Topos 6 TSO/KSO - KathOndVla by die Keure

6 Module ecosysteem aarde, globaal ontwricht

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 107

10/07/18 06:11

WAT VOORAFGING …

Je leerde in het vijfde jaar dat de aarde als één groot ecosysteem kan beschouwd worden met de abiotische factoren die geleverd worden door de geosfeer, atmosfeer en hydrosfeer. De interacties tussen die sferen hebben condities gecreëerd die tot het ontstaan van leven hebben geleid. In de oceanen ontwikkelde zich het eerste leven en zo werden de biotische factoren aan het ecosysteem toegevoegd. De interacties tussen de vier sferen (geosfeer, atmosfeer, hydrosfeer en biosfeer) hebben ondermeer hun invloed op het ontstaan van landschappen en weer en klimaat.

INHOUD

Ecosysteem aarde, globaal ontwricht

Oriëntatie..................................................... 110 1. De broze balans in het ecosysteem........................................... 112 1.1 Ecosysteem in een notendop............ 112 1.2 Ecosystemen, een wankel evenwicht........................................... 113 1.3 Ecosysteem en de ecologische voetafdruk.......................................... 117 1.4 Besluit................................................ 123

2. Klimaatverandering de wereld rond.......................................................... 124 2.1 Broeikasgassen, een natuurlijke noodzaak............................................ 124 2.2 Broeikaseffect, een niet zo een natuurlijke oorzaak............................ 126 2.3 En hoe was het vroeger?................... 129 2.4 Klimaatverandering, hot or fake news?................................................. 132

Bijlage 1 Hoe de wolf een rivier kan veranderen Bijlage 2 Is de wereld een reusachtige serre? Bijlage 3 Rohingya, het volk zonder staatsburgerschap Bijlage 4 Fukushima, van tsunami naar kernramp Bijlage 5 Palmolie, of hoe bomen bossen doen verdwijnen Bijlage 6 Van arm naar rijk en omgekeerd, Zuid-Afrika in overgang Bijlage 7 Wanneer je wereld letterlijk instort Taak 1 Met uitsterven bedreigd Taak 2 G eopolitiek vraagstuk: is er een oplossing?

BEGRIPPENLIJST .................................... 169 MINDMAP ................................................... 171

3. Een wereld van vraagstukken (begeleid zelfstandig werk)............ 134

DEZE SYMBOLEN WORDEN GEBRUIKT Deze tekst of dat begrip moet je uit het hoofd leren. Deze oefening los je op met een atlas. Noteer onder dit symbool ook de kaartpagina.

B1 108

Gebruik bijlage 1 als hulpmiddel.

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 108

Maak taak 1.

De tekst in de kadertjes moet je met je eigen woorden kunnen omschrijven en kunnen toepassen.

Gebruik internet als hulpmiddel.

Uitbreiding

Scan de overeenkomstige QR-code op de steekkaart.

Tips

10/07/18 06:11

Module ecosysteem aarde, globaal ontwricht

.............................................................................................................DIT

HEB JE NA DEZE MODULE GELEERD

- Je kunt aantonen dat een ecosysteem in evenwicht blijft zolang de biocapaciteit niet overschreden wordt. - Je kunt de mondiale klimaatverandering analyseren. - Je kunt het natuurlijk broeikaseffect beschrijven als noodzaak voor het huidige ecosysteem aarde. - Je kunt de relatie tussen menselijke activiteiten, de demografische evolutie en het versterkt broeikaseffect afleiden. - Je kunt de fysische, sociale-economische en ecologische gevolgen afleiden. - Je kunt technologische oplossingen en mentaliteitswijzigingen analyseren op hun duurzaamheid. - Je kunt vanuit actuele geopolitieke situaties, de ruimtelijke impact van grote wereldvraagstukken (i.v.m. voedsel- en watervoorziening, energie en grondstoffen, sociaaleconomische verschillen, ecologie) afleiden. - Je kunt wereldvraagstukken onderzoeken en de oorzaak- en gevolgrelaties van het bestudeerde vraagstuk schematiseren. - Je kunt beoordelen of oplossingen voor het bestudeerde wereldvraagstuk duurzaam zijn of niet.

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 109

10/07/18 06:11

Oriëntatie QR

The Pixies Monkey gone to heaven There was a guy sea An underwater guy who controlled the Got killed by ten million pounds of sludge From New York and New Jersey This monkey’s gone to heaven The creature in the sky Got sucked in a hole Now there’s a hole in the sky And the ground’s not cold And if the ground’s not cold Everything is gonna burn We’ll all take turns I’ll get mine, too

This monkey’s gone to haven Rock me Joe! If man is 5 Then the devil is 6 Then God is 7 This monkey’s gone to heaven.

Dit lied gaat over de klimaatverandering. Beluister het en achterhaal in de tekst hoe de schrijver de klimaatverandering aankaart.

110

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 110

10/07/18 06:11

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 111

��

township:

��

wolf: ��

palmolie: ��

textiel:

Fukushima – Myanmar – Yellowstone National Park – Indonesië – Bangladesh – Zuid-Afrika ��

vluchtelingenkamp :

��

kernramp:

Ecosysteem aarde, globaal ontwricht

Noteer onder de polaroidfoto’s het juiste land/de juiste plaats.

111

10/07/18 06:12

Ecosysteem aarde, globaal ontwricht

1 De broze balans in het ecosysteem 1.1 Ecosysteem in een notendop Wat is een ecosysteem? ��

Ecosystemen heb je in allerhande maten en vormen, het hangt er vanaf wat je precies bestudeert: een haag, een vijver of iets groter, zoals een bos, een kloof, een woestijn of zelfs een oceaan. Het zijn allemaal ecosystemen waarin biotische en abiotische factoren elkaar beïnvloeden. Geef hieronder een voorbeeld van een ecosysteem en noteer minstens drie biotische en drie abiotische factoren. ecosysteem: ………………………………………………………………………………. biotische factoren

abiotische factoren

112

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 112

10/07/18 06:12

Ecosysteem aarde, globaal ontwricht

1.2 Ecosystemen, een wankel evenwicht Een ecosysteem is heel broos. Een kleine factor is genoeg om het te verstoren. Markeer in het krantenartikel de elementen die verwijzen naar de broosheid van een ecosysteem.

een bij Bijen, we hebben er een haatliefdeverhouding mee. Hoewel het prachtig is om te zien hoe ze van bloem tot bloem vliegen om stuifmeel op te pikken, zullen we ook de eerste zijn om ze plat te slaan. Je weet maar nooit, stel dat ze je steken. Hoewel, een bij zal niet snel steken, want dan verliest ze haar angel en gaat ze dood. In tegenstelling tot een wesp. Maar, kan één dode bij echt kwaad? Een kolonie bijen telt immers al snel 30 000 leden. Maar hier wringt nu net het schoentje. Bijenkolonies hebben te kampen met een hoop bedreigingen. Er zijn heel wat kolonies uitgestorven door ziektes, mijten en insecticiden. Hun aantal neemt in een snel tempo af.

Er is de mysterieuze verdwijnziekte waardoor hele nesten zomaar verdwijnen. De varroamijt is een parasiet die de kleinere bijen uitmoordt. Insecticiden die landbouwers én (moes)tuiniers gebruiken, doden ook veel van deze zoemende diertjes. De versnippering van landschappen waardoor ze minder voedsel en nestplaatsen ter beschikking hebben, maakt ze kwetsbaar. Sinds kort is er nog een bedreiging bijgekomen: de Aziatische hoornaar. Een soort wesp waarvan men dacht dat deze nooit tot hier zou raken, wordt meer en meer gesignaleerd in onze streken. Deze exoot is afkomstig uit Zuidoost-Azië. Waarschijnlijk is hij meegelift via transport van handelswaar van Azië. Maar waarom is een hoornaar zo schadelijk? Een hoornaar eet insecten en dus ook bijen. Onze honingbijen herkennen deze niet als vijand, in tegenstelling tot de Europese hoornaar die ze wel kunnen doden. De Aziatische hoornaar valt in groep een nest bijen aan en vernietigt die in een mum van tijd. Dus als je een Aziatische hoornaar ziet, verwittig

Natuurpunt en wanneer je een nest ontdekt, bel de brandweer.

een Aziatische hoornaar Wist je trouwens dat meer dan 75  % van de plantensoorten wereldwijd voor hun voortplanting afhankelijk zijn van het bezoek van insecten, dus ook van de bijen? Bijen en hommels, de specialisten in het bestuiven, zijn verantwoordelijk voor het bestuiven van 100 % klavergewassen, 90 % klein fruit, meloenen en pompoenen. 80 % van de aardbeien en kersen die je eet zijn door bijen of hommels bestoven net als appels … Deze boeiende diertjes hebben dus een heel belangrijke functie in het wereldecosysteem. Zonder hen zou volgens Albert Einstein de wereld binnen de vijf à tien jaar vergaan.

113

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 113

10/07/18 06:12

Ecosysteem aarde, globaal ontwricht

Noteer hieronder in puntjes de belangrijke zaken die je gemarkeerd hebt. ��

Het verhaal van de wolf is op zijn zachts gezegd opmerkelijk. Lees Bijlage 1.

114

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 114

10/07/18 06:12

Ecosysteem aarde, globaal ontwricht

Teken de evolutie in een schema uit in het kader hieronder.

herstel van een ecosysteem, wolven komen terug in National Park Yellowstone

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 115

115

10/07/18 06:12

Ecosysteem aarde, globaal ontwricht

Helaas is de mens vaak de oorzaak van het verstoren van het ecosysteem. Dat het omkappen van een bos of het dichtgooien van een poel impact heeft op het ecosysteem, is evident. Maar ook het onverwacht veranderen van een klein element kan een keten van reacties veroorzaken en verstrekkende gevolgen hebben. Hieronder vind je vijf soorten bedreigingen voor ecosystemen. Leg in eigen woorden uit wat de bedreiging is en noteer wat het gevolg is voor het ecosysteem. bedreiging

gevolg voor het ecosysteem

vervuiling van een biotoop: ��

versnippering en/of vernietiging van leefomgeving: ��

exoten: ��

116

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 116

10/07/18 06:12

Ecosysteem aarde, globaal ontwricht

bedreiging

gevolg voor het ecosysteem

overexploitatie van natuurlijke hulpbronnen: ��

klimaatverandering: ��

1.3 Ecosysteem en de ecologische voetafdruk Elke persoon op de wereld gebruikt een stukje ruimte. Hoeveel ruimte hangt af van de consumptie van die persoon. Dankzij de ‘mondiale voetafdruk’ of gewoonweg voetafdruk kunnen we bepalen hoeveel ruimte een persoon inneemt. We spreken hier niet alleen over de plaats die je nodig hebt om te wonen of hoeveel ruimte er nodig is om je voedsel te verbouwen, maar ook je transport naar school, het papier waarop je schrijft … Zoek vijf zaken in je omgeving die jouw voetafdruk bepalen. 1.

��

Kortom alles wat je eet, draagt, koopt … wordt ergens geproduceerd en moet worden vervoerd.

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 117

117

10/07/18 06:12

Ecosysteem aarde, globaal ontwricht

Maar kan de aarde dit alles wel dragen? Is er water, zuurstof, olie, voedsel â&#x20AC;Ś genoeg op deze planeet om alles en iedereen te voorzien? Heeft de aarde draagkracht genoeg?

De ecologische voetafdruk (EVA) van een land geeft weer hoeveel hectare elke inwoner van dat land nodig heeft om in de totale productie te voorzien van wat die inwoner consumeert.

Maar, vergeet ook niet om rekening te houden met de oppervlakte die nodig is om het afval te verwerken. Op onderstaande afbeelding zie je een voet die de aarde voorstelt. Bebouwd land biedt huisvesting, bos voorziet in hout en papier â&#x20AC;Ś De figuur geeft weer hoe elk type grondgebruik kan gelinkt worden aan producten of diensten die gemaakt/uitgevoerd worden voor de mens.

Ecologische voetafdruk meet hoe snel we consumeren en afval genereren

energie

huisvesting

papier

voeding

zeevruchten

koolstofverbruik bebouwd land bos

visgronden akkerland & grasland

Geef nu zelf twee specifiekere voorbeelden van hoe grondgebruik kan gelinkt worden aan een product of dienst voor de mens. grondgebruik

voorbeeld 1

voorbeeld 2

koolstofverbruik

118

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 118

bebouwd land

10/07/18 06:12

Ecosysteem aarde, globaal ontwricht

grondgebruik

voorbeeld 1

voorbeeld 2

bos

akkerland en grasland

visgronden

We produceren een hoop producten en hebben daarbij veel dingen nodig om aan al onze behoeften en consumptie te voldoen. De productie die per jaar kan gehaald worden uit de bioproductieve oppervlakte noemen we de biocapaciteit. Slechts 23 % van de totale oppervlakte van de aarde is bioproductieve oppervlakte. De rest, onproductief land, neemt 67 % van de oppervlakte in. Noteer hieronder een drietal landschappen die volgens jou behoren tot het onproductief oppervlak. 1.

��

Als we de aarde bekijken kunnen we de bioproductieve oppervlakte en onproductieve oppervlakte zo verdelen:

Oppervlakte van de aarde

23 % is bioproductief onproductieve zeeën en meren 67 %

visgronden 5 %

onproductief land 10 %

bioproductief land 18 %

Geef de legende de juiste kleuren.

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 119

119

10/07/18 06:12

Ecosysteem aarde, globaal ontwricht

Als we het bioproductief land eerlijk verdelen over het aantal inwoners op de wereld, dan krijgt iedereen zijn eerlijk wereldstukje. Hoe groot zou jouw wereldstukje zijn?

Even berekenen via de site van worldometers. Zoek op met hoeveel mensen we momenteel op aarde zijn (rond af tot op 1 miljoen): ��

In 2016 hadden we ongeveer 11.400.000.000 hectare bioproductief land. Deel het aantal hectare door het aantal mensen: ��

/ �� = ��

Je hebt �� hectare bioproductief land tot je beschikking. Op 6 december 2015 waren we met 7.385.000.000 In 2015 was dit 1,543 hectare. Is er een verschil? �� In 2012 was het nog 1,7 hectare per persoon. Een van de oorzaken is de groeiende wereldbevolking. Dit wil zeggen dat we momenteel met de hele wereldbevolking ongeveer anderhalve aarde nodig hebben om de consumptie aan te kunnen. Er is zelfs een speciale dag om aan te tonen dat de biocapaciteit van dat jaar wereldwijd is opgebruikt, namelijk Earth OverShoot Day. Dit betekent dat de mensheid op die dag reeds zoveel aardse grondstoffen en voedingswaren heeft opgebruikt als de aarde in 1 jaar kan opbrengen en aan afvalstoffen kan verwerken. Zoek de Earth Overshoot Day op van volgende jaren. jaartal

Earth Overshoot Day

1981 2000 2010 2017

Aan de hand van dit filmpje wordt onze ecologische voetafdruk duidelijk uitgelegd.

120

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 120

10/07/18 06:12

Ecosysteem aarde, globaal ontwricht

Belgen de slechtste leerling van de klas? Lees onderstaande artikel.

Belg heeft grotere ecologische voetafdruk dan Amerikaan 13/10/10 om 14:24

Uit het laatste Living Planet Report van het World Wildlife Fund (WWF) blijkt dat de mens op dit moment 50 procent meer grondstoffen nodig heeft dan de aarde kan bieden. De Belgen staan met hun ecologische voetafdruk van 8 hectare per persoon op de vierde plaats van de wereld.

Het rapport maakt een stand van zaken op van de gezondheid van onze planeet. Het baseert zich daarbij op de Living Planet Index (LPI), die de globale biologische diversiteit weergeeft, en op de ecologische voetafdruk. Dat is de oppervlakte die nodig is om de natuurlijke hulpbronnen die we verbruiken terug aan te maken en daarbij geproduceerd afval op te nemen. Op grote voet De LPI is sinds de jaren â&#x20AC;&#x2DC;70 met ongeveer 30 procent gedaald. De ecologische voetafdruk is sinds 1961 meer dan verdubbeld. Deze toename is volgens het rapport vooral te wijten aan de stijging van het koolstofverbruik. De aarde heeft op dit moment 1,5 jaar nodig om aan te maken wat wij op 1 jaar tijd consumeren. Als deze tendens zich doorzet, zullen er 3 aardes nodig zijn tegen 2050.

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 121

121

10/07/18 06:12

Ecosysteem aarde, globaal ontwricht

In België is de situatie nog ernstiger. Uit de nieuwe gegevens, die veel preciezer zijn dan de vorige, blijkt dat we onze ecologische voetafdruk steeds onderschat hebben. We laten enkel de Verenigde Arabische Emiraten, Qatar en Denemarken voorgaan in het lijstje van ecologische grootvoeten. De Verenigde Staten staan op nummer vijf. Als iedereen zou leven als een Belg, dan waren er liefst 4,4 planeten nodig om in onze behoeften te voorzien. Oplossingen Het Living Planet Report brengt zelf oplossingen aan om de schade te beperken en de 9 miljard mensen die in 2050 op deze aardbol zullen rondlopen, te kunnen onderhouden. Het rapport legt vooral de nadruk op energie-efficiëntie en meer hernieuwbare energie, en op een vermindering van de vleesconsumptie. Sabien Leemans, beleidsmedewerker bij WWF, maant politici aan om ambitieuze doelen goed te keuren op internationaal niveau. Ze wijst op de belangrijke rol van België als voorzitter en woordvoerder van de Europese Unie tijdens de top over biodiversiteit in Japan en die over klimaat in Mexico, allebei in december van dit jaar. Bron: KNACK, www.knack.be/nieuws/wetenschap/belg-heeft-grotere-ecologische-voetafdruk-dan-amerikaan/article-normal-11033.html, geraadpleegd op 27 juni 2018

Wat is jouw voetafdruk? Bereken het via de site van ‘duurzaamheid in actie!’. Mijn voetafdruk is �� hectare. Schrijf enkele tips op om je voetafdruk te verkleinen. ��

122

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 122

10/07/18 06:12

Ecosysteem aarde, globaal ontwricht

1.4 Besluit Het ecosysteem aarde is heel broos en heeft een grens. Als de grens ervan te ver overschreden wordt, stort die in. Een ecosysteem blijft in evenwicht zolang de biocapaciteit niet overschreden wordt.

123

Topos6_lwb_TSO-KSO_906060073.indb 123

10/07/18 06:12