is 100% plasticvrij en gemaakt van een mix van gerecycled en biologisch katoen. Met je aankoop steun je direct het werelderfgoed.

Gebruik hem voor je wandelingen langs het strand of je dagelijkse boodschappen. Handige en oerdegelijke waterproof tas gemaakt van gerecycled denim. In donker- en lichtblauw met logo van de Waddenvereniging. Ledenprijs

29,95 Prijs

39,95

Ledenprijs

39,95 Prijs

44,95

Naar buiten Ledenprijs

29,95 Prijs

34,95

Ontdek in 28 wandelen fietsroutes alle soorten landschappen, flora en fauna van de Wadden met WADDEN De Natuurgids. Eerste volledige natuurreisgids van het Nederlandse waddengebied. Ledenprijs

19,50 Prijs

25,95

BESTEL GEMAKKELIJK EN SNEL OP WWW.WADDENVERENIGING.NL/WINKEL OF VUL DE BESTELBON IN. Duurzame kwaliteitsproducten • Korting voor leden • Online bestellingen op werkdagen voor 15:00 uur besteld, dezelfde dag verzonden • Ook verkrijgbaar in verschillende winkels. Kijk voor de adressen op www.waddenvereniging.nl/winkel • Klantenservice via 085 – 273 17 72 of waddenvereniging@ideavelop.net

www. wadden vereniging .nl

Deining

De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied. Vaker waddennieuws ontvangen? Een abonnement op de digitale nieuwsbrief is gratis: www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.

MARCEL VAN KAMMEN

ONDER REDACTIE VAN: HANS REVIER

TOEKOMSTVISIE LAUWERSMEER De afgelopen tijd is er door mensen die wonen en werken in het Lauwerskustgebied een manifest opgesteld met een toekomstvisie voor 2050 en verder. Daarin staat onder meer: ‘Wij hebben een sterke, gebiedseigen economie voor ogen, met de ecologische draagkracht van het 18

kustgebied als basis. Een gebied waar het goed wonen, werken en recreëren is, waar de unieke kwaliteiten centraal staan en dat is voorbereid op de toekomst. De zee is de vormende kracht van onze kust en de rijke bodem geweest en nog altijd is water het verbindende element.’

Op donderdag 23 mei, tijdens het symposium 50 jaar Lauwersmeer, is het manifest officieel aangeboden aan de gedeputeerden van Fryslân en Groningen en de betrokken wethouders. Het manifest is via www.waddenvereniging.nl/lauwerskust/ manifest te downloaden.

SCHENKEN MET VOORDEEL

TREKVOGELPOSTER Altijd al willen weten wanneer je welke vogels in het waddengebied kunt zien? Raadpleeg dan de poster die onlangs is ontwikkeld door de International Wadden Sea School. Van alle

soorten trekvogels, die het waddengebied aan doen, vind je op deze poster de vertrek- en aankomsttijden. De poster is te downloaden via www.waddenvereniging.nl/trekvogelposter.

MERK FRYSLAN

Steeds meer mensen kiezen ervoor om de Waddenvereniging structureel te steunen met een periodieke schenking. Daar zijn we heel erg blij mee, want zo kunnen wij ons langdurig blijven inzetten voor het beschermen van het waddengebied. ‘Maar schenkers zijn er ook blij mee’, vertelt René Jellema, medewerker bij de ledenservice. ‘Door de donatie als periodieke schenking vast te leggen, kunnen schenkers tot wel 51% van de gift terugkrijgen van de Belastingdienst.’ Een slimme manier van schenken dus, waarmee u een wezenlijke bijdrage levert aan de bescherming van de rust, ruimte en ruige natuur van de Wadden. Bent u benieuwd of periodiek schenken ook iets voor u is? Ga dan naar www.waddenvereniging. nl/periodiekschenken of neem contact op met René Jellema of Fints Mollema van de Ledenservice (0517-493693).

MOOISTE NATUURGEBIED Tijdens een symposium op 4 april in Leeuwarden stelde Lutz Jacobi, directeur van de Waddenvereniging, met een ferme druk op de knop de website VisitWadden in werking. Het symposium was ook een inhoudelijke afronding van het programma ‘Mooiste natuurgebied van Nederland’. Deze publieksverkiezing van de Wadden betekende dat het ministerie van LNV 300.000 euro ter beschikking stelde voor het stimuleren van duurzaam toerisme in het gebied. Door dit bedrag legde onder meer Staatsbosbeheer de basis voor een marketingplan, is een natuurreisgids uitgegeven en ontwikkelde de Waddenvereniging cursussen en trainingen voor ondernemers. Later dit jaar publiceert Natuurmonumenten nog een zoneringskaart voor toeristische ontwikkelingen in het gebied en rondt het IVN een educatief project voor basisscholen af. Met de druk op de knop gaf Jacobi, onder toeziend oog van de ruim tweehonderd aanwezigen, ook het stokje door aan de gezamenlijke noordelijke marketingorganisaties. Dankzij subsidie uit het Waddenfonds zetten Holland Boven Amsterdam, Merk Fryslân en Marketing Groningen het Werelderfgoed Waddenzee de komende jaren samen verder op de kaart.

WADDENmagazine 2-2019 19

BERICHTEN VAN

de Ledenraad SAMENSTELLING: JORIEN BAKKER

A ND E G EA

Vergaderen in het fileerlokaal De Waddenzee heeft bijna tien jaar de werelderfgoedstatus, maar menselijke invloeden zetten het natuurgebied onder druk. Deze boodschap kregen we tijdens de ledendagen 2018. Daarom stonden we in de vergadering van 6 april 2019 uitgebreid stil bij het thema toerisme en recreatie. Met de komst van het beoogde Werelderfgoedcentrum in Lauwersoog vonden we het toepasselijk om in het fileerlokaal van restaurant â&#x20AC;&#x2122;t Ailand in Lauwersoog te vergaderen. Aan de Waddenzeedijk nam hoofdredacteur Hans Revier (tevens lector Marine Wetlands Studies) ons mee in de 20

ontwikkelingen van toerisme en recreatie. We concludeerden dat de Waddenvereniging goed op de hoogte is van het thema recreatiedruk en bewaakt dat initiatieven, gericht op toerisme, passen binnen de werelderfgoedstatus. Tijdens de vergadering stonden we ook stil bij de MSC Zoe containerramp van januari. Met Lutz Jacobi en bestuursvoorzitter Kim van Nieuwaal spraken we over de gevolgen, het opruimen van de overboord geslagen spullen en de afwikkeling van de ramp. We vinden dat de Waddenvereniging adequaat heeft gereageerd op deze crisis. Binnen de

organisatie is voldoende kennis om op bestuurlijk en politiek niveau mee te denken en te praten over oplossingen om een dergelijke ramp in de toekomst te voorkomen. Verder hebben we op 6 april de definitieve begroting met jaarplan 2019, in combinatie met de meerjarenbegroting 2019-2023, besproken en goedgekeurd. Mocht u geĂŻnteresseerd zijn in een toelichting op een van de hierboven genoemde punten, neem dan contact met ons op: ledenraad@waddenvereniging.nl.

RENATE DE BACKERE HENK POSTMA

Begin 2018 is de Ledenraad ingesteld, die de vroegere Algemene Ledenvergadering vervangt. De 21 gekozen leden vertegenwoordigen de leden van de Waddenvereniging en houden toezicht op het bestuur. De ledenraad houdt zich niet alleen bezig met financiën en beleid. We denken ook mee over acties, bescherming en voorlichting. En we zijn er om de band met de leden te versterken. We staan open voor ideeën en suggesties: ledenraad@waddenvereniging.nl.

Meten is weten Hoeveel vis zwemt er in de Waddenzee? Hoe gaat het met de kokkels? Hoeveel wadlopers liepen er naar Ameland? Hoeveel bekeuringen zijn er uitgedeeld

aan mensen die de rustgebieden in de Waddenzee niet respecteren? Hoeveel plastic korrels zijn aangespoeld na de containerramp? En wat zijn de gevolgen op het kwetsbare leefmilieu in

de Waddenzee? Natuur beschermen begint met meten, heel veel onderzoek doen en nog een keer meten. Je moet weten waar je staat om gefundeerde uitspraken te kunnen doen over hoe het anders of beter moet. De ledenraad wil ook graag meer weten, maar dan van u als lid. We gaan u bevragen en u kunt ons bevragen. Die vragen gaan we komend jaar op onze site www.waddenvereniging.nl/ledenraad beantwoorden. Ook ik zal steeds een vraag in mijn column aan de orde stellen. Dus kom maar op.

COLUMN VOORZITTER JORIEN BAKKER

‘Verbintenis met de planeet is het begin’ Om de Ledenraad beter te leren kennen, stellen de leden zich voor. Deze keer: oceanograaf Jolien van der Krogt (25).

‘De Waddenzee en het waddenzand staan centraal in mijn leven. Ik leerde fietsen op Terschelling en zag hoe mijn broer zand naar binnen werkte alsof het snoep was. Op de middelbare school begon ik steeds meer interesse te krijgen voor deze ‘mooiste plek ter wereld’. Hoe diep is dat water en wat gebeurt er onder het oppervlak? Waar stuift al dat zand naartoe en hoe zit het met eb en vloed? Aardrijkskunde sloot aan bij deze vragen en werd mijn lievelingsvak. Nog niet uitgekeken op de wereld en het water begon ik met de bachelor Future Planet Studies. Ik leerde de veelzijdigheid, maar ook de kwetsbaarheid van onze planeet kennen. Met de kennis kwam ook angst en zelfs pessimisme lag op de loer. De schade die we de aarde berokkenen lijkt onomkeerbaar, maar ik bleef geloven dat we iets kunnen veranderen. Daarom verbreedde ik mijn kennis in de master Marine Sciences. Van zeestromen tot microzeediertjes, van zand tot CO2-opslag. Ik leerde duiken en zag voor het eerst een walvis. Ik weet nu zeker dat ik op het goede pad

ben. De onderwaterwereld is onbetaalbaar mooi. Onlangs ben ik in het poolgebied geweest, een ervaring om nooit te vergeten. We moeten nú handelen om het klimaatprobleem te keren. Ik wil niet beweren dat ik de oplossing heb, maar ik doe wat ik kan en zie er de lol van in. Ga lekker fietsen in plaats van met de auto, neem je eigen zakjes mee voor je brood- en fruitaankopen en werk samen. Spullen delen bespaart geld en is bovendien gezellig. Wat ik de laatste jaren heb geleerd, is dat alle zeeën verbonden zijn, hoe verschillend ook. Laten wij daar een voorbeeld aan nemen. Verbintenis met elkaar en met de planeet is het begin van de oplossing. En het werkt! Begin januari stond ik afval te ruimen op Engelsmanplaat, na de verschrikkelijke containerramp die ons jarenlang zal blijven achtervolgen. Wat een opkomst! Niet alleen leden van de Waddenvereniging, iedereen kwam richting het wad. Dat biedt perspectief. Zie of zoek jij ook perspectief? Contact de Ledenraad, we horen graag van je.’ WADDENmagazine 2-2019 21

COLUMN

MERLIJN TORENSMA

Lutz Jacobi

Als geboren Friezin en kleurrijk Tweede Kamerlid had ze al oog voor de Wadden. En nu staat ze als directeur aan het roer van de Waddenvereniging. In deze column deelt ze haar mening, belevenissen en ervaringen. DE TIJD VLIEGT! Stapje voor stapje zijn er in de afgeHet voelt als ‘nog maar pas geleden’ lopen tien jaar bruikbare initiatieven dat ik als lid van de Tweede Kamer in ontwikkeld voor goed gastheerschap 2009 Schiermonnikoog bezocht. De en duurzaam toerisme in het mooie Waddenzee was net aangewezen als Werelderfgoed Waddenzee. Onze wadUNESCO-werelderfgoed. Op het eiland denproducten zijn op de kaart gezet! raakte ik in gesprek met (horeca-) In deze tien jaar zijn we er uiteindelijk ondernemers, gemeentelijke en provinin geslaagd om als waddenprovincies ciale afgevaardigden en eigenaren van goed samen te werken op het terrein recreatiebedrijven over de betekenis van marketing voor duurzaam toerisme. van deze status. Je zou toch zeggen Een goede samenwerking ‘grote vreugde en trots’, tussen onderwijs, overdat we erin waren geIn 2009 heid, bedrijven en (natuur) slaagd om als enige nakeken we de kat organisaties heeft geleid tuurgebied in Nederland tot passende arrangetot werelderfgoed te zijn uit de boom menten voor meer wadverheven. Maar in 2009 denbeleving en passend was die trots en vreugde toerisme. De tussentijdse benoeming op het eiland zeer gematigd. Toch wel tot ‘Mooiste natuurgebied van Nederbang voor nog meer regeltjes… land’ heeft daar ook nog bij geholpen. In een convenant was zelfs opgenomen dat de werelderfgoedstatus niet mocht We trekken nu samen op met Visit Wadden, een perfect werkmodel. Hier leiden tot meer regels. UNESCO had kunnen we mee verder. Mijn waardering voorspeld dat door deze status het voor alle mensen die hier in de afgelotoerisme zou toenemen. Het was alleen pen jaren hard hun best voor hebben niet helder hoe je dit kon ‘verzilveren’ gedaan! en concreet betekenis geven. Blijkbaar was hier nog niet breed over nageLutz Jacobi dacht. Je zou kunnen zeggen dat we Directeur Waddenvereniging in 2009 de kat nog uit de boom keken en eigenlijk geen idee hadden over het vervolgtraject.

WAD4U Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.

R: D IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAA HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOE 93 936 7-4 051 8860 AB HARLINGEN TEL.: WADDENVERENIGING POSTBUS 90, BRIEF WS IEU L WIL JE DE DIGITALE JEUGDN E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.N L NAAR INFO@WADDENVERENIGING.N ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES TEKST: LIDEWIJ KEMME

De Waddenzee is jarig! Op 26 juni is het namelijk tien jaar geleden dat de Waddenzee tot werelderfgoed werd uitgeroepen. Op die dag kwam hij op de lijst van de meest bijzondere en belangrijke natuurgebieden van de wereld. Dat is een feestje waard! De taart staat op de middenplaat.

NIET JARIG

een volwassen insect wordt is langer. De larven kunnen wel een jaar in het water leven. Eenmaal volwassen leeft de eendagsvlieg maar een paar uur, net genoeg om te paren en eitjes te leggen.

WIKI

Dieren vieren hun verjaardag niet, maar een jaartje ouder worden ze wel. Hoewel, een eendagsvlieg leeft niet eens zo lang. Maar dat hij maar één dag leeft, is overdreven. De tijd dat hij van een eitje

HOE OUD? De schelpen die je op het strand vindt, kunnen wel duizenden jaren oud zijn. Maar daar zijn de bewoners al lang uit verdwenen. Hoe oud het dier is geworden kun je vaak aan de jaarringen van de schelp aflezen. Bij kokkels zijn die goed te zien. Sommige levende schelpdieren kunnen heel oud worden. In 2006 werd in IJsland een noordkromp gevonden van 507 jaar oud. Helaas stierf het dier bij het onderzoek naar zijn leeftijd. Deze kokkel is minstens vier jaar oud.

MARCEL VAN KAMMEN

DUURZAAM GEREEDSCHAP Een scholekster leeft gemiddeld een jaar of twintig, maar hij kan wel veertig jaar oud worden. Hij kraakt harde schelpen met zijn lange rode snavel of woelt in de grond op zoek

naar wormen. Z’n snavel slijt daar erg van, maar oude scholeksters lopen echt niet met een stompje rond: hij groeit net zo snel weer aan als hij slijt.

WADDENmagazine 2-2019 23

WAD4U --- VLIEG OF NIET? ---

De eendagsvlieg van pagina 23 is geen echte vlieg, maar een haft. Niet alles wat vlieg heet of erop lijkt is een echte vlieg. WIKI

Echte huis vlieg

WIKI

TIP Zweefvliegen lijken op

WIKI

De paardenvlieg of daas heeft geen angel om te prikken, maar is een gemene bijter. Hij kan zelfs door je T-shirt heen bijten…

XXX

wespen maar steken niet. Je kunt ze herkennen aan hoe ze vliegen: vaak blijven ze even op één plek zweven. En ze hebben geen wespentaille en maar één paar vleugels.

Niet alle insecten die honing lekker vinden hebben een lange snuit of tong. Bij de berenklauw zit de honing niet diep. Daarom kun je vaak veel verschillende insecten tegelijk op die schermbloem vinden en ook mooi fotograferen. Je vindt de gewone berenklauw in bermen en op dijken. Maar blijf uit de buurt van de reuzenberenklauw (die hele hoge soort), die kan nare blaren veroorzaken.

Is dit een vlieg met gekleurde vleugels? Nee, het is de sint-jansvlinder.

ACTUEEL CRAIG NASH

Door voedselgebrek nemen de aantallen in de Waddenzee overwinterende scholeksters af.

Let op!

10 grootste zorgen van de

Waddenvereniging

De aanwijzing in 2009 van de internationale Waddenzee als natuurlijk werelderfgoed was een kroon op het werk van alle waddenbeschermers. UNESCO verleende die status niet alleen vanwege de unieke natuurwaarden. Ook de bescherming van het gebied door de overheid was volgens deze VN-organisatie op orde. Toch maakt de Waddenvereniging zich zorgen over de toekomst van het gebied. TEKST: HANS REVIER WADDENmagazine 2-2019 27

HENK POSTMA

Een noordwesterstorm stuwt het water hoog tegen de dijk op en neemt allerlei rommel van de kwelders mee.

Stijgende zeespiegel, dalende bodem

Elk jaar stijgt de zeespiegel van nature een klein beetje. Dat is nog steeds het effect van het smelten van de ijskappen na de laatste ijstijd. Voor de Waddenzee is dat geen probleem. Door het afzetten van zand en slib, groeit het wad mee met die zeespiegelstijging en blijven de wadplaten droogvallen. Maar het dynamische evenwicht tussen erosie en sedimentatie wordt verstoord als de zeespiegel te snel stijgt. Volgens voorspellingen over de klimaatverandering krijgen we daar in de toekomst mee te maken. Dat proces wordt versterkt door bodemdaling, veroorzaakt door de gas- en zoutwinning. Uiteindelijk verdwijnen dan de wadplaten en ‘verdrinkt’ de Waddenzee. Stoppen met het winnen 28

van delfstoffen lijkt een eerste logische stap om dit onheil af te wenden. En op korte termijn moet een discussie worden gevoerd over meer ruimte geven aan de Waddenzee.

Onveilige scheepvaart

Dagelijks varen tientallen schepen vlak langs en over de Waddenzee. Eigenlijk is het een wonder dat het bijna altijd goed gaat. Maar de containerramp begin dit jaar maakt duidelijk hoe groot de bedreiging is van scheepvaart in de buurt van de eilanden. Ook is de kans op een olieramp groot. Daarom stellen wij als Waddenvereniging de scheepvaartroutes ter discussie. Ook dringen we aan op zo veilig mogelijke scheepvaart en een organisatie die snel en deskundig de gevolgen van een scheepsramp kan bestrijden.

Plastic soep

Stranden bezaaid met plastic rotzooi, dat was het verschrikkelijke gevolg van de containerramp begin 2019. Onze moderne samenleving produceert ongelofelijke hoeveelheden rotzooi, die voor een groot deel in zee belandt. Jaarlijks verdwijnt tussen de 5 en 13 miljoen ton plastic van land in zee en eindigt in wat we kennen als ‘plastic soep’. Stukken plastic komen terecht in de maag van zeevogels en zeezoogdieren. Kleinere deeltjes zijn aangetroffen in wormen en wadpieren. Vooral die microplastics baren zorgen, want de ecologische effecten zijn nog grotendeels onbekend. Samen met andere organisaties probeert de Waddenvereniging als eerste stap het gebruik van plastic in het waddengebied terug te dringen. Ook helpen we regelmatig mee met strandopruimacties.

ACTUEEL

Warm en onstuimig

Onrust op de bodem

De bodem van de Waddenzee is misschien wel het belangrijkste onderdeel van het waddensysteem. Hier leven ontelbare wormen, schelpdieren en slakken, voedsel voor vogels en vissen. Aan de oppervlakte vormen kiezelwieren uitgebreide algenmatten, belangrijke pijlers van het ecosysteem. Menselijke activiteiten als het vissen met (boom)korren of het in groten getale wadlopen, verstoren die bodem met negatieve gevolgen voor de waddennatuur. Het sluiten van grote aaneengesloten gebieden voor dergelijke activiteiten is een belangrijke maatregel om de waddenbodem voldoende rust te geven. >

HENK POSTMA

Warme winters en hetere zomers, afgewisseld door onstuimige buien met grote hoeveelheden neerslag. De gevolgen van klimaatverandering hebben grote invloed op de natuur in het waddengebied. Nu al is vastgesteld dat de watertemperatuur gemiddeld met 2 graden is gestegen. Hierdoor trekken garnalen eerder de Waddenzee in, net op tijd om de vrij zwemmende larven van schelpdieren op te vreten. Met minder mosselen kokkelbroed als gevolg. Door stormen en hevige regenval kunnen nesten van op de grond broedende vogels wegspoelen. Tegelijkertijd vestigen zich nieuwe soorten in het waddengebied. Zilverreigers zijn langzamerhand een algemene soort geworden en Japanse oesters vormen samen met mosselen riffen en banken.

WAT DOEN WIJ? De Waddenvereniging signaleert niet alleen problemen, ook werken we aan oplossingen. Ben je benieuwd hoe wij dat doen? Lees verder: www.waddenvereniging.nl/ tiengrootstezorgen

Baggerwerkzaamheden verstoren de bodem en vertroebelen het water.

WADDENmagazine 2-2019 29

Licht en geluid

In het waddengebied vind je de donkerste en stilste plekjes van Nederland. Niet voor niets zijn de Boschplaat op Terschelling en het Lauwersmeer uitgeroepen tot Dark Sky Park. Voor de natuur, maar ook voor mensen is het belangrijk dit soort plekken te beschermen en waar mogelijk uit te breiden. Daarom moet bij nieuwe bouwwerken zo veel mogelijk rekening worden gehouden met deze natuurwaarden.

Vervuilde horizon

HENK POSTMA

Een weids landschap, nauwelijks menselijke bebouwing, een oneindige

horizon. Veel bezoekers en bewoners noemen dat de belangrijkste eigenschappen van het waddengebied. Maar dit open landschap staat onder druk. Windparken op zee en op land, industriĂŤle bebouwing en ontwikkeling van haventerreinen vervuilen steeds meer de horizon. Zo laag mogelijk en goed aansluiten bij bestaande bebouwing is een stelregel die daarbij gehandhaafd moet worden.

Ingesnoerd door dijken

Tweeduizend jaar geleden lag tussen de hogere zandgronden en de latere Waddeneilanden een uitgestrekt intergetijdegebied van kwelders en

wadplaten. Inpolderingen, de aanleg van dijken en stuifdijken en landaanwinning gaven vorm aan de Waddenzee zoals wij die nu kennen. De natuur van de Waddenzee zit daardoor in een strak keurslijf van meters hoge deltadijken en vastgelegde eilanden. Het oppervlakte aan natuurlijke kwelders is geminimaliseerd en trekvissen komen allerlei onneembare obstakels tegen. De aanleg van vistrappen en de vismigratierivier bij de Afsluitdijk helpen een beetje. Misschien wordt het tijd, ook gezien de voorspelde zeespiegelstijging, om de Waddenzee landinwaarts wat meer ruimte en invloed te geven. De ervaring die we opdoen met Holwerd aan Zee is daarbij van groot belang.

Het troebele water in het Eems-Dollard gebied veroorzaakt zuurstofgebrek.

Vervuilende (onbekende) stoffen

De tijd dat je met het water uit de Rijn je foto’s kon ontwikkelen ligt ver achter ons. De hoeveelheden zware metalen en gifstoffen die bij Lobith Nederland binnenkwamen en later bezonken in de Waddenzee zijn enorm gedaald. De natuur- en milieubeweging wist strenge maatregelen af te dwingen en het onderwerp waterverontreiniging is daardoor van de agenda verdwenen. Ten onrechte. Nog steeds komen giftige stoffen terecht in het oppervlaktewater en uiteindelijk in de Waddenzee. In mosselen en in eieren van in het waddengebied broedende vogels, worden voor stoffen als hexachloorbenzeen en kwik nog steeds de normen overschreden. Ook wordt van lang niet alle stoffen die in het water terechtkomen, zoals bestrijdingsmiddelen uit de landbouw, het effect gemeten.

ACTUEEL

HENK POSTMA

MAAK HET VERSCHIL

De 19e eeuwse poldermolen Goliath valt in het niet bij de moderne windturbines.

De zorgen die wij hier delen zijn complex en niet eenvoudig op te lossen. Natuurlijk kun je zelf helpen door het gebied niet te

Vissen in troebel water

Door het uitdiepen van vaarwegen en het jaarrond storten van baggerslib uit waddenzeehavens is het water van de Waddenzee vertroebeld. Vooral in het Eems-Dollardgebied is dat een groot probleem. Dijken en het op onnatuurlijke diepte houden van de vaargeul zorgen dat de stroomsnelheid hoog blijft en het slib uit het water niet bezinkt. Soms lijkt het of je door chocolademelk vaart. Door die vertroebeling groeien algen slechter, komt er minder zuurstof in het water en gaat de natuur hard achteruit. Zo min mogelijk baggeren, vaarwegen op natuurlijke diepte en zo veel mogelijk ruimte voor de Waddenzee om slib te laten bezinken, lijkt de beste remedie. Helaas staan economische belangen logische oplossingen vaak in de weg.

vervuilen, rekening te houden met de natuur tijdens het recreëren en zo min mogelijk bij te dragen aan opwarming van de aarde. Maar we kunnen pas écht verschil maken door ons te blijven verenigen als grootste groep wadliefhebbers van Nederland. Zo kunnen we (politieke) druk uitoefenen en projecten realiseren die de natuur beschermen en verbeteren. Steun de Waddenvereniging extra met een ‘tientje voor 10 jaar werelderfgoed’. Zie ook de bijgevoegde brief bij dit WADDENmagazine of kijk op www. waddenvereniging.nl/tiengrootstezorgen.

WADDENmagazine 2-2019 31

Waddenleven

In de serie Waddenleven reist hoofdredacteur en waddenkenner Hans Revier langs een verrassende groep dieren of planten van het wad. Deze keer: BRUINWIEREN. TEKST: HANS REVIER FOTO'S: FOTO FITIS

Onderwaterwouden Overal langs de kust en op het strand vind je verschillende

soorten bruinwieren. Ze danken hun naam aan het bruine pigment fucoxanthine en komen bijna uitsluitend in zout water voor. Deze stevige wieren zijn vaak vertakt. Sommige soorten worden erg groot en vormen uitgestrekte wierbossen. Bruinwieren hebben een ingewikkelde levenscyclus. Speciale organen, vaak opvallend gevormde en gekleurde bolletjes, maken mannelijke zaadcellen die met zweepstaartjes kunnen zwemmen en op zoek gaan naar eicellen. Na de bevruchting ontstaat hieruit weer een nieuw wierplantje. 32

Luchtblazen De meest algemene soort in het waddengebied is het BLAASWIER. Het groeit langs de dijken, op houten palen en op het wad, vastgehecht aan mosselen of stenen. De soort dankt zijn naam aan de drijfblazen, waardoor het onder water rechtop kan staan. Vroeger werd blaaswier gebruikt als mest en ook wel als medicijn tegen gewrichtspijnen, zwellingen en huidziekten.

1 Net als blaaswier heeft KNOTSWIER grote drijfblazen en hecht zich ook vast aan stenen en rotsen. Raakt het los, dan kan het nog lang in leven blijven. Op knotswierplanten zijn de opvallend gekleurde voortplantingsorganen - zachte, slijmerige oranje verdikkingen - goed te zien. 2 Een bruinwier dat lijkt op een blaaswier, maar geen duidelijke drijfblazen heeft, is de KLEINE ZEE-EIK. Hij heeft wel voortplantingsblazen, met geleiachtige inhoud. De soort kan goed tegen uitdroging en groeit vaak hoog in de getijzone.

3 Het JAPANS BESSENWIER komt sinds 1973 voor in onze wateren. Waarschijnlijk is het ingevoerd met de Japanse oester. De soort dankt zijn naam aan de op bessen lijkende drijfblaasjes. De plant kan enkele meters lang worden en levert soms problemen op voor de scheepvaart. 4 SUIKERWIER behoort tot de grootste in Nederland levende wieren en kan wel twee meter lang worden. Het komt voor in het Marsdiep en in de haven van Terschelling. De plant dankt zijn naam aan de zoetige stof die wordt afgescheiden als het suikerwier droogvalt. 5 Op stenen dijkvoeten groeit soms VINGERWIER. Dit grote bruinwier groeit het liefst op rotsige bodems met helder water. Daar vormt het tot 20 meter diep uitgestrekte ‘wouden’. Door het troebele water van de Waddenzee wordt het hier niet zo groot. 6 De twee tot drie meter lange slierten van het RIEMWIER vind je regelmatig op het strand. Maar de plant groeit niet langs de Nederlandse kust, maar in Normandië of Bretagne. De slierten zijn de voortplantingsorganen.

MEER LEZEN OVER WIEREN? Miek Zwamborn maakte een prachtig boekje met de titel Wieren. Verwacht geen veldgids, het is vooral cultuurgeschiedenis die gaat over de schoonheid van deze zeebewoners. Prijs: € 17,50. WADDENmagazine 2-2019 33

MARCEL VAN KAMMEN

LAUWERSMEER

HENK POSTMA

JAAR

Parnassia

Vogelkijkhut Sylkajut bij Enzumakaag

Levende schatkist In 2019 is het 50 jaar geleden dat de Lauwerszee werd afgesloten. Zout water werd zoet. De afsluiting vormde de geboorte van het Lauwersmeer. De voormalige zeebodem is nu een nationaal park vol vogels en orchideeën. In deel 2 van een vierdelige serie: rijke natuur op een oude zeebodem. TEKST: BAS BIJL 34

Wanneer je via Friesland of Groningen naar het Lauwersmeer rijdt, reis je door het eeuwenoude kustlandschap van NoordNederland. Op dit grensgebied tussen Waddenzee en achterland heeft de mens eeuwenlang zijn stempel gedrukt door het aanleggen van dijken en opwerpen van woonheuvels - wierden genoemd in Groningen en terpen in Friesland. De meest noordelijke dijk, de zogenaamde primaire zeekering, vormt de huidige grens van de Noord-Nederlandse kustlijn. In vroeger tijden liep de zeedijk landinwaarts om de Lauwerszee heen. Bij het binnenrijden van het huidige Lauwersmeergebied passeer je vrijwel overal nog deze oude primaire Lauwerszeedijk. Je rijdt als het ware een laagte in: de voormalige Lauwerszee en het huidige nationaal park Lauwersmeer. Niet voor niets wordt het Lauwersmeer ook wel ‘Vogelparadijs op vroegere zeebodem’ genoemd.

Zeven zeearenden De afsluiting van de Lauwerszee - 50 jaar geleden - heeft weliswaar waterveiligheid

VERDIEPING MARCEL VAN KAMMEN

HENK POSTMA

MARCEL VAN KAMMEN

Reeën en ganzen in het Lauwersmeer

Reeën en ganzen eten gras in het Lauwersmeer.

opgeleverd, maar in ecologisch opzicht ook veel gekost. De natuurlijke verbinding tussen de zoute zee en het zoete achterland is verloren gegaan. En door een vastgelegd waterpeil, vanwege de waterbergingsfunctie van het Lauwersmeer, rukt de bebossing op, wat ten koste gaat van de openheid van het gebied. Toch heeft het Lauwersmeergebied zich, sinds de afsluiting in 1969, ontwikkeld tot een mooi natuurgebied met vele en soms zeldzame dieren en planten. Deze jarenlange nieuwe natuurontwikkeling heeft in 2003 geleid tot het predicaat ‘Nationaal park’. Bijzonder is de aanwezigheid van de zeearend in het gebied. De zeearend van het Lauwersmeer heeft een groot leefgebied en is zelfs gespot aan de westkant van Terschelling. Kort geleden zijn er tegelijkertijd zeven zeearenden door de boswachter gezien. Ook groeien er bijzondere en zeldzame soorten planten. Zo ligt direct ten oosten van het dorp Lauwersoog een door een bosrand beschut terrein, genaamd Land van juffrouw Ali. Hier zijn vanaf mei diverse

orchideeën te bewonderen, zoals de rietorchis en de moeraswespenorchis. Een andere locatie waar je makkelijk de natuur kunt beleven is rond het vlonderpad, gelegen tussen de haven en het dorp Lauwersoog. Daar vind je een zeer gevarieerde duinvalleivegetatie die zich kan meten met de Waddeneilanden.

Natuur op defensieterrein De grens van het nationaal park komt niet geheel overeen met de grens van de voormalige Lauwerszee. Een groot deel wordt ingenomen door de Marnewaard, een circa 1500 hectare groot militair oefenterrein. Ook op dit oefenterrein, waar in het overgrote deel de grondwaterstanden kunstmatig laag worden gehouden, is mooie natuur aanwezig. Door ondergrondse zoute kwel is er hier direct aan de binnenzijde van de zeedijk, in een deel van een voormalige Lauwerszee-geul, een brak/zout natuurgebied ontstaan waar onder andere steltlopers en lepelaars gespot kunnen worden. Met de fiets is dit gebied dagelijks te bewonderen. Ook is

het mogelijk om in het oefenterrein een roedel damherten te zien. Verder is er een oeverzwaluwwand, waar zich vooral in het begin van de zomer veel oeverzwaluwen ophouden.

Kokkels in de bodem Dat hier nog niet zo lang geleden de Lauwerszee lag, is nog goed zichtbaar. In de bodem van het Lauwersmeer zitten namelijk nog veel kokkels. Deze zoutwaterschelpen zijn gestorven na het sluiten van de dijk op 23 mei 1969. Overal in het gebied - in molshopen en bij de wortels van omgevallen bomen, maar ook vanaf het water als een steilrand nabij de Hoek van de Bant - vind je deze schelpen in grote aantallen. Sommige kokkels zijn zelfs nog gesloten. Naast zoutwaterschelpen vind je ook zoutminnende planten in het gebied. Toenemende zoute kwel zorgt op de Zoutkamperplaat voor omstandigheden waarin zeekraal kan gedijen. En bij de zeedijk in de Marnewaard is ook zeeaster waargenomen. Reden genoeg om deze zomer het gebied eens te verkennen. WADDENmagazine 2-2019 35

HENK POSTMA

WETENSCHAP

Rust (ofroest toch niet?) (of toch niet?) Eind negentiende eeuw werd gestart met onderzoek naar natuurherstel op het land. Natuurbeheerders formuleerden doelstellingen en door het afplaggen van de bodem, de inzet van grote grazers en zelfs het kappen van bossen werd getracht natuurwaarden te herstellen. Die kennis, over wat wel en niet werkt, inspireerde ook tot projecten in de Waddenzee. Maar met natuurherstel onder water is veel minder ervaring.

Hulp voor Griend Het vogeleilandje Griend is in beheer bij Natuurmonumenten en dreigt, als we niets doen, ten prooi te vallen aan de golven. Vanwege de hoge

natuurwaarden, bijvoorbeeld de grote broedkolonie grote sterns, werd ingegrepen. Griend is in 2016 grondig onder handen genomen om het in meer oorspronkelijke staat terug te brengen, nadat het zo’n veertig jaar geleden werd opgehoogd om het tegen afkalving te beschermen. Een zanddijk is verwijderd en voor de westkant van het eiland werden grote hoeveelheden zand en schelpen gestort. Het idee is dat de schelpen- en zandvoorraad zich door golfwerking over het eiland verspreidt, waardoor Griend zich meer natuurlijk ontwikkelt. Voor de westkust wordt geëxperimenteerd met barrières van een soort kratten van afbreekbaar plastic waarop mosselen zich kunnen

Natuurlijke processen moeten in de Waddenzee zoveel mogelijk hun gang kunnen gaan. Daar is iedereen het wel over eens. Toch wordt de natuur soms een handje geholpen. Biologen doen onderzoek naar wat wel en niet werkt. TEKST: MARCUS WERNER

vestigen. Ook is groot zeegras geplant. Mosselbanken en zeegrasvelden kunnen Griend verder helpen beschermen tegen het verdwijnen in de golven.

Leren door doen Eerdere experimenten met de aanleg van mosselbanken op diverse plekken in de Waddenzee hadden weinig succes. Toen verdwenen binnen enkele maanden de op kokosmatten uitgelegde jonge mosselen spoorloos. Met het herstel van zeegrasvelden is - bij Griend en in een eerder project van de Waddenvereniging - nog weinig vooruitgang geboekt: de planten stierven in warm zomerweer of spoelden weg. Het is dus de vraag of dergelijk natuurherstel

in de Waddenzee ook kan werken. Onderzoekers stellen dat dit een kwestie is van leren door doen, waarbij niet van tevoren vaststaat wat de juiste methode is. In de eerdere mosselexperimenten werden bijvoorbeeld jonge mosselen uit geulen uitgezaaid - mosselen uit droogvallende banken gebruiken voor het herstel van droogvallende mosselbanken was wat vreemd geweest - en dit mosseltype klit minder goed samen op droogvallend wad, blijkt uit het onderzoek. Ook konden krabben en zeesterren zich tegoed hebben gedaan aan de mosselen op kokosmatten. Het gebruik van afbreekbare kratjes beschermt mogelijk tegen deze vraat.

WADDENmagazine 2-2019 37

WETENSCHAP

MARCEL VAN KAMMEN HENK POSTMA

‘We kunnen het best gewoon afwachten tot mosselbanken zich vanzelf herstellen’ 38

‘Het zeeleven van de Waddenzee is gewend aan meer dynamische omstandigheden’ Mosselbank als individu Norbert Dankers volgt al sinds 1990 het wel en wee van mosselbanken in de Waddenzee. Toen verdwenen nagenoeg alle droogvallende mosselbanken door overbevissing. Dankers is nu gepensioneerd, maar doorliep een lange loopbaan aan voorloperinstituten van het huidige Wageningen Marine Research (WMR), de WUR-afdeling die zeeonderzoek verricht. Hij hield zich voornamelijk bezig met onderzoek naar mosselbanken. In een nieuwe studie werd een groot aantal mosselbanken als afzonderlijke eenheid, individuen dus, beschouwd. Zo worden ook dieren in een populatie gevolgd. Bij veel diersoorten gaan er grote aantallen jonge dieren dood, overleven sommigen enkele jaren en overleeft een deel veel langer. Dit gebeurt ook met mosselbanken, zo blijkt. Dankers: ‘De helft van alle nieuw gevormde mosselbanken verdwijnt in het eerste jaar. Nog eens een flink aantal in de paar jaar daarna. Pas bij een leeftijd van vijf tot zes jaar is de kans groot dat mosselbanken veel langer in stand blijven, soms tot zeventig jaar.’

Herstel komt vanzelf Of en wanneer een jongere mosselbank verdwijnt, is volgens de analyse vooral te wijten aan zaken die de mens niet in de hand heeft, beweert Dankers. Stormen uit de verkeerde hoek bij een bepaalde waterstand kunnen bijvoorbeeld funest zijn. Ook de ‘broedval’ van vrij in het water zwevende mossellarven speelt een grote rol. ‘Die broedval schommelt van nature enorm, met zo eens in de vijf, zes jaar een piek.’ Daarbij komt dat de oppervlakte mosselbanken in de Waddenzee intussen is gestegen tot dertig vierkante kilometer, zo’n twee derde van het oppervlak voor 1990. Verder blijkt ook uit het onderzoek dat de gemengde banken van mosselen en Japanse oesters - exoten in de Waddenzee sinds eind vorige eeuw - bovengemiddeld overleven, waardoor niet is uitgesloten dat in de toekomst meer oppervlakte aan banken van gemengde schelpdieren ontstaat dan voor 1990. Dan is er volgens Dankers het

gegeven dat kunstmatig gestorte mosselen niet het natuurlijke gedrag kunnen vertonen waarbij zij zich organiseren tot patronen die stabiele bankvorming in de hand werken. Dankers: ‘We kunnen het best gewoon afwachten tot mosselbanken zich vanzelf herstellen.’

Subtiele verschillen Een meer natuurlijke en soortenrijke Waddenzee onder water, dat is wat natuurliefhebbers en de Waddenvereniging graag willen. Maar bereik je dat door haar met rust te laten? Met rust laten betekent vooral: geen visserij en geen waterrecreatie en andere bronnen van bodemverstoring. Om te weten of dit werkt moet je de onverstoorde delen van de Waddenzee vergelijken met de delen waar wel wordt gevist en andere activiteiten plaatsvinden. Een dergelijk onderzoek is onlangs verschenen. WMR-onderzoeker Ingrid Tulp werkte mee aan een studie waarin elf jaar gesloten geulen onder Rottumeroog en Rottumerplaat werden vergeleken met geulen in de buurt die wel werden verstoord. Van met bodemhappers genomen monsters werd al het bodemleven uitgeplozen. De verschillen tussen de gesloten en verstoorde gebieden bleken subtiel. Tulp: ‘We vonden in de gesloten gebieden iets meer van de schelpdieren kokkel en nonnetje, en ook een hogere biodiversiteit van klein bodemleven. Kokerwormen, die riffen vormen, troffen de onderzoekers, anders dan verwacht, niet aan in de onverstoorde geulen. Naar de reden van het geringe herstel is het nog gissen, zegt Tulp: ‘Uit onderzoek in de Noordzee weten we dat vooral de diepere delen, waar relatief weinig stroming is, te lijden hebben van visserij met sleepnetten. Het zeeleven van de Waddenzee is gewend te leven onder meer dynamische omstandigheden. Misschien is het daardoor minder gevoelig voor verstoring.’ Een ander punt, zegt Tulp, is dat bij Rottumeroog en Rottumerplaat het uitgangspunt een al door visserij beïnvloed gebied was. ‘En misschien vergt herstel meer dan elf jaar en moet je een langere adem hebben.’ WADDENmagazine 2-2019 39

N DE

DE SM

AAK VA

WAD

Kaas maken op gevoel RIJK GRASLAND LEVERT SMAKELIJKE SCHAPENKAAS

Kruidige weiden, ingeklemd tussen dijk en duin, zijn de voedingsbodem voor Neerlands beste schapenkaas, die zelfs tot ver over de grote zee liefhebbers heeft gevonden. Gerben en Jolanda Bakker beheren het land op Terschelling. ‘We zoeken altijd naar de beste balans tussen wat goed is voor de schapen, de vogels en onze producten.’ TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA

Links de duinen, rechts de dijk en daar tussenin de biologische schapenboerderij van Gerben en Jolanda Bakker. Die is, als je Oosterend in fietst, al van ver te herkennen door de bijzondere entree. Gruttokuikens, bloemen en insecten van cortenstaal omzomen het pad naar de boerderijwinkel. ‘Het kunstwerk is een samenwerking met Vogelbescherming Nederland, omdat we veel doen aan weidevogelbeheer’, vertelt Jolanda. Agrarisch natuurbeheer, heet hun manier van boeren. Gerben blijft er nuchter onder: ‘Het is niet zo dat we met geitenwollensokken aan geboren zijn. Dit past gewoon bij ons bedrijf. Op de Wadden zitten heel veel ganzen en weidevogels. Wij zien er het nut niet van in om ze te verjagen.’ Met stokjes in de berm staan alle nesten in de weide aangegeven. Dat doen de vrijwilligers van de Vogelwacht. De eerste kievitsjongen zijn al uitgekomen en ook de grutto’s broeden. Daartussen lopen de schapen. Die zijn zoveel mogelijk buiten.

De lekkerste van Nederland De kruidenrijke weide is de belangrijkste smaakmaker van de Terschellinger schapenkaas. ‘Het gras zit vol plantjes en bloemetjes. Wat de schapen eten heeft invloed op de melk,’ vertelt Jolanda. Ook tijdens het maakproces van de kaas kun je de structuur en de smaak nog beïnvloeden, al is dat minimaal: ‘Er zijn maar een paar dingen die je kunt doen. Bijvoorbeeld als de 40

kaas iets te droog is, dan kun je wat minder lang roeren. Het is echt een kwestie van gevoel. En het is belangrijk om netjes te werken. Ik kom zelf uit de zorg, dus ik was gelukkig al gewend om hygiënisch te werken.’ De kaas van de Terschellinger boerderij mocht zich vorig jaar de ‘lekkerste schapenkaas van Nederland’ noemen. Jolanda bescheiden: ‘Ons bedrijf is helemaal niet zo groot, maar we vinden het leuk om iets bijzonders te doen met onze kaas.’ Naast zachte verse kaas - ‘deze smaakt net als mozzarella’ - en naturel harde kaas, maken ze kaas met fenegriek en zeekraal. ‘Die hebben we gemaakt omdat onze boerderij De Zeekraal heet.’ Er is ook een mixkaas van schapen- en koeienmelk en een koeienkaas die in een bunker rijpt.

Hulp van de kaaskoningin Met een glimlach denkt Jolanda terug aan de eerste keer dat ze kaas maakten, in 2004. ‘We hadden een cursus van een week gedaan en begonnen toen in één keer ons bedrijf met schapen melken, kaas maken en de winkel. Dat jaar hebben we heel veel weggegooid. Daarna ben ik mij heel erg gaan verdiepen in het maken van kaas. We hebben geluk gehad dat we de juiste mensen troffen die ons hielpen, zoals Betty Koster. Dat is echt de kaaskoningin van Nederland.’ Koster is eigenaar van fromagerie L’amuse in IJmuiden en Amsterdam en levert kazen aan

toprestaurants in binnen- en buitenland. Inmiddels is de vraag naar de kaas van Jolanda en Gerben groter dan het aanbod. Jolanda: ‘We hebben echt een luxeprobleem. De belegen kaas is nu al bijna op. Die moet vier maanden rijpen, dus kunnen we in september pas weer leveren.’ Kaas is hun passie geworden. Zelfs vakanties worden gepland rondom kaasbeurzen en evenementen. Gerben: ‘Na de zomer gaan we op vakantie naar Italië. Elke twee jaar gaan we daar speciaal heen voor de kaasweek. De crème de la crème van de internationale kaaswereld is daar.’

De grens over Het is door dit soort bijeenkomsten dat de kaas inmiddels nationale en internationale bekendheid heeft. Nog maar een kwart van alle kaas die ze maken, verkopen ze in de eigen boerderijwinkel. De rest gaat naar kaas- en delicatessenwinkels op de vaste wal en naar het buitenland. ‘Een deel gaat naar Amerika. Daar is goede kaas heel duur en exclusief. Verder kennen ze ons in België en gaat het ook naar landen als Oostenrijk en Noorwegen.’ Voordat we weer op de fiets stappen, proeven we schapenkaas met fenegriek en krijgen een ijsje mee van vlierbessen en schapenmelk. Normaal heeft roomijs niet zo’n sterke smaak, maar hier proef je door de bessen heen de typische volle smaak van de schapenmelk. Boven het land vliegt een kievit krijsend op.

WAD LEKKER

PROEF!

Wil jij deze zomer ook de beste schapenkaas van Nederland proeven? Vanaf een aankoop van 15 euro aan kaas, krijg je er een gratis ijsje bij. De actie loopt tot en met september 2019. Alleen geldig in de winkel van schapenboerderij De Zeekraal, Oosterend 17, 8897 HW Terschelling.

WADDENmagazine 2-2019 41

ACTIEF

BOEK NU!

De wilde Wadden De 42

10 beste natuurtochten

in Werelderfgoed Waddenzee

’s Nachts wandelen over de bodem van de Waddenzee, varen in het spoor van trekvissen, vallende sterren kijken vanaf een boot of de onbekende natuur van het Eems-Dollard gebied ontdekken: deze zomer biedt de Waddenvereniging 10 bijzondere natuurexcursies. Boek ze via: www.waddenmagazine.nl/agenda. TEKST: RENATE DE BACKERE EN HANS REVIER

MIDZOMERAVOND OP ENGELSMANPLAAT

Vanaf het Friese vasteland ga je al wadlopend de zomernacht in. Via de kwelder bereik je het wad. In het begin loop je door het slik, maar langzaam wordt het wad zandiger en gaat het lopen makkelijker. Je steekt geulen over en ziet misschien wel zeehonden. Langzaam gaat de dag over in schemering en zo ervaar je de rust en de stilte van het waddengebied ten volle. De wadloopgids en de werelderfgoedgids nemen ruim de tijd om te vertellen over al het moois dat je onderweg ervaart tijdens deze unieke wandeltocht. • Wanneer: vrijdag 21 juni en donderdag 22 augustus. •T ijd: 17.45 - 21.30 uur. •K osten: € 15,- (niet-leden € 17,50).

KLEURIGE KWELDERS

Tijdens de Dag van het Wad nemen een gids van Staatsbosbeheer en een werelderfgoedgids van de Waddenvereniging je mee naar de mooiste plekjes in de buurt van Holwerd. De Kees Wevers Wadpost, die op een fraaie plek op de kwelder staat, is onderdeel van een mooie tocht langs kleurige akkerranden, dijken, kwelders en het wad. De gidsen vertellen over de historie van dit gebied, hoe een kwelder is opgebouwd, wat planten moeten doen om hier te kunnen overleven en welke vogels je kunt zien. • Wanneer: zondag 30 juni. • Tijd: 13.30 - 16.30 uur. • Kosten: geen.

WADDENmagazine 2-2019 43

BOEK De 10 beste natuurtochten NU! in Werelderfgoed Waddenzee

ONTDEKKINGSTOCHT EEMSWAD

Aan de rand van Nederland ligt de industrie van de Eemshaven. Natuur en industrie raken elkaar hier. Er staan talloze windmolens, maar toch vind je ook de weidsheid van de Waddenzee. Je wandelt over het zandige wad en ervaart het samenspel van beide contrasten. Je bezoekt de beste plekken om zeehonden en vogels te zien en er is volop ruimte om de bijzondere natuurwaarden van dit onbekende deel van het werelderfgoed te ontdekken. • Wanneer: zaterdag 13 juli. • Tijd: 13.15 - 17.30 uur. • Kosten: € 19,50 (niet-leden € 24,50).

WADLOPEN NAAR ROTTUMEROOG

De Waddenvereniging organiseert met de vereniging de Vrije Wadlopers een avontuurlijke en actieve wadlooptocht naar het onbewoonde, meest oostelijke waddeneiland. Voorheen was voor deze tocht een stevige conditie vereist, maar door de veranderingen op het wad is de tocht wat makkelijker geworden. Het is een van de mooiste wadlooptochten, die vanwege de kwetsbare natuur slechts zeer beperkt wordt aangeboden. Vanaf de vaste wal van Groningen bereik je de Zuiderduintjes en vandaar het Noordzeestrand van 44

Rottumeroog. De terugtocht gaat per schip. Tijdens deze lange vaartocht zie je gegarandeerd zeehonden. • Wanneer: zondag 28 juli. • Tijd: 10.00 - 20.00 uur. • Kosten: € 45,- (niet-leden € 53,-).

VAN ZOUT NAAR ZOET

Vanuit Harlingen vaar je met de historische zeilklipper Spes Mea naar het Afsluitdijk Wadden Center. Onderweg vertelt een werelderfgoedgids over het Werelderfgoed Waddenzee en de onderwaternatuur, de trekvissen en het unieke Vismigratierivier-project. Dit is een 4 kilometer lange getijdenrivier, die gebouwd gaat worden ten westen van Kornwerderzand. Tijdens deze excursie reis je net als de trekvis van zout naar zoet. Het schip passeert de sluis van Kornwerderzand en meert af bij het Afsluitdijk Wadden Center. Daar staat de lunch klaar en de gids neemt je mee langs de expositie. Vanaf het dak is er geweldig uitzicht op het IJsselmeer, de Afsluitdijk en de Waddenzee. Via de sluis vaar je terug naar de Waddenzee om de dag op gepaste wijze af te sluiten in Harlingen. Zeilervaring is niet vereist. Kijk op de website van de Waddenvereniging op welke data en met welke schepen je deze tocht nog meer kunt maken. Meer informatie en boekingen: www.spesmea.nl/onderzeilvanzoutnaarzoet/.

• Wanneer: zaterdag 10 en zondag 11 augustus. • Tijd: 09.00 - 17.00 uur. • Kosten: € 62,55 (niet-leden € 69,50).

VALLENDE STERREN

Op één avond honderden vallende sterren zien: dat kan op 14 augustus tijdens deze exclusieve zeiltocht over het wad. Met het prachtig gerestaureerde zeilschip De Willem Jacob vaar je op het tij vanuit Lauwersoog richting het Westgat. Hier ga je voor anker en ervaar je stilte en duisternis. Om de vallende sterren te zien, heb je geen telescoop of verrekijker nodig, alleen een heldere hemel. Een sterrenkundige vertelt alles over het jaarlijkse fenomeen van de Perseïden. Onder ideale omstandigheden zijn op deze avond elk uur tientallen tot wel honderd vallende sterren te zien. Een werelderfgoedgids vertelt meer over het belang van duisternis voor de natuur van het wad. • Wanneer: dinsdag 14 augustus. • Tijd: 19.00 - 24.00 uur. • Kosten: € 49,- (niet-leden € 59,-: kinderen t/m 12 jaar € 41,-).

DAGJE OESTERMAN

In het restaurant heet hij chique creuse, maar de meeste mensen kennen hem als Japanse oester. In de Waddenzee zorgen ze voor een stevig natuurlijk rif en er is een groeiende markt voor deze waddendelicatesse. Vanaf september begint het oesterseizoen, hét moment om zelf oesters te rapen en te proeven. Jaap Vegter is een gepassioneerd oestervisser en neemt je graag mee. Met het schip de Verandering vaar en zeil je vanaf Lauwers-

ACTIEF oog naar Engelsmanplaat. Hier leer je de kneepjes van het vak. De oestervisser laat zien welke oesters je moet rapen, welke je beter kunt laten liggen en hoe je ze opent. Dan is het tijd om zelf te proeven. Een oester rechtstreeks van het wad, verser bestaat niet! • Wanneer: zondag 8 september. • T ijd: 09.30 – 17.00 uur. • Kosten: € 95,- (niet-leden € 109,-).

OP PAD MET DE FOTOGRAAF

AMELAND BIJ NACHT

Deze unieke nachtelijke wadlooptocht is zeer afhankelijk van weer, wind en getij. Midden in de nacht start je voor de oversteek van Holwerd naar Ameland. Zonder zaklampen loop je over het wad voor de ultieme belevenis van het duister. Terwijl het langzaam licht wordt, komt de natuur tot leven. Deze spectaculaire wandeling voor de sportieve natuurliefhebber wordt begeleid door gediplomeerde en ervaren gidsen van de Vrije Wadlopers. Desondanks is enige ervaring met wadlopen wel vereist. Een speciaal opgeleide werelderfgoedgids van de Waddenvereniging geeft, tijdens de korte pauzes onderweg en bij aankomst op het eiland, uitleg over de natuur en het gebied. De prijs is inclusief ticket voor de veerboot terug. • Wanneer: zaterdag 14 september. • T ijd: 03.00 - 08.30 uur. • Kosten: € 35,- (niet-leden € 42,-).

Het bijzondere licht, de weidsheid en de mooie structuren in het zand: het wad is een geliefde plek om te fotograferen. Ga samen met waddenfotograaf Henk Postma op pad om de natuurlijke waarden van het Werelderfgoed Waddenzee vast te leggen. De workshop start in de Garnalefabryk te Moddergat. Na tips en trucs over lichtinval, standpunten en hoe structuren mooi te ‘vangen’ ga je na een voedzame avondmaaltijd aan de slag. Op het wad bij Moddergat vind je meanderende geultjes, resten van landaanwinningsprojecten en een stukje kwelder. Voldoende om een paar uur rond te scharrelen en de mooiste foto’s te schieten. Na afloop worden de foto’s bekeken en besproken. • Wanneer: woensdag 16 oktober. • Tijd: 16.30 - 21.30 uur. • Kosten: € 52,50 (niet-leden € 60,-).

ZEILEN EN WADWANDELEN

Een dag zeilen met een prachtige historische platbodem, droogvallen op een wadplaat en daar met een gids van de Waddenvereniging onderzoeken wat er allemaal leeft in en op het wad. Lekker in de wind, op het water en daarna het bijzondere gevoel op de zeebodem te lopen. Een lunch en een warme maaltijd zijn inbegrepen. Alle informatie vind je op de website van de Historische Zeilvaart: www.historischezeilvaart.nl/meezeilen/dagtochten/ droogvallen-en-wadlopen/. • Wanneer: verschillende data in juni, juli, augustus en september. • Kosten: € 95,- (kinderen € 65,-).

WADDENmagazine 2-2019 45

In actie

Al vanaf de oprichting in 1965 zetten vrijwilligers zich in voor de Waddenvereniging. Ze geven voorlichting, helpen bij acties en evenementen of zijn wadgids. Zonder hun hulp kan de Waddenvereniging haar werk niet goed doen. LIEKE DEKKER is een van de circa 100 enthousiaste vrijwilligers. ‘Met een krab scoor je altijd.’ TEKST: DANIËL MULDER

en dat zaken beter worden gedocumenteerd. Ik denk bijvoorbeeld aan het maken van goede draaiboeken voor de werkgroepen. Dat is belangrijk, want omdat er veel jonge mensen gids zijn is het verloop jaarlijks ook redelijk hoog. Ook vind ik dat de WEX te weinig uitstraalt dat ze onderdeel is van de Waddenvereniging. Ik wil proberen die link duidelijker te maken, bijvoorbeeld via onze website.’

Ruik, proef, vraag

Naam: Lieke Dekker • Geboren: 1990 • Woonplaats: Utrecht Vrijwilliger sinds: 2014 • Functie: voorzitter WEX

Het begint bij verwondering WEX’ers zijn een beetje de jonge honden van de Waddenvereniging. De afkorting WEX staat voor Werkgroep Excursies, die bestaat uit 81 wadgidsen, waaronder 7 bestuursleden. Zij zorgen dat er iedere zomer talloze excursies op en rond het wad worden gegeven. Lieke Dekker is sinds een maand of zes voorzitter van de WEX. ‘Ik ben nu vijf jaar wadgids, er is niets mooier dan met je voeten in de modder staan.’ 46

Eind 2018 werd Dekker tijdens een WEXevaluatieweekeinde gekozen tot voorzitter. Campagne voeren was niet nodig. ‘Eerlijk is eerlijk, ik had als enige interesse in de functie.’ Het ging haar niet om de bestuurservaring, die had ze al. ‘Ik vind het belangrijk dat zo’n enthousiaste groep vrijwilligers als de WEX blijft bestaan.’ Soms moet je daarvoor praktisch te werk gaan. ‘Mijn doel is de organisatie meer te stroomlijnen, dat er meer structuur komt

Liefde voor het wad wordt meestal overgebracht via de ouders, maar bij Dekker ging het andersom. ‘Wij gingen altijd naar Frankrijk en Duitsland op vakantie, maar toen ik twaalf was vroegen mijn ouders waar ik heen wilde. Ik had foto’s gezien van Texel en dat leek mij wel wat. Sindsdien was Texel jarenlang onze vakantiebestemming.’ Dekker studeerde biologie en werkt nu als projectleider bij het Wetenschapsknooppunt van de Universiteit Utrecht. Daar brengt ze wetenschappers, kinderen en studenten met elkaar in verbinding. ‘Het gaat mij vooral om het oproepen van verwondering bij kinderen, daar begint het mee. Kennis is leuk en belangrijk, maar de basis is vragen stellen en je verwonderen over de wereld om je heen. Op het wad werkt dat ook zo. Tijdens excursies laat ik mensen voelen, ruiken en proeven en zelf onderzoeken. Het is verbazingwekkend dat er zoveel leven zit in het drooggevallen wad. Mensen zijn altijd weer verrast wanneer je een krab opduikelt als je een steen omdraait. Met een krab scoor je altijd.’

MARCEL VAN KAMMEN

De zomer voorbij

WADDENmagazine

WADDENmagazine, juni 2019, nummer 2. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824

De dagen worden korter, de vogels trekken naar het zuiden. Hoe bereidt het waddengebied zich voor op de winter? Meer daarover in editie 3 van het WADDENmagazine, dat verschijnt in september.

Hoofdredactie: Hans Revier Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Frank Petersen, Jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner Vormgeving: Très Melis Correcties: Sijka Rispens Druk: Pijper Media, Groningen Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie. Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting. Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar. Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging. Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op. Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

www. wadden vereniging .nl

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar

WADDEN juni 2019 - jaargang 54

Articles inside

Waddenwinkel