Rotterdam
BOUWEN BOUWEN AAN DE DE AAN DYNA DYNA MIEK VAN VAN MIEK EEN STAD EEN STAD t t i i o o o n n t t a a a g g t t e e HH nn e e n n e e t t s s r r ovoeve
Begrijpen wel genoeg goed genoeg waarom het gaat? Begrijpen we welwe goed waarom het gaat? stad gaatover nooit over stenen. Stadsvernieuwing, dynamiek en leefbare BouwenBouwen aan eenaan stadeen gaat nooit stenen. Stadsvernieuwing, dynamiek en leefbare wijken wijken zelden van de kostprijs. laagste kostprijs. En keteninnovatie in deisbouw is fundamenteel, koop je koop zeldenjeop basisop vanbasis de laagste En keteninnovatie in de bouw fundamenteel, geen crisis ingegeven modeverschijnsel! en geen en door de door crisis de ingegeven modeverschijnsel! Waal gebouwen bouwt gebouwen en waarin wijken gebruikers waarin gebruikers en bewoners zichvoelen thuis en voelen en graag Waal bouwt en wijken en bewoners zich thuis graag verblijven! Niet volgens het traditionele bouwproces, basis van ècht samenwerken. verblijven! Niet volgens het traditionele bouwproces, maar opmaar basisopvan ècht samenwerken. Van delen, kennis innoveren delen, innoveren en duurzaam toevoegen. Industrieel Van kennis en duurzaam waarde waarde toevoegen. Industrieel bouwenbouwen en tochen toch maatwerk Ontzorgen, meedenken en ontwikkelen met communities van gebruikers. maatwerk leveren! leveren! Ontzorgen, meedenken en ontwikkelen met communities van gebruikers. van de best mogelijke prijs-kwaliteit verhouding en deinteressante meest interessante total-valueOp basisOp vanbasis de best mogelijke prijs-kwaliteit verhouding en de meest total-valueof-ownership. Interactie, en co-creatie. of-ownership. Interactie, inspiratieinspiratie en co-creatie. de (bouw)wereld veranderen. Samen een horizon! nieuwe horizon! DaarmeeDaarmee wil Waalwil de Waal (bouw)wereld veranderen. Samen naar eennaar nieuwe www.waal.nl www.waal.nl
info@provada.nl +31 (0)30 60 514 24
Voorwoord
De Karel Doorman
Thuis in
ONTWIKKELING
Zondag Ontwikkeling zoekt ter overname:
WONINGBOUWPROJECTEN & BOUWRIJPE GRONDPOSITIES Vanaf 20 woningen
REGIO’S GELDERLAND, UTRECHT, NOORD-BRABANT EN ZUID-HOLLAND
WIJ FINANCIEREN 100% UIT EIGEN VERMOGEN
STATIONSSTRAAT 23 4001 CD TIEL | CONTACTPERSOON: DE HEER S.G. ZONDAG [T] 0344 61 00 77 | WWW.ZONDAG.NL
— ‘Een groeiend aantal Rotterdammers gaat uit van wat de stad nu al aan schoonheid en kracht in huis heeft’, stelt wethouder Alexandra van Huffelen in dit nummer van City Visie, om precies te zijn tijdens een wandeling die begint in het hart van het booming Laurenskwartier en eindigt op het dak van het Schieblock. ‘Dus niet van: kom over vijf jaar maar terug, dan zul je eens wat zien. Nee: Rotterdam is nu al the place to be, de toekomst is al in volle gang.’ — De toekomst mag in Rotterdam al in volle gang zijn, ondertussen is er geen stad in Nederland waar nog zo veel wordt gebouwd. Economische crisis of niet (Van Huffelen spreekt liever van ‘een economische mindere tijd’), in ‘010’ wordt het ene na het andere prestigieuze en veelal multifunctionele bouwproject gestart of opgeleverd. De Rotterdam, de Markthal, Rotterdam Centraal, Forum, Cool63, FIRST… Ze komen stuk voor stuk uitgebreid aan bod in deze City Visie, die geheel aan Rotterdam is gewijd. — Natuurlijk kunnen er ook kanttekeningen worden geplaatst bij de wijze waarop de toekomst van Rotterdam momenteel vorm krijgt. Worden er niet te veel winkelmeters toegevoegd aan het kernwinkelgebied? Gaat de haast maniakale drang van de regering om de rijksbegroting op orde te krijgen niet ten koste van de investeringskracht van Rotterdam? Heeft de Wereldhavenstad zijn hand niet overspeeld met de Tweede Maasvlakte? Ook naar de antwoorden op dergelijke vragen wordt in City Visie gezocht, met een optimisme en een oplossingsgerichtheid die volgens Arno Ruigrok van Multi Vastgoed in het DNA van Rotterdam zitten. ‘Dit is een stad met een haveneconomie. Daaruit vloeit een internationale oriëntatie én een no-nonsense-mentaliteit voort. Niet lullen, maar poetsen. Niet navelstaren, maar aanpakken.’ — Dat er geen stad in Nederland is waar de toekomst in zo’n hoog tempo gestalte krijgt, bleek eens temeer op donderdag 16 mei 2013. Op die datum maakte de Bond van Nederlandse Architecten (BNA) bekend dat De Karel Doorman in Rotterdam door het publiek was gekozen tot Gebouw van het Jaar 2013. De Karel Doorman? Oh ja, dat prachtige gebouw met winkels en 114 appartementen dat op ingenieuze wijze op de kolommen van het voormalige Ter Meulen-gebouw is gezet. Het leek er alweer een eeuwigheid te staan, daar in het centrum van Rotterdam, maar het is toch echt nog maar een halfjaar geleden opgeleverd en in gebruik genomen… — In een mum van tijd van verleden naar heden, van bouwput naar een duurzaam en vertrouwd beeld dat, getuige de verkiezing tot Gebouw van het Jaar, ook nog eens hogelijk wordt gewaardeerd door inwoners én bezoekers van de stad… Dat kan alleen in Rotterdam. Zeker nu. — Eerlijk is eerlijk: zonder de BNA-prijs had u in City Visie vermoedelijk niets gelezen over De Karel Doorman. Daarentegen krijgen de ‘Karel Doormannen’ van de toekomst juist veel aandacht, zoals het hoort in een stad die in steeds meer opzichten de toon zet in Nederland. — We wensen u veel leesplezier en inspiratie! — Cees de Geus Redacteur
005
006
Inhoud
007
016
005 Voorwoord Cees de Geus 009 Colofon
033
Public Space 012 Joël Fernandez 013 Pieter Zwart City News 014 Zomers Bloemen - Schieblock - Stationsgebied Watertappunt Eendrachtsplein - Vereniging Schouwburgplein - Little V - Meent City Visie Rotterdam 016 Wandeling Wethouder Hamit Karakus met: Arno Ruigrok - Multi Vastgoed, Hans Schröder - Provast & René Vierkant - Syntrus Achmea Real Estate & Finance
026
021 Arno Ruigrok - Multi Vastgoed 023 René Vierkant - Syntrus Achmea Real Estate & Finance 026 Hans Schröder - Provast 027 Michel Hoogendoorn - J.P. van Eesteren 029 Hans de Boer - LSI
029 046
023
056 049
RTG City Visie Rotterdam 030 wethouder Hamit Karakus, Arno Ruigrok - Multi Vastgoed, Mischa Molsbergen - MAB Development, Coert Beerman - Rabobank Rotterdam & Peter van Bosse - Fakton. 033 Mischa Molsbergen - MAB Development 037 Peter van Bosse –Fakton 040 Wietze Fabriek - Eneco Warmte & Koude Stadsontwikkeling Rotterdam 042 Ron Voskuilen - Algemeen directeur van Stads ontwikkeling Rotterdam 044 Astrid Sanson - Directeur Stedelijke Kwaliteit en Binnenstad bij Stadsontwikkeling Rotterdam City Visie Rotterdam 046 Wandeling Wethouder Alexandra van Huffelen met: Marije Hulshof - RoyalHaskoningDHV, Hilke Nijmeijer - CBRE Global Investors, Jan Kleijn Diepenhorst de Vos en Partners (DVP) & Judith Boer - Rotterdam Marketing 049 Hilke Nijmeijer - CBRE Global Investors 051 Marije Hulshof – RoyalHaskoningDHV 053 Jan Kleijn - Diepenhorst de Vos en Partners (DVP) 056 Nils Royer & Maurits Kortleven – Fortress 059 Rob Steijn - Dura Vermeer Bouw Zuid West 061 Paul van Joolingen – Akro Consult Column 065 Luc van Dijk - Rechtstaete
021
Colofon
Van
de ijk
sth
um
ala
of
p le
in str
llelw
Hilledij
el
s m a nt Kon ing
straa t
aat
eriestr
ID
t
at
stra
tra
traa gs
ina om
ns tei
Jac
ens
at
at
la De
str Rey
a
lstra aa at
aa str ap Ka
t
e
de -H
a stra oop
PU
t
ELAAN
tra
at
lle vlie t
Ast ers
t
Pu tse
boc ht
estr ud
Sla ghek Hi
at
rstra
Bou dewij nstraa
laa n
oe ns tra at
tie
sher en
rstr aat
lan
Mijn
Ab c o Zwede
Ege
raat riesst
AN
aat
Blaz
2
Oda straat
aven
PUTS
zijde
Orleand erstraa t
Maash
Zuid
And Sint-
SELA
Rieb
lei erp and
raat erst üg
Goe
Maashaven
n
straat
raat erst üg Kr ul
77
aan ial tor Pre
Kr ul
Pa
ika Afr
ijde
sv Tran
e cht
ZU
inwe Ste
Oostzijde
rdz ven Noo
Herman Costerst raat
jk
uw Lee
Bloemfonteinstraat
ijde
aan ial tor Pre
a
rdz ven Noo
Maashaven
Maash
k Hilledij
BRIEL
gedi
OP
Hil led ijk
at tra
t aa str
k
AN
ijde
Pa
La
i nder
LA
eg
stra
Noordz
venkade
e hts drec
njés Cro
aven
an
ten Ka
lein
25
k
zijde
77
Hilledij
evee np
H. A.
23
ha Bot
Zuid
Witt
t
Maash
a
Agaa tv l Infirm
W. G.
aat
er t ub Jo
ven
Ba kerm a
at
Hille kop
Pa ra
Hille
t
an Walhallala
Maash
Oos tein de
tsstraa t
eg Pinc of fsw ijk Lod ew
eg
weg
straa
slaan
straa t
Oos tein de Admi ralitei
Ple in
oeks tra
alle
J. B.
dewi jk Pi ncof fsw
Par
an
aven
Veerlaan
Brede
Frits Ruysstraat
Wollefoppenstraat
Vredenoordkade
Jaq ues Per kst ra
de
St
Wig
Atje
Dr Zam enho f
arth straa t Hele n
at
Pap ega aistra at Slaa k 24
rka
av en
Maa sk
de
do o
ants
Po
adka
rga
de
ID
thu sh
Till em
g
ZU
eV ors tka
Lo
OP
Lev i
we gh
den Br
em str
aat
we
Ca
Loo ds
AN
Ve
e
thaven
Van
LA
de
Ich
akad
in uchl
oom
av en
J. H.
25
oo r
an
Wate
ala
Veerlaan
nstraa Woda
sehof
Hoge Boezemweg
BOEZEMWEG
genstraat
AA T TR SS IE L TJE
HN NY
um
rtaxi
sth
23
Preg erka
nh
Hillelaan
rpa d
Slaa k
t
Willem Schürmanstr aa
Carel van Nievestr aat
Brussestraat
em
o Re
Bin ne uis
20
traat
eg traw
laan
straat
Roei enpa d
e Sw
Anna Blamanh of
Ketenstraat
ES
teka de
BO ofd ho Leu ve skad
e
ST
Sp
Will
in elm
Lomboks
Suma
is Tolhu
at
his Recht
Bolde
Boezemkade
Charles Cocheret hof
Jan Prinsenhof
Bernardus Gewinstraat
t straa Hals
Kipstraat
Goudsewa
ade
of
ar dk
eh
ot t
Her
PJ
de
ka pjes
OM
om
BO de ka
ES
pjes
PJ
OM
1e Blekerhof
Bo
Steiger Ha n g
am
ses
Wilh
Lo
Rijnhaven
tra ses echt endr
Dr Zam enho f
LWEG VONDE Leopoldstraat
Johan de Meesterstraat
traat
Lombardhof
Lombardkad e
Jonker Franss
VONDELWEG
r
Linker Rotte k a de
Rechter Rottekade
Stro ve e
Raampoortstraat
Ga ler ij
Schiedamse Vest
Baan
Schiedamse Vest
rach Eend
Josephlaan
Van Speykstraat
Schinkels traat
Hofd
om
rstra at ffe Sc he
kindstraat
Jong-
Hoornbrekerstraat
Baan
esingel dams hie Sc
Baan
n tsplei
Bloemkwekerstraat
weg
Schiedamse Vest
Conradstraat
Bellevoysstraat
Josephstraat
Gaf felstraat
RA AT
str aat Flo ris aaf Gr
Duivenvoordestraat
straat
str aat Flo ris
Adrianastraat
ST
EN
Wytema
in gel
etst ra
Jan van Avenne
Jan Sonjéstra at
Van Speykstraat Bajonetstraat
Adrianastraat
Josephstraat Breitn erstra at
De Jagerstra at
Tidemanstraa t
Jan Porcellistraat
D
m a p l e in
at
State nsing el
Ho
oge r be
an
Heemraadsingel
aaf
Adrien Mildersstraat
Heemraadsingel
straat
Doedesstraa
t
Van Oosterzee
Rauwenhof
fstraat
Gr
Jan van Vugtstraat
Bellevoysstraat
N
Rijksb
20
en Ro
Entrepotstraat
o Entrep
aat
Hillelaan
raat Lloydst
Bo
at tra reels Bo
UYNPLEI RT
at
AT Stieltjesplein
t
1e IJzerstra
RA
aa
Achterhaven
ST
AT
ES
tr es
S
J LT TI E
s Ro
Voorstraa t
nd
RA
t H eynsplein
He
ST
Voorhaven Achterhaven Pie
ns
OM
Achterhav en
Pri
BO
an ffm Ho ster ee Oever str gem aa ph Bur t elli ng stra at
JE
an
e
AN
fstraat
F OR
Jan Kruijf
HE
raat
Schans
eg
DE
kad rik
Brede
hstraat
ofd
e kad au ss Na
at
enstr
Rijnh
raat Delist
ho
gw Bru
tra
Watergeusstraat
at
e
e
Deliplein
se erp
ks
A a l b r e c h t skolk
tr a
tw An
r Ta
Voorhaven
t
n de
Schans
uyters De R
Marinestraa
at stra
ad
in
t aa
ikla
at stra
tr es ck
Watergeusstraat
de
rd oo ijen
ple
at
dr
e
orbe
Voorhaven
atka reng
Fe
ee
an fm
t
Voorhaven
Boe Antwerpsehoofd
lpst
at
ER F
terkade
Tu
Hen
ad
Th
uw
Koninginnenhoofd
n rlaa
SB
Rijns O os
Va
rgem
Hof
ster
ra rst
ins
De binnenstad wordt steeds meer de ‘citylounge’ Die we voor ogen hebben Astrid Sanson
AR D LEV
htt ec dr
e uri
Y akad
Adm ira
MAA
et gvli
OU
UG BR
or
La
e ad
24
‘s La ndswe rf
aa
ak erik
HN in elm Wilh
r
echt sehoof d
t
MS
ijk
RU G
xi
end
enga
kt mar
rd
-D
77
Walhallala
endr
i Hoo
de
m
Brede
Kat
3e Kat
Am
21
str
SB
Ott
Vee
Kat
kade
H om mels tr
eden
lie
AS MU
straa t
Le
land Hol
Fruitlaan
Tolhui
NW
in
Rijnha
traat
O LE
-K
da ter
Po
s
Ertss
DIJK
k Ben
terkade
at
ER
erta Wat
we u ie
arin terh
AS B
tra
t
Mee
n
Plan tage
Oost zeedij
LE
m
Wilhelminaplein
as a M
mpu
raliteits
Boer
ks dri
straa
Ca
Ach
O os
is at tra
Pr
He n
in
M
Admi
TZEE
WIL
da ter
Rot
e
de erka
nsp ad
OOS
vliet ing Har
MA
rnel Co ps Trom
25
ple
tlaa
t
- RD
at
traat
en hav
Zalm
Zalm
m Veerda
rdam
Ro
ad
rk
N
er
ra nst
lens
Rot
sk aa M
Pri ns
ms
mpte
23
7
Vee
raa manst Zee
tte
lin
Ha
sk aa M
lle
Gede
n Veerhave
CBRE Global Investors. Real Estate in Focus.
deze editie.
tmo
en
Slee
20
Ema
21 24
vliet aring
t
vliet ing Har
Bu
8 20
at
n have Veer
and, in turn, your bottom line.
Oos
er kk
lein
n
mogelijkerwijs voortkomen uit het lezen van
H
Spa njaa
ha rdsbru ve g n
ld
G RU
av
en
p West
erlaa West
e
ua
at stra
aat
delijk voor handelingen van derden welke
each shopping centre or retail unit to maximise your customer’s experience
de
ie gvl rin
SB
ena
n
ierstr
Riv
a Jav
H
vliet aring
Eedens taat
EM
hav
aslaa Westma
traat
hoofd
Lloydkade
MAASTUNNEL
Public Space Media BV is niet verantwoor-
of how retail performs in Europe. We implement our proven formula for
aat
rik v.
I LL
at
EG
er mak
w Ter
Wi
ermanslaan pstimm
Zalm
Hou
Parks
ade
schriftelijke toestemming van de uitgever.
str
Leuvehaven
d
Schee
stra
W UM
de eka ers
g
aat
ng
e
Mullerk
With 790 retail assets in 17 countries, no one has a better understanding
Ge
EW GD ENGapersteeg
Visstee
RL
s
str achts
lstraat
Eendr
Brake h ie
A LS
de
Ou
VE ersh ak
r ij
Van
L i Ko n
nV olle nh ov en
aat ndstr Cala
st We
n
Aq
n
Borneo
welke andere vorm dan ook zonder vooraf
rse de Gel
de Re
ep he Sc
pm
NW
at
t ra
24
21
ndaal
str a
n
de ska
s e ka
aat
ijnstraat Oost-W aven Wijnh
ijbrug g W Wijnbru
ven Glasha
at Jufferstra of Jufferh
traat Biers
brug ntesse Rege
ee Sch
ave rijh
Koe
Spaa nseh of
k
k Kol
raat
aven
n have Wijn
kade
de Re
traat Wijns
ondst
Molstraat
Zwarteh
Leuvehaven
Leuvehaven
aat
SCHIEDAMSEDIJK
t
str achts
dsstraa
Eendr
mgaar
raat
Boo
rdenst
hlaan
te Paa
Boot
Zwar
iam Will
fer Juf
Spaan
str
AK
beek Gaes
werk, foto-offset, fotokopie, microfilm, of
rblaa
Blaak
f
Wijnh
ven ierha
25
Ketelaarstraat Ba y l estraat
straat
Blaak
traat Wijns
f enho ew ag
ne Groe
A G. V
Ove
traat
uwho rnstraat Posthoo
B
23
land euw tni
2e Nie
Scharps
21
Nieuw
straat
24
2
Valke
E
Ds. Jan
raat Keizerst
Wolfshoek
t traa nss tma
8
2e Blekerhof
arkt
ds Gou 3e
BUR
Wes
Grotem
BLA
de
2e
T R AA
sew Goud
t
T OT NR
Korte Hoogstraat
Nieuw
K BLAA
Schilderstraat
GST
HO agenhof
straa
NE
aat
HOOGZijl
HOO
Kip
BIN
d
agenstr
T STRAA
AT TRA -Janhof OGS e Sint
ster
Vredenoo rdlaan
Frede
Albert Verweystr aat Willem Kloos straa t
Witte Her tstraat
TM OO S
t lein
Ac
kloo hter
Ger
GERDES
Oostplein tplein Oos
per
rkp Groteke
Queridostraat
GEL
at stra Jan
g
SWEG
tee
ng
rshof
ijes
lenza
at
Sint
Voge
Bredestra Marinie
Op
Libr
ew West
L
Rodezan
H ar
GE
Va
straat aland
n
Japarastra
GOUDSESIN
f
NIER
at stra
ho
khof ekoe Pann t ekstraa rkt ema Nieuw sloot Boter
nen
sen Prin
loot
gij
at
ters
r
Ba
tra
Bo
sevee
NT
Plein 1940
Blekestraat
Pierre
Herman Robbers straat
lhof
eko Pann
ks rban aa Sp
rotte
of
Ha
f
MARI
en
rth
Binn
Haag
AT t rstraa enae
sw eg dracht Een
S IN n klaa
Powellaa
Schie mond
rotte
ho loot ters Bo
have Maas
vermenigvuldigd door middel van boek-
EL
Meenth of Pan nekoek stra at
r
de
ka Wijn
RAAT
Maasha
Niets uit deze uitgave mag worden
Hoveniersho f
en
Raam
eyn
21 24
an
Baden
ven kha
ven
Par
ellaa
kad Park
llaan Powe
kad Park
R
bskade Sint-Jo
bshave Sint-jo
Muller
enstraat
LAAK WESTBllplein
Em
Parkha Heuv Baden
ERPIE
bes
Cele Loods
Loods
raat dst Lloy
pe
en
Ha n g
Beurs
ITHST
laan
Vondelhof
Vredenoordplei n
Gerdesia weg
GERDESIAWEG
in anple A mm Ammanplein
tsla
ven
MULL
kade
ade
n Krato
Loods Bali
kade
n Java Loods
n Krato
ehave
shaven
t Lloydstraa
Schi
Sint-Job
haven Schie
rdka
E ME
ein
TRA
EW
Kort
Wes
in
Par
Het Park
weg
bstraat Sint-Jo
g obswe Sint J
DIJK
bs Jo
Mullerk
Sint
ba
nn
of
egpl
f
TE D
TER WE S S
dijk tzee Wes
C
IJK
Bi
T
Bulgerst
Churchi
IJK
8
EE D
SESING
Jan van Loons
WARANDE
nn
ein
se traver 8 25
elth nbarnev Van Olde
ardho
K EDIJ TZE tzeedijk
Parkha
t ra a t
S TZ
f
veer
Beurs
ak
FO
Hoochs
WE
mb
t Veemarktstraa
destraat
Bi
agse
AAN LIJNB t
enw B i nn
aan Parkl
hweg ooc
r de
nweg
haven Schie
em
de H
Piete
rstraat
TZEE
t aa
2e IJze
usdijk
Schiemond
have
str
d
Oostko
WES
dijk
off
at
Kapiteinsbuurt
in
lstra
aat
Waaldijk
ertple
epa Kerk
kH Dirc
aat iastr
enstr
an Dulla Heim
Kape
Colon
Ha v
aat
rstraat
ostr erlo
1e IJze
ond
raat enst
traat
Lo
Beurs
t
a stra
Sc
t traa chs
Pieter
Scho lhav
Buytew echs
at stra
Op
Leeuw
straa ekijn
pijn Cris
NS Boomga
sw eg dracht Een
S
ED TZ E
R
t
C oo
Wi l l
aat
ewe
aat gaalstr
aa enstr Hav
enk ous
Dunantstr
Willem
Buyt
Punte
Buytewec hstraat
Lange Dijkstraat
en
bs
m Lo
plein Beurs se traver Beurs
Kievi
weg
Willem
l ha v Co o
w er en
Ha
ol rdm
MEEN
SINGE
Henn
MA
aat
WE
OGLEEVE RO
Sint Jaco bsplaat s
co t Ja Sin
aat dstr
sstraat
g
Dunan tstraat
Zan
AN D TEL VAS Vasteland
WE 8
ngh
ochbru de Ho
aven
COOL
raat
at kijnstra
OR itsstr
npad
eg
at
Henne
T STRAA
T TRAA
DO
Melkka
AT
Stadhui
Lucasst
L Maur
7 20
GOUD
Sint
AAN LIJNB
KARE ELTS
WIT
rk mpa
G
Noo
Doelstra
AAN LIJNB at
ak Westbla
rk mpa Museu
UR NB
Van Alkem a
Jan van Loonsho f
LEIN
t tsstraat
g Mauritsw e
TRA
Raampl
isplein Stadhu
Museumpark
ENS
Coolhaven Coolh
usstraat Jacob
Dijkzigt
e Jo
ven
Mauri
Jonghw
urgplein Schouwb
SS
aat ckstr
USS
Poor t
at tr a
HU
DE
Stadhuis
ns oke
AN
7 8
21 23 24
b Ho
ROC
A ISK
g
Gouvernestraat raat
Coolhaven
AAT
Mauritsw e
WESTERSIN GEL
ERLA
Eendrachtsplein
Museu
at
enweg Binn
E MP PO
E
straa Poort
Delftse
lein
G.J. d e
at stra
Kruisp
sen hus Roc
Gouvernestraat
at
straat
stra
ltstra
EG
L
sen hus Roc
renstraat
aat
rve
d G.J.
ven
t
NESS
ENW
KWA
istraa
MATHE
manstra
Westbla
NDIJ
H ROC
Batavie
t
Paulowna
Snellin
at
straa
Anna
nstr ecroo Zw aerd
plein
Ossewe
ENSTR
lha C oo
Molen de Beerkade
Schie
tra uiers
lieger
NIEU
I NN WE B
U KR
DE
ARNEV DENB
Oude
4
erst Breitn
emie Acad
De V
Pieter
Coolha
terwater Ach
kous
Versch
t
e Ocht
OL VAN
7 8
Kortebrandstraat
Couw enburg
NES VAN AERT
RAVE
ROCHU SS
straa
4
l
r ug rfb
etbaan
Saftlevenstraat
Lieve
l
at tstra
E
3e Sch ansstraa t
kous
adssinge Heemra
Pa
t r a at sserels
traat ondiuss
jnstraat
ADE
24
laa n
Gravin Adelastraat
HOFP
a an Lijnb
Kor te Zout
23
nde
jk Hofdi
25
’S-G
EG
g
8
2e Schansstra at
NW
ri Volma
rw eg
AD Piet Heynsbru
NE
adssinge Heemra
BIN
neberge Scho
E
E UW
NE
N
NWEG
Duys
NI
SK eE L ag
plein
aat
HT 4
E BIN H
at
EC
jk serdi nes the
eg
NIEUW 4
arstr
Ma
BR
Delfshaven Schiedamsew
traat Ruils
stra Hilst der
traat
Korena
raat
A EL
rds
s chan
raadss
Schi
Sterkmanplein
L
aat
llenst
straat
Noo
4 8
Van
Heem
SERLAA
jnstraat
RIESELAAN
raads Heem
arstr
traat Ruils
Korena
Pupi
aan
aard
zenl
Ruw
G eu
ri Volma
CLAES DE V
ES MATHEN
KRUISK
ISKA KRU
21 raat Kruisst 20 8 7 4
Gaf feldwars straat Gerrit
D o or b r a a k
JK W A
t
W ES T
21
Kogelvangerstraat
ENDI
traat
traa iels
desingel
aat
Mullers
k sserdij
T P. C. ift oidr Ho
25
Diergaar
at
str vids
Samuel
Hoo
gel
raat
Schietbaanlaan
Robbert Fruins
iendenst
Da
rstra
che
Schietbaanlaan
ift idr
aat
ss
ift oidr Ho
Schermlaan
Zuid
natunnel
traat
AT
’S-GRAV
Me
at tra ns
at
Joost van Geelstraat
Heemraadsingel
nstraat
de us
rstra ulde
DS
Van der Poelstraat
Nozema
n He
nM
L AN
Diergaa r d e si n
Drievr
DDE L
Hendrickstraat Sorchstraat
2E M I
NDSTRA
DIJKWAL
at
T TR A A
Tiends
DELLA
aa t Singelstr
straat
’S-GRAVEN
dest ra
1 E M ID
24
23
aat
24 20 23 7 8
4
WEENA
n
23
Palmd warsstraat
Oostervantstraat
straat
CLAES DE VRIESELAAN
de Lin
Va Ja
rt
Aleidis
Akelei
aat Bloemstr
raat
21
Gerrit van
Ge
t
at rstra
Wee
Coolsestr
Wee lst
raa
38 40
Henegouwerplein
straat
Van
lenaa
aat
nsplei Statio
weg
Stro veer
traat Delftses
Weena
Bloem
Mo Hugo
str
Centraal Station
48 46
WEENA
estraat
BEUK
en
OUWERLAAN HENEG
rplein
eglaan rsel
42 44
32 33 39 40
Bokel
IEKAD
Schiestr
lein Delftsep
LSDIJK
n Bo
jnst
25
Molenw aterweg
pad
Zijdewind
Velsenluststraat
G.W. Burge
Suze Groene w
BEUKE
Fran k va Per si
JK ELSDI
Heer
lein ekep
SC H
Staten
Essenburgsingel el urgsing Essenb
nn
l onssinge
Schaatsbaan
40 44
He
elweg Bok
rweg
ter
Heer
ate
Zus
Van Alkemadehof
Van Asserla
iers en ov
n
Pr
plei
el
an
ing
lenw Mo
t
rss enie
lein
t
t
straa
Prov straat
straa
straa den gel
alia Ros
sij Ver si n
iersp Proven
Vrie
offm
at iers
ers Proveni
at stra
ad
G STATENWE
Statenp
klaan Bentinc
kstraat Schimmelpenninc
Stati
Rott estr aat
at
tra
ven Pro
erstraat Harddrav
ssing el
tra
uts
lstraat
ns
rH
rsch Wae
s
aat
on
el orsing
w Balju
str Bicker
Coo Klein
at
el orsing
straat Stati
at
Spo
Hoevestra
t ra
ee
ste
Van
Obr
mee
at
tra at
Zas
Paets
AAN
eg
Spo
of
t
s olaa
aat
soth
urgerw Walenb
33 44
traa
ge
sstra
iss b Lo Jaco ws
Ni c
fstr aef
Boi
lju
ei n erpl
uy traat
Ba
g Un
r Sl
ss Raad
at
DeGr
BENTINCKL
8
uitgave van Public Space Media BV.
nstra
Bentincklaan
West
EVERYWHERE YOUR CUSTOMERS WANT YOU TO BE
un inge
Statensingel
Midd
Alle rechten voorbehouden. City Visie is een
Be
r de Piete
Van
Midden
—
009
Waal 002 Zondag Ontwikkeling 004 CBRE Global Investors 008 MAB Development 010 Fortress 011 JP van Eesteren 025 Rabobank 035 Rechtstaete 039 LSI 060 RoyalHaskoningDHV 062 Provast 064 Synchroon 066 Provada 067 Multi Vastgoed 068
hene Mat
Redactieadres Public Space Media BV Pieter Straatlaan 37 1785 GW Den Helder T: 0223-613734 info@publicspacemedia.nl www.publicspacemedia.nl — Hoofdredacteur Anne Luijten anne.luijten@studio-RO.nl — Uitgever Erwin Asselman erwin@publicspacemedia.nl 06-51268407 — Art director/vormgeving Naim Niebuur, Conny Serafino — Redactieteam Cees de Geus, Mariëtta Nollen, Hans Smit — Fotografie/illustratie Peter van Aalst, Thomas Steenvoorden — Druk Print Consult —
Adverteerdersindex
Bur
www.cbreglobalinvestors.com
straa t
Winkels brengen mensen in beweging. Samen met retailers ontwikkelt MAB Development aantrekkelijke concepten die opvallen door creativiteit en orginaliteit. Raaks in het hart van Haarlem, winnaar NRW Jaarprijs 2013 W W W. M A B .CO M
SHOP
Haringvliet 98, 3011 TH ROTTERDAM t 010 433 24 77 f 010 412 61 30 – fortress.nl
Marconistraat 16, 3015 GE ROTTERDAM rotterdamsciencetower.nl
012
Public Space
Public Space
Joël Fernandez
Pieter Zwart
Eigenaar Lokalheroz, all inclusive store for men
CEO van cross-channel retailer Coolblue
Mijn favoriete stukje Rotterdam? Voor mij is dat toch wel mijn dagelijkse fietstocht van en naar het Laurenskwartier. Dan fiets ik over de Schiedamseweg, de Nieuwe Binnenweg, via de Mauritsweg naar de Van Oldenbarneveltstraat, richting de Meent. Daar wordt ik heel erg blij van. Die stad die iedere ochtend ontwaakt. De barbier die zijn bankjes buitenzet, de groenteboer zijn groente. En ’s avonds is er weer een heel ander stadsbeeld. Mensen die vanuit hun werk naar huis gaan en op vrijdagavond zie je al uitgaanspubliek. De levendigheid van zo’n hele lange winkelstraat, echt op en top Rotterdam. Die veelzijdigheid van de stad. Ondernemers die de stad continu blijven voeden met hun energie en goede projecten, dat vind ik fantastisch. Maar ook de bewoners die zich steeds meer verantwoordelijk gaan voelen voor hun eigen buitenruimte. De straat is natuurlijk veel meer een verblijfsstraat geworden dan een verbinding van A naar B. Ik ben er ook echt een voorstander van dat Rotterdam gratis Wi-Fi aan gaat bieden, zodat mensen vaker naar buiten toe kunnen. Als het zomer is op een bankje hun werk kunnen doen of hun mail kunnen checken.
Mijn favoriete openbare ruimte ligt natuurlijk in Rotterdam. Ik woon op de Kop van Zuid. Als de zon een beetje schijnt, dan is het terras van Hotel New York zo’n beetje de enige plek in de stad waar je aan het einde van de werkdag nog het allerlaatste zonnestraaltje kunt pakken. De omgeving is perfect, geweldige hoogbouw en die nieuwe Rijnhavenbrug, die Katendrecht verbindt met de Kop van Zuid, is architectonisch heel mooi gelukt. En het is er levendig, er is altijd wat aan de hand. Er ligt een van de weinige stukken grasveld waar je kunt voetballen in de stad. Gewoon een fijne plek. Eigenlijk zit je het allerlekkerste op de betonnen rand, net buiten het terras. Als het dan niet te hard waait, kun je lekker met je rug tegen het glas van de omheining van het terras aan zitten. Op het einde van de dag kan die rand een beetje opgewarmd zijn, omdat de zon er dan al een tijdje opstaat. Dat is echt een lekker plekkie. Beetje over de Maas uitkijken. Of er nou een cruiseboot ligt of dat er andere schepen voorbijvaren, het verveelt nooit.
013
014
City News
City News
Vereniging Schouwburgplein Het is in ieder geval groot en weids opgezet, maar wat is het Schouwburgplein nu eigenlijk voor een plein? Het Verenigd Schouwburgplein wil er in ieder geval een gastvrij grootstedelijk plein van maken. Alle instellingen rondom het plein doen mee, evenals de ondernemers en de bewonersverenigingen. Een zomerlang circusacts, muziekuitvoeringen en Yoga-demonstraties. Kijk voor het actuele programma op www. schouwburgpleinrotterdam.nl Zomers Bloemen Toen Zomers Bloemen in 1993 als een van de eerste kwaliteitszaken in de Van Oldenbarneveldstraat begon, was het een straat met een rafelrandje. Nu de autowasserijen zijn verdwenen, de puien zijn opgeknapt, de stoepen verbreed en het winkelaanbod kwalitatief een enorme sprong vooruit heeft gemaakt, is de straat een trekpleister voor bezoekers van binnen en buiten de stad.
Schieblock Hoe maak je van een no-go-area een bruisend stadsdeel. Stadslaboratorium Schieblock aan de Schiekade geeft een overtuigend antwoord op deze vraag. Het succes van dit concept met de vele creatieve initiatieven, een complete moestuin op het dak en de dit jaar geopende zonnige terras van de Biergarten, is evident. Dat smaakt naar meer. Schuin ertegenover ligt Hofpoort, het voormalige Shell-gebouw aan het Hofplein. Op de Dag van de Architectuur 2013 tijdelijk getransformeerd tot een bruisende en spannende verticale stad van 20 verdiepingen. Zo kan het ook!
Stationsgebied ‘De meeste treinen rijden achterlangs het leven…’ dichtte Willem Wilmink ooit. Het stukje Rotterdam tussen het Weena en het spoor was jarenlang zo’n achterkant van de stad. De hoogbouw zorgde niet voor meer leefbaarheid, omdat de bebouwing zich op het Weena bleef richten. De recessie deed de rest. Vincent Cardinaal (onder meer van versbeton.nl) bemoeit zich al jaren met de discussie over dit gebied en is over de huidige ontwikkeling erg positief: “De tijdelijke invulling van leegstaande panden blijkt een basis om te werken aan de toekomst. Zo zie je dat recessie ook je vriend kan zijn.”
Watertappunt Eendrachtsplein Sinds een half jaar staat op het Eendrachtsplein een watertappunt, waar iedereen zijn bidon of wegwerpflesje kan vullen met koel, helder drinkwater. Een initiatief van kapper en duurzaamheidspionier Adri van Lieshout van Christiaan Lifestyle Salon aan de Nieuwe Binnenweg. In samenwerking met het milieuvriendelijke merk Aveda, door eigen bijdrage en met donaties van klanten is dit unieke tappunt er gekomen. In zijn straat zet hij zich in voor groene daken, het gebruik van LED lampen en effectieve isolatie. Bij de verbouwing en uitbreiding van zijn zaak realiseerde hij een reductie van 45% op de energiekosten.
Little V Als kleine jongen kwam Tan Do als bootvluchteling uit Vietnam in Rotterdam terecht. Studeerde HTS-werktuigbouw en kreeg ineens het idee voor een horeca-concept: het ongedwongen buitengevoel van de Vietnamese keuken, die zich voornamelijk afspeelt op straat, naar binnen halen. Lekker zitten eten, jezelf kunnen zijn, geen geouwehoer maar een ontspannen sfeer. En dat sloeg aan. Na zeven jaar heeft hij twee vestigingen van restaurant Little V, een in Den Haag en uiteraard die in zijn thuisbasis Rotterdam aan het Grotekerkplein in het hippe Laurenskwartier.
Meent Van een saaie bureautjesstraat tot een magneet voor ondernemers: iedereen wil er nu bij zijn. Dat is de geschiedenis van de Meent in een notendop. Het begon dertien jaar geleden met het in de oorspronkelijke staat herstellen van de Minervapanden door investeerder Robin von Weiler, waarna de Meent met de inzet van velen transformeerde tot een populaire winkelstraat. Ook in de straten eromheen staat kwaliteit steeds meer centraal bij renovatie en verbouw. Er is al een heuse beauty contest georganiseerd om te bepalen welke zaak er in een vrijgekomen ruimte moest komen. ‘De Meent is nu echt een mooie stadsstraat en een sfeervol winkelgebied’, aldus Von Weiler.
015
016
017
Rotterdam
018
Stadswandeling
De deelnemers 019
O
p de keper beschouwd begint de rondwandeling op het Stadhuisplein, waar ook op de beeldengroep Mari Andriessen de spreuk ‘Sterker door strijd’ prijkt. Via onder andere de Lijnbaan, het Beursplein en de Hoogstraat voert de route naar de Binnenrotte, waar Hans Schröder van Provast zich bij het gezelschap zal voe-
gen om in te zoomen op een ontwikkeling die Rotterdam aan een nieuw icoon gaat helpen: de Markthal. Onderweg wordt duidelijk dat er, anders dan in de rest van Nederland, in Rotterdam volop wordt gebouwd. Het antwoord op de vraag hoe dat mogelijk is, wordt gegeven tijdens een rondetafelgesprek elders in deze editie van City Visie. Op de hoek van het Stadhuisplein en de Coolsingel, gaat wethouder Karakus liever in
Hamit Karakus
op het beleid dat ten grondslag ligt aan de opmerkelijke ontwikkeling van de Rotterdamse binnenstad. ‘Het draait om verdichting en het aan elkaar knopen van gebieden. De renovatie van het Hilton Rotterdam levert bijvoorbeeld een bijdrage
Rotterdam: sterker door strijd en dus ook sterker uit crisistijd Hoeveel sfeerverhalen over Rotterdam zullen in de loop der jaren zijn opgehangen aan de wapenspreuk van de stad, ‘Sterker door strijd’? Ook in dit verslag van een rondwandeling door de binnenstad met wethouder Karakus, Hans Schröder (Provast), René Vierkant (Syntrus Achmea Real Estate & Finance) en Arno Ruigrok (Multi Vastgoed) ontkomen we er niet aan: startpunt is namelijk het beeld in de hal van het stadhuis aan de Coolsingel, dat beeldhouwer Hans Hank naar aanleiding van de wapenspreuk maakte en dat in 1948 werd onthuld. Sterker door strijd? Dan ook sterker uit deze crisistijd!
aan een betere koppeling tussen Rotterdam Central District en de Coolsingel. Dat geldt ook voor COOL63, een mooie multifunctionele ontwikkeling van MAB in het gebied tussen de Coolsingel, het Stadhuisplein en de Kruiskade.’ Karakus noemt ook de herontwikkeling van het Schouwburgplein een geslaagd voorbeeld van de manier waarop het gemeentebestuur de binnenstad proberen te versterken. ‘De nieuwe parkeergarage zorgt voor een betere koppeling met de gebieden eromheen. En woontoren Calypso levert een bijdrage verdichting die we nastreven, in dit geval door een flink aantal nieuwe woningen toe te voegen aan de binnenstad.’
Hamit Karakus is in Rotterdam wethouder Wonen, Ruimtelijke Ordening, Vastgoed & Stedelijke Economie. — René Vierkant is Director Retail Investments bij Syntrus Achmea Real Estate & Finance. — Arno Ruigrok maakt deel uit van het managementteam van Multi Vastgoed, door hem omschreven als ‘een echte binnenstadontwikkelaar’. — Hans Schröder is partner bij Provast.
020
Stadswandeling
Multi Vastgoed
021
Arno Ruigrok van Multi Vastgoed ‘Forum Rotterdam kan alleen floreren als de binnenstad floreert’
Anker Vooruitlopend op het eind van de rondwandeling, voorspelt Karakus dat de Markthal het kernwinkelgebied in het zuidoosten van een anker gaat voorzien. ‘Mede
‘Het is belangrijk om er met elkaar over na te blijven denken waar we met de Coolsingel naar toe willen’
dankzij de parkeergarage en de nabijheid van station Blaak,’ valt Arno Ruigrok van Multi Vastgoed hem bij. ‘Door te intensiveren en nieuwe kwaliteiten toe te voegen gaat Forum, een ontwikkeling van ons aan de Coolsingel, het niveau van de hele binnenstad een impuls geven. Interessant is hoe de Coolsingel zich zelf de komende tien jaar gaat ontwikkelen. In mijn optiek is het geen winkelstraat en ook geen kantooras, maar een stadsboulevard. Denk aan Unter den Linden of Champs Elysees: multifunctionele stadsboulevards met grote gebouwen met verschillende functies. Het is belangrijk om er met elkaar over na te blijven denken waar we met de Coolsingel naar toe willen.’ Op de hoek van het Stadhuisplein en de Lijnbaan roemt René Vierkant van Syntrus Achmea Real Estate & Finance de delegerende rol die de gemeente wil én kan spelen bij de ontwikkeling van de stad. ‘Het gemeentebestuur heeft een duidelijk
— Adjunct-directeur Arno Ruigrok omschrijft Multi Vastgoed steevast als een ‘echte binnenstadontwikkelaar’. Welnu, een team van die echte binnenstadontwikkelaar bracht enkele jaren geleden een bezoek aan de binnenstad van Rotterdam. Ruigrok: ‘Dat doen we wel vaker, om een stad te analyseren en nog beter te leren kennen. Op een gegeven moment belandden we in het straatje achter het toenmalige bankgebouw van ABN Amro aan de Coolsingel. We waren stomverbaasd. Vlakbij enkele van de drukste winkelstraten van Rotterdam, waaronder de Koopgoot die we zelf hebben ontwikkeld, heerste hier een oase van rust.’ — Enorme potentie Multi Vastgoed zag de enorme potentie van de locatie en zette er een team op. Ruigrok is enthousiast over het resultaat dat, voorspelt hij, weer een stuk ‘vitale, verticale stad’ gaat toevoegen aan Rotterdam. ‘De door Rem Koolhaas ontworpen kubus trekt de meeste aandacht, maar in feite zijn er vier bouwvolumes. Het monumentale bankgebouw wordt bijvoorbeeld fantastisch gerenoveerd door Wessel de Jonge.’ Met onder andere 56 appartementen, een hotel met 156 kamers, 17.000 m2 aan moderne kantoorruimte (waarvan 7.000 m2 in het monumentale bankgebouw), 30.000 m2 b.v.o. aan winkelvloeroppervlak en een horecaplein, moet Forum pure kwaliteit toevoegen en de binnenstad sterker maken. Per saldo wordt 13.000 m2 kantoorruimte aan de markt onttrokken en wordt er netto 19.000 m2 winkelvloeroppervlakte aan de binnenstad toegevoegd.
Ruigrok: ‘Allerlei slimme verbindingen met bijvoorbeeld de Lijnbaan en de Coolsingel, gaan er voor zorgen dat Forum een hoogwaardig én vanzelfsprekend onderdeel van de binnenstad wordt. Net als bij Entre Deux in Maastricht moet je niet het gevoel hebben dat je een winkelcentrum binnenloopt. We participeren niet voor niets in het Lijnbaanakkoord. Forum kan alleen floreren als integraal onderdeel van een succesvolle binnenstad.’ — Adel verplicht Adel verplicht: Forum Duisburg, ook een ontwikkeling van Multi Vastgoed, werd in 2008 uitgeroepen tot ‘groenste winkelcentrum in Europa’. Door een veelheid aan maatregelen heeft Forum het BREEAM ontwerpcertificaat ‘’EXCELLENT’’ verworven. De hoofdentree van het multifunctionele complex komt aan de Coolsingel, net als een kleinere entree naar één van de nieuwe hot spots van Rotterdam in wording: het met veel terrassen gelardeerde horecaplein van Forum Rotterdam. Ruigrok: ‘Met dubbelhoge winkels met puien van negen meter hoog, is Forum uitermate geschikt voor grote, nieuwe retailconcepten. De ontwikkeling past ook perfect in wat de Coolsingel in mijn ogen moet worden: geen monofunctionele winkelstraat of kantooras maar een prachtige multifunctionele stadsboulevard à la Unter den Linden of de Champs-Élysées. Te pretentieus? Nee. De tijd is er rijp voor. En Rotterdam verdient het.’
beeld van waar het naar toe wil, maar nodigt beleggers en ontwikkelaars uit om het voortouw te nemen bij de uitvoering. Omdat wij hier veertig panden bezitten, is dat bij de Lijnbaan Syntrus Achmea Real Estate & Finance. Negentig procent van de eigenaren staat inmiddels achter ons plan om de Lijnbaan te gaan managen als een Urban Department Store, een groot winkelcentrum. Heel bijzonder is dat de gemeente ook bereid is het beheer van de openbare ruimte over te dragen aan de René Vierkant
vastgoedeigenaren.’ Ruigrok: ‘De Koopgoot is daar ook een goed voorbeeld van. Ik ken geen andere stad in Nederland waar de gemeente bereid is zo ver te gaan.’ Vierkant: ‘De Lijnbaan moet een hoogwaardiger uitstraling krijgen. We willen meer de bovenkant van de markt opzoeken, met aansprekende retailers als Desigual, Pull&Bear en Apple. Het gaat de goede kant op, er is al sprake van enig nieuw elan. We willen terug naar de beginperiode, direct na de oorlog, toen de Lijnbaan
Niet verder vertellen…
Rotterdamse tip van Arno Ruigrok (Multi Vastgoed) Straat: ‘De Witte de Withstraat. De transformatie van deze straat net ten zuiden van het centrum is spectaculair. Geweldig gelegen tussen het Maritiem Museum aan de ene kant en Museumpark met Boymans van Beuningen en NAI aan de andere kant. Toch had je hier twintig jaar geleden als verstandig mens niets te zoeken. Maar door een goed georganiseerde aanpak is dit nu een lekkere plek om op een dag met goed weer te vertoeven. Niet alleen vanwege de winkels, galeries en culturele ondernemingen, maar vooral ook omdat het leven zich bij een beetje goed weer op een aangename manier op straat afspeelt. Door een grote variatie aan horeca met terras: vriendelijk en uitermate toegankelijk. Een straat die nu uitermate hip, creatief en dynamisch is. Meer dan de moeite waard om even voor om te lopen en de Westblaak over te steken als je in het centrum bent om te winkelen. Of om even doorheen te lopen als je een van de musea hebt bezocht.’
022
Stadswandeling
Syntrus Achmea Real Estate & Finance
023
een voorbeeld was voor heel Europa.’ Ruigrok: ‘En voor de Verenigde Staten! De Lijnbaan heeft aan de basis gestaan van de shopping malls in Amerika, maar is zelf
‘We willen met de Lijnbaan terug naar de begin periode, direct na de oorlog, toen de winkelstraat een voorbeeld was voor heel Europa’
nooit als een winkelcentrum gemanaged.’ Vierkant: ‘In nauwe samenwerking met de gemeente probeert Syntrus Achmea Real Estate & Finance daar verandering in te brengen. Als de Koopgoot de basis is, moeten de Lijnbaan en bijvoorbeeld ook Forum de bovenkant van de markt gaan bedienen.’ Karakus: ‘De tijd is er rijp voor. Rotterdam slaagt er steeds beter in hoogopgeleiden vast te houden. Ze trekken niet meer weg na hun studie, maar blijven in Rotterdam wonen.’ Een relatief lage winkelleegstand, een uitstekende bereikbaarheid, voldoende parkeergelegenheid én ruimte te over om nieuwe retailconcepten in de praktijk te brengen, maken daarbij volgens de wethouder deel uit van het onderscheidend vermogen van Rotterdam. ‘Dankzij nieuwe woongebouwen als de B-tower en Calypso, wonen er steeds meer mensen in de binnenstad. Ons streven is een centrum met 50.000 à 60.000 inwoners. Dat is een gezonde basis voor een vitaal kernwinkelgebied.’
Publiek-privaat gezelschap Het publiek-private gezelschap houdt halt ter hoogte van het toekomstige Forum Rotterdam. Ook hier tonen tal van hijskranen eens te meer aan dat er in de Maasstad nog wel volop wordt gebouwd. Hoe komt dat toch? Karakus: ‘We hebben op tijd geanticipeerd op de crisis, bijvoorbeeld door gronden weer in erfpacht uit te gaan geven. Die keuze heeft absoluut vruchten afgeworpen. Daarnaast hebben we al in 2008 in nauw overleg met de markt heel veel projecten geschrapt. Wat me opviel was dat marktpartijen in staat waren om over hun eigen schaduw heen te springen. Van projecten als De Rotterdam, Forum en de Markthal werd Hans Schröder
vrijwel unaniem gezegd dat ze te belangrijk zijn om te schrappen.’ Ruigrok: ‘En dus zijn de voorbereidingen van de bouw van Forum nu in volle gang. Met vrijwel alle denkbare functies is Forum een schoolvoorbeeld van de gestapelde stad. Na oplevering zal opeens blijken dat de Lijnbaan en de Koopgoot voortaan op uiterst intelligente, haast vanzelfsprekende wijze met elkaar verbonden zijn.’ Tien minuten later, ter hoogte van het door Provast herontwikkelde HUF-pand in de Hoogstraat, voegt Hans Schröder zich bij het gezelschap. Ondanks het slechte weer (harde wind, natte sneeuw) kun je bijna over de hoofden lopen in deze winkelstraat. ‘Meer dan 100.000 passanten per dag’, geeft Karakus de po-
René Vierkant van Syntrus Achmea Real Estate & Finance ‘Lijnbaan als Urban Department Store’ — Vlak na de oplevering, direct na de Tweede Wereldoorlog, was de Lijnbaan toonaangevend, tot in de Verenigde Staten aan toe. René Vierkant, Director Retail Investments bij Syntrus Achmea Real Estate & Finance, wil die gloriedagen laten herleven. ‘De potentie is er, dankzij de ligging in het hart van het kernwinkelgebied van Rotterdam. Plannen om de Lijnbaan een hoogwaardiger uitstraling te geven, liepen in het verleden echter steeds stuk op het versnipperde eigendom.’ — Adel verplicht Syntrus Achmea Real Estate & Finance wist haar bezit in de bekende winkelstraat echter uit te breiden naar veertig panden en nam de regie in handen, onder het motto ‘adel verplicht’. Met de gemeente en andere beleggers met panden aan de Lijnbaan en in de Koopgoot, werd het ‘Lijnbaanakkoord’ gesloten. Vierkant: ‘Uitgangspunt is dat winkelen dé economische drager van de binnenstad is. Het was goed om dat weer eens met elkaar te formuleren. Bovendien is dat breed gedragen uitgangspunt een goede basis voor toekomstige investeringen in de Lijnbaan.’
Uniek en stimulerend Wat Syntrus Achmea Real Estate & Finance daarbij voor ogen heeft is volgens Vierkant een ‘Urban Department Store’. ‘Inclusief Forum, moeten de Lijnbaan en de Koopgoot worden benaderd en beheerd als één groot winkelcentrum. Dat lukt alleen als niet alleen het retailaanbod maar ook de openbare ruimte een impuls krijgt, bijvoorbeeld door meer groen toe te voegen. Uniek en zeer stimulerend is dat de gemeente bereid is de inrichting en het beheer van de openbare ruimte over te dragen aan de betrokken marktpartijen.’ — Goed renderend Een flinke ‘hiccup’ is dat het niet is gelukt om samen met de retailers in het gebied een Bedrijfsinvesteringszone (BIZ) te vormen. ‘Jammer,’ vindt Vierkant. ‘Eigenaren
tentie van dit deel van het kernwinkelgebied aan. Ruigrok wijst in de richting van
Niet verder vertellen… Rotterdam zet de toon
Van de Markthal naar kluswoningen… Voor wethouder Karakus is het een kleine stap. ‘Ook vanuit het buitenland is er veel belangstelling voor de manier waarop wij de binnenstad vernieuwen en buitenwijken herstructureren. De kluswoningen die we hebben bedacht zijn een exportproduct geworden, als middel om verpaupering tegen te gaan en sociale problemen aan te pak ken. De gemiddelde investering in Spangen was 350.000 euro per kluswoning. En dat terwijl ontwikkelaars betwijfelden of er een markt was voor nieuwbouwwoningen van 180.000 à 200.000 euro.’
Rotterdamse tips van René Vierkant (Syntrus Achmea Real Estate & Finance) Bijzonder: ‘De overtocht met de watertaxi van de Veer haven naar Hotel New York.’ Eten/drinken: ‘Rondom de Veerhaven is genoeg te doen, met onder andere café-restaurant Loos. Maar ook het Westelijke Handelsterrein, een verborgen stukje Rotterdam wat mij betreft, is heel bijzonder.’
en gebruikers hebben uiteindelijk immers hetzelfde belang: een hoogwaardig, vitaal winkelgebied dat ook op lange termijn goed renderend is.’ Door het sneven van de BIZ is nog niet bekend hoe de benadering van de Lijnbaan en omstreken als ‘Urban Department Store’ juridisch en financieel wordt vormgegeven. Vierkant: ‘Met de komst van internationale en aansprekende retailketens als Desigual en Pull&Bear zijn de eerste tekenen van nieuw elan aan de Lijnbaan ondertussen al zichtbaar. We zijn er nog lang niet, maar we zijn onderweg en we weten waar we naar toe willen: een hoogwaardig en toonaangevend winkelgebied dat wordt beheerd als een winkelcentrum en dat mede daardoor weer tot de Nederlandse top behoord.’
024
Constructief in totaaloplossingen
Stadswandeling
www.jpvaneesteren.nl
‘De Markthal staat niet op zich maar maakt deel uit van een door dachte gebieds ontwikkeling’
de Delftsevaart. ‘Kijk, hier kun je goed zien hoeveel potentie Rotterdam heeft. Er valt nog zoveel te intensiveren, toe te voegen en te verbeteren. Anders dan Amsterdam, waar het vooral een kwestie van onderhoud en beheer is, kun je in Rotterdam door vervanging en intensivering de binnenstad nog verbeteren en waarde en betekenis toevoegen.’
Doordachte ontwikkeling Ook op een gure dinsdagmiddag hebben de marktkooplui op de buitenmarkt op de Binnenrotte over klandizie niet te klagen. In de Markthal Experience, waar de wandeling wordt afgesloten, wordt duidelijk dat hier een nieuw Rotterdams icoon in de maak is. In publicaties ligt de nadruk vaak op de spectaculaire architectuur, de overdekte markt met een oppervlak van 4.000 m2 en de 228 appartementen, maar ook de impact van de ondergrondse parkeergarage mag niet worden onderschat. Schröder: ‘Met 1.200 plaatsen wordt het de grootste van Rotterdam. Tel Arno Ruigrok
daar de nabijheid van station Blaak bij op en je begrijpt dat dit voor veel bezoekers de entree naar de binnenstad wordt. De Markthal staat niet op zich maar maakt deel uit van een doordachte gebiedsontwikkeling, die van het Laurenskwartier het Soho van Rotterdam gaat maken.’ Vierkant: ‘Als belegger heb ik veel respect voor dit plan. Het is heel gewaagd. Ik denk dat het gaat werken, maar wat als het dat nou niet doet?’ Schröder: ‘Dan kunnen we terugvallen op één van de alternatieve aanwendbaarheidsmogelijkheden. Denk aan een sportcomplex of een museum.’ Ruigrok: ‘De grote winst van de laatste jaren in Rotterdam, en dat zie je rond de Markthal ook terug, is dat ook de openbare ruimte veel aandacht krijgt. De afstanden tussen de gebouwen leek altijd heel groot, maar wordt ogenschijnlijk steeds kleiner omdat de kwaliteit van zowel de openbare ruimte als de plinten omhoog schiet.’ Schröder: ‘Niet alleen aandacht voor de postzegel maar voor het hele
betrokken bouwen
album, daar gaat het om.’
beleven
Provast
Hans Schröder van Provast ‘Laurenskwartier wordt het Soho van Rotterdam’ — Wat de bruisende, multiculturele wijk Soho is voor Londen, wordt het Laurenskwartier voor Rotterdam. Dat voorspelt partner Hans Schröder van Provast, de innovatieve (her)ontwikkelingsspecialist voor binnenstedelijke projecten op het vlak van wonen, werken, winkelen en verblijven. Als een magneet trekt de Markthal nu al, anderhalf jaar voor de oplevering in oktober 2014, alle aandacht naar zich toe. ‘Maar er gebeurt veel meer,’ benadrukt Schröder. ‘Het gaat niet om de postzegel,
maar om het hele album. De Markthal maakt deel uit van een gebiedsontwikkeling die het Laurenskwartier weer op de kaart gaat zetten.’ Enerzijds als entree van de binnenstad: station Blaak is vlakbij en onder de Markthal komt de grootste parkeergarage van Rotterdam. Anderzijds als een zeer gemêleerde, multiculturele wijk waar je onder het motto ‘places to be & places to buy’ graag komt. Schröder: ‘Het Laurenskwartier wordt een geweldig nieuw winkel-, woon- en uitgaansgebied. En dan vergeet ik werken en leren nog. Het herontwikkelde HUF-gebouw en het nieuwe Blaak 31 bieden bedrijven moderne kantoorruimte. En twee basisscholen zijn verplaatst naar een nieuw gebouw met speelruimte op het dak.’ — Spectaculaire woonboog En dan de Markthal zelf, ook door andere projectontwikkelaars alom geroemd. Het hoefijzervormige ontwerp van architectenbureau MVRDV springt het meest in het oog. De functie is tweeledig: het nieuwe icoon van Rotterdam
J.P. van Eesteren
biedt onderdak aan 228 huur- en koopappartementen (waaronder 24 penthouses) die onder andere opvallen door de ruime, bijna acht meter brede balkons. Schröder: ‘De belangstelling is groot, nu al. Wat wil je: ik wil niets af doen aan een woontoren aan de Maas, maar dit woonmilieu is natuurlijk pas
écht exclusief en onderscheidend.’ De spectaculaire woonboog vormt de overkapping van de eerste overdekte foodmarkt van Nederland, die een oppervlak krijgt van 4.000 m2 en plaats biedt aan circa 100 versunits. ‘De verkoop van producten als vlees, vis en zachte kazen op de buitenmarkt is aan steeds strengere Europese voedselregels gebonden,’ legt Schröder uit. ‘De Markthal biedt de oplossing. De buitenmarkt zal kleiner worden en nog meer een non-food-karakter krijgen, maar mag vooral niet verdwijnen, als onderdeel van een gebied, een leefmilieu dat bruist. Dat compleet is. Dat klopt.’ — Attractie op zich Eén onderdeel van de Markthal mag niet onvermeld blijven: het kunstwerk van Arno Coenen dat de binnengevel gaat bedekken. Schröder: ‘Met een oppervlak van 11.000 m2 wordt dit het grootste moderne kunstwerk ter wereld. Een attractie op zich, alsof de Markthal en het Laurenskwartier straks al niet genoeg te bieden hebben.’
027
Specificaties Markthal Rotterdam
Michel Hoogendoorn van J.P. van Eesteren over de Markthal ‘Een nieuwe hotspot in Rotterdam.’
Food en foodgerelateerde winkels: Horecavestigingen: AH supermarkt (op niveau min 1): Gall & Gall en Etos (op niveau min 1): Koeling- opslag en preparatieruimten (op niveau min 1):
— De moderne grootstedelijke skyline van Rotterdam krijgt er een markante verschijning bij: de Markthal. Dit bijzondere, door de architecten van MVRDV ontworpen, complex is overdekte markthal en appartementencomplex in één. Het ligt pal naast de buitenmarkt aan de Binnenrotte. Projectdirecteur Michel Hoogendoorn is namens bouwbedrijf J.P. van Eesteren, onderdeel van het TBI concern, in oktober vorig jaar met de bouw begonnen. — Twintig maanden. Dat is de tijd die Michel Hoogendoorn en zijn collega’s hebben om de Markthal in Rotterdam neer te zetten. Dat betekent flink aanpoten, beaamt hij. ‘We zijn op 15 oktober begonnen en liggen tot dusverre op schema. De opbouw van de twee zijden gaat voorspoedig en snel. We werken met koude tunnelgietbouw. Daarmee kunnen we in één keer de vloeren en wanden van drie appartementen tegelijk storten. Binnen acht dagen zit er weer een nieuwe verdieping op. Bij de overkraging op veertig meter hoogte wordt het ingewikkelder want daar worden ondersteuningsconstructies ingezet. Voor kerst moet het skelet er staan. Daarna worden de kopgevels van glas gemonteerd en begint het afbouwen. Als alles verloopt zoals het nu gaat, leveren we volgens afspraak in september 2014 op.’ — Tijdens de bouw zijn Michel Hoogendoorn en zijn werkvoorbereiders voortdurend aan het afstemmen, plannen en berekenen. Hoogendoorn: ‘We werken nu met zes werkvoorbereiders, zeven uitvoerders en nog zo’n 80 bouwplaatsmedewerkers. Dat aantal zal uitgroeien tot straks drie-tot vierhonderd man. Mijn dag – die om zes uur in de ochtend begint - bestaat vooral uit overleg. Met het team, de onderaannemers en de toeleveranciers. De rest van de tijd ben ik met de tijdsplanning
4.600 m2 1.600 m2 1.500 m2 300 m2 1.200 m2
Appartementen: 126 koopappartementen van 70 tot 250 m2 102 huurappartementen van 70 tot 150 m2 Parkeergarage:
1.200 plaatsen
Beleggers Corio (winkels, horeca en marktvloer), Gemeente Rotter dam (parkeergarage) en Vesteda (huurappartementen) Architecten MVRDV hoofdarchitect INBO co-architect Aannemers Onderbouw - Martens en Van Oord en Mobilis Bovenbouw - J.P. van Eesteren Planning Start bouw Oktober 2009 Oplevering Medio 2014
Kees Stuip
026
en de financiële zaken bezig. Met de opdrachtverstrekking is namelijk nog lang niet alles ingekocht. Meestal bepaalt de planning de volgorde van bestellen. Ook de levertijd is dan belangrijk. Zo moet je op maat gemaakte kozijnen eerder bestellen dan verf. Soms hangt inkoop af van de situatie op de markt. Grondstofprijzen - onder andere van staal - fluctueren. Die probeer je op een goed moment in te kopen.’ — Hoogendoorn werkt al zestien jaar bij J.P. van Eesteren en bouwde aan meerdere in het oog springende projecten, waaronder het Europolgebouw in Den Haag. Hij is trots op alle projecten waarbij hij betrokken was: ‘Die zie je als je eigen werk, dus het is altijd leuk om daar langs te rijden. Ook de Markthal wordt gegarandeerd een blikvanger. Niet alleen van buiten, maar ook van binnen. De wanden en overkapping van de circa 4.600m2 winkelvloer wordt ingevuld door een kunstenaar en dat belooft een waar kleurenspektakel te worden. Hoogendoorn: ‘Op de bezichtigingsdagen zie ik de mensen in drommen het informatiecentrum binnenlopen. Volgens mij wordt het wel een hotspot.’
028
LSI Project Investment
“A great city is that which has the greatest men and women” Walt Whitman, American poet, journalist, essayist and humanist 1819-1892
Niet verder vertellen…
Rotterdammer tips van Hamit Karakus (wethouder gemeente Rotterdam) Winkelen: ‘Bezoek eens de Beijerlandselaan en Groene Hilledijk die samen Winkelbou levard Zuid vormen. Deze 1,2 kilometer lange winkelstraat waar 220 ondernemers zijn gevestigd, biedt voor ieder wat wils. Van grote bekende formules tot kleine speciaalza ken. Funshoppen en de dagelijkse boodschappen doen gaan hier volledig hand in hand.’ Eten en drinken: ‘Ga na het winkelen lekker eten bij De Bazar in de Witte de With straat. Opvallende lampen, kleurrijke tafeltjes, muziek en gerechten uit Noord-Afrika en het Midden Oosten geven je het gevoel op vakantie te zijn. Je kunt ook overnachten in het bijbehorende hotel.’ Cultuur: ‘Sluit de dag af met een voorstelling in Theater Walhalla aan de Sumatraweg. Dit gezellige theatertje kenmerkt zich door de authentieke uitstraling en persoonlijke aanpak. De intieme zaal biedt plaats aan 90 gasten en geeft een podium aan gevestigde namen en nieuw talent. Gegarandeerd een gezellige afsluiting van de dag!’
Directievoorzitter Hans de Boer van LSI project investment ‘LSI staat te popelen om weer gas te geven’ — Als voormalig voorzitter van MKB Nederland en de Taskforce Jeugdwerkloosheid, zit directievoorzitter Hans de Boer van LSI project investment nooit verlegen om een mooie metafoor. Doelend op de vastgoedmarkt die zowel aan de financieringskant als aan de gebruikerskant volledig op slot zit, omschreef hij LSI vorig jaar met ‘een schip dat bij eb op een zandplaat ligt’. ‘We wachten tot het vloed wordt, tot het water weer begint te stijgen. En vergis je niet: het schip is waterdicht en zeewaardig, zit goed in de verf en beschikt over een krachtige en goed onderhouden motor.’ LSI, wil De Boer maar zeggen, staat te popelen om weer gas te geven, zodra de markt weer
029 aantrekt. ‘We waren de eerste ontwikkelaar die enkele jaren geleden de noodklok luidde en fors saneerde. Mede daardoor staan we er nu goed voor, mede dankzij een aantal lopende projecten die voor voldoende cash flow zorgen.’ — Central Post In Rotterdam is dat onder andere Central Post, het voormalige postdistributiecentrum naast het Centraal Station dat is getransformeerd in een duurzaam kantoorgebouw van 40.000 m2. De Boer: ‘Central Post is het schoolvoorbeeld van een geslaagd herontwikkeling. Het kantoorgebouw is bij uitstek geschikt voor Het Nieuwe Werken. Mede dankzij de komst van aansprekende huurders als De Persgroep, Seat Trucks Group en Jeugdzorg is Central Post voor 100 procent verhuurd.’ Een qua oppervlak kleinere maar daardoor niet minder fraaie herontwikkeling is die van het voormalige Smit Tak-kantoor aan het Willemsplein in Rotterdam. ‘Door onder andere drie verdiepingen toe te voegen wordt het getransformeerd in het duurzame en moderne hoofdkantoor van Joulz, het infrabedrijf van Eneco,’ licht De Boer het project toe. ‘Het wordt een pareltje, een schatje, dat zeer veel kwaliteit toevoegt aan het centrum van Rotterdam.’ — 100hoog Op woongebied geldt dat volgens De Boer in het Wijnhavenkwartier ook voor 100hoog, volgens de directievoorzitter ‘één van de meest
Niet verder vertellen…
succesvolle luxe woontorens in Rotterdam’. ‘Of het nu om werken of om wonen gaat, ook in deze slechte tijd blijft er behoefte aan kwaliteit. De luxe appartementen in 100hoog worden verkocht aan mensen die ook hebben rondgekeken in Amsterdam, Antwerpen en Brussel. LSI is er ontzettend trots op dat we ze aan Rotterdam weten te binden. In dat verband wil ik mijn collega Dirk de Boer noemen, die onze woonprojecten trekt. Ook hij heeft maar één ding voor ogen: kwaliteit. Dat is de alpha en omega van LSI.’
— Schieblock De Boer noemt tenslotte ook het Schieblock, een ontwikkeling van LSI die op de lange baan is geschoven en die daarom tijdelijk is ingevuld als ‘stadslaboratorium’ met tal van creatieve bedrijven en het project ‘Dak Akker’, het eerste oogstbare dak in de Randstad. ‘We zijn volop bezig met nieuwe projecten, er zit veel in de pijplijn, maar inherent aan de huidige tijd kost het allemaal veel meer tijd en energie. Het Schieblock toont aan dat we zelfs van een tijdelijke invulling iets prachtigs weten te maken.’
Hans de Boer van LSI project investment Eten: ‘Italiaans restaurant A Proposito, op de hoek bij Rotterdam Centraal. Gerund door een Itali aanse familie, is het een van de beste Italiaanse restaurants van Nederland. Ook tussen de middag neem ik bezoekers van LSI er graag mee naar toe.’
030
Rondetafeldiscussie
De deelnemers 031 Hamit Karakus is in Rotterdam wethouder Wonen, Ruimtelijke Ordening, Vastgoed & Stedelijke Economie. — Arno Ruigrok maakt deel uit van het manage mentteam van Multi Vastgoed. — Mischa Molsbergen is als Project Director in dienst van MAB Development. — Coert Beerman is directievoorzitter van Rabobank Rotterdam. — Peter van Bosse is algemeen directeur van Fakton.
Rotterdam wil én kan het niet alleen
V
oor de altijd welkome ‘couleur locale’ van dit artikel, is het bijna te mooi om waar te zijn: in zijn eigen werkkamer in het Rotterdamse stadhuis buigt Hamit Karakus zich als eerste over de vraag waarom er in Rotterdam nog relatief veel wordt gebouwd, ongeveer vijf jaar nadat de economische crisis de
kop op stak. Zijn antwoord is echter nauwelijks verstaanbaar, omdat er buiten driftig wordt getimmerd, in het kader van de nieuwbouw van het Stadskantoor. ‘Ze kunnen nu wel stoppen, voor de sfeer van je verhaal is dit wel genoeg,’ grapt
Wat is het geheim van Rotterdam? Waarom wordt in de Maasstad nog relatief veel gebouwd, waar elders in Nederland de bouwstromen onder invloed van de economische crisis goeddeels zijn opgedroogd? Samen met wethouder Hamit Karakus, zoeken enkele vertegenwoordigers van marktpartijen naar antwoorden op deze intrigerende vragen. Maar: ‘Het houdt een keer op, zelfs in Rotterdam.’
Karakus, om meteen daarna serieus in te gaan op de vraag. ‘We plukken nu de vruchten van onze snelle reactie in 2008. Sommige steden zitten nog steeds in de Hamit Karakus
ontkenningsfase, in Rotterdam duurde die heel kort: marktpartijen en gemeente kwamen eigenlijk al in 2008 samen tot de conclusie dat er iets structureel mis was. Tijdens een bezoek van het marktplatform aan Valencia, werd gezegd: het gaat niet goed, wat kunnen we afspreken om te voorkomen dat de bouw stil valt? In goed overleg is toen een lijst opgesteld met projecten die te belangrijk voor de stad waren om te cancellen. Wat ik prachtig vond was dat de meeste marktpartijen over hun eigen schaduw heen konden springen: ze kozen niet louter voor hun eigen projecten, maar voor projecten die écht cruciaal waren. Door als gemeente
032
Rondetafeldiscussie
MAB Development
033 de Bijenkorf aan de Coolsingel. ‘Op de onderste drie verdiepingen van het 70 meter hoge gebouw bevindt zich The Sting, erboven zijn twee parkeerlagen en vijftien verdiepingen met woningen gerealiseerd,’ vat Molsbergen het programma samen. ‘Mede dankzij het hoge afwerkingsniveau en de royale buitenruimtes, zijn de 74 koop- en huurappartementen bij uitstek geschikt voor de jonge, hoogopgeleide mensen die Rotterdam zo graag aan de stad wil binden.’
erfpacht weer in te voeren, zij het op vrijwillige basis, bleef financiering mogelijk. Tot op de dag van vandaag zijn we er op die manier met elkaar in geslaagd de boel draaiende te houden.’
Polsstok Peter van Bosse van Fakton roemt het ondernemersklimaat in Rotterdam. ‘De drive om dingen voor elkaar te krijgen zit hier in de genen. De drang om samen te werken is groot. Het kan altijd beter, maar vergeleken met veel andere steden is de Peter van Bosse
samenwerking tussen gemeente en marktpartijen relatief goed. Er is begrip voor de lengte van elkaars polsstok.’ Arno Ruigrok van Multi Vastgoed wijst in dat verband ook op het ‘DNA’ van Rotterdam. ‘Dit is een stad met een haveneconomie. Daaruit vloeit een internationale oriëntatie én een no nonsense-mentaliteit voort. Niet lullen maar poetsen. Niet navelstaren maar aanpakken. Daar komt bij dat er in de Rotterdamse binnenstad nog heel veel valt aan te pakken: door de schade die in de Tweede Wereldoorlog is aangericht, is er hier nog steeds meer noodzaak en behoefte om door te bouwen dan in andere steden.’ Geen speld tussen te krijgen, vindt Coert Beerman van Rabobank Rotterdam, maar blijft dat zo? ‘De rol van het marktplatform kan nauwelijks worden onder-
Mischa Molsbergen
schat. De drang om samen te werken, om samen in ketenverband naar oplossingen te zoeken zit in Rotterdam in de genen. Maar het houdt een keer op, zelfs hier. Als ik kijk naar de nieuwe werkelijkheid en naar wat er allemaal op ons af komt, vraag ik me af hoe lang de hijskranen nog blijven draaien in Rotterdam.’ Mischa Molsbergen van MAB Development knikt: ‘Het eerste woord dat me bij Rotterdam te binnen schiet is ‘oplossingsgericht’. En: coöperatief. Rotterdam heeft nadrukkelijk in dialoog met de markt op een constructiever manier de prioritering van projecten afgestemd en keuzes gemaakt waarop markt en overheid winwin-situaties konden baseren. Wat niet wegneemt dat de problemen om nieuwe projecten op te starten steeds complexer worden, zodat het steeds lastiger wordt om samen oplossingen te vinden.’
Mischa Molsbergen van MAB Development ‘Begrip ‘verticale stad’ krijgt in Rotterdam nieuwe dimensie’ — De Rotterdam, FIRST Rotterdam, The BTower, COOL63, Parkboulevard…. In Rotterdam brengt MAB Development haar motto, ‘Defining the Urban Landscape’, op een aantal locaties in de praktijk. De ontwikkelingen hebben met elkaar gemeen dat ze duurzaam en multifunctioneel zijn én onmiskenbaar kwaliteit toevoegen aan de stad. ‘Bovenal getuigen ze van het vertrouwen dat we hebben in Rotterdam,’ zegt project director Mischa Molsbergen van MAB Develop ment. ‘Dit is een sterke, dyna mische stad die meegroeit met de economie en niet bang is om zichzelf te veranderen. Rotterdam zal ook nooit af zijn maar altijd blijven anticiperen op nieuwe ontwikkelingen en thema’s. De stad is daar ook als geen ander toe in staat.’ — Hernieuwde belangstelling Volgens Molsbergen is MAB Development in Rotterdam druk bezig om de hernieuwde belangstelling voor de stad te faciliteren. Bijvoorbeeld met The BTower, pal naast
Bijzonder duurzaam Met de sloop van het Spinozahuis en het Monisimapaviljoen wordt op een steenworp afstand van The BTower, in het gebied tussen de Coolsingel, het Stadhuisplein
en de Kruiskade, de basis gelegd voor COOL63. Molsbergen: ‘We onttrekken 15.000 m2 verouderde kantoorruimte aan de markt. Er voor in de plaats komen 5.000 m2 moderne kantoorruimte, 15 appar tementen, 2.000 m2 horeca en 13.000 m2 retail. Grote trekker wordt Saturn, dat aan de Cool singel een flagshipstore van 10.000 m2 krijgt.’ De toepassing van de ondergronds opslag van warmte en koude (WKO) maakt van COOL63 een bijzonder duurzaam gebouw. Dat
geldt ook voor FIRST Rotterdam, de 120 meter hoge toren recht tegenover het nieuwe Rotterdam Centraal. En zeker ook voor De Rotterdam, dat met een totaal vloeroppervlak van 160.000 m2 het grootste gebouw van Nederland wordt. ‘De Rotterdam wordt gekoeld met behulp van Maas water, gaat gebruik maken van bio-WKK en krijgt energiezuinige liften die zelfs energie terug leveren’, stipt Molsbergen enkele duurzame aspecten aan. — Verticale stad Met onder andere 240 hoogwaardige appartementen, 60.000 m2 aan moderne kantoorruimte, een hotel met 280 kamers, 8.000 m2 leisure en 1.500 m2 horeca, gaat de door Rem Koolhaas ontworpen De Rotterdam volgens Molsbergen bovendien een nieuwe dimensie geven aan het begrip ‘verticale stad’. ‘Met een FSI van 32 wordt dit het dichtst bebouwde stuk grond van Nederland. Vanaf de oplevering in november 2013 zal dit deel van de Wilhelminapier 24/7 worden gebruikt door zo’n 5.000 mensen per dag.’ ‘De Rotterdam’ gaat zijn presti gieuze naam volledig waarmaken, voorspelt Molsbergen. ‘Dit kan alleen in Rotterdam.’
034
Rondetafeldiscussie
Karakus is dat met hem eens. ‘Gelukkig hebben we al in 2007 de keuze gemaakt om voortaan alleen nog in de binnenstad te bouwen en te verdichten. Ontwikkelaars die verstand hebben van binnenstedelijke gebiedsontwikkeling, en dat zijn er niet veel, kwamen daarna vanzelf bovendrijven. Daar komt bij dat ik alleen in zee ga met partijen die zich voor lange tijd aan de stad willen verbinden. Aan ontwikkelaars die even snel willen scoren met een project, heb ik geen boodschap.
De stad sterker maken in 2013 doen we samen.
Commitment, daar gaat het om. En geloof in Rotterdam, dat bijvoorbeeld blijkt uit de bereidheid om forse voorinvesteringen te doen.’ Inherent aan de nieuwe werkelijkheid waar Beerman het over had, is volgens Karakus dat er geen blauwdruk meer bestaat voor gebiedsontwikkeling. ‘Er wordt veel gevraagd van de creativiteit van de betrokken partijen. Ook op financieel gebied. De traditionele rolverdeling behoort definitief tot het verleden. Binnenkort gaan in Rotterdam drie grote projecten van start die worden gekenmerkt door een geheel nieuwe ketenaanpak en een totaal andere financiële onderbouwing. Bottom-line is dat gebiedsontwikkelingen en daarmee bouwprocessen kost wat kost moeten door-
‘Ik ga alleen in zee met partijen die zich voor lange tijd aan de stad willen verbinden’
gaan. Dat is alle ketenpartners gelukkig veel waard.’ Beerman: ‘Omdat het zoveel oplevert. Denk aan werkgelegenheid, duurzaamheid en koopkrachtverbetering.’
Investeringskracht En dan, we kunnen er niet omheen, het regeringsbeleid. Als het debat plaatsvindt, is het Woonakkoord net gepresenteerd. Gaat het een bijdrage leveren aan de investeringskracht van steden als Rotterdam. Het oordeel van Van Bosse is vernietigend. ‘Nee. Neem alleen de Wet houdbaarheid overheidsfinanciën (Hof). Uit voorzichtige berekeningen blijkt dat Rotterdam daardoor nog maar 40 procent van de voorgenomen investeringen kan uitvoeren. Iedere euro die de overheid investeert in de openbare ruimte, levert vier euro aan privaat geld op. Het Woonakkoord maakt eens te meer duidelijk dat het Rijk niet van plan is de investeringskracht van
Samen de stad sterker maken.
en in steden te vergroten. Integendeel. Corporaties worden de nek omgedraaid, hun rol bij stadsvernieuwing is straks uitgespeeld.’ Karakus, na een diepe zucht: ‘Het is jammer dat we onszelf zo kapot maken. De behoefte aan woningen is onmiskenbaar, maar het regeringsbeleid werkt volstrekt contraproductief. Marktpar-
Dat is het idee van coöperatief bankieren.
tijen springen echt niet in het onrendabele gat dat corporaties gaan achterlaten, bijvoorbeeld in Zuid. En dat terwijl de opgave juist daar gigantisch groot is.’
Niet verder vertellen…
Rotterdamse tips van Coert Beerman (Rabobank Rotterdam) Plek: ‘Mijn plek is het Deliplein op Katendrecht. Dit is een echt Rotterdams plein met karakter én potentie. De afgelopen jaren zijn er diverse initiatieven geweest om de culturele potentie te benut ten, maar ik heb de indruk dat deze een beetje zijn weggezakt. Terwijl met de nieuwe Rijnhavenbrug de bereikbaarheid van het gebied juist flink is verbeterd. Het moet toch mogelijk zijn om van het Deliplein het Rotterdamse Montmartre te maken?! Dit is te realiseren door bedrijfsruimte goedkoop aan kunstenaars en creatieve ondernemers te verhuren en hen in ruil daarvoor te vragen om op het plein regelmatig activiteiten te organiseren.’
rabobank.nl/rotterdam facebook.com/RaboRotterdam @RaboRotterdam
036
Rondetafeldiscussie
Fakton
De wethouder voegt er aan toe dat de recente keuzes die de regering heeft gemaakt, anders dan vaak wordt gezegd, evenmin de gewenste duidelijkheid hebben geschapen. Beerman: ‘Door de wirwar aan diffuse regelgeving tasten potentiële kopers nog steeds in het duister. Overreacting, dat is het. We slaan in Nederland zo verschrikkelijk door, dat niemand nog door de bomen het bos ziet en alle creativiteit en vertrouwen worden gesmoord. Tweede Kamerleden zijn minder goed op de hoogte van wat er op lokaal niveau speelt. De kloof is groot. Landelijk gaat het voornamelijk over het begrotingstekort en de gevaarlijke overkreditering van Nederlanders. In Rotterdam hebben we bijna 4,5 miljard euro aan particuliere hypotheken uitstaan. Het verliesrisico is 0,07 procent, dus waar hebben we het over? Ik pleit voor een beetje “anarchie”, zodat de regering wakker wordt geschud en weer beleid gaat maken dat op realiteitszin is gestoeld.’ Ruigrok: ‘Ook op het gebied Arno Ruigrok
‘Je kunt zeggen van de Vierde Nota Ruimtelijke Orde ning wat je wilt, het bracht wel heel veel teweeg’
van ruimtelijke ordening. Vergezichten ontbreken nu totaal. Waar willen we met z’n allen naar toe? Je kunt zeggen van de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening wat je wilt, het bracht wel heel veel teweeg. Er gebeurde tenminste wat. Met de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening heeft het Rijk alles weer over de schutting gegooid.’ Van Bosse: ‘Duitse beleggers lopen met een grote boog om Nederland heen, omdat ze helemaal niets snappen van het investeringsbeleid van de regering. Dat is echt een dealbreker. Als je dat vergelijkt met een land als Turkije en een stad als Istanbul…’
Creatief en vindingrijk Bange vraag: is het onder invloed van het regeringsbeleid nog slechts een kwestie van tijd voordat ook de bouwmotor in Rotterdam begint te haperen? Molsbergen: ‘Ik ben er bang voor, echt. Hoe creatief en vindingrijk kun je zijn om de steeds complexere opgaven in de binnenstad het hoofd te bieden? Het houdt een keer op.’ Van Bosse: ‘Op een gegeven moment is het ondernemerschap weg.’ Karakus: ‘Het is goed dat de regering de rijksbegroting op orde probeert te krijgen, maar dat kan ook op een manier die niet ten koste gaan van de investeringskracht van steden. Door nieuwbouw te stimuleren bijvoorbeeld. De helft van de kosten van een nieuwe woning, vloeit via belastingen indirect naar de schatkist toe. De helft!’ Van Bosse: ‘Door de BTW te verlagen, wordt de renovatie van woningen gestimuleerd. Prima, maar substantiële investeringen in de stad stimuleer je er niet mee. Daarvoor zou je dezelfde exercitie moeten uitvoeren voor de nieuwbouwmarkt.’
Peter van Bosse van Fakton Rotterdam biedt investeerders enorme kansen — Rotterdam biedt investeerders enorme kansen. Maar die kansen kunnen alleen worden verzilverd, als het gemeentebestuur op korte termijn duidelijkheid schept. ‘In veel steden zien investeerders door de bomen het bos niet meer,’ stelt algemeen directeur Peter van Bosse van Fakton. ‘Gevolg is dat ze met een grote boog om die steden heenlopen. De economische crisis ten spijt, zie ik in Rotterdam nog heel veel kansen. In de eerste plaats is er behoefte aan middeldure huurwoningen rondom het centrum en grondgebonden koopwoningen in het duurdere segment rondom de Noordrand. Kijk maar naar Park 16Hoven. De verkoop van woningen daar loopt heel goed. Het gemeentebestuur moet het voor investeerders aantrekkelijk en vooral overzichtelijk maken, door een beperkt aantal investeringsgebieden aan te wijzen. Liefst deze zomer nog.’ — Olievlekstrategie In het verlengde daarvan moet Rotterdam volgens Van Bosse ook een groot aantal projecten schrappen. ‘De tijd van grootschalige investeringsprogramma’s is voorbij. De gemeente
moet kiezen voor een olievlekstrategie, op een beperkt aantal kansrijke plekken. Door de kansrijke plekken aan te wijzen geef je een duidelijk signaal af richting investeerders: hier, op deze locaties, gaan we samen tijd, geld en energie investeren. Kleinschaligheid is hier wel het toverwoord: heb je een goed plan en geld maar kom je net iets tekort, dan gaan we samen kijken hoe we die kloof kunnen slechten om het plan snel tot uitvoer te kunnen brengen. Bijvoorbeeld door de grond in erfpacht uit te geven. Daar is Rotterdam groot mee geworden.’ — Trendbreuk Van Bosse spreekt van een duidelijk trendbreuk met het verleden, toen beleggers bij wijze van spreken in de rij stonden om in vastgoed te investeren. ‘Die tijd is voorbij en komt niet meer terug. Ten opzichte van veel andere steden heeft Rotterdam een aantal grote USP’s, zoals een enorme dynamiek, ondernemerschap en doorzettingskracht. Rotterdammers mogen trots zijn op hun stad, we moeten haar alleen iets beter aan investeerders verkopen. Geloof me: als het gemeentebestuur met een goede voorzet op maat komt, zijn investeerders absoluut bereid om ‘m in te koppen.’
037
038
Rondetafeldiscussie
vastgoed
Karakus: ‘Het ergste is dat woningen straks onbetaalbaar zijn als de economie weer aantrekt. We leren niet van het verleden, dat is eens te meer de treurige conclusie.’ Beerman: ‘Daar komt bij dat we ook niets of niemand meer vertrouwen.
‘Vanuit leiderschap moet gericht op vertrouwen worden gemanaged’
Alles is onzeker, niemand wordt nog geloofd. Vanuit leiderschap moet gericht op vertrouwen worden gemanaged. Want vertrouwen is de basis van alles.’
Lichtpuntjes De nieuwe werkelijkheid waarin ook Rotterdam moet opereren stemt dus niet vrolijk. Toch kost het deelnemers aan de debat desgevraagd geen moeite om tot slot
jarenlange ervaring
nog wat lichtpuntjes aan te stippen. Een verborgen kracht van de Maasstad is volgens Van Bosse het grote aantal Rotterdammers met een laag inkomen. ‘Dat wordt vaak als een negatieve eigenschap beschouwd, bijvoorbeeld als het over koopkracht gaat, maar ik benader het positief: het kan alleen maar beter, er valt in Rotterdam nog veel vooruitgang te boeken. Het is vooral zaak het potentieel op de
doelgericht
juiste manier aan te boren.’ De algemeen directeur van Fakton denkt verder dat de structurele invoering van erfpacht in Rotterdam soelaas kan bieden. Karakus: ‘Dat kan een effectief instrument zijn, zeker. Maar ik pak het probleem dat we met z’n allen hebben geschapen liever bij de bron aan. Van de 38 hypotheekverstrekkers zijn er nog maar acht over. Die spoeling is veel te dun. Er moet weer geld op de markt komen, en snel ook, bijvoorbeeld vanuit de hypotheekfondsen.’ Beerman: Coert Beerman
‘Absoluut. Pensioenfondsen hebben nog geen veertien procent van hun kapitaal
juridische dienstverlening
ambitie
in Nederland geïnvesteerd. In Frankrijk is dat zestig procent.’ Karakus: ‘Pensioenfondsen moeten hun maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen. Maar ik denk ook aan vermogende Rotterdammers. Waarom mogen zij geen hypotheken
hoogwaardig
verstrekken?’
fiscale dienstverlening
Als vastgoed niche kantoor beschikken wij over specifieke expertise die noodzakelijk is om onze cliënten helder en oplossingsgericht te adviseren. Wij zijn niet alleen in staat onze cliënten van hoogwaardig juridisch en fiscaal advies te dienen, maar kunnen ook het verschil maken in juridische en fiscale procedures en complexe reorganisaties. Aarzelt u niet contact met ons op te nemen, bij dergelijke trajecten is goede ondersteuning immers onmisbaar!
Emmaplein 5 1075 AW Amsterdam Postbus 75638 1070 AP Amsterdam T +31 (20) 573 03 60 F +31 (20) 570 96 70 info@rechtstaete.nl www.rechtstaete.nl
040
Eneco
041
Wietze Fabriek, directeur Verkoop en Marketing bij Eneco Warmte & Koude ‘Samen gaan we voor duurzaam, ook en vooral in Rotterdam’ — Samen gaan we voor duurzaam, ook en vooral in Rotterdam. Dat stelt Wietze Fabriek, directeur Verkoop en Marketing bij Eneco Warmte & Koude. Eén van de schoonste energieondernemingen in Noordwest Europa en het eerste energiebedrijf ter wereld dat in 2010 door het Wereld Natuur Fonds werd uitgeroepen tot ‘Climate Saver’, heeft een speciale band met de Maasstad. Het uiterst duurzame hoofdkantoor van Eneco is er gevestigd. ‘En juist in Rotterdam krijgen we alle gelegenheid om onze missie, ‘duurzame energie voor iedereen’, in de praktijk te brengen’, verzekert Fabriek. ‘De gemeente heeft op duurzaamheidsgebied namelijk torenhoge ambities, net als alle beleggers en ontwikkelaars die in Rotterdam actief zijn. We werken goed samen met dergelijke partijen, die weten dat een duurzaam gebouw met een zo hoog mogelijke BREEAM-score beter in de markt ligt en zijn waarde langer behoudt. Want steeds meer huurders willen een duurzaam gebouw met lagere energielasten én een lagere CO2uitstoot per medewerker.’ —
Belangrijke rol Stadsverwarming speelt vanouds een belangrijke rol in de energiestrategie van Eneco. Fabriek: ‘We investeren voortdurend in de verduurzaming en vernieuwing van het warmtenet, bijvoorbeeld door ook de warmte te gebruiken die vrijkomt in de huisvuilverbrandingscentrale AVR in Rozenburg. Bovendien kijken we ook naar de mogelijkheden van biomassa en geothermie.’ Het Stadskantoor en First zijn twee aansprekende projecten in Rotterdam waarbij Eneco ook warmte/koude-opslag (WKO) toe gaat passen. ‘In combinatie met stadsverwarming,’ legt Fabriek uit. ‘We kijken altijd per project, afhankelijk van de functies van het gebouw, de gebruikers en de mogelijkheden die de locatie biedt, wat de optimale mix van zo duurzaam mogelijke technieken is. Bij De Rotterdam hebben we bijvoorbeeld gekozen voor een combinatie van een aansluiting op ons warmtenet met Maaswaterkoeling en een bio-WKK. Bij First wordt het warmtenet gecombineerd met WKO.’ —
Niet verder vertellen…
Rotterdamse tips van Wietze Fabriek (Eneco) Eten: ‘Restaurant ‘De Tuin’ aan de Kralingse Plas. Hier ging ik altijd relaxen en eten en liep ik wekelijks langs bij het hardlopen rond de plas. Het heeft echt een soort ‘Central Park-uitstraling’, met de skyline van Rotterdam op de achtergrond. Het heeft ook nog met warmte te maken aangezien het warmtenet van Eneco naar de binnenstad dwars door de Kralingse Plas loopt en dat weet nog niemand…’
ESCo Eneco hanteert in principe bij alle multifunctionele projecten het uitgangspunt ‘geen restaurant, dan ook geen gas’. Restaurants vormen een uitzondering omdat professionele koks (nog) weinig op hebben met elektrisch koken. Fabriek: ‘Uitzonderingen gelden ook bij transformatie- en herontwikkelingsprojecten, die vaak lastiger zijn te verduurzamen, zeker als de bestaande installaties nog niet zijn afgeschreven. Wij gaan die uitdaging graag aan, bijvoorbeeld door een Energie Prestatie Contract af te sluiten. Daarvoor hebben we Eneco Energy Service Company (ESCo) in het leven geroepen. Het is een vorm van maximale ontzorging die hand in hand gaat met verduurzaming. Op die manier zorgt Eneco ESCo bij de Van Nelle Ontwerpfabriek voor de financiering, realisatie, het beheer en onderhoud van de installatie.’ — Voorop lopen Ook van woningcorporaties in Rotterdam is Eneco op energiegebied een betrouwbare en duurzame partner. Een goed voorbeeld van een woonwijk die de komende jaren ‘energieneutraal wordt gemaakt’, is Heijplaat. Fabriek: ‘Daarbij trekken we samen op met de gemeente, Woonbron, het WNF, Stedin en Ecofys. Er komen een windmolen en zonnepanelen, er wordt een intelligent net aangelegd en de huurders krijgen slimme meters, een Toon (een apparaat dat het energieverbruik inzichtelijk maakt – red.) en adviezen over energiebesparing en teruglevering van energie aan het net.’ Dergelijke initiatieven moeten er toe leiden dat Eneco steeds minder energie levert die is op-
gewekt met behulp van fossiele brandstoffen. Prijst het energiebedrijf zich op die manier niet langzaam maar zeker uit de markt? Nee, vindt Fabriek. ‘Maar onze core-business verschuift wel, van traditionele, centrale energieopwekking naar wind, zon, aardwarmte en biomassa op decentraal niveau. Wij hebben verstand van al die duurzame alternatieven en willen samenwerken met onze klanten en met hen voorop lopen bij de ontwikkeling en toepassing ervan. Zo houden we energie beschikbaar en betaalbaar. Ook in Rotterdam.’
MAB over Eneco
‘We doen ook in Rotterdam graag zaken met Eneco omdat zij een partij is die op een creatieve manier meedenkt om energieoplos sing op maat te bedenken, uit te voeren en te exploiteren,’ stelt Micha Molsbergen van MAB. ‘Daarbij zijn zaken als duurzaamheid, innovatie, continuïteit en langdurige betrokkenheid door Eneco enkele sleutelbegrippen.’ Volgens Molsbergen werken MAB en Eneco momenteel hard aan de ontwikkeling van een energieoplos sing op maat voor het recent gestarte project Cool 63. ‘Door deze samenwerking zijn wij in staat onze projecten, die tot de top van duurzame gebouwen van Nederland zullen behoren, passend bin nen onze strategie als duurzame binnenstedelijke ontwikkelaar te realiseren.’
042
Stadsontwikkeling Rotterdam
Algemeen directeur Ron Voskuilen van Stadsontwikkeling Rotterdam ‘Meer de nadruk leggen op wat allemaal wél goed gaat en al mooi is’ — Economie en werkgelegenheid als uitgangspunt. Niet meer initiërend maar faciliterend. En niet vanuit een ivoren toren maar ‘van buiten naar binnen denkend’. Dat zijn enkele kenmerken van de nieuwe werkwijze van Stadsontwikkeling Rotterdam. Algemeen directeur Ron Voskuilen geeft tekst en uitleg. — roeger gebruikten we vergunningen om plannen tegen te houden die niet aan onze regels voldeden. Nu begeleiden we initiatiefnemers om hun plannen binnen de regels mogelijk te maken. Overbodige regels en bureaucratie worden geschrapt. Veel beter kan ik onze nieuwe werkwijze niet samenvatten. We faciliteren ontwikkelingen op stedenbouwkundig gebied, omdat
‘V
‘Het hoeft niet allemaal meer groots en mee slepend, kleine particuliere initiatieven worden ook door ons omarmd’
Niet verder vertellen…
043
ze een vliegwieleffect hebben. Ze genereren veel werkgelegenheid, wat enorm belangrijk is in een stad als Rotterdam. Het goede nieuws is dat in Rotterdam nog veel wordt gebouwd. Het slechte nieuws is dat de economische crisis en de bezuinigingen van het Rijk niet aan ons voorbij gaan. De gemeente kan niet worden verweten dat ze te lang op de oude voet is doorgegaan. Er zijn in een vroeg stadium harde keuzes gemaakt: 75 procent van onze eigen plannen is geschrapt. Het project COOL63 is een goed voorbeeld van onze nieuwe werkwijze. We vonden al heel lang dat er iets aan het Stadhuisplein moest gebeuren. Voorheen hadden we zelf een groots plan bedacht, om bij de uitvoering vervolgens stevig de regie in handen te houden. Doen we niet meer, hebben we het geld ook niet meer voor. In plaats
Rotterdamse tips van Ron Voskuilen “Er is terecht veel aandacht voor de voorkant van het nieuwe Rotterdam Centraal. Juist daarom neem ik bezoekers ook wel eens meer naar de andere kant: de Provenierswijk. Er valt nog wel het een en ander te doen, maar in potentie is het met zijn prachtige woningen en zijn vele water en groen een prachtige woonwijk.’
daarvan gaan we in gesprek met marktpartijen die ook belangen hebben bij een mooier en beter functionerend Stadhuisplein. Wat een ontwikkelaar als MAB wil, wordt door ons waar mogelijk gefaciliteerd. Zelf investeren we in de inrichting van de openbare ruimte en de verplaatsing van de kiosken die de zichtlijnen verstoren. Het kost ook veel energie, maar het doel blijft hetzelfde: een grote kwaliteitsimpuls geven aan een belangrijk deel van de binnenstad. Onze organisatie is aangepast aan die nieuwe werkwijze. Zo hebben we accountmanagers aangesteld die de afstemming met onze belangrijkste partners in de stad coördineren. — Verras ons De Rijnhaven in het hart van de Kop van Zuid is een goed voorbeeld van de beleidarme bestemmingsplannen waar we tegenwoordig mee werken. We willen daar op het water gaan bouwen. Voorheen hadden we dat mogelijk gemaakt met een bestemmingsplan dat topzwaar was van al het beleid dat er in was gestopt. Nu zeggen we tegen marktpartijen: je hoeft niets te betalen voor de grond dan wel het water, verras ons met mooie ideeën. Het aardige is dat we daardoor aan tafel komen te zitten met nieuwe partijen, die blijkbaar sneller kunnen schakelen dan de gevestigde orde.
Het hoeft niet allemaal meer groots en meeslepend. Grote projecten zijn er nog steeds, kijk maar naar De Rotterdam, maar kleine particuliere initiatieven worden ook door ons omarmd. Temeer daar ook daar een vliegwieleffect van uit gaat, vooral in buurten met een sterke sociale cohesie. In Zuid is gebrek daaraan één van de problemen, zeker, maar naar mijn zin wordt dat stadsdeel te veel over één kam geschoren. Er zijn acht kernen met forse problemen, maar Zuid heeft ook heel goede delen. In plaats van altijd maar in te zoomen op de problemen in de stad, moet Rotterdam sowieso naar buiten toe meer de nadruk leggen op wat er allemaal wel goed gaat. Neem van mij aan: dat is verrassend veel. Zo investeren we samen met de corporaties en het rijk 500 miljoen euro in Zuid.’ — Verdichtingstrategieën Op stedenbouwkundig gebied heeft Rotterdam het voordeel dat er nog heel veel te verdichten valt. Daarvoor hebben we zeven strategieën bedacht. In combinatie met herontwikkeling en transformatie
ligt daar de komende jaren de nadruk op. En laat ik vooral verbinden niet vergeten: in de binnenstad is het zaak de deelgebieden aaneen te smeden tot een aantrekkelijk, coherent geheel. Daarbij haken we in op wat Rotterdam al is en heeft. Decennialang heeft de nadruk gelegen op nieuwbouw. De focus is verschoven naar het verdichten, verbeteren en eventueel veranderen van wat de stad al heeft. Dat laatste geldt vooral voor de kantorenvoorraad. Bij de aanpak van de leegstand is een belangrijke rol weggelegd voor het Transformatieplatform, waarin we afspraken hebben gemaakt met marktpartijen. Nieuwbouw staan we toe in twee gebieden: Rotterdam Central District en de Kop van Zuid. Die strategie werkt. Dankzij het Transformatieplatform heeft al 150.000 m2 aan kantoorruimte een nieuwe bestemming gekregen, al dan niet tijdelijk. Met deze aanpak beperken we de leegstand zoveel mogelijk en die lijn zullen we de komende jaren doortrekken.’
044
Stadsontwikkeling Rotterdam
045
Astrid Sanson, directeur Stedelijke Kwaliteit en Binnenstad bij Stadsontwikkeling Rotterdam ‘Stoere stad blijkt ook heel aaibaar’
‘De binnenstad wordt steeds meer de ‘Citylounge’ die we voor ogen hebben’
— Dat je in Rotterdam hard kan werken is genoegzaam bekend. Maar Astrid Sanson constateert tevreden dat steeds meer bezoekers én inwoners er achter komen dat het ook een stad is waar je heel prettig kunt wonen, recreëren en, in bredere zin, leven. Met dank aan de gerichte investeringen in de buitenruimte en het verblijfsklimaat, vertelt de directeur Stedelijke Kwaliteit en Binnenstad bij Stadsontwikkeling Rotterdam. — et onder andere de Markthal, COOL63, Forum, First en Rotterdam Centraal, worden er tot en met 2015 veertig projecten opgeleverd in de binnenstad. Of het zwaartepunt nu ligt bij wonen, werken of winkelen, rode draad is dat ze stuk voor stuk een kwaliteitsimpuls geven aan de binnenstad die ongelofelijk belangrijk is voor de economie en het imago van Rotterdam. Ik merk dat onze jarenlange inspanningen effect sorteren. Gisteren zei iemand nog tegen me: Rotterdam is steeds minder die ‘gebombardeerde stad waar voortdurend wordt gebouwd’. De binnenstad
‘M
Niet verder vertellen…
wordt steeds meer de ‘Citylounge’ die we voor ogen hebben: een stedelijk gebied waar het aangenaam is om te zijn en om mensen te ontmoeten. Mede dankzij de haven is Rotterdam vanouds een stoere stad. Door consequent te investeren in goede plinten, leuke winkels en een mooi ingerichte, groene en ook duurzame buitenruimte, krijgt dat stoere imago een zacht randje. Inderdaad: ruwe bolster, blanke pit. — Op ooghoogte De binnenstad moet aantrekkelijk zijn, zowel voor toeristen als voor inwoners. Het streven is dat er in 2040 60.000 mensen in
Rotterdamse tips van Astrid Sanson “Vlakbij de Erasmusbrug is het Leuvehoofd door een herinrichting naar een ontwerp van Piet Oudolf een prachtige park geworden. Een echte place to be en niet voor niets een jaar geleden het decor van een Diner En Blanc. Voor de herinrichting liet je dat daar wel uit je hoofd… Ook de kades zoals Boompjeskade en Westerkade zijn prachtige voorbeelden van wat je kunt bereiken door vooral groen toe te voegen. Heerlijke plekken om op een bankje of in het gras te kijken naar het water en de mensen.’
de binnenstad wonen. We zitten nu op 32.500, 2.500 meer dan in 2008. De binnenstad is uitstekend bereikbaar met het OV en de auto, maar moet ook een prettige stad zijn voor wandelaars en fietsers. Rotterdam telt vijf ‘Park & Walk’garages voor automobilisten, maar wat het aantal voorzieningen voor fietsers betreft zijn we met een inhaalslag bezig. In het verlengde daarvan zou je kunnen zeggen dat de stad op ooghoogte aantrekkelijker moet worden. De Kruiskade en De Meent zijn goede voorbeelden van de ‘centrumstijl’ die we consequent toepassen in de binnenstad.
Parkeren kan nog maar aan één kant van de straat. Aan de andere kant, als het even kan aan de zonkant, wordt de stoep verbreed, zodat er meer ruimte komt voor wandelaars. De centrumstijl kenmerkt zich verder door meer groen en uniformiteit in de inrichting, het bestratingsmateriaal en het straatmeubilair. ‘Ontpalen’ is daarbij ook belangrijk: we zijn gericht bezig met het uitdunnen van het woud aan palen en andere obstakels dat ten koste gaat van de kwaliteit en de belevingswaarde. — Enorme boost Het prachtige nieuwe Rotterdam Centraal heeft Rotterdam Central District een enorme boost gegeven. Vanaf het nieuwe station worden toeristen die de stad met de trein bezoeken via het Kruisplein, het Schouwburgplein en de Lijnbaan op een vanzelfsprekende manier naar het Grotekerkplein en de rivier geleid. Dat is ook een
kwestie van verbinden. De Blaak mag bijvoorbeeld geen sta-in-deweg zijn, maar moet een mooie, logische schakel worden tussen de verschillende delen van de binnenstad. Rotterdam heeft vanouds het imago van ‘niet lullen maar poetsen’, van opgestroopte mouwen. Maar het is ook een heel creatieve stad. En het blijkt dus ook steeds meer een aaibare stad te zijn. Rotterdammers moeten daar zelf ook aan wennen. Ze zijn er niet aan gewend te zijn om trots te zijn. Op de daktuinen, die een bijdrage leveren aan de duurzame stad die Rotterdam wil zijn. Op de levendige sfeer in de binnenstad, die deels wordt veroorzaakt door het groeiende aantal bezoekers en studenten. En bovenal op hun stad die, misschien wel een beetje tot hun verbazing, niet alleen leuk is om in te werken maar ook om in te wonen én te leven.’
046
Stadswandeling
De deelnemers Alexandra van Huffelen is in Rotterdam wethouder Duurzaamheid, Binnenstad en Buitenruimte.
Het is voor Rotterdammers even wennen: trots zijn op hun stad In de schaduw van de Laurenskerk, is het Grote Kerkplein een uitstekend startpunt voor een rondwandeling die een beeld moet geven van de spraakmakende metamorfose die de binnenstad van Rotterdam aan het ondergaan is. En met Duurzaamheid, Binnenstad en Buitenruimte in haar portefeuille, is wethouder Alexandra van Huffelen de aangewezen persoon om daarbij als gids te fungeren. Het motto van de wandeling: Rotterdammers maken de stad. En daar zijn ze trotser op dan ooit tevoren, ook een beetje tot hun eigen verbazing.
R ‘
Alexandra van Huffelen
otterdammers maken de stad’ is de titel van een publicatie die in 2012 verscheen en die onder andere zeven vergroeningsstrategieën en zeven verdichtingsstrategieën bevat. Met de gemeente als faciliterende partij, is bij de uitvoering ervan een grote rol weggelegd voor inwoners en ondernemers. Tijdens de
wandeling van het Grote Kerkplein via onder andere De Meent en de Coolsingel naar de Schiekade, zijn overal fraaie voorbeelden te zien van initiatieven die Rotterdam daadwerkelijk duurzamer en mooier maken. Als organisator van de wandeling, geeft de gemeente daarbij ruim baan aan Rotterdammers die een concrete bijdrage leveren aan die kwaliteitsimpuls. Maar laten we letterlijk niet op de zaken vooruit lopen. Op het Grote Kerkplein arriveert wethouder Van Huffelen op de fiets, enigszins verlaat omdat ze in de stro-
Marije Hulshof is directeur van de Business Line Planning & Strategy binnen RoyalHaskoningDHV. Deze Business Line, die zich bezighoudt met duurzame gebiedsontwikkeling, is onder andere gevestigd in Rotterdam en op verschillende manieren betrokken bij bijvoorbeeld Clean Tech Delta en De Rotterdam. Daarnaast adviseert Royal HaskoningDHV op milieugebied veel bedrijven in met name de Rotterdamse haven. Hilke Nijmeijer is Asset Manager bij CBRE Global Investors, dat in Rotterdam onder andere eigenaar is van de Koopgoot en Alexandrium II.
mende regen de nieuwe hardlooproute ‘Rotterdam Rent’ heeft geopend. Terwijl ze het rijwiel op slot zet, vertelt Judith Boer van Rotterdam Marketing over de vele initiatieven die worden ontplooid om toeristen, ondernemers en nieuwe inwoners (waaronder expats) op allerlei manieren een warm welkom te heten. Wijzend op het Stadspodium, een cadeau van één van de rotary’s in Rotterdam, neemt Van Huffelen het moeiteloos over. ‘Als onderdeel van het levendige plein, voorziet het podium in een grote behoefte. Jaarrond vinden hier veel evenementen plaats. De herinrichting van het plein geeft een goed beeld van de Rotterdamse Centrumstijl,
Jan Kleijn is directeur van Bouwmanagement- en adviesbureau Diepenhorst de Vos en Partners (DVP), dat al tientallen jaren actief is in Rotterdam en momenteel betrokken is bij de realisatie van onder andere De Rotterdam en Forum.
die we de komende jaren uitrollen over de hele binnenstad. Groen is daarbij heel belangrijk: in heel Rotterdam voegen we 5.000 bomen en 150 voetbalvelden aan groen toe. Van de binnenstad maken we één geheel door overal dezelfde bestratingmaterialen en hetzelfde straatmeubilair toe te passen. En er komt meer ruimte
Judith Boer is persvoorlichter bij Rotterdam Marketing.
voor voetgangers en fietsers. Ons streven is een binnenstad waar het in alle opzichten goed toeven is. We vatten dat vaak samen met het begrip ‘City Lounge’: flaneren, recreëren, winkelen.’
Wonder boven wonder Op de toren van de Grote of Sint Laurenskerk wappert de groenwitte vlag van Rotterdam. Op het plein bladert een bronzen Desiderius Erasmus bedachtzaam in een Marije Hulshof
047
048
Stadswandeling
CBRE Global Investors
049
dik boek. Geplaatst in 1622, overleefde het oudste standbeeld van Nederland het bombardement op 14 mei 1940 en, omdat het elders veilig werd begraven, daarna ook de rest van de Tweede Wereldoorlog. Ook de Laurenskerk bleef gespaard, zij het zwaar gehavend. Wonder boven wonder, want de bommen maakten een groot deel van het Laurenskwartier met de grond gelijk. Dat er bijna 75 jaar later nog zoveel valt te verdichten en vergroenen in de binnenstad van Rotterdam, kan niet los worden gezien van de Tweede Wereldoorlog. Aan de Oppert, tussen het Grote Kerkplein en De Meent, is eigenaar Joël Ferdinandus van ‘all inclusive store for men’ LokalHeroz echter een van de vele jonge Rotterdamse ondernemers die vooral met het heden en de toekomst bezig is. ‘Dit gebied was een soort no go-zone maar is de afgelopen jaren fantastisch herontwikkeld,’ legt hij uit. ‘Intensief gebruik makend van social media, is LokalHeroz uitgegroeid tot een onmisbaar platform voor de ‘nieuwerwetse man’. Mijn drijfveren? Passie voor retail en voor Rotterdam.’ Van Huf-
Tijdens de wandeling zijn overal fraaie voorbeelden te zien van initiatie ven die Rotterdam daadwerkelijk duurzamer en mooier maken
felen: ‘De passie van Joël werkt aanstekelijk. Wat mij betreft staat hij model voor het groeiende aantal Rotterdammers dat uitgaat van wat de stad nu al aan schoonheid en kracht in huis heeft. Dus niet van ‘kom over vijf jaar maar terug, dan zul je eens wat zien’. Nee: Rotterdam is nu al the place to be, de toekomst is al in volle gang.’ Hilke Nijmeijer (CBRE Global Investors) wil van Ferdinandus weten hoe belangrijk de intensieve interactie met zijn klanten is voor zijn winkelformule. ‘Heel belangrijk. Het persoonlijke contact met onze klanten stimuleert de gun-factor. Mensen kopen tegenwoordig liever iets bij een retailer die ze kennen dan bij een onpersoonlijk grootwinkelbedrijf. Dankzij de toepassing van social media komt de helft van mijn klanten overigens níet uit Rotterdam. Sterker nog: een kwart komt uit Amsterdam. Op retailgebied zijn alle ogen in Nederland momenteel gericht op Rotterdam. Hier gebeurt het. Hier moet je zijn, voor de nieuwste stijlen en trends.’ Marije Hulshof (Royal HaskoningDHV) informeert naar de samenwerking tussen de retailers in het gebied en de gemeente. Ferdinandus: ‘De gemeente heeft ons intensief betrokken bij de herinrichting van het gebied. Het koste wat moeite om de ondernemers in beweging te krijgen, het is tenslotte crisis, maar we hebben wel degelijk een stempel gedrukt op de planvorming, de uitvoering en de opening.
Hilke Nijmeijer
Niet verder vertellen…
Rotterdamse tips van Hilke Nijmeijer (CBRE) Het museumpark met daarin onder andere het Nederlands Architectuurinstituut. Rotterdam is de stad van de architectuur, dus het NAi mag je niet missen. Daarna door naar de Witte de Withstraat met een van de meest bijzondere hotels van de stad: Bazar. Eten bij Oliva en dan naar Prachtig, met prachtig uitzicht over de maas en skyline van de stad! In Kralingen ligt Arboretum Trompenburg verscholen: zes hectare natuur midden in de stad. Er tegenover kun je fantastisch eten bij In de Keuken van Floris: negen gangen is het minimum! Shoppen bij het Kookpunt aan het Noordplein: een halve eeuw jong en ruim 4.000 m2 groot, dus met recht een walhalla voor iedere kookliefhebber. Als je toch niet zelf wilt koken, loop dan even verder naar restaurant Mevrouw Meijer in de Gerard Scholtenstraat. Misschien wel het best bewaarde culi naire geheim van Rotterdam!
Hilke Nijmeijer van CBRE Global Investors ‘Met de Koopgoot heeft CBRE nog steeds goud in handen’ — Naast Alexandrium II is de Beurstraverse, ook bekend als de Koopgoot, het belangrijkste en meest aansprekende bezit van CBRE Global Investors in Rotterdam. ‘Ook binnen onze Nederlandse retailportefeuille is de Koopgoot een heel belangrijke pijler’, verzekert Asset Manager Hilke Nijmeijer. ‘Zeventien jaar na de oplevering, in 1996, functioneert het winkelgebied nog steeds goed. Met de Koopgoot hebben we nog steeds goud in handen. Het is van meet af aan een sterke ontwikkeling geweest, waar CBRE onverminderd veel vertrouwen in heeft. Ondanks de economische crisis, blijkt uit onze metingen dat de bezoekersaantallen vrijwel stabiel zijn gebleven. Dat zegt ook veel over de kracht van Rotterdam als winkelstad.’ — Voorbeeldfunctie Het verhuurbare winkeloppervlak van de Koopgoot is 14.200 m2. Wat ‘schoon, heel, veilig en duurzaam’ betreft heeft het
winkelgebied volgens Nijmeijer sinds jaar en dag een voorbeeldfunctie, bijvoorbeeld voor de nabijgelegen Lijnbaan. ‘We juichen het Lijnbaanakkoord toe, omdat het aansluit bij ons streven om als kernwinkelgebied van Rotterdam nadrukkelijker samen op te trekken. Ik denk dan aan marketing en promotie, maar ook aan de uitstraling, de inrichting en het beheer.’ Onverminderd succesvol of niet, CBRE leunt niet achterover maar blijft investeren in de Koopgoot. Zo werd het middendeel waar de winkelstraat onder de Coolsingel doorloopt, onlangs voorzien van slimme verlichting die zich aanpast aan het buitenlicht. ‘De overgang van buiten naar binnen
en vice versa is daardoor zo klein mogelijk. In combinatie met transparantere gevels en enkele nieuwe huurders, waaronder een AH to Go, is het verblijfsklimaat er veel aangenamer geworden.’ Daarnaast krijgt de Koopgoot eind april gratis WiFi, een app en twee mediazuilen die, fungerend als een soort grote iPads, winkelen aantrekkelijker moeten maken door online-tools in de winkelstraat te integreren — Duurzaamheid In de wetenschap dat de BREEAM-score ‘Very good’ aangeeft dat het verdiepte winkelgebied ook op het gebied van duurzaamheid voorop loopt, voorspelt Nijmeijer dat de Koopgoot nog een mooie en lange toekomst tegemoet gaat. ‘Via actief en duurzaam asset management blijft CBRE daar graag nauw bij betrokken. Richting de gemeente houden we wel de vinger aan de pols: de balans in het kernwinkelgebied mag niet worden verstoord, door te veel vierkante meters toe te voegen. Dat zou ten koste gaan van het huidige kernwinkelapparaat. Het verzorgingsgebied Van Rotterdam is groot, maar zelfs in deze sterke winkelstad houdt het natuurlijk een keer op.’
050
Stadswandeling
Royal HaskoningDHV
De Oppert is een zijstraat van De Meent, maar dankzij de herinrichting heb je toch
Marije Hulshof, directeur van Business Line Planning & Strategy ‘Rotterdam is een grensverleggende partner voor Royal HaskoningDHV’
het gevoel dat er sprake is van één winkelgebied.’ Op De Meent licht Van Huffelen even later de ‘Rotterdamse Centrumstijl’ verder toe. ‘Een opvallend kenmerk is dat parkeren maar aan één kant van de straat mogelijk is. Aan de andere kant van de weg hebben we daardoor een bredere stoep Judith Boer
met meer groen kunnen creëren. Het mooie is dat de herinrichting de betrokken vastgoedeigenaren en retailers heeft gestimuleerd om ook in kwaliteit te investeren.’ Jan Kleijn (DVP): ‘Op De Meent is goed de kwaliteitsslag te zien die gemaakt is doordat publieke visie en initiatief gevolgd worden door investeringen van private partijen. Als gevolg hiervan oogt het straatbeeld veel aantrekkelijker voor de consumenten. Ik kan mij voorstellen dat de winkeliers hier profijt van gaan trekken.’ Nijmeijer: ‘Er zitten hier nu veel bijzondere, lokale winkels. Is de gemeente niet bang dat die op termijn plaats maken voor filialen van ketens, net als op de
Jan Kleijn
Lijnbaan en in de Koopgoot?’ Van Huffelen: ‘Dat gevaar bestaat. Hoe drukker en succesvoller een winkelstraat, hoe hoger de huren. Omdat de panden niet van ons zijn, is het voor ons lastig om daar op te sturen. We overleggen er wel over met
‘Rotterdam is nu al the place to be, de toekomst is al in volle gang’
de eigenaren.’ Hulshof: ‘Het zou inderdaad zonde zijn als de sfeer van dit karakteristieke deel zou veranderen. De oppervlakten zijn gelukkig te klein voor grote internationale winkelketens.’
Betere verbinding Op de hoek van de Coolsingel en het Stadhuisplein, is de bouw van Cool63 in volle gang. Duidelijk is te zien dat er deels sprake is van transformatie: het betonnen skelet van de bestaande bebouwing wordt hergebruikt. Van Huffelen licht de plannen met het Stadhuisplein toe. ‘Momenteel functioneert het niet goed. Ook hier zie je dat de vastgoedeigenaren investeren in hun panden, terwijl de gemeente het plein aanpakt. Door de terrassen te reguleren en de kiosken te verwijderen, ontstaat een echt plein, ingericht conform de ‘Rotterdamse Centrumstijl’, met een betere verbinding naar de Coolsingel.’ Nijmeijer: ‘CBRE is één van de deelnemers aan het Lijnbaanoverleg. Eén van de wensen is een gezamenlijke marketingcampagne van Rotterdam als winkelstad. Vooral die gezamenlijkheid is essentieel. Eenmaal in de binnenstad vindt het winkelend publiek vanzelf zijn weg wel naar de Lijnbaan, de Koopgoot en/of De Meent.’ Een paar honderd meter verderop, op de hoek van de Kruiskade en de Coolsingel, licht directeur Jan Rutgers even later de ingrijpende verbouwing van Hilton Rotterdam Hotel toe. ‘De ingang wordt verplaatst van de Kruiskade naar het Weena. Wij zorgen er voor dat het een blikvanger wordt, bijvoorbeeld voor bezoekers die via Rotterdam Centraal in de stad arriveren, de gemeente geeft het plein ervoor een kwaliteitsimpuls. Iedereen blij. Ook qua uitstraling, met transparantere, aantrekkelijker ingevulde plinten, krijgt Rotterdam een tophotel dat past bij het middelpunt van de stad.’ Van Huffelen: ‘Aanvankelijk waren er plannen om het Hilton te slopen. Dat is niet gebeurd en daar ben ik blij om, want het is een goed voorbeeld
051
— Voor Royal HaskoningDHV, een van Europa’s meest toonaangevende onafhankelijke ingenieurs- en adviesbureaus, is Rotterdam ‘een stad met grensverleggende mogelijkheden’. — ‘De stad is voor ons belangrijk, zowel als vestigingsplaats als werkgebied,’ stelt Marije Hulshof, directeur van de Business Line Planning & Strategy. ‘Wij hebben jaren ervaring als het gaat om duurzame oplossingen voor de infrastructuur van verkeer, water en energie, industrie, gebouwen en de (stedelijke) leefomgeving. Als World Port City heeft de stad te maken met bijzondere vraagstukken op het snijvlak van stedelijke ontwikkeling en het industrieel havencomplex. Samen met de gemeente kunnen wij die kennis en ervaring verbinden en verder ontwikkelen.’ — Rotterdam is uniek Rotterdam is een stad die duurzaamheid uiterst serieus neemt en daadkrachtig oppakt.‘Dat geldt voor de gemeente, maar ook voor het bedrijfsleven,’ vindt Hulshof. ‘De gemeente snapt ook heel goed dat ze haar duurzame ambities alleen in samenwerking met inwoners en ondernemers kan realiseren.’ Zo hebben onlangs vijftien stakeholders een overeenkomst getekend voor een duurzame warmte en koude strategie voor de stad Rotterdam in 2030. Dit is het resultaat van een dialoog tussen woningcorporaties, projectontwikkelaars, energiebedrijven, de provincie Zuid-Holland en de
gemeente Rotterdam. De dialoog is begeleid door experts op het gebied van stakeholder-engagement van Royal HaskoningDHV. Hulshof: ‘We hebben de afgelopen jaren ook meegewerkt aan de visie voor de Duurzame Binnenstad en het verduurzamen van Rotterdam Central District. Hier hebben we gekeken wat beleggers kunnen doen om, verder kijkend dan hun eigen gebouwen, het gebied aantrekkelijker te maken voor bewoners en de bezoekers.’ — Duurzame samenleving Een grote uitdaging ligt er nu volgens Hulshof rond de verduurzaming van de bestaande bouw, zowel bij woningcorporaties als bij de particuliere eigenaren. ‘Bij renovatie speelt naast het bieden van een comfortabel woonklimaat ook het bieden van een woning met zo laag mogelijke energielasten. Duidelijk wordt dat de techniek niet zozeer een probleem is. De uitdaging is om burgers erbij te betrekken en de financiering van de eerste investeringen goed te
regelen. Door onze ervaringen in renovatieprojecten als De Goede woning in Apeldoorn, de coalitie Samen Groen Teylingen en de samenwerking in Gebieden Energie Neutraal (GEN), werken we aan het totaalplaatje inclusief een positieve business-case voor de bewoner. Op deze manier worden de maatschappelijk en financiële voordelen voor bewoners duidelijk zichtbaar, evenals goed uitgewerkte opties voor de financiering.’ Partner in Rotterdamse innovatie Royal HaskoningDHV kan veel betekenen voor Rotterdam, omdat zij als kennispartner betrokken is bij heel veel projecten en plannen. Hulshof: ‘Ik denk dat we als internationaal opererend bedrijf van grote meerwaarde zijn voor deze internationale stad. Dit partnerschap komt concreet tot uitdrukking in het plan voor de Parkeeroplossing Rijnhaven, participatie in Clean Tech Delta en participatie in het Marktplatform Rotterdam.’
052
Stadswandeling
van de wederopbouwarchitectuur. Je zou Hilton kenmerkend kunnen noemen voor een nieuw tijdperk, waarin de nadruk is verschoven van sloop naar transformatie, herontwikkeling en verdichting.’ Hulshof: ‘Heeft de bezettingsgraad geleden onder de verbouwing?’ Rutgers: ‘Ja. Gelukkig is het eind in zicht: in juni wordt het hotel feestelijk heropend. Door de huidige economische ontwikkelingen is het voor alle hotels een moeilijke tijd. Gelukkig zitten wij op een toplocatie en hebben we geprofiteerd van de komst van Shell naar het centrum van Rotterdam.’
Levendig stadslaboratorium De rondwandeling wordt afgesloten in het Schieblock, een voormalig kantoorgebouw dat aanvankelijk gesloopt zou worden om plaats te maken voor een multifunctionele ontwikkeling. De crisis gooide echter roet in het eten. In samenwerking met de eigenaar zijn plannen gemaakt voor een tijdelijke invulling, in de vorm van een ‘levendig stadslaboratorium waarin interdisciplinair wordt gewerkt aan nieuwe manieren om de stad te transformeren’. Het Schieblock is echter veel meer, vertelt Tjeerd Hendriks. Hij is één van de eigenaren van Warenhuis Groos, wat ‘trots betekent in het oudRotterdams, dat uitsluitend Rotterdamse producten verkoopt. ‘We zijn nu zes weken open en het loopt heel goed. Rotterdam is een stad om trots op te zijn. En Groos is een winkel vol producten om trots op te zijn.’ Van Huffelen: ‘Het Schieblock is het bewijs dat er ook nieuwe, bijzondere initiatieven voortvloeien uit deze economisch mindere tijd.’ Dat blijkt ook op het 800 m2 grote dak van het gebouw, waar het project Dak Ak-
‘Het Schieblock is het bewijs dat er ook bij zondere nieuwe initiatieven voortvloeien uit deze economisch mindere tijd’
ker moet leiden tot het eerste oogstbare dak in de Randstad. Volgens de wethouder snijdt het mes aan meerdere kanten: ‘Het levert voedsel op, heeft een isolerende en waterbufferende functie, ziet er mooi uit en sluit goed aan bij de doelstelling om de stad te vergroenen. Rotterdam heeft circa 85 hectare aan platte daken. Dat biedt dus veel mogelijkheden, voor zonnepanelen en groene daken. Op dit moment hebben we al 110.000 m2 aan groene daken in de stad.’ Kleijn, Hulshof, Nijmeijer en Boer hebben genoeg gehoord en gezien. Ze nemen
DVP
Directeur Jan Kleijn van DVP ‘Er blijft voor ons genoeg te doen in deze daadkrachtige en betrokken stad’ — Rotterdam is een belangrijke stad voor DVP (Diepenhorst de Vos en Partners) dat, opgericht in 1964, de afgelopen decennia een uitstekende naam heeft opgebouwd op het gebied van bouwmanagement, vastgoedadvies, ontwikkelingsmanagement, huisvestingsmanagement en bouwkostenadvies. ‘We afficheren onszelf als onafhankelijk, betrokken, deskundig en daadkrachtig,’ vertelt directeur Jan Kleijn. ‘Van die vier eigenschappen gaan ‘betrokken’ en ‘daadkrachtig’ absoluut ook op voor Rotterdam. Ik ben er dan ook van overtuigd dat DVP een rol zal blijven spelen in deze dynamische en internationaal georiënteerde stad. De Maasvlakte, de nieuwe invulling van Stadshavens, de transformatieopgave … Er blijft hier genoeg werk aan de winkel voor een degelijke partij met een onmiskenbare toegevoegde waarde, zoals DVP.’ — Maximale ontzorging Wat DVP doet is volgens Kleijn ‘maximale ontzorging’, van de eerste analyse van een huisvestingsvraagstuk tot het moment waarop de sleutel wordt overhandigd. ‘Van al onze opdrachtgevers spreekt De Efteling misschien wel het meest tot de verbeelding. Van een vakantiepark tot een nieuwe attractie … Een project kan ons niet complex genoeg zijn.’ Dat blijkt ook in Rotterdam, waar DVP de afgelopen decennia een imposant track-record heeft opgebouwd. Bij de realisatie van het hoofdkan-
afscheid en dalen af naar het straatniveau van de levendige stad die, gemaakt door Rotterdammers en barstend van nieuw elan en nieuwe trots, telkens weer nieuwe mogelijkheden blijft bieden aan marktpartijen als CBRE, Royal HaskoningDHV en DVP.
Niet verder vertellen…
Rotterdamse tips van Jan Kleijn (DVP) ‘Onbekend maakt onbemind. Dat gaat wat mij betreft op voor Rotterdam. Toen ik er destijds ging studeren, nam ik me voor er maximaal twee jaar te blijven wonen. Uiteindelijk hadden mijn vriendin en ik het er zo naar ons zin dat we er tien jaar zijn blijven wonen, eerst in Blijdorp en toen in Hil legersberg. Dat is voor mij een prachtig groen en rustig dorp in de stad, op minder dan tien minuten fietsen van het centrum van Rotterdam.. Ik wil nog iets noemen: het uitzicht op de skyline van Rotterdam vanaf de Van Brienenoordbrug, als de zon net is doorgebroken na een regenbui. Het licht is dan zo bijzonder. Dát is voor mij Rotterdam op z’n mooist.’
‘We gaan altijd uit van de inhoud, dat is de basis van onze toegevoegde waarde’
toor van Unilever aan het Weena verzorgde het bureau in 1992 het bouwmanagement, het ontwikkelingsmanagement en het huisvestingsmanagement. DVP was via verschillende disciplines ook nauw betrokken bij De Admiraal (2002), Saturnus (2005), De Lotus (2007), Laan op Zuid (2007) en Parkboulevard (2011) en verzorgt momenteel bij zowel Forum aan de Coolsingel als De Rotterdam op de Kop van Zuid het bouwmanagement. Kleijn: ‘Kenmerkend voor onze werkwijze is dat we zo snel mogelijk met alle relevante partijen om tafel willen om alle beschikbare creativiteit en deskundigheid te benutten. En natuurlijk om de neuzen dezelfde kant op te krijgen. Om vervolgens vanuit een gedragen plan van aanpak snel en efficiënt de doelen van onze opdrachtgever te realiseren.’ — Toenemende complexiteit De Rotterdam en Forum zijn volgens Kleijn illustratief voor de toenemende complexiteit én multifunctionaliteit van DVP-projecten. In beide gevallen fungeren vooraanstaande ontwikkelaars als opdrachtgever. De DVP-directeur voorspelt dat beleggers zelf het initiatief gaan nemen en direct in de (her-)ontwikkeling van vastgoed gaan investeren. ‘De laatste tijd vragen beleggers steeds vaker aan DVP om ze te ondersteunen in de (her-)ontwikkeling van huisvesting. Op basis van onze gedegen bouwkundige expertise, kostenkennis en bouwmanagementervaring kunnen wij het hele proces managen, van initiatief tot oplevering. We gaan altijd uit van de inhoud, dat is de basis van onze toegevoegde waarde.’
053
054
Dak Akker op het dak van het Schieblock
055
056
Fortress
057
Directeur Nils Royer en commercieel manager Maurits Kortleven van Fortress ‘Rotterdam Science Tower biedt ruimte aan veel belovende groeimarkt’ — Rotterdam wil zijn positie binnen Europa op het gebied van medische bedrijvigheid versterken. Het Erasmus Medisch Centrum groeide uit zijn jasje. En Fortress wist dat kantoorgebouw Europoint IV, één van de drie beeldbepalende Marconitorens in Stadshavens, op termijn leeg zou komen. Intensief overleg en creativiteit leidde tot een prachtige oplossing: Rotterdam Science Tower. Als ‘centre of excelence’ met biomedische bedrijven, medische innovaties en starters die voortkomen uit de Erasamus Universiteit en Erasmus Medisch Centrum, biedt het ruimte aan een veelbelovende groeimarkt. — Volgens directeur Nils Royer van Fortress heeft Europoint IV een kantooroppervlak van ruim 30.000 m2. ‘Toen vier jaar geleden duidelijk werd dat we geconfronteerd zouden worden met groeiende leegstand, hebben we contact gezocht met het Erasmus Medisch Centrum
‘Het vertrek van de gemeente uit de andere Marconitorens, biedt ruimte om het concept verder uit te rollen’
Nils Royer
Maurits Kortleven
Tower een op zorg en laboratoriumtechnieken gerichte opleiding ondergebracht. Royer: ‘In het ‘centre of excelence’ dat Rotterdam Science Tower is, zoeken de partijen die er gehuisvest zijn elkaar op. De start-ups vinden het prachtig om in hun vakgebied iconen als Prof. Eric Claassen tegen het lijf te lopen. En omgekeerd inspireert het de gevestigde partijen weer de start-ups te volgen en van toegevoegde waarde en expertise op hun vakgebied te voorzien. Als deze bedrijven groeien, en dat doen ze, vinden ze jong aanstormend talent een paar verdiepingen lager bij het Zadkine.’
(EMC) en de gemeente Rotterdam. ‘Medical’ is één van de sectoren waarop de gemeente zich op ruimtelijk economisch gebied wil richten. Het aardige is dat de gemeente daarbij prioriteit geeft aan Central District, Hart van Zuid én Stadshavens, waar de Marconitorens deel van uitmaken. Onze plannen om met Rotterdam Science Tower in te spelen op de behoefte aan kwalitatief hoogwaardige laboratoriumfuncties in combinatie met kantoormeters, vielen dan ook in goede aarde. Temeer daar er ook 7.500 m2 kantooroppervlak aan de markt zou worden onttrokken.’ Nieuwe focus De nieuwe focus op ‘Medical’ vergde echter forse investeringen, benadrukt Kortleven. ‘Om alle voorzieningen in de laboratoria optimaal te kunnen gebruiken, zijn in het flexibel indeelbare gebouw separate voorzieningen en installaties aangebracht waardoor Rotterdam Science Tower voldoet aan de Europese en Amerikaanse eisen voor laboratoria (ML III, BSL II en FDA). Alle denkbare onderzoeken op medisch en biofarmaceutische gebied kunnen daardoor in een beschermde en veilige omgeving plaatsvinden.’ In het flexibel indeelbare gebouw is momenteel circa 22.500 m2 verhuurd aan toonaangevende bedrijven en organisaties als Viroclinics Biosciences, River Diagnostics International, Erasmus MC Incubator II, Startup Campus Erasmus Universiteit, Medical Delta Multiplier, LabHotel, Vironovative en Bird Engineering. Bovendien heeft het Zadkine College in Rotterdam Science
Duidelijke marktbehoefte Met Rotterdam Science Tower anticiperen Fortress, EMC en de gemeente op een duidelijke groeimarkt. ‘Binnen Rotterdam is de medische sector nu al goed voor zo’n 60.000 banen, oftewel zo’n 20 procent van de werkgelegenheid in de stad,’ somt Royer op.
Karakus over Rotterdam Science Tower
Wethouder Karakus juicht de ontwikkeling van Rotterdam Science Tower toe, temeer daar het een herontwikkeling van een bestaand kantoorgebouw betreft. Het multifunctionele bedrijfs verzamelgebouw met zijn unieke mix van laboratoriumruimte en kantoorruimte, levert een belangrijke bijdrage aan de medische sector in Rotterdam. Daarnaast is dankzij de herontwikkeling van één van de drie Marconitorens, 7.500 m2 kantoorruimte aan de markt onttrokken. Karakus: ‘Dat sluit goed aan bij het gemeentelijke beleid. Dankzij het Transformatieplatform Rot terdam is de afgelopen jaren al 150.000 m2 onttrokken aan de markt. Van de 300.000 m2 die nog op de rol staan, is 200.000 m2 zeer kansrijk.’ De gemeente maakt nu nog gebruik van de twee andere Marco nitorens, maar de dienst Stadsontwikkeling die er in zit verhuist op termijn naar De Rotterdam op de Kop van Zuid. Invloed op de toekomstige bestemming van beide torens heeft de gemeente volgens Karakus niet. ‘Dat is aan de verhuurder. Die kan bij het Transformatieplatform aankloppen. Maar de verhuurder kan ook op zoek gaan naar nieuwe huurders, bijvoorbeeld binnen de medische sector. Dat zou prachtig aansluitend bij Rotterdam Science Tower en de versterking van Rotterdam als knooppunt van medische expertise.’
‘Negen zorgaanbieders met vestigingen in de stad staan in de top 25 van de grootste werkgevers. De regio Rotterdam heeft 10 ziekenhuizen en 13 zorginstellingen. De jaarlijkse omzet bedraagt 2,5 miljard euro. Mede dankzij Rotterdam Science Tower neemt die omzet snel toe. Als huurder trekt de gemeente zich de komende jaren fasegewijs terug uit de andere Marconitorens. Dat biedt ruimte om het concept verder uit te rollen. Het zou natuurlijk prachtig zijn als met de twee andere torens op de een of andere manier in de duidelijke marktbehoefte kan worden voorzien.’
058
Feiten
Congresfaciliteiten:
30 musea &
Capaciteit tot
Dura Vermeer
10.000
personen en hotels op loopafstand
attracties
De ‘evenementenstad’ van Nederland
Rotterdam App: SMS 5040 of download app via App store, i tunes of Google play
Grootste haven van Europa
616.528 inwoners
Meer dan
4.860
100
jaar architectuur in de binnenstad
hotelbedden
Bereikbaar: Vanuit 313 steden, in 104 landen via Rotterdam The Haque Airport & Schiphol Informatie: www.rotterdam .info
Directievoorzitter Rob Steijn van Dura Vermeer Bouw Zuid West ‘We blijven onze ambities waar maken in Rotterdam’ — ‘Waarmaken van ambities’ is de slogan van Dura Vermeer. De economische crisis ten spijt lukt dat nog heel aardig in Rotterdam. ‘Met dank aan de haven, de motor van de internationaal georiënteerde Rotterdamse economie, daar doen we nog heel veel,’ analyseert directievoorzitter Rob Steijn van Dura Vermeer Bouw Zuid West. ‘Ook in Rotterdam worden minder woningen gebouwd. De nadruk verschuift naar renovatie. Industrie, commercieel vastgoed, onderwijs en zorg lopen ondertussen echter redelijk door.’ — Een fraai voorbeeld van grootschalige woningrenovatie én van ketensamenwerking is de Rotterdamse wijk Vreewijk. ‘In totaal gaat het om zo’n 1.500 woningen, die gefaseerd worden gerenoveerd of vervangen,’ legt Steijn uit. ‘In opdracht van corporatie Havensteder nemen we bovendien ook het beheer en onderhoud voor onze rekening. Dat willen we ook: als het even kan betrokken blijven bij onze projecten en middenin de samenleving staan. Niet voor niets staan we op Zuid vierkant achter ‘IkZitopZuid’ dat zich sterk maakt voor de verbetering van het vestigingsklimaat en de positie van Rotterdam-Zuid. Daarnaast zijn we in 2007 gestart met ‘Partners for Healthy Cities’ na verontrustende berichten dat Rotterdammers gemiddeld anderhalf jaar korter leven dan de mensen in de rest van ons land.’ Mede dankzij dit initiatief heeft Rotterdam als eerste stad in Nederland het internationale predicaat ‘Healthy City’ gekregen van de Wereld Gezondheidsorganisatie. — Uiterst duurzaam Dura Vermeer draagt ook bij aan innovatieve ontwikkelingen die het havengebied transformeren tot hoogwaardig vestigingsgebied. Volgens Steijn blijft Dura Vermeer daar onverminderd zijn ambities waarmaken. ‘In Stadshavens hebben we meerdere ijzers in het vuur. Zowel in de Rijnha-
‘Als het even kan willen we betrokken blijven bij onze projecten en middenin de samenleving staan’
059
ven als in de Maashaven zijn we in de race met een plan voor drijvende woningen en kantoren. Met onze kennis en ervaring participeren we in samenwerkingsverbanden als Clean Tech Delta, die onder andere drijvend ontwikkelen een impuls willen geven. Een prachtig en uiterst duurzaam project was het Drijvend Paviljoen in de Rijnhaven. In dat verband wil ik ook De Nieuwe Maas voor Van Oord, onderaan de Van Brienenoordbrug, en Cofely aan de Sluisjesdijk noemen. De locaties aan het water geven absoluut extra cachet aan beide gebouwen.’ — Prestigieus project In Rotterdam Central District gaf Dura Vermeer de afgelopen jaren een visitekaartje af met Central Post, een spraakmakende herontwikkeling die de binnenstad heeft verrijkt met 50.000 m2 aan flexibel indeelbare kantoorruimte. Een ander prestigieus project is COOL63, op de hoek van de Coolsingel en het Stadhuisplein. ‘In opdracht van MAB, realiseren we die combinatie van transformatie en nieuwbouw samen met BAM,’ legt Steijn uit. ‘De nadruk ligt op retail en horeca, maar er komen ook appartementen en kantoren die wél voldoen aan de wensen die gebruikers er tegenwoordig aan stellen.’
Akro Consult
061
Paul van Joolingen, partner Akro Consult ‘Stadscoöperatie als aanjager van nieuwe werkgelegenheid in de wijk’
— Het creëren van nieuwe werkgelegenheid is dé oplossing voor de problemen in Rotterdamse wijken als Zuid en het Oude Noorden. En een ‘stadscoöperatie’ kan daarbij in het (financiële) gat springen dat banken hebben achtergelaten. Dat stelt Paul van Joolingen, één van de partners van Akro Consult, dat gespecialiseerd is in procesmanagement (inclusief communicatie), juridische advisering en financial engineering bij gebiedsontwikkeling. ‘Een groot deel van de werkgelegenheid is de afgelopen decennia uit de stad verdwenen,’ stelt hij. ‘In Zuid zijn veel families al drie generaties lang verstoken van werk. De vraag is: hoe kun je die negatieve spiraal doorbreken?’ — Economische power De vraag stellen is ‘m in het geval van Van Joolingen beantwoorden: ‘In wijkwinkelcentra zie je de supermarkt steeds groter worden en de bakker, slager en groenteboer verdwijnen. De winkelruimte die zij achterlaten moet je gebruiken om de wijk van nieuwe werkgelegenheid en daarmee van economische
power te voorzien.’ Van Joolingen denkt daarbij in de eerste plaats aan zorgfuncties. Mensen blijven steeds langer zelfstandig wonen, dus Thuiszorg wordt steeds belangrijker. Daarnaast noemt hij functies op het gebied van leisure, bedrijfsverzamelruimten waarin zzp’ers hun werk kunnen doen en ruimten waar ROC’s leerplekken kunnen creëren. Van Joolingen: ‘Al die nieuwe werkgelegenheid moet worden gefaciliteerd door ‘stadscoöperaties’, waarbij het benodigde geld wordt gefourneerd door ondernemers uit de wijk zelf. Wat de financiering van vastgoed betreft hoeven we van banken immers niet veel meer te verwachten.’ — Stadsvernieuwing Van Joolingen voorspelt dat de nieuwe economische power in wijken als Zuid automatisch tot stadsvernieuwing zal leiden. ‘In onder andere Dublin en Parijs zijn positieve ervaringen opgedaan met dit model. Je ziet dat mensen vanzelf weer gaan investeren in hun woning en woonomgeving als ze dankzij een baan weer toekomstperspectief hebben. Ze krijgen dan zoiets van: dit is onze woon- én werkwijk, daar zijn we trots op, daar investeren we in.’ De Akro Consult-partner staat te trappelen om het model in de praktijk te brengen. In Rotterdam maar ook in andere gemeenten. In ‘New York, New York’ zong Frank Sinatra ooit: ‘If You can make it there, You gonna make it everywhere’. Van Joolingen: ‘Dat geldt ook voor Rotterdam. Als het in Zuid lukt, lukt het overal.’
Niet verder vertellen…
Rotterdamse tips van Paul van Joolingen (Akro Consult) Plein/park: ‘Ik kies met opzet voor enkele pleinen in Zuid, een stadsdeel dat in negatieve zin altijd over één kam wordt gescho ren. Ten onrechte, Zuid heeft waanzinnig veel potentie. Zo is het één van de groenste stadsde len van Rotterdam. Het pleintje in Oud-Charlois bij de Charloisse Kerksingel, Kaatsbaan Park en het Millinxpark en Tarwewijk tonen aan dat Zuid ook heel mooie, bijzondere pleinen en parken heeft.’
Witte de Withstraat
Duurzame en leefbare steden – betaalbare oplossingen Westersingel
Hoe kunnen we binnen de ecologische grenzen van onze planeet een leefbare, goed ontwikkelde stedelijke omgeving creëren? Deze uitdaging wordt steeds groter door de forse bevolkingsgroei in stedelijke gebieden, de bijbehorende milieudruk en de toenemende vraag naar energie, voedsel en grondstoffen. Duurzame stedelijke ontwikkeling vergt een integrale aanpak. Royal HaskoningDHV is de multidisciplinaire partner die samen met u en de belanghebbenden (zoals overheid, kennisinstellingen en bewoners) betaalbare oplossingen voor duurzame steden en regio’s creëert. Doordat wij internationaal werken weten wij best practices en innovaties van elders lokaal toe te passen. Zo werken wij op dit moment aan het creëren van een duurzame stad op vanuit zee drooggelegde gebieden in China (Caofeidian Ecological Coastal City) en Nigeria (Eko Atlantic City), en ontwikkelen wij een energieneutrale woonwijk op het terrein van oud-vliegveld Valkenburg in Nederland. Duurzame stedelijke en regionale ontwikkeling Overgang naar duurzame energie ■ Leefbaarheid (milieu, sociale aspecten en gezondheid) ■ Financiële, bestuurlijke en juridische advisering ■ ■
royalhaskoningdhv.com
063
Column Luc van Dijk
Landmarks van Provast, tastbare bewijzen van onze visie op kwaliteit en duurzaamheid. Binnenstedelijke (her)ontwikkelingen, die de middelmaat ontstijgen in vorm én functie. Zo tillen wij in Rotterdam het Laurenskwartier met vier projecten naar een hoger plan.
Klimaatverandering in vastgoedland, kansen creëren en benutten!
A
LANDMARKSBYPROVAST.NL
ls vastgoedfiscalist zie ik sinds enige tijd de gevolgen van de crisis. Soms liggen verkoopprijzen van panden meer dan de helft lager dan bij de aankoop in de hoogtijdagen van 2006 en 2007 en soms zelfs tegen grondwaarde. Vanuit fiscaal oogpunt is het zaak om deze verliezen zoveel mogelijk om te zetten in teruggaven van in eerdere jaren betaalde vennootschapsbelasting. Daar zit een beperking aan: een verlies mag maar één jaar worden terug gewenteld terwijl naar de toekomst toe verliezen in beginsel negen jaar verrekenbaar zijn. Voor buitenlandse partijen is deze laatste mogelijkheid niet interessant, als zij met de verkoop afscheid nemen van Nederland als investeringsland. Er zullen dan geen winsten volgen. Dat laatste geldt ook voor een aantal Nederlandse partijen omdat de resultaten door de crisis onder druk blijven staan. Het is daardoor extra belangrijk om een (afwaarderings)verlies vroegtijdig te claimen door beleggingspanden af te waarderen naar de lagere bedrijfswaarde. Dit is met name interessant als nog een afwaardering in de jaren 2009, 2010 of 2011 kan worden gerealiseerd. Als gevolg van een specifieke crisismaatregel mag een verlies uit die jaren namelijk op verzoek drie jaren worden teruggewenteld in plaats van slechts één jaar. Helaas blijkt dat deze mogelijkheid niet altijd optimaal wordt benut. — Je hoort mensen nog wel eens verzuchten: “ik wou dat de crisis voorbij is”. Mijns inziens is echter sprake van een klimaatverandering, wat gepaard gaat met soms heftige schokken. Deze klimaatverandering leidt uiteindelijk tot een nieuwe realiteit. Enkele partijen schikken zich al naar deze realiteit, zoeken naar kansen en besluiten om overbodige kantoorpanden en winkels te transformeren in woningen, studentenhuisvesting of hotels. Dit vereist doorgaans een substantiële verbouwing. Een belangrijk aandachtspunt hierbij is de BTW. De BTW over de verbouwingskosten is bij een omzetting naar wonen doorgaans niet aftrekbaar. In sommige situaties kan de verbouwing er zelfs toe leiden dat over de hele kostprijs van de woning inclusief ondergrond
Landmarks by Provast
Huf
Amadeus
Waagblok
Blaak 31
Park Allemansgeest
65
Passage
Monarch
Parc te Werve
(dus niet enkel over de verbouwing) BTW is verschuldigd. Dit is het geval indien als gevolg van de verbouwing een nieuw vervaardigd pand ontstaat dat vervolgens voor BTW vrijgestelde prestaties wordt aangewend, bijvoorbeeld als de woningen bestemd zijn voor verhuur. Dit betreft een belangrijk vraagstuk, waarop het antwoord niet altijd eenvoudig is. Een pand wordt geacht nieuw te zijn vervaardigd indien er “in wezen nieuwbouw” heeft plaatsgevonden. Hiervan is niet snel sprake. Zolang de bouwkundige constructie van een gebouw, de vloeren, de plafonds en de dragende delen in takt blijven, is afhankelijk van de situatie geen sprake van nieuwbouw, ook al wordt een kantoorgebouw bijvoorbeeld getransformeerd in woningen met aanpassingen aan de buitenzijde zoals balkons en galerijen met afzonderlijke toegangsdeuren tot de woningen, zolang het aangezicht van het gebouw en dus de bouwkundige identiteit maar min of meer gelijk blijft. Ten slotte is er nog een aardigheidje: bij een transformatie van een kantoorgebouw in woningen is mogelijk het verlaagde btw-tarief van 6% op de arbeidskosten bij renovatie- en herstelwerkzaamheden van woningen van toepassing. Dit op basis van mijn interpretatie van het besluit. — Mr Luc van Dijk, belastingadviseur bij RechtStaete vastgoedadvocaten en belastingadviseurs
BOUWEN AAN DE DYNA MIEK VAN EENHet gSTAD t i o o n t aa n Welkom in onze winkel
Begrijpen we wel goed genoeg waarom het gaat? Bouwen aan een stad gaat nooit over stenen. Stadsvernieuwing, dynamiek en leefbare wijken koop je zelden op basis van de laagste kostprijs. En keteninnovatie in de bouw is fundamenteel, en geen door de crisis ingegeven modeverschijnsel! Waal bouwt gebouwen en wijken waarin gebruikers en bewoners zich thuis voelen en graag verblijven! Niet volgens het traditionele bouwproces, maar op basis van ècht samenwerken. Van kennis delen, innoveren en duurzaam waarde toevoegen. Industrieel bouwen en toch maatwerk leveren! Ontzorgen, meedenken en ontwikkelen met communities van gebruikers. Op basis van de best mogelijke prijs-kwaliteit verhouding en de meest interessante total-valueof-ownership. Interactie, inspiratie en co-creatie. Daarmee wil Waal de (bouw)wereld veranderen. Samen naar een nieuwe horizon! www.waal.nl
Onze expertise hebben wij grotendeels in binnenstedelijk gebied opgedaan.
Dat maakt dat je van de stad gaat houden. Van de dynamiek. Van de mensen die er
wonen en winkelen. Kortom, van het gevoel dat zich het beste laat vertalen als ‘de stedelijke cultuur’.
e n e t s r ove
Wij (her)ontwikkelen winkelmilieus op verschillende plekken in het land. Op nieuwe locaties,
maar vooral ook in bestaand stedelijk gebied. Graag vertellen wij u meer over onze expertise; u bent welkom in onze winkel(s)! www.synchroon.nl
info@provada.nl +31 (0)30 60 514 24
THE MULTI PERSPECTIVE www.multi.eu