D&A-finaliteit
AARDRIJKSKUNDE 3 MODULE
1
De aarde biedt kansen
2
Inhoud ISAAC-moment
Schipbreukelingen in ons zonnestelsel ��������������������������������������������������������� 3
1 De aarde: een ideale planeet voor de mens 1.1 1.2 1.3 1.4
De atmosfeer ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 5 De hydrosfeer ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 9 De biosfeer ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 12 De geosfeer �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 14
2.1 2.2 2.3 2.4 2.5
Met hoeveel zijn we? ����������������������������������������������������������������������������������������������� Demografisch transitiemodel ���������������������������������������������������������������������������� De wereld, mijn straat! ������������������������������������������������������������������������������������������ Hoge geboorte én sterftecijfers: pre-transitie �������������������������������������� Nigeria, een land op brede voet in fase 1 ��������������������������������������������������� 2.5.1 Dalende sterftecijfers: fase 1 �������������������������������������������������������������� 2.5.2 Het voorbeeld van Nigeria ��������������������������������������������������������������������� Indonesië, een voorbeeld uit de boekjes in fase 2 ��������������������������������� 2.6.1 Kinderen werden een keuze: fase 2 ������������������������������������������������� 2.6.2 Het voorbeeld van Indonesië ����������������������������������������������������������������� Zuid-Korea, het model voorbij in post-transitie ����������������������������������� 2.7.1 Als alles weer in balans is: post-transitie ���������������������������������� 2.7.2 Het voorbeeld van Zuid-Korea ������������������������������������������������������������� Dollarstreet ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ Levende grafieken �����������������������������������������������������������������������������������������������������
2 Is de mens ideaal voor de aarde?
2.6
2.7
2.8 2.9
ISAAC-actie
STUDIEWIJZER
18 19 20 21 22 22 24 28 28 30 33 33 34 38 40
What about Belgium? ������������������������������������������������������������������������������������������������������� 43
������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 44
3
ISAAC-moment
Schipbreukelingen in ons zonnestelsel? Wat zijn belangrijkere noden? Maak een lijstje.
Onze planeet is uniek. Niet te warm zoals Venus, niet te doods zoals Mars. We ontdekken het in dit deeltje. Is ons zonnestelsel wel uniek? Bekijk de filmpjes. Zou jij meestappen op deze commerciële vlucht?
18
2 Is de mens ideaal voor de aarde? 2.1 Met hoeveel zijn we? Schat eerst zelf hoeveel mensen er rondlopen op planeet aarde. Bezoek daarna de website ‘The World Counts’ om het juiste aantal te controleren. mijn schatting:
Datum: Wereldbevolking OP DIT MOMENT NU
IN 2021
DEZE MAAND
DEZE WEEK
VANDAAG
Hans Rosling, een arts en hoogleraar uit Zweden, is een expert in demografie. In dit filmpje licht hij de bevolkingstoename toe. Tot voor kort waren we met acht maal minder mensen op aarde!
Plots waren we met veel meer op aarde. Welk belangrijk historisch feit diende als kantelpunt hiervoor?
19
2.2 Demografisch transitiemodel Onderstaande grafiek geeft ons meer inzicht in hoe de bevolking in aantallen kan variëren doorheen de tijd. Dat model wordt het demografisch transitiemodel genoemd. Het geeft aan hoe een land of regio evolueert van een hoog geboorte- en sterftecijfer (pre-transitie) naar een laag geboorte- en sterftecijfer (post-transitie). totale bevolking
aantal per 1000 inwoners
geboortecijfer
sterftecijfer natuurlijke aangroei
snelheid van de bevolkingsgroei
fase 1
pre-transitie
fase 2
post-transitie
transitie de lengte varieert per land
Los de volgende vragen op aan de hand van de grafiek. • Welke lijn stelt het geboortecijfer voor? • Welke lijn stelt het sterftecijfer voor? • Hoe bereken je daaruit de aangroei van de bevolking? • Hoe stelt men de aangroei voor op deze grafiek? • Met welke lijn in het model komt de grafiek van Hans Rosling overeen? • Bekijk de huidige toestand van de totale wereld op populationpyramid.net. In welke fase bevindt de wereld zich nu? Duid aan.
pre-transitie
fase 1
fase 2
post-transitie
tijd
20
2.3 De wereld, mijn straat! Wat als we met z’n allen in één straat zouden wonen? Vooraan in de straat wonen de gezinnen met een laag inkomen en verderop wonen de steeds meer vermogende gezinnen. Op Dollarstreet werd hierover een denkoefening gemaakt.
De website biedt een wereldwijde blik op de levensomstandigheden van heel wat gezinnen, verdeeld volgens hun inkomen. Aan de hand van een reeks terugkerende thema’s laten die families zien hoe ze leven. Welke landen werden gekozen?
Isaac leert je aan de hand van de drie voorbeelden nog een nieuwe manier om de bevolking voor te stellen: met de bevolkingspiramide! Want wat doe je met vragen zoals: • Hoe oud is de bevolking? • Zijn er meer jongens dan meisjes? • Verwachten we veel nieuwe kinderen? Hoe lees je zo’n histogram? • We ontdekken 2 zijden : mannen en vrouwen. • Op de x-as lezen we het aantal personen af. • Vaak staat dit in % van het totale aantal uitgedrukt, soms ook in absolute aantallen. • Op de y-as lezen we de leeftijdsgroepen af, gegroepeerd per 5 jaar. Soms verdelen ze op de y-as de bevolking in jongeren, actieve bevolking en senioren.
Rangschik de leeftijdshistogrammen van de wereld van oud naar jong door de datum in te vullen: 1950, 1975, 2000 en 2020.
21
2.4 Hoge geboorte én sterftecijfers: pre-transitie Bekijk het schilderij. Beschouw jij dit als een fijne en welvarende periode? Markeer in de tekst argumenten om veel kinderen te hebben in een gezin.
KUNST
Vroeger ... Uit middeleeuwse schilderijen halen we nuttige leven van toen.
informatie over het Gezinnen telden vroeger bijvoorbeeld veel kinderen. Meestal waren die helpende handjes broodnodig om het werk op het land rond te krijgen. Als de kinderen volwassen werden, vormden ze ook een vorm van sociale zekerheid voor de ouders tijdens hun oude dag. Door een bijna onbestaande gezondheidszorg en de onderontwikkelde geneeskunde was de kindersterfte zeer hoog. Oud werden mensen niet.
en ziektes teisterden de gezinnen die Voedsel was ook niet altijd voldoende aanwezig. Plagen aakten. Een inkomen hadden vaak in slechte woonomstandigheden barre tijden meem om van de adel was. landbouwers niet. Ze waren slaaf van hun land, dat eigend totale bevolking
aantal per 1000 inwoners
geboortecijfer
sterftecijfer natuurlijke aangroei
snelheid van de bevolkingsgroei
pre-transitie
fase 1
fase 2 transitie
de lengte varieert per land
De pre-transitiefase laat zich kenmerken door e en bevolking bestaande uit voornamelijk landbouwers en ambachtslui, een lage levensverwachting, een lage ontwikkelingsgraad of scholingsgraad, een vrij beperkt medisch apparaat (ziekenhuizen en artsen).
post-transitie
tijd
22
2.5 Nigeria, een land op brede voet in fase 1 2.5.1 Dalende sterftecijfers: fase 1
AGRICULTUUR
Verandering ... In de landbouw verlichtten tractoren enorm het werk op het veld. De machine kon het werk van wel tien mensen gemakkelijk aan. Verder zorgden verbeterde l is. technieken en meer kennis voor meer en beter voedse nse De manier van landbouw bedrijven kende een imme pelen aardap van uctie verbetering. Door de introd en maïs verhoogde het aantal calorieën die de mens kon eten. De keerploeg en betere bemesting, samen met het droogleggen van moerassen aan de hand van stoompompen en het kappen van bossen leverden meer velden op. Door het terugdringen van de voedselschaarste steeg de levensverwachting enorm!
INDU STRI E
Mechanisering ... De mechanisering zorgde ook voor een opkomende industrialisering, waardoor mee r huishoudens werk hadden en dus ook een vast ink omen. Er werden vanaf dan ook op vee l grotere schaal producten vervaardigd, waardo or de prijzen ervan daalden. Doordat de bevolking in steden rond de fabrieken ging wonen, ontston den er ook betere levensomstandigheden zoals waterleidingen en rioleringssystemen. Natuurlijk waren er grenzen aan de stedelijke groei en werd het sne l heel druk in de stad. Het afschaffen van de kinderarb eid en het aanbieden van een vor m van algemeen onderwijs zorgde ook voor betere lichaam shygiëne. Hierdoor steeg de leve nskwaliteit en levensverwachting verder.
23
GENEE SKUND E
Kindersterfte ... Op geneeskundig vlak waren er bijzonder veel de doorbraken. De medische kennis nam toe en medicijnen werden beter. ns. Kinderen kregen op jonge leeftijd al enkele vacci en en Hierdoor kon men de kindersterfte terugdring toe. nam de levensduurte n Door een betere hygiëne en proper water krege kans er mind e culos ziektes zoals cholera en tuber om epidemische vormen aan te nemen.
ALEXAN DER FLEMIN G - UITVIN DER PENICI
In het demografisch model bevinden we ons in fase 1.
LLINE
• Wat zorgde ervoor dat de sterftecijfers daalden?
totale bevolking geboortecijfer
aantal per 1000 inwoners
sterftecijfer natuurlijke aangroei
snelheid van de bevolkingsgroei
pre-transitie
fase 1
fase 2
post-transitie
transitie de lengte varieert per land
Fase 1 laat zich kenmerken door v erschuivingen naar jobs in de industrie, een dalend sterftecijfer, vooral bij de kinderen, betere medische zorgen, e en groter aanbod en betere bewaring van voeding, t oenemende hygiëne en lichaamsverzorging, een stijgende levensverwachting.
• Welk gevolg had dat voor de totale bevolking? tijd
24
2.5.2 Het voorbeeld van Nigeria Kijk even naar onze Dollarstreet. Nigeria bevindt zich op dit moment in fase 1 van het demografisch transitiemodel.
Los de vragen op. • W aar in de straat wonen de Nigeriaanse gezinnen voornamelijk? • Dat wijst op: • Stemt dit overeen met jouw idee? • Bezoek de familie Udemba. • Hoeveel bedraagt hun gezamenlijk maandelijks inkomen? • Wat is de job van de vader? • Wat is de job van de moeder? • Uit hoeveel kinderen bestaat het gezin? • Kijk naar en vergelijk hun dagelijks leven aan de hand van de beelden. Vergelijk ze met jouw leven. • Wat denk of voel jij hierbij?
25
Geolocaliseer Nigeria. werelddeel
wereldblok
temperatuurzone
De atlas geeft ons meer informatie rond de situatie van Nigeria. Bestudeer de kaarten die verband houden met het transitieverhaal. HDI
levensverwachting
HDI = Human Development Index De ontwikkelingsgraad van een land. Het is een instrument van de Verenigde Naties dat drie pijlers meet in een land of een gebied: levensstandaard (koopkracht, armoede) kennis (analfabetisme, onderwijs) v olksgezondheid (levensverwachting) totale bevolking
aantal per 1000 inwoners
geboortecijfer
sterftecijfer natuurlijke aangroei
snelheid van de bevolkingsgroei
pre-transitie
fase 1
fase 2 transitie
de lengte varieert per land
post-transitie
tijd
26
We noemden Nigeria een land op brede voet. Leg dit uit met behulp van het leeftijds histogram. Wat betekent die brede voet? Interpreteer de bevolkingspiramide en vul aan. Maak hierbij gebruik van de atlas. Leeftijd
jongeren
economisch actieven
senioren
65
Welke vorm heeft het histogram? 15
piramide
Lees het geboortecijfer af.
toren
urn
waarde hoog
matig
laag waarde
Lees het sterftecijfer af.
hoog
matig
Lees de natuurlijke aangroei af.
stijgend
stagnerend
laag waarde dalend
Op deze afdruk zie je hoe het aantal kinderen per vrouw in Nigeria daalt. Via de link kun je de animatie zelf bekijken!
27
Los volgende vragen op met behulp van de atlas. • Nigeria behoort tot het wereldblok Sub-Sahara-Afrika. Dit is een menselijke indeling van de aarde, in tegenstelling tot de continenten. Welke landen behoren nog tot Sub-Sahara-Afrika? • Wat valt op aan de natuurlijke bevolkingsaangroei en de HDI van heel wat landen in dit wereldblok? • In welke fase van het demografisch transitiemodel zitten veel van die landen dus?
Flip the classroom Bekijk deze filmpjes om de kenmerken van een bevolkingspiramide te doorgronden. - De Human Development Index 1 - De Human Development Index 2
De kleur verandert bij sommige landen in de loop van de tijd. Waar wijst dat op?
28
2.6 Indonesië, een voorbeeld uit de boekjes in fase 2 2.6.1 Kinderen werden een keuze: fase 2 Los volgende vragen op. • Wanneer spreken we van ‘fase 2’ in de transitie? • Kun je, na het herlezen van de kenmerken van de pre-fase, redenen bedenken waarom dat gebeurt? • De mechanismen van fase 1 zetten zich ook nog verder door. Welke belangrijke winst voor de mensheid leid je af uit onderstaande grafiek? Levensverwachting in de Verenigde Staten (1900-2011) 80
Wat is hier gebeurd?
75
leeftijd (jaar)
70
65 60
55 50
45 40 35 30 1904
1900
1908
1912
1920
1916
1928
1924
1936
1932
1944
1940
1948
1952
1960
1956
1968
1964
1976
1972
1984
1980
tijd (jaar)
1992
1988
2000
1996
2008
2004
BRON : H TTP://WWW.CDC.GOV/NCHS/DATA/NVSR/NVSR64/NVSR64_11.PDF
IND UST RIE
Modernisering De mens organiseerde zic h steeds meer in en rond steden. Waterleidingen en rioler ingen verbeteren de levens omstandigheden. Plagen en ziektes gingen steeds minder een rol spelen. Industrialisatie zet zich ver der door en de maatscha ppij veranderde van een landb ouwgemeenschap in een consumptiemaatschapp ij. Goederen werden een doel op zich.
29
GENEE SKUND E
Anticonceptie ... Door een steeds groeiende medische kennis was ook de opkomst van betrouwbare en betaalbare anticonceptie een feit. Mensen kregen dus meer de keuze om geen kinderen te krijgen. Hierdoor konden meisjes hierdoor meer de kans grijpen om te studeren en te kiezen voor een carrière. Ze konden een kinderwens op een veilige manier uitstellen. Familieplanning speelde een belangrijke rol in het dalende geboortecijfer.
In het demografisch model bevinden we ons in fase 2. totale bevolking
aantal per 1000 inwoners
geboortecijfer
sterftecijfer natuurlijke aangroei
snelheid van de bevolkingsgroei
pre-transitie
fase 1
fase 2
post-transitie
tijd
transitie de lengte varieert per land
Fase 2 laat zich kenmerken door m echanisatie en automatisatie die de werkomstandigheden in elke sector verbeteren, een dalend geboortecijfer, kinderen wordt een (bewuste) keuze, g eboorteplanning dankzij anticonceptie, scholing voor kinderen en vooral meisjes, waardoor ze carrière kunnen maken, d e medische technologie die zich blijft verbeteren en zorgt voor een kwalitatieve, stijgende levensverwachting.
30
2.6.2 Het voorbeeld van Indonesië • Kijk even naar onze Dollarstreet. Indonesië bevindt zich op dit moment in fase 2 van het demografisch transitiemodel.
Los de vragen op. • Waar in de straat wonen de Indonesische gezinnen voornamelijk? • Klopt dat met jouw aanvoelen? • Bezoek de familie Purwanto. • Wat is hun gezamenlijk maandelijks inkomen • Wat is de job van de vader? • Wat is de job van de moeder? • Uit hoeveel kinderen bestaat het gezin?
Kijk en vergelijk hun dagelijks leven aan de hand van de beelden. Vergelijk ze met jouw leven!
• Wat denk of voel jij hierbij?
31
Geolocaliseer Indonesië. werelddeel
wereldblok
temperatuurzone
De atlas geeft ons meer informatie rond de situatie van Indonesië. Hou opnieuw het transitieverhaal in het achterhoofd. HDI
levensverwachting
totale bevolking
aantal per 1000 inwoners
geboortecijfer
sterftecijfer natuurlijke aangroei
snelheid van de bevolkingsgroei
pre-transitie
fase 1
fase 2 transitie
de lengte varieert per land
De bevolkingspiramide geeft ons weer meer inzichten.
post-transitie
tijd
32
Interpreteer de bevolkingspiramide en vul aan. Leeftijd
jongeren
economisch actieven
senioren
65
Welke vorm heeft het histogram? 15
piramide
Lees het geboortecijfer af.
toren
urn
waarde hoog
matig
laag waarde
Lees het sterftecijfer af.
hoog
matig
Lees de natuurlijke aangroei af.
stijgend
stagnerend
laag waarde dalend
Op deze afdruk staan deze keer het aantal sterftes in onze voorbeelden uitgetekend. Via de link kun je de animatie bekijken.