Genoan Fortifications of Chios by Dimitris Melekos

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ IV, Δ΄ ΕΞΑΜΗΝΟ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΑΣ: ΠΡΕΠΗΣ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ

ΟΙ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΓΕΝΟΥΑΤΩΝ ΣΤΗ ΧΙΟ

ΜΕΛΕΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Α.Μ. 601413 ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ 2013-2014 Δ΄ ΕΞΑΜΗΝΟ

ΞΑΝΘΗ, 25 ΙΟΥΝΙΟΥ, 2014

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΟΧΥΡΩΜΑΤΙΚΑ ΕΡΓΑ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΟΧΥΡΩΣΗΣ ΣΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ Η κυριαρχία των Βυζαντινών στη θάλασσα και η εξ αυτής ασφάλεια που επικρατούσε, δεν κατέστησε αναγκαία την οχύρωση των νησιωτικών οικισμών του Αιγαίου, στους πρώτους αιώνες της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η εμφάνιση των Αράβων και οι ναυτικές επιδρομές τους, με αποκορύφωμα την κατάληψη της Ρόδου (654 μ. Χ.), καθώς και οι επιδρομές των Σαρακηνών πειρατών (κατά τον 9ο αιώνα) εξανάγκασε τους κατοίκους να αναπροσαρμόσουν τον τρόπο ζωής τους, προκειμένου να επιβιώσουν. Έτσι οι Αιγαιοπελαγίτες εγκατέλειψαν τους παράλιους οικισμούς και κατέφυγαν στην ενδοχώρα των νησιών τους, για να εξασφαλίσουν τη μεγαλύτερη δυνατή προστασία από τους επιδρομείς, οπότε και δημιουργούνται εκεί, από την περίοδο αυτή, οχυρωμένοι οικισμοί και κάστρα, ορισμένα από τα οποία διατηρούνται μέχρι σήμερα. Κοινό χαρακτηριστικό σε πολλές από αυτές τις οχυρώσεις είναι η πρόχειρη κατασκευή, αφού χτίστηκαν βιαστικά για να αντιμετωπίσουν την αραβική απειλή όπως το οχυρό στον Εμπορειό της Χίου και το κάστρο του Λαζάρου στη Σάμο. Η πρόχειρη αυτή κατασκευή δείχνει, επίσης, ότι οι οχυρώσεις αυτές δεν ήταν προϊόν οργανωμένων ενεργειών και σχεδιασμού από την κεντρική διοίκηση, αλλά αποτελούσαν έργο των τοπικών κοινωνιών. Με την αποκατάσταση της Βυζαντινής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μετά το 961), πραγματοποιήθηκαν οχυρωματικά έργα σε σημαντικά λιμάνια και άλλες στρατηγικές θέσεις, όπως στη Μύρινα της Λήμνου, στο Κάστρο της πόλης της Χίου και στη Βολισσό της Χίου, στη Μήθυμνα της Λέσβου κ.α.. Μετά την κατάλυση του βυζαντινού κράτους, οι αδιάκοπες διαμάχες μεταξύ των Ενετών και των Γενουατών, καθώς και η μεγάλη έξαρση της πειρατείας και οι επιδρομές (από τα μέσα του 14ου αιώνα) των Οθωμανών, ανάγκασε τους Λατίνους (Ενετούς και Γενουάτες) να ενισχύσουν την οχύρωση των οικισμών και των στρατηγικών θέσεων των νησιών που κατείχαν, τόσο για την επιβίωση των κατοίκων, όσο και για την εξασφάλιση των πολιτικών και εμπορικών συμφερόντων τους στο Αιγαίο. Ανέπτυξαν, έτσι, έντονη δραστηριότητα στην οικοδόμηση κάστρων και άλλων οχυρωματικών έργων. Τα παλιά βυζαντινά κάστρα στις περισσότερες περιπτώσεις ανανεώθηκαν με ριζικές επισκευές και νέες προσθήκες. Τα πολυάριθμα νέα φρούρια που χτίστηκαν τότε, αποτελούν τη συντριπτική πλειονότητα των σωζόμενων σήμερα μεσαιωνικών κάστρων του Αιγαίου. Τα περισσότερα από τα νέα κάστρα ανεγέρθηκαν αμέσως μετά τη σύσταση των νησιωτικών κρατιδίων και περιφερειών, αλλά η οικοδομική δραστηριότητα συνεχίστηκε και αργότερα. Στην οικοδόμησή τους χρησιμοποιήθηκαν τα υλικά που διέθετε ο κάθε τόπος, που σε ορισμένες περιπτώσεις αντλήθηκαν από αρχαία ερείπια (Κάστρο της Παροικιάς Πάρου, εικόνα 1). Συχνά τα ανεγειρόμενα τείχη δεν ήταν παρά συμπλήρωση της φυσικής οχύρωσης επίκαιρων θέσεων, κατασκευή δηλαδή πύργων και επάλξεων σε απόκρημνα υψώματα. Η προαναφερθείσα έξαρση των οθωμανικών επιδρομών και της πειρατείας είχε ως αποτέλεσμα της πιο συστηματικής οχύρωσης οικισμών, με βάση σχεδίων που συνδύαζε την ασφάλεια και την εξοικονόμηση χώρου. Χαρακτηριστικό σύστημα οχύρωσης οικισμού εφαρμόστηκε στην Αντίπαρο (1440) και αργότερα (16ος αιώνας)

Εικόνα 1: Βορειοδυτικό τμήμα του τείχους του Κάστρου Παροικιάς Πάρου, όπου φαίνεται η χρήση κομματιών από αρχαίους ναούς και άλλα κτίσματα.

στα Μαστιχοχώρια της Χίου, όπου τα τείχη που περιέβαλαν τον οικισμό σχηματίζονταν από τους πίσω τοίχους συνεχόμενων τριώροφων κατοικιών, σε διάταξη τετραγώνου. Στο εσωτερικό αναπτυσσόταν ο πυκνοδομημένος οικισμός, στο κέντρο του οποίου υπήρχε πύργος που λειτουργούσε ως τελευταίο καταφύγιο, σε ώρες ανάγκης. Οι κάτοικοι έβγαιναν από τη μοναδική πύλη κάθε πρωί και επέστρεφαν συγκεκριμένη ώρα το βράδυ, προτού αυτή κλείσει. Οι νέες εξελίξεις στη στρατιωτική τεχνολογία (15ος αιώνας), με την χρήση της πυρίτιδας και την ανάπτυξη των πυροβόλων όπλων, είχαν σημαντική επίδραση στην οχυρωματική αρχιτεκτονική. Τα ήδη υφιστάμενα κάστρα που εύκολα μπορούσαν να προσβληθούν από κανόνια, ήταν πλέον ευάλωτα και χρειάστηκε να ενισχυθούν με σκάρπες (συμπαγή επικλινή αντερείσματα) και νέους προμαχώνες, όπου μπορούσαν να τοποθετηθούν κανόνια.

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΟΧΥΡΩΣΕΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ Στο Αιγαίο συναντά κανείς πολυάριθμα οχυρωματικά έργα που παρουσιάζουν διαφορές ως προς τη μορφολογία τους (πύργους, οχυρά, οχυρωμένους οικισμούς και μοναστήρια, φρούρια, κάστρα, καστέλια, φυλάκια, προμαχώνες, βίγλες κ. ά.), που εντοπίζονται κυρίως στην ενδοχώρα των νησιών και σε απόκρημνα μέρη, αλλά και στην παράκτια ζώνη, ακόμα και σε ξερονήσια μέσα στη θάλασσα. Το μεγάλο οχυρωματικό μωσαϊκό αποτυπώνει αφενός μεν την περίπλοκη πολιτική ιστορία του 2

Αιγαίου Πελάγους, αφετέρου, δε, αποτελεί παράδειγμα διάφορων πολιτισμικών παραδόσεων και πρωτότυπων οχυρωματικών και αμυντικών λύσεων. Τα βυζαντινά κάστρα κτίζονταν κατά κανόνα σε λόφους και φυσικά οχυρωμένες θέσεις και χρησίμευαν ως φρούρια και καταφύγια για τον πληθυσμό (π. χ. το Κάστρο στη Μύρινα της Λήμνου). Ακολουθούν παλιές και εμπειρικές τεχνικές χάραξης και προορίζονται για άμυνα από όπλα μικρής εμβέλειας. Διαθέτουν συνήθως δυο οχυρωματικούς περιβόλους, που στους μεταγενέστερους χρόνους προστίθεται και τρίτος (όπως στο Μυστρά). Τα τείχη διαμορφώνονται με προεξέχοντες πύργους, επάλξεις, μικρά ανοίγματα και καταχύστρες. Από το 12ο αιώνα, για τις παραπάνω αναφερθείσες αιτίες οι οικισμοί μετακινούνται στην ενδοχώρα των νησιών και σε δυσπρόσιτα μέρη χτίζονται οχυρά και κάστρα όπως το θρυλικό κάστρο του Κοσκινά στην Ικαρία και το Κάστρο της Βολισσού στη Χίο. Ξεχωριστή κατηγορία «κάστρων», κατά τους βυζαντινούς χρόνους, αποτελούν τα οχυρωμένα μοναστήρια (Μονή της Πάτμου). Κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας, τα βυζαντινά οχυρωματικά έργα χρησιμοποιήθηκαν από τους Φράγκους κυρίαρχους με επισκευές και τροποποιήσεις, που δεν αλλάζουν συνήθως την πρωταρχική γραμμή χάραξης.

ΟΧΥΡΩΜΑΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ Πύργοι Κατά την περίοδο της πρώιμης Φραγκοκρατίας (13ος-14ος αι.), τόσο στην Ηπειρωτική Ελλάδα όσο και στα νησιά του Αιγαίου, συναντάμε μια νέα αμυντική και οχυρωματική αρχιτεκτονική κατασκευή, τον τετράγωνο πύργο. Πρόκειται για μια απλή τετράγωνη κατασκευή, που παρουσιάζει αξιοσημείωτη αρχιτεκτονική συγγένεια με τους αντίστοιχους στη δυτική Ευρώπη, και χρησιμοποιείται ως καταφύγιο ασφαλείας, παρότι φαίνεται να είχε ποικίλη, κατά περιόδους και τόπους, χρήση. Η ύπαρξη τέτοιων πύργων σε αγροτικές περιοχές, όπως στη Χίο ή στη Νάξο, μαρτυρεί τη σχετική ευμάρεια του τόπου, καθώς προορίζονται για την προστασία και του πληθυσμού και της ντόπιας παραγωγής. Οι πύργοι που βρίσκονται σε παράκτιες και στρατηγικές θέσεις (όπως στη Γενουατική, τότε, Σαμοθράκη, εικόνα 2) και τη Ρόδο

Εικόνα 2: Πύργος Gateluzzi στη Σαμοθράκη.

των Ιπποτών, σχετίζονται με την οργάνωση του αμυντικού δικτύου, στο οποίο λειτουργούσαν και ως βίγλες, που ειδοποιούσαν με οπτικά σήματα για την εμφάνιση του εχθρού. Άλλοι πύργοι, ειδικά στην ενδοχώρα (π. χ. ο πύργος στο Πύθιο), χρησίμευαν περισσότερο ως σύμβολα κοινωνικής και πολιτικής ισχύος και δεν είχαν ιδιαίτερο αμυντικό ρόλο.

Οχυρωμένοι οικισμοί Από τα μέσα του 14ου αιώνα οι συνθήκες οδηγούν στη δημιουργία περισσότερων οχυρωμένων θέσεων και οχυρωμένων οικισμών. Οι διάσπαρτοι οικισμοί ονομάζονται συχνά “κάστρα” και διατηρούν ονομασίες σχετικά με τη χρήση τους, Κάστρο, Πυργί κλπ. Δεν έχουν αμιγώς αμυντικό χαρακτήρα με εξαίρεση τους μεσαιωνικούς οικισμούς στα Μαστιχοχώρια της νότιας Χίου, που διαθέτουν πύργους και ειδική αμυντική διάταξη. Οι τειχισμένοι οικισμοί διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες ως προς τη σχέση μεταξύ του οικισμού και της οχύρωσης: α) οικισμοί που αναπτύχθηκαν σε προϋπάρχοντα αμυντικό περίβολο, β) οικισμοί που οχυρώθηκαν εκ των υστέρων και γ) οχυρωμένοι οικισμοί που δημιουργήθηκαν εξ αρχής. Οι τελευταίοι αυτοί οχυρωματικοί οικισμοί χαρακτηρίζονται γενικά από τη διάταξη των σπιτιών που χτίζονται σε συνεχή σειρά, με περιμετρική διάταξη, σχηματίζοντας με τον πίσω τοίχο τους συμπαγή οχυρωματικό περίβολο. Χαρακτηριστικό δείγμα τέτοιων οχυρωμένων οικισμών, κτισμένων από τους Γενουάτες, υπάρχουν στα Μαστιχοχώρια της νότιας Χίου.

Οχυρώσεις των λιμανιών και Προμαχώνες Μεγάλη σημασία δόθηκε από τους Φράγκους στην οχύρωση των λιμανιών. Κατά κανόνα τα λιμάνια, εκτός από τα τείχη, διέθεταν προκυμαίες και βραχίονες που περιόριζαν την είσοδο των λιμανιών, που ελέγχονταν από ένα ή και δύο πύργους. Τα λιμάνια που βρίσκονταν στην κατοχή των Ενετών οχυρώθηκαν με μεγάλη φροντίδα και διέθεταν τα πλέον προηγμένα οχυρωματικά συστήματα.

Εικόνα 3: Προμαχωνικό σύστημα οχύρωσης Fronte Bastionato.

Οι προμαχώνες εμφανίστηκαν μετά τα μέσα του 15ου αιώνα, αποτελούσαν ειδικές οχυρώσεις προσαρμοσμένες στις νέες τεχνικές πολέμου (πυροβόλα όπλα) και αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα από τους Βενετούς (στην Κρήτη, στα ανατολικά παράλια της Πελοποννήσου, στα Ιόνια νησιά και σε μεμονωμένες περιπτώσεις στο Αιγαίο). Το προμαχωνικό σύστημα οχύρωσης “Fronte Bastionato” (εικόνα 3) είναι ριζικά διαφορετικό σε σχέση με τα παραδοσιακά κάστρα και στηρίχτηκε σε συστηματικές μελέτες επιφανών Ιταλών μηχανικών και Αρχιτεκτόνων (Michele Sanmicheli, Antonio da Sangallo, Giulio Savorgnano). Βασικός σκοπός της χάραξης ήταν η αποφυγή δημιουργίας απυρόβλητων ζωνών. Τα τείχη είναι χαμηλά, με μεγάλο πάχος, με ελαφρά κλίση και ειδικά διαμορφωμένες γωνίες ώστε να εξασφαλιστεί η μεγαλύτερη προστασία από τα εχθρικά πυρά και των μεγάλης κρουστικής δύναμης πυροβόλων. Εμφανίζονται διάφοροι σύνθετοι τύποι, π. χ. καρδιόσχημοι προμαχώνες, με πλατιά τάφρο κατά μήκος. Σημειώνεται ότι οι Βενετσιάνικοι προμαχώνες του Αιγαιακού χώρου ήταν από τους πρώτους στην ιστορία της φρουριακής αρχιτεκτονικής και αποτελούν σταθμό στην εξέλιξή αυτής.

Επιθαλάσσια κάστρα και Οχυρωματικά δίκτυα Πρόκειται για μεμονωμένα οχυρά στη θάλασσα, γνωστά ως “Castel da Mare”. Τα επιθαλάσσια κάστρα, στην πλειονότητά τους βενετικά, αποτελούν, ως προς τη λειτουργία τους, αναπόσπαστο τμήμα των παραθαλάσσιων φρουρίων. Συνέβαλαν σημαντικά στην άμυνα από τη θάλασσα ως προωθημένοι προμαχώνες. Απαντώνται μετά τον 14ο αιώνα και κατασκευάζονταν για την προστασία των εμπορικών λιμανιών και των ναυστάθμων πάνω σε φυσικούς βράχους (Μεθώνη) και σε ειδικά διαμορφωμένες νησίδες (Μπούρτζι στο Ναύπλιο). Στον Αιγαιακό χώρο οι εκάστοτε κυρίαρχοι συγκρότησαν δίκτυα οχυρώσεων για την καλύτερη άμυνα και προστασία των θαλάσσιων οδών που ήλεγχαν. Οι Βενετοί χρησιμοποίησαν παλιές θέσεις και σε ορισμένες περιπτώσεις οχύρωσαν θέσειςκλειδιά στις θαλάσσιες επικοινωνίες. Αξιόλογες ήταν οι προσπάθειες των Γενουατών στο Βορειοανατολική Αιγαίο, που κατάρτισαν δίκτυο ισχυρών κάστρων και πύργων. Ξεχωριστή δραστηριότητα ανέπτυξαν και οι Ιωαννίτες Ιππότες στα Δωδεκάνησα. Οι Οθωμανοί, αργότερα, περιορίστηκαν στην επιδιόρθωση και ενίσχυση των φρουρίων που κατακτούσαν.

ΟΙ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΓΕΝΟΥΑΤΩΝ ΣΤΗ ΧΙΟ Η Χίος διαθέτει ένα από τα καλύτερα διατηρημένα και χαρακτηριστικά μεσαιωνικά αμυντικά δίκτυα που σώζονται στη Μεσόγειο, και που απαρτίζονται από κάστρα και πύργους, βίγλες και οχυρωμένους οικισμούς. Το μεσαιωνικό παρελθόν του νησιού αποτυπώνεται ανάγλυφα στα μνημεία που σώζονται από αυτή την περίοδο, τόσο στην πόλη όσο και στα χωριά. Η ιστορία της Μεσαιωνικής περιόδου ζωντανεύει στα πολυάριθμα κάστρα και τους πύργους του νησιού, μάρτυρες της ανάγκης για οχύρωση και άμυνα ενάντια σε πειρατές και επίδοξους κατακτητές. Ειδικότερα στα χρόνια της κατάκτησης της Χίου από τους Γενοβέζους (1346-1566), τα χωριά της νότιας Χίου, όπου παράγεται η μαστίχα (Μαστιχοχώρια), οργανώνονται ως οικισμοί-φρούρια, με στόχο την άμυνα έναντι εξωτερικής επιβουλής, αλλά και τον έλεγχο του ανθρώπινου δυναμικού. Εντυπωσιακό στοιχείο αποτελεί το ότι το Κάστρο της Χίου και τα Μεσαιωνικά καστροχώρια της περιφέρειας εξακολουθούν να είναι ζωντανοί οικισμοί.

A. ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΧΙΟΥ ΟΙ ΓΕΝΟΒΕΖΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΟΧΥΡΩΣΕΩΝ ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΑ Το κάστρο της Χίου, βρίσκεται στα βορειοδυτικά του λιμανιού της Χίου, και έχει σχήμα επιμήκους ακανόνιστου τετράπλευρου, με περίμετρο 1100 περίπου μέτρων και έκταση 77 στρέμματα. Η ίδρυσή του ανάγεται πιθανώς στην πρωτοβυζαντινή εποχή και αποτέλεσε για πολλούς αιώνες το πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό κέντρο της Χίου. Η Γενοβέζικη κατοχή της Χίου διαρκεί από το 1346 έως το1566. Το Κάστρο της Χίου πολιορκείται άκαρπα από τους Βενετούς στα 1431-1432. Το 1566 αρχίζει η Τουρκική κυριαρχία στη Χίο (μέχρι το 1912) με την αμαχητί κατάληψη αυτού, και με μια πρόσκαιρη κατάληψη του νησιού (1694-1695) από τους Βενετούς. Αργότερα, το 19ο αιώνα και μετά, το Κάστρο χάνει βαθμηδόν τη σημασία του και οι οχυρώσεις του αφήνονται στην τύχη τους να καταστρέφονται και να λιθολογούνται.

ΕΠΙΚΑΙΡΑ ΣΗΜΕΙΑ-ΘΕΣΕΙΣ ΥΗΣ ΑΜΥΝΑΣ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ Απαραίτητη για την κατανόηση των Γενοβέζικων στοιχείων οχύρωσης είναι η σύντομη περιγραφή των επίκαιρων σημείων άμυνας του Κάστρο της Χίου (εικόνα 4). Η περιοχή ανάμεσα στις θέσεις Α και Β του περιβόλου (εικόνα 4), σχετίζεται με την άμυνα της γωνίας αυτής του λιμένα και της κύριας πύλης προσπέλασης του Κάστρου από τη στεριά, την (Porta Maggiore, εικόνες 5, 6). Στο εσωτερικό του Κάστρου οδηγεί διάδρομος σε σχήμα Γ, με ένα τμήμα ακάλυπτο, που διαμορφώνεται στο παχύ-

Εικόνα 4: Κάτοψη του Κάστρου της Χίου.

Εικόνα 5: Porta Maggiore.

Εικόνα 6: Porta Maggiore (εσωτερικό νότιας πύλης).

τατο, πλάτους περίπου 20 μέτρων, τείχος. Αμέσως δεξιά, στην εσωτερική όψη της Πύλης βρίσκεται ένα ογκώδες, τετράγωνο οικοδόμημα (η ονομαζόμενη επί Τουρκοκρατίας «Σκοτεινή Φυλακή») που όπως φαίνεται αποτελεί, σύμφωνα με τα Γενοβέζικα Αρχεία, ότι απέμεινε από τον «Μεγάλο Πύργο τον προσκολλημένο στην Πύλη, που επιτηρεί το λιμάνι. Σε απόσταση 15 περίπου μ. δεξιά της Πύλης βρίσκεται ο σημαντικός προμαχώνας Α (εικόνα 7), ογκώδης, κολουροκωνικός με κυλινδρικό το κατώτερό του τμήμα. Στο εσωτερικό αυτού του προμαχώνα διακρίνεται ενσωματωμέ-

Εικόνα 7: Προμαχώνας στη θέση Α.

νο ένα παλιότερο οχύρωμα, ο κυλινδρικός Torrione A (torrione είναι κυλινδρικός πύργος, όπου υπερισχύει το ύψος του, σε σχέση με τη διάμετρο του). Τη θέση Β του περιβόλου υπερασπίζεται ένας ατελής ορθογώνιος προμαχώνας. Το τείχος μεταξύ των σημείων Α και Β (εικόνα 10) έχει τη χαρακτηριστική μορφή που διαπιστώνεται

Εικόνα 8: Τείχος του Κάστρου από την Porta Maggiore μέχρι θέση Β.

παντού στο Κάστρο της Χίου και που η τελική μορφή του οφείλεται στις εργασίες των Βενετών και των Τούρκων, με ένα κατώτερο, κατακόρυφο αρχικά και καλυμμένο (αργότερα) με σκαρπωτή (scarpa είναι η κεκλιμένη εξωτερική όψη του τείχους, πίσω από την τάφρο) επιφάνεια τμήμα, και ένα ανώτερο, επίσης σκαρπωτό με διαφορετική κλίση, τμήμα, που καταλήγει σε κορδόνι (πέτρα ημικυκλικής διατομής, κάτω συνήθως από το παραπέτο, με διακοσμητικό κυρίως σκοπό). Στη θέση Γ (εικόνα 4) υπάρχει οχύρωμα που αποτελείται από έναν ορθογώνιο πύργο, διαστάσεων 8 Χ 10 περίπου μ., ενσωματωμένο στις τρεις πλευρές του στο πάχος του τείχους, από το επίπεδο επιχωματώσεων του οποίου εξέχει κατά 7 μ.. Το ανώτερο τμήμα του είναι καταστραμμένο, και μια επιγραφή στην κύρια όψη του τον χρονολογεί στο 1425. Εμπρός από τον πύργο βρίσκεται ένας μικρός προμαχώνας με σχήμα (σε κάτοψη) υπερυψωμένου τόξου και κατακόρυφη εξωτερική παρειά (εικόνα 9).

Εικόνα 9: Προμαχώνας στη θέση Γ (νότιος Πύργος).

Στη θέση Δ (εικόνα 4) το οχύρωμα είναι κατεστραμμένο και μοιάζει με το μικρό προμαχώνα της θέσης Γ. Βρίσκεται 1,5 μ. πάνω από τη σημερινή στάθμη της τάφρου και είχε στενό, θολωτό, περιμετρικό διάδρομο με τοξοθυρίδες, ενώ χαμηλά κάτω είχε πεταλόμορφο, πιθανώς, χώρο με κανονιοθυρίδες. Στην, εξαιρετικά καίρια για την άμυνα του Κάστρου, θέση Ε, το οχύρωμα είναι ένας επιμήκης και ψηλός πολυγωνικός προμαχώνας με κεκλιμένες παρειές (εικόνα 10). Η βάση του έχει σχήμα (σε κάτοψη) καμπύλης, δεν είναι πολυγωνική και είναι έντονα

Εικόνα 10: Προμαχώνας στη θέση Ε.

σκαρπωτή. Στο εσωτερικό του προμαχώνα διακρίνονται ενσωματωμένα παλιότερα στοιχεία οχύρωσης. Πρόκειται για έναν πολυγωνικό, πιθανώς δεκαπεντάπλευρο γωνιακό πύργο, που μπροστά του φέρει ένα μικρό προμαχώνα, ανάλογο με εκείνον της θέσης Γ. Τα εκατέρωθεν τμήματα του τείχους εξασφαλίζονταν από κανονιοθυρίδες σε δύο στάθμες, που τις αντικαθιστούσαν άλλες, όταν προστίθετο στον προμαχώνα, εξωτερικά, νέα στοιχεία οχύρωσης. Το τμήμα του τείχους μεταξύ της θέσης Ε και του Επάνω Πορτέλλου (εικόνα 11), έχει, στο ανώτερο τμήμα του, ένα θολωτό διάδρομο πλάτους 3 μ., με 10 ψηλές τυφεκιοθυρίδες και εφάπτεται προς τα έσω, σε όλο του το μήκος, με ένα παλιότερο σκαρπωτό τείχος.

Εικόνα 11: Δυτική Πύλη ή Επάνω Πορτέλλο.

Τη θέση Ζ του περιβόλου (εικόνα 4) υπερασπιζόταν ένας μικρός (κατεστραμμένος σήμερα) προμαχώνας, παρόμοιος με εκείνον στη θέση Δ, που είχε έναν πεταλόμορφο εσωτερικό χώρο και έφερε μια αξονική κανονιοθυρίδα. Το οχύρωμα στη θέση Η (εικόνα 4) δεσπόζει στη βορειοδυτική πλευρά των χερσαίων οχυρώσεων του Κάστρου και αποτελείται από ένα μεγάλο ημικυκλικό προμαχώνα, ισοϋψές με το τείχος και παρειές με εμφανείς διαδοχικές επεμβάσεις και με ένα είδος επιπρομαχώνα που εξέχει από το επίπεδο των επιχωματώσεων. Έχει σχήμα, σε κάτοψη, υπερυψωμένου τόξου και στο εσωτερικό του διακρίνονται απομεινάρια ενός ενσωματωμένου σ’ αυτόν παλιότερου πύργου (εικόνα 12).

Εικόνα 12: Προμαχώνας στη θέση Η.

Στη θέση Θ, εκεί που το βορειοδυτικό χερσαίο τείχος συναντάται με το θαλάσσιο βρίσκεται ο επιβλητικός προμαχώνας, που μετά τις επισκευές των Βενετών πήρε το όνομα του Antonio Zeno (εικόνα 13). Το βορειοδυτικό τμήμα του προμαχώνα αυτού έχει σχήμα, σε κάτοψη, ημικυκλικό και ισοϋψές με το χερσαίο τείχος και το υπόλοιπο βορειοανατολικό τμήμα έχει σχήμα τμήματος κύκλου και είναι ισοϋψές με το θαλάσσιο τμήμα του τείχους. Στο κατακόρυφο τμήμα της παρειάς του προμαχώνα αυτού διακρίνονται ενσωματωμένες παλιές επάλξεις, μεγάλων διαστάσεων με οδοντωτή απόληξη και τοξοθυρίδα.. Χαμηλά, στη στάθμη της τάφρου, είναι διαμορφωμένος ένας περιμετρικός διάδρομος με κανονιοθυρίδες. Χαρακτηριστική είναι η προέκτασή του μέσα από τη σημερινή εξωτερική παρειά του θαλάσσιου

τείχους. Ένας παλιότερος πενταγωνικός πύργος, που εξέχει σαν επιπρομαχώνας, είναι ενσωματωμένος στο κέντρο περίπου του οχυρώματος.

Εικόνα 13: Προμαχώνας Antonio Zeno στη θέση Θ (βορειοδυτικά).

Εικόνα 14: Το τείχος του Κάστρου της Χίου από την πλευρά της θάλασσας.

Το θαλάσσιο τείχος, μήκους 240 περίπου μέτρων, εκτείνεται από τον προμαχώνα στη θέση Θ μέχρι την ανατολική γωνία του τείχους, στη θέση Ι (εικόνα 14). Είναι ελαφρά σκαρπωτό και φέρει παχύ παραπέτο (χαμηλός προστατευτικός τοίχος), με 12

τυφεκιοθυρίδες. Η εσωτερική ευθύγραμμη παρειά του, αποτελεί ένα παλαιότερο, μικρού πλάτους τείχος, με στενό περίδρομο και συνεχές στηθαίο, που δεν έχει επάλξεις. Ελάχιστα λείψανα του οχυρώματος στη Θέση Ι, στην Ανατολική γωνία του Κάστρου. Είχε ελαφρά σκαρπωτές παρειές και κανονιοθυρίδες, στη στάθμη της θάλασσας. Από τη θέση Κ (εικόνα 4), στην οποία σώζεται ένας μικρός τρίπλευρος προμαχώνας, αρχίζει το τείχος του λιμένος, που σωζόταν ακέραιο ως το μεσοπόλεμο ενώ σήμερα έχει σχεδόν καταστραφεί (εικόνες 15, 16). Μεταξύ του τείχους και του λιμένος μεσολαβούσε τάφρος (Contrascarpa), της οποίας αρκετά σημεία υπάρχουν

Εικόνα 15: Άποψη επιλιμένιου τείχους του Κάστρου της Χίου.

Εικόνα 16: Επιλιμένιο τείχος και νότιος Προμαχώνας.

ακόμα. Η εξωτερική παρειά του τείχους του λιμένος είναι ελαφρά σκαρπωτή, ενώ η εσωτερική παρειά σχηματίζεται από παλιότερο τείχος, η ύπαρξη του οποίου διαπιστώνεται στις θέσεις των τωρινών ρηγμάτων. Λείψανα δύο τετράγωνων πύργων βρίσκονται στις θέσεις Λ και Μ (εικόνα 4), πύργων που ενίσχυαν το τείχος και επόπτευαν το λιμάνι. Μια ενεπίγραφη πλάκα στο Μουσείο της Χίου, με χρονολογία 1405, πιθανότατα ανήκε στον πρώτο απ’ αυτούς. Με την άμυνα του Κάστρου συνδεόταν, έμμεσα, το οχύρωμα Diamante στα νότια του (που έχει καταστραφεί ήδη από το 1694), ο μεγάλος πεταλόμορφος πύργος, Κουλάς, (εικόνα 18), που βρίσκεται στο εσωτερικό του, κοντά στην ανατολική του γωνία, και το Μπούρτζι (εικόνα 17) στο βόρειο μώλο, που διατηρείται μέχρι σήμερα, αλλά σε μέτρια κατάσταση.

Εικόνα 17: Άποψη οχυρώματος Μπούρτζι στο λιμάνι της Χίου.

ΟΙ ΓΕΝΟΥΑΤΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ ΟΥΡΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ ΤΗΣ ΧΙΟΥ Η τελική μορφή των οχυρώσεων του Κάστρου της Χίου οφείλεται κυρίως στις εργασίες εκσυγχρονισμού που άρχισαν οι Βενετοί (1694-1695) και ολοκλήρωσαν οι Τούρκοι μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα. Για τις παλιότερες, από τα μέσα του 15ου αιώνα, φάσεις των οχυρώσεων δεν έχουμε σαφή εικόνα, αλλά το Κάστρο είχε αναμφίβολα τη γνωστή τυπική μορφή των μεσαιωνικών οχυρώσεων. Το τείχος, αν και δεν έχει εντοπιστεί, στο χερσαίο τμήμα του θα είχε το συνηθισμένο πάχος των 2-3 μέτρων και ύψος γύρω στα 10 μέτρα.. Η μορφή του προτειχίσματος που υπήρχε (1401-1404), είναι άγνωστη. Από τους πύργους του τείχους εντοπίζονται επτά (και της «Κλειστής Φυλακής» συμπεριλαμβανομένης), οι πέντε είναι ορθογωνικοί, ο ένας πενταγωνικός και ένας πολυγωνικός. Ο Γ, ο Η και ίσως ο Θ (εικόνα) είχαν ψηλά ανεξάρτητο περίδρομο, και ο Γ (κτίσμα του 1425) και ίσως ο Θ είχαν θέσεις για πυροβολικό αμέσως κάτω από αυτόν τον περίδρομο. Ο πύργος «Κουλάς» ενδεχομένως την εποχή αυτή, ή να

συνδεόταν με κάποιο εσωτερικό μεμονωμένο οχύρωμα (ίσως οχυρωμένο δημόσιο κτίριο), ή μέσω ενός διατειχίσματος να απομονώνονταν από το εσώτερο τμήμα του

Εικόνα 18: Ο πύργος «Κουλάς»

Κάστρου. Στις παλιότερες αυτές φάσεις οχύρωσης μπορεί κανείς να αποδώσει την εσωτερική όψη της Porta Maggiore και το εσωτερικό τμήμα του Επάνω Πορτέλλου, εκείνο δηλαδή το τμήμα που διαμορφώνεται στην πυργοειδή κατασκευή του τείχους. Από τα μέσα του 15ου αιώνα και εξής μπορεί να υποθέσει κανείς συνεχείς τοπικές ενισχύσεις και βελτιώσεις, που σχετίζονται με την πρόοδο του πυροβολικού και τη διόγκωση της τουρκικής απειλής. Λίγο μετά τα μέσα του 15ου αιώνα θα πρέπει να είχε κατασκευαστεί το προτείχισμα (που εντοπίζεται και σήμερα), ενσωματωμένο στο τείχος. Έχει πλάτος 3 μ., ύψος 44,5 μ., κατακόρυφη εξωτερικά παρειά και πιθανώς οδοντωτές επάλξεις. Εμπρός από τους πύργους και σε άλλα σημεία ενισχυόταν με rivellini (τα rivellini είναι εξωτερικά προμαχωνικά οχυρώματα, τα προμεσοτοιχίσματα), που διέθεταν χαμηλά θέσεις για πυροβόλα και ψηλά πιθανώς να έφεραν επάλξεις. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαμόρφωση των οχυρώσεων στην περιοχή της Porta Maggiore με την κατασκευή του κατώτερου τμήματος της εξωτερικής όψεως της πύλης, που ανήκε τότε στο προτείχισμα και του Πύργου A. Στην εποχή αυτή ανήκει ενδεχομένως και το παλιό θαλάσσιο τείχος με το μικρό του πλάτος και το συνεχές παραπέτο με τις τοξοθυρίδες. Στο τρίτο τέταρτο του 15ου αιώνα (σύμφωνα με επιγραφή του 1475) ενισχύεται το προτείχισμα με σκαρπωτή επένδυση, συμπληρώνεται σε ορισμένα σημεία (στη θέση Ε και ίσως στη θέση Κ) και ενισχύεται με το επιβλητικών διαστάσεων οχύρωμα που περιέβαλε τον πύργο Θ και που αποτέλεσε την πρώτη φάση του μεταγενέστερα κατασκευασμένου προμαχώνα. Στην ενίσχυση της άμυνας, την εποχή αυτή, φαίνεται να ανήκει και ο Πύργος Η. Στις αρχές του 16ου αιώνα γίνεται μια ριζική επέμβαση στο τείχος το οποίο φαίνεται ότι διαπλατύνθηκε προς τα έξω αποκτώντας πάχος 6,5-8 μ. στο χερσαίο του τμήμα και το τμήμα προς το λιμάνι και 14 μ. στο θαλάσσιο τμήμα του. Η εξωτερική παρειά του τείχους (που έχει εντοπιστεί στην θέση Ε και Ζ και στην Porta Maggiore), διαμορφώθηκε σκαρπωτή και το παραπέτο του πάχους 2,5 μ. στο θαλάσσιο τείχος με κανονιοθυρίδες κατάλληλες για πυροβόλα. Παράλληλα δέχθηκαν επεμβάσεις τα rivellini του προτειχίσματος με επιχωματώσεις και προσθήκη παραπέτου για πυροβολικό, ώστε να λειτουργούν ως προμαχώνες. Επίσης κατασκευάστηκαν το Μπούρτζι και ο προμαχώνας στη θέση Α, ενσωματώνοντας στο εσωτερικό του τον

παλιό Πύργο. Αυτά είναι και τα τελευταία έργα εκσυγχρονισμού των οχυρώσεων του Κάστρου επί Γενουατοκρατίας. Το Μπούρτζι (εικόνες 17, 19) είναι ένα ορθογώνιο οχύρωμα με διαστάσεις 19,5 Χ 20 μ., με εσωτερική αυλή. Στο παχύ, ελαφρά σκαρπωτό τείχος του και στη στάθμη της θάλασσας υπάρχουν κανονιοθυρίδες, ενώ υπάρχει περίδρομος με παραπέτο για πεζούς στο ανώτερο επίπεδο του, που δεν διασώζεται.

Εικόνα 19: Εσωτερικό οχυρώματος Μπούρτζι στο λιμάνι της Χίου..

Συμπερασματικά, οι φάσεις των οχυρώσεων επί Γενουατών παρουσιάζουν τα χαρακτηριστικά αυτών της Ρόδου, αλλά όχι σε τυπική μορφή, και προκύπτουν από τις αλλεπάλληλες επεμβάσεις πειραματικού και αυτοσχεδιαστικού, συνήθως, χαρακτήρα, που γίνονται με σκοπό τις τοπικές βελτιώσεις στα διάφορα στοιχεία της οχύρωσης, συνυπάρχοντας έτσι οχυρωματικά έργα πριν και μετά την εμφάνιση των πυροβόλων όπλων. Ο τύπος του κυκλικού προμαχώνα που βρισκόταν σε ευρύτερη χρήση στα τέλη του 15ου αιώνα και στις αρχές του 16ου, είχε στη Χίο περιορισμένη εφαρμογή, ενώ το τείχος παρέμεινε ως το τέλος της Γενουατοκρατίας σε μια μεταβατική μορφή με τη διατήρηση, παράλληλα με το κυρίως τείχος για πυροβολικό και του παλιού στοιχείου του προτειχίσματος.

Β. ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΙ ΟΧΥΡΩΜΕΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΑ ΚΑΣΤΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΧΙΟΥ ΓΕΝΙΚΑ Στη Γενουατική περίοδο κατοχής της Χίου (1346-1546), αφενός μεν αλλάζουν οι κοινωνικές δομές στο νησί, αφετέρου δε η ανάγκη για οχύρωση και άμυνα ενάντια σε πειρατές, επιδρομείς και επίδοξους κατακτητές, οδηγούν στη δημιουργία οχυρωμένων οικισμών, κυρίως στην πεδινή περιοχή της νότιας Χίου, όπου γίνεται η καλλιέργεια της μαστίχας (Μαστιχοχώρια). Τα Μαστιχοχώρια οργανώνονται τιμαριωτικά από τους Γενουάτες και ανήκουν στην γενουάτικη εταιρεία της Μαόνας και όχι σε συγκεκριμένο γαιοκτήμονα. Τα ενιαία συμφέροντα της Μαόνας επιβάλλουν την προστασία της παραγωγής και του ελέγχου της μαστίχας, άρα και τους καλλιεργητές και τους παραγωγούς αυτής. Την περίοδο λοιπόν από το 1350 μέχρι το 1410, για την εξασφάλιση των παραπάνω, έγινε συνένωση μικρών βυζαντινών οικισμών και δημιουργήθηκαν, έτσι, νέοι μεγαλύτεροι οικισμοί οι οποίοι και οχυρώθηκαν. Τα περιτειχισμένα χωριά της νότιας Χίου αποτελούν έναν κρίκο στην αλυσίδα της οχύρωσης του νησιού και η αντίληψη της ασφάλειας, κοινή σε Γενουάτες και ντόπιο πληθυσμό, είναι η βασική προϋπόθεση που επηρεάζει όλα τα οργανωτικά στοιχεία των οικισμών. Η διάταξη των κτισμάτων, το οδικό δίκτυο, η οργάνωση της κατοικίας, τα υλικά δομής, υπαγορεύονται από την αντίληψη της ασφάλειας. Τα κύρια στοιχεία της αμυντικής οχύρωσης είναι: α) Δημιουργία τείχους από την εξωτερική πλευρά των περιμετρικών οικιών του οικισμού, χωρίς ανοίγματα (εικόνα 20). β) Κατασκευή μεγάλου κεντρικού πύργου, ως τελευταίου καταφύγιου του πληθυσμού, σε περίπτωση προσπέλασης του εξωτερικού τείχους. γ) Διαμόρφωση επίπεδων ισοϋψών στεγών, για άνετη διακίνηση των κατοίκων. δ) Λαβυρινθώδες οδικό δίκτυο εντός του οικισμού.

Εικόνα 20: Δημιουργία τείχους από τον εξωτερικό τοίχο ενωμένων σπιτιών .

ε)

Καθολική χρήση της πέτρας για αντιμετώπιση, κυρίως, πυρκαγιάς από κάποια πολιορκία. στ) Τοποθέτηση στο ισόγειο των οικιών των βοηθητικών αγροτικών λειτουργιών, για λόγους ασφαλείας. Η αναδιάρθρωση του οικιστικού μοντέλου των Μαστιχοχωρίων επετεύχθη από Γενοβέζους μηχανικούς οι οποίοι εφάρμοσαν ένα μοντέλο οικιστικής δόμησης χρησιμοποιώντας τους βυζαντινούς πύργους ως «κέντρο» και ενώνοντας γύρω από αυτούς μικρότερους διάσπαρτους οικισμούς. Τα σπίτια χτίζονταν σε χώρο με γεωμετρικό σχηματισμό, ανάλογα με τις απαιτήσεις. Τις περισσότερες φορές ήταν τραπέζιο αλλά υπήρχαν και εξαιρέσεις όπως το χωριό Μεστά που είναι πενταγωνικό. Οι εξωτερικοί τοίχοι των σπιτιών, παχύτεροι απ’ τους άλλους αποτελούσαν, όντας ενωμένοι μεταξύ τους, ένα συνεχόμενο τείχος που στις γωνίες του είχε μικρούς πύργους, τα «πυργόπουλα», απ’ όπου πολεμούσαν οι υπερασπιστές του χωριού. Σε δύο ή τρία σημεία του τείχους αυτού ανοίγονταν πόρτες, που αποτελούσαν τις πύλες του χωριού οι οποίες έκλειναν τη νύχτα, αλλά και σε περίπτωση ανάγκης, με σιδερένια θυρόφυλλα. Στις μέρες μας, από την κάτω ή πάνω πλευρά του χωριού που βρίσκεται η πόρτα, ονομάζονται «κάτω πόρτα» ή «πάνω πόρτα» αντίστοιχα. Οι δρόμοι είναι πολύ στενοί και ανάμεσα στα σπίτια που χωρίζονταν με δρόμο υπάρχουν πολλά τόξα για την αντιστήριξη των τοίχων, τα λεγόμενα «σκεπαστά». Στο κέντρο του χωριού υπήρχε πάντα μεγάλος ορθογώνιος πύργος τριώροφος ή τετραώροφος προσανατολισμένος στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Επειδή κανένας πύργος, (οικισμού ή άρχοντα) δεν είχε είσοδο στο ισόγειο, η προσπέλαση γινόταν κατευθείαν στον όροφο με ελαφρά κινητά στοιχεία τα οποία συνέδεαν προσωρινά το περιτείχισμα με τον πύργο και μπορούσαν να απομακρυνθούν και να τον απομονώσουν. Στις τέσσερις πλευρές του πύργου και σε κάθε όροφο υπάρχουν τοξωτά παράθυρα ή πολεμίστρες. Σε κάθε πλευρά του δώματος υπάρχουν οδοντωτές επάλξεις. Επί Γενοβέζων ο πύργος ήταν το διοικητικό κέντρο κάθε οικισμού, όπου έμεναν οι υπάλληλοι της Mahona (Μαόνας), και σημείο συγκέντρωσης της μαστίχας. Φυσικά ο πύργος αποτελούσε και το τελευταίο αμυντικό καταφύγιο για τους κατοίκους. Στα Βόρεια χωριά της νήσου δεν ήταν τόσο έντονη αυτή η φρουριακή μορφή κι’ αυτό γιατί το ορεινό του εδάφους αποτελούσε φυσικό οχυρό. Έτσι δεν έχουμε τείχος γύρω από το χωριό αλλά υπάρχει πύργος και βίγλες και σε ορισμένες περιπτώσεις οχυρό.

Η ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΑ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΧΙΟΥ Η επανάληψη είναι η βασική αρχή στην οργάνωση της κατοικίας στα Καστροχώρια της νότιας Χίου, που κυριαρχεί τόσον στο κύριο κτίριο όσο και στα μικρότερα αρχιτεκτονικά στοιχεία του (είσοδοι, σκάλες, παράθυρα, πόρτες, φεγγίτες κ. λ. π.). Τόσο η διάταξη της κατοικίας μέσα στον οικισμό όσο και η ίδια η οργάνωσή της επηρεάζεται άμεσα από την ανάγκη της συγκέντρωσης και της ασφάλειας του οικισμού. Το αμυντικό σύστημα των οικισμών αυτών βασιζόταν στην τοποθέτηση των εξωτερικών σπιτιών σε αδιάσπαστη σειρά, χωρίς να δημιουργούνται κενά. Τα εξωτερικά σπίτια, χωρίς ανοίγματα προς τα έξω (εικόνα 22) και με ενισχυμένη 18

δόμηση, αποτελούν το τείχος του οχυρωμένου οικισμού. Η διαμόρφωση επίπεδων ισοϋψών στεγών (εικόνα 21) εξυπηρετεί την άνετη διακίνηση των κατοίκων σε περίπτωση ανάγκης. Έτσι, η ίδια η εξωτερική κυρίως κατοικία οργανώνεται σαν

Εικόνα 21: Ισοϋψείς, επίπεδες στέγες (Πυργί).

Εικόνα 22: Άποψη εξωτερικού τοίχουτείχους με μικρά ανοίγματα.

οχυρό. Στο ισόγειο μικρές θυρίδες σε σχήμα τόξου χρησίμευαν για την άμυνα. Τα υλικά δομής ήταν από ασβεστόλιθο, πωρόλιθο και σχιστόλιθο, απρόσβλητα από τη φωτιά. Η αμυντική ανάγκη ψηλού εξωτερικού τοίχου είχε ως αποτέλεσμα τα σπίτια να αναπτυχθούν σε ύψος (εικόνα 23) και να περιοριστούν σε έκταση, έτσι η στενότητα του χώρου κυριαρχεί στην οργάνωση της κατοικίας. Γενικεύονται, έτσι, οι μικροί χώροι και τα επί μέρους στοιχεία της κατοικίας οργανώνονται με σκοπό τον περιορισμό των διαστάσεων του χώρου που καταλαμβάνουν (κοινές είσοδοι σπιτιών, ξύλινες κινητές σκάλες που οδηγούν από το αίθριο στο δώμα κ. ά.).

Εικόνα 23: Ανάπτυξη σπιτιών σε ύψος για να περιοριστούν σε έκταση (Πυργί). Η οικία έχει σχεδόν πάντα ορθογώνια κάτοψη (εικόνα 24), με τη μεγάλη πλευρά του

κάθετη ή παράλληλη προς το δρόμο. Το ισόγειο είναι στενός και σκοτεινός χώρος και χρησιμοποιείται ως ασφαλής αποθηκευτικός χώρος για τα αγροτικά προϊόντα, κυρίως τη φύλαξη και επεξεργασία της μαστίχας. Από εκεί αρχίζει η σκάλα που οδηγεί σε

Εικόνα 24: Σχέδιο κατοικίας στα Μαστιχοχώρια (Πυργί).

αίθριο (πουντί για το Πυργί). Γύρω από το αίθριο είναι οι κατοικήσιμοι χώροι του σπιτιού, που μπορεί να είναι ένας ή δύο. Η χρήση της πέτρας οδηγεί στη γενικευμένη χρήση καμαρών στο κτίσιμο των οικιών. Η κατοικία των μεσαιωνικών χωριών της Χίου παρουσιάζει ομοιότητες με αυτήν των μεσοβυζαντινών χρόνων και τα καθαρώς γενουάτικα στοιχεία που συναντούμε είναι πολύ λίγα. Από περιηγητές αναφέρεται ότι υπήρχαν σπίτια με πυραμοειδή στέγη (τραβάκα) και κεραμίδια γενουάτικης κατασκευής (στο Πυργί υπήρχαν τέτοια σπίτια). Η ξύλινη γενουατική στέγη φαίνεται τελείως ξένη και άσχετη με τις συνθήκες και τα υλικά του τόπου. Επισημαίνεται εδώ, ότι τα μπαλκόνια των κατοικιών που βλέπουμε στις φωτογραφίες, αποτελούν σύγχρονες προσθήκες.

ΤΟ ΠΥΡΓΙ

Εικόνα 25: Γενική άποψη του Πυργίου, του 1930. Στο κέντρο ο πύργος με επάλξεις.

Το Πυργί (εικόνα 25) είναι χτισμένο σε πεδινό έδαφος και σε θέση που βρίσκεται περίπου στο κέντρο της νότιας μαστιχοφόρας περιοχής του νησιού. Δημιουργήθηκε από τη συγκέντρωση δεκατριών οικισμών. Ο οικισμός αυτός είναι το αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα του είδους και φέρεται να είναι ο παλαιότερος, καθώς ήδη πριν από την άφιξη των Γενοβέζων άρχισε να γίνεται συγκέντρωση πληθυσμού γύρω του. Δεν έχουμε εμφανή σωζόμενα τμήματα του αρχικού του περιβόλου, του οποίου η θέση υποδηλώνεται από τα περιφερειακά κτίσματα. Είχε σχήμα κλειστού τετράπλευρου με πυκνό πολεοδομικό ιστό, με ισάριθμα πυργόπουλα σε κάθε κορυφή, μια κεντρική πύλη, που οδηγεί στο κέντρο του οικισμού, και μια δευτερεύουσα. Οι πόρτες των πυλών ήταν σιδερένιες και έκλειναν τη νύχτα και σε κάθε περίπτωση εχθρικής επιδρομής. Τα ακραία σπίτια (όπως προαναφέρθηκε) αποτελούσαν την περιμετρική ζώνη και το τείχος του οικισμού καθώς ήταν κτισμένα σε συνεχή και αδιάλειπτη σειρά, χωρίς παράθυρα και πόρτες στην εξωτερική τους πλευρά. Σήμερα βέβαια το τείχος αυτό έχει καταστραφεί αφού έχουν κτιστεί, στο μεγαλύτερο μέρος της περιμέτρου αρκετά σύγχρονα σπίτια. Αντίθετα με την κατάσταση του περιτειχίσματος, ο κεντρικός πύργος με την τείχιση του μας δίνουν μια καλή εικόνα του στοιχείου αυτού της αμυντικής οργάνωσης των οικισμών της νότιας Χίου. Η ΚΑΤΟΙΚΙΑ Η κατοικία στο Πυργί (εικόνα 24) ακολουθεί τους κανόνες που διέπουν τη δομή αυτής στα μεσαιωνικά χωριά της Χίου. Από το ισόγειο αρχίζει πάντοτε εσωτερικά η σκάλα που οδηγεί στο αίθριο (πουντί). Συνήθως ο κεκλιμένος ημικυλινδρικός θόλος που σκεπάζει τη σκάλα εισχωρεί σε ένα από τα δωμάτια. Το αίθριο (εικόνα 26) βρίσκεται κατά κανόνα στο μέσο του ορόφου και σπάνια στην πρόσοψη του σπιτιού, όταν το σπίτι βρίσκεται σε φαρδιούς δρόμους, οπότε μπορεί να είναι και στεγασμένο. Το αίθριο αποτελεί το κέντρο της σύνθεσης του μεσαιωνικού σπιτιού, γιατί εξυπηρετεί όλες τις κινήσεις (στο δρόμο, μέσα στο σπίτι και στις ταράτσες), δίνει αερισμό και φωτισμό, και επιτρέπει την άμεση προσπέλαση του δώματος (ταράτσας), με σκάλα εν μέρει κτιστή και εν μέρει ξύλινη και φορητή ή μόνο φορητή.

Εικόνα 26: Σχέδιο αιθρίου (πουντί) κατοικίας (πατρογονικής Γ. Θεοτοκά) στο Πυργί.

Οι θόλοι κατασκευάζονταν από πλακοειδείς πέτρες και είναι ημικυλινδρικές καμάρες, σταυροθόλια και καμάρες με κυλινδρικές διεισδύσεις. Ποτέ οι θόλοι δεν έμεναν ακάλυπτοι, αλλά διαμόρφωναν ταράτσα με χώμα και μικρές πέτρες. Τα δώματα επικαλύπτονταν με ισχυρότατο κονίαμα (αστρακιά ή στρατσά στην Πυργούσικη διάλεκτο), πάχους περίπου 5 εκατοστών, με μεγάλη στεγανότητα και αντοχή και βρίσκονταν στο ίδιο ύψος. Σε πολλά σημεία του οικισμού ημικυλινδρικοί θόλοι ενώνουν τις απέναντι συστοιχίες σπιτιών και πάνω σ’ αυτούς τους θόλους υπάρχουν δωμάτια. Είναι τα λεγόμενα σκεπαστά (εικόνα 27). Σε άλλα σημεία πάλι, πάνω από τους δρόμους, υπάρχουν τοξάρια ή δοξάρια (εικόνα 28) που αντιστηρίζουν τους κυλινδρικούς θόλους των δωμάτων, δεξιά και αριστερά, σαν γέφυρες, με μορφή εναέριων ή μετέωρων αντηρίδων. Τα σκεπαστά και τα δοξάρια που βρίσκονται ψηλά, κοντά στα δώματα (ταράτσες), αποτελούσαν εναέριες γέφυρες που συνέδεαν, μεταξύ τους, τα δώματα των διάφορων περιοχών του οικισμού.

Εικόνα 27: Σκεπαστό στο Πυργί.

Εικόνα 28: Δρόμος στο Πυργί με διαδοχικά και ανισοϋψή τοξάρια (δοξάρια)

ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Το οδικό δίκτυο του οικισμού είναι δαιδαλώδες (δίνει την εντύπωση λαβυρίνθου), αποτελούμενο από στενούς δρόμους, που πολλοί καταλήγουν σε αδιέξοδο. Το κατάστρωμα των δρόμων ήταν χωμάτινο ή λιθόστρωτο. Οι δρόμοι ήταν μεσοκλινείς και σχημάτιζαν στο μέσο αυλακοειδή πτυχή για την απόρροια του βρόχινου νερού έξω από το τείχος.

Ο ΠΥΡΓΟΣ

Εικόνα 29: Αναπαράσταση κεντρικού οχυρώματος μέσα στο Πυργί, με τον πύργο να δεσπόζει.

Ο πύργος (εικόνες 29, 30, 31, 32) είναι ο καλύτερα διατηρημένος από τους πύργους των Μαστιχοχωρίων και ο μεγαλύτερος, φτάνοντας σε ύψος τριών ορόφων. Ο πύργος αποτελούσε τον πυρήνα του χωριού και ήταν κέντρο αμυντικό και διοικητικό. Βρίσκεται νότια της πλατείας και πολύ κοντά σ’ αυτήν. Δύο σειρές σπιτιών μεσολαβούν μεταξύ πλατείας και πύργου. Κτίστηκε την εποχή των Γενουατών. Ο

Εικόνα 30: Ο πύργος όπως είναι σήμερα .Αριστερά στην εικόνα ένα πυργόπουλο.

Εικόνα 31: Αναπαράσταση του κεντρικού πύργου. Πάνω αριστερά: τομή - Πάνω δεξιά: βορεινή όψη – Κάτω αριστερά: κάτοψη – Κάτω δεξιά: γενικό διάγραμμα του οχυρώματος.

πύργος είναι μεγάλο και βαρύ οικοδόμημα, ελεύθερο από παντού, ορθογώνιο στην κάτοψη, διαστάσεων 20,95 Χ 17,80 μ. με ισόγειο και δύο ορόφους. Στο εσωτερικό του δεν σώζεται τίποτα πια. Διακρίνονται όμως οι γενέσεις των τόξων, που κρατούσαν το δώμα, και οι τρύπες των ξύλινων δοκαριών. Φαίνεται ότι αρχικά υπήρχαν έξι πεσσοί σε δύο σειρές. Οι υδρορροές μαρτυρούν ότι ένα μέρος του δευτέρου ορόφου έμενε αστέγαστο στο μέσο της κάτοψης. Σε κάθε πλευρά του κάθε ορόφου υπήρχαν τρία παράθυρα τοξωτά με πώρινα πλαίσια. Ο κάθε όροφος, δηλαδή, διέθετε δώδεκα παράθυρα, ενώ στο ισόγειο δε φαίνεται να υπήρχαν ανοίγματα. Η είσοδος στον πύργο γινόταν από το έδαφος με κινητές κλίμακες, που τις έσερναν επάνω, και με κινητά στοιχεία, τα οποία τον συνέδεαν προσωρινά με τον περίβολο που τον περιέβαλλε, όπως θα δούμε αμέσως πιο κάτω, και τα οποία μπορούσαν να απομακρυνθούν. Έτσι ο πύργος απομονωνόταν και σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης το πάτημα του δεν ήταν εύκολο. Η κάθε πλευρά του δώματος επιστεφόταν με έξι οδοντωτές επάλξεις με τις οποίες το γενικό ύψος έφθανε τα 18 μ. περίπου. Δυστυχώς σήμερα δε σώζεται καμία. Το πάχος των τειχών κυμαίνεται από 1,50 ως 1,70 μέτρα. Γύρω από τον πύργο σχηματιζόταν μεγάλος περίβολος με τείχος και με ένα στρογγυλό πύργο (πυργόπουλο) σε κάθε μία από τις τέσσερις γωνίες. Γύρω από τον πύργο υπήρχε οχυρωματικός περίβολος (περιτείχισμα) διαστάσεων 43 Χ 38 μ., με πάχος του τοίχου του 1,50 μ., που ενισχυόταν με 4 μικρούς κυκλικούς πύργους στις γωνίες (πυργόπουλα), διαμέτρου περίπου 4,40 μ. και ύψους 10 μέτρων.

Σήμερα σώζονται μόνο δύο πυργόπουλα στη νότια πλευρά (εικόνα 33). Μέσα από το τείχος έχουν κτιστεί σπίτια κι έτσι δεν διακρίνεται η πύλη της εισόδου, ούτε φυσικά άλλες λεπτομέρειες.

Εικόνα 32: Μέρος του κεντρικού πύργου.

Εικόνα 33: Πυργόπουλο της νοτιοανατολικής γωνίας του περιτειχίσματος.

Ο πύργος στα χρόνια της τουρκοκρατίας εγκαταλείφθηκε και άρχισε να καταστρέφεται σιγά-σιγά. Ο σεισμός του 1881 κατέστρεψε όλη σχεδόν την ανατολική του όψη και προκάλεσε ρήγμα στη δυτική. Από το 1892 άρχισαν να κτίζονται μέσα στον πύργο σπίτια. Σήμερα οκτώ σπίτια κατέχουν όλη την έκταση του. Το 1937 γκρεμίστηκαν με απόφαση των κοινοτικών αρχών τρία μέτρα από το ανώτατο τμήμα κάθε όψης, γιατί υπήρχε κίνδυνος το τμήμα αυτό να πέσει. Η πέτρα χρησιμοποιήθηκε, για να χτιστεί ο περίβολος του σχολείου του χωριού.

ΤΑ ΜΕΣΤΑ Ο οικισμός των Μεστών, στη νότια Χίο, είναι κτισμένος σε επίπεδο έδαφος, στους πρόποδες χαμηλού ορεινού συγκροτήματος. Σχηματίστηκε, κατά τρόπο ανάλογο με το Πυργί, από τη συγκέντρωση πληθυσμών έξι μικρότερων οικισμών. Πρόκειται για το καλύτερα οχυρωμένο και διατηρημένο οικισμό, καθώς είναι ξεκάθαρο, ακόμα και σήμερα, το αρχικό του σχήμα.

Με βούληση από τους Γενοβέζους και σε σχεδιασμό ενός γενικού πλαισίου αρχών και οικιστικού σχεδίου, αρχίζει η δόμηση της οχυρωμένης πόλης των Μεστών (εικόνα 34). Όλο μαζί το χωριό χτίστηκε σε μικρό χρονικό διάστημα χωρίς να υπάρχουν πληροφορίες για το πότε ακριβώς, πιθανότατα, όμως, από το 1350 έως τα 1400. Η πρώτη αναφορά στο χωριό-κάστρο σημειώνεται στον χάρτη του Christophorous Bondemontious το 1415 με την ονομασία « Άμιστα». Πρέπει να σημειωθεί εδώ, ότι παρά το γεγονός ότι ο οικισμός οχυρώθηκε με γενοβέζικη βούληση, εφαρμόστηκε ένα καθαρά ελληνικό πρότυπο οχύρωσης που συναντούμε στις αρχαίες Ελληνικές πόλεις της Ιωνίας (αναφορές Θουκυδίδη και Πλάτωνα) και διατηρήθηκε από τους βυζαντινούς στην οχύρωση των μοναστηριών.

Εικόνα 34: Ψηφιακή αναπαράσταση των Μεστών (με τον πύργο)

Το σχήμα του ήταν αρχικά τέλειο τετράγωνο (όπως των άλλων Μαστιχοχωρίων) και αργότερα έγινε πεντάγωνο, με μια επέκταση προς τα δυτικά αποκτώντας ακόμη μια κορυφή με πυργόπουλο. Η επέκταση αυτή επέτρεψε στον οικισμό να φιλοξενήσει μεγαλύτερο πληθυσμό, αλλά κυρίως έγινε για να συμπεριλάβει μέσα στο κλειστό του

Εικόνα 35: Πηγάδι του Μιλητά

Εικόνα 36: Πηγάδι του Μιλητά (θέση)

σχήμα ένα πηγάδι (κρήνη), το γνωστό ως Πηγάδι του Μιλητά (εικόνες 35, 36), προσδίδοντας του έτσι μεγαλύτερη αυτονομία. Το πηγάδι αυτό βρισκόταν στο εσωτερικό του ακραίου νέου πυργόπουλου που επικοινωνούσε με τον κεντρικό πύργο με μια υπόγεια σήραγγα. Το φρούριο είχε μία μόνο είσοδο, που βρίσκεται στο βορινό άκρο του χωριού, η οποία και διατηρείται μέχρι σήμερα (πόρτα του Καπετάνιου, από τον βυζαντινό στρατιωτικό τίτλο του «κατεπάνω», εικόνα 37). Αργότερα ανοίχτηκαν και άλλες πύλες. Απέναντι από την πόρτα του Καπετάνιου υπάρχει ένα κυκλικό κτίσμα που μοιάζει με πύργο και πιθανολογείται ότι υπερασπιζόταν την πύλη του κάστρου. Οι σημερινοί ιδιοκτήτες του πύργου αυτού αναφέρουν ότι στο ισόγειο υπήρχε πόρτα (κτισμένη σήμερα), που πιθανότατα οδηγούσε με κάποιο υπόγειο πέρασμα μέσα στο φρούριο, ώστε οι υπερασπιστές της πύλης να μπορούν να προστατευτούν σε περίπτωση ανάγκης.

Εικόνα 37: Βορεινή πύλη Μεστών (Πύλη του Καπετάνιου)

Ο συνεχής και συμπαγής δομικός ιστός μαρτυρεί δόμηση που πραγματοποιήθηκε με οργάνωση και πειθαρχία και σε συνδυασμό με την επανάληψη της κατοικίας ως μονάδας (όπως προαναφέραμε), κάνει μερικούς συγγραφείς να μιλούν για μια μεγακατασκευή, στην οποία η κίνηση γινόταν σε τρία οριζόντια επίπεδα. Στο επίπεδο των δρόμων, στο επίπεδο των ορόφων των σπιτιών και στο επίπεδο των ταρατσών. Ενώ όμως, οι κατακτητές καθόρισαν το γενικότερο σχεδιασμό, την ευθύνη της κατασκευής είχε ο ντόπιος πληθυσμός. Ο χωρισμός του οικισμού σε γειτονιές, με πυρήνες τις εκκλησίες, αποτελεί καθαρά βυζαντινή παράδοση. Οι εξωτερικοί τοίχοι των ακραίων σπιτιών του χωριού, ύψους 8 μ. και πάχους ενός και πλέον μέτρων, σχημάτιζαν τα τείχη του κάστρου και του έδιναν το γενικό σχήμα (εικόνες 38, 39). Το ισόγειο αυτών των ακραίων σπιτιών αποτελούσε μια συνεχόμενη αμυντική στοά, που έζωνε το χωριό και ένωνε μεταξύ τα πέντε πυργόπουλα που

βρίσκονταν στις γωνίες του φρουρίου. Τα σπίτια αυτά έχουν άνοιγμα μόνο προς το εσωτερικό του χωριού, ώστε το τείχος να παρουσιάζεται εξωτερικά συμπαγές.

Εικόνα 38 :.Μέρος εξωτερικού τοίχου σπιτιού, που είναι και το τείχος του κάστρου.

Εικόνα 39: Πολεμίστρα του πύργου (Μεστά)

Η ΚΑΤΟΙΚΙΑ Τα ίδια τα σπίτια στην οργάνωση και τη δομή αποτελούν μικρά φρούρια και δεν είναι ξεχωριστές μονάδες που κλείνονται από τους εξωτερικούς τοίχους, αλλά κομμάτια αδιάσπαστα μέσα σε ένα σύνολο και πολύ συχνά οι χώροι της μιας κατοικίας «εισβάλλουν» μέσα στον όγκο της γειτονικής της. Η οικονομία του χώρου, (όπως έχει προαναφερθεί), αποτέλεσμα της ανάγκης για ασφάλεια που επέβαλε τον περιορισμό του μήκους των εξωτερικών τειχών, είχε σαν αποτέλεσμα τη μικρή οριζόντια κάλυψη του χώρου και την αναγκαστική ανάπτυξη σε ύψος των σπιτιών (910 μ. περίπου). Στα Μεστά, όπως και στα άλλα Μαστιχοχώρια τα σπίτια βρίσκονται σε άμεση σχέση με την αγροτική κοινωνική δομή (εικόνα 40). Στο ισόγειο έχουν μόνο μία είσοδο από το δρόμο και κανένα άλλο άνοιγμα που θα διασπούσε την άμυνα του σπιτιού. Από την είσοδο αυτή μπαίνουμε, κατεβαίνοντας λίγα σκαλοπάτια, σε ένα σκοτεινό χώρο όπου διαβιούν τα ζώα και διαμορφώνονται οι χώροι φύλαξης των αγροτικών εργαλείων και των αποθηκών των προϊόντων, μια και τίποτα δεν μπορούσε να χωροθετηθεί έξω από το κάστρο. Τη συγκατοίκηση ανθρώπων και ζώων, που επέβαλαν πανάρχαιες συνθήκες ανασφάλειας, την έκανε εφικτή η ύπαρξη του αίθριου (πουντί). Από την κεντρική είσοδο του σπιτιού ξεκινά και η σκάλα που καταλήγει στο πουντί. Το πουντί είναι ο βασικός κόμβος επικοινωνίας των τριών επιπέδων του σπιτιού και εξασφαλίζει το φωτισμό, τον αερισμό και την ασφάλεια της κατοικίας. Μια και τα σπίτια ήταν αρκετά ψηλά, μεταξύ των δύο ορόφων υπήρχαν ξύλινα μεσοπατώματα που χρησίμευαν για ύπνο ή αποθήκευση. Το πουντί (εικόνα 41) βρίσκεται στην καρδιά του 28

πάνω ορόφου και γύρω από αυτό είναι διατεταγμένα τα δωμάτια (συνήθως δύο) που αποτελούν την κατοικία των ανθρώπων. Από το πουντί και σε ύψος ασφαλείας από

Εικόνα 40: Σχέδιο αιθρίου(πουντί) στα Μεστά

Εικόνα 41: Αίθριο (πουντί) στα Μεστά

το δάπεδο (δηλαδή να μην μπορείς να ανέβεις αν δεν χρησιμοποιήσεις φορητή σκάλα πρώτα), ξεκινά η σκάλα που οδηγεί στην ταράτσα του σπιτιού. Οι ταράτσες των σπιτιών ήταν επίπεδες, με μικρές υψομετρικές διαφορές και όλες ενωμένες, γεγονός που εξυπηρετούσε, πέρα από τη χρήση τους ως πρόσθετων βοηθητικών χώρων, την άνετη διακίνηση των κατοίκων σε περίπτωση ανάγκης, για να φτάσουν στον κεντρικό πύργο που αποτελούσε το τελευταίο καταφύγιο. Οι ταράτσες ήταν στρωμένες με παχύ στρώμα από ειδικό τοπικό χώμα, πυρίμαχο και αδιαπέραστο από το νερό. Μίγμα από το χώμα αυτό αποτελούσαν και οι αστρακές, με τις οποίες έστρωναν τα δάπεδα των σπιτιών. ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Ουσιώδες στοιχείο της άμυνας αποτελούσαν και οι δρόμοι, όπως και στα άλλα Μαστιχοχώρια. Στενοί, σκοτεινοί, διατεταγμένοι σ’ ένα λαβυρινθώδες σύστημα αδιεξόδων και διεξόδων, είχαν σκοπό να προκαλέσουν σύγχυση στον εισβολέα και να δώσουν στους ντόπιους πλεονεκτήματα, σε περίπτωση σύγκρουσης. Θολωτά τόξα (τοξάρια, εικόνα 42) πάνω από τους δρόμους αντιστήριζαν τους θόλους των σπιτιών και συγχρόνως αποτελούσαν γέφυρες, που ένωναν τα σημεία του χωριού, εκεί όπου οι ταράτσες δεν ενώνονταν. Επίσης βοηθούσαν αυτά και στον εξαερισμό του οικισμού, καθώς πιεζόταν ο αέρας που περνούσε από κάτω. Πολλές φορές καμάρες πάνω από τους δρόμους υποστήριζαν δωμάτια (σκεπαστά, εικόνα 43), βοηθώντας έτσι στην αντιστήριξη των σπιτιών, στη συνέχεια των ταρατσών, αλλά και στη δημιουργία πολύτιμων κατοικήσιμων χώρων. Οι δρόμοι ήταν λιθόστρωτοι, μ’ ένα βαθουλωμένο κανάλι στη μέση, που οδηγούσε τα όμβρια έξω από το χωριό. Το πλάτος των δρόμων, όπως και το ύψος της καμάρας,

είχε υπολογιστεί ώστε να περνά ένα φορτωμένο και από τις δύο πλευρές ζώο μαζί με τον αναβάτη του.

Εικόνα 42: Τοξάρια στα Μεστά

Εικόνα 43: Σκεπαστό στα Μεστά

Ο ΠΥΡΓΟΣ Στο κέντρο του φρουρίου υψωνόταν σε 18 μ., με τις επάλξεις μαζί, ο κεντρικός αμυντικός του πύργος. Το πάχος των τειχών του πύργου κυμαινόταν από 1,50-1,70 μ.. Γύρω από τον πύργο σχηματιζόταν μεγάλος περίβολος με τείχος και μικρούς στρογγυλούς πύργους στις γωνίες, διαστάσεων 43Χ38 μ. και πάχους τοίχου 1,50 μ.. Ο κεντρικός πύργος του φρουρίου δεν είχε πρόσβαση από το ισόγειο. Εναέριες φορητές σκάλες γεφύρωναν τις ταράτσες των γύρω σπιτιών με τον πύργο, που ήταν το τελευταίο σημείο υποχώρησης σε περίπτωση που οι εισβολείς έμπαιναν στον οικισμό. Ο πύργος είχε τρία πατώματα και από το ισόγειο υπήρχε η είσοδος της στοάς που οδηγούσε στο πηγάδι, από το οποίο έπαιρναν νερό, αν κάποια επιδρομή απομόνωνε τους κατοίκους στον πύργο. Στο όνομα «Μιλητάς» του πηγαδιού (εικόνες 35, 36) διασώζεται η χρήση του, από τη λατινική ρίζα militeur, αφού σε καιρούς ειρηνικούς το πηγάδι το χρησιμοποιούσαν οι γενουάτες στρατιώτες. Ο μεγάλος κεντρικός πύργος του φρουρίου του Μεστών, που ήταν στρογγυλός (στα άλλα Μαστιχοχώρια ήταν τετράγωνος), κατεδαφίστηκε το 1860 και στη θέση του, με τα υλικά της κατεδάφισης, ανεγέρθηκε ο σημερινός μεγάλος ναός των Παμμεγίστων Ταξιαρχών.

Η ΚΑΛΑΜΩΤΗ Η Καλαμωτή είναι κτισμένη σε επίπεδο έδαφος, στο νοτιοανατολικό μέρος του νησιού της Χίου και βορειοανατολικά του οικισμού του Πυργίου. Ακριβείς πληροφορίες για το από πότε υφίσταται η Καλαμωτή ως χωριό δεν είναι γνωστές. Θεωρείται, όμως, σχεδόν βέβαιο ότι στη θέση της σημερινής Καλαμωτής βρισκόταν ένα, ίσως το μεγαλύτερο, από τα διάσπαρτα χωριά που συνενώθηκαν κατά την περίοδο της γενουατικής κατοχής (1346-1566) στη Χίο. σχηματίζοντας την πολεοδομική συγκρότηση του έως σήμερα διατηρούμενου μεσαιωνικού οικισμού της Καλαμωτής. Πρόκειται για οικισμό με μεγάλη αμυντική σημασία για το λόγο ότι ήταν έδρα της φρουράς των Μαστιχοχωρίων επί Γενοβέζων. Το κλειστό τετράπλευρο σχήμα, το συνεχές και αδιάσπαστο αμυντικό τείχος που σχηματιζόταν από τους εξωτερικούς τοίχους των ακραίων κατοικιών, οι λίγοι και στενοί δρόμοι που καλύπτονταν κατά διαστήματα με εγκάρσια τόξα και καμάρες, οι μικρές διαστάσεις των ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων, η απουσία δένδρων και οι συνεχείς λιθόκτιστες κατοικίες, αποτελούσαν τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εμφάνισης της Καλαμωτής, κοινά για όλους τους μεσαιωνικούς οικισμούς των Μαστιχοχωρίων. Το σχήμα του οικισμού ήταν ορθογώνιο προς τετράγωνο με παρέκκλιση στη δυτική πλευρά λόγω ύπαρξης χειμάρρου. Στις τέσσερις γωνίες του οικισμού υπήρχαν ισάριθμοι κυκλικοί πύργοι (πυργόπουλα), που δεν διασώζονται, και στο κέντρο του ένας ψηλός πύργος, που από την κεντρική αυτή οχύρωση του οικισμού σώζεται μόνο το ίχνος της εξωτερικής οχύρωσης αυτού, η οποία έχει αντικατασταθεί από νεότερες κατασκευές. Για τις ανάγκες οχύρωσης του οικισμού δημιουργήθηκε ένας συνεχής εξωτερικός τοίχος χωρίς παράθυρα από τους εξωτερικούς τοίχους των ακραίων περιμετρικών σπιτιών του χωριού (όπως σε όλα τα Μαστιχοχώρια, εικόνα 44), που σήμερα διασώζεται μόνο ένα μικρό τμήμα στη νότια πλευρά του οικισμού. Η Καλαμωτή είχε

Εικόνα 44: Όψη του εξωτερικού τείχους (περιμέτρου) Καλαμωτής.

δύο πύλες, μία στο βορρά και μία μεταγενέστερη στο νότο, οι οποίες δεν σώζονται σήμερα. Από τις πύλες αυτές ξεκινούσαν οι δύο κεντρικοί δρόμοι που διέσχιζαν τον οικισμό και κατέληγαν στον κεντρικό πύργο. Στο εσωτερικό του σώζεται μέχρι και σήμερα παλιό κτίριο το οποίο αποτελούσε πιθανότατα μέρος της αρχικής οχύρωσης, αλλά όχι και τον κεντρικό πύργο. Η ΚΑΤΟΙΚΙΑ Οι κατοικίες στην Καλαμωτή ακολουθούν τη δομή που έχουν οι κατοικίες σε όλα τα καστροχώρια της νότιας Χίου. Η στενότητα του χώρου είχε άμεσα επηρεάσει κι εδώ τους τύπους των σπιτιών. Δεν υπήρχε αυλή και η σκάλα ανόδου (πάντοτε πέτρινη, κτιστή) κατασκευαζόταν εσωτερικά (εικόνα 45).

Εικόνα 45: Πρόσοψη, τομή κατά πλάτος και κατόψεις μεσαιωνικής κατοικίας της Καλαμωτής.

Τα σπίτια είναι λιθόκτιστα και τα περισσότερα διώροφα, με το στάβλο και τους βοηθητικούς χώρους στο ισόγειο και την κυρίως κατοικία με τα υπνοδωμάτια στον όροφο. Στον όροφο υπήρχε επίσης ένας ημιυπαίθριος χώρος, το αίθριο (ξάτο) που οδηγούσε στο δώμα (βότα). Πάνω από τους δρόμους υπήρχαν δωμάτια σπιτιών που 32

στηριζόταν σε ημικυλινδρικούς θόλους (σκεπαστό, εικόνα 46), ενώ τα δώματα όλων των σπιτιών ήταν σχεδόν στο ίδιο ύψος, έτσι ήταν εύκολη η διαφυγή των κατοίκων σε περίπτωση κινδύνου από σπίτι σε σπίτι. Το ισόγειο (κατώγι) ήταν ένας σκοτεινός και στενός χώρος (στάβλος-αποθήκες), ενώ στον όροφο, συνήθως ένας στην Καλαμωτή, (ανώγι) διαμορφωνόταν η κύρια κατοικία, περιφερικά του αίθριου (πουντί ή ξάτο). Στο αίθριο (ξάτο) οδηγούσε η πέτρινη σκάλα (εικόνα 47), συνήθως απευθείας από την κάτω είσοδο, η οποία σε κάτοψη είχε σχήμα Γ ή Π. ή ακολουθούσε την ευθεία και βρισκόταν πάντοτε σε επαφή με τον τοίχο του ισογείου. Η σκάλα στηριζόταν σε κυλινδρικούς θόλους (γέρματα) οι οποίοι προεξείχαν ή στο αίθριο, όπου από πάνω τους κατασκευαζόταν ο φούρνος, ή προεξείχαν μέσα στα δωμάτια όπου διαμορφώνονταν κατάλληλα.

Εικόνα 46: Σκεπαστό, όπου διακρίνονται οι πλακοειδείς πέτρες του θόλου

Εικόνα 47:.Πέτρινη σκάλα από ισόγειο στο αίθριο (Καλαμωτή)..

Η άνοδος από το αίθριο στο δώμα (βότα) πραγματοποιούνταν με σκάλα εν μέρει κτιστή και εν μέρει ξύλινη φορητή. Τα κτιστά σκαλοπάτια ήταν λίγα και κατασκευάζονταν στο πάχος του τοίχου. Βασικό υλικό δόμησης της κατοικίας ήταν η πέτρα από γκρίζο ασβεστόλιθο. Βασική δε κατασκευή για την κάλυψη και στήριξη ο θόλος. Η τοιχοποιία γινόταν από μικρούς ή μεγάλους χοντρολαξευμένους ασβεστόλιθους με ισχυρά ασβεστοκονιάματα, σε πάχος 50-70 cm. Οι θόλοι (εικόνα 48), διαφόρων σχημάτων πλην σφαιρικών, κατασκευάζονταν πάντοτε από πλακοειδείς πέτρες. Ο ημικυλινδρικός θόλος ή κάλυπτε συνήθως όλο το χώρο ή παρετίθετο δύο φορές και παρεμβαλλόταν ένα τόξο, ή παρεμβαλλόταν πεσσός και δύο τόξα. Γινόταν ακόμα χρήση του σταυροθολίου και του μοναστηριακού θόλου. Οι θόλοι ποτέ δεν έμεναν ακάλυπτοι αλλά διαμορφωνόταν δώμα με χώμα και μικρές πέτρες. Η χρήση του

θόλου σε όλα τα σπίτια, με τους συνδυασμούς εξουδετέρωσης των ωθήσεων και την εφαρμογή των αντιστηριζόντων τόξων, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διάσωση τους από σεισμούς.

Εικόνα 48: Λεπτομέρεια θολοδομίας οικίας στην Καλαμωτή.

Τα δώματα επικαλύπτονταν με ισχυρότατο κονίαμα (αστρακιά), πάχους 5 cm, από ασβέστη και λεπτή άμμο, και είχε υδραυλικές ιδιότητες και αντοχή. Το ίδιο κονίαμα χρησιμοποιούνταν και για το δάπεδο του αίθριου και των δωματίων γύρω του, ενώ στο ισόγειο γινόταν πλακοστρώσεις. ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Η πολεοδομική οργάνωση είχε ορθολογικό χαρακτήρα και μαρτυρά την ύπαρξη σχεδιασμού. Σε αντίθεση με τους άλλους οικισμούς στο πολεοδομικό σύστημα της Καλαμωτής διακρίνεται μια σαφής γεωμετρικότητα με τη χάραξη τεσσάρων βασικών αξόνων του οδικού δικτύου, παράλληλων προς το εξωτερικό περίγραμμα, που εφάπτονται τελικά στο χώρο με την κεντρική οχύρωση. Στα σπίτια της βόρειας πλευράς του οικισμού διακρίνεται τμήμα της αρχικής περιμετρικής στοάς του τείχους, στοάς που συναντιέται στα Μεστά και τους Ολύμπους, Στην περίπτωση της Καλαμωτής όμως το πλάτος της στοάς είναι αρκετά μεγαλύτερο, ώστε να λειτουργεί ως διάδρομος και κοινόχρηστος χώρος. Τόσο οι κεντρικοί όσο και οι περιφερειακοί δρόμοι, λίγοι και στενοί, που καλύπτονταν κατά διαστήματα με εγκάρσια τόξα και καμάρες, ήταν λιθόστρωτοι (εικόνες 46, 49, 50).

Εικόνα 49: Λιθόστρωτος, στενός δρόμος στην Καλαμωτή.

Εικόνα 50: Τοξάρια στην Καλαμωτή.

Στη μέση σχηματιζόταν αυλάκι για την συγκέντρωση των νερών της βροχής τα οποία τα οδηγούσε εκτός των τειχών. Αξιοσημείωτο ήταν τέλος το σύστημα αποχέτευσης της παλιάς Καλαμωτής, που με κενά των 80 cm μεταξύ των παρακείμενων σπιτιών, σχημάτιζαν επιμήκεις ευθείες αυλακώσεις που ονομάζονταν στενάδες, οι οποίες διέσχιζαν το χωριό και οδηγούσαν τα λύματα έξω από τα τείχη του.

ΟΙ ΟΛΥΜΠΟΙ Ο οικισμός των Ολύμπων είναι κτισμένος σε ομαλή έξαρση του εδάφους της νότιας πεδινής περιοχής της Χίου. Συνοικίστηκε από πληθυσμό επτά διαφορετικών χωριών. Οι Ολύμποι, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα Μαστιχοχώρια, ανήκουν σε εκείνη την κατηγορία οικισμών οι οποίοι κατασκευάστηκαν (13ος αιώνας) από το μηδέν, σε τοποθεσία δηλαδή που δεν υπήρχε προηγούμενος κάποιος οικισμός. Το γενικό σχήμα του χωριού είναι ορθογώνιο προς τραπέζιο και είχε τέσσερις γωνιαίους πύργους (πυργόπουλα. Οι πύργοι αυτοί ήταν μικρά κυκλικά κτίσματα που καλύπτονταν με ημισφαιρικούς θόλους και είχαν στο μεν ισόγειο τοξοειδείς θυρίδες, στον δε όροφο παράθυρα. Καλύπτονταν με δώμα, δεν είχαν επάλξεις και το ύψος τους ήταν γύρω στα 7,5 μέτρα. Η προσπέλαση στα πυργόπουλα γίνονταν με περιμετρική στοά που αναπτυσσόταν μεταξύ των κατοικιών και του εξωτερικού τείχους. Σήμερα δεν σώζεται κανένας από αυτούς

Το ύψος του εξωτερικού τείχους ήταν 7 μ. Οι εξωτερικοί τοίχοι των σπιτιών που αποτελούσαν το τείχος του οικισμού και δεν είχαν ανοίγματα και περιλάμβαναν γειτονικά παραπέτα. Από τον περιμετρικό αυτόν τοίχο σώζεται, σε πολύ καλή κατάσταση, το βορεινό και το δυτικό του τμήμα καθώς και η περιμετρική στοά (εικόνα 51). Η είσοδος στον οικισμό γινόταν από μία μόνο πύλη (η σημερινή Κάτω Πόρτα), που βρίσκεται όπως και σε όλους τους οικισμούς στο βόρειο τμήμα του τείχους, πύλη που είναι επίσης πολύ καλά διατηρημένη (εικόνα 52).

Εικόνα 51: Άποψη εξωτερικού τείχους και περιμετρικής στοάς στους Ολύμπους.

Εικόνα 52: Πύλη Ολύμπων

Στο κέντρο του οικισμού βρίσκεται ο κεντρικός πύργος των Ολύμπων, το περιτοίχισμα του οποίου είναι δυστυχώς κατεστραμμένο. Ο πύργος αυτός είχε ορθογώνιο σχήμα με διαστάσεις 17,90 Χ 11,90 μέτρων, με εμβαδόν 245 τ.μ., ύψους 20 μ. και πάχος του τείχους του 1,75 μ. (εικόνα 53). Ο πύργος είχε πιθανώς δύο ορόφους, σήμερα όμως σώζεται ο ένας μόνο που υποβαστάζεται από δύο ημικυλινδρικούς θόλους. Ένα ακόμη μοναδικό στοιχείο του οικισμού των Ολύμπων, ήταν η κοινοτική αίθουσα, η Τράπεζα (εικόνα 53).

Εικόνα 53: Άποψη κεντρικού πύργου και Τράπεζας (στο βάθος).

Εικόνα 54: Τοξάρια στους Ολύμπους

Οι δρόμοι ήταν στενοί και πέτρινοι και συνδέονταν με την κεντρική πλατεία. Θολωτά τόξα (τοξάρια, εικόνα 54) και καμάρες πάνω από τους δρόμους που υποστήριζαν δωμάτια (σκεπαστά), βοηθούσαν στην αντιστήριξη των σπιτιών, στη συνέχεια των ταρατσών, αλλά και στη δημιουργία πολύτιμων κατοικήσιμων χώρων, όπως σε όλα τα Μαστιχοχώρια. Η δομή της κατοικίας στους Ολύμπους ήταν ίδια με των άλλων οικισμών της νότιας Χίου.

Η ΒΕΣΣΑ Ο οικισμός της Βέσσας προήλθε από τη συγκέντρωση πληθυσμών οκτώ μικρότερων και λιγότερο ασφαλών οικισμών και βρίσκεται, σε μια γεωργική λεκάνη, βορειοδυτικά του Πυργίου. Το γενικό σχήμα του χωριού είναι τραπεζοειδές τετράπλευρο, με 4 ημιπύργια στις γωνίες του από τα οποία σώζεται σήμερα μόνο το ένα (εικόνα 55, 56). Η είσοδος στον οικισμό γινόταν από δύο πύλες (εικόνα 57). Στο κέντρο του οικισμού υπήρχε τετράπλευρος πύργος.

Εικόνα 55: Σχήμα οικισμού Βέσσας. 1, 2: Θέση ημιπυργίων, 3, 4: Πύλες οικισμού.

Εικόνα 56: Το μοναδικό σωζόμενο ημιπύργιο (με προσθήκη νεότερου κτίσματος).

Εικόνα 57: Η μία από τις 2 κεντρικές πύλες της Βέσσας, όπως διασώζεται σήμερα.

Οι δρόμοι είναι στενοί και καμαροσκέπαστοι. Τα σπίτια, κυρίως μονόχωρα, είναι λιθόκτιστα, ακολουθούν την ίδια δομή των άλλων Μαστιχοχωρίων. Ως βασικό δομικό υλικό χρησιμοποιείται πέτρα χρώματος φαιοκόκκινου, μεγάλης αντοχής που εξορυσσόταν από τοπικό λατομείο που είναι και σήμερα εμφανής η θέση του. Από την ίδια πέτρα κατασκευάζονταν οι πέτρινες εσωτερικές σκάλες των σπιτιών και δρόμοι του οικισμού.

Η ΕΛΑΤΑ Ο οικισμός της Ελάτας προήλθε από τη συγκέντρωση πληθυσμών οκτώ μικρότερων οικισμών της περιοχής και βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Βέσσα και Λιθί της νοτιοδυτικής Χίου, κτισμένη επάνω σε ομαλή προεξοχή χαμηλού ορεινού όγκου, με άμεση θέα προς τη θάλασσα της νοτιοδυτικής Χίου. Η αρχιτεκτονική δομή του οικισμού έχει όλα τα χαρακτηριστικά της μεσαιωνικής φρουριακής αρχιτεκτονικής. Το ισχυρό περιμετρικό τείχος δίνει στον οικισμό σχήμα σχεδόν πεταλόμορφο (εικόνα 58) και οριοθετείται από τις θέσεις έξι πύργων (πυργόπουλα), από τους οποίους σώζονται σήμερα οι πέντε, οι οποίοι βρίσκονται στην κατοχή ιδιωτών. Τα πυργόπουλα είναι κυκλικής διατομής με σκαρπωτή βάση (εικόνα 59, 60). Στο κέντρο του οικισμού υπήρχε ο μεγάλος κεντρικός πύργος, ο οποίος δεν έχει διασωθεί. Η είσοδος στον οικισμό γινόταν από δύο πύλες.

Εικόνα 58: Πεταλόμορφο σχήμα Ελάτας.

Εικόνα 60: Λεπτομέρεια πυργόπουλου της Ελάτας, στην Κάτω Πόρτα..

Εικόνα 59: Διασωζόμενο πυργόπουλο Ελάτας.

Εικόνα 61: Διασωζόμενες καμάρες στα Αρμόλια.

ΑΛΛΟΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΜΑΣΤΙΧΟΧΩΡΙΩΝ Η δομή των παρακάτω αναφερόμενων οικισμών της νότιας και νοτιοδυτικής Χίου, ακολουθούσε όλα τα χαρακτηριστικά της μεσαιωνικής φρουριακής αρχιτεκτονικής. Δεν διασώζονται σ’ αυτούς, εμφανώς, οχυρωματικά έργα, παρά μόνο επισκευασμένες μεσαιωνικές κατοικίες. Οι οικισμοί αυτοί είναι: Τα Αρμόλια, (εικόνα 61). Το Λιθί. Τα Πατρικά.

Γ. ΓΕΝΟΥΑΤΙΚΑ ΚΑΣΤΡΑ ΚΑΙ ΠΥΡΓΟΙ ΣΤΗ ΧΙΟ Οι περιφερειακές οχυρώσεις, διακρίνονταν σε φρούρια, πύργους και βίγλες. Οι πύργοι της Χίου χωρίζονται σε δυο κατηγορίες. Αυτούς που αποτελούσαν τον οχυρωματικό πυρήνα ενός καστροχωρίου και τους πύργους των αρχόντων.

Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΩΝ ΔΩΤΙΩΝ Ο μεσαιωνικός πύργος των Δωτιών βρίσκεται Νοτιοανατολικά του Πυργιού, στον ομώνυμο κάμπο των Δωτιών. Είναι κτισμένος στην παρυφή της βόρειας προέκτασης του βουνού Τράχωνα.

Εικόνα 62: Ο πύργος των Δωτιών.

Ο πύργος είναι οικοδόμημα ορθογώνιο στην κάτοψη, διαστάσεων 14,60 Χ 15,80 μ. με ισόγειο και δύο ορόφους. Στο εσωτερικό του δεν σώζεται τίποτα πια. Μόνο οι τρείς πλευρές του διατηρούνται, η νότια είναι γκρεμισμένη. Το όλο οικοδόμημα ενισχύεται περιμετρικά στη βάση του μ’ ένα κεκλιμένο προς τα έξω περίζωμα ύψους 3,50μ. που συντελεί στην ευστάθεια και εδραίωση του κτιρίου. Στο περίζωμα της ανατολικής και βόρειας πλευράς υπάρχουν ανά δύο ανοίγματα, διαστάσεων 0,80 Χ 0,10 μ. στην ίδια ευθεία και σε αρκετή μεταξύ τους απόσταση, που χρησίμευαν ως φωταγωγοί και πολεμίστρες συγχρόνως. Ένα τοξωτό άνοιγμα, καταχωνιασμένο σήμερα, υπήρχε στη νότια πλευρά, κοντά στη νοτιοανατολική γωνία του πύργου, που ήταν η πόρτα του ισογείου. Πάνω από το κεκλιμένο περίζωμα υψώνονται οι τέσσερις κάθετες πλευρές του πύργου. Σε ύψος τριών περίπου μέτρων, από το σημείο όπου θλάται η κάθετη γραμμή, σχηματίζοντας την κλίση του περιζώματος, υπάρχουν δύο 41

Εικόνα 63: Ο πύργος των Δωτιών (λεπτομέρεια)

παράθυρα στη βόρεια πλευρά (ισάριθμα υπήρχαν και στη νότια). Αυτά αντιστοιχούν στον πρώτο όροφο. Από την ίδια πλευρά και ψηλότερα, κοντά στη βορειοανατολική γωνία, υπάρχει άλλο παράθυρο που ανήκει στο δεύτερο όροφο. Στην ανατολική πλευρά του πύργου, κοντά στη νοτιοανατολική γωνία, υπάρχει άνοιγμα που ήταν η κεντρική είσοδος του πύργου. Στην ανατολική πλευρά υπήρχε εξωτερική πέτρινη κλίμακα που αριθμούσε 13 ως 14 βαθμίδες και στένευε από κάτω προς τα πάνω. Η εσωτερική της πλευρά ήταν προσκτισμένη στο περίζωμα και απέληγε σ’ ένα πλατύσκαλο. Από το σημείο του πλατύσκαλου μέχρι τη θύρα η απόσταση (4 περίπου μέτρα) γεφυρωνόταν με κινητή σκάλα για λόγους ευνόητους. Σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης, οι ευρισκόμενοι μέσα στον πύργο τραβούσαν επάνω τη σκάλα και η είσοδος στον πύργο δεν ήταν εύκολη. Υπήρχε βέβαια η είσοδος του ισογείου, αλλά το ισόγειο, που το χρησιμοποιούσαν για αποθήκη, με τους ορόφους δε συγκοινωνούσε εσωτερικά. Υπάρχει ακόμη ένα άνοιγμα-παράθυρο δεξιά και ψηλότερα από τη θύρα, το οποίο ανήκει στο δεύτερο πάτωμα. Ανοίγματα σε σχήμα παραθύρου υπάρχουν δύο και στη δυτική πλευρά. Ο πύργος επιστεφόταν με 10 επάλξεις. Μόνο η δυτική πλευρά προς το βουνό δεν έφερε επάλξεις. Απ’ αυτές σώζονται μόνο τρεις στην ανατολική πλευρά και μία στη βόρεια. Γύρω από τον πύργο σχηματίζεται μεγάλος περίβολος, με τείχος και μικρούς στρογγυλούς πύργους στις γωνίες, διαστάσεων 95 Χ 75μ., πάχους τοίχου 0,97 – 1μ. και ύψους ανάλογου με τη διαμόρφωση του εδάφους, που φτάνει στη δυτική πλευρά το ψηλότερο σημείο μέχρι τα 2,20μ. Το αρχικό όμως ύψος, όπως φαίνεται, ήταν πολύ μεγαλύτερο. Η ανατολική πλευρά του περιτειχίσματος, σε αντίθεση με τη δυτική, διατηρείται σ’ όλο το μήκος της σε ύψος 3,10 μ. Η βόρεια και η νότια πλευρά έχουν γκρεμιστεί και μόνο σε ορισμένα σημεία διατηρούνται τμήματα του τείχους, που μόλις ξεπερνούν το ύψος του ενός μέτρου. Και οι δύο πλευρές, όπως φαίνεται, είχαν από μία είσοδο. Το τείχος έχει σειρά πολεμιστρών και σε δύο σημεία της κάθε πλευράς υπάρχουν δύο ανοίγματα, διαστάσεων 0,40Χ0,40μ., οριζόμενα από

Εικόνα 64: Ο πύργος των Δωτιών (βορειανατολικό τμήμα).

4 πλάκες, τα οποία χρησίμευαν για επόπτευση της περιοχής από τους φρουρούς, αλλά και για τη διαβίβαση πραγμάτων. Από τα τέσσερα πυργόπουλα, που ήταν στις γωνίες του περιβόλου, σώζονται μόνο δύο, το βορειοδυτικό και το νοτιοανατολικό. Το βορειοδυτικό έχει εσωτερική διάμετρο 3,10 μ. πάχος τοίχου 0,95 μ. και ύψος από το δάπεδο μέχρι την κορυφή του 3,30–3,40 μ. Σε ύψος 2 μέτρων από το δάπεδο έχει έξι διαμπερή ανοίγματα που χρησίμευαν ως αεραγωγοί και φωταγωγοί και συγχρόνως ως πολεμίστρες. Στην αυλή του πύργου βρέθηκαν λείψανα χριστιανικού ναού, που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι έτσι ολοκληρωνόταν το γνωστό κατά τους τελευταίους βυζαντινούς αιώνες σχήμα, που είχε δυτική προέλευση, δηλαδή, πύργος-εκκλησίαγαιοκτημοσύνη. Ο πύργος χρησιμοποιείται από τους Γενουάτες κατακτητές και εγκαταλείπεται μετά το 1566.

Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΠΙΤΥΟΥΣ

Εικόνα 65: Ο πύργος του Πιτυούς όπως φαίνεται σήμερα

Το Πιτυός βρίσκεται στη βορειοανατολική Χίο. Ο Πύργος του Πυτιούς κτίστηκε πάνω στη μοναδική φυσική δίοδο που ενώνει την ορεινή βορειοανατολική Xίο με την βορειοδυτική. Χρονολογείτε ότι κτίστηκε στις αρχές του 14ου αιώνα για στρατιωτικούς λόγους. Κατά τον Γ. Ζολώτα ελάχιστα συμπληρώματα κυρίως σε επισκευές και ανοικοδομήσεις οχυρών και πύργων έκαναν οι Μαονέζοι και ότι αυτά που υπάρχουν ιδρύθηκαν κατά καιρούς από την ανάγκη της εποχής των Αραβικών επιδρομών κάτι που συνηγορεί στο γεγονός ότι ο πύργος του Πιτυούς μπορεί και να κτίστηκε σε Βυζαντινή περίοδο. Είναι ένας εντυπωσιακός πολυγωνικός 16πλευρος διώροφος πύργος, χωρίς πόρτα, ύψους 15 μ., με ακανόνιστο γενικό σχήμα και καλή διατήρηση κτισμένος στα όρια του φυσικού κρημνού που αποτελεί τον πυρήνα του χωριού που αναπτύσσεται στη μία πλευρά του. Ο όγκος των υλικών και ο χρόνος ασφαλώς που χρειάστηκε για να αποπερατωθεί, φανερώνουν πόσο τεράστιο έργο ήταν για την εποχή εκείνη.

Εικόνα 66: Ο πύργος του Πιτυούς

Διακρίνονται τρεις τεκμηριωμένες κατασκευαστικές φάσεις στον πύργο. Στην πρώτη φάση ο πύργος διαρθρωνόταν εσωτερικά με ξύλινα πατώματα και καλύπτονταν με στέγη από κεραμίδια. Στη δεύτερη φάση ενισχύθηκε εξωτερικά με ισχυρότερους τοίχους και απέκτησε την πολυγωνική μορφή που έχει σήμερα. Το ισόγειο χωριζόταν σε δύο τμήματα που επικοινωνούσαν μεταξύ τους με ένα άνοιγμα που υπήρχε στην ενδιάμεσή τους τοιχοποιία (που σώζεται σήμερα σε χαμηλό ύψος). Με τον όροφο επικοινωνούσαν με λίθινη σκάλα (υπολείμματα της οποίας βρίσκονται εγκλωβισμένα τόσο στο πάχος της μέσης τοιχοποιίας που φέρει τους θόλους, όσο και στο χώρο της δεξαμενής). Και σ’ αυτήν τη φάση ο πύργος καλύπτονταν με στέγη από κεραμίδια. Στην Τρίτη φάση ο πύργος απέκτησε τη σημερινή μορφή με την κατασκευή του μέσου τοίχου που φέρει τους θόλους και χωρίζει το ισόγειο και τον όροφο σε δύο θολοσκεπείς χώρους, με αποτέλεσμα να αλλάξει η εσωτερική διαρρύθμιση του

πύργου και να καταργηθεί η επικοινωνία των χώρων του ισογείου και η σκάλα ανόδου στον όροφο. Η μορφή του πύργου και η αρχιτεκτονική του έχει στενόμακρο ακανόνιστο πολυγωνικό σχήμα διαμορφωμένο σύμφωνα με τη διάταξη του λόφου που κτίστηκε, με ύψος 15 μ.. Η διάμετρος στο στενότερο σημείο είναι 16 μ. ενώ στο φαρδύτερο 22 μ.. Το επάνω πάτωμα του διώροφου πύργου είναι χωρισμένο (όπως προαναφέρθηκε) με μεσότοιχο στα δύο. Στο βόρειο διαμέρισμα υπάρχει κινστέρνα (φουντάνα) στο δάπεδο και ένας άλλος ιδιαίτερος χώρος, ο φούρνος, του οποίου κατέστρεψαν τη δομή οι χωρικοί που άρπαξαν τα τούβλα με τα οποία ήταν χτισμένος. Η στέγη και το μεσοπάτωμα είναι θολωτές (καμάρες). Την κορυφή του πύργου στεφάνωναν επάλξεις προς τα δυτικά και βόρεια (προς το μέρος του χωριού), γιατί τα άλλα σημεία του πύργου είναι απρόσιτα λόγω του κρημνού, ενώ χαμηλότερα διακρίνονται κανονιοθυρίδες.

Εικόνα 67: Ο πύργος του Πιτυούς (επάλξεις).

Στο ανατολικό και στο βόρειο μέρος του πύργου υπάρχουν από δύο ανοίγματα. Από τα βόρεια πορτοπαράθυρα το ένα που ήταν και πιο προσιτό για άνοδο είναι ανεξακρίβωτο που οδηγούσε στο εσωτερικό του πύργου. Από κει πρέπει να πει κανείς με βεβαιότητα ότι γινόταν η επικοινωνία του πύργου ή ακόμη κάτι ανεξακρίβωτο, ότι υπήρχε όπως λέγεται, καταπακτή που επικοινωνούσε με σπηλιά που βρισκόταν στη βάση του βράχου στις όχθες του ποταμού. Η συγκολλητική ύλη της οικοδομής είναι το κουρασάνι (τριμμένα θραύσματα κεραμιδιού με ασβέστη και άμμο), υλικό που χρησιμοποιείται και σε άλλα οχυρά στη Χίο, όπως στο πυργάρι της Γριάς, στην περιοχή Καρδαμύλων.

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΩΝ ΑΡΜΟΛΙΩΝ (ή ΤΩΝ ΑΠΟΛΙΧΝΩΝ) Βορειοδυτικά του Μαστιχοχωρίου Αρμόλια της Χίου βρίσκεται το μεγάλο και επιβλητικό ομώνυμο κάστρο ή κάστρο των Απολίχνων (υπεράνω "πολίχνης" - μικρής

Εικόνα 68: Γενική άποψη του κάστρου των Απολίχνων.

Βορειοδυτικά του Μαστιχοχωριού Αρμόλια της Χίου βρίσκεται το μεγάλο και επιβλητικό ομώνυμο κάστρο ή κάστρο των Απολίχνων (υπεράνω "πολίχνης" - μικρής πόλης), που χτίστηκε το 1440 ή το 1446 από το Γενοβέζο Νικόλαο Μπάνκα Ιουστινιάνι. Αυτό πιστοποιείται τόσον από τη λατινική επιγραφή που ήταν στο ανώφλι πάνω από την είσοδο του κάστρου (σήμερα η επιγραφή αυτή είναι εντειχισμένη στο παλιό σχολείο του χωριού) όσον και από πολλές αναφορές περιηγητών που υπάρχουν.. Βρίσκεται στην κορυφή ενός λόφου με υψόμετρο 220 μ., δυτικά των Αρμολίων, όπου ελέγχει όλη την περιοχή μέχρι τη θάλασσα. Το Κάστρο έχει οπτική επαφή με τις βίγλες των ακτών της περιοχής από την Κώμη, μέχρι τη θάλασσα του Λιθιού, αλλά και με τον Πύργο των Δωτιών αποτελώντας μέρος του αμυντικού επικοινωνιακού συστήματος του νησιού (μπορούσε να ήταν κέντρο φρυκτωριών).

Εικόνα 69: Τμήμα του κάστρου των Απολίχνων.

Το κάστρο είναι κτισμένο σε τραπεζοειδές σχήμα όπως φαίνεται από το σχέδιο του Arnold Smith. Περιλαμβάνει 62 δωμάτια (καταλύματα για την φρουρά, αποθηκευτικούς χώρους) και περιβάλλεται με διπλά τείχη (προτείχισμα). Διαθέτει ένα μεγάλο Πύργο και μικρούς αμυντικούς πύργους στις επάνω γωνίες. Μέσα στο κάστρο μπορούμε να δούμε τα ερείπια των δωματίων, τα απομεινάρια των αμυντικών πύργων με τις πολεμίστρες που βρίσκονται στο ανατολικό και δυτικό μέρος, καθώς και μεγάλο μέρος από το καλοδιατηρημένο και αρκετά υψηλό νοτινό τείχος. Στο βορειοανατολικό πύργο υπάρχουν μεγάλα τοξωτά παράθυρα, τα οποία πιθανώς να χρησίμευαν, κατά την κοινή πρακτική, ως είσοδοι με ανεμόσκαλες στο κάστρο.

Εικόνα 70: Κάστρο των Απολίχνων. Ερείπια δωματίων και απομεινάρια αμυντικών πύργων.

Εξωτερικά και σε μεγάλη απόσταση από το τείχος διατηρείται αμυντικός περίβολος, με μικρότερο ύψος, που προφανώς κατασκευάστηκε για να δυσκολεύει την προσέγγιση του εχθρού, αφού χωρίς αυτόν η πρόσβαση μέχρι τα κύρια τείχη θα ήταν αρκετά εύκολη, λόγω της ομαλότητας της πλαγιάς του λόφου. Αντίθετα η από βορρά πρόσβαση είναι δυσκολότερη, λόγω της ύπαρξης απόκρημνου βράχου. Αντικρίζοντας το μεγάλο Πύργο υπάρχει μια δεξαμενή στην οποία συγκεντρώνεται το νερό της βροχής, με σύστημα καναλιών από τις στέγες του Πύργου αλλά και των δωματίων, εξασφαλίζοντας έτσι πόσιμο νερό για τους ανθρώπους που βρίσκονταν στο χωριό. Οι επισκέπτες Thevenot (1656), Piaceza (1688) και Cornelli (1696) αναφέρονται σε δύο δεξαμενές, ενώ ο Arnold Smith έχει σχεδιάσει μόνο μία.

ΚΑΣΤΡΟ «ΤΑ ΜΑΡΚΟΥ» ΣΤΗΝ ΠΙΣΠΙΛΟΥΝΤΑ ΤΗΣ Β. ΧΙΟΥ Το όνομα παραπέμπει στη Βυζαντινή συνήθεια της ονομασίας της περιοχής από τον ιδιοκτήτη της και βρίσκεται στο χωριό Πισπιλούντα της βόρειας Χίου Σήμερα στο κάστρο «Τα Μάρκου» διακρίνονται ο ερειπωμένος πύργος που αποτελούσε τον

κεντρικό αμυντικό πύργο ενός μεσαιωνικού οχυρωμένου οικισμού, το κτίσιμο του οποίου ανάγεται στον 15ο αιώνα, και τα ερείπια του οικισμού. Πολύ λίγα πράγματα είναι εμφανή από τα άλλα κτίσματα του οχυρού, τμήμα της οχύρωσης του οποίου υπήρξε ο πύργος. Εξαίρεση αποτελεί το πρωτότυπο σύστημα ύδρευσης με σειρά μικρών δεξαμενών.

Εικόνα 71: Κάστρο “τα Μάρκου” (γενική άποψη)

Χωρίς αμφιβολία το κάστρο «στα Μάρκου» αποτελεί μέρος του σχεδιασμού της οχύρωσης της Βόρειας Χίου με κέντρο τη Βολισσό και το οχυρό της φρούριο, που υπήρξε ισχυρότατη αμυντική περιοχή κατά τα μεσαιωνικά και νεότερα χρόνια. Στο ίδιο αμυντικό σύστημα θα πρέπει να ανήκαν και τα οχυρά των χωριών Σιδηρούντα, Παρπαριά, Αγίου Γάλακτος, Φυτά (Αγγελόκαστρο), τα κάστρα στα Κουρούνια και τα Νενητούρια κ.α. καθώς και οι παραπλήσιες βίγλες όλης της περιοχής. Σήμερα μόλις και μετά βίας διακρίνεται ο οχυρωματικός περίβολος και η βάση κάποιων περιφερειακών πυργόπουλων. Ο εσωτερικός χώρος, όπου δεν καταλαμβάνεται από ερειπωμένα κτίσματα του νεότερου εγκαταλελειμμένου οικισμού, καταλαμβάνεται από αρδεύσιμες καλλιέργειες που χρησιμοποιούν νερό των αρχικών δεξαμενών. Οι δεξαμενές αυτές είναι στρογγυλές με ένα μικρό τετράγωνο

Εικόνα 72: Κάστρο “τα Μάρκου”(δεξαμενή).

άνοιγμα πλάτους λιγότερου από 1 μ., λίγο πάνω από το έδαφος. Έχουν διάμετρο από 2-3 μ. και μέσο βάθος 5 μ.. Είναι κτισμένες με ντόπιο ασβεστόλιθο και επιχρισμένες εσωτερικά με κονίαμα (κουρασάνι). Παράλληλα με αυτές τις μικρές δεξαμενές υπάρχει και μία μεγάλη της αυτής κατασκευής αλλά με άνοιγμα 5 μ.. Μια μεγάλη πέτρινη γούρνα διαστάσεων 2 Χ 3 μ., βρίσκεται επίσης θαμμένη στο χώμα. Το υδραυλικό σύστημα είναι πολύ πρωτότυπο, μοναδικό θα έλεγε κανείς και θα έπρεπε να μελετηθεί και να συντηρηθούν οι σωζόμενες δεξαμενές (στέρνες). Ο κεντρικός πύργος σώζεται σε σχετικά καλύτερη κατάσταση. Έχει σχήμα ορθογώνιο με κατεύθυνση από ανατολή προς δύση. Οι μεγάλες πλευρές μήκους 14 μ. και ύψους (σωζόμενου) 5 μ. η βόρεια και 10 μ. η νότια, φέρουν δύο πολεμίστρες κατά πλευρά στο δεύτερο όροφο με εξωτερικό άνοιγμα 12 cm η κάθε μία. Ένα παράθυρο με καμπύλο υπέρθυρο 1,5 Χ 2,5 μ. σώζεται στη νότια πλευρά. Οι μικρές πλευρές μήκους 10 μ. έχουν σωζόμενο ύψος 14 μ. η δυτική και 10 μ. η ανατολική και φέρουν μικρές τετράγωνες θυρίδες στο δεύτερο όροφο, αφού αυτού του είδους οι κατασκευές κατά κανόνα δεν είχαν ανοίγματα στο ισόγειο. Η πρόσβαση εξασφαλιζόταν συνήθως με κινητές ξύλινες κλίμακες. Πρώτος όροφος εδώ θεωρείται το ισόγειο χρησιμοποιούμενο ως αποθήκη τροφίμων, νερού και άλλων εφοδίων. Στο εσωτερικό του πύργου υπάρχουν διαχωριστικοί τοίχοι κατά μήκος, στη μέση των μικρών πλευρών. Ο πύργος χωρίζεται έτσι σε έξι διαμερίσματα. Στο δεύτερο όροφο σώζεται θύρα στο διαχωριστικό τοίχο στη μέση των δύο δωματίων, πλάτους 1 μ. και ύψους 3 μ.. Μέσο πλάτος των θεμελίων είναι τα 2 μ. και της ανωδομής το 1,30 μ.. Σαν συγκολλητική ύλη χρησιμοποιήθηκε και εδώ το γνωστό κουρασάνι. Η στέγη του κάθε ορόφου ήταν φυσικά θολωτή.

Εικόνα 73: Κάστρο “τα Μάρκου”(θολωτή στέγη ορόφου)

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΓΡΙΑΣ ΣΤΑ ΚΑΡΔΑΜΥΛΑ

Εικόνα 74: Κάστρο της Γριάς (φυσική οχυρωματική θέση).

Είναι ένα μεσαιωνικό οχυρωματικό έργο, αμυντικού χαρακτήρα, που βρίσκεται στα Καρδάμυλα της βορειοανατολικής Χίου και αποτελούσε και την Ακρόπολη αυτών. Η παράδοση λέει ότι το όνομά του οφείλεται σε κάποια γριά που σκαρφάλωσε από τα Καρδάμυλα ως εκεί, μέσω των απότομων βράχων, για να σωθεί από τους πειρατές. Στο κάστρο σήμερα σώζονται δύο πύργοι που ενώνονται μεταξύ τους με τείχος.

Εικόνα 75: Κάστρο της Γριάς (γενική άποψη).

Ο ανατολικός πύργος είναι ημιελλειπτικός με διάμετρο το τείχος, με παράθυρο ανοιγμένο στο βόρειο μέρος αυτού. Στο νότιο μέρος του υπάρχουν δυο μεγάλα

ορθογώνια παράθυρα με αετώματα και κάτω από αυτά, περιμετρικά στο ίδιο ύψος, έξι, συνολικά, τετράγωνες θέσεις.

Εικόνα 76: Κάστρο της Γριάς (ανατολικός πύργος).

Εικόνα 77: Κάστρο της Γριάς (δυτικός πύργος).

Ο δυτικός πύργος είναι κυκλικός. Από αριστερά του ανατολικού πύργου ξεκινά το τείχος, που τον ενώνει με το δυτικό πύργο, το σωζόμενο ύψος του οποίου είναι γύρω στα 6 μ., και όχι σε όλη την περίμετρό του, καθώς είναι χαμηλότερο εκεί που ενώνεται με το τείχος. Έχει και σκαλοπάτια επικοινωνίας με τις επάλξεις του τείχους. Στη δόμηση του τείχους χρησιμοποιείται ως οικοδομικό υλικό συγκόλησης κουρασάνι. Όλο αυτό το συγκρότημα βρίσκεται στη νοτινή πλευρά του πλατώματος της κορυφής, αφού από όλες τις άλλες πλευρές υπάρχουν γκρεμοί και δεν υπήρχε η ανάγκη κατασκευής αμυντικού τείχους. Μια παράδοση λέει ότι ο δυτικός πύργος επικοινωνούσε μέσω σήραγγας με το πηγάδι του Κουλαλά, από το οποίο υδρευόταν οι έγκλειστοι στο κάστρο. Το πηγάδι αυτό, χτισμένο με την πέτρα της περιοχής, ανάγεται στην εποχή της Γενουατοκρατίας (1346 - 1566). Πέτρινα σκαλοπάτια, εφαπτόμενα στα τοιχώματά του, κατηφορίζουν στον πυθμένα.

Εικόνα 78: Κάστρο της Γριάς (πηγάδι του Κουλαλά).

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΩΝ ΚΑΜΠΙΩΝ (ή ΤΗΣ ΩΡΙΑΣ) Το Κάστρο των Καμπιών βρίσκεται πάνω από το ομώνυμο χωριό της περιφερειακής ενότητας των Καρδαμύλων, στην κορυφή υπερυψωμένου βράχου, όπου υπάρχει το εξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής, γι' αυτό και οι ντόπιοι το αποκαλούν «Καστράκι της Αγίας Παρασκευής». Δεσπόζει σε ένα από τα ωραιότερα φυσικά τοπία της Χίου, πάνω από το κατάφυτο φαράγγι των Καμπιών. Είναι κτισμένο πάνω σε μία βραχώδη έξαρση του εδάφους και είναι μικρής σχετικά κλίμακας. Είναι ένα χαρακτηριστικό μεσαιωνικό οχυρό που εκμεταλλεύεται με εξαιρετική δεξιοτεχνία τη φυσική οχύρωση του βράχου. Σώζονται στοιχεία από την εξωτερική του οχύρωση, αλλά όχι από τις εσωτερικές του εγκαταστάσεις.

Πιθανολογείται ότι υπήρχε κάποιο κεντρικό κτίσμα, του οποίου τη θέση κατέλαβε αργότερα ο ναός της Αγίας Παρασκευής.

Εικόνα 79: Κάστρο των Καμπιών ή της Ωριάς (γενική άποψη).

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η κλίμακα ανόδου που ξεκινά από το κάτω σημείο του βράχου είναι σκαλιστή πάνω σ' αυτόν και καταλήγει στην είσοδο του Κάστρου, όπου υπάρχει ημικυκλικό πυργόπουλο.

Δ. ΒΙΓΛΕΣ (ΦΡΥΚΤΩΡΙΕΣ) ΓΕΝΙΚΑ Οι βίγλες στη Χίο είναι μεσαιωνικοί κυρίως, κυλινδρικοί πυργίσκοι, κτισμένοι σε ακτές και ακρωτήρια του νησιού, με σκοπό την παρατήρηση του πελάγους και την έγκαιρη ειδοποίηση του πληθυσμού σε περίπτωση εχθρικής επιδρομής. Κτισμένες σε μικρές αποστάσεις μεταξύ τους και σε οπτική επαφή είτε με άλλες βίγλες, είτε με κεντρικότερους πύργους ή οικισμούς, αποτελούν ένα παράκτιο δίκτυο παρατήρησης και μετάδοσης μηνυμάτων. Κτίστηκαν μέσα στα πλαίσια της αμυντικής οχύρωσης της Χίου από τους Γενουάτες και πιθανόν να χρησιμοποιήθηκε ως βάση ένα παλαιότερο δίκτυο παρατήρησης που υπήρχε ήδη στη Χίο. Ξένοι περιηγητές μας πληροφορούν για τον τρόπο λειτουργίας των βιγλών. Όπως μας πληροφορεί ο George Sandys (1610), οι βιγλάτορες την ημέρα ειδοποιούσαν με σήματα καπνού, ενώ τη νύχτα με σήματα φωτιάς, γι’ αυτό ονομάζονταν οι βίγλες και φρυκτωρίες. Ο Ιερώνυμος Ιουστινιάνι (1586) αναφέρει ότι «…εφόσον εντοπιστεί κάποιο εχθρικό πλοίο, μέσα σε δύο ώρες, κάνοντας σήματα με φωτιά, ειδοποιούν όλο το νησί…». Τα μηνύματα είχαν σκοπό να προειδοποιήσουν για το σημείο επερχόμενης απόβασης και τον αριθμό των σκαφών, ώστε να αποσταλεί στρατιωτική δύναμη για να αποκρούσει τον επιδρομέα, οι δε κάτοικοι να προφυλαχθούν στον οχυρωμένο οικισμό τους. Πρέπει να σημειωθεί ότι το μήνυμα έπρεπε οπωσδήποτε να φτάσει μέχρι τη Χώρα της Χίου, στο Κάστρο. Αρκετές από τις βίγλες της Χίου, εκ των οποίων οι 24 από τις περίπου 50 που υπάρχουν έχουν κηρυχτεί ως διατηρητέα μνημεία και έχουν πρόσφατα αρκετές αναστηλωθεί, όπως η Βίγλα του Παχή στο χωριό Σιδηρούντα της Β. Χίου, η Βίγλα των Μεστών και η Βίγλα στο Τραχήλι κοντά στο χωριό Λιθί της νοτιοδυτικής Χίου.

Εικόνα 80: Βίγλα Παχύ Σιδηρούντας (βόρ. όψη).

Εικόνα 81: Βίγλα Τραχήλι (Λιθί).

Σημειώνεται ότι στη Βόρεια Χίο οι βίγλες ήταν λιγότερες, καθόσον οι οικισμοί εκεί ήταν σε υψόμετρο και αποτελούσαν οι ίδιοι πύργους με απ’ ευθεία παρατήρηση της θάλασσας. Μια άλλη εξήγηση που συμπληρώνει την προηγούμενη άποψη είναι ότι οι οικισμοί της βόρειας Χίου δεν ήταν τόσο οικονομικά εύρωστοι για να κατασκευάσουν και να συντηρήσουν βίγλες.

Εικόνα 82: Χάρτης (σχέδιο Δ. Ψαλτάκης) που απεικονίζει τη θέση και την κατάσταση των βιγλών στο νησί της Χίου.

ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΔΟΜΗ ΜΙΑΣ ΤΥΠΙΚΗΣ ΒΙΓΛΑΣ ΤΗΣ ΧΙΟΥ Μια τυπική βίγλα της Χίου έχει κυλινδρικό κορμό με κουλουροκωνική σκαρπωτή βάση, με κλίση τέτοια ώστε, αφενός μεν, να αυξάνεται η βάση έδρασης και να έχει έτσι μεγαλύτερη ευστάθεια, αφετέρου δε για να εξοστρακίζονται τα βλήματα. Το κυλινδρικό σχήμα και η σκαρπωτή βάση των βιγλών της Χίου τις διαφοροποιεί από άλλες στα νησιά της Ελλάδας και της Μεσογείου, που έχουν τετράγωνη κάτοψη. Να σημειωθεί ότι σε βίγλες που είναι κτισμένοι κατευθείαν πάνω σε βράχο, ή είναι αρκετά απομακρυσμένες από τη θάλασσα και βρίσκονται έτσι εκτός βεληνεκούς μικρών πυροβόλων, η σκαρπωτή βάση έχει πιο μικρή κλίση ή απουσιάζει. Το συνολικό ύψος φτάνει περίπου τα 12 μ. και έχει μέση διάμετρο, στην περιοχή του κορμού, 7,5 μ.. Σε στάθμη 8 μ. περίπου από το έδαφος διαμορφώνεται ένα δωμάτιο για το βιγλάτορα, το οποίο καλύπτεται από ημικυλινδρικό χαμηλό θόλο. Δύο ελκυστήρες (εικόνα 83) από ημικατεργασμένο ξύλο παραλαμβάνουν τις πλάγιες

Εικόνα 83: Ξύλινοι ελκυστήρες(εσωτερικό βίγλας Ελίντας). Εικόνα 84: Εκροή υλικού πλήρωσης Βίγλας Ελίντας.

ωθήσεις του θόλου, και σε δύο περιπτώσεις εντοπίστηκαν μεταλλικές απολήξεις ελκυστήρων. Στο δωμάτιο του βιγλάτορα ανοίγονταν μικρά παράθυρα, τραπεζοειδούς κάτοψης που κατέληγαν σε στενές οπές, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις ανοίγονταν επιπλέον πολεμότρυπες. Μια οπή σε κάποιο άκρο του θόλου επιτρέπει την επικοινωνία μεταξύ του εσωτερικού χώρου και του δώματος της βίγλας, όπου υπάρχουν επάλξεις. Η πρόσβαση στο δωμάτιο του βιγλάτορα γινόταν μέσω απλής ανασυρόμενης σκάλας ή ανεμόσκαλας, έτσι ώστε να μην υπάρχει πρόσβαση στους επιδρομείς. Σε κάποιες περιπτώσεις πιθανόν να παρεμβαλλόταν ένας μικρός εξώστης. Η θύρα, που γενικά ποτέ δεν ήταν από την πλευρά της θάλασσας, διαμορφώνεται με λίθινο πλαίσιο από δύο παραστάδες, κατώφλι και πρέκι, και ασφάλιζε από μέσα με ένα μεγάλο ξύλο που τοποθετούνταν σε αντικρυστούς λαμπάδες. Πάνω από τη θύρα συνήθως υπήρχε καταχύστρα (αμυντική κατασκευή μέσα στην οποία διοχετεύονταν καυτά υγρά που τα έριχναν και απωθούσαν τους επιδρομείς). Καταχύστρες υπήρχαν επίσης και σε άλλα σημεία, περιμετρικά της βίγλας. Σημειώνεται εδώ ότι οι βίγλες διέθεταν αμυντικούς μηχανισμούς (π.χ. λιθοβόλους) και ελαφρύ οπλισμό για να προστατεύεται ο βιγλάτορας από τους επιδρομείς.

Η τοιχοποιία των βιγλών αποτελείται από λίθους τοπικής προέλευσης, ελαφρά λαξευμένους στην εξωτερική τους όψη, συνδεδεμένους με ισχυρό ασβεστοκονίαμα και με προσθήκη πλινθοσυντρίμματος (κουρασάνι), διαιρείται, δε, σε οριζόντιες στάθμες, με χαρακτηριστικούς συνεχείς αρμούς δόμησης. Το εσωτερικό της κυλινδρικής βίγλας είναι μέχρι και τα δύο τρίτα μπαζωμένο με χώμα και αργούς λίθους (εικόνα 84). Από τη μια πλευρά υπήρχε μικρό υπόστεγο όπου προφύλαγαν τα ξύλα για να παραμένουν στεγνά. Στη βάση ο τοίχος έχει πάχος μέχρι και 2 μ., ενώ στον κορμό το μέσο πάχος μειώνεται στο 1 μ.. Το δώμα ήταν στρωμένο με ένα είδος υδραυλικού κονιάματος (αστρακιά) και είχε διαμορφωμένες κλίσεις που οδηγούσαν τα νερά της βροχής σε υποτυπώδεις υδρορροές. Οι επάλξεις που έστεφαν τη βίγλα ήταν διαμορφωμένες με απλά ορθογώνια θωράκια και ενδιάμεσες πολεμίστρες. Σε περίπτωση που μια βίγλα βρισκόταν πάνω σε έδαφος με κλίση, ένα πρόσθετο ψηλό παραπέτο με πολεμότρυπες την προστάτευε από τα ανάντη, απ’ όπου θα μπορούσε να προσβληθεί. Γύρο από τις βίγλες υπήρχαν βοηθητικά μικρά κτίσματα για τα ζώα του βιγλάτορα, την τροφή τους, αλλά και την αποθήκευση της ξυλείας το κάψιμο της οποίας χρησιμοποιούσαν για τη μετάδοση των μηνυμάτων (εικόνες 85, 86).

Εικόνα 85: Βοηθητικοί χώροι της βίγλας του Παχύ.

Εικόνα 86: Βοηθητικό κτίσμα της βίγλας της Ελίντας.

Στη συνέχεια περιγράφουμε δύο από τις καλύτερα διασωζόμενες βίγλες της Χίου. ΒΙΓΛΑ ΤΡΑΧΗΛΙΟΥ (ΛΙΘΙ) Η βίγλα Τραχηλιού στον οικισμό Λιθί (εικόνα 81) , ορθώνεται, σχεδόν ατόφια, στην ομώνυμη μικρή χερσόνησο, βόρεια του λιμένος του Λιθίου και είναι εμφανής από όλη σχεδόν τη δυτική Χίο. Είναι μια από τις ωραιότερες και καλοδιατηρημένες βίγλες του νησιού, με σχετικά εύκολη προσέγγιση.

Εικόνα 87: Η σκαρπωτή βάση της βίγλας του Τραχηλιού.

Η βίγλα απαρτίζεται από κυλινδρικό κορμό, με ύψος 11,5 μ. από το έδαφος, με πρόσθετη σκαρπωτή βάση, θολοσκεπή χώρο με δάπεδο σε ύψος 7,5 μ. (από το έδαφος) που επικοινωνεί με το δώμα με μια ειδικά διαμορφωμένη οπή στο θόλο. Το δώμα φέρει επάλξεις και καταχύστρες. Διαθέτει μια θύρα και τρία στενά παράθυρα.

Εικόνα 88: Λεπτομέρεια από τις πολεμίστρες της βίγλας στο Τραχήλι (Λιθί).

Στο δώμα φαίνονται ίχνη από πέντε καταχύστρες με τούβλινα παραπέτα, οι οποίες εναλλάσσονται με πέντε πολεμίστρες. Οι ποδιές στις καταχύστρες είναι κατά πολύ χαμηλότερες απ’ αυτές στις πολεμίστρες. Στο δώμα υπάρχει επίσης θολωτή κατασκευή που στεγάζει το άνοιγμα επίσκεψης αυτού. Η λιθοδομή της βίγλας αποτελείται κυρίως από αδρούς μεγάλους λίθους που συμπληρώνονται με μικρότερους και πλίνθους. Χρησιμοποιείται πλούσιο ασβεστοκονίαμα με πλινθότριμμα (κουρασάνι). Όλοι οι λίθοι είναι από τοπικό ασβεστόλιθο, φαιάς απόχρωσης. Το δωμάτιο της βίγλας καλύπτεται από ημικυλινδρικό θόλο, που αποτελείται από πλακοειδείς ακατέργαστους λίθους, ο οποίος καταλήγει στον κυκλικό τοίχο. ΒΙΓΛΑ ΕΛΙΝΤΑΣ Η βίγλα της Ελίντας υψώνεται στη βορινή πλευρά του κόλπου της Ελίντας, στην κεντροδυτική πλευρά του νησιού της Χίου. Είναι μία από τις τέσσερις καλύτερα σωζόμενες βίγλες της Χίου και είναι εύκολα προσπελάσιμη. Έχει οπτική επαφή με τις βίγλες Παχύ (Σιδηρούντα), Τραχηλιού (Λιθί) και Καμινάκι (Λιθί) και με τον οικισμό

του Αναβάτου, αποτελώντας όλα ένα συνολικό δίκτυο άμυνας της κεντροδυτικής πλευράς της Χίου.

Εικόνα 89: Η βίγλα της Ελίντας.

Η βίγλα της Ελίντας έχει την τυπική μορφή Χιώτικης βίγλας και απαρτίζεται από

Εικόνα 90: Ανθρωποθυρίδα στο δώμα.

Εικόνα 91: Το δώμα της βίγλας.

κορμό με συμφυή κυρτή σκαρπωτή βάση, θολοσκεπή χώρο με δάπεδο σε ύψος 7,5 μ. από το έδαφος και δώμα με επάλξεις και καταχύστρες, με ανώτερο ύψος 11,5 μ. από το έδαφος. Διαθέτει μία θύρα και 4 στενά παράθυρα. Ο θολοσκέπαστος χώρος επικοινωνεί με το δώμα μέσω ειδικά διαμορφωμένης οπής στο θόλο (εικόνα 90). Το πάχος του κυλινδρικού κορμού ξεκινά από 2 μ. περίπου στη βάση της βίγλας και φτάνει τα 1,20 μ. σε ψηλότερο σημείο. Η λιθοδομή της βίγλας αποτελείται κυρίως από ασβεστολιθικούς λίθους, φαιάς απόχρωσης, μεγάλης αντοχής, και χρησιμοποιείται πολύ ισχυρό ασβεστοκονίαμα με πλινθότριμμα (κουρασάνι) και πιθανώς θηραϊκή γη. Οι αρμοί δόμησης είναι μεγάλου πλάτους. Στην τοιχοποιία δεν είναι ευκρινή τα οριζόντια τμήματα (σαβάκια) και δεν έχουν τοποθετηθεί διάτονοι (μπατικοί) λίθοι, οπότε οι δύο παρειές (εσωτερική και εξωτερική) δεν φαίνονται να συνδέονται μεταξύ τους. Το εσωτερικό της κυλινδρικής βίγλας είναι μπαζωμένο με λιθοσυντρίμματα και γαίες, χωρίς συνδετικό κονίαμα. Μια μεγάλη οπή που έχει ανοίξει στη βάση της βίγλας έχει ως αποτέλεσμα την εκροή του παραπάνω υλικού πλήρωσης του πυρήνα. Στο δώμα υπάρχουν δύο πλήρεις καταχύστρες και υπολείμματα από παραπέτο μαρτυρούν την ύπαρξη τουλάχιστον μιας ακόμη. Στο δώμα σώζονται 6 πολεμίστρες, μία πολεμοθυρίδα. Δύο παραστάδες, ένα ολόσωμο κατώφλι και ένα παραλληλόγραμμο ψηλό ζύγωμα αποτελούν το θύρωμα της πόρτας. Μεγάλο μέρος των επάλξεων του δώματος έχει σήμερα καταρρεύσει. Ιδιαιτερότητα της βίγλας της Ελίντας αποτελεί το υπερυψωμένο παραπέτο που παίρνει τη θέση των επάλξεων στο ΒΔ τμήμα του δώματος. Από την πλευρά αυτή η πλαγιά ανεβαίνει πολύ υψηλότερα από τη βίγλα και έτσι προκύπτει ειδική ανάγκη προφύλαξης. Στο τμήμα του δώματος που οι επάλξεις έχουν καταρρεύσει, αποκαλύφθηκε ότι οι εδράσεις του θόλου συνδέονται με δύο ελκυστήρες (εικόνα 83), κατασκευασμένους από ξύλο, διατομής 20Χ20 cm περίπου, και φέρουν μεταλλική απόληξη αγκύρωσης (κλειδί). Το δώμα είναι διαστρωμένο με αργιλικό υλικό. Το δωμάτιο της βίγλας καλύπτεται, όπως προαναφέραμε, από ημικυλινδρικό θόλο, που εδράζεται στον κυκλικό τοίχο, αποτελούμενο από πλακοειδείς ακατέργαστους λίθους. Η κορυφή του θόλου συμπίπτει με τον άξονα της θύρας. Ένας μικρός χαμηλωμένος θολίσκος (ανακουφιστικό τόξο), επίσης από πλακοειδείς λίθους, καλύπτει το άνοιγμα της θύρας, σε όλο το πάχος του τοίχου. Η θύρα φέρει ανακουφιστικό τόξο από πλακοειδείς λίθους. Το δάπεδο του δωματίου είναι στρωμένο με κυλινδρωμένο αργιλικό υλικό με λιθοσύντριμμα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. http://www2.egeonet.gr/aigaio/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaid=6989 (Οχυρωματικά έργα στο Αιγαίο) 2. Σταύρος Β. Μαμαλούκος, “Κάστρο Χίου, οι Γενοβέζικες φάσεις των οχυρώσεων”, Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Χίου “Χίος-Γένοβα”, έκδοση Νομαρχίας Χίου, 1992. 3. http://www.corfuhistory.eu/?=1092 (Κάστρο Χίου) 4. http://www.corfuhistory.eu/?=998 (Κάστρο Χίου) 5. Μεσαιωνικοί οικισμοί: Θ. Γαβαλά & Θ. Μονιούδη “Χωρική ανάλυση των μεσαιωνικών οικισμών της Χίου”, Αρχιτεκτονικά Θέματα (architecture in Greece), έκδ. Ετήσια Επιθεώρηση (Annual Review), Αθήνα,1978. 6. Θ. Γαβαλά & Θ. Μονιούδη “Η κατοικία στα Μεσαιωνικά Χωριά της Χίου”, έκδ. «Χιακά Χρονικά», τεύχος Θ΄, Χίος 1977. 7. Αργύρης Ρηγάκης & Μάριος Αμπού Νίτζεμ “Οι βίγλες της Χίου”, Πτυχιακή Εργασία (ΤΕΙ Πειραιά), 2013. Στο διαδίκτυο: okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/…/44/pol_00335_b.pdf?...2 (ή pol_00335_b) (Οικισμοί: Πυργίου, Μεστών, Καλαμωτής, Ολύμπων. Πύργοι: Δωτιών, Πιτυούς, Τα Μάρκου) 8. “Πυργί: Ένα κειμήλιο: Το Πυργί της Χίου”, έκδ. Σύλλογος Πυργούσων Αττικής, Αθήνα, 1992. (Οικισμός Πυργίου) 9. Ισίδωρος Πρώϊος & Κ. Μ. Παντελάκης, “Εννέα από τα 24 Μαστιχοχώρια της Χίου”, επιμ. Ξένη Φύλλα και Παντελής Γιακουμής, έκδ. Πυξίδα, Χίος 2008. (Οικισμός Πυργίου) Πύργος των Δωτιών) 10

Από τον οδηγό “Πυργί: Χαράζοντας τους σχίνους… τους τοίχους… το χρόνο…”, έκδ. Μορφωτικός Σύλλογος Πυργίου «Γ. Θεοτοκάς», Χίος 2009. (Οικισμός Πυργίου)

11. http://kpe-chiou.chi.sch.gr/docs/mastixoxoria/mesta.doc (Οικισμός Μεστών) 12. Ξένη Φύλλα, “Εννέα από τα 24 Μαστιχοχώρια της Χίου”, επιμ. Ξένη Φύλλα και Παντελής Γιακουμής, έκδ. Πυξίδα, Χίος 2008. (Οικισμός Μεστών)

13. http://el.wikipedia.org/wiki/Καλαμωτή_Χίου (Οικισμός Καλαμωτής) 14. Γ. Δαμαλάς (επιμ.), “Καλαμωτή: Ένα παραδοσιακό Μεσαιωνικό Μαστιχοχώρι της Χίου”, έκδ. Σύλλογος Καλαμωτούσων-Χίου Αττικής «Η Αγία Παρασκευή», Αθήνα 1989, σελ. 116. (Οικισμός Καλαμωτής) 15. http://www.chiosonline.gr/olympi_gr.asp (Οικισμός Ολύμπων) 16. http://www.chioshistory.gr/gr/mxx/olympoige.html (Οικισμός Ολύμπων) 17. Νικόλαος Μηλιανός, “Εννέα από τα 24 Μαστιχοχώρια της Χίου”, επιμ. Ξένη Φύλλα και Παντελής Γιακουμής, έκδ. Πυξίδα, Χίος 2008. (Οικισμός Ολύμπων) 18. Ευθυμία Θεοδωράκη, Πτυχιακή εργασία ΤΕΙ Πειραιά, “Λειτουργική και δομική αποκατάσταση διατηρητέου κτιρίου στον παραδοσιακό οικισμό των Ολύμπων Χίου”, Πειραιάς 2008, στο: http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/94/pol_00415.pdf?sequ ence=1 (Οικισμός Ολύμπων Χίου) 19. Μιχάλης Χανάκης, “Εννέα από τα 24 Μαστιχοχώρια της Χίου”, επιμ. Ξένη Φύλλα και Παντελής Γιακουμής, έκδ. Πυξίδα, Χίος 2008. (Οικισμός Βέσσας) 20. Παντελής Γιακουμής, “Εννέα από τα 24 Μαστιχοχώρια της Χίου”, επιμ. Ξένη Φύλλα και Παντελής Γιακουμής, έκδ. Πυξίδα, Χίος 2008. (Οικισμός Ελάτας) 21. kpe-chiou.chi.sch.gr/docs/mastixoxoria/elata.doc (Οικισμός Ελάτας) 22. http://www.chios.gr/el/sightseeing/aksiotheata/mesaionikoi-oikismoi-kastra/12greek/mesaionikoi-oikismoi-kastra (Πύργος Δωτιών) 23. http://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=pityous (Πύργος Πιτυούς) 24. Νίκος Τσιλιακός, “Εννέα από τα 24 Μαστιχοχώρια της Χίου”, επιμ. Ξένη Φύλλα και Παντελής Γιακουμής, έκδ. Πυξίδα, Χίος 2008. (Κάστρο των Απολίχνων)) 25. http://chios-monuments.blogspot.gr/2010/10/blog-post_7981.html (Κάστρο Απολίχνων)

26. http://www.pvaigaiou.gov.gr/web/guest/routes/chiou (Κάστρα: Απολίχνων, Γριάς) 27. http://www.armolianet.gr/kastro.html http://www.armolianet.gr/kastro.html (Κάστρο Απολίχνων) 28. http://visit-chios.gr/index.php/chios-alternative-turism/chios-medieval-villagesand-castles (Κάστρο «Τα Μάρκου») 29. http://www.chiosonline.gr/tamarkou_gr.asp (Κάστρο «Τα Μάρκου») 30. (Κάστρο της Γριάς) (http://www.dafninet.gr/sites/default/files/%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%B9% CE%BF%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CF%8C_20.pdf 31. http://s452400132.onlinehome.us/chioswalking/index.php/el/kardamila-kastrogrias-gr (Κάστρο της Γριάς) 32. http://www.chios.gr/el/kastro-kampion (Κάστρο Καμπιών) 33. http://visit-chios.gr/index.php/chios-orias-castle (Κάστρο Καμπιών) 34. http://www.chiosonline.gr/kambiafortress_gr.asp (Κάστρο Καμπιών) 35. Ψαλτάκης Δημήτρης, “Βίγλες της Χίου-Εξερευνώντας τα Μεσαιωνικά Παρατηρητήρια”, Πτυχιακή Εργασία (ΤΕΙ Πειραιά), Πειραιάς 2008. Στο Διαδίκτυο: http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/71/pol_00421.pdf?sequ ence=1 (Βίγλες) 36. http://www.chios.gr/el/discover-chios/politismos/istoria/12-greek/mesaionikoioikismoi-kastra/72-vigles (Βίγλες)

Εικόνες: 1. http://www.bizas.gr/el/paros-archeological-museum/index-1.html 2. http://kastragr.blogspot.gr/2012/12/blog-post_49.html 3. http://www.corfuhistory.eu/?p=1092 4. Σταύρος Β. Μαμαλούκος, “Κάστρο Χίου, οι Γενοβέζικες φάσεις των οχυρώσεων”, Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Χίου “Χίος-Γένοβα”, έκδοση Νομαρχίας Χίου,1992. 5. Χίος: Ιστορία και Τέχνη, έκδ. Νομαρχία Χίου, 1988. 6. http://www.chioshistory.gr/gr/itx/itx232.html 7. http://www.chios.gr/el/to-kastro-tis-xiou 8. http://www.chios.gr/el/to-kastro-tis-xiou 9. http://www.discoverchios.com/el/kastro-hioy 10. http://www.chios.gr/el/to-kastro-tis-xiou 11. http://www.chioscastle.gr/?page_id=820 12. Χίος: Ιστορία και Τέχνη, έκδ. Νομαρχία Χίου, 1988. 13. http://www.chioscastle.gr/?page_id=827 14. Χίος: Ιστορία και Τέχνη, έκδ. Νομαρχία Χίου, 1988. 15. http://erroso.blogspot.gr/2014/01/blog-post_9892.html 16. http://www.chioscastle.gr/?page_id=1188 17. http://www.chioscastle.gr/?page_id=73 18. http://chios-monuments.blogspot.gr/2010/10/blog-post.html 19. http://www.chioscastle.gr/?page_id=73 20. http://www.ortsa.gr/%CF%80%CF%81%CE%BF%CE%BF%CF%81%CE%B9%CF %83%CE%BC%CE%BF%CE%B9-%CE%BC%CE%B5%CF%83%CE%BA%CE%B1%CF%86%CE%BF%CF%82/%CF%87%CE%AF%C E%BF%CF%82/

21. Από τον οδηγό “Πυργί: Χαράζοντας τους σχίνους… τους τοίχους… το χρόνο…”, έκδ. Μορφωτικός Σύλλογος Πυργίου «Γ. Θεοτοκάς», Χίος 2009. 22. Από τον οδηγό “Πυργί: Χαράζοντας τους σχίνους… τους τοίχους… το χρόνο…”, έκδ. Μορφωτικός Σύλλογος Πυργίου «Γ. Θεοτοκάς», Χίος 2009. 23. Από τον οδηγό “Πυργί: Χαράζοντας τους σχίνους… τους τοίχους… το χρόνο…”, έκδ. Μορφωτικός Σύλλογος Πυργίου «Γ. Θεοτοκάς», Χίος 2009. 24. Από τον οδηγό “Πυργί: Χαράζοντας τους σχίνους… τους τοίχους… το χρόνο…”, έκδ. Μορφωτικός Σύλλογος Πυργίου «Γ. Θεοτοκάς», Χίος 2009. 25. Ένα κειμήλιο: Το Πυργί της Χίου, έκδ. Σύλλογος Πυργούσων Αττικής, Αθήνα 1992. 26. http://www.pyrgi.net/default.asp?pid=24&la=1 27. Ένα κειμήλιο: Το Πυργί της Χίου, έκδ. Σύλλογος Πυργούσων Αττικής, Αθήνα 1992. 28. Ένα κειμήλιο: Το Πυργί της Χίου, έκδ. Σύλλογος Πυργούσων Αττικής, Αθήνα 1992. 29. Ένα κειμήλιο: Το Πυργί της Χίου, έκδ. Σύλλογος Πυργούσων Αττικής, Αθήνα 1992. 30. Ένα κειμήλιο: Το Πυργί της Χίου, έκδ. Σύλλογος Πυργούσων Αττικής, Αθήνα 1992. 31. Ένα κειμήλιο: Το Πυργί της Χίου, έκδ. Σύλλογος Πυργούσων Αττικής, Αθήνα 1992. 32. Ένα κειμήλιο: Το Πυργί της Χίου, έκδ. Σύλλογος Πυργούσων Αττικής, Αθήνα 1992. 33. Ένα κειμήλιο: Το Πυργί της Χίου, έκδ. Σύλλογος Πυργούσων Αττικής, Αθήνα 1992. 34. Αργύρης Ρηγάκης & Μάριος Αμπού Νίτζεμ “Οι βίγλες της Χίου”, Πτυχιακή Εργασία (ΤΕΙ Πειραιά), Πειραιάς 2013. Στο διαδίκτυο: okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/…/44/pol_00335_b.pdf?...2 (ή pol_00335_b) 35. okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/…/44/pol_00335_b.pdf?...2 (ή pol_00335_b) 36. okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/…/44/pol_00335_b.pdf?...2 (ή pol_00335_b) 37 . http://www.politis-chios.gr/2005/12122005/villages.html

38. Ξένη Φύλλα & Παντελής Γιακουμής, από το βιβλίο “Εννέα από τα 24 Μαστιχοχώρια της Χίου”, έκδ. Πυξίδα, Χίος 2008, σελ. 175. 39. Ξένη Φύλλα & Παντελής Γιακουμής, από το βιβλίο “Εννέα από τα 24 Μαστιχοχώρια της Χίου”, έκδ. Πυξίδα, Χίος 2008, σελ. 175. 40. Οδηγός “Μεστά. Οι αιώνες που μιλούν”, έκδ. Πολιτιστικός Σύλλογος Μεστών, Χίος 2007, σελ. 14. 41. Οδηγός “Μεστά. Οι αιώνες που μιλούν”, έκδ. Πολιτιστικός Σύλλογος Μεστών, Χίος 2007, σελ. 15. 42. Οδηγός “Μεστά. Οι αιώνες που μιλούν”, έκδ. Πολιτιστικός Σύλλογος Μεστών, Χίος 2007, σελ. 12. 43. Οδηγός “Μεστά. Οι αιώνες που μιλούν”, έκδ. Πολιτιστικός Σύλλογος Μεστών, Χίος 2007, σελ. 12. 44. Γ. Δαμαλά (επιμ.), “Καλαμωτή: Ένα παραδοσιακό Μεσαιωνικό Μαστιχοχώρι της Χίου”, έκδ. Σύλλογος Καλαμωτούσων-Χίου Αττικής «Η Αγία Παρασκευή», Αθήνα 1989, σελ. 103. 45. Γ. Δαμαλά (επιμ.), “Καλαμωτή: Ένα παραδοσιακό Μεσαιωνικό Μαστιχοχώρι της Χίου”, έκδ. Σύλλογος Καλαμωτούσων-Χίου Αττικής «Η Αγία Παρασκευή», Αθήνα 1989, σελ. 111. 46. Γ. Δαμαλά (επιμ.), “Καλαμωτή: Ένα παραδοσιακό Μεσαιωνικό Μαστιχοχώρι της Χίου”, έκδ. Σύλλογος Καλαμωτούσων-Χίου Αττικής «Η Αγία Παρασκευή», Αθήνα 1989, σελ. 116. 47. Γ. Δαμαλά (επιμ.), “Καλαμωτή: Ένα παραδοσιακό Μεσαιωνικό Μαστιχοχώρι της Χίου”, έκδ. Σύλλογος Καλαμωτούσων-Χίου Αττικής «Η Αγία Παρασκευή», Αθήνα 1989, σελ. 112. 48. Γ. Δαμαλά (επιμ.), “Καλαμωτή: Ένα παραδοσιακό Μεσαιωνικό Μαστιχοχώρι της Χίου”, έκδ. Σύλλογος Καλαμωτούσων-Χίου Αττικής «Η Αγία Παρασκευή», Αθήνα 1989, σελ. 116. 49. Ξένη Φύλλα & Παντελής Γιακουμής, από το βιβλίο “Εννέα από τα 24 Μαστιχοχώρια της Χίου”, έκδ. Πυξίδα, Χίος 2008, σελ. 115. 50. Γ. Δαμαλά (επιμ.), “Καλαμωτή: Ένα παραδοσιακό Μεσαιωνικό Μαστιχοχώρι της Χίου”, έκδ. Σύλλογος Καλαμωτούσων-Χίου Αττικής «Η Αγία Παρασκευή», Αθήνα 1989, σελ. 107. 51. Ευθυμία Θεοδωράκη, Πτυχιακή εργασία ΤΕΙ Πειραιά, “Λειτουργική και δομική Αποκατάσταση διατηρητέου κτιρίου στον παραδοσιακό οικισμό των Ολύμπων Χίου”, Πειραιάς 2008 (σελ. 24), στο διαδίκτυο: http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/94/pol_00415.pdf?sequ ence=1

52. http://www.chioshistory.gr/gr/mxx/olympoiis.html 53. http://www.chiosonline.gr/olympi_gr.asp 54. Ευθυμία Θεοδωράκη, Πτυχιακή εργασία ΤΕΙ Πειραιά, “Λειτουργική και δομική Αποκατάσταση διατηρητέου κτιρίου στον παραδοσιακό οικισμό των Ολύμπων Χίου”, Πειραιάς 2008 (σελ. 39). 55. Μιχάλης Χανάκης, “Εννέα από τα 24 Μαστιχοχώρια της Χίου”, επιμ. Ξένη Φύλλα και Παντελής Γιακουμής, έκδ. Πυξίδα, Χίος 2008, σελ. 74. 56. Μιχάλης Χανάκης, “Εννέα από τα 24 Μαστιχοχώρια της Χίου”, επιμ. Ξένη Φύλλα και Παντελής Γιακουμής, έκδ. Πυξίδα, Χίος 2008, σελ. 75. 57. Μιχάλης Χανάκης, “Εννέα από τα 24 Μαστιχοχώρια της Χίου”, επιμ. Ξένη Φύλλα και Παντελής Γιακουμής, έκδ. Πυξίδα, Χίος 2008, σελ. 75. 58. kpe-chiou.chi.sch.gr/docs/mastixoxoria/elata.doc (Ελάτα) 59. kpe-chiou.chi.sch.gr/docs/mastixoxoria/elata.doc (Ελάτα) 60. Παντελής Γιακουμής, “Εννέα από τα 24 Μαστιχοχώρια της Χίου”, επιμ. Ξένη Φύλλα και Παντελής Γιακουμής, έκδ. Πυξίδα, Χίος 2008, σελ. 96. 61. Νίκος Τσιλιακός, “Εννέα από τα 24 Μαστιχοχώρια της Χίου”, επιμ. Ξένη Φύλλα και Παντελής Γιακουμής, έκδ. Πυξίδα, Χίος 2008, σελ. 53. 62. http://allaboutchios.com/place/%CE%BF%CF%80%CF%8D%CF%81%CE%B3%CE%BF%CF%82%CF%84%CF%89%CE%BD%CE%B4%CE%BF%CF%84%CE%B9%CF%8E%CE%BD/ 63. okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/…/44/pol_00335_b.pdf?...2 ή pol_00335_b 64. okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/…/44/pol_00335_b.pdf?...2 ή pol_00335_b 65. http://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=pityous 66. http://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=pityous 67.

okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/…/44/pol_00335_b.pdf?...2 ή pol_00335_b

68. http://visit-chios.gr/index.php/chios-alternative-turism/chios-medieval-villagesand-castles

69. http://www.armolianet.gr/kastro.html 70. http://s452400132.onlinehome.us/chioswalking/index.php/el/armolia-kastroapolixnon-gr 71. http://visit-chios.gr/index.php/chios-tamarkou-tower από: http://visit-chios.gr/index.php/chios-alternative-turism/chios-medievalvillages-and-castles 72. okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/…/44/pol_00335_b.pdf?...2 ή pol_00335_b (σελ. 84) 73. okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/…/44/pol_00335_b.pdf?...2 ή pol_00335_b (σελ. 83) 74. http://www.dafninet.gr/sites/default/files/%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%B9%C E%BF%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CF%8C_20.pdf 75. http://visit-chios.gr/index.php/chios-alternative-turism/chios-medieval-villagesand-castles 76. http://s452400132.onlinehome.us/chioswalking/index.php/el/kardamila-kastrogrias-gr 77. http://s452400132.onlinehome.us/chioswalking/index.php/el/kardamila-kastrogrias-gr 78. http://s452400132.onlinehome.us/chioswalking/index.php/el/kardamila-kastrogrias-gr 79. http://visit-chios.gr/index.php/chios-alternative-turism/chios-medieval-villagesand-castles 80. (σελίδα 32) http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/71/pol_00421.pdf?sequ ence=1 81. (σελίδα 34) http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/71/pol_00421.pdf?sequ ence=1 82. (σελίδα 23) http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/71/pol_00421.pdf?sequ ence=1 83. (σελίδα 46) http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/71/pol_00421.pdf?sequ ence=1

84. (σελίδα 56) http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/71/pol_00421.pdf?sequ ence=1 85. (σελίδα 43) http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/71/pol_00421.pdf?sequ ence=1 86. (σελίδα 43) http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/71/pol_00421.pdf?sequ ence=1 87. (σελίδα 34) http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/71/pol_00421.pdf?sequ ence=1 88. (σελίδα 34) http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/71/pol_00421.pdf?sequ ence=1 89. (σελίδα 1) http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/71/pol_00421.pdf?sequ ence=1 90. (σελίδα 58) http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/71/pol_00421.pdf?sequ ence=1 91. (σελίδα 58) http://okeanis.lib.teipir.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/71/pol_00421.pdf?sequ ence=1