Isaac - Module Water(s)nood (voorbeeldpagina's) by die Keure

NATUUR

RUIMTE

TECHNIEK

Water(s)nood

Inhoud ISAAC-moment

NATUUR

Soorten water �� 4

1 Wat is water? �� 5 2 Deeltjes hangen samen 1 Verdeling in de ruimte �� 6 2 Bewegende deeltjes �� 7 3 Water in verschillende toestanden �� 9 4

3.1 De waterstofbrug �� 9 3.2 Water doet het anders �� 9 Van vast naar vloeibaar naar gas, en omgekeerd �� 11

3 Plant en water 1 Opslag �� 13 2 Transport �� 15

4 Mens en water 1 Opslag �� 17 2 Transport �� 18 2.1 Via de huid �� 18 2.2 Via de longen �� 18 2.3 Via urine �� 18

5 Scheidingstechnieken �� 23 6 Biologisch wateronderzoek �� RUIMTE

7 De waterkringloop �� 30 8 Klimaat en vegetatie 1 Van weer naar klimaat �� 32 2 Zeven vegetatiesoorten �� 33

9 Regenwater voor iedereen? 1 Neerslaghoeveelheden in Vlaanderen �� 38 2 Waterstress in Europa �� 40 3 Grondwater en oppervlaktewater �� 41

10 Slimmer met water 1 2 3 4 5

Verharding en ontharding �� 42 Retentiebekkens �� 43 Stuwdammen �� 44 De circulaire economie �� 44 Vlaanderen droogt uit �� 46

11 Water, de natuurlijke beeldhouwer 1 Ontstaan van waterlopen �� 47 2 Stromen met gevolgen �� 48 3 4

TECHNIEK

2.1 Erosie �� 2.2 Littekens in het landschap �� Een waterloop in de buurt �� Grote rivieren �� 4.1 In België �� 4.2 In Europa �� 4.3 In de wereld ��

48 48 50 51 51 52 53

12 Water in onze woning 1 Water naar binnen �� 54 2

1.1 Regenwater �� 1.2 Leidingwater �� Water naar buiten �� 2.1 De afvoer �� 2.2 Waterzuivering ��

55 55 59 59 59

13 Watervoetafdruk 1 Jouw waterverbruik �� 60 2 Virtueel water �� 60 2.1 Jouw watervoetafdruk �� 60 2.2 De watervoetafdruk van voeding �� 61 2.3 De watervoetafdruk van kleding �� 64

14 De kracht van water �� 67 ISAAC-actie

Zelf water zuiveren �� 70 Steel eens een stoeptegel �� 70 Wat was, wat is, wat blijft? �� 71 Waterkracht �� 71

STUDIEWIJZER

�� 72

ISAAC-moment

Soorten water Markeer hieronder de verschillende soorten water die je klas heeft meegebracht. 1 2 3

leidingwater rioolwater kanaalwater

4 5 6

7 8 9

grondwater zeewater flessenwater

regenwater rivierwater spuitwater

Bracht iemand nog een andere soort water mee? Zo ja, welke? Noteer.

Over welke watersoort gaan de onderstaande titels van krantenartikels? Noteer bij elke titel telkens het juiste cijfer uit de lijst hierboven.

Zwemmen

Klimaatverandering zal Vlaanderen dwingen dijken te verhogen

in plasticsoep

om drinkwater uit te halen

Giftige blauwalgen in kanaal Ieper-IJzer Oppompverbod en boetes

Oostende maakt drinkbaar water van brak water

Bubbels in een, twee, drie

Binnenkort gedaan met wateroverlast in Tereken

Waterreserves weer op peil, maar we moeten zuinig blijven

SLIMMER OMGAAN ekocht “Miljoen ﬂessen bijg MET HET HEMELWATER ven” le er ov te n ke ie ep tt om hi

‘Water verpakken en vervoeren, dat is je reinste waanzin’

NATUUR

1 Wat is water? Sommige organismen kunnen overleven met heel weinig water, maar alle levensvormen hebben water nodig om te overleven. Zonder water, geen leven! Toch is het een verrassend eenvoudige stof. In één druppel water zitten zo’n 1 500 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 waterdeeltjes. Eén zo’n deeltje noemen we een molecule. We stellen het voor door middel van een bolletje.

Molecules bestaan uit atomen, de bouwstenen van alles! Watermolecules bestaan uit drie atomen: één zuurstofatoom en twee waterstofatomen. De afkorting voor zuurstof is O, de afkorting voor waterstof is H. Noteer de afkorting van elk element in de atomen van de onderstaande watermolecule.

Verklaar de term H2O. Wat duidt die 2 aan? Noteer.

Het kleinst mogelijke deeltje van een stof, noemen we een molecule. De chemische bouwstenen van een molecule noemen we atomen. Zo is een watermolecule opgebouwd uit twee kleine waterstofatomen en een grotere zuurstofatoom.

2 Deeltjes hangen samen 1 Verdeling in de ruimte Alles bestaat uit materie. In ons dagelijks leven komen we drie manieren tegen waarop deeltjes in een groter geheel samenhangen: vast, vloeibaar en gas. We spreken over de drie aggregatietoestanden van materie. Hieronder zie je verschillende verschijningsvormen van dezelfde stof in drie gesloten flessen. Vul de namen van de aggregatietoestanden in. Markeer wat juist is.

G.G.-17 500 1000

20 0

1000

1 000

G.G.-17 500

20 0

G.G.-17 500

1000

1 000

1000

20 0

1000

1 000

volume

blijft hetzelfde / verandert

vorm

blijft hetzelfde / verandert

Markeer wat juist is. Er zijn meerdere mogelijkheden. 1

Welke aggregatietoestand vormt een horizontaal oppervlak?

vast / vloeibaar / gas

Welke aggregatietoestand neemt de meeste ruimte in?

vast / vloeibaar / gas

Welke aggregatietoestanden nemen de vorm van de fles aan?

vast / vloeibaar / gas

Welke aggregatietoestand neemt de minste ruimte in?

vast / vloeibaar / gas

We nemen materie waar in drie aggregatietoestanden: vast, vloeibaar en gas.

2 Bewegende deeltjes Alle deeltjes, van elke materie, bewegen constant. De temperatuur speelt een grote rol in de manier waarop ze bewegen. We stellen de situatie op de vorige pagina voor met behulp van het deeltjesmodel. Elk bolletje stelt een molecule voor. Vul de vakjes onder de pijlen in met ‘warmer’ of ‘kouder’.

G.G.-17 500 1000

20 0

1000

1 000

G.G.-17 500 1000

20 0

1000

1 000

G.G.-17 500 1000

20 0

1000

1 000

Wanneer de temperatuur laag is, dan krijgen de deeltjes minder bewegingsruimte. Ze kunnen dus moeilijker ontsnappen aan elkaars aantrekkingskracht. De enige beweging die ze maken, is ter plekke trillen, dicht bij elkaar. Ze worden één vast geheel, met een vaste vorm en een vast volume. Als de temperatuur stijgt, dan krijgen de deeltjes meer bewegings vrijheid. De vaste stof wordt een vloeistof, met een vast volume, maar zonder een vaste vorm. De deeltjes blijven dicht bij elkaar omdat ze elkaar aantrekken en elkaar weer lossen. Ze kunnen dus vrij langs elkaar bewegen. Als het nog warmer wordt, dan overwinnen de deeltjes hun aantrekkingskracht en gaan ze sneller bewegen. De snelste deeltjes ‘verlaten’ de vloeistof en nemen de vorm aan van een gas. Als de vloeistof heet genoeg wordt, dan nemen alle deeltjes die gasvorm aan. Alle deeltjes samen nemen dan een groter volume in. Van een vaste vorm is al lang geen sprake meer.

Markeer de bewegingen van de deeltjes in het bovenstaande kader. Markeer wat juist is.

Hoe kouder de stof, hoe meer / minder volume die stof inneemt.

De Eiffeltoren is op een hete zomerdag zo’n 15 centimeter hoger dan op een koude winterdag. Hoe komt dat? Kruis aan. Als metaal warm wordt, dan neemt het een groter volume in. De massa van de toren stijgt wanneer het warm wordt. Dat wil zeggen dat er meer molecules in de toren zitten. De bodem zakt altijd een beetje in de winter.

Hoe langer je tennist met dezelfde bal, hoe beter die bal stuitert. Hoe komt dat? Kruis aan. De molecules worden dichter bij elkaar geslagen, waardoor de bal harder wordt. De lucht in de tennisbal wordt warmer, waardoor de druk in de bal toeneemt. Dat is niet zo. Je tennist beter met een koude, ongebruikte bal.

Bekijk de afbeelding. Noteer waarom je zulke constructies vaak ziet op bruggen. Gebruik in je uitleg zeker de opgegeven woorden. volume - krimpen - voeg - uitzetten

3 Water in verschillende toestanden 3.1 De waterstofbrug De onderlinge aantrekkingskracht van watermolecules is redelijk sterk. Ze hebben de neiging om in elkaars buurt te blijven door verbindingen te maken. Zo’n verbinding noemen we een waterstofbrug.

Markeer de waterstofbrug tussen de twee bovenstaande watermolecules. Als de temperatuur hoog genoeg is, dan hebben de watermolecules voldoende energie om te bewegen, los van elkaar. In dat geval verbreken ze die verbinding weer. Dat is ook zo bij de molecules van andere stoffen.

3.2 Water doet het anders Op pagina 7 zag je hoe het volume van materie verandert naargelang de temperatuur stijgt of daalt. Water is echter een uitzondering op de regel! Water gedraagt zich namelijk ietwat eigenaardig bij lage temperaturen. Hoe noem je deze aggregatietoestanden van water? Vul in.

Op de volgende pagina staat een overzicht van de aggregatietoestanden van water op het niveau van de molecules. Bekijk het filmpje en kruis aan.

vast aan elkaar

soms verbonden

niet verbonden

vast aan elkaar

soms verbonden

niet verbonden

vast aan elkaar

soms verbonden

niet verbonden

vast aan elkaar

soms verbonden

niet verbonden

vast aan elkaar

soms verbonden

niet verbonden

klein

afstand tussen de moleculen

trillen ter plekke

beweging van de moleculen

klein

afstand tussen de moleculen

trillen ter plekke

beweging van de moleculen

klein

afstand tussen de moleculen

trillen ter plekke

beweging van de moleculen

klein

afstand tussen de moleculen

trillen ter plekke

beweging van de moleculen

klein

afstand tussen de moleculen

trillen ter plekke

beweging van de moleculen

groot

bewegen snel door elkaar

Omcirkel op de vorige pagina wat nu zo ‘abnormaal’ is aan water in vergelijking met de meeste andere stoffen. Markeer wat juist is.

Het volume van water stijgt / daalt wanneer het bevriest.

Water heeft overigens twee belangrijke eigenschappen die later in deze module nog aan bod komen: Er is veel energie nodig om water te verwarmen. Water heeft een hoge soortelijke warmte. Er is veel energie nodig om water te verdampen. Water heeft een hoge verdampingswarmte.

In de module Smakelijk! leer je meer over hoe belangrijk water is om ons klimaat in evenwicht te houden. NATUUR

RUIMTE

Smakelijk !

TECHNIEK

84478-1-2_SO1513_908080244_ISAAC_VOEDING.indd 1

3/09/2020 18:47

4 Van vast naar vloeibaar naar gas, en omgekeerd Elke aggregatietoestand kan overgaan naar een van de twee andere. Je kent er ongetwijfeld al enkele, en zeker die van water. Bestudeer het onderstaande schema en vul daarna de juiste begrippen in onder de afbeeldingen op de volgende pagina.

desublimeren

sublimeren

ser en

n lte

Temperatuurafname

Temperatuurtoename

ver da

e sm

* en

ll sto

* bij water noem je dat gewoon ‘bevriezen’

3 Plant en water 1 Opslag In droge omgevingen is het niet zo evident om te overleven, laat staan om zich voort te planten. Als een dier nood heeft aan water, dan gaat het er naar op zoek. Voor heel wat andere organismen is dat echter onmogelijk. Landplanten zijn bijvoorbeeld 100% afhankelijk van het water in hun onmiddellijke omgeving. Daarom hebben heel wat soorten strategieën ontwikkeld om te kunnen overleven in barre omstandigheden. Sommige planten, zoals suikerriet en maïs, hebben een heel efficiënte stofwisseling, waardoor ze een voordeel hebben bij droogte of bij hoge temperaturen. Andere soorten ontwikkelden manieren om water op te slaan om zo de droge periodes door te komen. Van die laatste groep heb je misschien wel een bekende soort thuis staan: de vetplant. Ook de cactus is een vetplant. Vetplanten verschillen van elkaar in de plantendelen waarin ze hun waterreserves opslaan.

In de bladeren Zulke vetplanten kun je herkennen aan hun dikke, vlezige bladeren. Deze Aloë vera kan dankzij de bouw van de bladeren extra water opslaan in de gespecialiseerde opslagcellen. Hieronder zie je de doorsnede van een blad. Wijs met een pijl de wateropslagcellen aan.

WIST-JE-DAT

Helend plantensap Wetenschappers gebruiken het plantensap van de Aloë vera om er laxerende geneesmiddelen van te maken. Traditioneel gebruikten mensen het tegen zonnebrand en als een middel om wonden mee te verzorgen.

In de stengel Bij cactussen zijn de bladeren tot stekels geëvolueerd. Zonder bladeren verminderen ze de oppervlakte waarlangs water kan verdampen. De vlezige stengel zit vol wateropslagcellen. De stekels houden de meeste dorstige dieren tegen.

In de wortel Andere planten, zoals bepaalde pompoensoorten, slaan water op in de wateropslagcellen van grote wortels: ondergronds, weg van de hitte en buiten het bereik van hongerige of dorstige dieren. Vetplanten evolueerden miljoenen jaren lang om te kunnen overleven in de moeilijkste omstandigheden. Het zijn dan ook ideale huisplanten voor de meest vergeetachtige plantenverzorgers onder ons.

In de module Smakelijk! leer je meer over de relatie tussen plant en water. NATUUR

RUIMTE

Smakelijk !

TECHNIEK

84478-1-2_SO1513_908080244_ISAAC_VOEDING.indd 1

3/09/2020 18:47

Wat hebben zaden nodig om te kiemen? Bijgevolg: wat hebben planten nodig om te groeien? Markeer wat de zaden in elk van deze bekers kregen.

aarde water zonlicht

Welke invloed heeft water op de kieming en de groei van zaden? Noteer.

aarde water zonlicht

2 Transport Planten hebben niet alleen water nodig om te overleven en te groeien. Ze hebben ook voedingsstoffen nodig. Die kunnen via water worden opgenomen. Er zit echter vaak meer in water dan voedingsstoffen alleen.

DOE DE TEST ORIËNTATIE ONDERZOEKSVRAAG: Hoe beïnvloeden stoffen in water de ontwikkeling van een plant? Noteer

je veronderstelling. HYPOTHESE:

VOORBEREIDING BENODIGDHEDEN:

tuinkerszaden petrischaaltjes met watten potjes met deksels stickers bestanddelen om toe te voegen, bv. strooizout, afwasmiddel, meststoffen …

UITVOERING 1

Plant de zaadjes in de petrischaaltjes.

Vul evenveel potjes met dezelfde hoeveelheid water.

Voeg aan elk potje water een bestanddeel toe, behalve één. Dat potje zonder toevoeging dient om te vergelijken. Gebruik stickers om verwarring te voorkomen.

Zet de petrischaaltjes op een zonnige plaats en geef elk zaadje elke dag water uit het potje water met hetzelfde bestanddeel.

Zorg ervoor dat het water in de potjes niet verdampt. Sluit de deksels.

Bekijk het resultaat na één à twee weken.

WAARNEMINGEN

Welke bestanddelen hebben een negatief effect op de groei? Noteer.

Welke bestanddelen hebben geen effect op de groei? Noteer.

Welke bestanddelen hebben een positief effect op de groei? Noteer.

REFLECTIE

Kruis aan. Er kunnen zowel nuttige, niet-nuttige als schadelijke stoffen in water zitten. Planten groeien altijd goed als er water en zon is. Planten filteren de slechte stoffen zelf uit het water voordat ze het opnemen.

Alle watersoorten die je in de natuur aantreft, zijn mengsels. De bestanddelen met een positief effect op de groei zijn voedingsstoffen. Via het water kunnen planten die voedingsstoffen opnemen. Water dient dus ook als transportmiddel.

4 Mens en water 1 Opslag Van alle voedingsstoffen hebben we water het hardst nodig: van smeermiddel in de gewrichten tot belangrijk bestanddeel van spijsverteringssappen. Het zit in onze spieren, in de bloedbaan, in onze botten, in elk weefsel, in en tussen elke cel ... Meer zelfs, een mens bestaat letterlijk uit meer dan 60% water. Het is veruit de belangrijkste bouwstof, met tal van functies.

Het water in onze cellen vinden we in het celvocht of cytoplasma. Dat bestaat voor ongeveer 80% uit water. In de module Wijs me de weg leer je er meer over.

NATUUR

RUIMTE

Wijs me de weg

TECHNIEK

Isaac_WMW_WijsMeDeWeg_Wk_908080243.indd 1

9/09/2020 11:30

Water speelt veruit de belangrijkste rol in het op peil houden van je lichaamstemperatuur. De grote hoeveelheid water in je lichaam werkt als een buffer. Warm weer of koud weer hebben dus niet zo snel gevolgen voor je lichaamstemperatuur, want de temperatuur van het water in je lichaam blijft redelijk constant. Van welke eigenschap van water maakt je lichaam gebruik om minder gevoelig te zijn voor temperatuurverschillen in de omgeving? Blader hiervoor nog eens terug naar pagina 11. Kruis aan. hoge soortelijke warmte

hoge verdampingswarmte

Je kunt misschien veel water opslaan, maar het verlaat je lichaam voortdurend. Daarom is het belangrijk dat je elke dag 1,5 tot 2 liter vocht (liefst water) drinkt. Dat hoef je niet te onthouden, je lichaam geeft je regelmatig een teken dat je vocht nodig hebt. Hoe laat je lichaam weten dat je water nodig hebt? Noteer.

WIST-JE-DAT

Te veel is ook niet goed Te veel vocht kan zware gevolgen hebben. Denk maar aan de schade die het coronavirus kan toebrengen in longcellen. De cellen in de longblaasjes worden daarbij geïnfecteerd en lopen schade op. Door die schade kunnen ze vollopen met vocht. Dat maakt ademen moeilijk of zelfs onmogelijk. Wist je ook dat je best niet te veel water drinkt? Een overmatige inname kan voor watervergiftiging zorgen en je lichaam ontregelen, met allerlei klachten en soms zelfs de dood tot gevolg.

2 Transport Water verlaat het lichaam voornamelijk op drie manieren: via de huid, de longen en de urine.

2.1 Via de huid Wanneer je het te warm krijgt, door bijvoorbeeld te sporten of door warm weer, dan transpireer je. Zweet is voornamelijk water, met enkele zouten en kleine hoeveelheden giftige stoffen die op die manier worden afgevoerd. Dat water heeft veel warmte nodig om te verdampen. Die warmte haalt het uit je huid, waardoor je afkoelt. Van welke eigenschap van water maakt je lichaam gebruik om af te koelen? Blader hiervoor nog eens terug naar pagina 11. Kruis aan. hoge soortelijke warmte

hoge verdampingswarmte

2.2 Via de longen Wanneer we inademen, maken onze longen onze ingeademde lucht vochtig. Dat betekent dat de uitgeademde lucht water bevat. Dat kun je bijvoorbeeld goed zien wanneer je op een spiegel uitademt: er blijft eventjes wat waterdamp op hangen.

WIST-JE-DAT

Afkoeling Zweten (via de huid) en hijgen (via de longen) zijn twee manieren waarop gewervelde dieren hun overtollige warmte kunnen kwijtraken. Honden zullen bijvoorbeeld vooral hijgen om af te koelen. Mensen en paarden daarentegen zullen zweten. Aan beide ‘systemen’ zijn voordelen verbonden, vandaar dat ze beide doorheen de evolutie zijn blijven bestaan.

2.3 Via urine Je beschikt over een orgaanstelsel dat stoffen uit je lichaam verwijdert. Overbodig water vindt zo een uitweg, maar water is ook van cruciaal belang als transportmiddel voor andere overbodige of schadelijke stoffen. Die moet je dus uitscheiden. Dat proces noemen we excretie. Het water dat je inneemt, passeert uiteindelijk de dikke darm. Het is een van de laatste fases in het spijsverteringsproces. Vanuit de dikke darm neemt je lichaam het water op in de bloedbaan om het van daaruit te transporteren naar waar je lichaam dat nodig heeft. Het water dat niet opgenomen wordt, wordt samen met de ontlasting uitgescheiden. Langs die weg verlaten bijvoorbeeld ook de afvalstoffen uit je lever je lichaam. Heb je te veel water gedronken? Dan voeren je nieren het teveel af: niet te veel, niet te weinig, maar precies genoeg om je lichaam optimaal te laten functioneren. Je nieren filteren ook belangrijke stoffen van afvalstoffen. Die afvalstoffen gaan dan samen met het water naar de blaas. Je lichaam geeft een seintje wanneer die vol is.

In de module Smakelijk! leer je meer over hoe het uitscheidingsstelsel past in het geheel van het spijsverteringsstelsel. NATUUR

RUIMTE

Smakelijk !

TECHNIEK

84478-1-2_SO1513_908080244_ISAAC_VOEDING.indd 1

3/09/2020 18:47

DOE DE TEST ORIËNTATIE ONDERZOEKSVRAAG: Wat is de samenstelling van urine? Noteer je veronderstelling. HYPOTHESE:

VOORBEREIDING BENODIGDHEDEN:

urine teststrips een beker urine

UITVOERING 1

Vul de beker halfvol met urine.

Volg de instructies op de verpakking van de teststrips.

WAARNEMINGEN

Noteer hieronder welke stoffen je in urine aantreft. stoffen die volgens de test wél aanwezig zijn

stoffen die volgens de test niet aanwezig zijn

REFLECTIE

Vul het besluit aan.

Urine is een mengsel van water en

Noteer bij elke orgaan op de onderstaande afbeelding het juiste cijfer uit de tabel onderaan. Kruis de functies aan.

opname van water 1

huid

longen

blaas

dikke darm

lever

nieren

verwijderen van water

verwijderen van giftige stoffen

Je leerkracht bezorgt je een nier. Snij de nier zoals getekend op de onderstaande afbeelding.

Kleef twee foto’s hieronder en duid er de onderdelen op aan. 1

navel

bloedvaten

schors

merg

afvoer van urine

Ga naar de website en voer de onderstaande opdrachten uit. 1

Welke stoffen mogen het bloed niet verlaten en komen dus niet terecht in de urine? Kruis aan. zouten

suikers

vetten

eiwitten

vitamines

koolhydraten

Welke stoffen verlaten het lichaam wel via de urine? Kruis aan. zouten

suikers

water

eiwitten

vitamines

afvalstoffen

Welke aandoening kan ervoor zorgen dat er wel suikers in je urine terechtkomen? Noteer.

Hoe regelen de nieren de bloeddruk? Kruis aan. Ze regelen het wateren zoutgehalte van het lichaam. Ze voeren overtollig water af. Ze produceren rode bloedcellen.

De nieren produceren onder andere het hormoon EPO. Sportlui namen vroeger vaak EPO om beter te presteren. Nu is dat illegaal. Hoe kwam het dat ze daardoor beter presteerden? Kruis aan. Ze konden meer zweten, waardoor ze beter afkoelden. Ze produceerden meer rode bloedcellen, waardoor er meer zuurstof in hun bloed zat. Ze hoefden urenlang niet naar het toilet.

Noem vier oorzaken van nierschade. Noteer.

5 Scheidingstechnieken Nergens in de natuur kom je écht ‘puur’ water tegen, het bevat altijd nog andere stoffen. Water in de natuur is dus een mengsel. Pure H2O kan echter wel worden gemaakt, namelijk door het water te demineraliseren. Gedemineraliseerd water wordt voornamelijk gebruikt voor wetenschappelijke doeleinden. Zelfs het duurste flessenwater is niet ‘zuiver’. Wanneer je bijvoorbeeld een glas flessenwater volledig laat verdampen, dan blijven er restanten achter. Het lege glas is niet helemaal proper. Dat zijn de stukjes materie en zouten die in het water aanwezig waren. Op de labels van flessenwater kun je altijd aflezen welke mineralen erin aanwezig zijn. Daarom spreekt men ook wel van mineraalwater. Markeer de mineralen op elk label.

Maak een lijst van vijf afkortingen van mineralen in de linkerkolom. Noteer in de rechterkolom de volledige namen van deze elementen.

In andere soorten water, zoals zeewater of rioolwater, zitten uiteraard nog veel meer stoffen. Hoe haal je die stoffen eruit?

Bestudeer de onderstaande scheidingstechnieken. Je leerkracht bezorgt je daarna een mengsel. Bespreek hoe je de stoffen in dat mengsel kunt scheiden. ZEVEN scheidt de kleine deeltjes van de grote deeltjes

De grote deeltjes blijven achter in de zeef.

De kleine deeltjes vallen erdoor.

FILTEREN scheidt de vaste deeltjes van de vloeistof De vaste deeltjes blijven achter in het filterpapier. De trechter leidt de vloeistof naar de kolf.

VERDAMPEN onttrekt de vaste deeltjes uit een mengsel

CONDENSEREN onttrekt de vloeistof uit een mengsel De vaste deeltjes blijven achter.

De vloeistof verdampt. De vaste deeltjes blijven achter.

4 DESTILLEREN scheidt de ene vloeistof van de andere

De ene vloeistof verdampt sneller dan de andere …

De vloeistof condenseert en wordt opgevangen.

… en condenseert als eerste.

CHROMATOGRAFIE scheidt de ene kleurstof van de andere

De kleurstoffen worden aangebracht op één lijn.

Het papier raakt het oppervlak en neemt de vloeistof op. De kleurstoffen stijgen mee, maar niet allemaal even snel.

In welke volgorde pas je welke technieken toe? Noteer het mengsel en de cijfers van de opeenvolgende technieken.

6 Biologisch wateronderzoek WIST-JE-DAT

Sporen in water Mensen die drugs nemen, weten dat ze beter geen urinetest laten afnemen. Het lichaam kan namelijk niet alle stoffen afbreken. Die stoffen zijn dus makkelijk terug te vinden in de urine. Als veel mensen in een stad drugs gebruiken, dan is dat zelfs meetbaar in het rioolwater! Antwerpen is wereldwijd een van de koplopers. Daar wordt blijkbaar heel veel cocaïne en MDMA gebruikt.

Chemische onderzoeken, zoals het urineonderzoek, komen ook op andere manieren van pas, bijvoorbeeld om de waterkwaliteit van sloten en rivieren te onderzoeken. Een andere methode die ons meer informatie oplevert over een langere tijdsspanne, is het biologisch wateronderzoek. Een chemisch onderzoek kan daar wel deel van uitmaken. Wanneer je het leven in het water onder de loep neemt, dan voer je een ‘biotisch onderzoek’. Alle andere activiteiten vallen onder de noemer ‘abiotisch onderzoek’.

Biologisch wateronderzoek stoelt op drie principes. Niet alle organismen verdragen evenveel. Sommige soorten zijn veeleisender dan andere. Het aantal verschillende organismen, ook wel de diversiteit genoemd, zegt veel over de omstandigheden in het water. Sommige organismen komen alleen voor in schoon water. Die soorten noemen we indicatorsoorten.

DOE DE TEST ORIËNTATIE ONDERZOEKSVRAAG: Hoe is het gesteld met de waterkwaliteit van de beek, vijver of sloot die je

met je klas onderzoekt? Noteer je veronderstelling. HYPOTHESE:

VOORBEREIDING BENODIGDHEDEN:

teststrips een emmer en een touw een witte platte bak een schepnet met lange steel een loep teststrookjes zuurtegraad teststrookjes zuurstofgehalte een thermometer een helderheidsschijf

10 CM

UITVOERING 1

Algemeen Vul in. naam van beek, vijver of sloot locatie Motiveer je hypothese. Welke omgevingsfactoren zorgen voor die verwachting?

Waarnemingen abiotisch onderzoek Meet en vul in of kruis aan. meting van het zuurstofgehalte meting van de zuurtegraad temperatuur van het water helderheid van het water

De vlakken zijn zichtbaar op minder dan 50 cm diepte. De vlakken zijn zichtbaar op minder dan 125 cm diepte. De vlakken zijn zichtbaar op meer dan 125 cm diepte.

Waarnemingen biotisch onderzoek Beschrijf de sloot en de omgeving van de sloot.

Welke planten groeien aan de oevers en in het water? Neem foto’s en kleef ze hieronder.

Vul een witte platte bak met wat water. Schep drie keer met het net: in het water, langs de bodem en tussen de planten. Leeg en spoel het net in deze bak. Spoel ook waterplanten uit. Daarop zitten vaak kleine diertjes verscholen. Verzamel de dieren om ze later te benoemen (determineren) met behulp van het overzicht van mogelijke diersoorten op pagina 28.

Vind je een waterdiertje in de bak? Zet dan telkens een streepje bij het juiste diertje. platwormen

amfibieën

bloedzuigers

mossels

kreeftachtigen

waterkevers

watermijten

waterspinnen

steenvlieglarven

slijkvlieglarven

haftenlarven

kokerjuffers

libellelarven

wantsen

rode muggenlarven

wormen

REFLECTIE

Kruis aan of vul in. ABIOTISCH ONDERZOEK

Het zuurstofgehalte was

slecht

gemiddeld

goed.

De zuurtegraad was

basisch

neutraal

zuur.

De temperatuur was

koud

gemiddeld

warm.

De helderheid was

troebel

redelijk

helder.

BIOTISCH ONDERZOEK

Hoeveel verschillende soorten heb je gevonden? Welke factoren uit de omgeving hebben eventueel invloed gehad op de kwaliteit van het water?

Klopt je hypothese?

nee

RUIMTE

7 De waterkringloop Hoe ontstaan wolken? Kruis aan. door de uitstoot van bepaalde fabrieken, via schoorstenen door verdamping van zeewater door de uitstoot van vulkanen door waterdamp afkomstig van planten en bomen door verdamping vanuit meren en rivieren Bekijk de onderstaande afbeelding en voer de opdrachten uit. 1

Noteer de drie aggregatietoestanden van water in de vakjes.

Waar situeer je de overgangen tussen deze aggregatietoestanden? Schrijf het juiste cijfer in de cirkeltjes. 1

bevriezen

condenseren

smelten

verdampen

Wat is ‘de motor’ van deze cyclus? Noteer.

Op de cover zie je hoe de aarde er zou uitzien zonder water. Maak een ruwe schatting van hoeveel procent wateroppervlak onze planeet heeft. Zoek daarna de werkelijke waarde op. Noteer. mijn schatting:

werkelijke waarde:

Welke vormen van neerslag herken je op deze afbeeldingen? Noteer.

Hoe ontstaat neerslag? Bespreek en noteer.

8 Klimaat en vegetatie 1 Van weer naar klimaat In de waterkringloop neemt neerslag een belangrijke plaats in. Samen met temperatuur en luchtdruk vormt het ons weer. Als mensen over het weer zeuren, dan heeft het vaak te maken met een van deze drie: te warm of te koud, te veel of te weinig wind, te nat of te droog. Om planten, grassen, bomen … te laten groeien zijn vooral een voldoende hoge temperatuur en genoeg neerslag van belang. Afhankelijk van hoeveel groen er ergens is, komen daar ook bepaalde dieren voor. Die samenhang tussen de niet-levende natuur (het weer) en de levende natuur vormt het geheel van ecosystemen. De studie van ecosystemen is een discipline op zich. Het weer is een momentopname. Vandaag is het anders dan gisteren. Het is ook afhankelijk van de plaats. Het weer vandaag in Brussel is anders dan in Knokke, Moskou of Singapore. Als we de gegevens over het weer voor een langere tijd bijhouden, dan kunnen we van elke dag een temperatuurgemiddelde en een neerslagtotaal bepalen. Per maand kom je zo aan maandgemiddelden en -totalen. Op het einde van een jaar bekom je zo een gemiddelde jaartemperatuur en een gemiddelde jaarneerslag. Pas als je dat nog eens 30 jaar volhoudt, heb je genoeg informatie om iets te kunnen zeggen over het klimaat van een gebied.

Het weer dat normaal of gemiddeld is voor een bepaalde streek, gemeten over een periode van 30 jaar, noemen we een klimaat. Op aarde kunnen we een aantal grote klimaatzones onderscheiden: het warm of tropisch klimaat, het koud klimaat, het gematigd klimaat, het droog en het nat klimaat. Elk type klimaat voldoet aan een aantal voorwaarden, zoals de jaarlijkse neerslag of temperatuur. Deze elementen kunnen we aflezen uit klimatogrammen. Een klimatogram is een soort diagram dat voor één bepaalde plaats de gemiddelde temperatuur en neerslag per maand weergeeft, en dat over een periode van 30 jaar.

In de module Smakelijk! leer je meer over klimatogrammen en klimaatzones. Je ontdekt er ook hoe de hoge soortelijke warmte van het water in de oceanen het weer en het klimaat beïnvloedt.

NATUUR

RUIMTE

Smakelijk !

TECHNIEK

84478-1-2_SO1513_908080244_ISAAC_VOEDING.indd 1

3/09/2020 18:47

2 Zeven vegetatiesoorten Het klimaat bepaalt welke soorten vegetatie (flora) er op een plaats voorkomen en bijgevolg ook welke dieren (fauna) er kunnen overleven. We onderscheiden wereldwijd zeven vegetatiesoorten. Bij elke soort stel je je drie vragen. 1

Wat zie ik?

Waar vind ik dat?

Waarom vind ik dat daar?

Waar?

Markeer een gebied als voorbeeld op de wereldkaart op pagina 37. Maak je eigen legende.

Wat?

Markeer wat juist is. Ik zie … geen plantengroei / planten staan wat verder uit elkaar / dichte begroeiing mossen / grassen / struiken / bomen loofbomen / naaldbomen Hoe heet dit? toendra / woestijn / savanne / steppe / naaldwoud / loofwoud / tropisch regenwoud

Waarom daar?

Kruis aan.

Dit klimaat is … koud

gematigd

warm

droog

nat

afwisselend droog en nat

Waar?

Markeer een gebied als voorbeeld op de wereldkaart op pagina 37. Maak je eigen legende.

Wat?

Markeer wat juist is.

Ik zie …

geen plantengroei / planten staan wat verder uit elkaar / dichte begroeiing mossen / grassen / struiken / bomen loofbomen / naaldbomen

Waarom daar?

Kruis aan.

Dit klimaat is … koud

gematigd

warm

droog

nat

afwisselend droog en nat

Hoe heet dit? toendra / woestijn / savanne / steppe / naaldwoud / loofwoud / tropisch regenwoud

Waar?

Markeer een gebied als voorbeeld op de wereldkaart op pagina 37. Maak je eigen legende.

Wat?

Markeer wat juist is.

Ik zie …

geen plantengroei / planten staan wat verder uit elkaar / dichte begroeiing mossen / grassen / struiken / bomen loofbomen / naaldbomen Hoe heet dit? toendra / woestijn / savanne / steppe / naaldwoud / loofwoud / tropisch regenwoud

Waarom daar?

Kruis aan.

Dit klimaat is … koud

gematigd

warm

droog

nat

afwisselend droog en nat

Waar?

Markeer een gebied als voorbeeld op de wereldkaart op pagina 37. Maak je eigen legende.

Wat?

Markeer wat juist is.

Ik zie …

geen plantengroei / planten staan wat verder uit elkaar / dichte begroeiing mossen / grassen / struiken / bomen loofbomen / naaldbomen

Waarom daar?

Kruis aan.

Dit klimaat is … koud

gematigd

warm

droog

nat

afwisselend droog en nat

Hoe heet dit? toendra / woestijn / savanne / steppe / naaldwoud / loofwoud / tropisch regenwoud

Waar?

Markeer een gebied als voorbeeld op de wereldkaart op pagina 37. Maak je eigen legende.

Wat?

Markeer wat juist is.

Ik zie …

Waarom daar?

Kruis aan.

Dit klimaat is … koud

gematigd

warm

droog

nat

afwisselend droog en nat

Waar?

Markeer een gebied als voorbeeld op de wereldkaart op pagina 37. Maak je eigen legende.

Wat?

Markeer wat juist is.

Ik zie …

geen plantengroei / planten staan wat verder uit elkaar / dichte begroeiing mossen / grassen / struiken / bomen loofbomen / naaldbomen

Waarom daar?

Kruis aan.

Dit klimaat is … koud

gematigd

warm

droog

nat

afwisselend droog en nat

Hoe heet dit? toendra / woestijn / savanne / steppe / naaldwoud / loofwoud / tropisch regenwoud

Waar?

Markeer een gebied als voorbeeld op de wereldkaart op pagina37. Maak je eigen legende.

Wat?

Markeer wat juist is.

Ik zie …

Waarom daar?

Kruis aan.

Dit klimaat is … koud

gematigd

warm

droog

nat

afwisselend droog en nat

TK TW

temperatuur koudste maand temperatuur warmste maand

LEGENDE

Klimaatzones in de wereld

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000 km

TW = 10°

TK = 18°C

TW = 10°

9 Regenwater voor iedereen? 1 Neerslaghoeveelheden in Vlaanderen In Vlaanderen valt er per vierkante meter (m2) gemiddeld 833 milliliter (ml) neerslag per jaar. 1 milliliter komt overeen met 1 liter (l) water op 1 vierkante meter. Beantwoord de onderstaande vragen. Noteer telkens je volledige berekening. Vlaanderen is 13 625 vierkante kilometer (km2) groot. Hoeveel vierkante meter is dat? Noteer.

Hoeveel liter neerslag valt er gemiddeld per jaar in Vlaanderen? Noteer.

Er zijn ongeveer 6,5 miljoen Vlamingen. Hoeveel liter neerslag valt er gemiddeld per jaar per Vlaming? Noteer.

Hoeveel liter van die neerslag is er dus dagelijks beschikbaar, per inwoner? Noteer.

Bekijk het onderstaande schema en beantwoord de vragen. Spoor op waar het water uit de kraan bij jou thuis vandaan komt. Omcirkel het op het schema. In Vlaanderen zijn er heel wat runderen. Hoe vervuilen die mogelijk het rivierwater? Noteer.

Tijdens een droge periode besproei je het gazon best niet of was je best de auto niet. Waarom? Noteer.

<WAT_010_ISAAC_ILL >

2 Waterstress in Europa Samen verbruiken we heel wat water: in onze huishoudens, de industrie, irrigatie, veeteelt ... De onderstaande kaart toont de waterstress in Europa. Het toont de verhouding tussen de totale hoeveelheid water die mensen verbruiken en de beschikbare hernieuwbare watervoorraad. Het toont met andere woorden welke gebieden in Europa een tekort aan water dreigen te hebben.

500

1000

1500

2000 km © WRI.ORG

Waar in Europa hoeven ze zich voorlopig niet al te veel zorgen te maken over waterschaarste? Kruis aan. Noord- Europa

Oost-Europa

Omcirkel België op de kaart. Wat valt je op? Noteer.

Zuid-Europa

West-Europa

3 Grondwater en oppervlaktewater Op pagina 38 berekende je hoeveel regenwater er gemiddeld valt per dag, per Vlaming. Dat ging over het beschikbare water voor huishoudelijk gebruik. De industrie en de landbouw hebben ook water nodig. Dat halen ze uit de voorraden grondwater en oppervlaktewater. Beide zijn hernieuwbaar. Dat wil zeggen dat ze op een natuurlijke wijze worden aangevuld. Markeer de drie grootverbruikers van water in de bovenstaande paragraaf. Grondwater is het water dat in de diepere grondlagen zit. Die reserves zijn het resultaat van een langdurig proces waarbij neerslag langzaam insijpelt in de bodem tot het een ondoordringbare laag tegenkomt. Het kan eeuwen in de bodem blijven en lange afstanden afleggen voor het terug aan de oppervlakte komt. Dat noemen we een bron. Oppervlaktewater is al het water dat zich aan de oppervlakte bevindt. Je vindt het in meren, rivieren, oceanen, zeeën, beken ... Die wateroppervlaktes worden ‘gevoed’ door bronnen, neerslag of smeltwater uit hoger gelegen gebieden.

Zowel grondwater als oppervlaktewater worden op een natuurlijke wijze aangevuld. Ze zijn dus hernieuwbaar. Ook bij ons worden de zomers droger. Steeds vaker wordt dan het verbod opgelegd om water op te pompen. Dat water is nodig om drinkwater te maken en om de velden te besproeien. Doordat er steeds minder regen valt, krijgen veel gewassen te weinig water. Op bepaalde plaatsen drogen sommige waterlopen gewoon op. De mens heeft een heel directe invloed op zowel oppervlaktewater als grondwater. Een stuwdam bouwen in de ene streek betekent bijvoorbeeld minder water in andere streken stroomafwaarts. Het op grote schaal oppompen van grondwater leidt tot droge bodems, wat dan weer tot overstromingen kan leiden. Hoe dat kan, leer je in het volgende hoofdstuk. Verbind elke uitspraak met de juiste oorzaak.

“De maïs staat al weken te droog.”

een laag grondwaterpeil

“Het peil van de rivier staat veel te laag.”

een opgedroogde waterloop

“Ik kan de bodem van de waterput zien!”

een lange, droge zomer

“Het meeste leven is hier weg, geen kikkers, geen libellen. Alleen vliegen en muggen.”

een stuwdam kilometers verder

10 Slimmer met water 1 Verharding en ontharding Droge bodems nemen minder snel water op dan vochtige bodems. Verharde oppervlaktes nemen al helemaal niets op, want het neerslagwater wordt daar heel snel afgevoerd. Al die neerslag moet dan wel ergens heen. Eén hevige stortbui kan in zulke gevallen tot overstromingen of zelfs modderstromen leiden. Burgers zijn dan vaak geneigd om de schuld bij de overheid te leggen. Ga naar de website en bekijk de evolutie van de verharding in jouw gemeente sinds 1975. Beantwoord de volgende vragen. Hoeveel procent is jouw gemeente ‘verhard’? Noteer. Hoeveel procent open ruimte is er nog in jouw gemeente? Noteer.

Wat is de oorzaak van droge bodems in ons volgebouwde landje? Noteer.

De oplossing voor verharding is ontharding: ervoor zorgen dat het water opnieuw in de bodem sijpelt. Dat kan bijvoorbeeld door stoeptegels open te breken. Steeds vaker zie je titels van artikels als deze verschijnen.

“West-Vlaamse voortuintjes moeten onthard worden”

Warmer in Hasselt dan in omliggende gemeenten

Breek er eentje uit

Gent weigert bouwvergunningen voor verharde parkeerplaatsen in voortuintjes

Wat zijn de argumenten van de voorstanders van onthardingsmaatregelen? Noteer.

Wat zijn de argumenten van de tegenstanders van onthardingsmaatregelen? Noteer.

Het openbreken van enkele stoeptegels lijkt een druppel op een hete plaat, maar alle beetjes helpen om de hoeveelheid grondwater in onze bodems opnieuw te doen stijgen. Sinds enkele jaren wordt hier en daar zelfs waterdoorlatend asfalt gelegd. De regen sijpelt er zo door, recht de bodem in. Er zijn ook initiatieven op grote schaal, zoals de betonshift. De meeste Vlamingen kennen het als de ‘betonstop’. De Vlaamse Regering heeft beslist dat er vanaf 2040 alleen nog mag worden gebouwd in ruimte die al ingenomen is, dus niet meer in open ruimte. Veel mensen zijn voor. Veel mensen zijn tegen. Wat vind jij van de betonshift? Bespreek met je klasgenoten.

In de module Life on earth leer je meer over de betonstop en de (conservatieve) Vlaamse woondroom.

2 Retentiebekkens

Om overstromingen te vermijden, moet je soms gewoon het water meer plaats geven: een kunstmatig meer, een onbewoond gebied … Zelfs door simpelweg meer bochten in een rivier te leggen, kun je het water trager doen stromen en geef je meer plaats aan de natuur. Zulke projecten noemen we retentiebekkens. Het water in deze beek in de provincie Antwerpen stroomde bijvoorbeeld veel te snel naar de lager gelegen gebieden. Dankzij de bochten is er nu veel meer oever om het water tijdelijk vast te houden. De poel op het einde is nu de vaste stek van heel wat amfibieën.

3 Stuwdammen Ook in België hebben we stuwdammen, een tiental zelfs, met elk hun eigen stuwmeer. Waarom is het verstandig om al dat zoet water tegen te houden en op te sparen vooraleer het richting zee stroomt?

In het hoofdstuk Grondwater en oppervlaktewater leerde je dat stuwdammen niet altijd positief zijn voor de gebieden stroomafwaarts. Waarom? Noteer.

4 De circulaire economie In een kringloopeconomie denkt en handelt men circulair. Dat wil zeggen dat de reststoffen opnieuw worden ingezet om zo de grondstoffen niet uit te putten. Niets gaat verloren! Dat is goed voor de economie, het milieu en het klimaat. Die manier van denken leidt tot bedrijven die nauw samenwerken. Vandaar dat men soms spreekt over symbiose. Dat is een biologische term die aangeeft dat twee organismen van verschillende soorten langdurig samenleven omdat dat voordelig is. Zo kan het dus ook met bedrijven. Het onderstaande schema toont hoe ‘Kalundborg Symbiosis’, een industriepark in Denemarken, omgaat met energie, water en materialen.

Ga naar de website. Je hoeft geen Deens of Engels te begrijpen om de onderstaande vragen te kunnen beantwoorden. Waar halen al deze bedrijven hun water? Noteer de naam van het waterbekken.

Hoeveel bedrijven worden gevoed door die waterbron? Noteer.

In welk bedrijf eindigt het allerlaatste water in deze keten? Noteer.

Ook in ons land denkt men al circulair. Twee bedrijven in Oost-Vlaanderen werken bijvoorbeeld volop samen. Bekijk het videofragment en beantwoord de onderstaande vragen. Welk water gebruiken deze bedrijven? Kruis aan. grondwater

regenwater

oppervlaktewater

Wat zijn drie voordelen voor het tomatenbedrijf? Noteer.

Wat zijn drie voordelen voor de viskwekerij? Noteer.

Wat is een ander voordeel voor de mensen in die streek? Noteer.

leidingwater

5 Vlaanderen droogt uit Ga naar de website en lees de blogpost van deze betrokken burger. Beantwoord daarna de volgende vragen. Welke problemen kaart deze man aan? Kruis aan. te veel verkeer op het water de verdroging van ons land te veel sluizen lekken water gebrek aan een goed waterbeheer Welke oplossingen stelt hij voor? Noteer.

Bekijk op de website ook het filmpje van de Universiteit van Vlaanderen en beantwoord daarna de onderstaande vragen. Wat gebeurt er met het water na een stevige regenbui? Vul de zinnen verder aan. 63% van het water

7% van het water

30% van het water

Waarom wordt eind september meestal het laagste grondwaterpeil genoteerd? Noteer.

Welke grondsoort is ideaal om water op te slaan? Noteer. Welke grondsoort laat nauwelijks water door? Noteer.

11 Water, de natuurlijke beeldhouwer 1 Ontstaan van waterlopen Op pagina 30 leerde je hoe neerslag ontstaat. Dat water komt op het aardoppervlak terecht en begint aan een tocht die meestal in zee eindigt. Soms wordt water tijdelijk opgeslagen voor het verder stroomt. Die vertraging kan zowel ondergronds als bovengronds plaatsvinden.

Benoem het water dat deze bronnen leveren.

In welke richting stroomt water? Kruis aan. van hoog naar laag

van zuid naar noord

naar de dichtstbijzijnde zee

Het einde van een rivier of stroom noemen we een monding. Een rivier mondt uit in een stroom. Een stroom mondt uit in een zee. Je leerkracht geeft je de namen van drie rivieren. Vul de rest van de tabel in.

naam rivier In welk land bevindt zich de bron? In welk land bevindt zich de monding? Doorheen welke andere landen stroomt de rivier? In welke zee mondt de rivier uit?

2 Stromen met gevolgen 2.1 Erosie Water stroomt niet zomaar doorheen het landschap. Het boetseert, kneedt, schuurt en breekt. Stromend water erodeert het gesteente: kleine stukjes gesteente komen los door het stromend water. Datzelfde water transporteert die stukjes en kan ze op andere plaatsen weer afzetten.

Erosie is de afslijting van het landschap, bijvoorbeeld door water en wind. Beide transporteren de stukjes gesteente die ze losmaken en zetten het weer af op een andere plaats. Hoe verklaar je de verschillende samenstellingen van de merken flessenwater op pagina 23? Noteer.

2.2 Littekens in het landschap Een rivier of een stroom kan het landschap op lange termijn grondig veranderen. Het pad van de rivier verandert namelijk zelf ook constant door de eigen eroderende krachten. Dat is vooral merkbaar in de bochten. Een rivierbocht noemen we een meander. Situeer de holle en bolle oever op de onderstaande afbeelding. Teken vanuit de bolletjes telkens een pijl naar de betreffende oever.

holle oever

bolle oever

Arceer op de afbeelding het gebied in de rivier waar het water traag stroomt. Teken een pijl naar de plaats waar het water sneller stroomt.

Markeer wat juist is. HOLLE OEVER

Het water stroomt sneller / trager. Er is meer / minder erosie. Er wordt meer / minder getransporteerd. Er wordt meer / minder afgezet.

BOLLE OEVER

Het water stroomt sneller / trager. Er is meer / minder erosie. Er wordt meer / minder getransporteerd. Er wordt meer / minder afgezet.

Kanalen zijn recht, met nauwelijks bochten. Hoe komt dat? Noteer.

Als je stroomafwaarts kijkt, dan ligt de linkeroever aan je linkerkant. Beschrijf wat er gebeurde met de onderstaande rivier. Noteer.

3 Een waterloop in de buurt Maak een fiche van een waterloop in de buurt van je school. Vul in of markeer wat juist is.

Geofiche van

Deze waterloop is een stroom / rivier / kanaal. lengte: ligging van de bron (land): hoogte van de bron: ligging van de monding (land): In welke zee komt al dat water terecht? De school ligt op de linkeroever / rechterover van deze waterloop.

4 Grote rivieren 4.1 In België Benoem de drie grote stromen van België. 1 2 3

Rivieren in België

waterscheidingslijn IJzer- en Kustbekken Scheldebekken Maasbekken

landgrenzen 0

20 30 40 50 km

1 cm = 18 km

Waar ligt je school op deze kaart? Duid aan met een kruisje. Markeer de weg die het water in de waterloop in de buurt van je school aflegt, van bron tot monding. Omcirkel de plaats waar dat water in de zee terechtkomt. Kleur het Belgische gebied waarvan al het oppervlaktewater in die monding terechtkomt. Kleur meteen ook het juiste vakje in de legende. Jouw school ligt in dat stroombekken.

Een aaneengesloten geheel van rivieren en stromen met dezelfde monding noemen we een stroombekken.

4.2 In Europa Zoek de lijst op van de vijf grootste rivieren van Europa en markeer ze op deze kaart. 1

Orohydrografische kaart Europa

4.3 In de wereld Zoek de lijst op van de tien grootste rivieren op aarde en markeer ze op deze kaart. 6

Orohydrografische wereldkaart

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000 km

TECHNIEK

12 Water in onze woning 1 Water naar binnen

Gebruikswater is het water dat we consumeren of nodig hebben om te kunnen consumeren. Het gaat dus over eten en drinken, zowel voor mens als dier. Verbruikswater dient voor alle andere toepassingen. Markeer met oranje waarvoor we water gebruiken, met blauw waarvoor we water verbruiken. koken

poetsen

douchen

afwassen

drinken

de hond water geven

kledij wassen

het gazon besproeien

een bad nemen

dweilen

de auto wassen

de planten wateren

1.1 Regenwater Een constructie als op de afbeelding links is erg leuk, maar eigenlijk niet zo handig. Het is veel nuttiger wanneer je het water kunt verzamelen en opsparen tot je het nodig hebt. Het principe van een regenwaterput is eenvoudig. Het regenwater van het dak wordt opgevangen in een waterdichte tank. Via een pomp wordt dit water naar de woning gepompt. Is er te veel regenwater? Dan loopt de put over naar een infiltratievoorziening of de riool in de straat. In dat laatste geval sluit je dus gewoon aan op de normale regenwaterafvoer. Dat waternetwerk wordt bij ons ondergronds voorzien.

Noteer de juiste cijfers op de afbeelding. 1

waterdichte tank

regenpijp

toevoer regenwater naar woning

overloop naar riolering

regenwaterafvoer

Kruis aan. Regenwater is perfect om te … gebruiken

verbruiken

Voor welke activiteiten is regenwater een goede keuze? Op pagina 54 vind je enkele ideeën. Noteer.

1.2 Leidingwater Het water dat door de leiding uit de kraan stroomt, was oorspronkelijk grondwater of oppervlaktewater. Daarvan wordt leidingwater ‘gemaakt’: het wordt behandeld, gezuiverd en voortdurend gecontroleerd. Een drinkwaterbedrijf zorgt ervoor dat het altijd drinkbaar is, bijvoorbeeld Aquafin of de Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening. Eenmaal het water zuiver en drinkbaar is, moet het nog worden getransporteerd tot bij je thuis, de sportclub, school … Via waterleidingen wordt proper water aangevoerd. Ook dit waternetwerk zit bij ons overal ondergronds. Kruis aan. Leidingwater is perfect om te … gebruiken

verbruiken

Voor welke activiteiten is leidingwater een goede keuze? Op pagina 54 vind je enkele ideeën. Noteer.

Leidingwater komt van kilometers ver via de ondergrondse waterleidingen om dan bij jou thuis met een stevige straal uit de kraan te stromen. Daar zit dus een bepaalde druk op. Dat komt omdat het wordt opgeslagen in waterreservoirs.

DOE DE TEST ORIËNTATIE ONDERZOEKSVRAAG: Welke vorm moet een waterreservoir hebben om voldoende waterdruk te

creëren? Noteer je veronderstelling. HYPOTHESE:

VOORBEREIDING BENODIGDHEDEN:

een plastic waterfles van 1,5 liter een plastic ijsdoos van 1,5 liter een maatbeker 3 liter water 4 punaises bakken om het water in op te vangen

UITVOERING 1

Prik twee punaises in de zijkant van de fles: in het midden en onderaan.

Prik twee punaises in een zijkant van de ijsdoos: in het midden en onderaan.

Plaats de fles en de ijsdoos op een plaats waar het water kan worden opgevangen.

Vul de fles en de ijsdoos elk met 1,5 liter water.

Verwijder de punaises.

WAARNEMINGEN

Teken hieronder de verschillende waterstralen.

REFLECTIE

Op welk gaatje staat de meeste druk? Kruis aan. het onderste gaatje van de waterfles het bovenste gaatje van de waterfles het onderste gaatje van de ijsdoos het bovenste gaatje van de ijsdoos Vul in. De druk wordt bepaald door de

van het water.

Markeer wat juist is.

Hoe hoger het waterreservoir, hoe groter / kleiner de druk.

De twee torens op de eerste afbeelding werden al geplaatst in 1898 in Antwerpen. Nu vind je over de hele wereld dergelijke torens. Ze maken allemaal gebruik van hetzelfde principe om druk te zetten op leidingwater. Het water dat uit het waterzuiveringsbedrijf komt, wordt omhoog gepompt tot het water het reservoir bereikt. Het hoogteverschil zorgt ervoor dat er voldoende druk op het water zit. Die druk ‘duwt’ het water door de leidingen. Noteer de juiste cijfers op de afbeelding. 1

pomp

watertoren

waterreservoir

waterleiding

Heel wat watertorens zijn niet meer in gebruik. Hoe kan men het water toch nog krijgen tot waar men het wil? Noteer.

Zuiver drinkwater wordt natuurlijk niet zomaar bij ons thuis geleverd. We moeten er de drinkwatermaatschappij voor betalen. Je betaalt enkel voor het water dat je hebt gebruikt (of verbruikt). Om dat te meten, plaatst de drinkwatermaatschappij in elk huis of appartement een watermeter. Dat is een heel nauwkeurig instrument. De meting moet immers juist zijn, want op basis van die gegevens wordt berekend hoeveel je moet betalen. De watermeter wordt geplaatst daar waar de waterleiding je huis binnenkomt of in de kelders van je appartementsgebouw. Het zit rechtstreeks op de waterleiding. Er zijn verschillende types, maar de meeste watermeters zijn kleiner dan een gas- of elektriciteitsmeter. In de meter stroomt het water door een fijn radarwerk dat lijkt op een watermolentje. Dat molentje is verbonden met een teller. Ga op zoek naar de watermeter bij jou thuis. Beantwoord de volgende vragen. Waar is hij geplaatst? Noteer. Wat is de huidige meterstand? Noteer.

2 Water naar buiten 2.1 De afvoer De meeste woningen zijn aangesloten op de openbare riolering. Die wordt beheerd door de stad of gemeente. Het water waarmee je vanochtend het toilet doorspoelde, het water waarmee je je handen waste of de afwas deed: al dat water komt via rioolbuizen terecht in een collector. Dat is een extra grote rioolbuis die al het rioolwater verzamelt en transporteert naar een waterzuiveringsinstallatie.

2.2 Waterzuivering In de waterzuiveringsinstallatie zuivert men het water in die mate dat het terug in de natuur kan worden geloosd. Dankzij zulke installaties is de waterkwaliteit in Vlaanderen langzaam maar zeker opnieuw aan het verbeteren. Het zuiveringsproces loopt echter niet altijd van een leien dakje. We spoelen namelijk echt alles door de afvoer: shampoo, zeep, white spirit, olie, detergent, chemische stoffen … Ook in grondwater vinden we bijvoorbeeld pesticiden en kunstmest terug, afkomstig van de landbouw. Daar moeten we dringend iets aan doen. Hoe? In de eerste plaats door minder afvalwater te produceren. In de tweede plaats door afvalwater te zuiveren. In het hoofdstuk over scheidingstechnieken zag je op pagina 24 verschillende manieren om stoffen uit water te halen. Om grote hoeveelheden water te zuiveren, heb je gelijkaardige technieken nodig. Niet simpel en een dure zaak, maar het kan. Zuiveringstechnieken 1

In de waterzuiveringsinstallatie laten ze het water tot rust komen: olie drijft boven, zand en andere vaste stoffen zakken naar beneden.

Vervolgens wordt het water door een heel ruwe filter gestuwd, een rooster. Daarin blijven stukjes papier, hout, plastic en andere deeltjes achter.

Filteren is de meest voor de hand liggende methode om water te zuiveren. Dat kun je zelf ook. Je kunt er verschillende materialen voor gebruiken: koffiefilters, watten, zand, steentjes … en houtskool. In dat laatste geval gaat het over actieve houtskool die werd behandeld om bepaalde stoffen makkelijker op te nemen.

Om de kleinste onzuiverheden te verwijderen, wordt een legertje bacteriën op het water losgelaten. Door er meteen ook zuivere lucht in te stuwen, krijgen die bacteriën nog extra zuurstof. Daarna zakken ze naar de bodem en worden ze uit het water gehaald.

Het resultaat is gezuiverd water. Drinkbaar is het nog niet. Daarvoor bestaan er nog andere methoden, zoals zuiveren met UV-licht of ozon. Je kunt het ook zelf, bijvoorbeeld door het te koken of er zuiveringstabletten aan toe te voegen.

Markeer in de bovenstaande tekst de technieken die jij makkelijk zelf kunt uitvoeren.

13 Watervoetafdruk 1 Jouw waterverbruik Verbind de activiteiten met het juiste aantal liter water.

toilet doorspoelen

0,2 liter

tanden poetsen

3 liter

douchen

9 liter

drinken en eten bereiden bad nemen

48 liter 150 liter

Controleer of je antwoorden juist zijn en bereken aan de hand van de antwoorden jouw waterverbruik van gisteren. Noteer.

Een Belg gebruikt per dag gemiddeld 119 liter water. Dit gaat dus over zowel leidingwater, regenwater als grondwater. Markeer wat juist is. Mijn verbruik is meer / minder dan het Belgische gemiddelde. Een watermeter kan ook voor jezelf nuttig zijn om bijvoorbeeld je verbruik thuis te meten. Noteer drie tips voor jezelf om jouw waterverbruik thuis te verminderen.

2 Virtueel water 2.1 Jouw watervoetafdruk Je weet dat het gemiddelde waterverbruik per Belg 119 liter per dag is. Het werkelijke waterverbruik ligt echter véél hoger. Een Belg verbruikt gemiddeld maar liefst 7400 liter per dag! Je gebruikt namelijk niet alleen water in je woning, er was ook water nodig om al de producten die je gebruikt te maken. Dat water zie je niet, maar je verbruikt het wel. We noemen het virtueel water. Al dat water samengeteld, dat noemen we jouw watervoetafdruk.

Virtueel water is de totale hoeveelheid water die nodig is om een product te maken. Jouw watervoetafdruk is de som van al de hoeveelheden water die nodig zijn om wat jij gebruikt te produceren. De gemiddelde watervoetafdruk van de wereldbevolking is 3400 liter per dag, per persoon. Bereken via de website jouw volledige watervoetafdruk. Voer daarna de volgende opdrachten uit. Wat is jouw watervoetafdruk?

liter per dag

Markeer wat juist is. Dat is boven / onder het Belgische gemiddelde. Dat is boven / onder het wereldgemiddelde.

| water voor 500 g kip

624 Kip

| water voor 500 g

600 Brood

| water voor 500 g

1375 Rijst

| water voor 1 l

960 Melk

| water voor 750 ml

100 Thee

| water voor 500 g

131 Appel

| water voor 500 g

2400 Kaas

| water voor 750 ml

1050 Koffie

| water voor 500 g

85 Aardappel

Gegevens Hoekstra, A.Y.; Chapagain, A.K. (2008) Globalization of water: Sharing the planet’s freshwater resources, Blackwell Publishing, Oxford, UK www.waterfootprint.org www.watervoetafdruk.be Ontwerp Timm Kekeritz, www.virtualwater.eu Bewerking Velt vzw

Deze poster, het ontwerp en de afbeeldingen mogen uitsluitend gebruikt, geprint en verdeeld worden met schriftelijke toestemming, Timm Kekeritz, www.virtualwater.eu

| water voor 500 g rundsvlees

3960 Rund

| water voor 500 g

950 Rietsuiker

| water voor 500 g

700 Tarwe

Watervoetafdruk Een druppel water op deop illustratie staat De watervoetafdruk van een product is Een druppel water de illustratie staat voor 50 l virtueel water. voorcijfers 50 l virtueel het volume aan zoet water dat nodig is Alle op water. deze poster zijn gebaseerd op voorbeeldAlle cijfers op deze poster zijn gebaseerd op om het product te produceren, berekeningen; ze kunnen variëren deplaats oorsprong en voorbeeldberekeningen; ze kunnen variëren naargelang gemeten op de waar het product naargelang de oorsprong en De het berekeningen tot stand kwam. Deop watervoetafdruk het productieproces. gebeurden basis van productieproces. De berekeningen verwijst dus naar de hoeveelheid water Belgische producten, indien hier verkrijgbaar. gebeurden op basis van Belgische die gebruikt wordt bij de verschillende De watervoetafdruk van een product is hetinvolume aan zoet producten, indien hier verkrijgbaar. stappen de productieketen. water dat nodig is om het product te produceren, gemeten op de plaats waar het product tot stand kwam. De watervoetafdruk verwijst dus naar de hoeveelheid water die gebruikt wordt bij de verschillende stappen in de productieketen.

2.2 De watervoetafdruk van voeding Bekijk het schema op de vorige pagina en markeer de drie grootste waterverslinders. Hoeveel liter water wordt gebruikt om één kilo biefstuk te produceren? Bereken en noteer.

Van alles wat jij gebruikt, heeft voeding de grootste waterafdruk. Daarvan is vlees de grootste slokop. Hoe komt dat? Noteer naast elke tekening waar het water voor wordt gebruikt.

Hoe kun jij jouw watervoetafdruk verkleinen door anders te eten? Noteer.

2.3 De watervoetafdruk van kleding Ook de kleren die je draagt, zijn echte waterverslinders. De grootte van de watervoetafdruk van bijvoorbeeld je T-shirt is afhankelijk van de vezels waaruit het werd gemaakt. Laat een klasgenoot het etiket van je T-shirt bekijken. Laat hem of haar het etiket overschrijven. Uit welke stof(fen) is jouw T-shirt gemaakt? Noteer.

Bekijk het schema aandachtig. Eén druppel staat voor 100 liter water. Hoeveel liter water werd gebruikt om jouw T-shirt te maken? Noteer.

Uit welke stof bestaan de meeste T-shirts van je klasgenoten? Noteer.

Natuurlijke vezels

Katoen is een van de meest gebruikte natuurlijke vezels in kledij. Het is erg sterk, neemt veel vocht op (bv. zweet) en het is heel makkelijk te reinigen. Het geleidt ook heel goed warmte. Daardoor is het warm in de winter en koel in de zomer. Bovendien is de katoenplant heel makkelijk te telen.

De impact van katoenplantages op het milieu is echter heel negatief. Er is niet alleen heel veel water nodig voor een goede teelt, maar ook veel meststoffen en pesticiden. Daarom stijgt de vraag naar andere natuurlijke vezels met een kleinere watervoetafdruk. Verbind de naam van elk natuurlijk alternatief met de juiste afbeelding. hennep

wol

linnen

Kunstmatige vezels

Net zoals men uit aardolie of aardgas vezels kan maken, kan men ook natuurlijke producten zoals hout en bamboe gebruiken om via een chemisch proces kunstmatige vezels te produceren. Hoewel deze vezels niet in de natuur voorkomen, worden ze wel biologisch afgebroken. Dat komt doordat de grondstof natuurlijk is.

Wat we natuurlijk niet mogen vergeten, is dat we niet alleen water nodig hebben voor de groei van de plant, maar ook voor het verwerkingsproces om er vezels van te maken. De ecologische impact van de teelt van bamboe ligt een stuk lager dan dat van katoen. Het is echter niet zo eenvoudig om van bamboe textielvezels te maken. Tijdens dat proces worden er chemische stoffen toegevoegd en dat is dan weer niet voordelig voor het milieu.

Zeker bamboe lijkt veelbelovend. Het groeit snel en het heeft minder water nodig dan katoen. Bamboe kan ook worden geteeld zonder pesticiden en meststoffen.

Toch kan men kunstmatige vezels op een milieuvriendelijke manier verwerken. Lyocell en viscose zijn voorbeelden van kunstmatige vezels op natuurlijke basis. De grondstof is houtpulp en de chemische stof die tijdens de fabricatie wordt gebruikt, is veel minder schadelijk voor het milieu. Op het einde van het proces wordt de stof weer verzameld. Zo komt het niet in de natuur terecht. Tencel en Monocel zijn twee merknamen van lyocell-vezels. Tencel wordt gewonnen uit de houtpulp van eucalyptusbomen. Bij Monocel is bamboe de grondstof. Het zijn allebei volwaardige alternatieven voor katoen. Alleen zijn ze nu nog veel duurder.

Hoe kun jij jouw watervoetafdruk verkleinen door middel van je kledijkeuzes? Noteer.

14 De kracht van water De kracht van bewegend water kan worden gebruikt om energie op te wekken. Hoe kun je elektriciteit winnen uit stromend water? Een waterkrachtcentrale gebruikt de energie van stromend of neerstortend water. Er zijn verschillende soorten waterkrachtcentrales. Ze zijn ontworpen met één doel: het in beweging zetten van turbines. Zo’n turbine zet de stromingsenergie van het water om in mechanische energie door middel van een roterend schoepensysteem. Elke turbine is verbonden met een dynamo die de mechanische energie omzet in elektriciteit. Welke drie soorten energie komen aan bod in dit proces? Noteer in de juiste volgorde.

In de modules Te land, ter zee en in de lucht en InSpanning leer je meer over het opwekken van elektriciteit.

NATUUR

RUIMTE

Te land, ter zee en in de lucht

TECHNIEK

84477-1-2_908080247_ISAAC_TE LAND, TER ZEE en IN DE LUCHT.indd 1

7/09/2020 06:20

De riviercentrale of doorstroomwaterkrachtcentrale bevindt zich op een rivier die werd voorzien van dijken. Zo’n centrale maakt gebruik van het doorstromende water.

De getijdencentrale maakt gebruik van de waterstromen die worden veroorzaakt door eb en vloed.

Op pagina 44 zag je dat water kan worden verzameld in een stuwmeer. Zo’n stuwmeer is voorzien van een stuwdamcentrale die de doorstroom van het water controleert. Het neerstortende water zorgt voor het draaien van de turbines. Daarnaast komt het stuwmeer ook van pas als een gigantisch waterreservoir, uitstekend voor irrigatie, de industrie, drinkwaterproductie …

In bergachtige gebieden gebruikt men ook pompcentrales. Die zijn vooral economisch interessant. Water wordt in periodes met weinig elektriciteitsverbruik naar het bovenbekken gepompt. Wanneer de vraag naar elektriciteit groot is, stort men het water terug naar het benedenbekken.

Herken je de soorten waterkrachtcentrales op de afbeeldingen op de volgende pagina’s? Noteer het juiste cijfer in elke cirkel.

ISAAC-actie

Zelf water zuiveren

Steel eens een stoeptegel

Wat was, wat is, wat blijft?

Waterkracht

STUDIEWIJZER

NATUUR Ik kan de atomen in een watermolecule benoemen. Ik kan de vorm en het volume van een stof in de drie aggregatietoestanden beschrijven. Ik kan de bewegingen van de deeltjes en hun onderlinge afstanden in de drie aggregatietoestanden beschrijven en ik kan uitleggen waarom water een uitzondering is. Ik kan de faseovergangen tussen de drie aggregatietoestanden herkennen. Ik kan uitleggen hoe vetplanten overleven in droge klimaten. Ik kan met voorbeelden de transportfunctie van water uitleggen, zowel bij planten als bij mensen. Ik kan uitleggen hoe water onze lichaamstemperatuur regelt. Ik ken de belangrijkste organen van het uitscheidingsstelsel en hun functie. Ik kan de werking van verschillende scheidingstechnieken uitleggen.

RUIMTE Ik ken het verschil tussen weer en klimaat en ik kan uitleggen hoe het klimaat de spreiding van vegetatiezones bepaalt. Ik kan de begrippen waterstress en hernieuwbaarheid uitleggen en linken aan de begrippen grondwater en oppervlaktewater. Ik kan de begrippen ontharding, retentiebekken, stuwdam en circulaire economie uitleggen. Ik kan deze begrippen met betrekking tot erosie door water uitleggen: afbraak, transport en afzetting, meander, holle oever en bolle oever. Ik kan deze rivieren aanduiden op een blinde kaart: IJzer, Schelde, Maas, Rijn, Donau, Nijl, Amazone, Mississippi, Ganges, Jangtsekiang en Murray.

TECHNIEK Ik kan voorbeelden geven van hoe ik mijn watervoetafdruk kan verkleinen door beter om te gaan met gebruikswater en verbruikswater en door mijn voedings- en kledingsgewoontes aan te passen. Ik kan uitleggen hoe water in een woning wordt aan- en afgevoerd. Ik kan de scheidingstechnieken uitleggen die in een waterzuiveringsinstallatie worden toegepast. Ik kan de werking van deze waterkrachtcentrales uitleggen: riviercentrales, getijdencentrales, stuwdamcentrales en pompcentrales. Colofon Auteurs Marc Bellinkx, Solange Goossens, Joke Lippens, Diederik Maebe, Tine Simoens Illustrators Lieven Vandenberghe, Martijn van der Voo Herdruk 2020/1243 Bestelnummer 90 8080 246 ISBN 978 90 4863 877 2 KB D/2020/0147/237 NUR 126/136 Verantwoordelijke uitgever die Keure, Kleine Pathoekeweg 3, 8000 Brugge RPR 0405 108 325 - © die Keure, Brugge Die Keure wil het milieu beschermen. Daarom kiezen wij bewust voor papier dat afkomstig is uit verantwoord beheerde bossen. Deze uitgave is dan ook gedrukt op papier dat het FSC®-label draagt. Dat is het keurmerk van de Forest Stewardship Council®.