Romanesque Architecture in Italy by Dimitris Melekos

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΙΙΙ, Γ’ ΕΞΑΜΗΝΟ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΑΣ: ΠΡΕΠΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

Η ΡΩΜΑΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

ΜΕΛΕΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Α.Μ. 601413 ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ 2013-2014 Γ’ ΕΞΑΜΗΝΟ

ΞΑΝΘΗ, 11 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ, 2014

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ

Η Ιταλία αποτελεί μία από τις πιο σημαντικές χώρες όσων αφορα το Αρχιτεκτονικό παρελθόν της, καθώς ποικίλοι πολιτισμοί ανέπτυξαν την τέχνη αυτή, δημιουργώντας μνημεία τα οποία ακόμα και σήμερα αποτελούν σημαντικό κομμάτι της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής. Οι πρώτοι Αρχιτέκτονες της Ιταλίας ήταν οι Αρχαίοι Έλληνες στην Νότια Ιταλία και οι Ετρούσκοι στην κεντρική και τη Βόρεια, οι οποίοι επηρέασαν παράλληλα την μεταγενέστερη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία η οποία χρησιμοποίησε πολλά από τα στοιχεία των Αρχαίων Ελλήνων και των Ετρούσκων στην Αρχιτεκτονική της, σημαντικά στοιχεία της οποίας αποτελούν οι μεγάλες θριαμβευτικές αψίδες και οι θόλοι καθώς επίσης παρατηρούμε επιβλητικά μνημεία και υδραγωγεία. Στη συνέχεια η παρουσία του χριστιανισμού και του Πάπα στην Ιταλία, αλλά και η άφιξη των Βυζαντινών εκεί οδήγησαν στην Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική, οδηγώντας στην επινόηση της Βασιλικής αλλά και στη δημιουργία κατακομβών και βυζαντινά επηρεασμένων εκκλησιών.

Εικόνα 1: Ο Καθεδρικός ναός του Monreale στο Παλέρμο της Σικελίας

Ανάμεσα στη Βυζαντινή και τη Γοτθική περίοδο εμφανίστηκε ένα νέο κίνημα το οποίο ήταν φανερά επηρεασμένο από την ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, καθώς εμφανίζει αψίδες, βιτρό αλλά και καμπύλες κολώνες. Για αυτό το λόγο το κίνημα ονομάστηκε Ρωμανικό και διήρκησε από το 800 μ.Χ. μέχρι, περίπου, και το 1100 μ.Χ. Αποτέλεσε ένα από τα πιο δημιουργικά κινήματα της Ιταλικής Αρχιτεκτονικής, με σημαντικά μνημεία όπως τον Πύργο της Πίζας και τη Βασιλική του Sant’Ambrogio στο Μιλάνο.

Εικόνα 2(Αριστερά): Ο Πύργος της Πίζας Εικόνα 3(Δεξιά): Η Βασιλική του Sant’Ambrogio στο Μιλάνο

Η ΡΩΜΑΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Η Ρωμανική Αρχιτεκτονική, όπως προαναφέρθηκε, εμφανίσθηκε για πρώτη φορά κατά τη Μεσαιωνική περίοδο και συνδυάζει στοιχεία τόσο από τη Ρωμαϊκή Αρχιτεκτονική όσο και από τη Βυζαντινή. Η Ρωμανική Αρχιτεκτονική είναι κυρίως γνωστή για τα ογκώδη παχιά τοιχώματα, τις αψίδες, τα σταυροθόλια, τους μεγάλους πύργους καθώς και τις διακοσμημένες στοές. Κάθε μνημείο του Ρωμανικού ρυθμού έχει μία ξεκάθαρη μορφή και συχνά συμμετρικά σχέδια κατόψεων. Ακόμα, παρ’ όλο που ο Γοτθικός ρυθμός αποτελεί μετεξέλιξη του, τα Ρωμανικά μνημεία είναι πολύ πιο απλουστευμένα από τα Γοτθικά. Εκείνη την περίοδο χτίστηκαν πολλά κάστρα σε Ρωμανικό ρυθμό, όμως τα περισσότερα μνημεία ήταν εκκλησίες, οι οποίες αργότερα ανοικοδομήθηκαν σε Γοτθικό ρυθμό. Παρ’ όλα αυτά υπάρχουν ακόμα πολλά μνημεία που επιβιώσαν την περίοδο της Γοτθικής ανοικοδόμησης τα οποία βρίσκονται σε διάφορες περιοχές της Γαλλίας, της Ισπανίας και της Ιταλίας.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΗΚΑ ΤΗΣ ΡΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ Με μια πρώτη ματιά τα Ρωμανικά μνημεία δείχνουν στέρεα και δυνατά κτίρια, καθώς, σε αντίθεση με τα προγενέστερα Ρωμαϊκά αλλά και με τα μεταγενέστερα Γοτθικά, οι αρχιτέκτονες της Ρωμανικής δεν δίνουν τόση σημασία στις κολώνες, τις αψίδες και στην τετράπλευρο στήλη, αλλά στηρίζονται κυρίως στους τοίχους, στοιχείο κοινό με τη Βυζαντινή Αρχιτεκτονική.

ΤΟΙΧΟΙ Οι τοίχοι των Ρωμανικών κτιρίων είναι συνήθως πολύ παχιοί με ένα σχετικά μικρό αριθμό ανοιγμάτων. Είναι φτιαγμένοι από δύο κελύφοι τα οποία είναι γεμισμένα με χαλίκια. Το κατασκευαστικό υλικό διαφέρει ανάλογα με τη χώρα στην οποία οικοδομήθηκε το μνημείο, καθώς εξαρτάται από την τοπική πέτρα ή τις κατασκευαστικές παραδόσεις. Στην Ιταλία προτιμάται το τούβλο.

ΑΝΤΙΤΕΙΧΙΣΜΑΤΑ Τα αντιτειχίσματα, αν και παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στη Γοτθική αρχιτεκτονική, οι ογκώδεις τοίχοι της Ρωμανικής αρχιτεκτονικής, ως ένα βαθμό, τα επισκιάζουν. Σε γενικές γραμμές τα Ρωμανικά αντιτειχίσματα παρουσιάζουν τετράγωνο προφίλ και δεν ξεπερνούσαν πολύ σε ύψος τους βασικούς τοίχους του κτίσματος, ενώ σε περιπτώσεις που αφορούν εκκλησίες βοηθούν στη στήριξη του κυρίως ναού, αν αυτός ήταν θολωτός.

Εικόνα 4: Εμφανές παράδειγμα του όγκου και των αντιτειχισμάτων των Ρωμανικών κτισμάτων

ΑΨΙΔΕΣ ΚΑΙ ΑΝΟΙΓΜΑΤΑ Οι αψίδες στη Ρωμανική αρχιτεκτονική είναι κατά βάση ημικυκλικές, και χρησιμοποιούνται σε ανοίγματα όπως πόρτες και παράθυρα, αλλά και σε θόλους και στοές. Οι μεγάλες πόρτες καλύπτονται συνήθως από τέτοιες αψίδες, εκτός από περιπτώσεις όπου μία πόρτα με ανώφλι τοποθετείται σε τεράστια αψιδωτή εσοχή η οποία καλύπτεται από ένα ημικυκλικό τύμπανο με διακοσμητικά ανάγλυφα. Στενές πόρτες και μικρά παράθυρα μπορεί να διακοσμούνται απλά με ένα πέτρινο ανώφλι, όμως τα μεγάλα ανοίγματα σχεδόν πάντα παρουσιάζουν αψίδες. Ένα ακόμα βασικό χαρακτηριστικό της Ρωμανικής αρχιτεκτονικής, το οποίο είναι τόσο εκκλησιαστικό όσο και οικιακό, είναι ο συνδυασμός δύο αψιδωτών παραθύρων ή ανοιγμάτων στοών, τα οποία διαχωρίζονται από ένα στύλο, τοποθετούνται συχνά κάτω από μία μεγαλύτερη αψίδα. Ακόμα παρατηρούμε συχνά στην Ιταλία τη χρήση οφθαλμικών παραθύρων, κυρίως στην πρόσοψη του αετώματος, ενώ κατά την ύστερη Ρωμανική αρχιτεκτονική βλέπουμε ότι χρησιμοποιούνται παράθυρα “ρόδες” ή και παράθυρα με επεξεργασμένη πλάκα που απεικονίζουν ένα τριαντάφυλλο. Τέλος μπορούμε να παρατηρήσουμε σε ένα πολύ μικρό αριθμό Ρωμανικών ναών, όπως στον Καθεδρικό ναό του Monreale στη Σικελία, την σπάνια ύπαρξη αιχμηρών αψίδων, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για στιλιστικούς λόγους. Πιστεύεται ότι στις συγκεκριμένες περιπτώσεις ότι οι αψίδες αυτές αποτελούν απομίμηση της ισλαμικής αρχιτεκτονικής.

Εικόνες 5,6: Η φανερή ομοιότητα μεταξύ των αιχμηρών αψίδων του Καθεδρικού το Monreale με μία ισλαμική αψίδα

Εικόνα 7: Παράθυρο σε Μορφή τριανταφύλλου

ΣΤΟΕΣ Στοές απαντώνται στο εσωτερικό των μεγάλων ναών, διαχωρίζοντας τον κύριο ναό από τη κλίτη, αλλά και σε μεγάλους, εσωτερικούς, κοσμικούς, όπως τη μεγάλη αίθουσα ενός κάστρου, υποστηρίζοντας έτσι τα δοκάρια της στέγης ή του ορόφου. Τέλος στοές συναντώνται και σε μοναστήρια ή αίθρια όπου περικλείουν έναν ανοιχτό χώρο. Στοές μπορούν να οικοδομηθούν σε διάφορους ορόφους ή επίπεδα. Παρόλο που ένα τυπικό μοναστήρι αποτελείται από ένα επίπεδο, η στοά που διαχωρίζει τον κυρίως ναό και την κλίτη καλύπτει δύο επίπεδα, με ένα τρίτο επίπεδο το οποίο αποτελείται από ανοίγματα παραθύρων να αναπτύσσεται πάνω από αυτό. Οι στοές χρησιμοποιούνται κυρίως για κατασκευαστικούς, αλλά αυτό δεν τις εμποδίζει να αποτελούν και διακοσμητικά στοιχεία τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό με φανερό παράδειγμα αυτό των τυφλών στοών, στις οποίες το μόνο που υπάρχει πίσω από τις κολώνες είναι ένας τοίχος.

Εικόνα 8(Αριστερά): Ένας αρμονικός συνδυασμός αψίδων και στοών στο ναό του Sant’Ambrogio στο Μιλάνο Εικόνα 9(Δεξιά): Ένα παράδειγμα τυφλής στοάς

ΠΕΣΣΟΙ Στη Ρωμανική αρχιτεκτονική χρησιμοποιούνται πολύ συχνά πεσσοί για να υποστηρίζουν τις αψίδες. Φτιάχνονταν με τη χρήση τοιχοποιίας και ήταν είτε τετράγωνοι είτε ορθογώνιοι, ενώ συνήθως είχαν οριζόντιο γείσο το οποίο στην κορυφή του εμφάνιζε κιονόκρανο. Μερικές φορές οι πεσσοί έχουν κατακόρυφα στελέχοι και μπορεί ακόμα να εμφανίζουν γείσο στη βάση τους. Παρόλο που στην πλειοψηφία τους ήταν ορθογώνιοι, υπήρχαν πεσσοί οι οποίοι είχαν σύνθετη μορφή, με τμήματά τους να είναι από μεγάλες κολώνες με κούφιο

πυρήνα στην εσωτερική επιφάνεια υποστηρίζοντας έτσι την αψίδα, ή ακόμα και συγκεντρωμένα στελέχη τα οποία οδηγούν στο γείσο. Πεσσοί οι οποίοι βρίσκονται ανάμεσα σε δύο μεγάλες αψίδες, όπως αυτές που βρίσκονται στη διασταύρωση μεταξύ του κυρίως ναού και της πτέρυγάς του, εμφανίζουν μία σταυροειδής μορφή.

ΚΟΛΩΝΕΣ Οι κολώνες αποτελούν ένα από τα πιο βασικά κατασκευαστικά κομμάτια των Ρωμανικών, κτισμάτων ενώ παράλληλα χρησιμοποιούνται και για διακοσμητικούς λόγους. Μονολιθικοί κίονες οι οποίοι κόπηκαν από ένα κομμάτι πέτρας χρησιμοποιούνταν σε ένα μεγάλο βαθμό στην Ιταλία, παραμένοντας πιστοί στην Ρωμαϊκή και Παλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική. Με τον ίδιο τρόπο οικοδομήθηκαν και στοές από κολώνες κυρίως σε κατασκευές οι οποίες δεν έφεραν μεγάλα βάρη, όπως μοναστήρια.

Διασωθέντες Κολώνες Την περίοδο της Ρωμανικής αρχιτεκτονικής στην Ιταλία ένας μεγάλος αριθμός από διασωθέντες Ρωμαϊκούς κίονες επαναχρησιμοποιήθηκαν στο εσωτερικό αλλά και σε στοές των εκκλησιών. Οι πιο ανθεκτικοί από αυτούς τους κίονες είναι οι μαρμάρινοι, οι οποίοι επίσης έχουν την πέτρα στρωμένη οριζοντίως. Παρ’ όλα αυτά ο μεγαλύτερος αριθμός αυτών των κιόνων έχει την πέτρα στρωμένη με κατακόρυφο τρόπο και εντοπίζεται πολλές φορές σε διάφορα χρώματα. Πολλοί από αυτούς έχουν διατηρήσει τα κιονόκρανά τους, τα οποία κυρίως είναι σε Κορινθιακό ή και Ρωμαϊκό ρυθμό. Τέλος κάποια κτίρια εμφανίζουν μία περίεργη διάταξη στους κίονές τους καθώς μεγάλα κιονόκρανα έχουν τοποθετηθεί στην κορυφή κοντών κιόνων αλλά και το αντίθετο, με σκοπό να εξισορροπήσουν την υψομετρική διαφορά. Τέτοιοι αρχιτεκτονικοί συμβιβασμοί εντοπίζονται σε περιοχές όπου τα απαραίτητα υλικά για την κατασκευή των κολώνων προήλθαν από διασωθέντα, παλαιότερα κτίσματα.

Σπόνδυλοι Κιόνων Πολλοί κίονες στη Ρωμανική αρχιτεκτονική ήταν τεράστιοι, εφόσον υποστήριζαν μεγάλα παχιά τοιχώματα με μικρά ανοίγματα, αλλά πολλές φορές και θόλους με μεγάλο βάρος. Η λύση στο πρόβλημα αυτό ήταν μία μέθοδος κατά την οποία έφτιαχναν κυλίνδρους, ή αλλιώς σπόνδυλοι, τους οποίους στο τέλος συναρμολογούσαν φτιάχνοντας έτσι τον κίονα.

Κίονες με Κούφιο Πυρήνα Οι κίονες με κούφιο πυρήνα είχαν τεράστιο μέγεθος, οικοδομημένες μέσω τοιχοποιίας από λαξευτό λίθο, ενώ ο πυρήνας γεμιζόταν με χαλίκι. Σε πολλές περιπτώσεις αυτοί οι κίονες στολιζόντουσαν με διάφορε διακοσμήσεις.

Εικόνα 10: Παράδειγμα μεγέθους κιόνων με κούφιο Εικόνα 11: Παράδειγμα κιόνων πυρήνα συναρμολογημένων από σπονδύλους

Εικόνα 12: Χαρακτηριστικό παράδειγμα διακοσμημένων κιόνων

ΕΝΑΛΛΑΓΗ ΠΕΣΣΩΝ-ΚΙΟΝΩΝ Ένα σχετικά συχνό χαρακτηριστικό των Ρωμανικών κτισμάτων το οποίο παρατηρείται κυρίως σε μεγάλους χώρους τόσο εκκλησιών όσο και κάστρων είναι η εναλλαγή μεταξύ πεσσών και κιόνων. Η πιο απλή μορφή αυτής της εναλλαγής είναι μία κολώνα ανάμεσα σε δύο πεσσούς. Μερικές φορές όμως συναντάμε και περισσότερες από δύο κολώνες ανάμεσα στους πεσσούς, συγκεκριμένα δύο ή και τρεις. Συχνά η τοποθέτηση αυτή γινόταν όλο και πιο περίπλοκη καθώς πλέον δεν μιλάμε για μία απλή εναλλαγή μεταξύ πεσσού-κολώνας αλλά για εναλλαγή πεσσών με εντελώς διαφορετική μορφή ο ένας από τον άλλο, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Βασιλική του Sant’Ambrogio στο Μιλάνο, όπου η φύση του θόλου απαιτούσε οι εναλλακτικοί πεσσοί να έχουν πολύ περισσότερο βάρος από τους ενδιάμεσους, πράγμα που μας οδηγεί σε πεσσούς με εξαιρετικά μεγάλο μέγεθος.

Εικόνα 13(Αριστερά): Μία περίπτωση εναλλαγής πεσσών-κιόνων σε διάταξη Π Κ Κ Π Εικόνα 14(Δεξιά): Το χαρακτηριστικό παράδειγμα εναλλαγής μεταξύ δύο ειδών πεσσών στη Βασιλική του Sant’Ambrogio

ΚΙΟΝΟΚΡΑΝΑ Κύρια πηγή επιρροής των Ρωμανικών αρχιτεκτόνων για τα κιονόκρανα αποτέλεσε ο Κορινθιακός ρυθμός καθώς επίσης η ακρίβεια με την οποία σκαλιζόντουσαν εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό στην ύπαρξη πρωτοτύπου. Λόγω της χρήσης των κορινθιακών κιονόκρανων από τη Ρωμαϊκή αρχιτεκτονική τα κιονόκρανα που εντοπίζουμε στην Ιταλία, με εμφανή παραδείγματα τον Καθεδρικό στην Πίζα αλλά και την εκκλησία του Sant’Alessandro στη Λούκκα, είναι πολύ πιο πιστά στο πρωτότυπο απ’ ό,τι σε κάθε άλλη χώρα. Το Κορινθιακό κιονόκρανο είναι κατά βάση κυκλικό στη βάση, στο σημείο που ενώνεται με την κολώνα, και τετράγωνο στην κορυφή του όπου υποστηρίζει την

αψίδα ή τον τοίχο. Αυτή η μορφή κιονοκράνους διατηρήθηκε σε γενικές γραμμές καθ’ όλη την περίοδο της Ρωμανικής αρχιτεκτονικής. Αρχικά έκοβαν έναν ορθογώνιο κύβο, αφαιρώντας τις τέσσερις κατώτερες γωνίες με τέτοιο τρόπο ώστε ο κύβος να διατηρεί το τετράγωνο σχήμα στην κορυφή του, αλλά να αποκτά οκταγωνικό σχήμα στο κατώτερο τμήμα του. Στη συνέχεια το κιονόκρανο διακοσμούνταν με διάφορους τρόπους, άλλες φορές οι γλύπτες προσπαθούσαν να δημιουργήσουν μία απομίμηση του πρωτοτύπου, αλλά κατά το σύνηθες διακοσμούνταν με ανθρώπινες ή εικονιστικές μορφές. Ακόμα στην Ιταλία παρατηρούνται και διάφορες επιρροές από τη Βυζαντινή αρχιτεκτονική. Παρ’ όλα αυτά η σπουδαιότερη πρωτοτυπία παρατηρείται στα κιονόκρανα με εικονιστικές παραστάσεις, όπου μερικές απεικονίζουν εικονογραφήσεις από τη Βίβλο ή θηρία και τέρατα, ενώ άλλες απεικονίζουν σκηνές παρμένες από θρύλους τοπικών αγίων.

Εικόνες 15,16: Αριστερά βλέπουμε ένα Κορινθιακό κιονόκρανο με Βυζαντινά επηρεασμένη διακόσμηση, ενώ δεξιά, ένα ακόμα Κορινθιακό κιονόκρανο αλλά με ανθρωπομορφικές αναπαραστάσεις

ΘΟΛΟΙ ΚΑΙ ΟΡΟΦΕΣ Στην πλειοψηφία τους τα κτίρια φέρουν ξύλινες στέγες ποικίλων μορφών. Σε εκκλησίες οι διάδρομοι καλύπτονται κυρίως από θόλους, αλλά ο κύριος ναός σκεπάζεται με ξύλινα δοκάρια. Συγκεκριμένα στη Ιταλία όπου οι ανοιχτές ξύλινες στέγες είναι συχνό φαινόμενο και όπου το δέσιμο δοκαριών σε συνδυασμό με θόλους δε συμβαίνει συχνά, τα δοκάρια που στηρίζουν την οροφή συνήθως διακοσμούνται, με εμφανές παράδειγμα το ναό του San Miniato al Monte, στη Φλωρεντία. Τέλος πρέπει να τονίσουμε ότι οι θόλοι στη Ρωμανική αρχιτεκτονική συναντώνται σε διάφορες μορφές, εμφανίζοντας έτσι αξιοσημείωτη ανάπτυξη καθ’ όλη την

Ρωμανική περίοδο με αποτέλεσμα τελικά να εξελιχθούν στις οξυκόρυφες αψίδες της Γοτθικής αρχιτεκτονικής.

Θόλος σε Σχήμα Βαρελιού Ο θόλος σε σχήμα βαρελιού αποτελεί την πιο απλή και συνηθισμένη μορφή θόλου, στην οποία μία αψιδωτή επιφάνεια εκτείνεται από τοίχο σε τοίχο, η οποία έχει το μήκος του χώρου που πρέπει να καλυφθεί, για παράδειγμα τον κυρίως ναό μιας εκκλησίας.

Το Σταυροθόλιο Στις αρχές της Ρωμανικής περιόδου σταυροθόλια χρησιμοποιούνται για να καλύπτουν ευρύς χώρους του ναού με σημαντικότερο ίσως αυτόν του κυρίως ναού, όμως αργότερα η χρήση τους γίνεται πιο συχνή σε θολωτούς οι οποίοι είναι είτε μικρότεροι είτε λιγότερο εμφανίσιμοι, όπως σε κρύπτες ή διαδρόμους. Σε ένα αρχιτεκτονικό σχέδιο ένα σταυροθόλιο είναι σχεδόν πάντα τετράγωνο και κατασκευάζεται τέμνοντας δύο απλούς θόλους σε σχήμα βαρελιού σε συγκεκριμένες γωνίες.

Ο Πλευρωτός Θόλος Οι πλευρωτοί θόλοι χρησιμοποιήθηκαν περισσότερο τον 12ο αιώνα. Σε αυτούς τους θόλους μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι όχι μόνο υπάρχουν νευρώσεις οι οποίες εκτείνονται εγκάρσια στην θολωτή επιφάνεια, αλλά και ότι κάθε κόλπος του θόλου έχει διαγώνιες νευρώσεις οι οποίες ακολουθούν την ίδια πορεία με τις καμπύλες ενός σταυροθολίου. Παρ’ όλα αυτά ενώ στην μία περίπτωση το σταυροθόλιο είναι αυτό καθ’ αυτό κατασκευαστικό κομμάτι, στην περίπτωση του σταυροθολίου, οι νευρώσεις είναι αυτές που αποτελούν κατασκευαστικό κομμάτι, και οι επιφάνειες μεταξύ τους έχουν τη δυνατότητα να καλυφθούν με ένα ελαφρύ μη κατασκευαστικό υλικό. Όμως επειδή οι Ρωμανικές αψίδες είναι σχεδόν πάντα ημικυκλικές, υπήρχε ένα κατασκευαστικό, αλλά και σχεδιαστικό πρόβλημα που συνάντησαν οι αρχιτέκτονες εκείνης της περιόδου. Το εμπόδιο αυτό είχε να κάνει με το γεγονός σε ένα πλευρωτό θόλο η διαγώνιος έκταση ήταν μεγαλύτερη και ως εκ τούτου ψηλότερη από την αντίστοιχη εγκάρσια. Έτσι οι αρχιτέκτονες εφάρμοσαν διάφορες τεχνικές για να επιλύσουν το πρόβλημα. Μία από αυτές είναι η τοποθέτηση του κεντρικού σημείου, στο οποίο ενώνονταν οι διαγώνιες νευρώσεις, στο ψηλότερο δυνατό σημείο, με αποτέλεσμα οι υπόλοιπες επιφάνειες να παίρνουν μία κλίση προς το ψηλότερο αυτό σημείο, σχηματίζοντας ένα είδος ασπίδας. Αυτή η λύση εφαρμόστηκε σε μία ποικιλία ναών στην Ιταλία κάποιοι από τους οποίους ήταν ο ναός του San Michele στην Παβία, αλλά και ο ναός του Sant’ Ambrogio στο Μιλάνο.

Οξυκόρυφος Αψιδωτός Θόλος Τα προβλήματα τα οποία εμφανίστηκαν στη θολοδομία επιλύθηκαν αργότερα στην Ρωμανική περίοδο με την δημιουργία των οξυκόρυφων αψιδωτών νευρώσεων οι οποίες επέτρεπαν το ύψος τόσο των διαγώνιων νευρώσεων όσο και των εγκάρσιων να ποικίλει το ένα σε σχέση με το άλλο.

Εικόνα 17: Ένας θόλος σε σχήμα βαρελιού

Εικόνα 19: Πλευρωτός Θόλος

Εικόνα 18: Χαρακτηριστικό παράδειγμα σταυροθολίου

Εικόνα 20: Ο οξυκόρυφος αψιδωτός θόλος

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Στην Ρωμανική αρχιτεκτονική της Ιταλίας μεγάλο και σημαντικό ρόλο δεν παίζουν τα Ρωμανικά κάστρα και οι οικίες αλλά οι εκκλησίες της και οι ναοί οι οποίοι στολίζουν κατά ένα μεγάλο βαθμό όλη την ιταλική χερσόνησο από την Τοσκάνη μέχρι και τη Σικελία. Δεν είναι τυχαίο ότι ένα από τα πιο σημαντικά ιστορικά και ιερά αρχιτεκτονικά συγκροτήματα της Ευρώπης είναι αυτό της Πίζας.

ΣΧΕΔΙΑ ΚΑΤΟΨΕΩΝ Πολλές εκκλησίες ενοριών, μονές αλλά ακόμα και καθεδρικοί ναοί έχουν χτιστεί στο Ρωμανικό στυλ, οι οποίες σήμερα έχουν υποστεί κάποιες αλλαγές. Οι πιο απλές Ρωμανικές εκκλησίες έχουν λίγους έως και καθόλου διαδρόμους με μία προεξέχουσα αψίδα στο τέλος του ιερού ή, μερικές φορές, με ένα προεξέχων ορθογωνικό ιερό με μία αψίδα η οποία μπορεί ακόμα και να διακοσμούνταν. Οι πιο φιλόδοξοι ναοί έχουν διαδρόμους οι οποίοι διαχωρίζονται από τον κυρίως ναό με στοές. Μονές και καθεδρικοί ναοί παίρνουν συχνά το σχήμα του Λατινικού Σταυρού στις κατόψεις τους, ενώ στην Ιταλία η ανατολική προέκταση είναι συχνά μικρή ή ακόμα και μη υπαρκτή.

Εικόνα 21, 22: Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα σχεδίων κατόψεων Ρωμανικών ναών

ΣΧΕΔΙΑ ΤΟΜΩΝ Ως προς τις τομές της μία τυπική εκκλησία ή ακόμα και ένας καθεδρικός αποτελείται από έναν κύριο ναό και έναν διάδρομο σε κάθε πλευρά, οι οποίοι χωρίζονται από μία στοά η οποία στηρίζεται πάνω σε πεσσούς, ή κολώνες, ή και ακόμα συνδυασμό των δύο. Η οροφή των διαδρόμων καθώς και οι εξωτερική τοίχοι βοηθούν στη στήριξη των ανωτέρω τοίχων και του θόλου του ναού, αν αυτός υπάρχει. Πάνω από την οροφή των διαδρόμων υπάρχει μία σειρά παραθύρων, γνωστά και ως φεγγίτες, τα οποία φωτίζουν τον κυρίως ναό. Ακόμα κατά τη Ρωμανική περίοδο παρατηρούμε ότι σε κάποιους ναούς τα επίπεδα δεν είναι δύο αλλά τρία καθώς υπάρχει ένα ακόμα επίπεδο μεταξύ των φεγγιτών και της στοάς, το οποίο ονομαζόταν στοά υπερθέν πτερύγος, και χρησιμοποιούνταν και ως πινακοθήκη. Αυτό το επίπεδο μπορούσε να πάρει ποικίλες μορφές, όπως μία τυφλή στοά η οποία διακοσμούσε τους τοίχους, ή ένα στενό μονοπάτι, ή ακόμα και έναν ολοκληρωμένο όροφο με μία σειρά παραθύρων με σκοπό τον φωτισμό της πινακοθήκης.

Εικόνα 23: Τομή Ρωμανικού ναού παράλληλη προς το ιερό

Εικόνα 24: προς το ιερό

Τομή

Ρωμανικού

ναού

κάθετη

ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΑΚΡΟ ΚΑΘΕΔΡΙΚΏΝ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ

Το ανατολικό άκρο των Ρωμανικών εκκλησιών είναι σχεδόν πάντα ημικυκλικό, το οποίο έχει είτε ένα ψηλό ιερό το οποίο περιβάλλεται από ένα περιπατητικό, είτε έχει ένα τετράγωνο άκρο από το οποίο προεξέχει μία αψίδα.

Εικόνα 25: Το ημικυκλικό ιερό της μονής του Sant’ Antimo στην Τοσκάνη

Εικόνα 26: Το χαρακτηριστικό περιπατητικό που περιτριγυρίζει το ιερό στο εσωτερικό της μονής του Sant’ Antimo

ΠΡΟΣΟΨΕΙΣ ΚΑΙ ΕΨΩΤΕΡΙΚΗ ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΚΑΙ ΚΑΘΕΔΡΙΚΩΝ Οι προσόψεις των Ρωμανικών ναών, κυρίως στο δυτικό τους άκρο, είναι συνήθως συμμετρικές, έχουν μία τεράστια, κεντρική πύλη, η οποία τραβάει την προσοχή κυρίως λόγω της διαμόρφωσής της, αλλά και λόγω της προσθήκης τοξωτών παραθύρων. Στην Ιταλία είναι συχνά τα οφθαλμικά, ή παράθυρα σε μορφή τροχού, ενώ το πιο κοινό διακοσμητικό χαρακτηριστικό είναι η στοά.

Σε μικρότερες εκκλησίες συχνά τοποθετείται ένας πύργος στο δυτικό άκρο του ναού σε μία πλευρά του ναού ή ακόμα και κεντρικά, ενώ μεγαλύτερες εκκλησίες και καθεδρικοί συχνά έχουν δύο πύργους. Οι εκκλησίες του San Zeno Maggiore στη Βερόνα και του San Michele στην Παβία παρουσιάζουν δύο τύπους προσόψεως που ακολουθούν κατά γράμμα τη Ρωμανική στην Ιταλία, κυρίως επειδή φανερώνουν την αρχιτεκτονική μορφή του κτιρίου. Στο ναό του San Zeno τα συστατικά του κυρίως ναού και των διαδρόμων είναι φαίνονται ξεκάθαρα λόγω των κατακόρυφων στελεχών που ανυψώνονται στο επίπεδο του κεντρικού αετώματος. Από την άλλη στο ναό του San Miniato al Monte η ευκρίνεια των αρχιτεκτονικών μελών επιτυγχάνεται ακόμα περισσότερο χάρη στο πολύχρωμο μάρμαρο, ένα χαρακτηριστικό στοιχείο πολλών ιταλικών μεσαιωνικών προσόψεων, ιδιαίτερα στην Τοσκάνη. Στο ναό του San Michele ευκρίνεια λόγω των κάθετων στοιχείων είναι παρούσα όπως στον San Zeno, με τη διαφορά ότι οι κορυφογραμμές προβάλλονται πίσω από ένα μεγάλο αέτωμα διακοσμημένο με μία ενισχυμένη στοά. Αυτό φαίνεται ακόμα περισσότερο στη Santa Maria della Pieve, στο Αρέτσο, όπου λόγω της ολικής οριζοντίωσης της οροφής, οικοδομήθηκαν στοές σε περισσότερα από ένα επίπεδα.

Εικόνα 27(Αριστερά Πάνω): Προοπτικό σχέδιο του ναού του San Zeno στη Βερόνα Εικόνα 28(Δεξιά): Προοπτικό σχέδιο του ναού του San Michele στην Παβία Εικόνα 29(Αριστερά Κάτω): Όψη του ναού του San Miniato al Monte στη Φλωρεντία

Εικόνα 30: Ο ναός της Santa Maria della Pieve στο Αρέτσο με τις χαρακτηριστικές πολλαπλές στοές

ΠΥΡΓΟΙ Οι πύργοι αποτελούσαν ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία των Ρωμανικών εκκλησιών και ένας μεγάλος αριθμός αυτών στέκονται ακόμα. Οι μορφές τους ποικίλουν καθώς μπορεί να είναι τετράγωνοι, κυκλικοί και οκταγωνικοί και για αυτό το λόγο αποτελούσαν σημαντικό κομμάτι των προσόψεων κάθε μεγάλης μονής ή καθεδρικού. Οι πύργοι στην Ιταλία παρουσιάζουν κατά πολύ ένα ξεχωριστό στοιχείο καθώς χτίζονται ξεχωριστά από το ναό και η τοποθεσία στην οποία χτίζονται καθορίζεται σύμφωνα με τη μορφή του εδάφους και όχι με την αισθητική. Σε σχεδόν όλες τις περιπτώσεις εκκλησιών στην Ιταλία συμβαίνει αυτό, τόσο σε μεγάλες όσο και σε μικρές, με μόνη εξαίρεση κάποιους τους ναούς στη Σικελία οι οποίοι ανεγέρθηκαν από τους Νορμανδούς οι οποίοι ήταν πιστοί στα γαλλικά πρότυπα. Ένας γενικός κανόνας στην οικοδόμηση μεγάλων Ρωμανικών πύργων είναι το τετράγωνο σχήμα και στηρίγματα, χαμηλού προφίλ, στις γωνίες με αποτέλεσμα ο πύργος να ανυψώνεται χωρίς να ελαττώνεται το μέγεθός του ανά επίπεδο. Οι πύργοι συνήθως φανερώνουν τις θέσεις των ορόφων με οριζόντια σύμβολα. Ακόμα μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι, καθώς ανεβαίνουμε ψηλότερα στον πύργο, ο αριθμός και το μέγεθος των ανοιγμάτων αυξάνονται. Αυτός ο τύπος διευθέτησης είναι παρατηρείται ιδιαίτερα σε πύργους ιταλικών εκκλησιών οι οποίοι είναι χτισμένοι από τούβλο και μπορεί να μην έχουν κανένα άλλο διακοσμητικό στοιχείο. Δύο τέτοια παραδείγματα συμβαίνουν στον καθεδρικό της Λούκκα καθώς και στην εκκλησία του San Frediano στη Λούκκα.

Παρ’ όλα αυτά στην Ιταλία είναι αρκετά συχνοί και οι κυκλικοί ελεύθεροι πύργοι με το πιο γνωστό παράδειγμα αυτό του Πύργου της Πίζας.

Εικόνες 31,32, 33: Οι δύο χαρακτηριστικοί πύργοι στη Λούκκα, ο πύργος του καθεδρικού(αριστερά), ο πύργος του San Frediano(δεξιά) και ο Πύργος της Πίζας

ΠΥΛΕΣ Κατά κανόνα οι Ρωμανικές εκκλησίες διαθέτουν μία μόνο πύλη τοποθετημένη κεντρικά στο δυτικό άκρο του ναού και αποτελεί πηγή διακόσμησης για την πρόσοψη του κτιρίου. Κάποιες εκκλησίες, όπως ο Καθεδρικός της Πίζας, διαθέτουν τρεις δυτικές πύλες, στοιχείο παρμένο από την Παλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική των Βασιλικών. Ακόμα πολλές εκκλησίες ποικίλων μεγεθών είχαν πλευρικές εισόδους ου οποίες χρησιμοποιούνταν κυρίως από τους πιστούς. Οι Ρωμανικές πόρτες έχουν ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα στη μορφή τους, με τις παραστάδες να έχουν μία σειρά επιφανειών οι οποίες υποχωρούν, όπου μέσα σε καθεμία από αυτές υπάρχει ένα κυκλικό στέλεχος, τα οποία καλύπτονται από έναν συνεχόμενο άβακα. Στη συνέχεια η ημικυκλική αψίδα η οποία ανυψώνεται ως συνέχεια του άβακα φέρει τις ίδιες επιφάνειες και τα κυκλικά στελέχη που φέρουν οι παραστάδες. Συνήθως οι επιφάνειες είναι τέσσερις με τρία περιεχόμενα στελέχη,

αλλά μπορεί ακόμα και τα στελέχη, σε κάποιες περιπτώσεις, να είναι δώδεκα συμβολίζοντας έτσι τους δώδεκα αποστόλους. Το άνοιγμα της πύλης μπορεί να είναι είτε αψιδωτό είτε μπορεί να είναι τοποθετημένο με ένα ανώφλι το οποίο στηρίζει ένα τύμπανο, το οποίο σε γενικές γραμμές σκαλίζεται, ενώ σε μερικές περιπτώσεις στην Ιταλία διακοσμείται είτε με μωσαϊκό είτε με τοιχογραφίες. Ένα σκαλισμένο τύμπανο συνήθως συνιστά το κύριο γλυπτικό έργο μιας Ρωμανικής εκκλησίας. Το θέμα των αναγλύφων μπορεί να είναι ο Χριστός με Μεγαλοπρέπεια ή η Τελευταία Κρίση. Πλευρικές πόρτες μπορεί να παρουσιάζουν άλλα θέματα όπως τη Γέννηση του Χριστού. Τέλος στην Ιταλία παρατηρείται η περαιτέρω προστασία των πυλών με προπύλαια.

Εικόνα 34: Χαρακτηριστικό παράδειγμα πύλης Ρωμανικού καθεδρικού

ΒΑΠΤΙΣΤΗΡΙΑ Ένα πολύ σημαντικό εκκλησιαστικό στοιχείο της Ρωμανικής αρχιτεκτονικής στην Ιταλία αποτελούν τα Βαπτιστήρια τα οποία, παρ’ όλο που χτίζονται ξεχωριστά από αυτόν, σχετίζονται σε ένα μεγάλο βαθμό με καθεδρικούς. Κατά βάση είναι οκταγωνικά ή κυκλικά και θολωτά. Κατά βάση στο εσωτερικό τους χτίζονται με στοές σε διάφορα επίπεδα.

ΤΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΤΗΣ ΠΙΖΑΣ Το Αρχιτεκτονικό Συγκρότημα της Πίζας, ή αλλιώς η Piazza dei Miracoli, είναι μία ευρεία περιτειχισμένη περιοχή στη Πίζα, η οποία έχει αναγνωριστεί ως ένα από τα σημαντικότερα κέντρα Ευρωπαϊκής Μεσαιωνικής και Ρωμανικής τέχνης και ως ένα από τα καλύτερα αρχιτεκτονικά συγκροτήματα στον κόσμο. Θεωρούμενο ως ιερή περιοχή από την Καθολική Εκκλησία, η πλατεία κυριαρχείται από τέσσερα ιερά κτίσματα, τον Καθεδρικό της Πίζας, το Βαπτιστήριο της Πίζας, τον Πύργο της Πίζας και το Camposanto Monumentale. Από αυτά μόνο το Camposanto Monumentale δεν αποτελεί Ρωμανικό κτίσμα, καθώς χτίστηκε βασισμένο σε Γοτθικά πρότυπα.

Ο ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ ΤΗΣ ΠΙΖΑΣ Η καρδία του αρχιτεκτονικού συγκροτήματος της Πίζας είναι ο Ρωμανικός καθεδρικός ναός της αρχιδιοίκησης της Πίζας αφιερωμένος στη Santa Maria Assunta και χωρίζεται σε τρεις κύριες πτέρυγες. Η κατασκευή του καθεδρικού ξεκίνησε το 1064 από τον αρχιτέκτονα Busketo και αποτέλεσε πρότυπο για Ρωμανικό στυλ αρχιτεκτονικής της Πίζας. Τα μωσαϊκά στο εσωτερικό, όπως επίσης και οι οξυκόρυφες αψίδες φανερώνουν μια ισχυρή Βυζαντινή επιρροή. Η πρόσοψη του κτίσματος από γκρίζα μάρμαρα και άσπρη πέτρα τοποθετημένα με δίσκους από χρωματισμένο μάρμαρο, ήταν έργο ενός μάστορα ονόματι Rainaldo, όπως αναφέρεται σε μία επιγραφή πάνω από τη μεσαία πύλη,

Rainaldus prudens operator Η οποία φράση μεταφράζεται ως έργο του συνετού Rainaldo Οι μεγάλες κύριες μπρούντζινες πόρτες φτιάχτηκαν στο εργαστήριο του Giambologna αντικαθιστώντας τις αρχικές πόρτες οι οποίες είχαν καταστραφεί από φωτιά το 1595. Η κεντρική πόρτα ήταν από μπρούντζο και είχε φτιαχτεί το 1180 από τον Bonanno Pisano, ενώ οι άλλες πόρτες ήταν από ξύλο. Παρ’ όλα αυτά οι πιστοί ποτέ δεν χρησιμοποιούσαν τις πόρτες στην πρόσοψη του καθεδρικού για να εισέλθουν, αντιθέτως χρησιμοποιούσαν την είσοδο που βρισκόταν μπροστά από τον Πύργο της Πίζας, η οποία λεγόταν και Porta di San Ranieri, η οποία δημιουργήθηκε και αυτή γύρω στο 1180 από τον Bonanno Pisano. Πάνω από τις πόρτες υπάρχουν τέσσερις σειρές από ανοιχτές στοές, το άγαλμα της Παναγίας και του Βρέφους στην κορυφή και στις γωνίες αγάλματα των τεσσάρων Ευαγγελιστών.

Ακόμα στην πρόσοψη μπορούμε να βρούμε τον τάφο του Busketo, ο οποίος βρίσκεται στην αριστερή πλευρά του κτίσματος, αλλά και μία επιγραφή για την ίδρυση του καθεδρικού και την νίκη κατά τα Σαρακηνών. Τέλος στο ανατολικό άκρο του ναού μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι σε έναν κίονα, ψηλά, πάνω από το αέτωμα υπάρχει ένα μοντέρνο αντίγραφο του Γρύπα της Πίζας, το μεγαλύτερο γνωστό, ισλαμικό, μεταλλικό γλυπτό, του οποίου το αυθεντικό τοποθετήθηκε εκεί τον 11ο ή 12ο αιώνα. Πλέον βρίσκεται στο Μουσείο του Καθεδρικού.

Εικόνες 35, 36: Σχέδιο πρόσοψης Καθεδρικού(αριστερά) Η δυτική πλευρά του Καθεδρικού της Πίζας(δεξιά)

Εικόνες 37,38,39,40,41: Η Παναγία με το Θείο Βρέφος στη μέση και η τέσσερις Ευαγγελιστές στην άκρη σε αντιστοιχία με το πώς φαίνονται στην Εικόνα 35 από τα αριστερά προς τα δεξιά

Το εσωτερικό του ναού είναι διακοσμημένο με ασπρόμαυρες μαρμάρινες τοιχογραφίες, ενώ η οροφή είναι επιχρυσωμένη και φέρει έναν τοιχογραφημένο θόλο. Όμως το 1595 ξαναδιακοσμήθηκε λόγω μίας πυρκαγιάς η οποία κατέστρεψε ένα μεγάλο αριθμό Αναγεννησιακών έργων τέχνης. Παρ’ όλα αυτά το μωσαϊκό, στην αψίδα, του Χριστού σε Μεγαλοπρέπεια, το οποίο πλαισιώνεται από τη Μεγαλόχαρη και τον Άγιο Ιωάννη τον Ευαγγελιστή επιβίωσε την πυρκαγιά. Ο θόλος διακοσμήθηκε από τον Riminaldi και απεικονίζει την Άνοδο της Υπεραγίας Θεοτόκου. Οι κίονες Κορινθιακού ρυθμού από γρανίτη που υπάρχουν στον Καθεδρικό προήλθαν από το τζαμί του Παλέρμο, το οποίο κατακτήθηκε από τους Πισανούς το 1063. Ο περίτεχνα σκαλιστός άμβωνας, ο οποίος επιβίωσε τη φωτιά, είχε φτιαχτεί από το Giovanni Pisano και αποτελεί ένα από τα αριστουργήματα της μεσαιωνικής γλυπτικής. Ο άμβωνας αποτελείται από απλές κολώνες, δύο από τις οποίες είναι τοποθετημένες πάνω σε γλυπτά λιονταριών, από τη μία πλευρά ενώ από την άλλη στηρίζεται πάνω σε Καρυάτιδες και σε έναν Τελαμώνα, ο οποίος συμβολίζει τον Άγιο Μιχαήλ τον Ευαγγελιστή, στις τέσσερις αρετές των καρδιναλίων που συνοδεύουν την Εκκλησία καθώς και σε μία τολμηρή και φυσική απεικόνιση του Ηρακλή. Ακόμα ένας κεντρικός πλίνθος με τις φιλελεύθερες τέχνες υποστηρίζει τις τέσσερις θεολογικές αρετές. Η σημερινή ανακατασκευή του άμβωνα δεν είναι η σωστή, καθώς δεν στέκεται πλέον στην κανονική του θέση, η οποία ήταν κοντά στον κύριο βωμό, ενώ η διάταξη των κιόνων και των αναγλύφων δεν είναι η αυθεντική. Ακόμα τα αυθεντικά σκαλοπάτια, τα οποία ίσως ήταν από μάρμαρο, έχουν χαθεί. Το ανώτερο τμήμα του άμβωνα έχει εννέα δραματικά πλαισιώματα τα οποία δείχνουν σκηνές από την Καινή Διαθήκη, σκαλισμένα σε λευκό μάρμαρο με εντύπωση φωτοσκιάσεων, τα οποία διαχωρίζονται το ένα από το άλλο με φιγούρες προφητών.

Εικόνα 42: Ο άμβωνας του Καθεδρικού της Πίζας

Στην εκκλησία αυτή ακόμα μπορούμε να εντοπίσουμε και τα οστά του Αγίου Ranieri, πολιούχου της Πίζας, καθώς και τον τάφο του Αγίου Ρωμαίου Αυτοκράτορα Ερρίκου Ζ’ του Λουξεμβούργου, σκαλισμένος από τον Tino di Camaino το 1315. Ο τάφος, ο οποίος κανονικά βρισκόταν στην αψίδα πίσω από τον κύριο βωμό, αποσυναρμολογήθηκε και άλλαξε θέσεις πολλές φορές ανά τους χρόνους για πολιτικούς κυρίως λόγους. Ο καθεδρικός παίζει πολύ σημαντικό ρόλο καθώς σηματοδοτεί την αρχή του Νέου Πισανού Έτους. Μεταξύ του 10ου αιώνα και του 1749 όταν το ημερολόγιο της Τοσκάνης αναδιαμορφώθηκε η Πίζα χρησιμοποίησε το δικό της ημερολόγιο, στο οποίο η πρώτη μέρα του νέου έτους είναι στις 25 Μαρτίου, η οποία είναι η μέρα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Το Νέο Πισανό Έτος ξεκινάει εννέα μήνες πριν το κανονικό. Η στιγμή αυτή καθορίζεται από μία ακτίνα του ήλιου η οποία περνάει από ένα παράθυρο στην αριστερή πλευρά και χτυπάει πάνω σε ένα μάρμαρο ωοειδούς σχήματος, το οποίο βρίσκεται πάνω από τον άμβωνα του Καθεδρικού. Τέλος το κτίσμα όπως και πολλά άλλα στην Πίζα έχει πάρει μία πολύ μικρή κλίση.

Εικόνα 43: Τομή και Κάτοψη του Καθεδρικού της Πίζας

ΤΟ ΒΑΠΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΠΙΖΑΣ Το Βαπτιστήριο του Ιωάννη του Βαπτιστή στην Πίζα αποτελεί ένα από τα ιερότερα κτίσματα της Ιταλίας. Η κατασκευή του ξεκίνησε το 1152 με σκοπό να αντικαταστήσει ένα παλαιότερο βαπτιστήριο, ενώ ολοκληρώθηκε το 1363 και είναι το δεύτερο, σε σειρά, κτίσμα του συγκροτήματος της Πίζας. Το Βαπτιστήριο της Πίζας σχεδιάστηκε από τον Diotisalvi, του οποίου η υπογραφή βρίσκεται πάνω σε δυο κίονες, στο εσωτερικό του κτίσματος, με την ημερομηνία 1153. Το κτίριο έχει ύψος που φτάνει περίπου τα 55 μέτρα, ενώ η περιφέρεια του φτάνει τα 107 μέτρα, καθώς αποτελεί το μεγαλύτερο βαπτιστήριο στην Ιταλία. Το κτίσμα αυτό αποτελεί, ίσως, το τέλειο παράδειγμα μετάβασης από Ρωμανικό στυλ στο Γοτθικό καθώς το κατώτερο τμήμα του βαπτιστηρίου έχει Ρωμανικά στοιχεία, όπως τις κυκλικές αψίδες, ενώ το ανώτερο τμήμα είναι Γοτθικού στυλ με οξυκόρυφες αψίδες. Ακόμα είναι κατασκευασμένο από άφθονο μάρμαρο, συχνό στοιχείο της Ιταλικής αρχιτεκτονικής. Η πύλη, η οποία βρίσκεται αντιμέτωπη στην πρόσοψη του Καθεδρικού, πλαισιώνεται από δύο κλασσικούς κίονες, οι οποίοι στο εσωτερικό διατηρούν το Βυζαντινό στυλ. Το ανώφλι χωρίζεται σε δύο σειρές, εκ των οποίων η κατώτερη απεικονίζει διάφορες στιγμές της ζωής του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, ενώ η ανώτερη απεικονίζει τον Χριστό ο οποίος στέκεται ανάμεσα στην Παναγίας και στον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή, πλαισιωμένοι από αγγέλους και ευαγγελιστές. Ακόμα στην κορυφή του το ανώφλι φέρει ένα γλυπτό της Παναγίας με το Θείο Βρέφος.

Εικόνα 44: Το ανώφλι του Βαπτιστηρίου της Πίζας

Το εσωτερικό του Βαπτιστηρίου είναι τεράστιο αλλά υστερεί σε διακόσμηση. Η οκταγωνική κολυμβήθρα στο κέντρο του εσωτερικού του χρονολογείται από το 1246 και φτιάχτηκε από τον Guido Bigarelli da Como ενώ το μπρούτζινο γλυπτό του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή στο κέντρο της κολυμβήθρας είναι δουλειά του Italo Griselli. Ο άμβωνας του Βαπτιστηρίου δημιουργήθηκε την περίοδο ανάμεσα στο 1255 και το 1260 από τον καλλιτέχνη Nicola Pisano, πατέρα του Giovanni, του καλλιτέχνη που δημιούργησε τον άμβωνα στον Καθεδρικό της Πίζας. Οι σκηνές στον άμβωνα, και κυρίως η κλασσική μορφή του γυμνού Ηρακλή δείχνουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις ικανότητες του Nicola Pisano ως τον πιο σημαντικό πρόδρομο της ιταλικής αναγεννησιακής γλυπτικής με την αποκατάσταση αναπαραστάσεων αντίκων. Για αυτό το λόγο έρευνες για την Ιταλική Αναγέννηση ξεκινάνε από το 1260, τη χρονιά όπου ο Nicola Pisano χρονολογεί τον άμβωνα.

Εικόνα 45: Ο άμβωνας του Βαπτιστηρίου της Πίζας του Nicola Pisano

Το Βαπτιστήριο είναι κατασκευασμένο πάνω στην ίδια άμμο όπως και ο Καθεδρικός και ο Πύργος. Για αυτό το λόγο έχει μία κλίση περίπου στις 0.6 μοίρες προς τον Καθεδρικό. Κανονικά η μορφή του Βαπτιστηρίου, σύμφωνα με τον Diotisalvi, ήταν διαφορετική. Έμοιαζε σε ένα βαθμό με την εκκλησία του Αγίου Sepulchre, έργο του ίδιου αρχιτέκτονα, με κορυφή σε σχήμα πυραμίδας. Όμως μετά το θάνατο το αρχιτέκτονα το έργο ανέλαβε ο Nicola Pisano αλλάζωντας το στυλ το Βαπτιστηρίου σε ένα πιο μοντέρνο Γοτθικό. Ακόμα προστέθηκε μία εξωτερική οροφή δίνοντας του σχήμα τρούλλου. Ως παρενέργεια των δύο οροφών, της εσωτερικής πυραμιδοειδούς και της κυκλικής εξωτερικής, το εσωτερικό του κτίσματος είναι ακουστικά τέλειο χρησιμοποιώντας το και ως θάλαμο συντονισμού.

Εικόνα 46: Το εσωτερικό του Βαπτιστηρίου της Πίζας

Εικόνα 47: Όψη, κάτοψη και τομή του Βαπτιστηρίου της Πίζας στα οποία φαίνονται οι βασικές διαφορές των σχεδίων του Diotisalvi και του Nicola Pisano

Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΠΙΖΑΣ Ο Κεκλιμένος Πύργος της Πίζας, γνωστότερος ως Πύργος της Πίζας αποτελεί το ελεύθερο καμπαναριό του Καθεδρικού της Πίζας, ένα από τα πιο γνωστά αρχιτεκτονικά μνημεία σε όλο τον κόσμο λόγω της ακούσιας κλίσης του. Βρίσκεται πίσω από τον Καθεδρικό και χρονολογικά είναι το τρίτο στη σειρά που χτίστηκε μετά τον Καθεδρικό και το Βαπτιστήριο. Η κλίση του πύργου ξεκίνησε κατά τη διάρκεια της κατασκευής και προκλήθηκε από την ύπαρξη ανεπαρκούς θεμελίωσης στο έδαφος, η οποία σε μία πλευρά αποδείχθηκε πολύ μαλακή για να μπορέσει να υποστηρίξει το βάρος του πύργου. Η κλίση συνέχισε να αυξάνεται ανά τις δεκαετίες μέχρι και την ολοκλήρωση του κτίσματος, ενώ με προσπάθειες που έγιναν στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα η κλίση μερικώς επιδιορθώθηκε. Το ύψος του πύργου φτάνει κοντά τα 56 μέτρα από το έδαφος στην κοντή πλευρά και τα 57 μέτρα στη ψηλότερη. Το πλάτος των τοίχων στη βάση του πύργου είναι περίπου 2.5 μέτρα ενώ το συνολικό του βάρος φτάνει τους 14.500 τόνους και διαθέτει 296 σκαλοπάτια. Πριν την αποκατάσταση που έγινε μεταξύ του 1990 και του 2001 η κλίση του πύργου ήταν στις 5.5 μοίρες ενώ τώρα είναι στις 3.99 μοίρες.

Εικόνα 48: Ο Πύργος της Πίζας

Υπάρχει αμφισβήτηση για την ταυτότητα του αρχιτέκτονα του πύργου, καθώς για πολλά χρόνια ο σχεδιασμός είχε αποδοθεί στον Guglielmo και στον Bonanno Pisano, έναν πασίγνωστο κάτοικο και καλλιτέχνη της Πίζας κατά τον 12ο αιώνα, διάσημο για τη χύτευση μπρούντζου, ιδιαίτερα στον Καθεδρικό της Πίζας. Παρ’ όλα αυτά όμως ο 26

Bonanno Pisano έφυγε από την Πίζα το 1185 για το Monreale της Σικελίας και γύρισε πίσω στην πατρίδα για να πεθάνει. Ένα κομμάτι από καλούπι βρέθηκε στη βάση του ναού το 1820 με το όνομά του πάνω αλλά μάλλον αυτό σχετίζεται με την μπρούντζινη πόρτα του Καθεδρικού η οποία καταστράφηκε το 1595. Μερικές ακόμα μελέτες υποψιάζονται και τον Diotisalvi ως τον βασικό αρχιτέκτονα του πύργου λόγω της περιόδου κατασκευής του αλλά και της σχέσης του με άλλα έργα του Diotisalvi στην Πίζα, κυρίως το καμπαναριό του San Nicola αλλά και το Βαπτιστήριο. Αυτό όμως έρχεται σε αντίθεση με το γεγονός ότι ο Diotisalvi συχνά υπέγραφε τα έργα του, ενώ δεν υπάρχει πουθενά υπογραφή από αυτόν στον Πύργο της Πίζας. Η κατασκευή του Πύργου της Πίζας έγινε σε τρία στάδια κατά τη διάρκεια 199 χρόνων. Η εργασία στο ισόγειο του πύργου ξεκίνησε στις 14 Αυγούστου του 1173, μία περίοδος χαρακτηριστική για τη στρατιωτική της επιτυχία και την ευημερία. Το ισόγειο αποτελεί μία τυφλή στοά η οποία είναι διακοσμημένη με κίονες οι οποίοι φέρουν κλασσικά Κορινθιακά κιονόκρανα. Ο πύργος ξεκίνησε να βυθίζεται όταν η κατασκευή είχε προχωρήσει στον δεύτερο όροφο το 1178. Αυτό, όπως προαναφέραμε, προκλήθηκε εξαιτίας μίας απλής τρίμετρης μόνο θεμελίωσης η οποία τέθηκε σε αδύναμο και ασταθές υπέδαφος, σχέδιο το οποίο ήταν ελαττωματικό από την αρχή. Η κατασκευή του πύργου διακόπηκε για περίπου έναν αιώνα εξαιτίας της Δημοκρατίας της Πίζας η οποία βρισκόταν σε έναν συνεχή πόλεμο με τη Γένοβα, την Λούκκα και τη Φλωρεντία. Όμως η καθυστέρηση αυτή επέτρεψε στο υποκείμενο έδαφος να τακτοποιηθεί, αλλιώτικα ο πύργος θα είχε σίγουρα ανατραπεί. Το 1272 η κατασκευή συνέχισε υπό την επίβλεψη του Giovanni di Simone αρχιτέκτονα του Camposanto. Σε μία προσπάθεια να αντισταθμίσει την κλίση οι μηχανικοί έχτισαν τους ανωτέρου ορόφους με τη μία πλευρά ψηλότερη από την άλλη. Εξαιτίας αυτού ο πύργος απέκτησε καμπύλο σχήμα. Η κατασκευή διακόπηκε ξανά το 1284 όταν οι Πισανοί ηττήθηκαν από τους Γενουάτες στη Μάχη της Μελόρια. Ο έβδομος όροφος ολοκληρώθηκε το 1319. Χτίστηκε από τον Tommaso di Andrea Pisano ο οποίος κατάφερε να εναρμονήσει τα Γοτθικά στοιχεία του καμπαναριού με το Ρωμανικό στυλ του πύργου. Υπάρχουν εφτά καμπάνες, μία για κάθε νότα της μείζονος κλίμακας της μουσικής. Η μεγαλύτερη τοποθετήθηκε το 1655 ενώ ο θάλαμος με τις καμπάνες προστέθηκε το 1372. Μετά από μία φάση κατασκευαστικής ενδυνάμωσης από το 1990 μέχρι και το 2001 ο πύργος υπόκειται σε σταδιακή αποκατάσταση της επιφάνειας με σκοπό να επισκευάσουν εμφανή σημάδια ζημιάς κυρίως διάβρωση και μαύρισμα τα οποία προκαλούνται λόγω της ηλικίας του κτίσματος και της έκθεσης του σε αέρα και βροχή.

Εικόνα 49: Όψη και τομή του Πύργου της Πίζας

Εικόνα 50: Ο Πύργος της Πίζας όπως φαίνεται από χαμηλά

Εικόνα 51: Τοπογραφικό με αναλυτικές κατόψεις του συγκροτήματος της Πίζας όπου έχουμε από κάτω προς τα πάνω: 1) Το Βαπτιστήριο, 2) τον Καθεδρικό και 3) τον Πύργο

Εικόνες 52, 53: Πανοραμικό σχέδιο και φωτογραφία του Αρχιτεκτονικού Συγκροτήματος της Πίζας όπου από αριστερά προς τα δεξιά έχουμε το Βαπτιστήριο, τον Καθεδρικό και τον Πύργο

ΤΟ ΒΑΠΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΦΛΩΡΕΝΤΙΑΣ Το Βαπτιστήριο της Φλωρεντίας, γνωστό και ως Βαπτιστήριο του Αγίου Ιωάννη, είναι ένα θρησκευτικό κτίριο στη Φλωρεντία της Ιταλίας και είναι σχεδιασμένο ως μία, ήσσονος σημασίας, βασιλική. Το οκταγωνικό κτίσμα στέκεται τόσο στην Piazza del Duomo όσο και στην Piazza di San Giovanni, απέναντι από τον Καθεδρικό της Φλωρεντίας και το Campanile di Giotto. Το Βαπτιστήριο αποτελεί ένα από τα παλαιότερα κτίρια της Φλωρεντίας, κατασκευασμένο κατά την περίοδο από το 1059 μέχρι και το 1128 βασισμένο Ρωμανικό στυλ της Φλωρεντίας, ένα στυλ το οποίο μπορεί να μην διαδόθηκε στην Ιταλία όσο το στυλ της Πίζας ή το Λομβαρδικό, παρ’ όλα αυτά όμως η επιρροή του ήταν καθοριστική για την ακόλουθη εξέλιξη της αρχιτεκτονικής καθώς αποτέλεσε τη βάση χάρης την οποία οι Francesco Talenti, Leon Battista Alberti, Filippo Brunelleschi, αλλά και άλλοι αρχιτέκτονες δημιούργησαν την Αναγεννησιακή αρχιτεκτονική. Το Βαπτιστήριο είναι γνωστό για τα τρία είδη των καλλιτεχνικά σημαντικών, μπρούντζινων θυρών με ανάγλυφα που διαθέτει. Οι νότιες πόρτες έγιναν από τον Andrea Pisano και οι βόρειες και ανατολικές πόρτες από τον Lorenzo Ghiberti. Ο ίδιος ο Μιχαήλ Άγγελος αποκάλεσε τις ανατολικές πόρτες Πύλες του Παραδείσου. Τέλος το Ιταλός ποιητής Δάντης Αλιγκέρι αλλά και πολλά άλλα πρόσωπα της Αναγέννησης, ακόμα και μέλη του Οίκου των Μεδίκων, βαφτίστηκαν σε αυτό το Βαπτιστήριο. Για την ακρίβεια μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα όλοι οι καθολικοί Φλωρεντίνοι βαφτιζόντουσαν εκεί.

Εικόνα 54: Το Βαπτιστήριο της Φλωρεντίας

Για ένα σχετικά μεγάλο χρονικό διάστημα πολλοί πίστευαν πως το Βαπτιστήριο ήταν Ρωμαϊκός ναός αφιερωμένος στον Άρη, τον Θεό-κηδεμόνα της Φλωρεντίας. Ο αμαθής χρονικογράφος Giovanni Villani εξέθεσε αυτόν το μεσαιωνικό μύθο τον 14ο αιώνα στο έργο του Nuova Cronica σχετικό με την ιστορία της Φλωρεντίας. Παρ’ όλα αυτά ανασκαφές του 20ου αιώνα έχουν αναδείξει ότι υπήρχε ένας Ρωμαϊκός τοίχος του 1ου αιώνα ο οποίος έτρεχε γύρω από την πλατεία με το Βαπτιστήριο, ο οποίος μπορεί να είχε χτιστεί πάνω στα απομηνάρια ενός Ρωμαϊκού φυλακίου στη γωνία του τοίχου. Είναι πάντως γνωστό ότι ένα οκταγωνικό Βαπτιστήριο είχε ανεγερθεί στα τέλη του 4ου αιώνα ή στις αρχές του 5ου αιώνα, το οποίο εν συνέχεια αντικαταστάθηκε από ένα Παλαιοχριστιανικό τον 6ο αιώνα. Το οκτάγωνο αποτελούσε ένα κοινό σχήμα για τα βαπτιστήρια για αρκετούς αιώνες από τους Παλαιοχριστιανικούς χρόνους ακόμα, καθώς ο αριθμός οχτώ είναι σύμβολο αναγέννησης στο Χριστιανισμό, συμβολίζοντας τις έξι μέρες της δημιουργίας, την Ημέρα της Ηρεμίας και τέλος την μέρα της αναδημιουργίας μέσω του Μυστηρίου της Βάπτισης. Το παλιότερο βαπτιστήριο αποτελούσε τη δεύτερη βασιλική της πόλης μετά τον San Lorenzo, έξω από τα βόρεια τείχη της πόλης, καθώς επίσης προηγείται της εκκλησίας της Santa Reparata. Η πρώτη τέτοια καταγραφή έγινε στις 4 Μαρτίου του 897 όταν ο Κόμης Παλατίνος και απεσταλμένος της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κάθισε εκεί για να αποδώσει δικαιοσύνη. Οι μαρμάρινες στήλες πιθανότατα πάρθηκαν από το φόρουμ το οποίο βρισκόταν στην περιοχή της σημερινής Piazza della Repubblica. Εκείνη την περίοδο το βαπτιστήριο ήταν περιτριγυρισμένο από ένα νεκροταφείο με Ρωμαϊκές σαρκοφάγους οι οποίες χρησιμοποιούνταν από τους Φλωρεντίνους ως τάφοι. Το σημερινό, πολύ μεγαλύτερο, Βαπτιστήριο χτίστηκε στο Ρωμανικό στυλ το 1059, περίοδος μεγάλης οικονομικής και πολιτικής άνθησης για τη Φλωρεντία, ενώ επαναφιερώθηκε στις 6 Νοέμβρη του 1059 από τον Πάπα Νικόλαο Β’, ο οποίος ήταν Φλωρεντίνος. Σύμφωνα με μύθους έφεραν τα μάρμαρα που χρησιμοποιήθηκαν στο Βαπτιστήριο από το Fiesole το οποίο είχε κατακτηθεί από τη Φλωρεντία το 1078, ενώ άλλα μάρμαρα ήρθαν από αρχαία μνημεία. Η κατασκευές τελείωσαν το 1128. Ένας οκταγωνικός φανός τοποθετήθηκε στην περίπτερο οροφή του κτίσματος το 1150, ενώ μεγεθύνθηκε με μία ορθογώνια αψίδα στη δυτική πλευρά το 1202. Στις γωνίες, κάτω από την οροφή, στέκονται τερατώδεις κεφαλές λιονταριών με ένα ανθρώπινο κεφάλι στα νύχια τους, τα οποία αποτελούν παλίες αναπαραστάσεις του Marzocco, του οικόσημου Φλωρεντίνικου λιονταριού. Τέλος ανάμεσα στον 14ο και 16ο αιώνα τρεις μπρούντζινες θύρες προστέθηκαν, με μπρούντζινα και μαρμάρινα αγάλματα από πάνω τους, πράγμα που μας δίνει την ένδειξη ότι το Βαπτιστήριο εκείνη την εποχή ήταν τόσο σημαντικό όσο και ο γειτονικός του καθεδρικός. Οι πλευρές του Βαπτιστηρίου, οι οποίες ήταν αρχικά κατασκευασμένες από αμμόπετρα, είναι ντυμένες με γεωμετρικά σχεδιασμένο και χρωματισμένο μάρμαρο, άσπρο μάρμαρο από την Carrara με πράσινο ένθετο μάρμαρο από την Prato, επαναδιατυπωμένο σε Ρωμανικό στυλ. Οι στήλες από γκρίζα πέτρα στις γωνίες διακοσμήθηκαν με άσπρο και σκούρο πράσινο μάρμαρο, έτσι ώστε να μοιάζουν με ρίγες ζέβρας, από τον Arnolfo di Cambio το 1293. Ακόμα ο σχεδιασμός στις πλευρές είναι τέτοιος ώστε η κάθε πλευρά να χωρίζεται σε τρία τμήματα ξεκινώντας με τρία ευδιάκριτα οριζόντια τμήματα. Το μεσαίο τμήμα έχει τρεις τυφλές αψίδες σε κάθε πλευρά εκ των οποίων η κάθε μία περιέχει ένα παράθυρο. Επίσης κάθε τέτοιο εναλλασσόμενο φέρει και ένα οξυκόρυφο ημικυκλικό τύμπανο.

ΟΙ ΘΥΡΕΣ ΤΟΥ ΒΑΠΤΙΣΤΗΡΙΟΥ ANDREA PISANO, ΝΟΤΙΑ ΠΥΛΗ Όπως προτάθηκε από τον Giotto, ο Andrea Pisano διορίσθηκε να δημιουργήσει τις πρώτες θύρες του Βαπτιστηρίου το 1329. Οι νότιες θύρες ήταν αρχικά εγκατεστημένες στην ανατολική πλευρά του ναού αντικρύζοντας τον Καθεδρικό και μεταφέρθηκαν στην τωρινή τους θέση το 1452. Το μπρούντζινο καλούπιασμα και επίχρισμα έγιναν από τον Leonardo d’ Avanzano, ο οποίος ήταν ευρέως γνωστός ως ένας από τους καλύτερους μεταλλουργούς μπρούντζου στην Ευρώπη. Χρειάστηκαν έξι χρόνια για να ολοκληρωθεί αυτό το έργο κα έτσι οι πόρτες ήταν έτοιμες το 1336. Αυτές οι Πρωτο-Αναγεννησιακές πόρτες αποτελούνται από 28 τετράφυλλα φατνώματα με τα 20 ανωτέρω να απεικονίζουν σκηνές από τη ζωή του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, ενώ τα 8 κατώτερα να απεικονίζουν τις 8 αρετές, την ελπίδα, την πίστη, την ελεημοσύνη, την ταπεινότητα, το σθένος, την εγκράτεια, την δικαιοσύνη και τη σύνεση. Τα περαιτέρω ανάγλυφα στην θύρα προστέθηκαν από τον Lorenzo Ghiberti το 1452, ενώ μία λατινική περιγραφή στην κορυφή της θύρας αναφέρει: Andreas Ugolini Nini de Pisis me fecit A.D. MCCCXXX Η οποία μεταφράζεται ως εξής: Ο Andrea Pisano με δημιούργησε το 1330. Τέλος τα μπρούντζινα αγάλματα πάνω από την θύρα απεικονίζουν τον αποκεφαλισμό του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή και αποτελούν έργο του Vincenzo Danti το 1571.

Εικόνα 55: Η Θύρα του Andrea Pisano

Εικόνα 56: Οδηγός αναγλύφων της πόρτας του Andrea Pisano

Χρησιμοποιώντας τον παραπάνω οδηγό των αναγλύφων της θύρας του Andrea Pisano μπορούμε να παρατηρήσουμε λεπτομερώς το κάθε ένα ανάγλυφο.

Εικόνα 57: 1) Η ανακοίνωση του αγγέλου στον Ζαχαρία

Εικόνα 59: 3) Η Επίσκεψη

Εικόνα 58: 2) Ο Ζαχαρίας αιφνιδιάζεται

Εικόνα 60: 4) Γέννηση του Βαπτιστή

Εικόνα 61: 5) Ο Ζαχαρίας γράφει το όνομα του αγοριού

Εικόνα 62: 6) Ο Άγιος Ιωάννης ως μωρό στην έρημο

Εικόνα 63: 7) Κυρήττει στους Φαρισαίους

Εικόνα 64: 8) Ανακοινώνει τον Χριστό

Εικόνα 65: 9) Βάπτιση των μαθητών του

Εικόνα 66: 10) Βάπτιση του Χριστού

Εικόνα 67: 11) Ο Άγιος Ιωάννης επιπλήτει τον Ηρώδη Αντύπα

Εικόνα 69: 13) Οι μαθητές του Αγίου Ιωάννη τον επισκέπτονται

Εικόνα 71: 15) Ο χορός της Σαλόμης

Εικόνα 68: 12) Φυλάκιση του Αγίου Ιωάννη

Εικόνα 70: 14) Οι μαθητές επισκέπτονται τον Ιησού

Εικόνα 72: 16) Αποκεφαλισμός του Αγίου Ιωάννη

Εικόνα 73: 17) Παρουσίαση του κεφαλιού του Αγίου Ιωάννη στον Ηρώδη Αντύπα

Εικόνα 75: 19) Μεταφορά του σώματος του Αγίου Ιωάννη

Εικόνα 74: 18) Η Σαλόμη δίνει το κεφάλι στην Ηρωδιάδα

Εικόνα 76: 20) Ταφή

Εικόνες 77,78,79,80: Από αριστερά Α) Ελπίδα, B) Πίστη, C) Ελεημοσύνη, D) Ταπεινότητα

Εικόνες 81,82,83,84: Από αριστερά E) Σθένος, F) Εγκράτεια, G) Δικαιοσύνη, H) Σύνεση

LORENZO GHIBERTI, ΒΟΡΕΙΑ ΠΥΛΗ Το 1401 ανακοινώθηκε ένας διαγωνισμός από την Arte di Calimala για να σχεδιαστούν πόρτες, οι οποίες ως αποτέλεσμα θα τοποθετούνταν στη βόρεια πλευρά του Βαπτιστηρίου. Αυτές οι πόρτες θα εξυπηρετούσαν ως προσφορά για να γιορταστεί η φειδωλή της Φλωρεντίας από σχετικά πρόσφατες κακουχίες όπως τη Μαύρη Πανώλη το 1348. Πολλοί καλλιτέχνες συμμετείχαν σε αυτόν και η επιτροπή επέλεξε εφτά από αυτούς για τον ημιτελικό. Μέσα σε αυτούς του εφτά ήταν σπουδαίοι καλλιτέχνες όπως ο Lorenzo Ghiberti, ο Filippo Brunelleschi, ο Donatello και ο Jacopo della Quercia, με τον Ghiberti, σε ηλικία 21 χρονών, να κερδίζει τον διαγωνισμό. Κατά τη διάρκεια της κριτικής μόνο ο Ghiberti και ο Brunelleschi έφτασαν στον τελικό, με τους κριτές να μην μπορούν να αποφασίσουν για το ποιος θα ήταν ο νικητής με αποτέλεσμα να τους αναθέσουν να δουλέψουν μαζί στις πόρτες. Παρ’ όλα αυτά η υπερηφάνεια του Brunelleschi μπήκε στη μέση με αποτέλεσμα να φύγει για τη Ρώμη για να μελετήσει την αρχιτεκτονική, αφήνοντας τον Ghiberti μόνο να δουλέψει τις θύρες, ακόμα και αν ο ίδιος αναφέρει στην αυτοβιογραφία του ότι κέρδισε με ομοφωνία. Για να ολοκληρώσει αυτό το έργο ο Ghiberti χρειάστηκε 21 χρόνια. Αυτές οι επιχρυσωμένες μπρούντζινες πόρτες, όπως και του Andrea Pisano, αποτελούνται από 28 φατνώματα, με 20 από αυτά να απεικονίζουν τη ζωή του Χριστού από την Καινή Διαθήκη. Τα 8 κατώτερα απεικονίζουν τους τέσσερις Ευαγγελιστές και τους τέσσερις Πατέρες της Εκκλησίας τον Άγιο Αμβρόσιο, τον Άγιο Ιερώνυμο, τον Άγιο Γρηγόριο και τον Άγιο Αυγουστίνο. Τα φατνώματα πλαισιώνονται από φυλλώματα στη θήκη της πόρτας και επιχρυσωμένες προτομές προφητών και σίβυλλων στη διατομή των φατνωμάτων. Αρχικά είχαν τοποθετηθεί στην ανατολική πλευρά του ναού, στη θέση των θυρών του Pisano, όμως αργότερα μεταφέρθηκαν στη βόρεια πλευρά. Τα αγάλματα πάνω από τη βόρεια πύλη απεικονίζουν τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή να κηρύττει σε έναν Φαρισαίο και έναν Σαδδουκαίο και δημιουργήθηκαν από τον Francesco Rustici και σε ποιότητα είναι ανώτερα από κάθε άλλο γλυπτό που έκανε πριν από αυτά. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι ο Rustici μπορεί να βοηθήθηκε από τον Leonardo da Vinci ο οποίος τον βοήθησε να επιλέξει τα εργαλεία του.

Εικόνα 85: Οι βόρειες πύλες του Βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας

Εικόνα 86: Σχηματικός οδηγός της βόρειας πόρτας του Lorenzo Ghiberti

Όπως στη νότια πύλη έτσι και στη βόρεια χρησιμοποιώντας έναν ανάλογο σχηματικό οδηγό μπορούμε να παρατηρήσουμε το καθένα ανάγλυφο ξεχωριστά.

Εικόνα 87: 1) Ευαγγελισμός

Εικόνα 88: 2) Γέννηση του Ιησού

Εικόνα 89: 3) Προσκύνηση των τριών Μάγων

Εικόνα 90: 4) Διαφωνία με τους επιστήμονες

Εικόνα 91: 5) Βάπτιση του Χριστού

Εικόνα 93: 7) Διώχνοντας τους εμπόρους από το Ναό

Εικόνα 95: 9) Μεταμόρφωση

Εικόνα 97: 11) Είσοδος του Ιησού στην Ιερουσαλήμ

Εικόνα 92: 6) Πειρασμός του Χριστού

Εικόνα 94: 8) Ο Ιησούς περπατάει στο νερό και σώζει τον Πέτρο

Εικόνα 96: 10) Ανάσταση του Λαζάρου

Εικόνα 98: 12) Μυστικό Δείπνο

Εικόνα 99: 13) Αγωνία στον Κήπο

Εικόνα 101: 15) Μαστίγωμα

Εικόνα 103: 17) Ανάβαση στο Γολγοθά

Εικόνα 105: 19) Ανάσταση

Εικόνα 100: 14) Ο Χριστός αιχμάλωτος

Εικόνα 102: 16) Ο Ιησούς παρουσιάζεται στον Πιλάτο

Εικόνα 104: 18) Σταύρωση

Εικόνα 106: 20) Πεντηκοστή

Εικόνες 107,108,109,110: Από αριστερά A) ο Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής, B) ο Άγιος Ματθαίος, C) ο Άγιος Λουκάς και D) ο Άγιος Μάρκος

Εικόνες 111,112,113,114: Από αριστερά E) ο Άγιος Αμβρόσιος, F) ο Άγιος Ιερώνυμος, G) ο Άγιος Γρηγόριος και H) ο Άγιος Αυγουστίνος

ΟΙ ΠΥΛΕΣ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ Ο Ghiberti πλέον ήταν ευρέως διάσημος και θεωρούνταν ο κορυφαίος καλλιτέχνης στο είδος του. Του προσφέρθηκαν πολλές προτάσεις για δουλειές, ακόμα και από τον Πάπα, ενώ το 1425 του προτάθηκε να αναλάβει τις ανατολικές θύρες του Βαπτιστηρίου, για τις οποίες αυτός και το εργαστήριό του, συμπεριλαμβανομένων τους Michelozzo και Benozzo Gozzoli, δούλευαν για 27 χρόνια, ξεπερνώντας τους εαυτούς τους. Αυτές οι πύλες διαθέτουν 10 μεγάλα φατνώματα τα οποία απεικονίζουν σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη. Ο Ghiberti χρησιμοποίησε τις σχετικά πρόσφατες αρχές προοπτικής για να δώσει βάθος στις σκηνές που απεικόνιζε. Κάθε φάτνωμα δείχνει παραπάνω από ένα περιστατικό της ζωής των χαρακτήρων που απεικονίζονται. Στην ιστορία του Ιωσήφ βλέπουμε το περιστατικό όπου τα αδέρφια του Ιωσήφ τον πετάνε στο πηγάδι, την πώλησή του σε εμπόρους, τη μεταφορά του στον Φαραώ, την ερμηνεία των ονείρων του, τον Φαραώ να τον τιμά, τον Ιάκωβο να στέλνει τους γιούς του στην Αίγυπτο καθώς και τον Ιωσήφ να αναγνωρίζει τα αδέρφια του και να επιστρέφει μαζί τους. Τα φατνώματα, όπως και στο προηγούμενο έργο του Ghiberti, πλαισιώνονται από επιχρυσωμένα φυλλώματα και φρούτα, πολλά αγαλματίδια προφητών καθώς και από 24 προτομές. Οι δύο κεντρικές προτομές είναι πορτραίτα του καλλιτέχνη και του πατέρα του, Bartolomeo Ghiberti. Ο Μιχαήλ Άγγελος ανέφερε ότι στην συγκεκριμένη πύλη ταιριάζει ο τίτλος “Πύλες του Παραδείσου” ένας τίτλος ο οποίος χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα.

Εικόνα 115: Οι Πύλες του Παραδείσου

Εικόνα 116: Σχηματικός οδηγός των φατνωμάτων της Πύλης του Παραδείσου

Χρησιμοποιώντας τον παραπάνω μπορούμε να παρατηρήσουμε τις λεπτομέρειες των αναγλύφων της Πύλης του Παραδείσου.

Εικόνα 117: 1) Αδάμ και Εύα

Εικόνα 119: 3) Νώε

Εικόνα 121: 5) Ισαάκ, Ησαύ και Ιάκωβος

Εικόνα 118: 2) Άβελ και Κάϊν

Εικόνα 120: 4) Αβραάμ

Εικόνα 122: 6) Ιωσήφ

Εικόνα 123: 7) Μωυσής

Εικόνα 125: 9) Δαυίδ

Εικόνα 124: 8) Ιησούς του Ναυή

Εικόνα 126: 10) Σολομώντας και η Βασίλισσα του Σαβά

ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΒΑΠΤΙΣΤΗΡΙΟΥ Το εσωτερικό του Βαπτιστηρίου είναι σχετικά σκοτεινό, με φως να μπαίνει μόνο από μικρά παράθυρα στο περιπατητικό αλλά και από ένα φανό. Ο εσωτερικός χώρος χωρίζεται σε ένα χαμηλότερο τμήμα με κίονες και στήλες και σε ένα ανώτερο τμήμα με το περιπατητικό. Οι Φλωρεντίνοι δεν εξοικονόμησαν τίποτα για να διακοσμήσουν το Βαπτιστήριο. Οι εσωτερικοί τοίχοι είναι ντυμένοι με σκούρο πράσινο και άσπρο μάρμαρο σχηματίζοντας ένθετα γεωμετρικά σχήματα. Οι κόγχες διαχωρίζονται με μονολιθικές κολώνες από γρανίτη Σαρδηνίας. Το κτίσμα περιέχει τον μνημειακό Τάφο του Αντίπαπα Ιωάννη ΚΓ’, έργο του Donatello και του Michelozzo Michelozzi. Ένα επιχρυσωμένο άγαλμα με το πρόσωπο να κοιτάει προς τον θεατή αναπαύεται πάνω στο νεκροκρέβατο, υποστηριζόμενο από δύο λιοντάρια, κάτω από ένα κάλυμμα επιχρυσωμένου υφάσματος. Είχε κληροδοτήσει διάφορα κειμήλια και το μεγάλο του πλούτο σε αυτό το βαπτιστήριο. 44

Το μωσαϊκό, μαρμάρινο πεζοδρόμιο ξεκίνησε το 1209. Τα γεωμετρικά σχήματα στο πάτωμα αρκετά σύνθετα. Μερικά από αυτά απεικονίζουν ανατολικά ζωδιακά μοτίβα, όπως η πλάκα το αστρολόγου Strozzo Strozzi. Υπήρχε μία οκταγωνική κολυμβήθρα στο κέντρο του Βαπτιστηρίου, της οποίας τα ίχνη είναι ακόμα και τώρα εμφανή. Αυτή η κολυμβήθρα, η οποία κάποτε βρισκόταν στην εκκλησία της Santa Reparata, εγκαταστάθηκε στο Βαπτιστήριο το 1128. Λέγεται πως ο Δάντης έσπασε κατά λάθος μία λεκάνη ενώ έσωζε ένα παιδί από πνιγμό. Η κολυμβήθρα αφαιρέθηκε το 1571 με διαταγές του Μέγα Δούκα Φραγκίσκου Α’ των Μεδίκων. Η τωρινή κολυμβήθρα είναι πολύ μικρότερη και στέκεται στη νότια είσοδο. Εγκαταστάθηκε το 1658, αλλά πιθανότατα είναι πολύ παλαιότερη καθώς πάνω της παρατηρούνται ανάγλυφα που αποδίδονται στον Andrea Pisano και στη σχολή του. Τέλος το Βαπτιστήριο της Φλωρεντίας διαθέτει ένα μεγαλοπρεπές μωσαϊκό ταβάνι. Τα πιο πρώιμα μωσαϊκά, έργα τέχνης πολλών άγνωστων Βενετών τεχνιτών, χρονολογούνται από 1225. Η κάλυψη της οροφής ξεκίνησε υπό την επίβλεψη του Φραγκισκανού μοναχού Jacopo Torriti και πιθανότατα δεν τελείωσε μέχρι τον 14ο αιώνα.

Εικόνα 127: Η μωσαϊκή οροφή του Βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας

Αυτός ο μωσαϊκός κύκλος απεικονίζει, σε τρία τμήματα πάνω από τον υψηλό βωμό, την Τελευταία Κρίση με έναν γιγαντιαίο Χριστό με Αγγέλους της Κρίσης σε κάθε πλευρά, με την ανταμοιβή αυτών που έχουν σωθεί να αφήνουν τον τάφο τους με χαρά, στο δεξί χέρι του Χριστού, και την τιμωρία των κολασμένων, στο αριστερό. Ειδικά αυτό το τελευταίο κομμάτι έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς βλέπουμε ότι αυτοί οι οποίοι έχουν πράξει κάτι κακό καίγονται από φωτιά, ψήνονται σε σούβλες,

πλακώνονται από πέτρες, δαγκώνονται από φίδια, τρώγονται και μασιόνται από θηρία. Οι άλλες σκηνές στην οροφή απεικονίζουν διαφορετικές ιστορίες σε οριζόντιες δέσμες μωσαϊκού. Ξεκινώντας, σύμφωνα με το παρακάτω σχεδιάγραμμα, από την κορυφή έχουμε 3) χορωδίες Αγγέλων, Θρόνων, Αρχών και Δυνάμεων, 4) ιστορίες από τη Γένεση, 5) ιστορίες του Ιωσήφ, 6) ιστορίες της Μαρίας και του Χριστού και τέλος στην κατώτερη δέσμη έχουμε 7) ιστορίες του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, ενώ στη μέση 2) έχουμε το φανό και στην άκρη 1) την Τελευταία Κρίση.

Εικόνα 128: Σχεδιάγραμμα του μωσαϊκού στην οροφή του Βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας

Εικόνα 129(Αριστερά): Κάτοψη του Βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας Εικόνα 130(Δεξιά): Τομή του Βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας

Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΟΥ SAN MINIATO AL MONTE Η βασιλική του San Miniato al Monte στη Φλωρεντία στέκεται σε ένα από τα ψηλότερα σημεία της πόλης και έχει χαρακτηριστεί ως ένα από τα καλύτερα Ρωμανικά κατασκευάσματα στην Τοσκάνη και ως μία από τις πιο όμορφες εκκλησίες στην Ιταλία. Ο Άγιος Miniato ή αλλιώς Minas ήταν ένα Αρμένιος πρίγκιπας που υπηρετούσε στο Ρωμαίικό στρατό κάτω από τον Αυτοκράτορα Δέκιο. Καταγγέλθηκε ως Χριστιανός μετά από όταν έγινε ερημίτης και όταν τον έφεραν ενώπιον του Αυτοκράτορα, ο οποίος είχε στρατοπεδεύσει έξω από τις πύλες της Φλωρεντίας, εκείνος έδωσε διαταγή να τον πετάξουν στα θηρία στο Αμφιθέατρο όπου κάλεσαν έναν πάνθηρα ο οποίος όμως αρνήθηκε να τον φάει. Αποκεφαλισμένος υπό την παρουσία του Αυτοκράτορα λέγεται ότι σήκωσε το ίδιο του το κεφάλι, διέσχισε τον ποταμό Άρνο και ανέβηκε πάνω στο λόφο του Mons Fiorentinus, στο ερημητήριό του. Προς τιμήν του ανεγέρθηκε ένας βωμός σε εκείνο το σημείο και ένα παρεκκλήσι τον 8ο αιώνα. Κατασκευή της τωρινής εκκλησίας ξεκίνησε το 1013 από τον επίσκοπο Alibrando και χαρίστηκε από τον Αυτοκράτορα Ερρίκο Β’.

Εικόνα 131: Η Βασιλική του San Miniato al Monte

Το εσωτερικό της Βασιλικής παρουσιάζει το πρώιμο χαρακτηριστικό μιας χορωδίας υψωμένης σε μία πλατφόρμα πάνω από μία μεγάλη κρύπτη. Συγκρίνοντάς με το πώς ήταν όταν είχε χτιστεί έχουν αλλάξει πολύ λίγα πράγματα. Ο κυρίως ναός κυριαρχείται από το ανεξάρτητο Cappella del Crocefisso, σχεδιασμένο από τον Michelozzo το 1448. Αρχικά φιλοξενούσε έναν σταυρό ο οποίος τώρα βρίσκεται στη Santa Trinita. Το παλαιότερο σημείο του ναού είναι η κρύπτη του και ο βωμός του, ο οποίος περιέχει τα οστά του Αγίου Miniato. Η διακόσμηση και μορφή του θόλου είναι δουλειά του Luca della Robbia ενώ επίσης πάνω στους θόλους βλέπουμε και τοιχογραφίες του Taddeo Gaddi.

Η υψωμένη χορωδία και το πρεσβυτέριο περιέχουν έναν καταπληκτικό Ρωμανικό άμβωνα του 1207, ενώ η αψίδα κυριαρχείται από ένα μεγάλο μωσαϊκό το οποίο χρονολογείται από το 1297 και απεικονίζει τα ίδια σχέδια με αυτά στην πρόσοψη του ναού, τα οποία πιθανότατα είναι και τα δύο δουλειά του ίδιου άγνωστου καλλιτέχνη. Το βασικό μωσαϊκό του ναού, αυτό του Χριστού ανάμεσα στην Παναγία και τον Άγιο Minias χρονολογείται από το 1260.

Εικόνα 132: Το εσωτερικό της Βασιλικής του San Miniato

Η γεωμετρικά σχηματισμένη μαρμάρινη πρόσοψη ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 1090, παρόλο που τα ανώτερα μέρη της χρονολογούνται από τον 12ο αιώνα, μετά από χρηματοδότηση της Φλωρεντίνικης Arte di Calimala οι οποία ήταν υπεύθυνη για την συντήρηση της εκκλησίας από το 1288. Ο αετός ο οποίος στολίζει την πρόσοψη ήταν το σύμβολό τους. Το καμπαναριό κατέρρευσε το 1499 και αντικαταστάθηκε το 1523, αλλά ποτέ δεν ολοκληρώθηκε. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Φλωρεντίας το 1530 χρησιμοποιήθηκε ως πόστο για το πυροβολικό από τους αμυνόμενους και ο Μιχαήλ Άγγελος κάλυψε τη Βασιλική με στρώματα για να την προστατέψει από εχθρικά πυρά.

Εικόνα 133: Αρχιτεκτονικά σχέδια της Βασιλικής του San Miniato al Monte, καθώς και λεπτομέρειες των κιόνων

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΗΣ SANTA MARIA DELLA PIEVE Η εκκλησία της Santa Maria della Pieve βρίσκεται στο ιστορικό κέντρο του Arezzo της Τοσκάνης, στην Κεντρική Ιταλία. Η ύπαρξή της, χρονολογείται από τις αρχές του 1008, αν και υπάρχουν αρχεία που αναφέρουν ότι υπήρχε από πιο πριν μία εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία. Η κατασκευή της τωρινής της δομής ξεκίνησε το 12ο αιώνα, ενώ ξανακτίστηκε χάρη στη χρηματοδότηση και στην προστασία του δήμου του Arezzo και υπήρξε το προπύργιο του αγώνα της πόλης εναντίον των επισκόπων της. Το 13ο αιώνα ανακαινίστηκε με την προσθήκη νέας πρόσοψης και αψίδας, ενώ το εσωτερικό της ανακατασκευάστηκε σε Γοτθικό ρυθμό. Το καμπαναριό, ρωμανικού ρυθμού, ολοκληρώθηκε το 1330.

Εικόνα 134: Η εκκλησία της Santa Maria della Pieve

Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό του ναού είναι η πρόσοψή του, η οποία αρχικά δεν είχε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και οι διακοσμητικές προσθήκες έγιναν το 12ο αιώνα. Το ισόγειο της αποτελείται από πέντε αψίδες. Πάνω από τις αψίδες, σε τρία επίπεδα υπάρχουν, αντίστοιχα, τρεις στοές με τον αριθμό των στηλών τους να αυξάνεται από επίπεδο σε επίπεδο. Οι κίονες και τα κιονόκρανά τους είναι διαφορετικά το καθένα, με ένα από αυτά να είναι άγαλμα.

Εικόνα 135: Ένα δείγμα από τα ποικίλα είδη κιόνων που χρησιμοποιούνται καθώς και ο κίοναςάγαλμα στη μέση

Η καμάρα της κεντρικής εισόδου φέρει ανάγλυφο που παριστάνει την Παναγία να προσεύχεται αλλά και αγγέλους. Κάτω απ’ αυτήν είναι ένα διάζωμα με μικρούς αγγέλους και η υπογραφή κάποιου Marchione. Στο θόλο της καμάρας υπάρχουν απεικονίσεις των Μηνών της σχολής του Benedetto Antelami. Οι δύο μικρότερες πλαϊνές είσοδοι, έχουν επίσης διακοσμημένα τύμπανα, όπου στη δεξιά απεικονίζεται ο Χριστός που βαπτίζεται από τον Ιωάννη, και στην αριστερή ένα φυτικό μοτίβο. Η αψίδα του 13ου αιώνα διαθέτει, επίσης, δύο σειρές στοών, που θυμίζουν τη δομή της πρόσοψης, επαναλαμβάνοντας τη χρήση κιονόκρανων διαφορετικού ρυθμού. Οι πλευρές φέρουν παράθυρα με κάθετα χωρίσματα. Στη δεξιά πλευρά της πρόσοψης υψώνεται το καμπαναριό, που έχει μια εύρωστη εμφάνιση, με πέντε σειρές καθέτως χωρισμένων παραθύρων. Εσωτερικά, η βάση υποδέχεται το βαπτιστήριο. Η κολυμβήθρα του 14ου αιώνα, έχει σειρά με ιστορίες του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, ζωγραφισμένες από το 1332 μέχρι και το 1333, από τον Giovanni d’ Agostino.

Εικόνα 136(Αριστερά): Προβολή της αψίδας του ναού Εικόνα 137(Δεξιά): Το καμπαναριό της Santa Maria della Pieve

Το υψηλό εσωτερικό του ναού διαθέτει σηκό και δύο πτέρυγες, διαιρούμενες με επιμήκεις οξυκόρυφες αψίδες, των οποίων οι κίονες φέρουν κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού. Το τοίχωμα απέναντι από την πρόσοψη, φέρει εννέα παράθυρα, σε τρεις σειρές. Στην υψηλή Αγία Τράπεζα βρίσκεται το πολύπτυχο του Tarlati, όπου απεικονίζεται η Παναγία και Άγιοι και έχει ζωγραφιστεί από τον Pietro Lorenzetti (1320). Εντός του ναού βρίσκονται μέρη από τοιχογραφίες του Αγίου Δομίνικου και του Αγίου Φραγκίσκου, αποδιδόμενα στον Andrea di Nerlo (μέσα του 14ου αιώνα). Στην κρύπτη που επίσης υπάρχει εντός του ναού βρίσκεται το λείψανο του στήθους του St. Donatus, που εκτελέστηκε το 1346.

Εικόνα 138: Σχέδιο κάτοψης της Santa Maria della Pieve

Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΟΥ SANT’ AMBROGIO Η βασιλική του Αγίου Αμβροσίου βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά του Μιλάνου, πόλης της Βόρειας Ιταλίας (η αρχαία πόλη των Μεδιολάνων). Πιθανότατα να υπήρχε στην περιοχή προχριστιανικός ναός λατρείας και ανάμεσα στο 379 με 386 ο επίσκοπος Αμβρόσιος προέκτεινε την εκκλησία, σε μια περιοχή όπου πολλοί μάρτυρες των ρωμαϊκών διώξεων είχαν θαφτεί και το πρώτο όνομά της ήταν βασιλική των Μαρτύρων. Στους αιώνες που πέρασαν μετά την πρώτη κατασκευή της, το οικοδόμημα υπέστη πολλές αποκαταστάσεις και ανακατασκευές και η σημερινή εμφάνισή της, Ρωμανικού ρυθμού αρχιτεκτονικής, τοποθετείται στον 12ο αιώνα.

Εικόνα 139: Η Βασιλική του Sant’ Ambrogio

Η εκκλησία, ως επί το πλείστον, είναι κτισμένη με τοιχοποιία διαφορετικής προέλευσης υλικών και χρωμάτων, με μέρη από πέτρα και μέρη από λευκό επίχρισμα.. Η Ρωμανικής αρχιτεκτονικής εκκλησία άρχισε να κτίζεται περί το 1080, ο κύριος ναός (κλίτη) περί το 1128 και οι θόλοι του κύριου ναού γύρω στο 1140. Το αρχικό οικοδόμημα, ανήκε στο ρυθμό της βασιλικής. Αποτελούνταν από ένα κεντρικό κλίτος που φωτίζονταν από ένα φωταγωγό, από δύο πτέρυγες, από μια αψίδα και ένα αίθριο. Έρευνες του 1864 απέδειξαν ότι το καθολικό και τα κλίτη της βασιλικής αντιστοιχούσαν με εκείνα της πρώτης εκκλησίας. Το αίθριο ωστόσο, που χρονολογείται από τον 9ο αιώνα και δύο μικρότερες αψίδες, πλαισιώνουν μια νέα κεντρική αψίδα, μεγαλύτερου βάθους. Ο βωμός καταλαμβάνει περίπου την ίδια θέση που είχε και πρώτα και οι στήλες του κιβωρίου φαίνεται ότι έχουν διατηρηθεί. Η πρόσοψη έχει δύο ορόφους με περίστυλες στοές. Η κεντρική στο ισόγειο έχει τρεις καμάρες, του ιδίου ανοίγματος και ενώνει τις πλαϊνές οι οποίες βρίσκονται ελαφρά ψηλότερα. Η πάνω περίστυλη στοά χρησιμοποιούνταν από τους επισκόπους για να ευλογούν τους πιστούς. Η στοά του πρόναου υποστηρίζεται από κίονες, που πλαισιώνονται από ημικίονες. Έχουν δύο διακοσμητικά γείσα στην κάτω πλευρά της αψίδας, ενώ το άνω γείσο του πρόναου διακοσμείται με τυφλές καμάρες, που επαναλαμβάνονται και στην πρόσοψη. Λεπτές κατακόρυφες εξοχές ξεκινούν από το κέντρο των κιόνων, φτάνοντας στο πάνω τελείωμα των στοών. Τα κιονόκρανα είναι διακοσμημένα με ζώα όπως λιοντάρια και αγριογούρουνα, ανθρώπινες φιγούρες και με φυτικά και άλλα φανταστικά μοτίβα προρωμανικής προέλευσης. Κάτω από το νάρθηκα, μεταξύ της κεντρικής εισόδου και της εισόδου στο αριστερό κλίτος, βρίσκεται, από το 15ο αιώνα, η σαρκοφάγος του Pietro Candido Decembrio. Η κεντρική είσοδος πλαισιώνεται από δύο πυλώνες πολλαπλών κιόνων και έχει μία καμάρα με διακοσμητικά στοιχεία Σασσανιδικής προέλευσης. Η βασιλική έχει δυο καμπαναριά. Το δεξιό, “των Μοναχών”, είναι από τον 9ο αιώνα και έχει μια λιτή εμφάνιση, τυπική των αμυντικών κατασκευών. Το αριστερό καμπαναριό, “των Κανονιών”, που είναι και το ψηλότερο, χρονολογείται από το 1144, με τους δύο τελευταίους ορόφους του να έχουν προστεθεί το 1889. Τα δύο καμπαναριά πρέπει να έχουν σχεδιαστεί από τον ίδιο αρχιτέκτονα του Ρωμανικού ρυθμού, αφού περιέχουν τα ίδια διακοσμητικά στοιχεία.

Εικόνα 140: Σχέδιο από ψηλά του ναού του Sant’ Ambrogio

Η βασιλική στο εσωτερικό της έχει τρία κλίτη που χωρίζονται με δύο σειρές ημικυκλικών αψίδων, με τις ανάλογες στήλες και καμάρες. Μικρά ημικυκλικά παρεκκλήσια υπάρχουν στο τέλος των διαδρόμων, ενώ δεν υπάρχουν εγκάρσια κλίτη. Το εσωτερικό έχει το ίδιο μέγεθος με την εξωτερική στοά.

Εικόνα 141: Το εσωτερικό του ναού του Sant’ Ambrogio

Η οροφή διαθέτει σταυροθόλια που υποστηρίζονται από ημικίονες, οι οποίοι στο κατώτερό τους τμήμα γίνονται κίονες. Το άνοιγμα των κλιτών είναι ακριβώς το μισό εκείνων του κύριου ναού και υποστηρίζονται από μικρότερους πυλώνες. Οι εξώστες πάνω από τα κλίτη υποστηρίζουν τα σταυροθόλια, αλλά εμποδίζουν τους φεγγίτες. Αριστερά του τρίτου κεντρικού ανοίγματος βρίσκεται ο άμβωνας, που κτίστηκε τον 9ο αιώνα πάνω σε μια προϋπάρχουσα, από τον 4ο αιώνα, ρωμαϊκή σαρκοφάγο. Ο άμβωνας έχει εννέα κίονες με διακοσμημένα κιονόκρανα και διαζώματα, με ζώα και ανθρώπινες φιγούρες, καθώς και φυτικά και φανταστικά μοτίβα. Το μπροστινό τμήμα του άμβωνα διακοσμείται με δύο ανάγλυφα από χαλκό, που απεικονίζουν τα σύμβολα του Αγίου Ματθαίου ως έναν άνθρωπο που προσεύχεται και του Αγίου Ιωάννη ως έναν αετό. Το δάπεδο του ιερού βήματος είναι πολύ ψηλό σε σχέση με το επίπεδο του κύριου ναού, επειδή κάτω από το ιερό υπάρχει μια μεγάλη παλαιοχριστιανική λάρνακα, από ασήμι και κρύσταλλο, που περιτριγυρίζεται από εννέα μικρούς κίονες. Μέσα στη λάρνακα βρίσκονται τα λείψανα του Αγίου Αμβροσίου και των Αγίων Γερβάσιου και Προτάσιου. Πάνω από την Αγία Τράπεζα υπάρχει κιβώριο που στηρίζεται σε τέσσερις πορφυρές κολώνες, που φαίνεται να μεταφέρθηκαν εκεί από άλλο κτίριο. Στην κόγχη του Ιερού σώζεται μία ψηφιδωτή αναπαράσταση με το Χριστό σε θρόνο, στο κέντρο, μεταξύ των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ, με επιγραφές στα ελληνικά, καθώς και τα ολόσωμα λείψανα των Αγίων Γερβάσιου και Προτάσιου. Κάτω από τα πόδια του Χριστού υπάρχουν τρία μετάλλια αγίων και αριστερά η Κοίμηση του Αγίου Αμβροσίου. Στην πιο κάτω ζώνη υπάρχουν τρεις επιγραφές με λατινικούς χαρακτήρες, που διαχωρίζονται με διακοσμητικά μοτίβα από άνθη. Η δημιουργία του ψηφιδωτού τοποθετείται γύρω στον 6ο με 8ο αιώνα.

Εικόνα 142: Η κάτοψη του Sant’ Ambrogio

Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΟΥ SAN MICHELE MAGGIORE Η βασιλική του San Michele Maggiore είναι ναός της Παβίας, από τους πιο χαρακτηριστικούς της Ρωμανικής Αρχιτεκτονικής της Λομβαρδίας. Η πρώτη εκκλησία που αφιερώθηκε στον Αρχάγγελο Μιχαήλ κτίστηκε στη θέση του παρεκκλησίου του Παλατιού των Λομβαρδών ενώ την ίδια περίοδο κατασκευάστηκε και το κατώτερο τμήμα του καμπαναριού, το οποίο όμως καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1004. Η σημερινή κατασκευή του ναού άρχισε στα τέλη του 10ου αιώνα (κρύπτη, χορωδία και εγκάρσιο κλίτος) και ολοκληρώθηκε το 1155. Οι θόλοι του κύριου ναού αρχικά με δυο χονδροειδή τετραγωνικά ανοίγματα, αντικαταστάθηκαν το 1489, από τον Agostino da Candia, από τέσσερα ορθογώνια ανοίγματα. Στο ναό αυτό συνέβησαν πολλά σημαντικά γεγονότα, όπως η στέψη του Λουδοβίκου του Γ΄ (900) και του Φρειδερίκου Μπαρμπαρόσα (1155). Η πρόσοψη του ναού του San Michele Maggiore είναι εξαιρετικά εντυπωσιακή και χαρακτηριστική της Ρωμανικής αρχιτεκτονικής της Λομβαρδίας. Υψώνεται πάνω από μια μικρή πλατεία σαν βράχος γκρεμού και είναι κατασκευασμένη από πέτρα ψαμμίτη, αντί του κόκκινου τούβλου πολλών άλλων εκκλησιών της Λομβαρδίας. Η πρόσοψη έχει, πάνω από την κεντρική πύλη τρία αψιδωτά, καθέτως χωρισμένων παράθυρων. Από πάνω υπάρχουν τρία μονά παράθυρα και πιο πάνω σταυρός ο οποίος ανακατασκευάστηκε τον 19ο αιώνα ανάμεσα σε δύο στρογγυλούς φεγγίτες. Πάνω από τις μικρές πλαϊνές πύλες υπάρχουν, αντίστοιχα, ανάγλυφα οι φιγούρες του Αγίου Εννοδίου, επισκόπου της Παβίας και του Αγίου Ελευκαδίου, αρχιεπίσκοπου της Ραβέννας. Πιο πάνω από τις μικρές αυτές πύλες υπάρχει ένα διπλό παράθυρο. Στα τύμπανα των πυλών υπάρχουν ανάγλυφα που παριστάνουν αγγέλους,

που, σύμφωνα με λαξευμένη λεζάντα, αναπαριστούν τους πρεσβευτές των πιστών στον ουρανό. Η πρόσοψη είναι διακοσμημένη με πολλά ανάγλυφα στον ψαμμίτη, σε οριζόντιες λωρίδες, με ανθρώπινες φιγούρες, ζώα, και θρησκευτικά και άλλα μοτίβα. Το πάνω μέρος της πρόσοψης και κατά μήκος της οξυκόρυφη οροφής υπάρχει μικρός εξώστης με μία σειρά από 18 μαρμάρινους ημικίονες, μπροστά. Στην νότια πύλη της πρόσοψης υψώνεται ένας οκταγωνικός τούβλινος πύργος. Το ανατολικό άκρο του ναού αποτελείται από μια τυφλή αψίδα, του ίδιου πλάτους με το αντίστοιχο κλίτος. Το κάτω μέρος του καμπαναριού, ενωμένο με το ναό εκεί όπου αντιστοιχεί ο βόρειος σηκός συναντά την αψίδα και έχει κατασκευαστεί γύρο στο 1000, διακοσμημένος με πλακάκια από τερρακότα.

Εικόνα 143: Η Βασιλική του San Michele Maggiore

Το εσωτερικό του ναού είναι σε σχήμα Λατινικού Σταυρού πράγμα που αποτελεί σημαντική διαφορά από παρόμοιους ναούς Ρωμανικής Αρχιτεκτονικής, αποτελούμενος από τον κύριο ναό, δύο κλίτη και ένα πολύ εκτεταμένο εγκάρσιο κλίτος. Το εγκάρσιο κλίτος είναι εφοδιασμένο με μια πραγματική πρόσοψη, μια ελλειψοειδή αψίδα και ένα βαρελοειδή θόλο, διαφορετικό από τους υπόλοιπους του ναού, αποτελώντας έτσι ένα σχεδόν ανεξάρτητο τμήμα του όλου οικοδομήματος. Επίσης το μήκος του, το οποίο φτάνει τα 38 μέτρα σε σύγκριση με τα 55 μέτρα όλης της βασιλικής, συμβάλλει σ’ αυτήν την εντύπωση. Στη διασταύρωση του κύριου ναού και του εγκάρσιου κλίτους είναι το εσωτερικό μέρος του οκταγωνικού τρούλου, μία 30 μέτρων ύψους ασύμμετρη κατασκευή, που στηρίζεται πάνω σε υποστηρικτικές καμάρες, Λομβαρδιανού Ρωμανικού ρυθμού. Η εφαρμογή της στήριξης του τρούλου του ναού αυτού, φαίνεται να είναι η πρωϊμότερη που εμφανίζεται στη Λομβαρδία.

Τα κλίτη χωρίζονται μεταξύ τους από μεγάλους κίονες Το κεντρικό κλίτος έχει τέσσερα ανοίγματα. Οι πτέρυγες του ναού έχουν εξώστες που έχουν και στατική λειτουργία. Τα τέσσερα παρεκκλήσια σε αντιστοιχία με το δεύτερο και τέταρτο άνοιγμα των πτερύγων, είναι μια μεταγενέστερη προσθήκη. Το δάπεδο της βασιλικής βρίσκεται σε σημαντικά χαμηλότερο επίπεδο από εκείνο του δρόμου. Το πρεσβυτέριο έχει θραύσματα από ένα αξιοσημείωτο μωσαϊκό δαπέδου με παραστάσεις με μυθολογικά μοτίβα, όπως οι άθλοι των Μηνών. Η κρύπτη, με σηκό και δύο πτέρυγες, βρίσκεται αμέσως κάτω από το βωμό. Έχει όμορφα διακοσμημένα κιονόκρανα και στεγάζει το μνημείο του ευλογημένου Martino Salimbene.

Εικόνα 144: Κάτοψη της Βασιλικής του San Michele Maggiore

Εικόνες 145, 146: Τομές της Βασιλικής του San Michele Maggiore

Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΟΥ SAN ZENO Η Βασιλική του San Zeno είναι μία μικρή βασιλική που βρίσκεται στη Βερόνα της Βόρειας Ιταλίας. Μαζί με τη μονή, της οποίας αποτελεί συμπλήρωμα, είναι αφιερωμένη στον Άγιο Ζήνωνα της Βερόνας. Η φήμη της εκκλησίας οφείλεται αφ’ ενός στην αρχιτεκτονική της και αφ’ ετέρου στο θρύλο ότι στην κρύπτη της έγινε ο γάμος του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας από το ομώνυμο έργο του Σαίξπηρ. Ο Άγιος Ζήνων πέθανε το 380 και πάνω από τον τάφο του ανεγέρθηκε μικρός ναός από το βασιλιά των Οστρογότθων, Μεγάλο Θεοδόριχο. Ο μικρός αυτός ναός καταστράφηκε δύο φορές, τον 9ο και στις αρχές του 10ου αιώνα και το 967 ανεγέρθηκε, στη θέση του ένα νέο οικοδόμημα, Ρωμανικής Αρχιτεκτονικής, από τον επίσκοπο Raterius και την οικονομική ενίσχυση του αυτοκράτορα Όθωνα του Α΄. Οι καταστροφές του ναού από το σεισμό του 1117, είχαν ως αποτέλεσμα να αρχίσουν, το 1138, έργα αναστήλωσης και διεύρυνσης της εκκλησίας, που ολοκληρώθηκαν το 1398 με την ανακατασκευή της στέγης και της, Γοτθικού ρυθμού, αψίδας.

Εικόνα 147: Η Βασιλική του San Zeno

Η εκκλησία του San Zeno αποτέλεσε το πρωτότυπο για όλα τα μετέπειτα οικοδομήματα της Βερόνας που χτίστηκαν σε Ρωμανικό ρυθμό. Η πρόσοψη κτισμένη από κρεμ, σε απόχρωση, πέτρα από ηφαιστειακή τέφρα, χωρίζεται σε τρία κατακόρυφα συμπλέγματα. Η κεντρική πρόσοψη έχει στην κορυφή αέτωμα και η δεξιά και η αριστερή πρόσοψη δύο επικλινείς οροφές, που στηρίζονται πάνω σε μικρές τυφλές ψευτοστοές. Οι διασταυρώσεις των τριών μερών της πρόσοψης, κάτω από το αέτωμα, χαρακτηρίζονται από γωνιώδεις παραστάδες που καταλήγουν σε φυλλοειδή, κορινθιακά ίσως, κιονόκρανα.

Δεξιά και αριστερά, στο επίπεδο του υπέρθυρου της πύλης, στην κεντρική πρόσοψη τρέχει μια αβαθής στοά από δύο ζεύγη καμαρών, που χωρίζονται από λεπτό ζευγάρι κιονίσκων, πανομοιότυπων μ’ αυτούς που υπάρχουν στο παράθυρο σε σχήμα τροχού που υπάρχει πιο πάνω. Η στοά αυτή είναι από ροζ μάρμαρο που δημιουργούσε, παλαιότερα, χρωματική αντίθεση με το χρώμα της πέτρας της πρόσοψης. Η πρόσοψη χωρίζεται περαιτέρω με κατακόρυφες, αβαθείς παραστάδες, που οπτικά φαίνεται να περνούν διαμέσου των κιονίσκων και μέσα στο αέτωμα. Το τριγωνικό αέτωμα ορίζει τον κύριο ναό και δημιουργεί μια εντυπωσιακή χρωματική αντίθεση, με το χρώμα της ηφαιστειακής πέτρας της πρόσοψης , με το λευκό μάρμαρο του αετώματος που διαχωρίζεται από τις επτά παραστάδες που είναι από ροζ μάρμαρο. Στην κεντρική πρόσοψη υπάρχει ψηλά ένα παράθυρο, όπως προαναφέρθηκε σε σχήμα ρόδας, στο σχήμα του Τροχού της Τύχης. Είναι ένα από τα πρωϊμότερα δείγματα παραθύρων Ρωμανικής Αρχιτεκτονικής, τέτοιας δομής, που έμελλε να γίνει, αργότερα, ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Γοτθικής αρχιτεκτονικής. Η εξωτερική στεφάνη του παραθύρου είναι διακοσμημένη με έξι φιγούρες που αντιπροσωπεύουν τις αμφιταλαντεύσεις της ανθρώπινης ζωής. Τα προπύλαια είναι από το 12ο αιώνα, με λιοντάρια στη βάση των κιόνων τους, τα οποία είναι σύμβολα του νόμου και της πίστης. Το τύμπανο της εξωτερικής αψίδας έχει ανάγλυφο που απεικονίζει τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και τον Άγιο Ιωάννη τον Ευαγγελιστή. Πάνω από την αψίδα αναπαρίστανται το αρνί και τα χέρια του Χριστού που ευλογούν. Πάνω από την πύλη, στο τύμπανο, υπάρχουν παραστάσεις με σκηνές από την ιστορία της Βερόνας και τη ζωή του Αγίου Ζήνωνος. Εσωτερικά και εξωτερικά της αψίδας των προπυλαίων υπάρχουν παραστάσεις του κύκλου των Μηνών, που σχετίζονται με τον Τροχό της Τύχης του πιο πάνω παραθύρου. Η πύλη πλαισιώνεται από 18 ανάγλυφα, που χρονολογούνται από το 12ο αιώνα και παριστάνουν σκηνές από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη, μαζί με επεισόδια της ζωής του αυτοκράτορα Θεοδόριχου. Πολλά από τα ανάγλυφα των προπυλαίων, της πύλης αποδίδονται στο γλύπτη Nicholaus και ανώνυμα μέλη του εργαστηρίου του. Η μπρούτζινη πόρτα της πύλης διακοσμήθηκε με 48 τετράγωνους πίνακες, με φιγούρες άγνωστων προσώπων, Αγίων, των τριών Θεολογικών Αρετών και θεμάτων που συνδέονται με τη μουσική.. Οι πίνακες έγιναν τον 11ο αιώνα άλλοι από Σάξωνες και άλλοι από ντόπιους καλλιτέχνες της Βερόνας. Το καμπαναριό ορθώνεται σαν ένα ξεχωριστό οικοδόμημα. Άρχισε να κατασκευάζεται το 1045 και τελείωσε το 1178. Έχει ύψος 62 μέτρων και είναι Ρωμανικής Αρχιτεκτονικής, όπως και η εκκλησία, έχοντας μια κεντρική κατακόρυφη ζώνη, κτισμένη από πέτρα ηφαιστειακής τέφρας, εναλλάξ με τούβλα. Χωρίζεται σε πατώματα που ορίζονται από γείσα και μικρές αψίδες από τις ίδιες ηφαιστειακές πέτρες, και καταλήγει σ’ ένα πανέμορφο θάλαμο καμπάνας, με τριπλά, καθέτως χωρισμένα παράθυρα. Πάνω από το θάλαμο των καμπάνων, υψώνεται ένας μικρός κωνικός οβελίσκος, με μικρές πυραμίδες σε κάθε γωνία του. Το εξωτερικό του καμπαναριού είναι διακοσμημένο με γλυπτά Ρωμανικής τέχνης. Σημειώνεται ότι το 1498 υπήρχαν έξι καμπάνες, με την tenori καμπάνα να ζυγίζει 950 κιλά. Η σοπράνο καμπάνα, τον 8ο αιώνα είχε πεταχτεί, ενώ σήμερα βρίσκεται στο μουσείο της μονής.

Το εσωτερικό της εκκλησίας είναι σε τρία επίπεδα, με μια εκτεταμένη κρύπτη, στο χαμηλότερο επίπεδο, και ένα υπερυψωμένο πρεσβυτέριο. Το εσωτερικό της εκκλησίας έχει σχήμα Λατινικού Σταυρού, με τον κύριο ναό, δύο κλίτη και ένα εγκάρσιο κλίτος. Τα κλίτη χωρίζονται με σταυροειδείς παραστάδες, με κιονόκρανα κορινθιακού τύπου εναλλασσόμενα με ζωομορφικά. Οι τοίχοι πάνω από την κιονοστοιχία είναι πολυχρωμικής τεχνικής. Η τριφυλλόσχημη αψιδωτή ξύλινη οροφή χρονολογείται από το 14ο αιώνα. Στα έργα τέχνης της βασιλικής αυτής περιλαμβάνεται ένας Σταυρός από τον Lorenzo Veneziano, ένα κύπελλο από πορφυρίτη παρμένο από ρωμαϊκό λουτρό, η οκταγωνική κολυμβήθρα, του 18ου αιώνα, μια τοιχογραφία του Αγίου Χριστόφορου του 13ου αιώνα και άλλα.

Εικόνα 148: Το εσωτερικό της Βασιλικής του San Zeno

Η κρύπτη χρονολογείται από το 10ο αιώνα και από το 921 φυλάγεται σε σαρκοφάγο το λείψανο του Αγίου Ζήνωνος, το πρόσωπο του οποίου έχει καλυφθεί με μια ασημένια μάσκα. Η κρύπτη έχει σηκό με οκτώ πτέρυγες, οι αψίδες των οποίων υποστηρίζονται από 49 κίονες, που ο καθένας έχει διαφορετικό κιονόκρανο. Τις αψίδες της εισόδου ο

ντόπιος γλύπτης, ονόματι Adamino da San Giorgio, τις διακόσμησε με φανταστικά και τερατώδη ζώα. Η κρύπτη αποκαταστάθηκε το 13ο και το 14ο αιώνα. Το πρεσβυτέριο υψώνεται πάνω από μια στοά της κρύπτης και παραμένει έτσι ορατό από τον κύριο ναό. Είναι προσβάσιμο με σκάλες από τους διαδρόμους. Η Αγία Τράπεζα στεγάζει τη σαρκοφάγο των Αγίων Lupicinus, Lucillus και Crescentianus, που ήταν όλοι Επίσκοποι της Βερόνας. Στα αριστερά της αψίδας, πάνω από την είσοδο του θησαυροφυλακίου βρίσκεται η Σταύρωση, από τη σχολή του Altichiero. Στη μικρή αριστερή αψίδα βρίσκεται το άγαλμα του Αγίου Ζήνωνος, φτιαγμένο από κόκκινο μάρμαρο, που είναι το πιο σεβαστό στη Βερόνα.

Εικόνα 149: Η κρύπτη του San Zeno

Ο ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΝΑ Ο Καθεδρικός ναός του St. Geminianus της Μόντενα της Βόρειας Ιταλίας, αποτελεί τυπικό δείγμα Ρωμανικής Αρχιτεκτονικής. Είναι ένα από τα πιο σημαντικά ρωμανικά κτίρια της Ευρώπης. Είναι, επίσης, Μνημείο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς, που εγκαινιάστηκε το 1184. Η ανακάλυψη του τάφου του St. Geminianus, οδήγησε το 1099 στο γκρέμισμα δύο Εκκλησιών, που υπήρχαν από τον 5ο αιώνα και οικοδομήθηκε νέος ναός αφιερωμένος στον Άγιο. Ο αρχικός σχεδιασμός και η αρχιτεκτονική κατεύθυνση δόθηκε από τον αρχιτέκτονα Lafranco. Τα λείψανα του Αγίου εξακολουθούν να εκτίθενται στην κρύπτη του ναού. Μετά τον Lafranco ανέλαβε τον καλλωπισμό του ναού ο Anselmo da Campione, με αποτέλεσμα να παρουσιάζει, ο ναός και ιδιαίτερα η πρόσοψή του, διαφορετικό ύφος. Το μαγευτικό ροζ παράθυρο προστέθηκε από τον Anselmo τον 13ος αιώνας, ενώ τα δυο λιοντάρια που υποστηρίζουν τους κίονες της εισόδου είναι Ρωμαϊκής εποχής και πιθανώς να ανακαλύφθηκαν στην εκσκαφή των θεμελίων του ναού.

Εικόνα 150: Ο Καθεδρικός της Μόντενα

Ο ναός αποτελείται από δύο μέρη, τον κυρίως ναό και το καμπαναριό. Η λιθοδομή του ναού αντιμετωπίστηκε με πέτρινο υλικό που διασώθηκε από τη ρωμαϊκή εποχή της Μόντενα. Η πρόσοψη έχει τρεις πύλες-εισόδους. Μπροστά στην κεντρική είσοδο βρίσκονται δύο αγαλμάτινα λιοντάρια, που χρονολογούνται από τη ρωμαϊκή εποχή και αποτελούν ένα σπάνιο δημιούργημα. Πάνω από την αψίδα της κεντρικής πύλης υπάρχει αξιοσημείωτο ανάγλυφο του Lafranco, που περιλαμβάνει πορτραίτα προφητών και Πατριαρχών, ιστορίες από τη Βίβλο, με τη δημιουργία του Αδάμ και της Εύας, το προπατορικό αμάρτημα και την ιστορία του Νώε, να ξεχωρίζουν. Τα ανάγλυφα αυτά είναι χαρακτηριστικά της Ρωμανικής γλυπτικής. Στις πλαϊνές πύλες της πρόσοψης υπάρχουν επίσης αξιοσημείωτα ανάγλυφα, στην μεγαλύτερη, την Porta Regia, φιλοτεχνημένα από τους Campionesi και στη μικρότερη, την Porta di Principi, ανάγλυφα με επεισόδια της ζωής του St. Geminianus, φιλοτεχνημένα από μαθητή του Wiligelmo. Στη βόρεια πλευρά του ναού, κοντά στο καμπαναριό, βρίσκεται η πύλη, γνωστή ως Porta della Pescheria, που διαθέτει υψηλού καλλιτεχνικού επιπέδου ανάγλυφα, με κοσμικές σκηνές πάνω στη μαρμάρινη καμάρα και το υπέρθυρο. Η κατασκευή του καμπαναριού, ξεκίνησε το 1169, σε ρωμανικό ρυθμό. Το υπάρχον καμπαναριό, που σχεδιάστηκε από τον Arrigo da Campione, είναι γοτθικού ρυθμού και ολοκληρώθηκε τον 14ο αιώνα. Το εσωτερικό του πύργου του καμπαναριού διακοσμήθηκε τον 15ο αιώνα με τοιχογραφίες, όπου διατηρούνται ακόμα αντίγραφα του πίνακα Secchia Rapita.

Εικόνα 151: Ανάγλυφη επιγραφή στην κεντρική πύλη του ναού

Το εσωτερικό του ναού χωρίζεται σε τρία κλίτη. Μεταξύ του κεντρικού κλίτους και της κρύπτης βρίσκεται ένα μαρμάρινο στηθαίο, όπου απεικονίζονται τα Πάθη του Χριστού και το Μυστικό Δείπνο. Τα λείψανα του St. Geminianus εξακολουθούν να εκτίθενται στην κρύπτη του ναού, μέσα σε μια σαρκοφάγο, καλυμμένη από γυαλί. Ο άμβωνας έχει διακοσμηθεί τον 14ος αιώνα, από τον Arrigo da Campione με μικρά αγάλματα τερρακότας και έναν αξιοπρόσεκτο ξύλινο σταυρό. Μέσα στο ναό διακρίνονται δύο υπέροχες φάτνες, που δημιουργήθηκαν από δύο γνωστούς καλλιτέχνες της περιοχής, του Guido Mazzoni και του Antonio Begarelli.

Ο ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΝΚΟΝΑ Ο καθεδρικός ναός της Ανκόνα, είναι μια ρωμαιοκαθολική βασιλική, που βρίσκεται στο λόφο του Guasco, που δεσπόζει στην πόλη της Ανκόνα, στην Κεντρική Ιταλία, στη θέση της παλιάς ελληνικής ακρόπολης και αφιερωμένος στον Άγιο Κυριάκο της Ανκόνα. Αποτελεί την έδρα της Αρχιεπισκοπής της Ανκόνα και η αρχιτεκτονική της, σήμερα, αποτελεί μια μείξη Βυζαντινού, Ρωμανικού και Γοτθικού ρυθμού. Οι ανασκαφές του 1948 αποδεικνύουν ότι υπήρξε ένας ναός, αφιερωμένος πιθανότατα στη θεά Αφροδίτη (3ος π. Χ. αιώνας). Πάνω σ’ αυτόν κτίστηκε (6ος αιώνας) μια παλαιοχριστιανική εκκλησία που ο κύριος ναός είχε τρία κλίτη και είσοδο με νοτιοανατολικό προσανατολισμό (εκεί όπου βρίσκεται σήμερα το παρεκκλήσι της Σταύρωσης). Μερικά απομεινάρια του εξακολουθούν να υπάρχουν, όπως ένα μωσαϊκό δάπεδο και περιμετρικοί τοίχοι. Το 995 με 1015 χτίστηκε μια νέα εκκλησία που διατήρησε τους αρχικούς τοίχους, που το 1017 υποδέχτηκε τα λείψανα του Αγίου Μαρκέλλου και του Αγίου Κυριάκου της Ανκόνα.

Εικόνα 152: Ο Καθεδρικός της Ανκόνα

Στα τέλη του 12ου έως στις αρχές του 13ου αιώνα έγιναν εργασίες διεύρυνσης του ναού, με την προσθήκη εγκάρσιου κλίτους δίνοντας έτσι στο ναό βυζαντινό σταυροειδές ρυθμό και μιας εισόδου, προς τα νοτιοδυτικά, αντίκρυ από το λιμάνι και το δρόμο που μπαίνει στην πόλη. Οι πτέρυγες του ναού ήταν σε ψηλότερο σημείο από τη θέση του προηγούμενου σηκού και είχε και αψίδες. Ο ναός είναι κτισμένος από λευκή πέτρα του όρους Conero, με αψίδες που προεξέχουν από τα άκρα των πτερύγων του, με υπερυψωμένο τον κύριο όγκο του, και με έναν τρούλο σε αντιστοιχία με τον κύριο ναό. Όλες οι εξωτερικές επιφάνειες διαθέτουν διακόσμηση με Λομβαρδιανής αρχιτεκτονικής τυφλές καμάρες. Η πρόσοψη, στην οποία φτάνεις αφού ανεβείς μια μεγάλη σκάλα, χωρίζεται σε τρία τμήματα. Η πύλη, Ρωμανικής Αρχιτεκτονικής, σχηματίζεται από μία κυκλική αψίδα που υποστηρίζεται σε τέσσερις κίονες. Σε κάθε έναν από τους δύο μπροστινούς κίονες βρίσκεται ένα λιοντάρι που κάθεται, από κόκκινο μάρμαρο της Βερόνας. Κάτω από την καμάρα υπάρχουν τέσσερα ανάγλυφα που απεικονίζουν τα σύμβολα των Ευαγγελιστών. Η κατασκευή της πύλης αποδίδεται στον Giorgio da Como και είναι Ρωμανικού και Γοτθικού ρυθμού, κτισμένη από άσπρη πέτρα τους όρους Conero και κόκκινο μάρμαρο της Βερόνας. Η πύλη είναι διακοσμημένη από μια σειρά κιόνων που κρατούν γωνιοκόρυφες αψίδες, με ανάγλυφες προτομές Αγίων, φιγούρες ζώων και φυτικά μοτίβα. Πάνω από την πύλη υπάρχει μία μεγάλη κορυφή, με ρωμανικής τέχνης κορνίζα, που βρίσκεται μεταξύ δύο καθέτως χωρισμένων παραθύρων. Ο τρούλος του ναού είναι ένας από τους πιο παλιούς στην Ιταλία. Έχει γωνιοκόρυφο σχήμα, με δωδεκαγωνικό τύμπανο που στέκεται πάνω σε τετράγωνη βάση, με μικρά διακοσμητικά τόξα. Κτίστηκε κατά τη διάρκεια του 13ου αιώνα και αποδίδεται στον Margaritone d’ Arezzo. Το χάλκινο κάλυμμα του τρούλου προστέθηκε το 16ο αιώνα. Ο τρούλος του ναού αυτού, όπως και των ναών του Αγίου Αντωνίου στην Πάδοβα και του Αγίου Μάρκου στη Βενετία, ήταν ένας από τους λίγους τρούλους που κτίστηκαν σε εκκλησίες, αντί να είναι σε ξεχωριστά βαπτιστήρια. Το καμπαναριό του ναού είναι κτισμένο σε απομονωμένη από το κύριο οικοδόμημα θέση. Η ύπαρξή του αναφέρεται από το 1314 και είχε κατασκευαστεί πάνω σε ένα προϋπάρχοντα πύργο του 13ου αιώνα.

Εικόνα 153: Πρόσοψη του Καθεδρικού της Ανκόνα

Το εσωτερικό του ναού είναι μία ελληνική βασιλική, σε σχήμα σταυρού. Είναι χωρισμένος, με ξαναχρησιμοποιημένους ρωμαϊκούς κίονες με βυζαντινά κιονόκρανα, σε σηκό και δύο πτέρυγες. Στη διασταύρωση ναού είναι το εσωτερικό μέρος του τρούλου, όπου η κατασκευή στήριξής του έχει φιγούρες προσευχόμενων αγγέλων, βυζαντινού ρυθμού. Οι βραχίονες των πτερύγων του σταυροειδούς αυτού ναού τελειώνουν σε υπερυψωμένες αψίδες, ενώ ο κεντρικός βραχίονας του, το πρεσβυτέριο, έχασε την πρωτότυπη αψίδα κατά τη διάρκεια εργασιών για τη διεύρυνση του (18ος αιώνας). Όλα τα κλίτη έχουν ξύλινα, σε σχήμα κελύφους αυγού, ζωγραφισμένα θησαυροφυλάκια από τον 15ο αιώνα. Η νότια πτέρυγα του ναού είναι στο παρεκκλήσι της Σταύρωσης. Το κιγκλίδωμά του σχηματίζεται από πλακάκια με ποικίλες εγχάρακτες διακοσμήσεις, Αγίων, Επισκόπων, ζώων και άλλων μοτίβων. Σημειώνεται ότι κατά τη διάρκεια των αιώνων, σε συντηρήσεις και ανακατασκευές προστέθηκαν ποικίλες διακοσμήσεις στο εσωτερικό του ναού.

Εικόνα 154: Το εσωτερικό του Καθεδρικού

Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΟΥ SAN NICOLA Η βασιλική του San Nicola βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα της παλιάς πόλης του Μπάρι, στη Νότια Ιταλία, και έχει ευρεία θρησκευτική σημασία παντού στην Ευρώπη και στον χριστιανικό κόσμο και αποτελεί ένα σημαντικό προσκύνημα για τους Ορθόδοξους και Καθολικούς χριστιανούς της Ανατολικής Ευρώπης. Κτίστηκε μεταξύ του 1087 και 1197, κατά τη διάρκεια της Ιταλονορμανδικής κυριαρχίας στην Απουλία, για να δεχτεί τα λείψανα του Αγίου Νικολάου, χάριν των προσπαθειών του Αβά Ηλία. Πρόκειται για αριστούργημα της Ρωμανικής Αρχιτεκτονικής και αποτέλεσε πρότυπο για όλους τους μετέπειτα ναούς που κτίστηκαν στην Απουλία.

Εικόνα 155: Η Βασιλική του San Nicola στο Μπάρι

Η εκκλησία έχει μία μάλλον τετράγωνη εμφάνιση και μοιάζει περισσότερο με κάστρο παρά με εκκλησία. Η εντύπωση αυτή ενισχύεται από την παρουσία δύο χαμηλών αλλά με όγκο πύργων, που πλαισιώνουν την πρόσοψη της εκκλησίας. Από αυτούς ο ένας είναι νορμανδικής κατασκευής και χρησιμοποιήθηκε ως καμπαναριό και ο άλλος είναι ελληνικής κατασκευής και βλέπει την εκκλησία του Αγίου Γρηγορίου. Κατά τη διάρκεια της ιστορικής του διαδρομής, η εκκλησία έχει πολλές φορές χρησιμοποιηθεί σαν κάστρο. Εξωτερικά η εκκλησία έχει την αυστηρή και ογκώδη όψη των ναών της Ρωμανικής Αρχιτεκτονικής. Η αιχμηρή και πανύψηλη κορυφή της, πάνω από το κεντρικό κλίτος της, δίνει την εντύπωση ότι η εκκλησία διεισδύει στον ουρανό. Η πρόσοψη χαρακτηρίζεται από τους μεγάλους και περίτεχνους ρόδακες, όπου έχουν ενσωματωθεί, με πολύ διακριτικό τρόπο, επιρροές από την κλασσική, τη βυζαντινή και την αραβική τέχνη.

Εσωτερικά ο ναός έχει τρία κλίτη, το κεντρικό, που αποτελεί τον κύριο ναό, και δύο πλαϊνά, που χωρίζονται μεταξύ τους με γρανιτένιους κίονες και παραστάδες. Το πρεσβυτέριο χωρίζεται από τον υπόλοιπο ναό μέσω τριών καμαρών που υποστηρίζονται από κίονες βυζαντινού ρυθμού. Πάνω από τις πτέρυγες του ναού υπάρχουν γυναικωνίτες, που βλέπουν προς τον κύριο ναό. Στη βασιλική του Αγίου Νικολάου βρίσκεται η καθέδρα, ο δεσποτικός θρόνος του Αβά Ηλία, που θεωρείται ένα από τα πιο αξιοσημείωτα γλυπτά της Ρωμανικής τέχνης, η κατασκευή της οποίας τελείωσε στα τέλη του 11ου αιώνα. ενώ υπάρχουν πολύτιμα ψηφιδωτά στην κρύπτη και στο πρεσβυτέριο. Το κιβώριο, η θολωτή, δηλαδή, κατασκευή πάνω από την Αγία Τράπεζα, είναι το πιο παλαιό της περιοχής και είναι κι αυτό διακοσμημένο με ψηφιδωτά.. Έχει τέσσερις κίονες διακοσμημένους με παραστάσεις από φυλλώματα, ζώα και μυθολογικές φιγούρες. Στην κρύπτη, με τους 26 κίονες, βρίσκονται τα λείψανα του Αγίου Νικολάου.

Εικόνα 156: Το εσωτερικό της Βασιλικής του San Nicola

Ο ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ ΤΟΥ ΜΠΑΡΙ Ο καθεδρικός ναός του Αγίου Σαβίνου στο Μπάρι της Ιταλίας, είναι η έδρα του αρχιεπισκόπου του Μπάρι-Μπιτόντο και είναι ναός ανώτερος, αν και λιγότερο γνωστός από τη βασιλική του Αγίου Νικολάου. Είναι αφιερωμένος στον Άγιο Σαβίνου, επίσκοπο της Canosa (πόλη της Απουλίας), τα λείψανα του οποίου έφεραν εδώ τον 9ο αιώνα. Κτίστηκε στα τριάντα τελευταία χρόνια του 12ου αιώνα, στη θέση των ερειπίων του αυτοκρατορικού βυζαντινού καθεδρικού ναού, που είχε καταστραφεί από τον Γουλιέλμο της Σικελίας το 1156, σε ρυθμό Ρωμανικής αρχιτεκτονικής της Απουλίας, όπως και η βασιλική του Αγίου Νικολάου.

Εικόνα 157: Ο Καθεδρικός του Μπάρι

Η πρόσοψη του ναού είναι απλή και έχει τρεις πύλες του 11ου αιώνα. Πάνω από την κεντρική πύλη υπάρχει αψιδωτό παράθυρο, που βρίσκεται κάτω από έναν ρόδακα. Πάνω απ’ αυτό υπάρχει ένα υπέρθυρο, σκαλισμένο με τέρατα και φανταστικά θηρία. Το καμπαναριό του ναού ξανακτίστηκε από πέτρα παρόμοια με εκείνη του πρωτότυπου, με ένα περίτεχνο πύργο σαν φάρο, ο θόλος του τρούλου του να είναι διακοσμημένος με μοτίβα Μαυριτανικής τέχνης. Το εσωτερικό του ναού έχει κεντρικό κλίτος και δύο πτέρυγες , που χωρίζονται από δεκαέξι κίονες με καμάρες. Ο ναός που είχε κατακλυστεί από μπαρόκ προσθήκες έχει πλέον αποκατασταθεί στην απέριττη, αρχική, ομορφιά της Ρωμανικής Αρχιτεκτονικής της Απουλίας, κυρίως, στο εγκάρσιο κλίτος., στο κατ’ επίφαση Ιερό και στον υπέροχο άμβωνα που κατασκευάστηκε πρόσφατα, από το ίδιο υλικό του προγενέστερου.

Κάτω από το εγκάρσιο κλίτος υπάρχουν ίχνη ενός αρχαίου αψιδωτού ναού, κτισμένου πριν από την 1η χιλιετία, ο οποίος είχε τρία κλίτη, πλατιές παραστάδες και θεμέλια σε έναν άξονα, ελαφρά έξω από την ευθεία του σημερινού ναού. Ένα, μάλιστα, από τα μωσαϊκά του δαπέδου φέρει επιγραφή με το όνομα του επισκόπου Ανδρέα και φαίνεται πολύ πιθανό να είναι τα απομεινάρια του πρώτου καθεδρικού ναού που είχε καταστραφεί τον 9ο ή 10ο αιώνα. Στην κρύπτη και στο μεγαλύτερο βωμό, σώζονται τα λείψανα του Αγίου Σαβίνου, επισκόπου της Canosa. Στις μικρότερες κόγχες υπάρχουν δυο σαρκοφάγοι που η μία, πρόσφατα ανακαινισμένη, περιέχει τα λείψανα του Αγίου Columba, ενώ στην άλλη φυλάγονται διάφορα κειμήλια. Στο σκευοφυλάκιο, προς τα δεξιά, βρίσκεται βωμός με πίνακα ζωγραφικής που πιθανότατα απεικονίζει τον Άγιο Mauro, πρώτο επίσκοπο του Μπάρι. Στο παλάτι του Curia, δίπλα στον καθεδρικό ναό του Αγίου Σαβίνου, βρίσκεται το Επισκοπικό Μουσείο του Μπάρι. Εκεί φυλάγεται, τέλεια φωτισμένο, το πολύτιμο χειρόγραφο Easter Proclamation, βυζαντινής προέλευσης.

Εικόνες 158, 159: Το εσωτερικό του Καθεδρικού(αριστερά) και η κρύπτη(δεξιά)

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Η Ρωμανική αρχιτεκτονική αποτέλεσε ένα σχετικά μεταβατικό ρυθμό αρχιτεκτονικής, πήρε και αφομοίωσε στοιχεία τόσο της Ρωμαϊκής όσο και της Βυζαντινής με αποτέλεσμα να εξελιχθεί αργότερα στη Γοτθική αρχιτεκτονική ένα από τα ίσως πιο διαδεδομένα αρχιτεκτονικά στυλ σε όλη την Ευρώπη. Παρ’ όλα αυτά η Ρωμανική αρχιτεκτονική κατάφερε να διαδοθεί σε έναν εξίσου μεγάλο βαθμό σε πολλές χώρες της Ευρώπης, μερικές από τις οποίες είναι η Αγγλία, η Γαλλία και η Ιταλία. Στην Ιταλία συγκεκριμένα σημαντικό ρόλο δεν έπαιξαν τόσο τα Ρωμανικά κάστρα αλλά οι ναοί, οι εκκλησίες και οι Καθεδρικοί της. Η σημασία τους για την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής είναι παγκοσμίως αναγνωρισμένοι με ένα από τα σημαντικότερα Ρωμανικά αρχιτεκτονικά συγκροτήματα να αποτελεί το, προαναφερθέν, της Πίζας. Η Ρωμανική αρχιτεκτονική έφερε έναν νέο αέρα έμπνευσης και δημιουργικότητας στην Ιταλία επηρεάζοντας πολλούς καλλιτέχνες στην πορεία να επεξεργαστούν νέους τρόπους οικοδόμησης. Με την ίδια ακριβώς έμπνευση επινοήθηκε και η Γοτθική, η μετεξέλιξη του Ρωμανικού στυλ το οποίο αποτέλεσε ένα ακόμη σκαλοπάτι στην εξέλιξη της Ευρωπαϊκής αλλά και Παγκόσμια Αρχιτεκτονικής.

Εικόνα 160: Ο Καθεδρικός και ο Πύργος της Πίζας

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Watkin David, Ιστορία της Δυτικής Αρχιτεκτονικής, Εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2009 2. Atroshenko V.I. & Collins Judith, The Origins of the Romanesque, Εκδ. Lund Humphries, London 1985 3. Toman Rolf, Romanesque: Architecture, Sculpture, Painting. Εκδ. Könemann, Germany 1997 4. Fletcher Bannister, A History of Architecture on the Comparative method, Εκδ. Elsevier Science & Technology, London 2001 5. Holmes George, The Oxford Illustrated History of Medieval Europe, Oxford University Press, 1992 6. Ischer François, Building the Great Cathedrals, Εκδ. Harry N. Abrams, New York 1998 7. O’Keefe Tadhg, Archeology and the Pan-European Romanesque, Εκδ. Duckworth Publishers, London 2007 8. Tobino Mario, Pisa La Piazza dei Miracoli, Εκδ. De Agostini, Novara 1982 9. Ρομανική τέχνη, http://el.wikipedia.org/wiki/Ρομανική_τέχνη 10. Romanesque architecture, http://en.wikipedia.org/wiki/Romanesque_architecture 11. List of regional characteristics of Romanesque churches, http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_regional_characteristics_of_Romanesque _churches 12. Piazza dei Miracoli, http://en.wikipedia.org/wiki/Pisa_Cathedral#Duomo 13. Pisa Baptistry, http://en.wikipedia.org/wiki/Pisa_Baptistry 14. Leaning Tower of Pisa, http://en.wikipedia.org/wiki/Leaning_Tower_of_Pisa 15. Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΜΒΡΟΣΙΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΜΕΔΙΟΛΑΝΩΝ http://www.aegeanews.gr/default.asp?id=27&lg_id=1&Records=Details&_id=39539 0

16. NEW DISCOVERIES IN ST. MICHAEL’S BASILICA, PAVIA http://www.liutprand.it/articoliPavia.asp?id=195 17. San Michele Maggiore, Paviahttp://gohistoric.com/places/san-michelemaggiore-pavia

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Εικόνα 1: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1a/Monreale1%28js%29.jpg Εικόνα 2: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/83/Tower_of_Pisa.jpg Εικόνα 3: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/76/Milano_Sant_Ambrogio_1. jpg Εικόνα 4: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9a/Castle-risingcastle.JPG Εικόνα 5: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e3/Monreale-bjs3.jpg Εικόνα 6: http://www.vaastuinternational.com/architecture/vi_islamicarchitecture1.jpg Εικόνα 7: http://img.tfd.com/architecture/f0832-02.png Εικόνα 8: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/49/9986_-_Milano__Sant%27Ambrogio_-_Atrio_-_Foto_Giovanni_Dall%27Orto_25-Apr-2007.jpg Εικόνα 9: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/04/Blindarkad.jpg Εικόνα 10: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2d/MalmesburyAbbey.JPG Εικόνα 11: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/91/SantCompostela21.jpg Εικόνα 12: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Durham.2.jpg Εικόνα 13: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/Hildesheim_St_Michael_alt ernation_of_arcade.jpg Εικόνα 14: http://imgpe.trivago.com/uploadimages/61/16/6116375_l.jpeg Εικόνα 15: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f7/Fromista__Iglesia_San_Martin_20.jpg Εικόνα 16: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c2/Capitel_en_la_Torre_de_Pi sa.JPG Εικόνα 17: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/26/SaintSavin_nef.jpg Εικόνα 18: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/60/F08.Mozac.0191.JPG Εικόνα 19: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/36/Abbaye_aux_hommes_int %C3%A9rieur_03.jpeg Εικόνα 20: http://1.bp.blogspot.com/Wu0N47lkU44/TqVg3Mgfe2I/AAAAAAAAAPE/QH4I4CAH9Q/s1600/ReimsiStock000003535053.jpg Εικόνα 21: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/49/San_Isidoro_Plan_Vertical. JPG

Εικόνα 22: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/12/Modena_cathedral_vertical. JPG Εικόνα 23: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6e/Dehio_I_56_Konstanz_Sect ion.jpg Εικόνα 24: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fe/Kloster_arnsburg_zisterzien ser_klosterkirche_aufriss_langhaus_dehio_1888.jpg Εικόνα 25: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/95/Abbazia_di_Sant%27Anti mo_J.JPG Εικόνα 26: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5d/Abbazia_di_Sant'Antimo__42_-_Il_presbiterio_visto_dal_matroneo.jpg Εικόνα 27: http://24.media.tumblr.com/95381e320d1c8e2eb7a1378133a629c2/tumblr_mvc1v tix321qgmxeio1_500.jpg Εικόνα 28: http://img0.etsystatic.com/000/0/5150866/il_570xN.315256364.jpg Εικόνα 29: http://www.quondam.com/10/1013i02.jpg Εικόνα 30: http://ecx.imagesamazon.com/images/I/51bDLXOi%2B6L._SL500_AA500_.jpg Εικόνα 31: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/06/Dome_Lucques_Duomo_S an_Martino_Lucca.jpg Εικόνα 32: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c1/Pisa__Campo_Santo_-_Campanile_1_-_2005-08-08_10-15_4638.JPG Εικόνα 33: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/36/San_Frediano%2C_Lucca %2C_Italy_-_tower.JPG Εικόνα 34: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/dc/Lincoln_cathedral_Gallery_ of_Kings.jpg Εικόνα 35: http://www.quondam.com/11/1118i02.jpg Εικόνα 36: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d7/Duomo_di_Pisa.jpg Εικόνα 37: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8b/Duomo_di_Pisa_Front_Fac ade_2009.jpg Εικόνα 38: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8b/Duomo_di_Pisa_Front_Fac ade_2009.jpg Εικόνα 39: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8b/Duomo_di_Pisa_Front_Fac ade_2009.jpg Εικόνα 40: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8b/Duomo_di_Pisa_Front_Fac ade_2009.jpg

Εικόνα 41: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8b/Duomo_di_Pisa_Front_Fac ade_2009.jpg Εικόνα 42: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6e/GPisanoPulpitoPisa_background_blurred.JPG Εικόνα 43: http://www.quondam.com/11/1118i01.jpg Εικόνα 44: http://www.gotterdammerung.org/photo/travel/italy/pisa/060911145417%20Lunette%20and%20Lintel%20of%20the%20Baptistery's%20Portal.jp g Εικόνα 45: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/83/Pisa.Baptistery.pulpit01.jpg Εικόνα 46: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/01/Toscana_Pisa7_tango7174. jpg Εικόνα 47: http://photos.foter.com/146/pisa-baptistery-plan-elevationsection_l.jpg Εικόνα 48: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/66/The_Leaning_Tower_of_Pi sa_SB.jpeg Εικόνα 49: http://webkoenig.net/files/cvtower1big.jpg Εικόνα 50: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ee/Lightmatter_pisa.jpg Εικόνα 51: http://cdn2.all-art.org/Architecture/images4/419.jpg Εικόνα 52: http://www.quondam.com/12/1270i01.jpg Εικόνα 53: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9a/H0012046P.JPG Εικόνα 54: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/79/Florence_Baptistry.jpg Εικόνα 55: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 56: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3b/South_Doors_Florence_Ba ptistry_schema.jpg Εικόνα 57: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 58: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 59: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 60: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 61: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG

Εικόνα 62: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 63: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 64: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 65: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 66: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 67: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 68: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 69: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 70: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 71: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 72: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 73: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 74: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 75: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 76: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 77: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG

Εικόνα 78: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 79: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 80: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 81: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 82: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 83: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 84: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/South_Doors_of_the_Floren ce_Baptistry.JPG Εικόνα 85: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 86: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5a/North_Doors_Florence_Ba ptistry_schema.jpg Εικόνα 87: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 88: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 89: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 90: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 91: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 92: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 93: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg

Εικόνα 94: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 95: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 96: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 97: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 98: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 99: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 100: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 101: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 102: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 103: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 104: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 105: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 106: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 107: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 108: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 109: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg

Εικόνα 110: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 111: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 112: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 113: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 114: http://test.classconnection.s3.amazonaws.com/20/flashcards/417020/jpg/scan2932 .jpg Εικόνα 115: http://classconnection.s3.amazonaws.com/961/flashcards/1173961/jpg/15.161329 243855843.jpg Εικόνα 116: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/ba/Gate_of_Paradise_schema.j pg Εικόνα 117: http://classconnection.s3.amazonaws.com/961/flashcards/1173961/jpg/15.161329 243855843.jpg Εικόνα 118: http://classconnection.s3.amazonaws.com/961/flashcards/1173961/jpg/15.161329 243855843.jpg Εικόνα 119: http://classconnection.s3.amazonaws.com/961/flashcards/1173961/jpg/15.161329 243855843.jpg Εικόνα 120: http://classconnection.s3.amazonaws.com/961/flashcards/1173961/jpg/15.161329 243855843.jpg Εικόνα 121: http://classconnection.s3.amazonaws.com/961/flashcards/1173961/jpg/15.161329 243855843.jpg Εικόνα 122: http://classconnection.s3.amazonaws.com/961/flashcards/1173961/jpg/15.161329 243855843.jpg Εικόνα 123: http://classconnection.s3.amazonaws.com/961/flashcards/1173961/jpg/15.161329 243855843.jpg Εικόνα 124: http://classconnection.s3.amazonaws.com/961/flashcards/1173961/jpg/15.161329 243855843.jpg Εικόνα 125: http://classconnection.s3.amazonaws.com/961/flashcards/1173961/jpg/15.161329 243855843.jpg

Εικόνα 126: http://classconnection.s3.amazonaws.com/961/flashcards/1173961/jpg/15.161329 243855843.jpg Εικόνα 127: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/73/File_The_mosaic_ceiling_of_the_Baptistery_in_Florence.jpg Εικόνα 128: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Kuppelbap.jpg Εικόνα 129: http://www.mega.it/min/duo/dzxxb.gif Εικόνα 130: http://classconnection.s3.amazonaws.com/1392/flashcards/668908/png/screenshot-2010-12-10-at-5.18.47-pm.png Εικόνα 131: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d0/SanMiniatoalMontenew.jpg Εικόνα 132: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6f/San_Miniato_al_Monte_Flo rence_Italy.jpg Εικόνα 133: http://www.quondam.com/10/1013i01.jpg Εικόνα 134: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e5/Igreja_Santa_Maria_della_ Pieve_Arezzo.jpg Εικόνα 135: http://www.medioevo.org/artemedievale/Images/Toscana/PievediArezzo/Pievedi Arezzo77.jpg Εικόνα 136: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b0/Arezzo%2C_Santa_Maria_ della_Pieve_08.JPG Εικόνα 137: http://www.medioevo.org/artemedievale/Images/Toscana/PievediArezzo/DSCN43 01.JPG Εικόνα 138: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e7/PiantaPieveArezzo.jpg Εικόνα 139: http://faremilano.files.wordpress.com/2011/10/basilica_s_ambrogio1.jpg Εικόνα 140: http://www.francescocorni.com/disegni/Milano/San_Ambrogio_basilica_romana_ su_impianto_ambrosiano_chiesa_Milano_Lombardia_Italia_MI_Ch_s_Ambrogio 1.jpg Εικόνα 141: http://cdn2.vtourist.com/4/3403349Basilica_di_SantAmbrogio_inside_Milan.jpg Εικόνα 142: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6f/Sant%27Ambrogio_Milan_ plan.jpg Εικόνα 143: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Church_San_Michele%2C_ Pavia.jpg Εικόνα 144: http://www.artandarchitecture.org.uk/assets/aa_image/320/e/5/3/b/e53bbdbf6afba 18755b428b431e515bb39a8a5b8.jpg Εικόνα 145: http://d1ezg6ep0f8pmf.cloudfront.net/images/slides/a5/3555-sanmichele-maggiore-pavia-cross-section.jpg

Εικόνα 146: http://d1ezg6ep0f8pmf.cloudfront.net/images/slides/a7/7697-sanmichele-maggiore-pavia-transverse-section.jpg Εικόνα 147: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ac/Basilicasanzenoverona.jpg Εικόνα 148: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cb/Verona_SZeno1_tango7174 .jpg Εικόνα 149: https://lh3.googleusercontent.com/-19b1v7id4Q/TWrX0X9va_I/AAAAAAAAAM8/DEnGzkLGZfI/s1600/san%2Bzeno %2Bcrypt%2Bverona.jpg Εικόνα 150: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6a/ModenaGhirlandina.jpg Εικόνα 151: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2e/Duomo_di_modena%2C_m agister_lanfranco_plaque_02.JPG Εικόνα 152: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/97/Cattedrale_di_San_Ciriaco _%28Ancona%29.JPG Εικόνα 153: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e2/Ancona_S.Ciriaco_%2843 %29.JPG Εικόνα 154: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fe/Ancona%2C_Duomo_di_Sa n_Ciriaco%2C_X-XII_secolo_%2813%29.JPG Εικόνα 155: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ef/Bari_Basilica_San_Nicola.j pg Εικόνα 156: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f5/Puglia_Bari4_tango7174.jpg Εικόνα 157: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b1/Bari_Cattedrale_San_Sabin o.jpg Εικόνα 158: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/ce/Bari_Cattedrale_San_Sabin o_interno.jpg Εικόνα 159: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fa/Puglia_Bari7_tango7174.jpg Εικόνα 160: http://4.bp.blogspot.com/LqiqWRrdHX4/TX9XHvYIooI/AAAAAAAABqM/a2FTabGMO5Y/s400/leaning -tower-of-pisa.jpg