DIMENSION 30 - NL by dimension magazine

VAKTIJDSCHRIFT VOOR ARCHITECTEN & CONSULTANCY

JAARGANG 8 OKT-NOV-DEC 2013 - N30

DIMENSION Een nieuwe landmark voor Hasselt. © Foto: Marc Scheepers.

architect@home Edith Wouters en Paul Vandenbussche TEEMA architecten • STAD IN DE KIJKER LUIK • REPORTAGE Justitie zet een boom op in Hasselt • DOSSIER Bouwkosten: het topje en de ijsberg • Trends in de zorgarchitectuur • SPECIALIST Hoe uw kantoor wapenen tegen de crisis • EVENT HOLCIM AWARDS

Afgiftekantoor 1099 Brussel X - P602602 - Driemaandelijks tijdschrift - Verantwoordelijke uitgever: Filip Cossement - Bld. des Canadiens 118 - B-7711 Dottignies

Geberit Monolith

De kunst van het sanitair.

Wie aan renovatie denkt, heeft zelden gebrek aan ideeën. Dankzij zijn modulaire structuur kan deze sanitaire module worden geïnstalleerd zonder bouwkundige aanpassingen. Er wordt een compacte sculptuur tussen de muur en het porselein gecreëerd. Geberit Monolith biedt een oplossing om je toiletruimte of badkamer te verrijken met een fascinerend kunstwerk. Hedendaagse kunst! Makkelijk te plaatsen in bijna alle bouwsituaties. Meer informatie over Geberit Monolith: → www.geberit.be

DIMENSION HELPDESK

50 jaar Orde: en plots was er een hervorming

Edith Wouters en Paul Vandenbussche, TEEMA architecten

STAD IN DE KIJKER: LUIK

SPECIALIST A/H WOORD

24 / 51

DOSSIER 31 44

Bouwkosten: het topje en de ijsberg Trends in de zorgarchitectuur

REPORTAGES Flexibele regeling voor zon en privacy Justitie zet een boom op in Hasselt Design gietvloer voor industriële betonlook Gedurfde combinatie van kleitegelpannen met koper Duurzaam steentje bijgedragen tot ‘uitstekend’ BREEAM-certificaat Balk van Beel Performante isolatie voor UP-site woontoren

14 26 40 42

ACTUA

MEDIA

48 56

62 / 64 / 65

PRODUCTSPOTS Creatief met kunsthars Barrièrevrije deursystemen voor meer comfort Een compleet pakket toegangsautomatisering Plooibare multi-applicatie plug

67 68 71 72

NEW

Over betere goocheltrucs gesproken: op het feest naar aanleiding van 50 jaar Orde van Architecten kwam er plots een hagelwit konijn uit de hoed. De aanwezige architecten vernamen tot hun verbazing dat er een akkoord bestaat over de hervorming van de Orde. Daarmee komt eindelijk een einde aan die olifantendracht en kan werk worden gemaakt van de splitsing van de Orde, zoals opgenomen in de zesde staatshervorming. Jammer genoeg werden er die avond geen verdere bijzonderheden over dat akkoord vrijgegeven. Evenmin beschikten de beroepsorganisaties bij het afsluiten van dit nummer van DIMENSION over de teksten van het akkoord, zodat ook ik u hier voorlopig geen details kan meegeven. Nochtans hebben net die organisaties – op wiens initiatief de Orde 50 jaar geleden is opgericht – vanuit de dagelijkse beroepspraktijk een heleboel vragen en voorstellen geformuleerd. We kunnen alleen maar hopen dat met onze verzuchtingen rekening is gehouden. En zelfs als dat voor 100% het geval is – ik blijf optimist - ligt er nog veel werk op de plank. Zo moeten we dringend afbakenen wie wat doet. Een duidelijke taakverdeling tussen de nieuwe Orde(s) en de beroepsverenigingen en een goede afstemming tussen beide dringen zich op. Alleen zo kunnen we de architect voldoende wapens in handen geven, zodat hij morgen zijn job op een creatieve, rendabele, administratief haalbare en sociaal relevante manier kan uitvoeren. Ik ben in ieder geval blij dat de Orde eindelijk in beweging is gekomen. Het komt er nu op aan dat ze de snelweg waarop ons beroep zich bevindt niet met een sukkeldrafje oprijdt, en dat ze morgen niet de eerste de beste uitrit neemt. Wij zullen daar mee op toezien. Architect Danny Windmolders Nationaal voorzitter NAV

VAKTIJDSCHRIFT VOOR ARCHITECTEN & CONSULTANCY JAARGANG 7 JUL-AUG-SEP 2013 - N29

ARCHITECT@HOME

EVENTS

VOORWOORD

Rechtzetting: In het artikel ‘Babel of Pharos’ in DIMENSION 29 werden niet alle architectenbureaus correct vermeld. (uitvoering). SVR-ARCHITECTS stond in voor de rest van de site. • Voor de torens Westkaai 4, 5 en 6 op het Antwerpse Eilandje stond De Architecten Nv niet alleen in voor de uitvoering maar ook voor het ontwerp. Alleen de gevelarchitectuur is van David Chipperfield en Tony Fretton Architects.

De London Tower van Conix RDBM Architects - © foto: Bram Goots

• De London Tower (cover en p. 51) is een samenwerking tussen Conix RDBM Architects (ontwerp) en SVR-ARCHITECTS architect@home Bart CoBBaert van denC!-studio • interview Florian idenBurg (so - il) • STAD IN DE KIJKER gent • DOSSIER HoogBouw: BaBel oF PHaros? • TECHNIEK CorreCt Buitenmuren isoleren langs de Binnenzijde • event arCHiPrix international 2013

Afgiftekantoor 1099 Brussel X - P602602 - Driemaandelijks tijdschrift - Verantwoordelijke uitgever: Filip Cossement - Bld. des Canadiens 118 - B-7711 Dottignies

DIM29_nl.indd 1

26/07/13 11:35

VAKTIJDSCHRIFT VOOR ARCHITECTEN & CONSULTANCY

DIMENSION

Helpdesk

01 Wanneer een aannemer materialen levert

en begeleiding van de bouwheer voorziet voor de uitvoering, kan de aannemer dan factureren aan 6 % (indien de andere voorwaarden i.v.m. gebruik en leeftijd van het gebouw voldaan zijn)?

Periodiciteit Driemaandelijks Redactie Philip Declercq Staf Bellens & Colette Demil FCOmedia - redactie@fcomedia.be - T 056 77 13 10 Reclame - advies FCOmedia - Katja Wijffels Boulevard des Canadiens 118, 7711 Dottignies 0473 86 59 70 - F 056 77 13 11 katja.wijffels@fcomedia.be Vormgeving marieke.veys@fcomedia.be Verantwoordelijk uitgever FCOmedia - Filip Cossement Boulevard des Canadiens 118, 7711 Dottignies In samenwerking met Communicatiecoördinator Pieter De Groote - T 02 212 26 99 de associatie van interieurarchitecten association des architectes d’intérieur

de associatie van interieurarchitecten

Dimension wordt ook verstuurd naar interieurarchitecten - AINB

Version française sur simple demande association des architectes d’intérieur

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar

Eén van de voorwaarden om het verlaagd BTW-tarief van 6% te kunnen toepassen in het kader van de renovatie van privéwoningen, is dat het effectief moet gaan om “werken in onroerende staat”. Hiermee bedoelt men “het bouwen, verbouwen, afwerken, inrichten, herstellen, onderhouden, reinigen, het volledig of gedeeltelijk afbreken van uit hun aard onroerende goederen”. Ook de handelingen waarbij een roerend goed wordt geleverd en wordt geïncorporeerd in een onroerend goed zodat het roerend goed eveneens onroerend uit zijn aard wordt, is een werk in onroerende staat. Wat hierbij van belang is, is dat het moet gaan om effectief uitgevoerde werken; dus het leveren van een dienstprestatie. Het louter leveren van materialen is dan ook geen “werk in onroerende staat”. Degene die de materialen levert, moet ze ook effectief plaatsen in het onroerend goed. Zo niet, is niet aan één van de voorwaarden voldaan voor het verlaagd btwtarief van 6%. De loutere begeleiding bij het plaatsen, is ook niet voldoende indien de dienstverrichter niet fysisch helpt bij de plaatsing op zich. Indien hij enkel de nodige instructies geeft voor de plaatsing, wordt dit beschouwd als een immaterieel werk, wat sowieso nooit een werk in onroerende staat kan zijn. Isabel Dillen, SBB accountants & adviseurs

02 Na een Europese aanbesteding kunnen niet

gekozen inschrijvers tijdens de standstillperiode beroep indienen bij de Raad van State. In de brief met het gunningsverslag werd hen gevraagd om ook de opdrachtgever te verwittigen als ze dit doen. Stel dat ze dit niet doen, hoe en wanneer wordt de opdrachtgever dan op de hoogte gebracht dat er een beroep werd ingediend? Kunnen we dit zelf navragen op het einde van de standstill?

gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor ondertekende artikels zijn alleen de auteurs aansprakelijk. Voor de inhoud van de advertenties zijn enkel de adverteerders aansprakelijk. De uitgever erkent geen enkele verplichting tot opname van aangeboden advertenties.

DIMENSION

Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers

Het is inderdaad de bedoeling dat een inschrijver die een procedure opstart bij de Raad van State binnen de standstill periode dit meldt aan de aanbestedende overheid. Dit blijkt ondermeer uit art. 65/11 van de wet van 24 december 1993. Uit de vraag leid ik af dat de aanbestedende overheid onderworpen is aan het toezicht van de Raad van State. Wanneer een inschrijver een beroep indient bij de Raad van State zal

HELPDESK

worden opgemaakt en te worden betekend aan de aannemer. De aannemer dient dan in principe zonder verwijl zijn tekortkomingen te herstellen. Hij kan eveneens zijn middelen van verweer kenbaar maken binnen de 15 kalenderdagen. De aannemer van wie tekortkomingen worden vastgesteld (en wanneer hij deze niet remedieert), stelt zich bloot aan straffen, boeten en maatregelen van ambtswege (zie artikel 20 § 3 AAV). Afhankelijk van de houding van de aannemer en de concrete elementen van het dossier zal het bestuur dan een beslissing moeten nemen over de sancties die zij al dan niet toepast. Verder bepaalt artikel 20 § 7 van de Algemene Aannemingsvoorwaarden:

03 Is het vragen van verlenging van de

‘ § 7. Compensatie. Het bedrag van de boeten en straffen, alsook het bedrag voor de schade, onkosten of uitgaven ingevolge de toepassing van de maatregelen van ambtswege of die er zullen uit voortvloeien worden in eerste instantie op de door de aannemer om welke reden ook, opeisbare bedragen en vervolgens op de borgtocht ingehouden.’

De gestanddoeningstermijn is de periode waarbinnen een inschrijver gebonden is door zijn offerte. Het vragen van een verlenging van de gestanddoeningstermijn aan de inschrijvers is niet ongebruikelijk. In de praktijk gebeurt dit door een schrijven te richten aan al de inschrijvers met de vraag of zij akkoord kunnen gaan met een verlenging van de gestanddoeningstermijn tot aan een bepaalde datum.

Deze compensatie kan volgens de tekst van artikel 20 § 7 enkel worden gedaan voor schade ingevolge de toepassing van een maatregel van ambtswege. Zonder de stukken van het dossier te kennen lijkt het zonder meer inhouden van betaling niet evident te zijn. Nu er nog niet is opgeleverd moet nog gewezen worden op artikel 30 § 2 van de Algemene Aannemingsvoorwaarden dat bepaalt:

gestanddoeningstermijn van een offerte bij openbare aanbesteding gebruikelijk? Moet hiervoor een bepaalde procedure gevolgd worden? Wordt dit enkel gevraagd voor de meest gunstige offerte?

04 Bij een overheidsopdracht met

renovatiewerken aan een dak is er waterschade door het onvoldoende afdekken van het openliggende dak. Er zijn foto’s genomen van de schade en alles staat in het bouwverslag. Ik houd de oplevering tegen totdat muren herschilderd zijn. Kan ik, naast de borgstelling, ook de laatste factuur tegenhouden (ook al zijn deze werken uitgevoerd) als extra borgstelling?

‘ § 2. De aannemer treft op zijn volle verantwoordelijkheid en op zijn kosten al de maatregelen die onontbeerlijk zijn voor de bescherming, de instandhouding en de integriteit van de bestaande constructies en werken; hij neemt tevens alle voorzorgen die door de bouwkunst en door de bijzondere omstandigheden worden vereist om de naburige eigendommen te vrijwaren en om te vermijden dat daarin door zijn schuld stoornissen worden veroorzaakt.’ In die optiek kan geargumenteerd worden dat de aannemer zal moeten instaan voor herstel. 02,03 & 04: Joris Wouters, GSJ advocaten

In het kader van de uitvoering van overheidsopdrachten en het in gebreke blijven van de aannemer is het van belang te wijzen op artikel 20 § 2 van de Algemene Aannemingsvoorwaarden. Dit artikel stipuleert dat al de tekortkomingen op de bepalingen van de opdracht worden vastgesteld in een proces-verbaal. Namens de aanbestedende overheid dient er derhalve zo spoedig mogelijk een proces verbaal van vaststelling te

De NAV helpdesk heeft als doel eerstelijnsvragen van zijn leden op te lossen binnen een redelijke termijn van enkele dagen. NAV doet in dit kader beroep op een netwerk van adviseurs en specialisten: architecten, UNIZO/FVIB, SBB Accountants & Adviseurs en het advocatenkantoor Goossens-Sebreghts-Jacqmain en het adviesbureau VEKMO. NAV en de beantwoorders zijn niet verantwoordelijk voor de inhoud en interpretatie van de antwoorden. DIMENSION

de griffie in principe dit beroep onmiddellijk per fax verzenden aan het bestuur. Het bericht maakt eveneens melding van welke datum het bestuur een nota met verweer kan indienen bij de Raad van State. Het is uiteraard mogelijk om zelf contact op te nemen met de griffie van de Raad van State om daar te vragen of er reeds een verzoekschrift is toegekomen. Dit kan op het nummer: 02/234.96.11. Uiteraard dient u daarbij wel rekening te houden met het feit dat er mogelijks wat vertraging kan bestaan nu de inschrijver tot op de 15de dag zijn beroep kan indienen per aangetekende post. Dit beroep kan dan mogelijks enkele dagen later pas toekomen bij de Raad van State.

@HOME

DIMENSION

Edith Wouters en Paul Vandenbussche – TEEMA architecten

“Onze samenwerking is ontstaan vanuit heel pragmatische overwegingen”

@HOME

Sinds kort resideert TEEMA architecten in de beschermde Villa Peirsman in Brasschaat, een ontwerp uit 1934 van architect Eduard Van Steenbergen. Paul Vandenbussche (47) koestert een persoonlijke band met het pand. Toen hij school liep in het nabijgelegen Sint-Michielscollege, was hij hier kind aan huis. Toch werden hier niet de kiemen gelegd voor zijn latere architectuurstudies. “Ik was en ben begeesterd door biologie en natuur. Daarom had ik mij na mijn middelbare studies ingeschreven voor de opleiding diergeneeskunde in Gent. Toen ik daar na drie jaar de brui aan gaf, overwoog ik om mij te vestigen als boer. Na enige introspectie viel de keuze op tuinarchitectuur, maar omdat ik het aspect ruimte erg belangrijk vond, koos ik voor een gecombineerde opleiding tuinarchitect/architect. En eens je van architectuur hebt geproefd, laat die microbe je niet meer los. Die gevoeligheid heb ik van thuis meegekregen. Mijn vader was schilder, mijn moeder beeldhouwster, en allebei stonden ze in het kunstonderwijs. Toen ik na het beëindigen van mijn studies op trekking ging door Lapland, keken andere stappers ’s avonds rond het kampvuur vreemd op dat ik op mijn 27ste – naar Belgische begrippen toch een laatbloeier - al architect was. Zonder maturiteit kun je het leven van andere mensen toch niet dragen, merkten zij op. Terecht, want als twintiger heb je weliswaar de spirit en drang tot verandering, maar ontbreekt het je aan diepgang. Het vergt tijd om het metier te overstijgen en van architectuur kunst te maken. Vandaag wordt maar al te gemakkelijk gezegd: het is ‘maar’ kunst. Net het creatieve is in staat de wereld te kneden. Vandaar dat ik mij vragen stel bij de inkanteling van de hogescholen in de universiteiten. Dreigt het creatieve daar niet te verstrikken in het academische? Wiskunde en wetenschap worden al te lang verabsoluteerd. Karakter en persoonlijkheid zijn veel belangrijker dan studie en achtergrond. Dat zie je ook bij de stagiairs. Jongeren met een brede, humane vorming springen meestal beter om met het beroep dan de studiekleppers.” Zijn eigen stage voerde hem naar de architectuurbureaus van eerst Jo Crepain en daarna Paul Warmenbol. “In het eerste werkte ik puur als ontwerper. In het tweede droeg ik mee het bureau, wat heel

leerrijk was. Ik heb daar ook veel opgestoken over ecologisch en gezond bouwen, waarin Paul Warmenbol een pionier was. Als stagiair al kreeg ik veel eigen opdrachten zodat ik het werk niet meer alleen de baas kon. Daaruit is in 1997 de samenwerking met Edith gegroeid.”

Elkaars invaller Sinds ze samen sporen op de rails van TEEMA architecten heeft Edith Wouters (43) heel bewust altijd nog een parallel traject gevolgd. Sinds haar opleiding als ingenieur-architect (KU Leuven, Venetië), aangevuld met een master in bouw- »

Betaalbaar bouwen hoeft geen afbreuk te doen aan architectuur en ruimtegebruik.

DIMENSION

Met het proefproject van het veelbesproken Vlaamse DBFM-initiatief Scholen van Morgen verkent TEEMA architecten ongebaande paden. Tegelijkertijd profileren ze zich als een bureau dat bouwen betaalbaar maakt voor alle categorieën van opdrachtgevers. Stof te over voor een gesprek met de architectenzaakvoerders van het bureau, Edith Wouters en Paul Vandenbussche.

@HOME

“In een wet kun je nooit de wijsheid van het individu incorporeren dat een beslissing moet of kan nemen. Dat geldt voor alle sectoren, maar zeker voor de onze. Bij grote stedenbouwkundige projecten bots je vandaag meteen op regels die niemand nog kan doorbreken met de redelijkheid en juistheid van het eigen denken.”

In De Hoge Rielen te Kasterlee paste TEEMA architecten voormalige militaire loodsen aan tot plekken om te kamperen.

management, beweegt zij zich op het snijvlak van theorie en praktijk, van cultuur en bouwen. Bij Kluwer was ze vier jaar betrokken bij de redactie van een bouwtechnisch naslagwerk. Bij het Vlaams Architectuurinstituut verzorgde ze als projectleider vijf jaar lang het Architectuurjaarboek Vlaanderen. Zij stond mee aan de wieg van het architectuurcentrum Ar-Tur in Turnhout, waar zij artistiek leider is. “De interactie is ongemeen boeiend, bijvoorbeeld tussen het inhoudelijke en het zakelijke. Ar-Tur krijgt sinds kort een structurele subsidie, zodat wij nu beschikken over een zakelijk leider. Dan merk je dat zo iemand ook in het bureau misschien wel zinvol zou kunnen zijn, want wij maken onze keuzes op basis van kwaliteit, wat soms wel eens ten koste gaat van het financiële aspect.” Een taakverdeling hanteren de twee architecten-partners binnen TEEMA architecten, dat momenteel elf architecten telt, niet. Edith Wouters: “Organisch is er wel een zekere verdeling gegroeid, maar niets zegt dat dit morgen nog zo zal zijn. Paul is momenteel wel iets meer bezig met betaalbaar bouwen, een van onze kernactiviteiten, terwijl ik me meer toeleg op de grote projecten en de overheidsopdrachten, zoals het Vlaamse DBFM-project Scholen van Morgen waar wij de architect zijn van het proefproject in Londerzeel. Die lange processen en procedures vallen niet altijd gemakkelijk te combineren met kleinere projecten, hoewel die laatste dan weer noodzakelijk zijn om de grote te bevruchten.” Paul Vandenbussche: “Onze samenwerking is eigenlijk ontstaan vanuit heel pragmatische overwegingen. Ik wou op tijd en stond kunnen ontsnappen naar Lapland, terwijl Edith in Leuven een Nigeriaanse partner had gevonden met wie ze geregeld naar Nigeria reisde. We hadden dus allebei iemand nodig die voor de andere kon inspringen. En als jonge architect is het heel dankbaar dat je bepaalde problemen kunt voorleggen aan iemand die je vertrouwt. Wat wij ook delen, is die internationale blik. Op het bureau zijn al mensen uit diverse Europese landen gepasseerd, en zelf ben ik getrouwd met een Russische vrouw.”

Betaalbaar versus ruimtegebruik

DIMENSION

Zoals al aangegeven vormt betaalbaar bouwen een van de kernmotto’s van TEEMA architecten. Paul Vandenbussche: “Onze visie op betaalbaar bouwen is niet gestoeld op het economische, maar op het streven om de opdrachtgever een zo goed mogelijk leven te geven. Ik voel mij er goed bij als ik mensen meer waar kan geven voor hun geld, zowel op schaal van een individuele woning als van grotere ontwikkelingsprojecten. Heel wat particuliere bouwers kunnen zich amper een woning veroorloven. Ontwikkelaars nemen dan weer risico waarbij ze steun kunnen gebruiken. Betaalbaar bouwen kan perfect samengaan met een goed ruimtegebruik, kwaliteitsvolle architectuur en een warme psychologische be- »

Design, innovatie en kwaliteit karakteriseren het nieuwe aanbod

GENERATION R.

Sinds september 2013 gebeurt de commercialisering van de Berker-producten uitsluitend door Hager onder het label â&#x20AC;&#x153;Berker by hagerâ&#x20AC;?. Deze mijlpaal gaat gepaard met de lancering van een nieuw aanbod : GENERATION R. Dit aantrekkelijk schakelaarprogramma met de cirkel als bepalend element, is onderverdeeld in verschillende series : R.Classic (draaischakelaars), R.1 (afgeronde vormen), R.3 (hoekige vormen) en Touch Sensor (KNX-domotica).

www.hager.be

@HOME

Woning Wauters: De zelfbouw bungalow uit de jaren 1960 onderging een complete metamorfose met als gevelmaterialen gegoten beton en hout. TEEMA stond ook in voor het interieur.

DIMENSION

leving. Maar dan moet de opdrachtgever wel neen kunnen zeggen tegen het consumentisme dat ons die designkraan of dat hebbeding opdringt.” De vraag is natuurlijk of je nog kunt bouwen in de nevelstad Vlaanderen. “Wij kregen inderdaad al het verwijt dat we door bouwen betaalbaar te maken, bijdragen tot het ruimtelijk volstouwen van een regio waarin je al niet meer kunt ademen. Ik worstel ook met die vraag, want zelf moet ik op tijd en stond naar de Ardennen of naar Scandinavië om niet te verstikken. In Scandinavië heb ik geleerd hoe tuinen kunnen zijn: zuiver, etherisch, meditatief, ecologisch correct. Dat hier implementeren is volgens mij mogelijk, maar het zou revolutionair zijn. Ons concept voor een vakantieresort in de Maasvallei ging in die richting. Het plantte onze manier van bouwen als een aparte laag op de ecologische biotoop, met heel technologische en luxueuze woningen op poten, die ruimte geven aan de natuur en uitkijken op de ringslang en de wroetmeesterpad. Iedereen heeft vandaag de mond vol over dens bouwen, maar ik hoor nog exact dezelfde zaken als in de jaren 1990. Ik ben ervan overtuigd dat wij heel dens kunnen leven als termieten op een heuvel, een gegeven dat wij hebben verwerkt in ons concept voor woontorens in het Kattendijkdok in Antwerpen. Maar vernieuwing blijft uit. Nu ben ik zelf aanhanger van evolutie in plaats van revolutie, maar ecologisch vrees ik dat het te laat is voor evolutie. Ik geloof niet in het scenario van de trage opwarming. De natuur leert ons dat een biotoop in een vingerknip kapot kan gaan als ze in onevenwicht komt. Wij hadden vroeger thuis meerdere grote vijvers, waarin alle leven van het ene moment op het andere foetsie was door oplopende temperaturen, een warmteonweer en de aanwezigheid van bepaalde stoffen. Wat dat betreft, ben ik een pessimist als het om onze globe gaat.” Dat belet hem niet om zelf aan die globe te laboreren. Als lid van de stichting Levend Erfgoed is zijn grootste hobby oude rassen van kippen, duiven en konijnen kweken. Daarnaast

@HOME

is hij via kruisingen op zoek naar een schaap dat niet moet worden geschoren, of in zijn woorden: gesnoeid, en dat er bovendien goed uitziet en lekker smaakt. “Mensen kunnen weer waardering opbrengen voor de authentieke smaak van oude fruitvariëteiten, kwaliteitsvlees, zeg maar terroir.”

“Iedereen heeft vandaag de mond vol over dens bouwen, maar ik hoor nog exact dezelfde zaken als in de jaren 1990. Ik ben er nochtans van overtuigd dat wij heel dens kunnen leven als termieten op een heuvel.”

Pingpongen met de opdrachtgever

Concept voor het vakantiepark Prana Resort op de mijnterrils en de grindplassen in Dilsen-Stokkem.

ken waarmee wij werken moet dat technisch en procedurematig controleren, en wij moeten onze toestemming geven zodat ook wettelijk alles in orde is wat de aansprakelijkheden betreft. Verder heb je niet altijd zicht op de consequenties van bepaalde wijzigingen. Vooral op het einde van de rit, als de timing nijpend wordt, kan dat voor problemen zorgen. Tot nu toe is dat allemaal meegevallen, maar het vergt een grote flexibiliteit. Je blijft ook ontwerpen tot de laatste dag, hoe ver je voordien ook bent gegaan in detaillering. Gelukkig hanteerden we die aanpak ook al in onze kleinere projecten, waar de aannemer ook steevast ruimte voor inbreng krijgt. In die projecten werken we vaak ook met een vast budget, alleen hebben we daar meer zicht op wat dat inhoudt, terwijl we in Scholen van Morgen niet werden betrokken bij de offertes en gunning, en we alleen het totaalbudget kennen. Interessant aan het DBFM-project is dat er een opdrachtgever is die dus veel kennis verzamelt. Alleen wordt die kennis, bijvoorbeeld over onderhoudskosten, niet met ons architecten gedeeld, terwijl dat bijvoorbeeld zou kunnen bijdragen tot meer duurzame concepten en keuzes.” Paul Vandenbussche: “Meer in het algemeen vind ik het jammer dat de vlag de lading niet dekt. Scholen van Morgen is het antwoord op een probleem van jaren terug, namelijk het gebrek aan middelen om voldoende scholen te bouwen. Maar van de gelegenheid is geen gebruik gemaakt om een visie te ontwikkelen op waar de school of het onderwijs naartoe gaat in de toekomst, mogelijke schooltrajecten te verkennen en zo te komen tot echte scholen van morgen. Onze rol is daardoor beperkt tot het ontwerpen van een school die via kwaliteitsarchitectuur een zo goed mogelijk antwoord biedt op de noden van de gebruikers, met respect voor alle outputspecificaties.”

De vleugels gesnoeid Met hun sociale-woningbouwprojecten oogsten TEEMA architecten ook internationaal veel weerklank. Maar daar doen ze het natuurlijk niet voor, beklemtonen ze meteen in koor. Edith Wouters: “Het is natuurlijk leuk als je, na een dag vol rompslomp, een dergelijke appreciatie krijgt. Het houdt de balans in evenwicht. Een interessant aspect aan sociale woningbouw is dat de maatschappijen dikwijls nog over grotere percelen beschikken, zodat je ook stedenbouwkundig meer uit het project kunt halen, bijvoorbeeld door begijnhofachtige » concepten, wonen rond een plein en dergelijke.” DIMENSION

Een ander motto van het bureau is maatwerk. “Elk ontwerp is het resultaat van een onderzoek dat vertrekt van de mens en zijn emoties. Je kunt onze manier van werken vergelijken met een pingpongspel: wij lanceren een voorstel, de andere partij reageert, wij kanaliseren hun input en trachten daar het meest volwassen antwoord op te geven, zonder uit te gaan van dwangmatige vooronderstellingen. Dat wordingsproces leidt tot een resultaat dat telkens heel divers is en waarin de opdrachtgever zich herkent, om het even of het om een particuliere bouwheer, een overheid of een ontwikkelaar gaat.” In hoeverre kun je in een DBFM-project als Scholen van Morgen pingpongen? Edith Wouters: “Wij mogen dat als eersten in de praktijk ervaren. Als architect zit je enigszins gewrongen. De ontwikkelaar stelt vlakaf dat de aannemer wijzigingen mag aanbrengen als daar behoefte aan is, bijvoorbeeld uit budget- of termijnoverwegingen, of omdat de architect iets vergeet of een norm onvoldoende respecteert. Want je zit met een strakke timing en een dito budget. Als de aannemer die niet haalt en daarom een andere oplossing vraagt, kunnen wij soms niet anders dan meegaan in zijn denken. Dat leidt tot heel wat dubbel werk, want de aannemer moet opnieuw een constructie berekenen, het adviesbureau bouwtechnie-

@HOME

Als proefproject voor het DBFM-project Scholen van Morgen tekende TEEMA architecten voor de passiefschooluitbreiding van het Gemeentelijk Technisch Instituut in Londerzeel.

DIMENSION

“Die markt van grotere ontwikkelingen dreigt inderdaad wel eens aan architecten te ontsnappen”, beaamt Paul Vandenbussche. “De vraag is of je daarin moet ingrijpen en de marktvrijheid moet inperken door politieke sturing. Zelf staan wij eerder huiverig tegenover te veel regelgeving en omkadering omwille van vaak onbedoelde neveneffecten, maar dat een tekort aan regelgeving perverse effecten heeft, kun je natuurlijk ook niet ontkennen. Maar je riskeert dat je meer onvrijheid dan vrijheid creëert door alles te strikt te regelen, waardoor verbeteringen geen kans krijgen. In een wet kun je ook nooit de wijsheid van het individu incorporeren dat een beslissing moet of kan nemen. Dat geldt voor alle sectoren, maar zeker voor de onze. Bij grote stedenbouwkundige projecten bots je meteen op regels die niemand nog kan doorbreken met de redelijkheid en juistheid van het eigen denken. We zitten in een periode van overstructurering. Regelgeving laat geen flexibiliteit toe, terwijl alles om flexibiliteit schreeuwt: betaalbaar bouwen, duurzaam bouwen, duurzaam ruimtegebruik, …” Edith Wouters: “Wij proberen dat onder meer te omzeilen door te experimenteren met atypische projecten zoals het loodskamperen, het hergebruik van oude militaire loodsen voor toeristisch gebruik. Ook bij de Vlaams Bouwmeester gaan er steeds meer stemmen op om af en toe de regels opzij te schuiven voor pilootprojecten met een meerwaarde, zeg maar een soort gratieprojecten. Ook Ar-Tur past in dat kader als een soort enthousiasmerende vrijhaven waar mensen zich achter een gemeenschappelijk streven kunnen scharen. We hebben onlangs een landschapslab opgezet omdat landschapsontwerpen niet echt een volwaardige discipline is in ons land als het om grote landschapsgehelen gaat, terwijl we net nu behoefte hebben aan een sterke visie op de open ruimte die ons nog rest. Daarvoor hebben we mensen uit alle sectoren samen op de autobus gezet voor een toer doorheen de Noorderkempen. De reacties waren uitermate positief, want voor het eerst konden die mensen ongedwongen met elkaar praten, waar ze bij officiële vergaderingen altijd alleen hun eigen belangen voor ogen houden. Zo kom je tot een bredere

Sociale woningen voor de bouwmaatschappij De Noorderkempen in Rijkevorsel.

visie. Er was ook een ontwerpend onderzoeker aan boord die achteraf een voorstel heeft gelanceerd. Er waren nog andere activiteiten, en alles is gerapporteerd in een verslagcahier. Dat willen we vaker doen om zo een platform te creëren voor het beleid. We lopen nu rond met de vraag of we dat ook met TEEMA architecten niet kunnen doen, bijvoorbeeld rond een project van herbestemming. Een klein ontwerpend onderzoek met een publieksmoment kan veel inspiratie losmaken. Maar als een architectuurbureau zo’n initiatief neemt, denkt men al snel dat het bedoeld is om werk te genereren. Van een architectuurcentrum daarentegen aanvaardt iedereen dat het zijn eigen opdrachten maakt. Daar ligt dan ook zijn grote rol.” Slotvraag: ondanks de vervrouwelijking van het beroep, groeien slechts weinig vrouwelijke architecten door naar leidinggevende posities. Hoe slaagt zij er in? Edith Wouters: “Mijn geheim? Een goed netwerk. Ik woon in de voormalige landloperskolonie in Merksplas, niet ver van mijn ouders. Zij vangen twee tot drie avonden per week onze twee dochters op. Zonder hun engagement zou ik niet staan waar ik vandaag sta.” www.teema-architecten.com Redactie: Colette Demil & Staf Bellens

DucoSun Ellips Architecturale zonwering

ellipsvormige

DucoSun

Ellips

lamellen zorgen

van

voor

de een

maximum aan diffuus daglicht. De lamellen

zijn

vast

elektronisch

verstelbaar. Dankzij het groot aantal een

ruimte

kan

het

systeem

optimaal beschaduwen,

ongeacht de glasoppervlakte of de stand van de zon.

We inspire at www.duco.eu

info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 66 - fax +32 58 33 00 67

Besam SL500 Innovatief, slim en modulair

De Besam SL500 schuifdeurautomaat is uniek door zijn modulaire opbouw. Dankzij deze innovatie bepaalt u op basis van uw behoefte en uw budget zelf de samenstelling van uw schuifdeursysteem. Maak eindeloze combinaties tussen comfort, veiligheid, beveiliging, duurzaamheid en design. Veranderen uw wensen? De Besam SL500 verandert met u mee. Uw behoefte, uw budget Anticipeert op hoeveelheid en type verkeer Slank design, voor ieder prestatieniveau Flexibel, ook na installatie

www.besam.be

HOME OF OXYGEN

hellingshoeken

REPORTAGE

DUCO Ventilation & Sun Control

Flexibele regeling voor zon en privacy Voor het nieuwbouwproject van woonzorgcentrum ’t Hof in Lichtervelde was een flexibele regeling voor zon en privacy een prioriteit voor de bouwheer. Osararchitects opteerde voor architecturale zonwering en een natuurlijk ventilatiesysteem van DUCO Ventilation & Sun Control. Woonzorgcentrum (wzc) ‘t Hof in Lichtervelde biedt plaats aan 78 valide, zorgbehoevende en dementerende bewoners. Het wzc telt 2 afdelingen, in functie van de graad van zorgbehoevendheid. Op het gelijkvloers is er een gesloten afdeling die plaats biedt aan zwaar zorgbehoevende en dementerende bewoners. Deze wordt op een ‘zachte’ manier beveiligd, zo worden de glazen deuren vergrendeld met behulp van lusdetectie en armbanden. Tevens is er een afgesloten binnentuin, waar deze bewoners op een veilige manier van het terras kunnen genieten. De eerste verdieping biedt plaats aan valide en semi-valide bewoners, die nog vrij mobiel zijn en minder intensieve verzorging nodig hebben. Op de 78 kamers zijn er 3 kortverblijven

het oog verloren, maar het thema ‘huiselijkheid’ evenmin. Dit vraagt een geïntegreerde architecturale aanpak. Eén van de wensen van de bouwheer was een flexibele regeling voor zon en privacy. De gevels moesten zich presenteren als één geheel en niet als een muur met gaten zonder meer. De keuze voor de architecturale zonwering van DUCO Ventilation & Sun Control was in feite een vertaling van het esthetisch concept, zowel wat zonwering als (in flexibele vorm) wat privacyregeling betreft. Het opteren voor natuurlijke ventilatie was een gevolg - en de technische vertaling - van een schrijnwerkdetaillering.”

Perfect in lijn In het wzc-project werden verschillende oplossingen van DUCO Ventilation & Sun Control gecombineerd. Er werd geopteerd voor DucoSun Cubic architecturale zonwering met elektrisch verstelbare lamellen, als een soort ‘terrasoverkapping’. Deze lamellen werden ter plaatse in de draagconstructie gemonteerd. Ook vaste lamellen behoren tot de mogelijkheden, afhankelijk van het type, onder een hellingshoek van 0° of 90° geplaatst, en geven - samen met de rechthoekige vorm van de lamel - een strak effect. Wanneer de elektrisch verstelbare lamellen gesloten zijn, werken ze optimaal zonwerend. De gesloten lamellen en het gevelvlak staan in lijn en vormen zo een perfecte eenheid.

Esthetiek en huiselijkheid

DIMENSION

Architect Ruben Van de Walle van osararchitects: “Bij zorgprojecten streven we er steeds naar om via doorgedreven gesprekken met de bouwheer/klant tot een oplossing ‘op maat’ te komen, zowel voor de bewoners als het verzorgend personeel. Het esthetische aspect wordt hierbij uiteraard niet uit

Maximum aan privacy Met DucoSlide LuxFrame werd ook een permanent extern zonweringsysteem met schuifpanelen geïnstalleerd. Bij dit systeem zitten de verschillende lamellen vervat in een stevig kaderprofiel. Er zijn 2 types DucoSlide LuxFrame verkrijg-

baar: met kaderprofiel 40/40 en vaste lamellen, of met kaderprofiel 40/80 en vaste of verstelbare lamellen. In het wzc ’t Hof werd voor deze laatste oplossing gekozen. Het systeem zorgt voor een maximum aan privacy.

Authentiek ‘Soft-Line’ design

Zehnder totaaloplossingen voor een gezond, comfortabel en energie-efficiënt binnenklimaat

Architect Ruben Van de Walle opteerde tevens voor een natuurlijk ventilatiesysteem van DUCO Ventilation & Sun Control. DucoKlep 80 ‘ZR’ is een zelfregelend klepventilatierooster met een volledig vlak binnenrooster, wat het systeem bijzonder geschikt maakt voor toepassing in het vaste deel van een schuifraam. Het rooster wordt hierbij van een duimhendel voorzien. Dit vlak binnenrooster typeert zich door zijn authentiek DUCO ‘Soft-Line’ design. Er is een aanzienlijke luchtdoorlaat voorzien. Het systeem is toepasbaar bij elke glasdikte, tot 48 mm. www.duco.eu - www.osar.be

Zehnder ComfoAir XL De nieuwste EPB-conforme generatie collectieve balansventilatie-units · Collectieve balansventilatie-unit voor kleine utiliteit en appartementen · 6 bouwgroottes, max. capaciteit van 800 tot 6000 m³/h · NBN EN 308 en PHI gecertificeerd · Unieke luchtdichte behuizing · Calculatie en configuratie op maat · Gratis indienststelling door Zehnder After Sales Meer info: www.zehnder.be

Verwarming

Koeling

Ventilatie

STAD IN DE KIJKER

Willy Demeyer, burgemeester van Luik

“Het vergt veel talent om een stad als Luik te vernieuwen” Dat er architecturaal en stedenbouwkundig wat beweegt in de stad Luik, is een huizenhoog understatement. Zopas werd het Theater van Luik geïnaugureerd, het voorlopige sluitstuk van een hele rist projecten. Voorlopig, want de agenda voor de komende jaren blijft boordevol. Als het van burgemeester Willy Demeyer afhangt, groeit Luik weldra uit tot een must have seen voor liefhebbers van hedendaagse architectuur. Ferm: “En als ik iets zeg, dan doe ik dat.” Willy Demeyer is sinds september 1999 burgemeester van Luik. Het eerste jaar als opvolger van de naar Europa uitgeweken Jean-Maurice Dehousse, vanaf oktober 2000 als ‘rechtstreekse’ burgervader. Naast een hoge schuldenberg torste de stad bij zijn aantreden een zware stedenbouwkundige erfenis, het gevolg van een ware sloopwoede. Daardoor gingen vooral in de jaren 1950-1960 heel wat fraaie herenhuizen verloren. Op zeker ogenblik was er zelfs sprake van een autoweg die langs de Place Saint-Lambert zou passeren en het historische hart van de stad zou doorboren.

DIMENSION

Burgemeester Demeyer: “Wij hebben het probleem van de schulden aangepakt en een plan opgemaakt, het zogenaamde stadsproject. Daarin legden wij doelstellingen vast en bepaalden we welke strategieën we moesten volgen om die objectieven te realiseren. De eerste stap om de stedenbouwkundige kaalslag te keren, was de heraanleg van de place SaintLambert, gevolgd door het museum Grand Curtius. Een andere mijlpaal was de komst van de hogesnelheidstrein en de ontwikkeling die daarmee gepaard ging. We hebben het nieuwe station Luik-Guillemins van Santiago Calatrava gerealiseerd, en de Médiacité van Ron Arad. Daarin zijn naast de RTBF-studio ook een van de mooiste Olympische schaatsbanen ter wereld en de architecturaal ijzersterke bioscoop Sauvinière van V+ ondergebracht. Die twee projecten gaven het signaal dat internationale architecten in Luik hun talent kunnen demonstreren. Intussen is er een hele reeks projecten beëindigd, onder meer de Koninklijke Waalse Opera en het Theater van Luik. Zo hebben we de stad opnieuw uitgerust, met als rode lijn het streven naar het best mogelijke. Alle projecten moeten bijdragen tot de naambekendheid en de uitstraling van de stad en zo mensen aantrekken. Voor banale architectuur doen die niet de moeite om naar hier af te zakken. Als er over drie jaar een coffee table book verschijnt waarin Luik wordt aangeprezen als de place to be om hedendaagse architectuur te beleven, dan ben ik de gelukkigste man van de stad. En ik zal niet de enige zijn, geloof mij vrij.

Luikenaars zijn fier op hun stad en haar grootse verleden. Dat maakt het niet altijd gemakkelijk. Hoe meer mooie projecten je hen geeft, hoe meer ze om nieuwe initiatieven vragen.”

Samen een dynamiek creëren Wat met het onvermijdelijke prijskaartje dat daaraan vast hangt? Willy Demeyer: “Tot nu toe hebben we optimaal gebruik gemaakt van openbare subsidies uit verschillende hoeken. Als voormalig schepen van openbare werken kende ik die mechaniek door en door. Daarnaast hebben heel wat privéinvesteerders serieuze investeringen gedaan. Het vijfsterrenhotel Crowne Plaza, een restauratie met uitbreiding van een 15e eeuws stadspaleis, ging bijvoorbeeld gepaard met een investering van 75 miljoen euro. Als eerste toeristische bestemming en belangrijkste handelscentrum van Wallonië reiken wij jaarlijks 800 vergunningen uit. Dat maakt dat we een stevige onderhandelingspositie kunnen innemen tegenover kandidaat-investeerders.” “Wij hebben het geluk in een stad te wonen met een uitzonderlijk rijk erfgoed en een dito geschiedenis, maar zo’n stad vernieuwen kost geld. In onze projecten gaan we immers uit van het bestaande en zoeken we naar een geslaagde integratie vergen. Dat vergt nu eenmaal meer middelen dan nieuwe gebouwen. Daarom moeten architecten ons overtuigen dat hun visie pertinent, nuttig en zinvol is, ons sensibiliseren voor het mooie, ons soms misschien een beetje misleiden om te krijgen wat ze willen. Ons opjagen ook als wij koudwatervrees hebben. Het is heel moeilijk om in het hart van de stad te zoeken naar de juiste herbestemming en de geslaagde integratie. Maar het is een uitdaging die architecten ligt. Je hebt trouwens niet alleen getalenteerde ontwerpers, maar ook dito stedenbouwkundigen én ambtenaren nodig. In feite draaien onze projecten niet zozeer om architectuur, maar om stedenbouw. Met elke ingreep trachten we een hele wijk nieuwe impulsen te geven of te herstructureren. Een herbestemming »

DIMENSION

STAD IN REPORTAGE DE KIJKER

STAD REPORTAGE IN DE KIJKER

De gekende Médiacité van Ron Arad in samenwerking met Jaspers Eyers. Foto: Stad Luik - Jean-Pierre Ers.

met een esthetische, sociale of culturele meerwaarde en uitstraling is daarvoor een geschikte motor. Het maakt dat de Luikenaars zich het bouwwerk toe-eigenen, wat wij stimuleren door hen uit te nodigen op opendeurdagen en andere evenementen. Zo worden zij onze fiere ambassadeurs en krijg ik in het college de noodzakelijke budgetten.”

De stad zet ook sterk in op dat Luikse gemeenschapsgevoel, bijvoorbeeld door haar communicatie rond de Expo 2017, de wereldtentoonstelling over toekomstige energie. Al ging die uiteindelijk naar Astana. Willy Demeyer: “Je hebt een strategie nodig om mensen in beweging te krijgen en een dynamiek te creëren. Met Luik 2017 zijn we daar goed in geslaagd. Dankzij de kandidaatstelling en de bijhorende communicatie hebben we beweging verkregen in ons tramproject. Dat lag al langer op tafel bij het Waals Gewest, dat op onze vraag als trekker voor dit PPSinitiatief fungeert. In eerste instantie blijven de tramlijnen jammer genoeg beperkt tot de stad zelf. Maar als alles verloopt zoals ik het zie, komen er in een tweede fase extra kilometers naar de aanpalende gemeenten bij. Een groot struikelblok is dat de stad in enge betekenis niet de nodige omvang heeft voor de projecten die we willen uitvoeren en die ten goede komen van de bevolking in de hele agglomeratie. Ons huidige inwonersaantal van 200 000 volstaat daarvoor niet. Momenteel zoeken we naar een bredere samenwerking om tot een schaal van 600 000 à 1 000 000 mensen te komen. De provincie kan daarin dienst doen als bindmiddel. Er moeten nog enkele zaken uitgeklaard worden, maar in principe gaan alle politieke federaties akkoord en is het Gewest bereid ons te helpen met een aantal pilootprojecten.”

Luik 2017 ging gepaard met een ontwikkeling van de site Coronmeuse, waar achteraf een ecowijk zou worden gerealiseerd met een mix van functies. Gaat dat nu nog door?

DIMENSION

Willy Demeyer: “Zeker. Van in het begin hebben we besloten dat Coronmeuse er zou komen, Expo of niet. Voor de ontwikkelaars is dit zelfs nog interessanter, omdat ze nu geen wij-

“Luik telt voldoende werven om iedereen een kans te geven: lokale, Belgische en internationale architecten.” ziging van functies moeten doorvoeren, van tentoonstellingshallen naar woon-, werk-, commerciële en andere ruimtes. Momenteel hebben twee groepen zich kandidaat gesteld. De ene bestaat overwegend uit Waalse bedrijven en schuift als ontwerper Christian de Portzamparc naar voor. De andere is eerder Vlaams van origine en pakt uit met Norman Foster en partners. Daarmee wordt meteen de aanwezigheid van gerenommeerde internationale architecten in Luik bestendigd. Normaal valt in mei 2015 de beslissing wie het project toegewezen zal krijgen.” “Om de consensus over Luik 2017 draaiende te houden, hebben we er een vervolgproject aan gebreid onder de naam Liège Metropole Puissance. Ook daarover hebben we een consensus bereikt tussen alle politieke partijen en de diverse instellingen: de stad, de provincie, het gewest, de universiteit. Creatief, verbonden en open naar de wereld zijn de basisbegrippen. We zetten onder andere een wereldwijd universitair netwerk op dat wordt gevoed door de universiteit, een duurzaam forum waar wetenschappelijke kennis gratis ter beschikking wordt gesteld, en een wetenschappelijk forum voor jongeren uit heel de wereld. Bedoeling is ook dat we elke drie jaar een event organiseren in de Luikse regio waarvan de thema’s opgehangen zijn aan de kapstokken innovatie, creativiteit en kwaliteit.”

Het gat in de pensioenkas Welke andere grote projecten staan er nog op het programma? Willy Demeyer: “In de startblokken staat de omvorming van het museum voor moderne kunst tot het CIAC, een centrum voor hedendaagse culturele evenementen met internationale allure, naar een ontwerp van Rudy Ricciotti en het Luikse architectenbureau p.HD. Er komen een nieuwe bibliotheek en een nieuw zwembad. Om de mobiliteit te bevorderen, cre- »

STAD REPORTAGE IN DE KIJKER

Een impressie van het nieuwe ziekenhuis van CHC in Glain, dat de naam ‘clinique du MontLégia’ krijgt. Ontwerp: AAH (Artau, Assar, Hoet en Minne).

ëren we P&R-voorzieningen aan de stadsrand en twee ondergrondse parkings in het centrum. Een noodzaak, want dagelijks rijden circa 240 000 auto’s Luik binnen. De Foire Internationale de Liège willen we verplaatsen van Coronmeuse naar Bressoux. Op diverse plekken, onder andere in Val-Benoît, ontwikkelen of moderniseren we economische parken. Wij zetten het beleid verder om het historische centrum te valoriseren.”

“Ik ben vragende partij voor een reglementering die respect heeft voor ieders rechten, maar tegelijkertijd een voldoende snelle doorstroming garandeert.”

DIMENSION

“Wonen is een belangrijk aandachtspunt, vermits we er jaarlijks 1 000 inwoners bij krijgen. We zetten in op gemengde woonprojecten in Coronmeuse, Droixhe, Bavière en Guillemins. Dat laatste omvat ook de realisatie van een groot plein, een voetgangersbrug en de heraanleg van de kaaien. Daarvoor werken we samen met de Franse landschapsarchitect Michel Corajoud. Meer naar de rand van de stad toe, zoals in Jupillesur-Meuse waar ik woon, is er ruimte voor meer traditionele verkavelingen. In het historische centrum hebben we via het federale grootstedenbeleid al heel wat woningen gekocht die we transformeren tot woningen met een commerciële of artisanale bestemming op het gelijkvloers. Zo geven we de omringende eigenaars een positieve impuls. In de Leopoldstraat, die iedereen nog kent van de verwoestende gasexplosie, hebben we naast de twee vernielde huizen nog drie panden onteigend. We hebben voor die plek een wedstrijd uitgeschreven voor een duurzaam project dat zich integreert in de omgeving, die een hoog Hausmanngehalte heeft. We hebben afspraken met ontwikkelaars voor de realisatie van studentenkoten. Alleen het percentage sociale woningen ligt onder de doelstelling van 10%, onder andere doordat we in Droixhe een aantal woontorens moesten slopen. Om weer naar de beoogde 10% te gaan, is het nu wachten op middelen van het Gewest.”

Is voor de andere projecten het nodige budget voorhanden? Willy Demeyer: “Voor een aantal projecten wel, voor andere is er nog werk aan de winkel. Jammer genoeg krijgen we net dit jaar af te rekenen met een specifiek financieel probleem, namelijk onze bijdrage in de pensioenlast van de gemeentelijke ambtenaren. In het verleden zijn er veel mensen aangeworven die intussen met pensioen zijn. Omdat er intussen veel minder gemeenteambtenaren benoemd werden, zijn de lopende pensioenbijdragen gekrompen en zitten wij met een gat in de kas. We zullen dus nog efficiënter moeten omspringen met de beschikbare middelen en moeten vermijden dat op verschillende niveaus twee keer voor hetzelfde werk wordt betaald. Ook de Europese ESR95-norm snoeit onze vleugels. Investeringen moeten geboekt worden als uitgaven binnen eenzelfde jaar. Vergelijk het met de aankoop van een woning waarbij je het hele bedrag in een keer cash op tafel moet leggen. Maar voor alle duidelijkheid: ik heb niet veel zin om de gemeentebelasting, die in Luik met 8% naar Waalse normen aan de lage kant ligt, te verhogen. De onroerende voorheffing is hier trouwens al relatief hoog.”

Trilogiport Als voorzitter van de autonome haven van Luik wil Willy Demeyer zeker het project Trilogiport in Hermalle-sousArgenteau onder de aandacht brengen, een multimodale logistieke site van 100 hectare met containerterminals, magazijnen, haventerreinen, tertiaire diensten en groen. Het gaat om een investering van naar schatting 65 miljoen euro, waarvan een aanzienlijk deel uit Europese fondsen komt. Privé zou daar bijna het dubbele bijkomen. Dat moet zich vertalen in een directe tewerkstelling van meer dan 2 000 banen. Maar zoals alle grote projecten krijgt Trilogiport af te rekenen met de gebruikelijke tegenstand, tot en met procedures bij de Raad van State. “Dit is inderdaad het schoolvoorbeeld van een procedure die veel te lang aansleept”, beaamt de burgemeester. “We hebben alles volgens het boekje gedaan. Geduld geoefend. Alle dossiers juridisch waterdicht onderbouwd.

STAD IN REPORTAGE DE KIJKER

Met de minister gepraat. Naar de mensen geluisterd. Als rasechte pedagogen getracht iedereen mee te krijgen. Maar toch heb ik enkele zaken uit het oog verloren. (Ironisch) De rugstreeppadden en de roodrugsalamander, met name. Bovendien stootten we op archeologische dorpen. Gelukkig zijn we na overleg tot een akkoord gekomen om die vondsten in hun geheel op te scheppen en in een koelruimte te stoppen, waar ze goed bewaard en onderzocht kunnen worden. Jammer genoeg sleept het project daardoor al meer dan tien jaar aan. Terwijl België in het algemeen en Luik in het bijzonder door hun ligging over unieke logistieke troeven beschikken. Wij hebben hier alles: water, een luchthaven, een hogesnelheidstrein, autowegen, het tragewegennet RAVeL, binnenkort een tram. We hebben overeenkomsten met Antwerpen, Rotterdam, Duinkerke. Voortdurend passeren er binnenschepen op de Maas. Dat alles vormt een unieke opportuniteit om toegevoegde waarde te creëren voor de stad. Gekwalificeerde jobs zijn er hier voldoende dankzij de universiteit, de clusters en andere economische speerpunten. Maar de kracht van Tri-

logiport is dat je daar veel niet-gekwalificeerde jobs creëert. Als het project niet zoveel vertraging had opgelopen, was het banenverlies in de staalnijverheid vandaag veel minder zwaar aangekomen. Gelukkig evolueert alles nu in de goede richting. We moeten alleen opletten dat we tijdig de beschikbare Europese budgetten kunnen aanspreken.”

Iedereen klaagt over de onmogelijke procedures voor grote projecten. Is er beterschap in het vooruitzicht? Willy Demeyer: “Ik ben vragende partij voor een reglementering die respect heeft voor ieders rechten, maar tegelijkertijd een voldoende snelle doorstroming garandeert. Over de Grand Curtius hebben wij vijftien jaar gedaan: klassering, openbare aanbesteding, toegankelijkheid, beroepsprocedures, noem maar op. De klemtoon moet verschuiven van het individuele naar het algemene belang. Als een project niet doorgaat, zit het individu trouwens ook in het verliezende kamp. De CoDt, de nieuwe Waalse wetgeving ruimtelijke ordening die de CWATUPE zal vervangen, zal alvast een ver- »

Na een renovatie en uitbreiding door de architecten Pierre Hebbelinck en Pierre de Wit herbergt het voormalige gebouw

DIMENSION

van de Société Libre de l’Emulation, dat dateert uit de jaren 1930, vandaag het Theater van Luik. Foto: François Brix.

STAD REPORTAGE IN DE KIJKER

Het museum Grand Curtius is ondergebracht in vier gerenoveerde en door een nieuwbouw met elkaar verbonden stadspaleizen. Architecten: Cabinet p.HD, Jean Marc Huygen en Daniel Dethier & associés. Foto: Stad Luik – Marc Verpoorten.

betering betekenen. Vermits er een globaal akkoord is over die wetgeving, geraakt ze hopelijk nog voor de verkiezingen goedgekeurd. De CoDt zal de procedures vereenvoudigen en de gemeenten meer autonomie geven, altijd onder het voogdijschap van het Gewest uiteraard. Daar staat wel tegenover dat gemeenten moeten investeren in kennis. Wij hebben die oefening al gemaakt. Onze stadsdiensten zijn gereorganiseerd en tellen vandaag veel jonge, bevlogen medewerkers die weten hoe ze met investeerders, dossiers en alle betrokken partijen moeten omgaan. Als een investeerder - als open stad maakt het ons niet uit of het een Waal, een Vlaming of een buitenlander is - goed wordt ontvangen en zijn dossier snel en correct afgehandeld ziet, klopt hij hier morgen aan voor een nieuw project. Maar dan moet je wel iedereen mee krijgen, zeker als het om grote projecten gaat. Alleen zo krijg je een rotsblok in beweging. Maar zodra die aan het rollen is, kun je op beide oren slapen.”

Pragmatische aanpak Hoe pakt u de typische stadsproblemen aan, zoals speculatieve leegstand en huisjesmelkers? Willy Demeyer: “Wij hebben een dienst veiligheid en openbare hygiëne in het leven geroepen, waarmee ik de staat van gebouwen kan controleren. Onze administratieve politie maakte in 2011 ongeveer 850 processen-verbaal op. Wij onderhandelen dan met de eigenaars over de te nemen maatregelen. Altijd met de glimlach, maar ook met de stok achter de deur, want jaarlijks onderteken ik zo’n 50 arresten van onbewoonbaarheid. Indien nodig werken wij samen met de gerechtelijke politie en gaan wij over tot confiscatie van gebouwen. Die kunnen we dan renoveren en verkopen.”

U kiest voor een krachtdadige aanpak.

DIMENSION

Willy Demeyer: “Ik ben een pragmaticus: zonder plichten geen rechten en omgekeerd. Ik was de enige Franstalige en

de enige socialist die voor gemeentelijke administratieve boetes vanaf 14 jaar pleitte. Je kunt dat theoretisch benaderen, of je kunt uitgaan van de praktijk. Ik kan met kennis van zaken meepraten over dat laatste. Ik ken de gevolgen als jongeren aan hun lot worden overgelaten. Op dat ogenblik moet je over middelen beschikken om de ouders te responsabiliseren. Ik ben de kandidaat van een partij, maar de burgemeester van iedereen, anders kun je geen stad besturen. Iedereen moet hier kunnen leven, (met een monkellachje) ook rijke mensen. Ik belast hen vriendelijk en zij betalen graag, als het tenminste niet te veel is. (Terug ernstig) Wij voeren een humaan, sociaal maar krachtdadig beleid. Wij investeren sterk in ons politiekorps, zonder te vervallen in een autoritair optreden. Vandaar dat ik mij altijd zo erger aan de manier waarop de misdaadcijfers voor Luik worden berekend. Alle vaststellingen worden opgeteld en gedeeld door 200 000, het aantal inwoners van de stad. Mijn stelling is dat je ze door 500 000 moet delen, want dat is het aantal mensen dat dagelijks in onze stad verkeert. Nu worden de misdaadcijfers voor een regio uitsluitend op het bordje van de stad geschoven. De minister van Binnenlandse Zaken heeft mij daarover trouwens gelijk gegeven in de Senaat.” En passant betreurt hij de quasi-afschaffing van die Senaat, een plek waar volgens hem wijzen los van politieke en taalkundige kloven nog rustig konden nadenken en discussiëren over wetgeving, in tegenstelling tot de legbatterij van de Kamer. Volgend jaar is hij kandidaat voor de federale verkiezingen, want hij houdt van thema’s als politie, justitie en het leger. Gewestelijke materies komen in zijn eigen stad al voldoende aan bod, beklemtoont hij. “Een positieve evolutie is dat Wallonië vandaag veel meer focust op de steden, waar alles vroeger was toegespitst op de gemeenten. Met Paul Furlan hebben we een minister die expliciet bevoegd is voor de stad. Heel wat steden hebben ook sterke burgemeesters: Charleroi, Namen, Bergen, La Louvière.“

ACO. The future of drainage. Totaaloplossingen voor efficiënt waterbeheer

[COLLECT]

[CLEAN] [HOLD] [RELEASE]

Wereldwijd leiden de totaaloplossingen van de Duitse ACO Groep water in goede banen. Van de eerste druppel die op de oppervlakte valt tot het grootste, berekende debiet, alles wordt gecontroleerd opgevangen en in de gewenste richting gestuurd. Is het regenwater verontreinigd of wordt er proceswater opgevangen? Vetten, oliën en slibdeeltjes worden eruit gehaald, omdat het milieu ons dierbaar is. Het water wordt gestockeerd in buffer- of inﬁltratiebekkens om overstromingen in lager gelegen gebieden tegen te gaan. Uiteindelijk wordt het water gedimensioneerd afgevoerd in de ondergrond, naar de riolering, een rivier of een natuurlijk wachtbekken.

ACO Passavant n.v., Preenakker 8, 1785 Merchtem, Tel. 052 38 17 70, Fax. 052 38 17 71, www.aco.be, info@aco.be

TECH

Wood Building Solutions

MATERIALEN EN ADVIES VOOR ENERGIEBEWUST BOUWEN MET HOUT

LUCHTDICHTE BOUWPLATEN

STRUCTURELE BALKEN

CELLULOSE ISOLATIE

HOUTVEZELISOLATIE

Wenst u meer informatie, advies of stalen? Tel.: +32 (0)56 66 70 21 • mail: sales@spanotech.be

www.spanotech.be

REPORTAGE SPECIALIST

Specialist aan het woord

Mijn bouwheer stelt mij in gebreke. Wat nu? Wanneer u als architect een architectenovereenkomst sluit met de opdrachtgever, gaat u er in principe vanuit dat u de opdracht zonder problemen kan uitvoeren en dat de bouwheer u niets zal verwijten. Als er al geschillen te verwachten zouden zijn, dan hebben deze doorgaans betrekking op het uitblijven van betaling van de erelonen van de architect. Jammer genoeg komt het in de praktijk meer en meer voor dat de bouwheer, terecht of ten onrechte, meent dat de architect zijn taken niet goed uitvoert waardoor de bouwheer beweert schade te lijden. Onverminderd de mogelijkheid voor de bouwheer om de architect veelvuldig op te bellen en hem op de werfvergadering te bestoken met verwijten allerhande, kan de bouwheer eveneens overgaan tot het versturen van een ingebrekestelling aan de architect. Een ingebrekestelling kan omschreven worden als de duidelijke en ondubbelzinnige uitdrukking van de wil van de schuldeiser (hier de bouwheer) om de schuldenaar (hier de architect) zijn verbintenissen te zien uitvoeren. Het betreft derhalve een formele aanmaning tot nakoming van de contractuele prestaties. Naast het aanklagen van het verzuim van de contractspartij, houdt de ingebrekestelling tevens een waarschuwing in aan het adres van de in gebreke blijvende partij. Op die manier wordt de in gebreke blijvende partij geïnformeerd over de sancties die gebeurlijk zullen getroffen worden wanneer deze zich niet in regel stelt. In het kader van de architectenovereenkomst kan voor zulke sanctie onder meer gedacht worden aan de ontbinding van de architectenovereenkomst ten nadele van de architect of een vordering voor de rechtbank tot betaling van een schadevergoeding. Ook wanneer de bouwheer toepassing wil maken van een contractuele clausule die in een sanctie voorziet in het geval van een contractuele wanprestatie van de architect, is een ingebrekestelling vereist. Te denken valt aan een beding in de overeenkomst waarin staat dat de architect een schadevergoeding verschuldigd is wanneer hij de afgesproken termijnen voor het afleveren van documenten niet nakomt.

Sanctionering

DIMENSION

In principe is een voorafgaande ingebrekestelling derhalve steeds vereist vooraleer er kan worden overgegaan tot sanc-

tionering. Zolang er geen ingebrekestelling is verstuurd, worden de contractspartijen in beginsel geacht in regel te zijn, kunnen zij niet gedwongen worden uitvoering te geven aan hun verplichtingen en kunnen zij niet zomaar worden gesanctioneerd. Op deze algemene regel bestaan evenwel enige uitzonderingen. Zo kan de wet voorschrijven dat in bepaalde gevallen geen ingebrekestelling noodzakelijk is. Verder kunnen partijen in hun overeenkomst afwijken van de vereiste van een voorafgaandelijke ingebrekestelling. Een veel voorkomend voorbeeld daarvan is de clausule die stelt dat een boete wegens laattijdige uitvoering verschuldigd is van rechtswege en zonder voorafgaandelijke ingebrekestelling. Dit heeft als gevolg dat de vertragingsboete automatisch kan worden toegepast louter door het verstrijken van de afgesproken uitvoeringstermijn. Tot slot wordt aangenomen dat een ingebrekestelling niet vereist is wanneer deze nutteloos is geworden. Daarbij kunnen we denken aan de situatie waarin één van de contractspartijen zelf reeds te kennen heeft gegeven geen uitvoering te zullen geven aan zijn contractuele verplichtingen. Dit is ook zo wanneer een contractspartij een zodanige fout heeft gemaakt dat het noodzakelijk vertrouwen tussen partijen voor het behouden van hun contractuele band, verloren is gegaan. In tegenstelling tot wat soms wordt gedacht, zijn aan de ingebrekestelling geen bijzondere vormvoorwaarden verbonden. Uit de inhoud van het stuk moet ondubbelzinnig blijken dat een contractspartij aanspraak maakt op uitvoering van een verbintenis door de andere contractspartij. Bepaalde titels of bewoordingen zijn niet per se vereist. Wel dient de ingebre-

kestelling schriftelijk te gebeuren. Daarbij is belangrijk dat de ingebrekestelling best per aangetekende post wordt verzonden zodat er later geen discussie kan zijn over de ontvangst van de ingebrekestelling. Middels het bewijs van aangetekende zending kan de verzender later aantonen dat hij zijn brief daadwerkelijk heeft verstuurd. Het feit dat de bouwheer de architect in gebreke stelt, duidt erop dat hij dus sowieso iets verwacht van de architect of hem bepaalde fouten verwijt. De architect die een ingebrekestelling ontvangt, dient te weten dat dit mogelijks een voorbode is van verdere acties ten aanzien hem. De architect kan een ingebrekestelling aan zijn adres niet negeren. Niettegenstaande de architect geen handelaar is en het vermoeden van aanvaarding bij gebreke aan protest strikt genomen niet tegen hem kan ingeroepen worden, bestaat steeds het risico dat het stilzwijgen van de architect wordt uitgelegd als een erkenning van aansprakelijkheid. De architect kan als professioneel dan ook niet gelijkgesteld worden met een gewone particulier. De architect moet de inhoud van de ingebrekestelling dus nauwgezet nazien en vervolgens een antwoord formuleren. Indien de architect meent dat de aanspraken van de bouwheer onjuist zijn, dient hij deze op gemotiveerde wijze te weerleggen. Het louter algemene antwoord dat de inhoud van de ingebrekestelling wordt geprotesteerd, volstaat daarbij niet. Wanneer de ingebrekestelling terechte aanspraken bevat vanwege de bouwheer, doet de architect er goed aan om zich zo snel mogelijk in regel te stellen om verdere schade te vermijden. Wordt de architect aangesproken voor schade die volgens de bouwheer is ontstaan ten gevolge van de door de architect slecht uitgevoerde prestaties (bijvoorbeeld een gebrekkig concept of de afwezigheid van enige controle), dan is mogelijks een contactname met de verzekeraar te overwegen. Nu de mogelijkheid bestaat dat de verzekeraar de schade zal moeten vergoeden, kan de architect niet zonder meer aan de bouwheer antwoorden dat hij inderdaad verantwoordelijk is voor hetgeen is misgelopen en zijn aansprakelijkheid erkennen. Op die manier worden de belangen van de verzekeraar volledig ondermijnd en kan deze later moeilijk nog argumenteren dat de architect geen fout treft. Samenspraak met de verzekeraar is derhalve zonder meer vereist.

Lore Derdeyn Joris Wouters GSJ Advocaten

NIEUWE

GENERATIE

PLATDAKVENSTERS

BRENG HET LICHT BINNEN

U=0,76 W/mÂ˛K Kan op maat gemaakt worden, perfect dus voor de vervanging van oude koepels.

De platdakvensters van FAKRO voorzien de ruimte die zich eronder bevindt van een zee van natuurlijk licht, bieden de mogelijkheid om deze te verluchten en combineren een hoge functionaliteit met ideale thermo-isolerende eigenschappen. www.fakro.be

REPORTAGE

Nieuw gerechtsgebouw ingehuldigd

DIMENSION

ÂŠ Marc Scheepers

Justitie zet een boom op in Hasselt

REPORTAGE

Zopas werd het gerechtsgebouw van Hasselt officieel ingehuldigd, een metaforisch ontwerp van de tijdelijke samenwerking TWINS, alias de lokale architectenbureaus Lens°Ass architecten en a2o architecten en het Berlijnse J. MAYER H. architects. Zij wonnen in 2005 de ontwerpwedstrijd voor een landmark naast het station, op wandelafstand van het centrum, dat kaderde binnen een masterplan van West 8. Dat plan vormde de stationsomgeving om tot een nieuw stedelijk gebied met een park, openbare gebouwen, kantoren, hotels en woongebouwen. Het amorfe gerechtsgebouw dat bestaat uit twee organische volumes, vormt een van de twee torens op de site.

©Reynders Bouw & Interieur.

Het ontwerp van TWINS refereert aan de hazelaar, de boom die in de mythologie staat voor wijsheid en waarvan de staf werd beschouwd als een teken van gezag. Onder hazelaars werd vroeger geregeld recht gesproken, zodat de boom ook verwijst naar het begrip ‘gemeenschap’. Een parallelle referentie is die aan het wapenschild van Hasselt, dat onder andere de afbeelding van twee hazelaars omvat. De naam van de stad zou afgeleid zijn van het Germaanse woord hasaluth, wat staat voor hazelaarsbos. Via het concept en het materiaalgebruik heeft het gebouw tevens een link met de industriële staalstructuren en de art nouveau periode. De gedurfde vormgeving bouwt dan weer verder op de optimistische experimenteerdrift uit de jaren 1960-1970, die de focus legde op niet alleen nieuwe technologieën en materialen, maar ook op andere maatschappelijke en familiale structuren. Met het gerechtsgebouw krijgt Hasselt er een heus landmark bij. Door de ligging naast het station en vlakbij het centrum staat dat hier wel degelijk op zijn plaats. Beeldbepalend zijn vooral de toren en de specifieke gevelopbouw. De gedeeltelijk dubbele gevel heeft een binnenlaag uit enkel glas en een buitenlaag in glas en geperforeerde aluminiumplaten, bevestigd op een structuur van balken en kolommen in gelamelleerd hout. Die structuur roept het beeld van takken op, terwijl het patroon van de aluminiumplaten en het spel met transparantie en reflectie een abstracte imitatie van de bladeren vormen. Door de inplanting en perforaties van de aluminiumplaten krijgt de zuidzijde een maximale zonwering toebedeeld. Passerelles tussen de twee gevellagen vergemakkelijken het onderhoud. In tegenstelling tot de algemene aanneming die volgens de gebruikelijke openbare aanbestedingsprocedure gebeurde, werd de complexe gevelconstructie in bouwteam uitgevoerd door ontwerpers, aannemer en adviseurs.

Beeldbepalend zijn vooral de toren en de specifieke gevelopbouw.

Functies delen

De dubbele gevel heeft een binnenlaag uit enkel glas en een buitenlaag in glas en geperforeerde aluminiumplaten, bevestigd op een structuur

van balken en kolommen in gelamelleerd hout. DIMENSION

De vormelijke tweedeling met een horizontaal hoofdgebouw en een verticaal torenvolume is doorgetrokken in de interne organisatie. De sokkel legt de verbinding met het park en telt

REPORTAGE

Overal zijn dubbele deuren en wanden, en geperforeerde plafonds met

absorberende isolatie geplaatst.

In het gros van de zittingszalen is geen geluidsinstallatie nodig dank-

zes bouwlagen. Hierin zitten kantoren, zittingzalen, cellen, een politiepost en een ruimte voor videoconferenties zodat ook het Hof van Beroep van Antwerpen hier kan zetelen. Op het gelijkvloers niveau delen de gerechtelijke diensten de apart bereikbare bibliotheek met de rechtenfaculteit van de Hasseltse universiteit. Die laatste kan ook gebruik maken van een aantal lokalen voor colleges, lezingen of andere activiteiten. In het twaalf verdiepingen hoge torenvolume zijn de administratieve diensten ondergebracht. Op de bovenste verdieping kunnen de medewerkers van de gerechtelijke diensten in het panoramisch restaurant genieten van het uitzicht op de stad en de omgeving terwijl ze hun lunch gebruiken. Ondergronds telt het bijna 30 000 m² grote complex archiefruimte en een publieke parking, die gedeeltelijk voor de gerechtelijke diensten is gereserveerd. In het gebouw, dat oorspronkelijk als een multifunctioneel kantoorgebouw was geconcipieerd, huizen momenteel alle gerechtelijke diensten samen. Vroeger zaten die verspreid over verschillende gebouwen die niet altijd even toegankelijk waren. De bouw ging eind 2008 van start en werd bijna drie jaar later, in het najaar van 2011, ter beschikking gesteld DIMENSION

zij het slimme gebruik van stoffen panelen.

aan de FOD Justitie die het pand huurt voor 36 jaar. De interieurafwerking was toen nog niet klaar en werd pas later opgeleverd, zodat de verhuizing in de tweede helft van 2012 plaatsvond. De bibliotheek tenslotte werd dit jaar in gebruik genomen. In het interieur is de metafoor van de boom doorgetrokken. De publieke ruimtes zijn ingericht met takvormige tafels en de ontvangstbalie is in dezelfde stijl uitgevoerd. De vinyl vloerbekleding die speciaal voor dit project werd ontwikkeld, is geïnspireerd op een bladerdak met typische bruine kleurschakeringen. Achter de ontvangstbalie is een print geplaatst van een honderdmaal uitvergroot hazelaarblad. De publieke en niet-publieke ruimtes zijn van elkaar gescheiden door een oranje geschilderde overgangszone waarin zich de technische installaties, sanitaire ruimtes, trappen en liften bevinden.

Prestaties leveren Het nieuwe gerechtsgebouw kan uitstekende thermische en akoestische prestaties voorleggen. De dubbele gevelopbouw zorgt voor een goed thermisch comfort zonder in te boeten aan transparantie of het daglicht te sterk te weren. Daarnaast dragen tal van elementen bij tot een prima energieprestatie, te weten de doorgedreven thermische isolatie tot K34, het gebruik van een condensatieketel, het inzetten van een klimaatplafond voor koeling en verwarming, de plaatsing van een drycooler voor passieve koeling in de tussenseizoenen, automatische zonnewering, een zonneboiler en verlichting die wordt gestuurd op basis van het daglicht en aanwezigheidsdetectie. Ook akoestisch zit alles snor. Overal zijn dubbele deuren en wanden, en geperforeerde plafonds met absorberende isolatie geplaatst. In het gros van de zittingszalen is geen geluidsinstallatie nodig dankzij het slimme gebruik van stoffen panelen. Door de inplanting naast het station draagt het gebouw tenslotte bij tot de strijd tegen de verkeerscongestie en tot een betere mobiliteit.

“Duurzame, energiezuinige en

innovatieve ledverlichting” •

Hoogste lumen per watt

•

DALI (bi-directionele aansturing)

•

Verblindingsvrij (lage UGR)

•

5 jaar garantie

•

Resistent tegen water én stof (IP66)

•

Slagvast en schokbestendig (IK 10+)

•

Zeer snel te installeren

•

Bestand tegen zeer lage temperaturen

•

Bekabeling geïntegreerd

•

Traploos dimbaar www.technospecials.be

BB-Ledlightpipes, een nieuw ledverlichtingssysteem

voor ondergrondse bouwwerken zoals parkeergarages, voetgangers- en verkeerstunnels, metro- en treinstations, ....

Deze onderhoudsvrije ledverlichting is uiterst zuinig

in verbruik. BB-Ledlightpipes garanderen meer dan 100.000 branduren, is een bijzonder duurzame oplossing en cradle to cradle vervaardigd.

More than a rock. Itâ&#x20AC;&#x2122;s acoustic comfort. Straatgeluiden, vliegtuigen, ventilatiesystemen, muziek, gesprekken, deuren die open en dicht gaan. Soms registreren we deze geluiden niet eens bewust, maar ze beĂŻnvloeden ons wel. Door de open structuur absorberen ROCKWOOL producten geluidsgolven, waardoor een aangenaam leef- en werkcomfort ontstaat. www.rockwool.be

DOSSIER

Bouwkosten: het topje en de ijsberg

MPI Zonneken - Ontwerp: ABSCIS architecten

Steeds vaker kijken overheden, professionele vastgoedinvesteerders en niet-professionele particuliere bouwers bij de planning van hun bouwprojecten niet langer uitsluitend naar de initiële ontwerpen bouwkosten. Tegenwoordig nemen zij in hun financiële scope ook toekomstige, aan het gebouw gerelateerde kosten op die tijdens de levensduur van het gebouw opduiken. Het gaat dan met name om de gebruikskosten, de onderhouds- en herstellingskosten en de eventuele restwaarde.

Total cost of ownership Een life cycle cost analyse is gebaseerd op drie essentiële elementen, namelijk de kosten van eigendom, de periode waarbinnen deze kosten worden bekeken en de discontovoet waarmee toekomstige kosten worden omgezet naar de huidige waarde. Zoals al aangegeven worden naast de initiële kosten ook de toekomstige kosten, gerelateerd aan het gebouw, in rekening genomen. Dat kunnen eenmalige (bv. de vervanging van een installatie) of recurrente kosten (gebruik en onderhoud) zijn. Ook de restwaarde of de kosten op het einde van de levensduur (bv. sloopkosten) maken deel uit van de berekening. Meestal beperkt men zich tot de gebouwgerelateerde kos-

ten. Voor kantoren, scholen of administratieve gebouwen komt bv. bureaumateriaal niet mee in het vizier. Wel kan een kost die op het eerste gezicht buiten de berekening valt, toch van belang zijn. Bij scholenbouw kan er bijvoorbeeld tussen de alternatieven een voorstel zitten dat de inzet van extra personeel vergt om de infrastructuur buiten de schooluren toegankelijk te maken. Dit is het geval bij de Vlaamse PPS Scholenbouw, waar de aannemer een zekere dienstverlening moet geven en dus in een permanentie moet voorzien. Dat kost geld en de aannemer moet het dus in zijn berekening meenemen. De periode is een tweede basisgegeven. Bedraagt de geplande levensduur 20, 30, 40 jaar of meer? Binnen deze periode worden de te verwachten kosten ingeschreven. Al die toekomstige kosten worden dan omgerekend naar de huidige waarde met behulp van de discontovoet. Die ligt voor privébedrijven hoger dan de rente van een langlopende risicovrije belegging, bv. de tarieven van centrale banken of de rente op sterke overheidsobligaties. Het verschil hangt af van de branche. De omrekening kan gebeuren op basis van de reële (exclusief inflatie) of de nominale (inclusief inflatie) discontovoet. De som van alle naar vandaag omgezette kosten vormt de netto contante of actuele waarde (net present value, NPV). Het resultaat van een life cycle cost analyse is een overzicht van de begrote kosten voor elk jaar over de analyseperiode. Het rapport kan verder bijvoorbeeld bestaan uit een beschrijving van het gekozen alternatief met een gedetailleerde LCC, » DIMENSION

Om al deze kosten in kaart te brengen, wordt gebruik gemaakt van de life cycle costing (LCC – ook life cycle cost analyse). Met deze economische evaluatietechniek kan men alternatieven tegen elkaar afwegen voor de omzetting van een bepaald programma van eisen in een gebouw, met respect voor de gestelde randvoorwaarden. Een vereiste is natuurlijk dat het om haalbare en duidelijk omschreven alternatieven gaat. Zo kun je onder andere vermijden dat de keuze valt op een alternatief met een lagere initiële kost, dat bij de eindafrekening echter veel duurder blijkt te zijn gezien de hoge kosten na ingebruikneming. Een LCC is ook geschikt om na te gaan of een meeruitgave voor een bepaalde installatie of oplossing zichzelf voldoende snel terugbetaalt.

DOSSIER

de argumentering voor de keuze met een overzicht van de LCC-vergelijking tussen de verschillende alternatieven, een uitleg over de aannamen die voor de toegepaste LCC-methode zijn gemaakt, een indicatie van het ontwerp en een inplantingsplan.

Geen exacte wetenschap Een LCC is geen wonderoplossing. Bij de uiteindelijke keuze spelen ook andere parameters een rol. Het beschikbare budget uiteraard, maar ook de functionaliteit en flexibiliteit van het gebouw, de mogelijke risico’s, de eventuele impact op het leefmilieu en andere. LCC is ook geen exacte wetenschap. Aan elke gekozen LCC-methode liggen bepaalde aannames ten grondslag die gepaard gaan met een bepaalde onzekerheidsfactor en daarom duidelijk moeten worden geëxpliciteerd. Denk maar aan de in acht genomen levensduur, de manier waarop de opdrachtgever het gebouw meent te zullen gebruiken, de discontovoet,... Ook het onderhoud en de vervangingen correct inschatten en in een realistische timing gieten, is niet eenvoudig, om maar te zwijgen van onverwachte herstellingen ten gevolge van schade of panne. “Voor het inschatten van onderhoud en vervangingen bestaat er weinig houvast”, beaamt ir. Jeroen Vrijders, projectleider van het WTCB-labo duurzame ontwikkeling. “Je hebt de Onderhoudsgids voor duurzame gebouwen van het WTCB, een redelijk volledige en beschrijvende leidraad voor eigenaars die echter niet ingaat op levensduur of op langere onderhoudstermijnen. De gids laat aannemers wel toe om het nodige ‘routine’-onderhoud op te lijsten, en op basis daar-

van een kostprijs voor onderhoud te begroten. De Life Cycle Guidelines for Materials and Building Systems for Florida’s Public Educational Facilities van de universiteit van Florida (http://www.fldoe.org/edfacil/pdf/lccgmbsfpef.pdf) is een van de weinige documenten die – voor de bouw van scholen - toelaat materialen tegen elkaar af te wegen, rekening houdend met verschillende critera: initiële kost, levenscycluskost, akoestische prestatie, milieu-impact, … Met de claims van fabrikanten moet je voorzichtig omspringen. Voor vloerbekledingen bestaan er bijvoorbeeld verschillende studies met uiteenlopende resultaten, al dan niet te wijten aan de randvoorwaarden die mee in overweging zijn genomen. Maar over het algemeen beperken fabrikanten zich tot de termijn van de tienjarige aansprakelijkheid, op de spreekwoordelijke uitzonderingen na.” Zo beschikt Tarkett bijvoorbeeld over een LCC-tool op basis waarvan de fabrikant advies geeft voor de berekening van bepaalde onderhoudsregimes. Sommige fabrikanten van dakmembranen spelen dan weer de levensduur van hun product uit om zich te onderscheiden van de klassiekere producten (bv. roofing). Maar als je de kleine letters leest, zie je dat de claim slaat op alleen het product, niet op de naden.

Milieu-impact wint aan belang Een andere beperking van de LCC is dat ze louter naar de kostenefficiëntie kijkt, en dus geen rekening houdt met belangrijke elementen als het gebruikscomfort en de externe milieukosten, zeg maar de impact op het leefmilieu (broeikaseffect, vervuiling, gezondheid). Nochtans hebben net die

DIMENSION

In het Vlaamse DBFM-initiatief Scholen van Morgen kadert dit ontwerp voor het tweede proefproject, namelijk MPI

Zonneken – SBSO Baken – Internaat Zonneken in Sint-Niklaas. Ontwerp: ABSCIS architecten.

DOSSIER

In het Vlaamse DBFM-initiatief Scholen van Morgen kadert dit ontwerp voor ‘De Doening’ in Vilvoorde. Ontwerp: BRUT + BO + HoeBA architectenassociatie.

Onderhoud

Bij het multidisciplinaire ingenieursbureau Ingenium staat ir. Geert Verhelst aan het hoofd van de dienst Commissioning. Die verzorgt ook het beheer van het technisch onderhoud. “De gebouwgerelateerde kosten kun je vergelijken met een

ijsberg”, stelt hij. “Het gedeelte boven het water zijn de initiële bouwkosten. De rest - exploitatie, onderhoud en energie – kan oplopen tot 75% van het totale kostenplaatje.” Onderhoudscontracten zijn meestal middelenverbintenissen. Daarin is vastgelegd wat het onderhoud precies omvat (HVAC, elektriciteit, sanitair, grootkeuken, gebouwbeheersystemen, liften – schilderen, schoonmaken en bouwkundig onderhoud zitten veelal niet in de overeenkomsten van Ingenium) en de ambities van de opdrachtgever worden vertaald in service level agreements: frequentie van onderhoud, minimale/ maximale temperatuur, snelheid van interventie, … “Voor interventies werken we meestal niet langer met componenten zoals vroeger gebruikelijk was, maar met niveaus van belangrijkheid, met vooraan de veiligheid en de bedrijfszekerheid, in tweede instantie de redundantie en dan de rest.” Een andere optie is het prestatiebestek. In dat geval worden enkele domeinen afgebakend op een soort balanced score card, waarvoor dan kritische prestatie-indicatoren (key performance indicators - KPI’s) worden gedefinieerd. “De idee is dat een prestatiebestek zo wordt opgesteld dat het alleen haalbaar is mits goed onderhoud. Het voordeel voor de onderhoudsfirma is dat zij mee kan denken over de invulling en zelf instaat voor de organisatie. De klant kan rekenen op goed onderhouden installaties, een prima comfort en tevreden gebruikers. Meestal wordt aan dergelijke contracten een periodieke audit verbonden om een goede conditie te waarborgen en te voorkomen dat bepaalde risico’s zich voordoen. Prestatiecontracten maken het ook gemakkelijker om een bonus te koppelen aan de energieprestaties, die steeds vaker deel uitmaken van het onderhoudscontract. Verbruikt de klant minder energie dan gepland, dan is er een bonus voor » de onderhoudsfirma.”

DIMENSION

“Voor technische installaties in gebouwen is het onderhoud relatief goed gekende materie”, weet Jeroen Vrijders (WTCB). “Naast grotere spelers op de onderhoudsmarkt, die zowel de installatie als het beheer op zich nemen, kunnen eigenaars hiervoor ook terecht bij heel wat studiebureaus. Voor installaties bestaat er ook een aantal normen met informatie over de typische levensduur en het onderhoudskostpercentage. Voor het bouwkundig onderhoud daarentegen zijn de beschikbare data beperkt. Je vindt onder andere gegevens bij een Nederlands commercieel bedrijf (BIM Media – http:// www.bouwkosten.nl/ en aanverwante websites, n.v.d.r.), maar die data zijn niet volledig, niet altijd even overtuigend en niet zomaar naar de Belgische situatie te extrapoleren. De Franse spoorwegen hebben een handboek met percentages en frequenties van onderhoud, maar hun eisen liggen erg hoog. Het Britse Royal Institute of Chartered Surveyors heeft ook een website met informatie voor verschillende gebouwtypes (http://www.rics.org/be/knowledge/bcis/, n.v.d.r.). In ons land wordt het thema onderhoud veel minder intens opgevolgd en werden in het verleden niet systematisch interessante gegevens bijgehouden om daaruit lessen te trekken. Stilaan wordt voor bestaande gebouwen een conditiemeting van het gebouw en de installaties belangrijk, om het onderhoud daarop af te stemmen. Nederland heeft daarvoor een norm, de NEN 2767. Die norm legt de conditie van elk bouwelement vast door middel van een visuele inspectie.” Ook een aantal Belgische patrimoniumbeheerders, zoals de stad Antwerpen, past deze methodologie toe.

DOSSIER

Enkele tips

‘De Doening’ in Vilvoorde

elementen steeds meer invloed op de life cycle cost, gezien de toenemende gevoeligheid van gebruikers voor de duurzaamheid van gebouwen en gezien de snel evoluerende wetgeving. Daarom wordt gekeken naar manieren om de impact op het leefmilieu te meten, bijvoorbeeld via kwantificeerbare parameters voor verzuring, eutrofiering of bodemgebruik. Deze parameters moeten dan eveneens in een kost worden omgezet, zoals onder andere gebeurt in de Europese richtlijn voor minder vervuilende wagens. Uiteraard maakt dat de oefening er niet eenvoudiger op. Eventuele meeruitgaven moeten worden afgewogen tegen mogelijke financiële risico’s (leegstand, een lagere restwaarde), en terugverdieneffecten wegen soms minder door omdat de baten vooral het milieu ten goede komen. Het denkwerk is in elk geval volop bezig. Zo bestudeerde binnen de internationale non-profit organisatie SETAC (Society of Environmental Toxicology and Chemistry, www.setac. org) een werkgroep alvast hoe een ‘traditionele’ LCC-analyse parallel aan een milieuimpactanalyse (life cycle assessment/ levenscyclusanalyse – LCA) kan gebeuren, om zo tot een ‘ecologische’ LCC te komen. Ook werd bekeken in hoeverre deze parallelle studies met eenzelfde software uit te voeren zijn. Redactie: Staf Bellens

DIMENSION

Geert Verhelst, Ingenium. Jeroen Vrijders, WTCB.

Jeroen Vrijders: “Het gezond verstand blijft de beste leidraad. In onze dynamische samenleving is het meer dan waarschijnlijk dat een schoolgebouw en de omgeving geregeld veranderingen zullen ondergaan. Probeer daar al op voorhand mee rekening te houden in een aantal scenario’s. In een school met een verdieping is het realistisch dat er af en toe iemand het dak op moet om een bal te halen. Voorzie dus in een looppad. Slijtage aan vloeren wordt in de hand gewerkt door het vuil dat mee naar binnen wordt gebracht aan de schoenen. Matten aan de ingang beperken dat. Houd installaties toegankelijk als een gebouw, bv. een school, 50 jaar moet meegaan, want in die periode moeten ze zeker een keer vervangen worden.” Geert Verhelst: “Ook het onderhoud van de installaties vergt een goede bereikbaarheid en toegankelijkheid. Zonder dat dreigt het onderhoud te slabakken en zal de graad van duurzaamheid snel achteruit gaan.” Jeroen Vrijders: “Besteed de juiste aandacht aan de materiaalkeuze en de detaillering. Pas materialen aan een eventueel intensief gebruik aan. Een doordachte keuze van bv. gevelmaterialen kan helpen om het risico op onvoorziene schade te verkleinen. Een goede kennis van de omgeving en de gebruiker is noodzakelijk. Maak jezelf ook niets wijs: het afwegen van de diverse criteria blijft een moeilijke opdracht.” Geert Verhelst: “Tracht voor eenzelfde gebouw de materialentypes in de mate van het mogelijke te standaardiseren. Kies voor onderhoudsvriendelijke en duurzame materialen. Kijk ook naar het risico van een mogelijke aantasting door producten, zoals urine of ontsmettingszeep in ziekenhuizen of WZC’s. Houd er rekening mee dat de vloerafwerking de warmte moet kunnen vrijgeven bij vloerverwarming.” Jeroen Vrijders: “Als er strikte eisen worden gesteld betreffende bv. luchtdichtheid of passiefbouw, breng je het best tijdig alle partijen rond de tafel en zorg je voor goede afspraken. Bekijk ook de mogelijkheid om de aannemer inspraak te geven in bepaalde ontwerpbeslissingen, vermits die zijn eventuele onderhoudsverplichtingen zullen beïnvloeden.” Geert Verhelst: “Leg de ambities voldoende hoog, zodat het gebouw niet verouderd is bij de oplevering. Bewaak het ambitieniveau inzake kwaliteit en duurzaamheid in elke fase van het ontwerp, de realisatie en de verdere levensduur, en stuur waar nodig bij. Elk gebouw heeft op een tijdslijn een dalende kwaliteit en bijhorende opbrengst en een stijgende exploitatiekost, tot de exploitatiekost hoger oploopt dan de opbrengst en het gebouw dus het einde van zijn levensduur heeft bereikt. Door goed onderhoud en regelmatige bijsturingen in de installaties kun je dat proces verlengen en de earning ability, zeg maar de opbrengst, verbeteren. Commissioning en audits zijn geschikte technieken om de noodzakelijke bijsturingen te detecteren.”

Maak het verschil met

SmartZone!

• Ventileren waar de bewoner zich bevindt dankzij het revolutionaire SmartZone-principe • Intelligente vocht- en CO 2-gestuurde afvoer van vervuilde lucht • Automatische inregeling van het systeem, foutloos in gemiddeld 12 minuten

tot

-24 E-punten!

E VO I I

Wenst u meer informatie ? www.renson.be

dimension_HDC_NL_0313_205x132.indd 1

13/03/13 09:48

REPORTAGE ACTUA

Waterconsulent Julie Alboort aan de slag bij NAV

Ir.-arch. Julie Alboort is aan de slag gegaan als waterconsulent bij NAV. De kennis over aangepast bouwen in gebieden met overstromingsrisico is immers aanwezig, maar nog te weinig bekend. Architecten en ontwerpers kunnen daartoe hun opdrachtgevers bouwtechnisch ongetwijfeld nog beter adviseren. Daarom lanceerde Vlaams minister van Leefmilieu Joke Schauvliege het project van de consulent ‘Waterbewust bouwen’. De consulent krijgt de taak architecten te ondersteunen bij meer doordachte keuzes voor waterrobuust bouwen en het beheer van de waterhuishouding van een nieuwbouw of verbouwing. Dat zal gebeuren via een helpdesk voor architecten, informatieverspreiding via geschreven en digitale media en de organisatie van infosessies, cursussen en congressen. Julie Alboort behaalde haar diploma van burgerlijk ingenieur-architect aan de Universiteit Gent en was eerder al als medewerker aan de slag bij het Gentse bureau Abscis architecten.

Digitale bouwaanvraag vermoedelijk voor maart 2014, geïntegreerd in omgevingsloket De digitale bouwaanvraag, aanvankelijk aangekondigd voor eind vorig jaar, zal vermoedelijk in maart 2014 in voege treden. NAV kreeg samen met andere beroepsverenigingen de gelegenheid de verwachtingen van de architecten te uiten bij het projectteam van de Vlaamse Overheid. Als algemeen principe stelden we vier aandachtspunten voorop:

DIMENSION

- Eenvoud. Een open platform, vlot toegankelijk met gebruiksvriendelijkheid als belangrijkste aandachtspunt. - Een informatieplatform waar informatie over de omgeving en het perceel direct dowloadbaar zijn. We denken aan zonering, nutsvoorzieningen, van toepassing zijnde verordeningen en voorschriften, e.d. - Een uitwisselingsplatform waar verschillende diensten de

informatie voor hun advies vinden en tussentijds de adviezen opgevolgd kunnen worden door de architect en bouwheer. Eventuele bijkomende informatie kan toegevoegd worden op vraag van de diensten. - Een ondersteunende tool voor een digitaal model van Vlaanderen. Inplantingsplannen kunnen ingevoegd worden in een overzichtskaart, anderzijds kunnen basisgegevens over andere percelen en constructies snel teruggevonden worden. Het formaat waarin architecten de plannen moeten uploaden, zal PDF zijn. NAV is voorstander van de ontwikkeling van de digitale bouwaanvraag. Door de papierberg te verminderen, hopen we dat het ook tot een verkorting van de behandelingstermijnen komt, gezien het tijdsverlies door postzendingen weggewerkt wordt. Anderzijds verwachten we geen vermindering van de werklast voor de architect. Hoewel één en ander wel vlotter zal verlopen, moeten we nog steeds de aanvraag samenstellen en indienen. De invoering van het digitale loket zal ons inziens dus zeker niet leiden tot een lager ereloon voor de architect.

Grote belangstelling bij laatstejaarsstudenten architectuur voor Kick Off Days for Architects 2013 Heel wat pas afgestudeerde architecten maken zich dit jaar op voor een twee jaar durende stage. Om alle vraagtekens weg te werken organiseerde NAV, in samenwerking met de Orde van Architecten, in september opnieuw de Kick Off Days for Architects. Bijna twee op drie laatstejaarsstudenten architectuur, in totaal zo’n 200 mensen, kwam zich informeren. Tijdens een vlot en luchtig panelgesprek werden vele onduidelijkheden en aandachtspunten aangekaart door tal van specialisten: juristen, accountants,… Via getuigenissen van collega-architecten kregen de jonge architecten de nodige praktijkinfo mee. Dit jaar gingen de Kick Off Days door bij Lambrechts (Hasselt), Desco (Gent) en Bulo (Mechelen).

REPORTAGE ACTUA

Vitruvius Academy, de opleidingsinstelling verbonden aan NAV, heeft na een doorlichting in juni opnieuw het Qfor-kwaliteitslabel behaald, en dit voor de tweede keer. Het Qfor-label is een erkende certificatie specifiek voor opleidingsinstellingen. Het beoordeelt de kwaliteit en de professionaliteit waarmee de organisatie tewerk gaat. Mede hierdoor is Vitruvius Academy ook erkend dienstverlener voor de KMO-portefeuille. Deelnemers die een opleiding volgen aan de Vitruvius Academy kunnen hierdoor rekenen op een tegemoetkoming van de Vlaamse Overheid tot 50% van het inschrijvingsgeld. www.vitruviusacademy.be

320 geïnteresseerden op infosessies ‘Efficiënt gebruik van stortklaar beton’ NAV, WTCB, FedBeton en FPRG werken samen aan het NIB2project “Stortklaar Beton voor de Toekomst”. In dat kader vonden in september 3 infosessies plaats onder de titel ‘Efficiënt gebruik van stortklaar beton: mogelijkheden in ontwerp en uitvoering van moderne betonsoorten.’ In deze reeks infosessies werden drie innovatieve betontypes gepresenteerd: op dinsdag 10 september ging het in Leuven over vezelversterkt beton. Op donderdag 12 september behandelde de sessie in Gent zelfverdichtend beton en op donderdag 19 september was het in Antwerpen de beurt aan gerecycleerde granulaten in beton. Aan de hand van demonstraties en praktische toelichtingen kregen de aanwezige architecten een overzicht van de eigenschappen en het toepassingsgebied van deze betonsoorten. Dankzij dit project, gesteund door het Agentschap Ondernemen, kan u gratis kennis en ervaring opdoen met zelfverdichtend, vezelversterkt en groen beton. Hebt u vragen? Dan kan u steeds een mailtje sturen naar Geert.Michaux@nav.be of stortbeton@bbri.be

400 aanwezigen op infosessies over M.E.R.-screeningsnota

Eind april werd de nieuwe regelgeving van kracht over de project-MER-screening. Hierdoor moet bij de aanvraag van een stedenbouwkundige vergunning een milieu-effectenscreening gebeuren. Onder deze verplichting vallen de rubrieken van bijlage III van het project-m.e.r.-besluit, o.a. stadsontwikkelingsprojecten, projecten voor intensieve veeteelt,…Tijdens deze infosessies overliepen de sprekers in welke gevallen een project-MER-screeningsnota opgemaakt moet worden, en hoe dit concreet in zijn werk gaat. Sprekers van dienst waren meester Yves Loix en meester Nele Ansoms van GSJ advocaten, Jan Meykens (productmanager milieu SBB accountants & adviseurs) en Matthew Lammertyn (afdelingshoofd milieu VEKMO). Het geheel werd geïllustreerd met een aantal voorbeelden. Tijdens drie sessies, in de Brabanthal in Leuven en bij Electrabel in Antwerpen en Gent, daagden 400 aanwezigen op.

400 deelnemers voor Vitruviuscursus ‘Werken met het nieuwe EPB-softwarepakket’ Op 1 januari 2014 schakelt het VEA over op een nieuwe EPB-software. Het wordt geen update van de huidige software, maar wel degelijk een volledig nieuw programma. Het Vlaamse Gewest stapt namelijk mee in het softwarepakket van de twee andere gewesten. Deze gezamenlijke EPB-software van de drie gewesten (versie 5.0) is gebruiksvriendelijker en bevat meer mogelijkheden dan de huidige EPB-software Vlaanderen. Om architecten snel vertrouwd te maken met het nieuwe rekenprogramma, organiseerde Vitruvius Academy een cursus hierover. De cursus was gebaseerd op de praktijk van de architect. Het aantal deelnemers was beperkt tot max. 25 per sessie. Om tegemoet te komen aan de grote interesse, moest de cursus 16 keer georganiseerd worden en dit in Leuven, Gent, Brugge, Mechelen, Hasselt en Kortrijk.

» DIMENSION

Vitruvius Academy behaalt opnieuw Qfor-kwaliteitslabel

veelzijdige projecten gedeelde belangen één architectenorganisatie partners 2013 www.bulex.be

www.cbr.be

www.betafence.be

www.henrad.be

www.koramic.com

www.renson.be

www.reynaers.be

www.rockfon.be

www.consentinogroup.be

www.derbigum.be

www.gira.be

www.kubus.be

www.protect.be

www.xella.be

www.saint-gobain-glass.com

www.sika.be

www.velux.be

www.nav.be www.meeroverepb.be www.zoekeenarchitect.be

ACTUA

08 Modelbrieven en modeldocumenten inzake private bouwwerken Deze CD-rom bevat een ruim overzicht van actuele en professionele modeldocumenten en -contracten. Ze zijn opgesteld om de interactie te verbeteren tussen architect en de andere actoren in het bouwproces: aannemer, opdrachtgever en derden. In deze editie werden er enkele modelbrieven naar de opdrachtgever toegevoegd. Deze kan u gebruiken wanneer u van uw opdrachtgever onvoldoende informatie ontvangt of melding wil maken van meerwerken. De documenten zijn opgemaakt in Word zodat ze in Word en andere compatibele tekstverwerkers bruikbaar zijn. De CD-rom start onmiddellijk op. De inhoud en gegevens op deze CD-rom zijn beschermd door de wet van 30 juni 1994 op auteursrechten. Reproductie onder welke vorm dan ook is verboden, tenzij met schriftelijke toestemming van NAV, behoudens voor verwerking in teksten en dossiers onder de verantwoordelijkheid van de architect.

De modelbrieven, typebrieven, documenten en contracten werden met veel zorg samengesteld onder redactie van NAV en haar juridische adviseurs. De auteurs en de uitgever wijzen elke verantwoordelijkheid inzake het gebruik van de teksten en gegevens af. De teksten dienen steeds geverifieerd te worden alvorens ze te gebruiken.

Willebroekkaai 37 •1000 Brussel Tel. 02 212 26 99 • Fax 02 400 71 72 info@nav.be • www.nav.be

Modeldocumenten en contracten inzake private bouwwerken 2013 2014

cd hoes nav.indd 1

Spannende vierde editie van BK Wielrennen voor architecten en ingenieurs

NAV Vlaams-Brabant op bezoek bij passieve ‘Vier Winden Basisschool’

Op zondag 8 september organiseerde Protect, met steun van NAV, in Grez-Doiceau (Waals-Brabant) de vierde editie van het Belgisch Kampioenschap Wielrennen voor architecten en ingenieurs. In de categorie 45- jaar ging Cliff Reid Raphaël Cornelis en Jan Vandierendonck vooraf. De prijs voor categorie 45+ jaar werd overhandigd aan Ronald Van Reeth van studiebureau Van Reeth. Het podium werd vervolledigd door Jan Vanhoudt en Bart Doms. Bij de vrouwen kwam Kristien Achten uit de bus als winnares, vóór Lien Mertens en Elke Peeters. De opbrengst van het event werd gestort naar het goede doel Yesproject van Ondernemers voor Ondernemers.

Op vrijdag 4 oktober nodigde NAV Vlaams Brabant haar leden uit voor een bezoek aan de ‘Vier Winden Basisschool’ in Sint-Jans-Molenbeek. PLAN a architecten kreeg de opdracht om dit schoolgebouw uit de jaren ’50-’60 van vorige eeuw te renoveren tot een passief gebouw. Geen evidentie, maar het resultaat is verbluffend. De school geniet nu van een hedendaagse aanblik en een veel lagere energierekening. Architect Luc Thienpondt van PLAN a architecten gaf tekst en uitleg bij deze grondige facelift. De aanwezigen reageerden enthousiast: dit project is een schoolvoorbeeld waarbij architectuur en duurzaamheid samenvloeien.

270 belangstellenden voor Infosessie ‘Het spel van functionele & architecturale verlichting’ Wat moet u als architect weten over LED verlichting? Zijn de toepassingsmogelijkheden oneindig of zijn er spelregels te respecteren? Wanneer en waarom kiezen voor een welbepaalde LED? Deze vragen waren het onderwerp van vijf sessies in samenwerking met Delta Light. Sofie Vandenbussche van Delta Light behandelde het stuk over LED-verlichting. Daarna vormde een uiteenzetting van Philip De Roo, over het belang van licht in steden, de kers op de taart. Philip De Roo is immers de bezieler van het Gentse Lichtplan, dat erkenning krijgt tot ver over de grenzen. De sessies vonden plaats bij ID Lounge in Antwerpen, bij Bulthaup in Sint-Stevens-Woluwe en in de vestiging van Delta Light in Wevelgem en trokken zo’n 270 belangstellenden.

Update CD-ROM Modeldocumenten 2013 -2014

Zoals ieder jaar zorgt NAV in samenwerking met Xatrax in oktober voor een update van de modeldocumenten. Wet- en regelgeving evolueren en dat heeft impact op uw brieven en contracten. Naast de update werden er ook dit jaar enkele nieuwe document toegevoegd: brieven naar uw klant wanneer u te weinig betrokken wordt bij aanpassingen en een brief om hem te wijzen op meerwerken die u heeft door aanpassingen in de uitvoeringsfase. NAV-leden kregen de CDROM gratis in de brievenbus.

Voor alle actuele NAV initiatieven, bekijk de kalender op www.nav.be Voor Vitruvius cursussen kun je terecht op www.vitruviusacademy.be DIMENSION

2/09/13 13

REPORTAGE

Saint-Gobain Weber Belgium

Design gietvloer voor industriële betonlook

Onlangs opende G-Star RAW een nieuw winkelpand in de Oostendse Kapellestraat. De ruwe, stoere look van de producten, waarbij vaak gebruik gemaakt wordt van ‘raw’ denim, komt terug in de inrichting van de store. De cementgebonden design gietvloer van Saint-Gobain Weber Belgium zorgt voor een industriële betonlook. De nieuwe G-Star RAW store in Oostende heeft een oppervlakte van 260 m². Frederic Lambert, franchisenemer: “Alle stores zijn ingericht volgens hetzelfde concept. Er wordt gewerkt met ruwe materialen – beton, hout en metaal – in hun originele vorm om de typische G-Star look en beleving te bekomen. De eigenaar van dit nieuwe appartementsgebouw heeft het pand casco opgeleverd. Behoudens het gelijkvloers en de eerste verdieping van het nieuwe hoekpand, kon ook het gelijkvloers van een aanpalende, beschermde woning mee in het concept worden betrokken.” Voor het storeconcept tekent het team binnenhuisarchitecten van G-Star RAW, dat opereert vanuit de hoofdzetel in Amsterdam. Naar kleurengebruik domineren de grijze, zwarte en donkerblauwe tinten, gecombineerd met lichtere, contrasterende kleuren. De franchisenemer neemt de verdere uitwerking van de plannen op zich. Lambert: “Door de hoge huurprijzen voor winkelpanden in deze straat werd de verbouwingsperiode zo kort mogelijk gehouden. De verbouwing en inrichting van deze store nam een zestal weken in beslag.”

beton, omdat de vloer een minimale dikte van 7 à 8 cm moet hebben. Nick Florue, Business Development Manager Flooring Saint-Gobain Weber Belgium: “Na het reinigen en het plaatsen van de inzetprofielen werd hier eerst een acrylprimer in twee lagen aangebracht, omdat de chape nog niet volledig droog was. Daarop werd de Weber designvloer ‘weber. floor 4650’ aangebracht, een dampopen – met andere woorden waterdampdoorlatend – systeem dat geplaatst werd op ca. 10 mm dikte. Als poriënvuller werd ‘weber.floor 4792’ gebruikt, als emulsie ‘weber.floor 4793’.” Björn Ceulemans, zaakvoerder van de firma Dacatuc uit Lier, en geaccrediteerd uitvoerder voor Saint-Gobain Weber Belgium, vult aan: “Ten opzichte van het werken met polymeerbeton biedt deze werkwijze meerdere voordelen: er is minder opbouwhoogte vereist, het droogproces verloopt sneller en er treedt geen stofvorming op. Verder ‘leeft’ deze cementgebonden gietvloer als het ware, en bekomt men een echte betonlook. Met 30 N/ mm² druksterkte is hij ook sterker dan een betonvloer (25 N/ mm²). De buigtreksterkte bedraagt 7 N/mm². Bovendien is het afgewerkte vloeroppervlak vrij krasbestendig en onderhoudsvriendelijk.”

Ideaal voor renovatie Ook de G-Star RAW store in Knokke werd door Dacatuc onder handen genomen. Hier ging het evenwel om een renovatieproject, waarbij de bestaande tegelvloer eerst met een epoxyprimer werd behandeld. “Binnenkort staat ook de renovatie van de vloer van een klassiek restaurant op ons programma. Het voordeel van een dergelijke Weber designfloor is dat het een kwalitatieve oplossing biedt, die op een zeer korte tijdsspanne kan worden gerealiseerd”, aldus Ceulemans.

Dampopen systeem

DIMENSION

In alle stores wordt een identieke betonlook nagestreefd. Praktisch is dit niet altijd realiseerbaar met een gepolierde

www.weber-belgium.be www.flooringsolutions.be

N EW

VELUX platdakvensters houden uw beloftes.

Bent u geïnspireerd? Beveel dan het VELUX platdakvenster aan. • Dubbele veiligheidsbeglazing met een beschermingsafdekschelp U-waarde

= 0,72 W/m²K (EN 1873)

• Uitstekende thermische en akoestische isolatie • Hedendaags design • Electrisch geventileerde versie

Meer info op velux.be PERFECTE ISOLATIE

Licht en isolatie liggen in uw handen.

REPORTAGE

Onlangs ontwierp BLAF architecten een halfopen nulenergiewoning in Sint-Amandsberg. Voor de daken gevelafwerking van deze houtskeletbouw opteerden bouwheer en architect voor een mengeling van Eternit ACME en HAWKINS kleitegelpannen, in een gedurfde combinatie met koper. “We gaan er in eerste instantie van uit dat een opdrachtgever voor BLAF kiest op basis van ons portfolio en onze visie”, aldus Lieven Nijs van BLAF architecten uit Lokeren. “Voor veel mensen komt daar onze expertise in passiefbouw bij, alsook het feit dat wij heel open in het projectproces staan. Deze opdrachtgever wou graag een passiefhuis bouwen, uit ecologische overwegingen en ook uit de overtuiging dat een hedendaagse woning de problematiek van ons energieverbruik niet uit de weg kan gaan. De vraag naar huiselijkheid heeft geleid tot een kamerplan.“

Voorliefde voor houtskeletbouw BLAF architecten heeft een voorliefde voor houtskelet. Bart Vanden Driessche en Lieven Nijs liepen tien jaar geleden stage bij een architect die houtskeletbouw toen al een evidente keuze vond. Ook al stonden de technologie en de aandacht voor luchtdichtheid, isolatie en dampregulering toen nog niet zo ver. Nijs: “Bouwen in houtskelet gaat snel, droog en proper, én we houden van de geur van het hout op de werf. In sommige interpretaties van het woord “duurzaam” wordt houtskelet nog vaak als minderwaardig beschouwd ten opzichte van massiefbouw. Hierbij wordt dan vooral verwezen naar de levensduur van massiefbouw. Net die levensduur speelt ons vandaag vaak parten, en maakt het moeilijk en inefficiënt om te werken met het te verbouwen “massieve” patrimonium, dat (te) duur verkocht wordt, en daarom niet grondig kan worden herdacht. Houtskeletbouw is bovendien ideaal voor opdrachtgevers die zelf veel tijd en aandacht besteden aan de werf en willen meewerken. De beste isolatie- en luchtdichtheidsresultaten behalen we in dergelijke projecten.”

Kamerplan

DIMENSION

De woning in Sint-Amandsberg is opgebouwd uit twee bouwlagen met vijf kamers die geschakeld zijn in functie van de oriëntatie en het beperken van de circulatieruimte. Op het gelijkvloers zijn de drie leefkamers getrapt gescha-

Eternit

Gedurfde combinatie van kleitegelpannen met koper

keld, waardoor een diagonaal doorzicht ontstaat. “Door de vertrapping konden we een groter zuidwestelijk georiënteerd terras maken, en elke leefruimte een eigen relatie met dat terras geven”, aldus Nijs.

Koper matcht met kleurenpalet gevelpannen De keuze voor de kleitegelpannen van Eternit werd ingegeven door de verkavelingsvoorschriften, die eigenlijk het gebruik van baksteen oplegden Na overleg met de opdrachtgevers en de stedenbouwkundige diensten werd gekozen voor gevelpannen van Eternit. Het betreft een mengeling van Eternit ACME en HAWKINS kleitegelpannen (16.5 x 26.5). Nijs: “Zowel het materiaal als de module liggen heel dicht bij de beeldkwaliteit van baksteen. Wat de kleurschakering betreft, werd in overleg met de bouwheer geopteerd voor grijs bruin en oranje. Ook de texturen zijn verschillend, van glad tot bezand. Het feit dat dak en gevel door deze keuze op dezelfde manier konden worden afgewerkt, maakte de detaillering van de bouwknopen heel beheersbaar, en laat toe om sculpturaal te werk te gaan in de volumetrie. Voor de afwerkingen van de gevelbekleding wilden we ons graag beperken tot 1 materiaal voor zowel de dakranden, de regenwaterafvoeren, de luifel boven het terras en de dagkanten van de ramen. Koper sluit mooi aan bij het kleurenpalet van de gevelpannen en is zeer veelzijdig. Het geeft een hoogwaardige uitstraling aan de woning en veroudert heel mooi”, besluit Nijs. www.eternit.be www.blaf.be

DESEO,

BECAUSE WE LIKE TO KEEP THINGS SIMPLE

Deseo roomcontroller brushed nickel

www.basalte.be | info@basalte.be

DOSSIER

Trends in de zorgarchitectuur

De Zande in Beernem - BURO II & ARCHI+I © Klaas Verdru

Op 3 en 4 juli organiseerde het consortium PRoF twee themadagen rond het onderwerp ‘nieuwe technieken en architectuur in de zorg’. PRoF is een denktank van gebruikers, onderwijs- en kennisinstellingen, fabrikanten en architecten in de zorgsector. Het van oorsprong Belgische consortium kent momenteel een sterke Europese groei, waardoor het bestand van de huidige 180 partners in korte tijd waarschijnlijk bijna zal verdubbelen. Dimension ging luisteren naar de bijdragen van de twee architectenbureaus onder de PRoF-partners, te weten architect Serge Lefevere (Boeckx Architecture & Engineering) en de gastspreker van BURO II & ARCHI+I, Cor Wagenaar (TU Delft).

DIMENSION

Serge Lefevere had het in zijn bijdrage over Lean-Led Hospital Design, waarover vorig jaar een boek verscheen van Naida Grunden en Charles Hagood (Lean-Led Hospital Design: Creating the Efficient Hospital of the Future). Lean Architecture kent in de Verenigde Staten maar liefst twee gespecialiseerde opleidingen, wat flink contrasteert met de overtuiging dat de architect alles moet kunnen, deelde Serge Lefevere fijntjes mee. Zoals geweten is hij een fervent voorstander van specialisatie in de zorgarchitectuur. De term ‘lean’ komt eigenlijk uit de productieomgeving (lean manufacturing, lean production) en wordt daar steevast gelinkt aan autofabrikant Toyota. Die moest vlak na de Tweede Wereldoorlog met schaarse middelen een industrie zien uit te bouwen en zette daarvoor in op een continue procesverbetering met de bedoeling de kwaliteit te verhogen en verspilling tegen te gaan, en een grotere performantie te koppelen aan een lagere kost. Vertaald naar de zorgsector is het doel van lean waarde leveren aan de patiënt. Waarde is dan te definiëren als alles waarvoor die patiënt bereid is te betalen, bijvoorbeeld de juiste medicatie, tijdig en op de aangewezen manier geleverd, of een correcte diagnose en een dito medische dienstverlening. Om dat te realiseren, worden drie componenten ingezet:

mensen (patiënten, medewerkers, directie), processen en een efficiënt design van bijvoorbeeld het gebouw, de faciliteiten, de uitrusting en de technologie. Zaken waarvoor de patiënt niet wil betalen, zijn verspilling en moeten maximaal worden vermeden. Denk bijvoorbeeld aan verpleegkundigen die tijd verliezen met heen en weer hollen omdat faxapparaten onoordeelkundig zijn geplaatst.

Verspilling vermijden Lean Architecture betekent dat we alles moeten herdenken, betoogde Serge Lefevere. In plaats van te bouwen wat we kennen en klakkeloos aan te nemen dat er x aantal vierkante meter is voor voorraden, bergruimte, laboratoria of andere, moeten we ons afvragen of die zaken effectief noodzakelijk zijn. Het resultaat is dat we al snel veel kleiner kunnen bouwen en serieus aan efficiëntie kunnen winnen, zoals de ervaring met een pilootunit in het Virginia Mason Hospital in Seattle uitwees. Daar werd aanzienlijk bespaard op de totale vloeroppervlakte (-41%), op de hoeveelheid voorraden (-53%) en op de afstand die de mensen moeten afleggen (-44%). Hoe pak je dat nu aan? Door niet te focussen op het ontwerp, maar wel op de vraag of iets waarde toevoegt voor de patiënt.

DOSSIER

Zaken die geen waarde toevoegen, zijn soms noodzakelijk, bijvoorbeeld vanwege de wetgeving. Als dat niet het geval is, gaat het om verspilling. In de zorg kan verspilling te maken hebben met overproductie (bv. te veel onderzoeken), voorraad (formulieren, medicamenten), transport (van patiënten, maar ook van bezoekers), bewegen (personeel), wachten (mensen, maar ook toestellen), correcties of extra acties en het onderof overbenutten van menselijk potentieel.

De andere aanpak In plaats van een functioneel en ruimtelijk programma van eisen op te stellen, wordt gestart met observaties op de werk-

Het masterplan van de gemeenschapsinstelling voor bijzondere jeugdzorg De Zande in Beernem van BURO II & ARCHI+I in samenwerking

komstbestendige processen. In plaats van de huidige manier van werken te dupliceren, zal het vloerplandiagram de waardestroom valideren. Standaardisering kan een sterke tool zijn, aldus Serge Lefevere. In de Monroe Clinic (Wisconsin) bleken gestandaardiseerde patiëntenkamers bijvoorbeeld veiliger en maakten zij het bovendien mogelijk om kleiner te bouwen. Ter afronding wees de architect er op dat nieuwe ziekenhuizen in de VS, het UK en elders al snel 50% tot 100% eenpersoonskamers tellen. Eenpersoonskamers komen zowel de patiënttevredenheid (rust, controle over de omgeving) als de

De Zande in Beernem - BURO II & ARCHI+I © Klaas Verdru

met Cenergie en Denis Dujardin, omvatte achtereenvolgens de bouw van de eerste passiefschool in Vlaanderen, van een passieve sporthal en de renovatie van de beeldbepalende vlasschuur. Het project won genomineerde projecten voor het World Architecture Festival WAF dat plaatsvindt van 2 tot 4 oktober in Singapore.

vloer. Wat is de input, welke processen spelen zich daar af en wat is de output? Diagrammen van activiteiten geven ruimtelijk inzicht in de looplijnen. In plaats van te werken met gebruikersgroepen wordt input gevraagd van teams die toegespitst zijn op een analyse van de waardestroom. Zo wordt vermeden dat aparte gebruikersgroepen hun eisen en verwachtingen formuleren zonder oog voor het grote geheel, maar ontwikkelt zich integendeel een grondplan dat is aangepast aan multidisciplinaire, op consensus gebaseerde, toe-

patiëntveiligheid (infecties) ten goede. Andere voordelen: het herstel verloopt sneller, een eenpersoonskamer leent zich beter voor het post mortem gebeuren of het brengen van slecht nieuws. Mogelijke nadelen: vereenzaming bij een langverblijf, de kostprijs en het ontbreken van een keuzemogelijkheid.

Het einde van de zorgarchitectuur Op uitnodiging van BURO II & ARCHI+I die net zoals Boeckx Architecture & Engineering participeren in het PRoF-project, kwam Cor Wagenaar spreken. Deze Nederlandse historicus, gespecialiseerd in stedenbouw en ziekenhuisarchitectuur, is verbonden aan de TU Delft. Onderwerp van zijn uiteenzetting was het uitdagende ‘Het einde van de zorgarchitectuur’. De zorgsector maakt een crisis door, legde Wagenaar de vinger » DIMENSION

de Prijs Bouwmeester 2012 in de categorie zorg, en is een van de tien

DOSSIER

In TRIAMANT Haspengouw te Velm van BURO II + ARCHI+I lopen wonen, zorg en welzijn naadloos in elkaar over. In een eerste fase werd BURO II & ARCHI+I © Filip Dujardin

het kasteelcomplex gerenoveerd tot een Grand Café, 8 gastenkamers voor zorgtoerisme en enkele woongelegenheden, en werden 42 woonzorgverblijven, 37 flats, 6 herenhuizen, een breed gamma aan zorgen dienstverlening en de verschillende gemeenschapsvoorzieningen ge-

aan de pols, en die heeft zowel met het aanbod als met de vraag te maken. Het aanbod barst uit zijn voegen dankzij de ontwikkeling van de medische technologie. De vraag vertoont dezelfde evolutie onder invloed van de vergrijzing. Hoe ga je met deze uitdaging om? Er zijn twee wegen, betoogde Wagenaar. Of je tracht in te grijpen op de vraag door preventie, gezond ouder worden, streven naar gezond leven en gezonde leefomgevingen. Kijk maar naar de aandacht voor gezonde steden. Alleen blijkt die aanpak niet altijd gemakkelijk, want we worden weliswaar ouder, maar we worden ook vroeger ongezonder door onze manier van leven. Denk maar aan de chipsvretende en televisiekijkende couch potatoe. We kijken dus ook hoe we dat op een andere manier kunnen opvangen, bijvoorbeeld via woonzorgzones, oudjesvriendelijke wijken en, waarom niet, door de oorzaken van veroudering te bestuderen in de hoop vat te kunnen krijgen op dat fenomeen. Een andere weg is de aanpak van het crisismanagement en dus de zorgarchitectuur. Daar situeert zich duidelijk een probleem. Zorgarchitectuur faciliteert de interactie tussen het medische bedrijf en de patiënt, en wordt gekenmerkt door een fundamenteel gebrek aan evenwicht tussen de expertise en autoriteit van de medische staf aan de ene zijde, en de onwetendheid en onzekerheid van de patiënt aan de andere zijde.

Trendspotten

DIMENSION

Maar er tekenen zich een aantal tendensen af die komaf maken met de traditionele invulling van de zorgarchitectuur als een productiefaciliteit. Cor Wagenaar zette vier van die tendensen op een rij. De eerste is wat hij de-institutionalisering noemt. Om het ziekenhuis als instituut vriendelijker te maken, worden diverse initiatieven genomen. Een must vandaag in Nederland zijn bijvoorbeeld zorgboulevards, heuse shoppingomgevingen die als een vriendelijke schil rond zorginstituten worden geplakt en die het voordeel hebben dat ze ook nog centen in het bakje brengen. In Duitsland wordt die ontwikkeling met lede ogen bekeken maar daar wordt dan weer

bouwd. Het masterplan wordt in fases vervolledigd met 8 entiteiten voor kleinschalig genormaliseerd wonen, 41 flats, activiteitenruimten en 5 gezinswoningen. TRIAMANT Haspengouw werd genomineerd voor de eerste IWT Innovatie Awards en voor de Prijs Vlaams Bouwmeester 2012 categorie zorg.

ingezet op de spa- en wellnessgedachte als een consumentvriendelijk argument om zorginstellingen attractief te maken. Een tweede trend is die naar een meer generische aanpak. In een ziekenhuis zitten vandaag een heleboel algemene functies waarvan je je kunt afvragen of die daar wel thuishoren. Onder andere in het LEAN denken wordt gekeken in hoeverre die uit het ziekenhuisgebeuren kunnen worden gehaald. Als derde trend noemde Cor Wagenaar decentralisering. Voorlopig blijft dat beperkt tot een theoretisch concept, gaf hij volmondig toe, tenzij je bottom-up initiatieven mee in beschouwing neemt, te weten initiatieven waar associaties van huisartsen de handen in elkaar slaan met een apotheek, kinesitherapie, verpleegkundigen en andere zorgverstrekkers. Als laatste trend haalde Cor Wagenaar evidence based design aan. Evidence based betekent dat je zaken als patiënttevredenheid, verzorging en andere moet kunnen aantonen met cijfermateriaal. We hebben nood aan empowerment van de patiënt, en het digitale dossier kan daarin een belangrijke rol spelen, rondde Cor Wagenaar af. Met dat instrument kan de patiënt zelf zijn zorgproces sturen en de transformatie van de zorgarchitectuur mee bespoedigen. Om af te sluiten zette hij nog eens op een rij wat er volgens hem moet gebeuren. Preventie moet prevaleren, met voldoende nadruk op de kwaliteit van de omgeving. Als er crisismanagement nodig is, moet dat geconcentreerd worden op de kern en moet de huidige zorgarchitectuur als productiefaciliteit daaraan worden aangepast. Alleen zo kunnen we het verstoorde evenwicht tussen het medische bedrijf en de patiënt normaliseren. Redactie: Colette Demil & Staf Bellens

Mr. President, het bureau voor de ondernemer van de toekomst Bulo viert zijn 50e verjaardag met een unieke tafel voor kinderen, jong en oud: ‘O Mr President’. Een charmant bureau voor de toekomstige groten der aarde. Deze unieke, gepersonaliseerde, duurzame en beperkte serie zal generaties lang meegaan, net als al het meubilair van Bulo. Gegarandeerd. Zowel qua product als beleving. Zelfs de verpakking, vervaardigd door Europal, alsook de gebruiksaanwijzing, zijn bestemd om te werken en te spelen.

Deze unieke collectie is verkrijgbaar bij Bulo in Mechelen. Uw unieke exemplaar reeds reserveren kan op omrpresident@bulo.be of via bulo.com

O Mr. President is immers een ode aan het spelen. Omdat men in deze tijden meer dan ooit fris moet kunnen werken. Ontdek wat spelen voor u kan doen op bulo.com.

399- € incl. BTW

Meubelen om te werken, duurzaam ontworpen en gefabriceerd in Mechelen

bulo.com

ftl

REPORTAGE

Recticel Insulation:

Duurzaam steentje bijgedragen tot ‘uitstekend’ BREEAM-certificaat Balk van Beel Aan de Leuvense Vaartkom verrijst de nieuwe wijk Tweewaters. Het gebied wordt ontwikkeld tot ecologische wijk door projectontwikkelaar Ertzberg, die als ontwerpers enkele klinkende namen aantrok, waaronder Xaveer De Geyter en Stéphane Beel. Diens ‘Balk’, volop in aanbouw, kreeg eind 2012 als eerste gebouw op het Europese vasteland een BREEAM-certificaat ‘uitstekend’. Recticel Insulation droeg een steentje bij tot deze uitzonderlijke realisatie. Radicaal ecologisch concept

DIMENSION

De hele wijk is opmerkelijk vanwege het radicaal ecologische concept. Jo Vandebergh, ceo van Ertzberg: “We verliezen de strijd tegen de klimaatsverandering, dus moet het radicaal anders. Bij de nieuwe wijk ‘Tweewaters’, zo genoemd vanwege de ligging tussen de Vaartkom en een arm van de Dijle, draait het om én ruimtegebruik én architectuur én energie én materiaal én afval én mobiliteit én... Dit alles kan alleen bereikt worden met een sterke verbeeldingskracht en verregaande innovatie.” Het concept was dermate revolutionair dat Ertzberg zich verplicht zag alles zelf te financieren… De appartementen en commerciële ruimtes gingen als zoete broodjes de deur uit. Als kers op de taart kreeg de Balk van Beel met een score van 87,8% de beoordeling ‘outstanding’, uitstekend’ dus, van de Britse organisatie BREEAM. “Nochtans was BREEAM niet ons uitgangspunt om het ontwerp van de Balk te sturen. We waren verrast dat we zo hoog scoor-

den,” aldus Vandebergh. Voor een dergelijke certificatie wordt een project beoordeeld op een groot aantal criteria in negen categorieën, zoals energie, materiaalgebruik, afvalbeheer en gezondheid. De score ‘outstanding’ wordt zelden toegekend – het is zelfs de eerste keer dat dit gebeurt op het Europese vasteland. Begin 2013 mocht Ertzberg hiervoor in Londen de BREEAM International Award in ontvangst nemen.

Duurzame dakisolatie Ertzberg ging in zee met betrouwbare partners, die niet alleen hoogwaardige producten leveren, maar ook duurzaamheid en milieubehoud hoog in het vaandel dragen. Voor de dakisolatie werd beroep gedaan op Recticel Insulation. De platte daken van de Balk werden bedekt met Powerdeck F, een isolatieplaat met een kern in TAUfoam by Recticel (een hard PIRschuim met een bijzondere celstructuur), tweezijdig bekleed met een mineraal gecoat glasvlies. Met een zeer gunstige isolatiewaarde hebben de TAUfoam by Recticel producten slechts een beperkte dikte nodig om een voldoende warmteweerstand te bereiken. Bovendien zijn ze Keymarkgecertificeerd. “Duurzaamheid maakt ook deel uit van de filosofie van ons bedrijf,” aldus Herman Raes, Commercieel Directeur bij Recticel Insulation. “Daarom doen we onderzoek naar manieren om alle fasen in de levenscyclus van onze producten duurzamer te maken. Zo hebben we bijvoorbeeld een testproject met transport van onze producten over water in plaats van over de weg.”

De BREEAM-uitdaging Het performante isolatiepakket draagt bij tot de goede score in de BREEAM-categorie ‘energie en CO2-uitstoot’. Daarnaast is er op de bouwwerf speciale aandacht geschonken aan het afvalbeheer: tijdens de werken werden de afvalstromen ge-

Dallmer CeraWALL Wandablaufsystem mit Ablaufschiene Drainage system with drainage-strip

Ablaufbereich mit Gefälle

Drainage by DesignAblauföffnung

mit Abdeckung

scheiden gehouden en afgevoerd om deze opnieuw een nuttige bestemming te geven. Hiervoor werkte Recticel een oplossing uit samen met afvalverwerkingsbedrijf van Gansewinkel. Aannemer Willemen zorgde ervoor dat de restanten op de werf selectief verzameld werden in containers. Vervolgens werden deze opgehaald door van Gansewinkel en naar een verwerkingssite vervoerd. Daar werden de snijresten van de isolatieplaten tot korrels vermalen, zodat ze kunnen dienen als energiebron voor een biostoom-centrale, waar ze worden omgezet in elektriciteit.

drainage area with fall

De nieuwste generatie douchegoten Ablaufbereich inlet zone with mit Gefälle

cover plate

drainage area CeraWALLwith P fall

Discreet : betegelde en onzichtbare afdekplaat Naadloze overgang van tegelvloer naar wand

CeraWALL S (hieronder weergegeven) Elegant : rvs afvoerprofiel met ingebouwde helling

Een dagvisualisatie van de Balk van Beel, met op de achtergrond de silo’s zoals ze er na de verbouwingen zullen uitzien. Recticel Insulation isoleerde de platte daken van de Balk van Beel met Powerdeck F isolatie

S Wandablaufsystem mit Ablaufschiene Drainage system with drainage-strip

Ablaufbereich mit Gefälle

Afval zo zuiver mogelijk houden “Onze isolatieschuimen hebben een zeer hoge calorische waarde, net zoals hun grondstof, aardolie,” vervolgt Raes. “Daarom moeten ze ook verwerkt worden tot korrels, zodat ze gedoseerd in de reactor kunnen geïnjecteerd worden.” Belangrijk is wel, om het afval zo ‘zuiver’ mogelijk te houden: hoe minder het vervuild is met andere stoffen, hoe meer mogelijkheden er zijn om er opnieuw hoogwaardige materialen van te maken. Soms kan er zelfs aan upcycling gedaan worden, bv. door petflessen te verwerken tot fleece. Herman Raes besluit: “Dit soort doorgedreven selectie wordt nog niet zo vaak gedaan in de bouwsector. Maar Recticel zoekt steeds manieren om duurzamer te produceren en te verwerken, dus stapten we graag mee in dit verhaal. Voor ons is het project heel vlot verlopen en we zijn tevreden met het goede resultaat. Dit is een bewijs dat ecologischer bouwen kan mits een goede coördinatie tussen fabrikant, aannemer, afvoerder en alle andere betrokkenen.”

Ablauföffnung mit Abdeckung 12

Ablaufbereich mit Gefälle

Dallmer GmbH + Co. KG

Afvoerprofiel drainage area met helling with fall

inlet zone with Afvoerinlaat met cover plate afdekplaat

Afvoerprofiel drainage areamet helling with fall

www.recticelinsulation.be

www.dallmer.be VigotecAkatherm NV - Schoonmansveld 52, 2870 Puurs - RPR BRUXELLES T.V.A. BE0421.497.662 11-04-2013 PUB-DIMENSION.INDD

Luchtdicht bouwen haalt je E-peil naar omlaag ! 1

ISOVER stelt een verzameling van ‘sluitende’ oplossingen voor die aantonen hoe je luchtdicht en dus energiezuiniger kan bouwen. Zeker nu de EPB-norm verstrengd werd, is dit dé manier om - uiteraard in aanvulling op een efficiënte isolatie - op een relatief simpele wijze een pak E-punten te sprokkelen. 1. Aanbrengen van vochtregulerende folie Vario KM duplex en vastkleven van de overlappingen met Vario KB 1 2. Dichten met elastische mastiek Vario DoubleFit 3. Dakramen, leidingen en doorgangen perfect afsluiten met Vario Multitape 4. Hoeken afdichten met Vario Multitape SL 5. Venster-, deuren binnenhoeken afdichten met Vario TightTec X - TightTec I

Vademecum voor luchtdicht bouwen In een speciaal daartoe ontworpen nieuwe brochure neemt ISOVER de luchtdichtheid van zowel de bouwdelen zelf als de onderlinge aansluitingen onder de loep, alsook de toebehoren, tips & tricks om het energieverlies een halt toe te roepen. Het zogenaamde Vario-gamma heeft een oplossing voor vrijwel elk scenario waarbij lucht kan ontsnappen, en die zijn er in overvloed: aansluitingen tussen materialen of bouwdelen, doorvoeren van technische leidingen door luchtdichte lagen,… De brochure kan u downloaden op de website www.isover-luchtdichtheid.be

www.isover-luchtdichtheid.be

SPECIALIST

Piet Delagaye (Istema) en Rita Agneessens (BURO II & Archi+I)

“Een duidelijke focus zorgt voor meer stabiele inkomsten”

Vraag: In welke mate bepalen uw klanten van vandaag uw business van morgen? Kijk daarbij niet te nauw: een klant die uw naam doorgeeft aan een vriend of kennis, bepaalt even goed uw business van morgen als de klant die elk jaar weer met een paar nieuwe projecten bij u komt aankloppen. Komt u een eind boven de 50% uit? Weet dan dat daar de beste kansen liggen om uw kantoor crisisbestendig te maken. Komt u ver beneden de 50% uit? Dan wordt het tijd voor een betere focus, zodat uw toekomst minder afhankelijk wordt van de onzekere mix van toeval en conjunctuur. Het dienstenbedrijf, dat elk architectenkantoor is, volgt immers een vergelijkbare bedrijfslogica als boekhouders, juridisch adviseurs, ingenieursbureaus, adviseurs, ja zelfs glazenwassers en schoonmaakbedrijven. De sleutel tot groei en succes voor elk dienstenbedrijf is een stevige stabiele basislaag in de inkomsten

– de taart – met daarbovenop een aantal totaal nieuwe projecten uit onverwachte hoek – de kersen. Als uw inkomen elk jaar louter afhankelijk is van kersen, dan vertoont uw inkomstenstroom te veel blutsen en builen om een stabiele groei te kunnen realiseren. Als u elk jaar weer volledig from scratch nieuwe klanten moet proberen te overtuigen van uw kunnen, blijft u met de onzekerheid zitten of er al dan niet inkomsten zullen zijn en zult u blijven twijfelen om nog grotere risico’s te nemen, het kantoor uit te breiden en uw droom waar te maken. Een duidelijke focus kan niet alleen helpen om meer werkzekerheid te creëren, als u die focus goed kiest, wordt uw bestaand cliënteel uw beste verkoopskanaal.

Focus is niet hetzelfde als kopieerwerk Natuurlijk wil elke architect telkens weer een topproject realiseren en wil geen enkele architect de sleur van repetitieve ontwerpen. Voor alle duidelijkheid: een eenduidige focus hoeft helemaal niet te betekenen dat uw architecturaal werk beperkt is tot het kopiëren van enkele basisontwerpen. Dat bewijst het gefusioneerde BURO II & ARCHI+I, dat er een erezaak van maakt om elke klant vanuit een holistische benadering een unieke ruimte te geven. Rita Agneessens, CEO: “Ons aanbod is heel gediversifieerd. Dat kan ook niet anders als je 140 mensen tewerkstelt. Maar ons proces is wél telkens hetzelfde: we plaatsen de bouwheer centraal en sturen aan op participatie. Bij ons komt er niets uit de schuif. We proberen zelfs altijd samen met de klant te zoeken naar dat

» DIMENSION

Een kantoor dat duidelijke keuzes maakt en een heldere strategische focus kiest, heeft de sleutel in handen voor een crisisbestendige toekomst. Dit is geen theorie voor managementcursussen, maar wordt bevestigd door de praktijk van BURO II & ARCHI+I, van studiebureau Istema en ja, ook van ons eigen managementadviesbureau.

SPECIALIST

project waar de klant echt nood aan heeft. Vaak hebben klanten zelf enkele eerste ruwe ideeën, waarvoor ze dan op zoek gaan naar een uitvoerende ontwerper die zo spoedig mogelijk met concrete schetsen komt. Wij graven bewust dieper en trachten eerst de echte vraag uit te puren. Dat is bij elk van onze projecten de eerste stap. Veel van onze klanten weten dat en komen steeds terug omdat ze zich bewust zijn van die meerwaarde. Anderen komen dan weer niet naar ons omdat ze snel iets eenvoudigs willen en afgeschrikt worden omdat we hen niet meteen een 3D-beeld kunnen tonen. Verliezen we daardoor soms een klant? Helaas wel, maar onze aanpak zorgt wel voor tevreden klanten die blijven of ons aanraden, en dat bepaalt de toekomst van het bedrijf. We hebben ondervonden dat die focus werkt.”

Rebranding als aanleiding De aanleiding voor BURO II & ARCHI+I om een duidelijke focus te zoeken, was de fusie van de twee gelijknamige architectenkantoren. Ze wilden helder communiceren naar buiten toe. Die communicatie met de buitenwereld was ook de aanleiding voor het studiebureau Istema, gespecialiseerd in technieken voor gebouwen van meer dan 2 miljoen euro, om op zoek te gaan naar een nieuwe strategische focus. Gedelegeerd bestuurder Piet Delagaye legt uit: “Enkele jaren na de overname van het ingenieursbureau Stockman, wilden we voor de toekomst een nieuwe strategische focus uitstippelen die gebaseerd was op duurzame meerwaarde. We hebben toen ook onze bedrijfsnaam en huisstijl vernieuwd.” Ook voor Delagaye werd de focus voor de toekomst gevonden bij zijn cliënteel, dat bestaat uit bouwheren en architecten met projecten voor bouwheren. “De opdrachtgever wil niet zomaar een gebouw neerzetten, maar wil ervoor zorgen dat het gebouw de komende jaren zijn waarde behoudt of zelfs meer waard wordt. De duurzaamheid van een gebouw of op zijn minst de mogelijkheid om het gebouw in de toekomst te laten inspelen op nieuwe eisen op vlak van duurzaamheid, is een bepalende factor voor de blijvende waarde van een gebouw. Dat werd de insteek van ons kantoor: er samen met architecten voor zorgen dat de gebouwen van onze klanten een duurzame meerwaarde krijgen. Die boodschap slaat duidelijk aan en geeft ons steeds vaker de kans om ons verhaal te doen bij klanten en architecten. Die zagen onze dienst vroeger eerder als noodzakelijke kost dan als meerwaarde,” aldus nog Delagaye.

Beloftes moeten uitkomen

DIMENSION

Communiceren naar potentiële nieuwe klanten is vaak de aanleiding voor een denkoefening over de focus van de or-

“We willen elke klant een unieke ruimte geven. Onze hele ploeg weet dat we daarvoor vanaf de start van de samenwerking moeten durven doorvragen om tot de kern van de opdracht te komen.” Rita Agneessens, Partner, ArchitectUrban planner BURO II & ARCHI+I

ganisatie. Maar de echte kracht van zo’n denkoefening ligt elders: bij de medewerkers en bij de bestaande klanten. Tenminste, als die denkoefening niet bij een papieren oefening blijft, maar goed tot in de kleinste vezel van de organisatie doordringt en systematisch met klanten wordt doorgesproken. Dat laatste is de sleutel tot succes, en is vaak net de missing link. Maar ik loop vooruit. Laten we eerst even kijken hoe een strategische denkoefening tot leven kan worden gebracht. Vermoedelijk is niet elk Vlaams architectenkantoor zo groot als BURO II & ARCHI+I. Maar toch kunnen we een en ander leren van de manier waarop zij dat hebben aangepakt. De klanten iets beloven op de website is één ding, ervoor zor-

SPECIALIST

gen dat die belofte ook wordt gerealiseerd, is het echte werk. Agneessens: “Het is belangrijk om de medewerkers mee te krijgen in onze aanpak, door hen te betrekken en in te bedden in een sterk projectteam. Elk projectteam heeft een ervaren projectregisseur, die de eindverantwoordelijkheid draagt over een project en die kan terugvallen op een van de partners. Elk project moet beantwooorden aan vier essentiële projectwaarden: sociaal-maatschappelijke waarde, belevingswaarde, economische waarde en technische waarde. Elk project wordt ook regelmatig intern afgetoetst, zowel tijdens het ontwerp als tijdens de uitvoering. Zo vermijden we dat de beoogde ambities en de boodschap die we verkondigen, onderweg verloren gaan. En het is ook belangrijk om onze boodschap te blijven herhalen (zowel intern als extern). Als we testimonials van klanten maken, dan komt daarin dezelfde boodschap. Als we lezingen organiseren tijdens onze Open Academy, dan herhalen we daarin opnieuw diezelfde kernboodschappen.” Dat het in leven brengen van een nieuwe strategische focus een werk is voor de lange adem, blijkt ook bij Istema. Al heeft Delagaye dan wel iets minder medewerkers, toch heeft ook hij ruim de tijd genomen om de ploeg in het bad te trekken: “Net voor de lancering van de nieuwe identiteit heb ik enkele vergaderingen georganiseerd om het kaderpersoneel te doordringen van de duurzame meerwaarde van gebouwen. Van daaruit hebben we hen de kans gegeven om samen met hun teamgenoten na te denken over hoe zij een concrete invulling kunnen geven aan die missie. Verwacht niet dat uw ploeg van de ene dag op de andere zo’n ommezwaai kan maken. Het is en blijft een proces van maanden. Herhaling van de boodschap is cruciaal.” Op deze manier slaagden beide bedrijven erin om op korte termijn een verschil te maken.

maar het antwoord daarop is dan ook veel meer vrijblijvend. “Hebt u de meerwaarde die ik u beloofde”, is veel meer confronterend. En ja, dan blijft het wel eens eventjes heel stil. Ik verzeker u: als dan het ja-woord volgt, dan is dat bijzonder bevrijdend. Dan weet je dat je iets hebt bereikt. Dat je veel meer hebt gedaan dan louter je kost verdiend door een klant tevreden te stellen. Dan weet je dat je klant er belang bij heeft gehad om klant te zijn – en dat zelf ook goed beseft. En dan weet je dus ook dat de kans reëel is dat ze zullen terugkomen voor meer. En wat als het een nee is? Dan is dat bijzonder leerrijk. Tenminste, als je durft doorvragen naar het waarom. Bij elke nee hebben we onze aanpak een beetje gewijzigd en daardoor zijn we steeds beter geworden in het houden van onze belofte. Bij sommige nee’s hebben we zelfs voorgesteld om een deel van ons werk gratis opnieuw te doen. Tot het goed was. En dat werkt. Kost geld, dat wel. Maar je verdient het zo terug op de middellange termijn.

Klantmeerwaarde is meetbaar Die middellange termijn, daar is het om te doen, als je een kantoor crisisbestendig wil maken. Door via de meerwaarde een sterke verankering te zoeken met het bestaande cliënteel, kan je ervoor zorgen dat uw kantoor een stevige stabiele »

Confronteer de klanten en leer bij

Grafiek waarmee we bij Forte sinds begin dit jaar het realiseren van de beloftes aan onze klanten opvolgen. De dikke rode lijn volgt de targets voor de komende semesters. De dunne rode lijn is de realisatie en geeft dus de Key Value Indicator (KVI) van ons bedrijf weer. DIMENSION

De sleutel tot succes op de middellange termijn ligt echter bij de feedback van de klant en de wijzigingen die je in de eigen organisatie aanbrengt om ervoor te zorgen dat die feedback over de jaren verbetert. Toegegeven, dit kan bijzonder confronterend zijn en zelfs ik, als managementadviseur, betrap er mezelf op, dat ik bij het einde van een adviestraject al te vaak geneigd ben om die ene vraag maar net even niet te stellen: “Beste klant, heb ik u de meerwaarde gegeven die ik u bij het begin van onze samenwerking heb beloofd?” Vul maar in wat die meerwaarde voor uw kantoor is. Bij BURO II & ARCHI +I wordt dat: “Heb ik u de unieke ruimte gegeven die op de vier projectwaarden hoog scoort?” Bij Istema is dat: “Heb ik uw gebouw een duurzame meerwaarde gegeven?” En bij ons is dat: “Heb ik u meer houvast gegeven om een stabiele margetoename te realiseren de komende jaren?”. Geen evidente vraag om te stellen. “Bent u tevreden”, is veel eenvoudiger,

SPECIALIST INTERVIEW

basislaag aan inkomsten genereert. Er bestaat zelfs een methode om die basislaag op te volgen en te meten. Zeker in organisaties met meer dan een handvol medewerkers, kan het nuttig zijn om er een topprioriteit van te maken om de confirmaties van klanten bij te houden en die feedback intern terug te koppelen naar iedereen, dus niet alleen naar zij die bij een bepaald project betrokken waren. De parameter om die meerwaarderealisatie mee op te volgen, hebben wij de Key Value Indicator of KVI genoemd, naar analogie met de Key Performance Indicators of KPI’s, die in veel industriële bedrijven worden ingevoerd om de interne performantie te meten en op te volgen. Het grote verschil met KPI’s is dat de KVI niet binnen de eigen muren te meten valt, maar net bijhoudt of klanten de meerwaarde die u hen beloofd hebt, ook effectief hebben waargenomen. De meest eenvoudige manier om die perceptie te meten, is turven. Zet een streepje voor elke klant die uw meerwaardebelofte bevestigt. Plaats de omzet of de bruto marge van die klant of van dat project op een lijst “strategische omzet” of “verankerde omzet”. Het resultaat is een hopelijk oplopende KVI-grafiek en een indicatie van de grootteorde van de basislaag aan verankerde omzet. Hoe groter die basislaag in verhouding tot uw totale omzet, hoe stabieler de omzet van morgen. En hoe makkelijker het wordt om te groeien en uw dromen waar te maken. Er bestaat geen betere bescherming tegen de crisis dan dat.

DIMENSION

www.forte.eu

“Wil je de belofte van duurzame meerwaarde waarmaken, dan moet je de tijd willen nemen om alle medewerkers te doordringen van de focus van de organisatie en daar hun eigen plek in te vinden.” Piet Delagaye, gedelegeerd bestuurder ingenieursbureau Istema

Jan Lagast is Managing Partner bij dienstverlener Forte

Rockfon Een oplossing voor elke uitdaging

Brandveiligheid Akoestisch Comfort Esthetiek Duurzaamheid Gezond binnenklimaat

www.rockfon.be

REPORTAGE

ROCKWOOL

Performante isolatie voor UP-site woontoren De stad Brussel vond in projectontwikkelaar Atenor de geschikte bouwheer-partner voor het ontwikkelen van de 21 hectare grote, zo goed als ongebruikte site nabij het Noordstation en het Kanaal Brussel-Charleroi. Het ontwerp voor deze nieuwe wijk, van de hand van A2RC Architects en Ateliers Lion, voorziet onder meer in de UP-site woontoren, omringd door vier gebouwen met terrasappartementen, vier kantoorgebouwen en winkels. ROCKWOOL zorgde voor performante isolatie-oplossingen. Het uitgestrekte terrein biedt niet enkel opportuniteiten voor kantoorruimtes. Door de nabijheid van het Noordstation heeft de site ook troeven inzake mobiliteit. Daarnaast is er de woonfunctie met de zogenaamde Villa’s, voorzien van appartementen met ruime terrassen. De vier ‘Terrasses d’UP-site’, ingeplant voor de woontoren en grenzend aan het kanaal, hebben een klassieke architecturale uitstraling. De UP-site woontoren vormt als het ware de kroon op het volledige nieuwbouwproject, met helemaal bovenaan een publiek uitkijkplatform, op uitdrukkelijke vraag van de Stad Brussel. Inmiddels zijn de ruwbouwwerkzaamheden van de 4 kantoorgebouwen afgerond, de UP-site woontoren zelf moet eind juni 2014 volledig klaar zijn.

Landmark

DIMENSION

Door zijn uitzonderlijke bouwhoogte is deze toren zeer aanwezig in de omgeving. Hij vormt als het ware een landmark ten opzichte van de gebouwen van Thurn & Taxis aan de overzijde van het kanaal. Woontorens zijn in trek vanwege hun efficiënte ruimtegebruik. Ook in grote steden als Rotterdam, Londen en Parijs worden steeds vaker dergelijke woonpro-

jecten gerealiseerd. De uiteindelijke hoogte van de woontoren – 140 meter – kreeg het fiat van de Stad Brussel en de lokale brandweer. Met zijn 260 appartementen is deze toren – na de Zuidertoren en de Financietoren – het derde hoogste gebouw van Brussel. Indien men enkel huisvesting als criterium hanteert, is de UP-site zelfs de hoogste toren van de hoofdstad.

Gewapend beton en granietsteen De structuur van de woontoren bestaat uit verschillende soorten gewapend beton, zowel geprefabriceerde betonnen kolommen als betontegels. Het gebouw werd verdieping per verdieping opgetrokken door middel van een demonteerbare, metalen bekisting. De buitengevels bestaan uit een combinatie van gevelstenen en Portugese, witte granietsteen, en Chinese, donkergrijze granietsteen. Het raamwerk is vervaardigd uit thermogelakt aluminium. Wat energiebesparende toepassingen betreft, werden enkele technieken gecombineerd, waaronder photovoltaïsche panelen en een cogeneratiesysteem. Ook isolatie was uiteraard een voornaam aandachtspunt. Zo werd o.m. een kleine 10.000 m² Rockfit 434 spouwisolatie – 150 mm dik – van ROCKWOOL verwerkt in dit project.

REPORTAGE

Brandbestendig Greg Abnet, architect verbonden aan A2RC Architects uit Brussel, nam de opvolging van het UP-site project in de loop van de uitvoering over van zijn collega’s-architecten die het evenwel minutieus hadden voorbereid. “In de woontoren was de brandbestendigheid in de spouwmuren en in de structuur van het gebouw een zeer voornaam aandachtspunt. Voor de isolatie van de gevels werd er daarom geopteerd voor ROCKWOOL rotswol omdat deze bestand is tegen temperaturen tot 1000°C. Initieel voorzag het ontwerp in gevels met architectonisch beton – een materiaal dat een grotere dikte heeft en dus minder ruimte laat voor isolatie. In de loop van het project werd echter beslist om voor een granieten gevel te gaan, waardoor men aan vrije (isolatie)ruimte won. Uiteraard moesten de structuur en de bouwschil van het gebouw gerespecteerd worden.”

Minder snijwerk “Een ander element waar de ruwbouw aannemer ons op wees, was het feit dat de bevestigingen, in de gevelstenen aangebracht, het werken met ROCKWOOL rotswol vergemakkelijkten, en het op een vlotte manier aanbrengen van de isolatie rond de bevestigingen verbeterden. In dit project – met zijn gemengde structuur en verschillende betonsoorten – waren meer ‘complexe’ bevestigingen noodzakelijk dan in een doorsnee gebouw. Maar de uitvoering van de isolatie rond deze complexe bevestigingen van de gevelsteen is gemakkelijker uitvoerbaar met Rockfit 434. De bouwvakkers konden de isolatie perfect volgens het profiel van elk type bevestiging aanbrengen. Op die manier was het interessant werken voor hen. In het andere geval zouden ze heel wat kleine stukjes van andere materialen – bv. polyisocyanuraat of polyurethaan – hebben moeten snijden om alle kleine hoekjes en kantjes behoorlijk te kunnen isoleren”, aldus Greg Abnet. De keuze van Rockfit 434 van ROCKWOOL voor de spouwmuren genoot dus niet enkel de voorkeur van het architectenbureau, maar ook van de vaklui die de gevels plaatsten. “Uitsnijdingen maken in minerale wol gaat heel wat sneller dan in andere, hardere materialen.”

maken met de vereiste EPB-waarde voor binnenwanden. Er werd hier eveneens gebruik gemaakt van nog een andere ROCKWOOL oplossing, namelijk Rockfit 431 ADAPT, eveneens 50 mm dik. Mede door de vereiste EPB-waarde kunnen we nu spreken van een optimale horizontale isolatie tussen de appartementen, enerzijds, en een idem dito verticale isolatie, omwille van de akoestische noodwendigheden, anderzijds.”

Duurzame keuze “In het duurzaamheidsconcept waarin deze UP-site woontoren kadert, is het opteren voor minerale wol als isolatiemateriaal een evidente keuze, omwille van het zeer duurzame karakter”, aldus Rik Puttemans. “De berekeningswijzen die de verschillende isolatiesystemen en -diktes met elkaar vergelijken, zijn nog niet algemeen geïntroduceerd - en dus nog geen evidente kennis - in de bouwwereld. De meeste onderzoeken en studies wijzen op de positieve eigenschappen van het aanwenden van minerale wol als isolatiemateriaal. Door deze manier van werken kunnen vaak tientallen centimeters ruimte aan de binnenkant van een gebouw uitgespaard worden. Bij voorkeur legt men deze manier van werken en materiaalkeuze reeds vroeg in het ontwerpproces vast.” www.rockwool.be www.a2rc.be

Goede akoestiek en EPB gaan hand in hand

DIMENSION

“Voor de binnenafwerking van wanden en brandtoepassingen tussen 2 appartementen werd geopteerd voor BouwPlaat 210 (50 mm dik) van ROCKWOOL, dit omwille van twee redenen”, aldus Rik Puttemans, account manager ROCKWOOL. “De eerste is van louter akoestische aard, de tweede had te

MEDIA

ISBN 9789490814045

‘bOb Van Reeth Architect ‘- Bart Verschaffel, Christophe Van Gerrewey, Birgit Cleppe - 158 pagina’s - Nederlands en Engels - A+ editions en Bozar Books - ISBN 978-94-908-140-45.

A+editions / Bozar Books

Cover_Spreads.indd 1

This book gathers together forty designs produced by bOb van Reeth (1943) over the past fifty years. Rather than an oeuvre complète it is a cross section of his work, a compilation of greatest hits with something from almost every year of his career. bOb van Reeth – Architect thus provides a key to the activities of one of the most important post-war Belgian architects, whose name is widely known to successive generations without there being a complete overview of his projects and achievements. The purpose of this book is to fill a void by bringing into focus an architectural approach based on distinct works presented in chronological order, from the sixties to today.

Christophe Van Gerrewey, Bart Verschaffel, Birgit Cleppe

Naar aanleiding van de zeventigste verjaardag van bOb Van Reeth organiseerde BOZAR een tentoonstelling over het oeuvre van de meester die in 1999 als eerste Vlaams bouwmeester de spits mocht afbijten. Schetsen, tekeningen, grondplannen, foto’s, documenten en maquettes etaleerden het wordings- en vormgevingsproces van zo’n zeventig projecten uit de carrière van Van Reeth die met zijn bureau ArchitectenWerkgroep sinds de oprichting in 1972 honderden gebouwen heeft gerealiseerd. In het verlengde van de expo verscheen het boek bOb Van Reeth Architect waarin veertig relevante projecten, aangevuld met conceptnota’s, fragmenten uit artikels, interviews en essays, werden gebundeld. Die gerichte selectie van ontwerpen zou een dwarsdoorsnede van Van Reeths

werk moeten schetsen. Komen onder andere aan bod: het Botte huis in Mechelen, de uitgeverij in Averbode, het huis Van Roosmalen in Antwerpen, het tuinpaviljoen van het huis Van de Voorde in Brugge, het Vlaams Administratief Centrum in Hasselt, de uitbreiding en renovatie van de Sint-Sixtusabdij in Westvleteren, de Kazerne Dossin in Mechelen met het Memoriaal, Museum en Documentatiecentrum over de Holocaust, en diverse projecten in Nederland. Voor een boek met een completer overzicht van Van Reeths productie was het duidelijk nog te vroeg, want de meester gaat nog even door met de bouw van intelligente ruïnes.

bOb van Reeth—Architect

bOb Van Reeth Architect

Brussel 100 jaar stedenbouw 1910-2010

DIMENSION

In tegenstelling tot steden als Parijs, Londen en Barcelona heeft Brussel niet meteen een sterk imago op architecturaal vlak, noch de uitstraling van een metropool. Brussel lijkt een stad die anno 2013 nog altijd op zoek is naar haar identiteit. Toch smeedden koningen, architecten, stedenbouwkundigen en projectontwikkelaars ooit grote plannen voor de hoofdstad. Sommige ambitieuze projecten werden gerealiseerd en gaven de stad een meerwaarde, andere creëerden decennialang een spoor van dure bouwputten. Als Parijs-addict droomt Leopold II van een stad met monumentale lanen en gebouwen, met als exponenten het justitiepaleis en de Basiliek van Koekelberg. De Internationale Wereldtentoonstelling van Brussel in 1910 activeert de verstedelijking met de aanleg van het plateau van Solbosch, de tuin van de Kunstberg, de bouw van de nieuwe haven, het Stocletpaleis. In de volkse Hoogstraat verrijzen zeven woonblokken met sociale woningen, enkele jaren later volgen in de gordel rond de stad de eerste tuinbouwwijken

waaronder Floréal en Le Logis in Watermaal-Bosvoorde. Ingrijpend in de jaren 1930 is de Noord-Zuidverbinding die, als een breuklijn, een boven- en benedenstad creëert. De Wereldtentoonstelling van 1935 zorgt voor het Heizelstadion, de tentoonstellingspaleizen, de bouw van de Centenaire. In de aanloop naar Expo 58 groeit de drang naar tabula rasa én vernieuwing. Flink wat erfgoed sneuvelt, met bomen omzoomde boulevards worden getransformeerd tot heuse snelwegen. Sommigen omschrijven wat gebeurt als ‘de kunst van het vernielen van een stad in vredestijd’. De Noordwijk wordt vrijwel volledig afgebroken om ruimte te maken voor kantoortorens. In de jaren 1960 wordt dezelfde oefening overgedaan, want Brussel blijkt een vruchtbare plek voor P-P-constructies van met politici bevriende projectontwikkelaars. In de Noordwijk verrijst het World Trade Center, een prestigieus zakencentrum met kantoortorens waarvan sommige na amper drie decennia ontaarden in werkloze spooktorens. Sinds de jaren 1970 tot van-

daag blijft het slopen en bouwen, met het Kruispunt van Europa, de Leopoldwijk met de Europese enclave, de Kanaalzone, de Zuidwijk met het Zuidstation. Maar gelukkig ook, af en toe, met aandacht voor parken, pleinen, huisvesting, en kwalitatieve (leef)ruimte voor mensen. Brussel 100 jaar stedenbouw - 1910-2010 neemt de lezer op sleeptouw voor een boeiende historische architecturale wandeling door Brussel. Een wandeling in de tijd, gelardeerd met een unieke verzameling documenten, schetsen en foto’s.

‘Brussel 100 jaar stedenbouw 19102010 - Bruxelles 100 ans d’urbanisme 1910-2010’ - Maurice Culot - 224 pagina’s – Nederlands-Frans - Archives d’Architecture Moderne /AAM Editions » - ISBN 978-2-87143-279-1.

VOLA Round shower Uniquely refreshing. Visibly VOLA.

VOLA Studio Tour & Taxis Havenlaan 86C 1000-Bruxelles Tel.: 03 440 46 19 sales@vola.be www.vola.be

MEDIA

EXPERTISE

VAKWERK BEGINT MET SAMENWERKEN.

Hoe

groot

klein

schilderproject ook is, bij Sikkens staat u er nooit alleen voor. Als professionele partners brengen wij uw expertise, onze producten en services bij elkaar. Of het nu gaat om de keuze tussen zijdeglans of hoogglans. Of om kleuradvies of technische ondersteuning. Samen werken we aan ideeĂŤn en oplossingen. Want een project tot een perfect einde brengen, begint met samenwerken. Kijk voor onze services en al onze producten op www.sikkens.be

MEDIA

Designing Circulation Areas Circulatiezones, gangen, patio’s, deuren, trappen, liften en signalisatie vormen mee de ruggengraat van een gebouw. Ze zorgen ervoor dat het gebouw goed ‘functioneert’. Ze scheiden en verbinden ruimtes en zones, verticaal en horizontaal. Ze bepalen de graad van toegankelijkheid, geven de richting aan, sturen bewoners- en bezoekersstromen, vergemakkelijken de oriëntatie in een ruimte. Ze beïnvloeden de organisatie, efficiëntie, interne communicatie en het gebruikscomfort van een gebouw. Ze zorgen voor licht, ruimtelijkheid en transparantie. Ze versterken de (binnen)architectuur en de ruimtelijke ervaring. Ze zorgen door hun vormgeving, materiaalgebruik, kleuren en afwerking voor een toegevoegde waarde in de architectuur en het interieur. Kortom: de circulatie in een gebouw heeft vele dimensies en gezichten. Sommige (interieur)architecten zien het circulatieverhaal als een uitdaging en opportuniteit, anderen ervaren het door de

stringente regels en wetgeving als een noodzakelijk kwaad. Om dat laatste aspect te ontzenuwen, besteedt Designing Circulation Areas zowel aandacht aan de theoretische als aan de vormelijke aspecten van alles wat te maken heeft met circulatie. In ruim 27 projecten, divers wat schaalgrootte en functies betreft, wordt de circulatie geanalyseerd. Foto’s, plannen, tekeningen en schema’s verduidelijken het hoe en het waarom van specifieke circulatieoplossingen in de voorgestelde openbare gebouwen, appartementen, woningen, restaurants, hotels, theaters, musea, scholen en kantoren. Inspirerend zijn onder meer de projecten van Morphosis Architects (Cooper Union in New York), Sou Fujimoto Architects (woningkubus met buitentrap in Utsunomiya), Studio Up (hostel in Zagreb), 3XN (high school in Copenhagen), Klein Dytham architecture (reclameagentschap in Tokyo), KLab architecture (apotheek in Athene), Snohetta (Opera house in Oslo) en Delugan Meissi Associated Architects (Porsche Museum in Stuttgart).

‘Designing Circulation Areas/ Stairs, ramps, lifts, routing, planning principles’ - Christian Schittich - 176 pagina’s - Engels - Edition Detail - ISBN 978-3920034-89-8.

Atelier d’Architecture Bruno Erpicum doorbrengt. Verder vermeldt zijn internationaal portfolio realisaties in Frankrijk, Italië, de Verenigde Staten, Peru en de Caraïben. Architectural Moments by Bruno Erpicum geeft inkijk in twaalf riante woningen met een sterke strakke architectuur en een uitgepuurde inrichting, prachtig in beeld gebracht door fotograaf Jean-Luc Laloux. Sommige projecten fascineren door hun vormgeving, materiaalgebruik en details. Voor de informatie beperkte zoon Baptiste Erpicum, filosoof van opleiding, zich tot vier zinnen per project. Dat is meteen de zwakte van het boek, ook al verwoordt een zin, heel sporadisch, een kerngedachte. Door die aanpak is Architectural Moments by Bruno Erpicum niet meer dan het zoveelste salontafelboek geworden, en dat is spijtig. Maar misschien kan het bekijken van de droomwoningen op mediterrane locaties ons helpen om gedurende enkele momenten de grijze koude winterdagen te vergeten.

‘Architectural Moments by Atelier d’Architecture Bruno Erpicum’ - 192 pagina’s - Nederlands-Frans-Engels - Uitgeverij Beta-Plus - ISBN 978-908-94415-22.

Redactie: Colette Demil DIMENSION

Dit jaar is Bruno Erpicum (1959) 30 jaar aan de slag als architect. Tijd dus voor alweer een nieuw boek over zijn recente realisaties in binnen- en buitenland. Bruno Erpicum, van jongs af gefascineerd door het werk van Marcel Leborgne en Henry van de Velde en een bewonderaar van de gebouwen van Frank Lloyd Wright en Mies van der Rohe, is tevreden dat de modernistische architectuur weer meer in de belangstelling staat. Van in het begin van zijn carrière fungeerde de modernistische vormentaal als voedingsbodem voor zijn werk. Hij studeerde architectuur aan het Brusselse Saint Luc. Enkele jaren na de oprichting van zijn architectenbureau ‘Atelier d’Architecture Bruno Erpicum ‘ in Brussel startte hij de afdeling ‘Taller de Arquitectura Bruno Erpicum y Socios’ in Spanje. Intussen pendelt hij al 20 jaar tussen Brussel en Ibiza, het eiland waar hij een flink deel van zijn tijd

EVENT

International Holcim Awards voor duurzaam bouwen Onlangs werd de aftrap gegeven voor de vierde editie van de prestigieuze Holcim Awards, een internationale ontwerpwedstrijd op initiatief van de in Zwitserland gevestigde Holcim Foundation for Sustainable Construction. Deze in 2003 opgerichte stichting wil duurzaam bouwen stimuleren door innoverende ideeën en projecten te ondersteunen. Tevens wil de organisatie ontwerpers, bouwbedrijven en het groot publiek bewust maken van de rol en het belang die architectuur, engineering en de bouwsector in het algemeen spelen in dat duurzaamheidsverhaal. Brussels Bouwmeester Olivier Bastin die mee de aftrap gaf voor de nieuwe editie, ziet de Holcim Awards als een stimulans voor de ontwikkeling van innoverende projecten die erin slagen om een evenwicht te vinden tussen ecologische, economische en sociale prestaties. Die drie aspecten zitten vervat in de door de Holcim Foundation opgelegde criteria waaraan de deelnemende projecten moeten voldoen. Wat betreft duurzaam bouwen, moeten de projecten oog hebben voor vijf belangrijke uitdagingen: de evenwichtige ontwikkeling van de economische groei, ecologische prestaties, sociale verantwoordelijkheid, integratie in de omgeving en overdraagbaarheid of reproduceerbaarheid. Het ingezonden project moet een hoogstaande architecturale kwaliteit bieden en getuigen van een duurzame integratie in zijn omgeving; innovatieve voorstellingen formuleren op het vlak van duurzaam bouwen en technische nieuwigheden; economisch uitvoerbaar zijn; in alle stadia van de bouw beantwoorden aan ethische normen; rekening houden met de bescherming van het milieu via het rationeel gebruik en beheer van natuurlijke hulpbronnen tijdens de levensduur van het project inclusief de exploitatie en het onderhoud.

Arroyo er in België op de kaart te zetten door in 2011 de Europese Silver award binnen te rijven met zijn project Oostcampus, de verbouwing van een voormalige opslagplaats van Coca-Cola tot een centrum voor de gemeentediensten en het OCMW van Oostkamp. Bij de uitwerking van het concept, de indeling van de ruimtes en de materiaalkeuze, luisterde de

Silver Award voor Belgisch project

Een opmerkelijke prestatie. Architect Diébédo Francis Kéré van het archi-

DIMENSION

Velen zijn geroepen, weinigen uitverkoren. Dat geldt ook voor de deelnemers aan internationale architectuurwedstrijden van dit formaat. Toch slaagde de Spaanse architect Carlos

tectuurbureau Kéré Architecture in Berlijn, de zoon van het dorpshoofd van Gando, ontwierp dit met een Global Golden award bekroonde scholencomplex voor Gando (Burkina Faso).

EVENT

architect naar de wensen en behoeften van de ambtenaren, als toekomstige gebruikers van het gebouw. De architect bewaarde zoveel mogelijk de bestaande elementen waaronder de hele structuur, vloeren en technische leidingen. Een ruime patio en nieuwe openingen in de gevel en het dak zorgen voor een maximale lichtinval. De hal richtte hij in volgens het principe van de thermische ui, dat wil dat meerdere lagen beter zijn dan één om het warmteverlies te verminderen. In de grote centrale ruimte kwam een wolkenhemel waardoor het mogelijk was de binnenkant van het gebouw te isoleren van de buitenschil. Onder de bubbles werden, afhankelijk van de behoeften, kleine en grote geïsoleerde ruimtes ingericht. Deze bubbles zijn uitgewerkt als een zelfdragende constructie van glasvezelversterkt gips met een lichte structuur. De zeven mm dikke bubbelschalen wegen slechts zeven kg/ m². Omwille van de akoestiek voegde architect op bepaalde plaatsen een laag gerecycleerd papier toe, aan de buitenzijde werden de ‘bubbels’ thermisch geïsoleerd.

Andere laureaten Nog in 2011 ontving het Nederlandse duo Marijke Bruinsma en Marjan Van Capelle een Acknowledgement prize voor hun ecologisch Eethuis, een concept dat gemakkelijk toe te passen is in de stad. In het ontwerp kunnen de bodem, wanden, vloer en dak gebruikt worden om fruit en groenten te kweken. De structuur bestaat uit metalen steigers en een modulair systeem van kunststofkratten, met in elke krat een groeizak en een rastervormige betonstaalmat om alles op z’n plaats te houden. Bij dit systeem van verticaal groen groeien de gewassen doorheen de gaten in de groeizakken. Alle materialen

van de structuur zijn herbruikbaar. De Global Golden award 2012 werd toegekend aan een project voor de bouw van een Middelbare School in Gando (Burkina Faso). Het project, geselecteerd uit meer dan 6 000 inzendingen, was opmerkelijk genoeg een ontwerp van architect Diébédo Francis Kéré van het architectuurbureau Kéré Architecture in Berlijn. De architect, zelf de zoon van het dorpshoofd van Gando, ontwierp vanuit een sterke gedrevenheid en motivatie dit scholencomplex voor meer dan 1 000 kinderen. Voor de constructie combineerde hij traditionele bouwmaterialen met nieuwe technologieën. Door het betrekken van de lokale bevolking bij het bouwproces wordt dit project gedragen door de inwoners en de regio, en vervult het een symboolfunctie als opstap naar een betere toekomst.

Wie kan deelnemen? De terugblik op enkele gelauwerde projecten bewijst hoe divers de problematiek kan zijn. Daarom staat de wedstrijd open voor architecten, stedenbouwkundigen, ingenieurs, aannemers en bouwbedrijven. Jonge architecten en studenten, jonger dan 30, kunnen deelnemen in de categorie Next Generation. Deelnemers kunnen tot 24 maart 2014 zoveel projecten indienen als ze willen. Voorwaarde is dat de bouwwerken nog niet van gestart waren op 1 juli 2013. Na de prijsuitreiking voor de eerste wedstrijdfase, in september 2014 in Moskou, volgt de eindfase met de vijftien beste projecten uit vijf (wereld)regio’s, waaronder Europa. www.holcim.be www.holcimfoundation.org Redactie: Colette Demil

Foto links: De Spaanse architect Carlos Arroyo plaatste ons land in de kijker met de Silver award voor de transformatie van een oude industriële hal van Coca-Cola tot een centrum voor de gemeentediensten en het OCMW van Oostkamp. Foto rechts: Het ecologisch Eethuis van het Nederlandse duo Marijke Bruinsma en Marjan Van Capelle was tijdens de vorige editie goed voor een Acknow-

DIMENSION

ledgement award. Bodem, wanden, vloer en dak van de constructie kunnen gebruikt worden om fruit en groenten te kweken.

EVENT

Xaveer De Geyter Architects nam deel aan tal van architectuurwedstrijden en werd laureaat voor onder andere de heraanleg van het Schumanplein in het hart van de Europese wijk in Brussel.

Expo Xaveer De Geyter Architects in Brussel Tot 26 januari 2014 loopt in het CIVA in Brussel een overzichtstentoonstelling over het werk van Xaveer De Geyter Architects. XDGA_160_Expo blikt terug op de activiteiten van de voorbije 25 jaar en zoomt in op een boeiend en gevarieerd traject met prestigieuze (inter)nationale projecten, kleinschalige concepten, niet-gerealiseerde ontwerpen, wedstrijddeelnames en stedenbouwkundige masterplannen.

DIMENSION

Xaveer De Geyter (1957, Doornik) studeerde architectuur aan het Sint-Lucas instituut in Gent. Net zoals de meeste architecten begon hij zijn carrière met het ontwerpen van vooral individuele woningen. Begin jaren 1990 trokken een aantal realisaties waaronder woningen in Mariakerke, Brasschaat en Sint-Niklaas de aandacht en scherpten zo de interesse voor zijn werk. Intussen nam de architect deel aan tal van architectuurwedstrijden voor onder andere het Europakruispunt in Brussel (1997), het MAS in Antwerpen (2000), en samen met OMA voor Les Halles in Parijs (2004). Xaveer De Geyter werkte tien jaar samen met Rem Koolhaas voor het Office for Metropolitan Architecture (OMA), onder andere aan de Villa Dall’Ava in Parijs, het stadsonderwerp

voor Melun Sénart bij Parijs, de Sea Terminal in Zeebrugge en het ZKM Centrum voor Kunst en Mediatechnologie in Karlsruhe.

Internationaal palmares In 2005 ontving Xaveer De Geyter de prijs voor stedenbouwkunde aan de Academie d’Architecture in Frankrijk. Een jaar later won hij de wedstrijd uitgeschreven door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest voor de heraanleg van het Rogierplein. In 2011 werd hij laureaat voor de heraanleg van het Schuman rondpunt in Brussel, en de realisatie van het gloednieuwe Provinciehuis in Antwerpen. Projecten waarmee Xaveer De Geyter flink wat aandacht genereerde, zijn onder andere het stedenbouwkundig plan van het Saint-Maurice-eilandje in Rijsel, de realisatie van vijf woontorens met 137 appartementen in Breda, een wooncomplex met 410 appartementen in Bordeaux, het Europacollege in Brugge, de gebouwen van de Universiteit Gent en uiteraard de Elishout keukentoren op de Coovi Campus in Anderlecht. Een van de belangrijkste projecten wordt de heraanleg van het Schumanplein in het hart van de Europese wijk in Brussel. In het midden van het plein komt een soort open multifunctioneel amfitheater in de vorm van een schelp met daaronder de toegangen van het metro- en treinstation. De geciteerde realisaties zijn een fractie uit het werk van Xaveer De Geyter Architects dat intussen vijftig medewerkers telt en gevestigd is in Brussel. De stad waarop de architect de komende jaren nog meer zijn stempel zal drukken. www.civa.be Redactie: Colette Demil

Where next is now! Heimtextil zet nieuwe trends Van 8 tot en met 11 januari 2014 gaat in de Messe Frankfurt Heimtextil door, de jaarlijkse, internationale vakbeurs voor woningen projecttextiel. Rond de thema’s ‘Progress!’ en ‘Revive!’ worden vier nieuwe trends aangekondigd.

REPORTAGE

Waar topkwaliteit in het interieur- en contracttextiel naadloos aansluit op de ambities van architecten, planners en woninginrichters. Waar ’s werelds grootste platform voor textiel voor de projectsector tegelijk een forum is voor gedachtewisselingen op het hoogste niveau. En waar „zoeken“ bijna tegelijk „vinden“ is. Ga voor meer informatie en toegangskaarten aan voorverkooptarief naar contact-contract.com info@messefrankfurt.be Tel. +32 (0)2 880 95 88

Het trendboek 2014/2015, genaamd ‘Progress! Revive!’, is ditmaal een werkstuk van het Londense agentschap Franklin Till. De publicatie biedt een voorproefje van wat de vakbeurs ditmaal aan nieuwigheden zal te bieden hebben. Met dit trendboek krijgen fabrikanten, ontwerpers en textieldecorateurs een eerste blauwdruk van de nieuwe trends die zich aankondigen op het gebied van design.

Progress! en ‘Revive! Volgens Franklin Till kunnen 2 categorieën – ‘Progress!’ en ‘Revive!’ -, verder onder te verdelen in vier nieuwe trends, worden ontwaard. De eerste trend ‘Progress! Generate Collision!’ geeft aan dat de moderne technologie nu ook massaproductie van producten, op maat van de klant, mogelijk maakt. Dit bijvoorbeeld door decoratiestoffen digitaal te bedrukken zonder dat het design zich herhaalt. Met ‘Progress! Engineer Nature!’ wordt bedoeld dat natuur en biologie als het ware nieuwe manieren aanreiken om design te creëren. ‘Revive! Exalt Purity!’ – de derde Heimtextil trend - duidt op het feit dat steeds meer ontwerpers in hun creaties op zoek gaan naar eenvoud, zuiverheid en soberheid. Natuurlijke en niet-behandelde materialen zijn meer dan ooit in opmars. De laatste trend – ‘Revive! Rejuvenate!’ – geeft aan dat er steeds meer gewerkt wordt met reeds gebruikte materialen. Ontwerpers suggereren een geïmproviseerde life style, dit als tegengewicht voor de dominantie van de technologie in onze huidige samenleving. De beursorganisator verwacht dat het aantal exposanten op deze Heimtextil zal vergelijkbaar zijn met dat van de vorige editie, toen ongeveer 2.600 exposanten zich inschreven.

8 – 11. 1. 2014

DIMENSION

www.heimtextil.messefrankfurt.com www.heimtextil-trends.com

PRODUCTSPOT

Gyproc

Innovatie in brandbescherming

Optimale brandbescherming op basis van glasvezelgewapende • gipstechnologie

• Snelle en eenvoudige montage • H1 (EN 15283) vochtwerendheidsklasse, een voordeel vooraan in de bouwfase SAINT-GOBAIN CONSTRUCTION PRODUCTS BELGIUM nv/sa Sint-Jansweg 9 Haven 1602 B-9130 Kallo Tel.: +32 (0)3 360 22 11 Fax: +32 (0)3 360 23 80 info@gyproc.be www.gyproc.be

PRODUCTSPOT

Caradec

Een materiaal samengesteld uit marmergranulaten, vervat in een helder kunsthars, zo kan men Caradec van fabrikant O.I.L. nv omschrijven. Dankzij het 3D-effect en de lichtdoorlatendheid van het hars biedt het een grote creatieve vrijheid om een persoonlijke look te geven aan badkamers, winkelinrichtingen en andere interieurs. Vooral inloopdouches vormen een groeimarkt voor Caradec.

Gecontroleerd uithardingsproces Caradec-panelen worden in een semi-automatische lijn geproduceerd waarbij de meeste drukbare afmetingen en vormen kunnen gerealiseerd worden. Door een geïntregreerde, onzichtbare wapening wordt het materiaal dusdanig rigide dat grote afmetingen naadloos produceerbaar zijn. Het materiaal wordt in een daartoe voorziene oven gedurende enkele uren gebakken zodat een glasharde en resistente afwerking bekomen wordt.

Belgisch fabrikaat Momenteel wordt Caradec in hoofdzaak verwerkt in inloopdouches en badkamers. Onlangs werden ook in het gemeentelijk zwembad van Meulebeke de aangetaste waterwerende douchepanelen vervangen door Caradec. Dieter Timbreur van Caradec by O.I.L.: “Naast de creatieve vrijheid zijn de sterke punten van Caradec de onderhoudsvriendelijkheid, het hygiënische aspect en de mogelijkheid tot het integreren van

LED-oplossingen. Het betreft een duurzame, naadloze oplossing die tevens met optische fiber kan verlicht worden. Het materiaal is geschikt voor verticale en horizontale toepassingen, en is thermisch belastbaar tussen – 20°C en + 75°C. De afwerking is gepolierd glad, naar keuze halfglanzend of glanzend. Wat weinig architecten weten, is dat Caradec een puur Belgisch fabrikaat is. Naast inloopdouches behoren ook originele trapbekledingen, liftvloeren en horecameubilair tot de mogelijke toepassingen. In de meeste gevallen gebeurt de plaatsing - omwille van de geleverde garantie - door ons eigen gespecialiseerd team. Wat niet belet dat we als firma open staan voor samenwerking met ervaren externe installateurs.”

Keuze uit 12 kleuren Er is keuze uit 12 kleuren van marmergranulaten. Bij residentiële toepassingen zijn Bianco Carrara (wit), Bardiglio Toscane en Occhialino meest trendy. Vrij lichte kleuren dus, die de (badkamer)ruimte groter doen lijken. In horeca-omgevingen ligt vooral Nero Assoluto – zwart – goed in de markt. Sinds kort loopt er een commerciële samenwerking met de groothandel sanitair FACQ. In de showrooms van de vestigingen in Aalst, Anderlecht, Gosselies, Namen en Zaventem wordt een Caradec-plaat gedemonstreerd. www.caradecbvba.be DIMENSION

Aanvankelijk profileerde Caradec, opgericht in 2007 in Adegem, zich als specialist in het plaatsen van hoogwaardige design gietvloersystemen voor particuliere toepassingen. Inmiddels werden de activiteiten uitgebreid met badkamer-, toonbank- en andere interieurbekledingen. De inspiratie hiervoor werd - en wordt nog steeds - opgedaan in Italiaanse sferen en op vakbeurzen in dit Zuid-Europese land.

PRODUCTSPOT

Dorma

Barrièrevrije deursystemen voor meer comfort CS 80 MAGNEO

Binnen een woonzorgcentrum zijn aangepaste en makkelijk te bedienen deuren belangrijk. “Carehome of the Future”, het innovatie- en sensibiliseringsproject van Living Tomorrow rond zorg, wellness, comfort en gezondheid, besteedt dan ook ruime aandacht aan deursystemen die het leven van het personeel en de bewoners een stuk comfortabeler maken. Hiervoor deed het een beroep op de expertise van DORMA. De Duitse DORMA-groep, gespecialiseerd in deursluiters, glasbeslag, automatisaties, vluchtwegtechniek en toegangscontrole, heeft in ons land haar hoofdkantoor – genaamd DORMA foquin – in Brugge. Met de nieuwe slogan: ‘DORMA. The Access.’ legt de fabrikant de focus op deuroplossingen die de toegankelijkheid van gebouwen kunnen optimaliseren.

Draaideuraandrijvingen & schuifdeursystemen

DIMENSION

Antony Vandeplas, verantwoordelijke Marketing & Communicatie DORMA foquin: “Carehome of the Future koos voor de oplossingen van DORMA omdat onze producten voelbaar en direct het comfort van een deur kunnen verhogen. De ED 100 en ED 250 bv zijn automatische aandrijvingen die er voor zorgen dat een buiten- of binnendraaideur snel en geruisloos opent en sluit. Verschillende functies zijn mogelijk: zo kan de deur volautomatisch openen en sluiten als men haar benadert, en kan de snelheid van openen en sluiten worden ingesteld. Daarnaast biedt DORMA de PORTEO, een compacte draaideurassistent voor binnendeuren. Deze kenmerkt zich door zijn makkelijke montage en personaliseerbare functies.

Met de CS 80 MAGNEO presenteert DORMA in Carehome of the Future een vernieuwend, automatisch & stil schuifdeursysteem dat werkt met behulp van hypermoderne magneettechnologie. De deurbladen worden opgehangen in een actief magneetveld, waardoor wrijving en dus slijtage worden geminimaliseerd. Het systeem heeft een elegant design en is geschikt voor toepassing met glazen, houten en metalen deurvleugels.

Vrijloopdeursluiters De zogenaamde vrijloopdeursluiters van DORMA duwen de deur onder hydraulisch geregelde veerdruk dicht, maar dit alleen in geval van brand. In normale omstandigheden laat de deur zich vrij bewegen zonder enige weerstand. Toch is de brandveiligheid gegarandeerd, want bij brandalarm wordt de deursluiter actief en worden de deuren veilig en gecontroleerd dicht geduwd. De bekende TS 99 FL vrijloopdeursluiter van DORMA vormt een meerwaarde voor het verzekeren van de brandveiligheid in ziekenhuizen, rusthuizen, woonzorgcentra… en wordt in opbouw op de deur gemonteerd. Het gamma vrijloopdeursluiters werd recent uitgebreid met de nieuwe ITS 96 FL die evenwel nagenoeg onzichtbaar in het deurblad wordt weggewerkt.

‘Deuroplossing moet efficiënt en comfortabel zijn’ In een rusthuis speelt brandveiligheid een grote rol. Een klassieke oplossing is het plaatsen van hydraulische deursluiters, die ervoor zorgen dat de deur na iedere opening meteen weer wordt dichtgeduwd. Een zekere tegendruk voelbaar bij het openen van de deur kan als een drempel in het gebruiksgemak worden ervaren. Vrijloopdeursluiters en/of deurautomatisaties vormen hier een comfortabele en veilige oplossing. www.dorma.be

ILUZO Traditioneel gemetseld met de look van gelijmd. De keuze van de kenner.

Metselen met dunne voeg was nog nooit zo gemakkelijk en voordelig.

www.wienerberger.be

Metselen met dunne voeg is geen sinecure. De vakman weet er alles van. Daarom heeft Wienerberger een gevelsteen ontwikkeld die de voordelen van metselen met traditionele mortel combineert met de homogene look van gelijmd metselwerk.

Wienerberger nv Kapel ter Bede 121, 8500 Kortrijk T 056 24 96 16 â&#x20AC;&#x201C; info@wienerberger.be

Ontdek de Iluzo steen in de Wienerberger showrooms te Londerzeel en Kortrijk of vraag uw gratis brochure aan via info@wienerberger.be

[ lesaffer.be ]

PRODUCTSPOT

Emperador

natuurlijke meerwaarde

King Brown

Crystal White

Simyra

NIEUW! SHOWROOM EN TUINPARK Venetiëlaan 22, 8530 Harelbeke, België T ++ 32 56 23 70 00 F ++ 32 56 23 70 02 info@beltrami.be

ARCHITECTENSTUDIO

www.beltrami.be OPENINGSTIJDEN SHOWROOM

ma-vr 9u-17u | zat 9u-13u

volg ons op FACEBOOK

PRODUCTSPOT

ASSA ABLOY Entrance Systems

Een compleet pakket toegangsautomatisering

ASSA ABLOY Entrance Systems brengt een totaalpakket aan toegangsoplossingen op de markt. Op die manier kunnen klanten terecht bij één toeleverancier, zowel voor hun nieuwe installatie, als voor het onderhoud en de service. Diverse bekende merken maken onderdeel uit van de divisie ASSA ABLOY Entrance Systems. Onder het productmerk Besam specialiseert de internationale speler zich in het marktsegment automatische deuren voor personenverkeer: automatische schuifdeuren, draaideuren, roterende deuren, luchtgordijnen… Andere productmerken zijn Crawford, Megadoor en Albany. “Voor Besam is het een permanente uitdaging om onze klanten te laten voldoen aan alle vereisten op het gebied van beveiliging, veiligheid en comfort”, aldus Louise van den Brink, Marketing Coördinator Pedestrian Door Solutions bij ASSA ABLOY Entrance Systems België.

Besam SL500 schuifdeurautomaat innoveert De meest recente innovatie is de Besam SL500: een modulair schuifdeursysteem, volledig aanpasbaar aan de behoeften van de klant. Met zijn 200 productfeatures biedt de Besam SL500 de geschikte oplossing voor uiteenlopende situaties: druk voetgangersverkeer, zware deuren, speciale functies, specifieke vereisten op het gebied van veiligheid, comfort… Louise van den Brink: “De Besam SL500 heeft een opmerkelijk design zonder in te boeten op de deurprestaties. Het design blijft identiek, ongeacht de zwaarte van de aandrij-

ving. Men kan de Besam SL500 automatisch laten aanpassen aan de verkeersstromen. In vele situaties speelt de openen sluitsnelheid een belangrijke rol. Ook in geval van zwaardere deurvleugels boet het systeem niet in aan snelheid. Een snelle opening en sluiting van het schuifdeursysteem minimaliseert het energieverlies en zorgt voor een ongehinderde doorstroom van personenverkeer.” Behoeften en noden van bedrijven en (zorg)instellingen kunnen veranderen. Daarom is de Besam SL500 ook na installatie nog volledig aanpasbaar aan de wijzigende behoeften van de klant en wordt voorzien in uitbreidingsmogelijkheden. Voor het upgraden van bestaande automatische deuren, ongeacht het merk, werd een Besam modernisatie ontwikkeld.

Besam SW300 Heavy duty draaideurautomaat Daarnaast is er ook de Besam SW300, een heavy duty draaideurautomaat. Deze stuurt probleemloos zware deuren automatisch open en dicht. Bovendien kan een Emergency uitbreiding toegevoegd worden waardoor de deur in twee richtingen te bewegen is. Na brandalarm zal de deur zich sluiten in functie van de compartimentering. Dankzij het armsysteem, met zowel een push als een pull werking, is de deur in beide richtingen handmatig te bedienen. Gedurende de paniekfunctie is de automatische werking uitgeschakeld en kan de deur enkel manueel bediend worden, waardoor een optimale, veilige vluchtweg gewaarborgd is. Dankzij het Power Assistant systeem is de deur zeer licht handmatig te openen. Zelfs met de krachtige werking van de draaideurautomaat werkt de deur geruisloos. Dankzij de ingebouwde sluitvertraging maakt deze - zelfs bij het sluiten - geen hinderlijk geluid. Met een hoogte van slechts 7 cm heeft de Besam SW300 een slank en esthetisch aanzicht, en zijn er meerdere mogelijkheden voor montage. www.besam.be www.assaabloyentrance.com DIMENSION

ASSA ABLOY Entrance Systems, ook bekend van het productmerk Besam, is een zeer complete leverancier van oplossingen op het gebied van toegangsautomatisering. De producten zorgen voor een optimale balans tussen kosten, kwaliteit en levensduurprestaties.

PRODUCTSPOT

Techno Specials

Plooibare multi-applicatie plug De voorbije jaren nam Techno Specials, de Gentse specialist in connectiviteitsoplossingen en speciale kabels voor industriële, building en telecom toepassingen, vooral een hoge vlucht met haar Multimedia Connect (MMC) gestructureerde databekabeling. Met de plooibare Multi-applicatie plug stelt MMC een innovatieve, ultra compacte en eenvoudig af te monteren dataoplossing voor. De ontwikkeling van IP-toepassingen voor CCTV, Toegangscontrole, WIFI-points, Audio, TV, Video, … heeft voor gevolg dat datakabels nu in nieuwe omgevingen gebruikt worden. Dit heeft een rechtstreekse impact op de manier waarop deze kabels worden afgemonteerd. Dit resulteert onder meer in on-Field afmonteren voor vaste geleiders, een kleinere ruimte voor afmontage, en hoge performanties waardoor CAT6 en CAT6A kabels nodig zijn. De traditionele pluggen zijn meestal niet compatibel met AWG23 vaste geleiders, en vereisen bovendien specifieke krimptangen en oefening.

Gepatenteerde innovatie In samenwerking met de internationale Universiteit van Parijs ontwikkelde en produceerde Multimedia Connect een bijzondere oplossing: de plooibare Multi-applicatie plug. Deze gepatenteerde innovatie biedt een oplossing voor de meest voorkomende problemen bij het afmonteren van niet-afgeschermde kabels met vaste geleiders. Door het ultra compact en toolless afmonteren worden de normen tot Class Ea / CAT6a channel links overstegen.

Ultra Compact

DIMENSION

De plooibare Multi-applicatie plug heeft een hoek van 135°, en maakt connectie mogelijk daar waar er slechts beperkte ruimte aanwezig is (tot 26mm). Hierbij wordt er rekening

gehouden met de minimum buigradius van de kabel, wat essentieel is voor de link performantie. Het plooien van de plug is tot 50 cyclussen gegarandeerd. Het product is evenwel ontwikkeld voor statische toepassingen.

Eenvoudig toolless afmonteren Het toolless afmonteren impliceert dat er geen krimptang nodig is. De Multi-applicatie plug is compatibel met vaste geleiders van AWG26 tot AWG22, echter niet voor soepele geleiders. De kleurcode is duidelijk aangegeven (568A & 568B). De duur om deze plug af te monteren bedraagt 1 minuut en 40 seconden. Op www.multimedia-connect.com kan men een video bekijken over hoe deze plug kan worden afgemonteerd. De hoge performantie en de kwaliteit van deze Multi-applicatie plug van MMC blijken uit de elektrische performantie, enerzijds, en de technische karakteristieken van het product, anderzijds. De elektrische performantie blijkt onder meer uit volgende eigenschappen: categorie 6a / Class Ea performantie (Channel); Amd 1.0 ISO 11801 Channel Class Ea; EIA-TIA 568-C.2 Channel Cat 6A; compatibel met CAT5e / Class D en CAT6 / Class E niet-afgeschermde links, en met POE en POEPlus standaarden. Ook uit de technische karakteristieken van de Multi-applicatie plug blijkt dat het om een hoogperformante oplossing gaat. Naast de flexibele PCB zijn er de gold plated contacten, het afmonteren met IDC-technologie, en het gebruik van kunststof als materiaal. De afmetingen van de plug zijn 13.6 x 50.5 x 8 mm, het gewicht bedraagt 6 gram. De bestelreferentie voor deze Multi-applicatie plug van MMC is PLAG6ANB. www.technospecials.be

Bi+ de akoestische vloerisolatie

een solide bescherming EEN EEN SOLIDE SOLIDE voor een BESCHERMING BESCHERMING stevig beroep VOOR EEN VOOR EEN

STEVIG STEVIG BEROEP BEROEP

Ainb wordt Ainb Ainbwordt wordt Ainb wordt ondersteund ondersteund ondersteund ondersteund door: door: door: door:

www.argentalu.be www.argentalu.be www.argentalu.be www.argentalu.be AiNBwordt wordtondersteund ondersteundwww.argentalu.be door: AiNB wordt ondersteund door: AiNB door:

www.giroflex.be www.giroflex.be www.giroflex.be www.giroflex.be www.giroflex.be

Ainb wordt ondersteund door: www.dedon.be www.dedon.be www.dedon.be www.dedon.be www.dedon.be

www.vescom.be www.vescom.be www.vescom.be www.vescom.be

www.gira.be www.gira.be www.gira.be www.gira.be

www.sigma.be www.sigma.be www.sigma.be www.sigma.be www.sigma.be

www.desso.be www.desso.be www.desso.be www.desso.be www.silentgliss.be www.glazz.eu www.glazz.eu www.glazz.eu www.glazz.eu www.desso.be www.glazz.eu

www.vola.be www.vola.be www.vola.be www.vola.be www.vola.be

www.interfaceflor.be www.aquaconcept.be www.interfaceflor.be www.interfaceflor.be www.aquaconcept.be www.aquaconcept.be www.interfaceflor.be www.aquaconcept.be www.duravit.be www.interfaceflor.be www.aquaconcept.be

the future Glass since 1665 thefuture futureofof ofGlass Glasssince since1665 1665 the the future of Glass since 1665 the future of Glass since 1665 www.saint-gobain-glass.com www.saint-gobain-glass.com www.saint-gobain-glass.com www.saint-gobain-glass.com www.saint-gobain-glass.com

www.silestone.com www.silestone.com www.silestone.com www.silestone.com www.silestone.be www.silestone.com

www.bosspaints.be www.bosspaints.be www.bosspaints.be www.bosspaints.be

www.lambrechts.eu www.aro.be www.lambrechts.eu www.lambrechts.eu www.aro.be www.aro.be www.lambrechts.eu www.aro.be www.giroflex.be www.lambrechts.eu www.aro.be

www.deltalight.be www.deltalight.be www.deltalight.be www.deltalight.be www.deltalight.be

Insulit Bi+ : de nieuwe generatie van akoestische isolatie Het insulit Bi+ -gamma beantwoordt aan de verschillende akoestische vereisten van de nieuwe NBN S01-400-1 -norm. Onze membranen werden getest door het WTCB in 2012, conform de Europese richtlijnen EN ISO 10140-3. De dubbele dunne isolatielagen zijn betrouwbaar en blijven intact door de jaren heen. Ze verminderen aanzienlijk de contactgeluiden tussen verdiepingen en bieden de hoogste niveaus van akoestisch comfort.

23 dB

∆Lw

26 dB

∆Lw

30 dB

∆Lw

www.insulit.be www.formica.be www.formica.be www.formica.be www.formica.be

www.abet.be www.abet.be www.abet.be www.abet.be www.abet.be

www.sv.be www.giorgetti.eu www.sv.be www.sv.be www.sv.be www.giorgetti.eu www.giorgetti.eu www.giorgetti.eu www.argentalu.be www.sv.be www.giorgetti.eu

www.ainb.be www.ainb.be www.ainb.be www.ainb.be www.ainb.be

067/41.16.10 insulco@insulco.be

GOEDHART REPRO Goedhart Repro is een professionele reprografsche onderneming gespecialiseerd in plotoplossingen voor architecten en ingenieurs. U kunt terecht bij Goedhart Repro voor externe reproservices, interne plotfaciliteiten en de combinatie ervan. Met de juiste invulling van die formule vindt u bij Goedhart Repro de perfecte ondersteuning van uw organisatie en is uitbesteding een bewuste strategische keuze.

3D PRINTING Goedhart maakt 3D printen bereikbaar voor architecten met korte levertijden en betaalbare prints. Tijdens het volledige printproces wordt u intensief door ons begeleid en helpen we u bij het optimaliseren van het eindresultaat. Kijk op onze website voor meer informatie en neem gerust contact op voor al uw vragen.

DOCUMENTREPRODUCTIE / DOCUMENTBEHEER / DISTRIBUTIE www.GOEDHARTREPRO.cOm

StyleConcept 175 + 180 - maatwerk steeds opgemeten door fabrikant - mogelijkheid tot montage door Aquaconcept techniekers - lift systeem in scharnieren - doorlopende dichtingen - meer dan 20 verschillende glassoorten mogelijk - enkel verkrijgbaar via erkende groothandelaar sanitair

StyleConcept 180 + 172

RailConcept 311 + 320

NEW

Carl Stahl • RVS systemen voor groene gevels

Zehnder • Reverse stralingspanelen Bij de keuze van een verwarmings- en koelsysteem is vooral de energie-efficiëntie van belang. De systemen van Zehnder voor stralingsverwarming en -verkoeling kunnen meer dan 40 % energie besparen tegenover andere systemen. En dat terwijl er een aangenaam binnenklimaat heerst. Zehnder plafondstralingspanelen worden al decennialang gebruikt voor verwarming van ruimtes tot 30 meter hoog zoals productieruimtes, magazijnen, sporthallen, kantoren, scholen, ziekenhuizen, tentoonstellings – en verkoopsruimtes. Eigenschappen van de Zehnder Reverse stralingspanelen: Hoog verwarmings –en verkoelingsvermogen, past perfect in valse plafonds, esthetisch, beschikbaar in meer dan 700 kleuren en conform aan de norm EN 14037

De Greenwall gevelsystemen van Carl Stahl voorzien bestaande én nieuwe gevels van begroeiing. De gevelsystemen zijn er in drie varianten. De lichtgewicht aluminium afstandhouders zijn uitermate geschikt om speelse vlakken te creëren op lichte constructies. De RVS afstandhouders zijn robuuste houders die zware belastingen kunnen afdragen naar de onderconstructie. Het systeem met een XTEND RVS kabelnet biedt veel vormvrijheid door zijn transparantie. Met dit systeem kunnen volledige gevels bedekt worden en duurzame façades ontworpen worden. www.carlstahl.nl

www.zehnder.be

Riello • Alu Pro POWER V: gesloten uitvoering tot 375 kW De RIELLO ALU PRO POWER V, met warmtewisselaars in aluminium-siliciumlegering, is een modulaire condenserende verwarmingsketel met ruim modulatieveld voor hoogrendementsinstallaties (nuttig rendement tot 108 %). De ketel moduleert van 15 kW tot maximum vermogen en is uitgerust met een luchtaanzuigcollector die een gemakkelijke aansluiting van het luchttoevoerkanaal toelaat. De ketel bevat een cascade van onafhankelijke thermische modules van 15 tot 75kW. Het gamma van de gesloten uitvoering telt 6 modellen vanaf 115 tot 375 kW, volledig uitgerust voor cascadewerking om een vermogen tot 3 MW te bereiken. De thermische componenten laten zich eenvoudig (de)monteren, waardoor ook moeilijk toegankelijke stookplaatsen (via trappen, door kleine deuropening, enz) bereikbaar zijn. Riello biedt 10 jaar garantie op de warmtewisselaar en 2 jaar op de overige bestanddelen.

DIMENSION

www.riello.be

REPORTAGE NEWS NEW

Dejond • Litefront – De perfecte glazen balustrade

ACV • Archimedes

Het Litefront systeem met zijn geraffineerd bevestigingssysteem dat in de hoogte regelbaar is opent nieuwe perspectieven voor moderne glazen balustrades. De hedendaagse architectuur geeft de voorkeur aan eenvoudige vormen en strakke lijnen. Litefront beantwoordt perfect aan deze trend en zorgt tegelijkertijd voor een veilig en toch ongehinderd uitzicht op de omgeving. Dit resulteert in een grotere inval van het daglicht en meer transparantie. Hoewel polyvalent en eenvoudig te plaatsen beantwoordt het toch aan de hoogste architectonische eisen.

Om haar brede waaier aan kennis voor het berekenen van de behoefte aan sanitair warm water en verwarming in tertiaire projecten te delen, heeft ACV een eenvoudig en efficiënt softwareprogramma ontwikkeld: Archimedes. Deze software is nu ook online raadpleegbaar en geeft o.m. studiebureaus, architecten en technisch adviseurs de mogelijkheid de warmwaterbehoeften te berekenen voor zeer uiteenlopende toepassingen zoals hotels, ziekenhuizen, sportcomplexen, industriële processen, enz. Na het invoeren van alle gegevens, berekent het programma de verschillende configuraties en geeft de technische gegevens van de gekozen configuratie weer. Op deze manier wordt elk aspect van de installatie gaande van studie over plaatsing tot gebruik - vereenvoudigd.

www.dejond.com

www.acv.com

Vectorworks 2014 Imponeert met klantgedreven innovaties Ontdek Vectorworks 2014: meer dan 130 verbeteringen in modelleren, visualiseren, BIM-management, gebruiksvriendelijkheid en uitwisseling. Opvallende innovaties zijn onder andere de unieke X-rayoptie, die u in 3D tijdelijk doorheen vaste objecten rondom uw muisaanwijzer laat kijken, en de volledig op maat van Vectorworks herschreven OpenGL-ondersteuning die werken in 3D veel makkelijker maakt. Gebruikers in de Benelux kunnen vanaf 30 september 2013 aan de slag met de Engelse versie. De Nederlandse en Franse versie zijn beschikbaar vanaf 31 oktober 2013. www.vectorworks.be

Bramstore • demonstreert het gemak van bouwen Onlangs stelde BRAMSTONE zijn deuren open voor een vergelijkende materialentest en presentatie. De test was een vergelijking tussen de traditionele manier van bouwen met baksteen en cement, en de manier van bouwen met BRAMSTONE – dat gemaakt wordt van puimsteen. Het plaatsen van de traditionele muur gebeurde door een metser met jaren ervaring. De BRAMSTONE muur werd gebouwd door een ‘onhandige Harry’. BRAMSTONE bestaat uit modulerende bouwstenen, men hoeft dus geen mortel te gebruiken. Men begint met een vlakke basis, plaatst de eerste steen en hoeft geen draden te spannen of te waterpassen. In elke BRAMSTONE zitten reeds uitsparingen en gaten voor de elektriciteits-, water- & gasleidingen. Na onderzoek door de UGENT werd vastgesteld dat BRAMSTONE beter presteert op druk- en andere proeven dan de traditionele bak- of snelbouwsteen.

DIMENSION

www.eucomat.eu

NEW REPORTAGE

Inter-Beton • 145.000 m3 beton voor Mechelse, ondergrondse stationsparking

Fermacell • introduceert cementgebonden plaat Powerpanel H2O met afgeschuinde kant

In de vernieuwde stationsomgeving van Mechelen komt een ondergrondse parking. Vooraleer de parking uitgegraven wordt, komen er diepwanden in de grond, die de buitenwanden van de toekomstige bouwput vormen. Ze zijn 1 meter dik en tussen 27 en 35 meter diep. Tijdens het uitgraven worden ze gevuld met bentoniet, een vloeibaar mengsel van kleimineralen met water. Dan gaat de prefab-wapeningskooi erin en wordt het beton gestort. Aannemerscombinatie Mechelen Stationsparking vroeg Inter-Beton om een betonmengsel te ontwikkelen dat minimaal 180 minuten verwerkbaar blijft. Het beton dat eerst gestort wordt, moet namelijk heel de weg naar boven moet afleggen en lang genoeg vloeibaar blijven. Het werd een betonmengsel C 30/37 op basis van een traag bindend cement.

Fermacell heeft als eerste fabrikant een cementgebonden plaat met afgeschuinde kant (40 mm) geproduceerd. De plaat is ongevoelig voor vocht en zeer geschikt voor binnenwanden, plafonds en aftimmeringen van zwembaden, sauna’s, industriële keukens en doucheruimtes. De afgeschuinde panelen zorgen voor een gemakkelijke en stotende montage, zodat snel een vlakke wand is op te trekken. De Powerpanel H2O-platen worden koud tegen elkaar gezet. De afgeschuinde kant zorgt ervoor dat de voegen snel en seriematig afgesmeerd kunnen worden waardoor een naadloze overbrugging ontstaat tussen de vlakke delen van een wand.

www.interbeton.be

www.fermacell.be

Gyproc • Proteam Trophy 2013 Proteam-bedrijven zijn door Gyproc erkende installateurs die voldoen aan de kwaliteitscriteria vervat in het Gyproc Proteam-charter. Onlangs organiseerde Gyproc voor de 3de maal de Gyproc Pro Team Trophy awards uitreiking. Van de 51 ingediende projecten werden er 34 weerhouden, verdeeld over 5 categorieën. Volgende winnaars werden bekend gemaakt. In de Categorie ‘zorgsector, scholen en hotels’ het Hobokense ADB Finish met het BMW Training Center te Bornem, in de Categorie ‘innovatie en mixed use’ het Gentse Genisol met de Ghelamco Arena AA Gent, in de Categorie ‘residentieel’ CAP Parachève Line uit Herstal met het Maison Henry te Saive, in de Categorie ‘bouwpleisters’ het Diepenbeekse afwerkingsbedrijf Ronny Schoeffaerts met de privé-woning Mobe te Bertem, en in de Categorie ‘gipskartonplaten’ het Ieperse Verhulst- Dejonckheere met de St.-Sixtus Abdij Westvleteren. De winnaars zijn geplaatst voor deelname aan de Saint-Gobain Gypsum International Trophy in Berlijn op 6 juni 2014.

DIMENSION

www.saint-gobain-gypsum-international-trophy.be

REPORTAGE NEW

Qbus • De slimme interuptor - domoticaready zonder PC Qbus lanceert in oktober het Qbus Stand-Alone gamma, waarvan de nieuwe gepatenteerde Stand-Alone uitgangsmodule – de REL04SA - de basis is. De REL04SA DIN-rail uitgangsmodule heeft 4 uitgangen en 5 ingangen. Op deze ingangen kunnen standaard drukknoppen worden aangesloten, waarbij de vijfde ingang een alles uiten een alles aan-sfeer (paniektoets) oproept. Deze module kan zowel op zichzelf – dus zonder de Qbus Controller en zonder externe voeding – werken, maar kan eveneens aangesloten worden op een Qbus controller om dan deel uit te maken van een volledige domotica-installatie. Dit geeft de installateur de mogelijkheid om dezelfde module zowel te gebruiken als een teleruptor-oplossing en als deel van een Qbus domoticainstallatie. In zijn Stand-Alone functie hoeft deze nieuwe relaismodule niet geprogrammeerd te worden en kunnen via de knoppen op de module de uitgangen in aan/uit of in rolluikmode geplaatst worden. Via een externe voeding is tevens LED-feedback naar de drukknoppen mogelijk. Naast de REL04SA worden ook nog een Stand-Alone Dimmermodule en een Qbus-driver aan het gamma toegevoegd. wwwqbus.be

ROCKFON • introduceert thema Duurzaam? Natuurlijk ROCKFON-plafondpanelen zijn gemaakt van basalt, een natuurlijk stollingsgesteente dat de aarde jaarlijks in grote hoeveelheden produceert. ROCKFON vervaardigt ook 1750 m² plafondpanelen uit 1 m³ basalt, goed voor 30 klaslokalen. Met relatief weinig hernieuwbare grondstof kan de fabrikant een grote hoeveelheid eindproducten – met vijftien jaar garantie - fabriceren. ROCKFON produceert briketten van restafval afkomstig uit de eigen branche, andere industrieën én de eigen productie, en herverwerkt in de Benelux - in nauwe samenwerking met klanten en Van Gansewinkel - gebruikte plafondpanelen tot nieuwe, onder de naam ROCKCYCLE. De ROCKFON levenscyclusanalyse wordt vastgesteld op basis van het Nederlandse MRPI-systeem dat uit gaat van een Type III-classificatie volgens ISO 14020. Diverse ROCKFONproducten worden nog dit jaar opgenomen in Categorie 1 van de Nationale Milieudatabase. www.rockfon.be

Renson • Nieuw rooster met maximale waterwerendheid, type 450 RENSON® stelt het gepatenteerde roostertype 450 voor. Dit rooster combineert een zeer hoge luchtdoorlaat met een maximale waterwerendheid, getest volgens HEVAC klasse A2 tot 3,0 m/s aanzuigsnelheid. Type 450 is een muurrooster, vervaardigd uit geëxtrudeerde aluminiumprofielen en standaard voorzien van een watergoot onder de onderste lamel en boven de bovenste lamel. Dit rooster bestaat uit extreem waterwerende lamellen (RENSON® Linius® L.050W), getest volgens HEVAC klasse A2 tot 3,0 m/s. Het heeft een stap van 50 mm, een inbouwdiepte van 159 mm en een aanslag van het kader van 38 mm. Het wordt standaard geleverd met een muggengaas 304 (2,3 x 2,3 mm), kan echter ook met een mazendraad (6 x 6 mm) besteld worden. Rooster type 450 is verkrijgbaar in polyester poederlak in alle RAL-kleuren. Het is ideaal voor toepassingen in datacenters, ITapplicaties, elektriciteits- en noodcentrales.

DIMENSION

www.renson.be

evolve with better BIM

BIM en creativiteit, het lijken tegenstrijdige begrippen. Maar niet voor Vectorworks 2014. Met Vectorworks bepaal je zelf hoeveel BIM je in je projecten wilt gebruiken. En dankzij krachtige technologieën als Parasolid en CineRender ben je zeker dat je jouw vooruitstrevende concept kan omvormen tot een intelligent gebouwmodel. Laat je ontwerpvrijheid niet aan banden leggen en kies voor BIM met Vectorworks.

meer informatie: www.vectorworks.be | info@vectorworks.be | 015 71 96 00

REPORTAGE NEW

Vandersanden nieuwe baksteenontwikkeling en nieuw formaat

Hager • neemt Berker over Hager Group heeft de Duitse fabrikant van schakelaars en systemen Berker, gelegen te Schalksmühle, overgenomen. Door deze acquisitie kan de groep zijn aanbod strategisch uitbreiden en complete elektrische installatiesystemen voor gebouwen aanbieden. Ook Berker is een familiebedrijf met een internationale reputatie. Er worden zowel hoogkwalitatieve schakelaars als geavanceerde automatiseringssystemen voor gebouwen vervaardigd. De producten worden nu gecommercialiseerd via het netwerk van Hager-partners. De lancering gaat gepaard met een reeks nieuwigheden, zoals nieuwe afwerkingen voor de serie B.IQ, de Berker Generation R. en speciale uitvoeringen voor de TS Sensor. www.hager.be

Ventilair • Uniflexplus+ flexibele luchtkanalen Dankzij het beperkt aantal benodigde componenten en het unieke kliksysteem is het Comair Uniflexplus+ flexibel luchtverdeelsysteem eenvoudig te installeren en tijdbesparend.  Door de lage hoogte van de onderdelen is het systeem gemakkelijk weg te werken, bovendien kunnen de flexibele slangen eenvoudig verlegd worden wanneer omstandigheden dit vereisen.  Zowel de binnenslang als de verdelers en ventielcollectoren zijn antistatisch en antibacterieel behandeld.  Daarnaast voldoet het systeem aan de hoogste luchtdichtheidsklasse (D) volgens de Europese normen EN12237 en EN1507.

DIMENSION

www.ventilair.be

Op de Bis Beurs toonde Vandersanden Group heel wat nieuwigheden, o.m. het formaat WF-7: 210 x 70 x50. Dit slanke broertje van de klassieke gevelsteen in WF-formaat is 3 cm minder breed. Voordelen van deze oplossing: 3 cm extra ruimte voor isolatie en meer potentiële woonruimte, minder energieverlies en kosten bij het transport, en interessante renovatiemogelijkheden. Dit formaat is beschikbaar in 6 kleuren: Argentis, Platina, Salvia, Parma, Lithium en Zwart mangaan. Daarnaast is er bij Vandersanden een nieuwe baksteenontwikkeling: Wasserstrich met engobes. Bij deze vormtechniek krijgen de stenen hun structuur met behulp van water. Het effect is dat de steen relatief glad is en weinig nerven heeft. Het nieuwe Wasserstrich-gamma omvat Aalborg, Viborg, Billund, Kolding en Herning. Voor deze nieuwe kleuren voegde Vandersanden Group een extra techniek toe, nl. engoberen, die speciale kleureffecten mogelijk maakt. Engobes zijn vloeibare kleurstoffen die grotendeels uit kleimineralen bestaan. www.vandersandengroup.be

REPORTAGE NEW

DuPont Building Innovations reedt toe tot Power Matters Alliance DuPont Building Innovations ondersteunt de integratie van het draadloos opladen voor smartphones en tablets in DuPont™ Corian® bekledingsmateriaal, gebruikt in interieuroplossingen voor privé- en publieke ruimtes. Het bedrijf is toegetreden tot de Power Matters Alliance (PMA) - opgericht door Powermat Technologies en Procter & Gamble in 2012 - en werkt samen met andere PMA-leden aan oplossingen voor het draadloos opladen van smartphones en tablets die reëel kunnen worden geïntegreerd in werkbladen uit DuPont™ Corian® bekledingsmateriaal. De volgende stap is de integratie ervan in bekledingen voor meubeloplossingen. DuPont™ Corian® is een premiumoplossing voor meubilair en interieurdesign in de commerciële en de residentiële sector. www.corian.be www.powermatters.org www.dupont.com

Vaillant • auroFLOW plus De auroFLOW plus van Vaillant is een zonneenergiemodule bestemd voor industriële en collectieve toepassingen. Het regelt de stroming van het glycolwater in de drukloze thermische zonnepanelen en zorgt ervoor dat de warmte van de zon in een buffervat terechtkomt. Het grote voordeel: het systeem laat toe om meerdere drukloze zonnepanelen in één installatie te plaatsen. Elke auroFLOW plus-module kan instaan voor 15 m² zonnepanelen, maar dankzij een extensie en daar het mogelijk is om 4 auroFLOW plus-modules met extensies in cascade te installeren, kan eenzelfde installatie dus tot 120 m² zonnepanelen bevatten. www.vaillant.be

DRT Gietvloeren Living Concrete, gepolierd beton maar dan anders… DRT Gietvloeren is al 30 jaar specialist in diverse gietvloeren waaronder de Living Concrete. Living Concrete is een naadloze vloer met een natuurlijke basis van cement. Stoer, gedurfd en toch beschaafd. De natuur in huis op een bijzondere manier… De Living Concrete vloer is een natuurlijke en duurzame gietvloer die niet alleen optisch erg lijkt op een gepolierd beton maar ook zo aanvoelt. Het is een cementgebonden gietvloer die in meerdere gangen wordt gepolijst en vervolgens met een speciale olie en was wordt afgewerkt. Door de ambachtelijke applicatiewijze krijgt de vloer aspecten als lichte slagen en subtiele kleurverschillen mee die elke Living Concrete vloer uniek maken.

DIMENSION

www.drtgietvloeren.be

NEW

DTplan • Demodagen: nieuw forum voor energie- en gebouwenmanagement

Wienerberger • Alle oplossingen voor gevelrenovatie in een handige tool Met de webtool www.renovatieoplossingen.be biedt Wienerberger bouwprofessionals een schat aan informatie voor gevelrenovatie met 4 efficiënte oplossingen: Terca en Desimpel gevelstenen - met in het bijzonder de smalle Eco-brick -, Façatile kleipannen, Koramic kleidakpannen en ten slotte het StoTherm Brick gevelisolatiesysteem met steenstrippen. Naast een gedetailleerde omschrijving krijgt men voor elk van deze 4 oplossingen uitvoeringsdetails, oplossing gerelateerde bestekteksten, adviezen, referenties en downloadbare documenten aangereikt. Voor vrijwel elke situatie kan men de details raadplegen, vergroten en downloaden. Daarnaast volgt een blog het verloop van 2 renovatieprojecten op de voet.

De recente DTplan Demodagen lieten bezoekers kennismaken met het groeiend belang van energiemanagement en de mogelijkheden in gebouwenautomatisatie. DTplan uit Izegem voerde een onderzoek naar de kennis van energie- en gebouwenmanagement bij zo’n 1800 bedrijven. Daaruit bleek dat meer dan 80% begrijpt wat energiemanagement inhoudt, maar slechts de helft effectief stappen onderneemt om de energiekosten te drukken. Nochtans vindt 86% dat investeren in energiemanagement zichzelf terugverdient. Sam Tytgat van DTplan mocht sprekers uit diverse sectoren - UGent, Lemcko, CEBEO, Deknudt Mirror Works, KNX Professionals, OVED & KHBO -verwelkomen. Ook merken als ABB, Siemens, Schneider-Electric, Cenergie/Esight, Gira, Socomec, Stagobel & Vecolux verbonden hun naam aan het event. Deelnemers uit o.m. de automobielsector, de zorgsector, grote bankkantoren en logistieke gebouwen, kwamen over de vloer.”

www..renovatieoplossingen.be

www..dtplan.be

Beal • BEALSTONE® eigentijds alternatief voor beton type granito/terrazzo Met BEALSTONE®, een alternatief voor beton van het type granito/terrazzo, stelt BEAL een personaliseerbare coating voor om vloeren, muren en meubels nieuw leven in te blazen. De minerale sfeer - oorspronkelijk uit het Italiaanse Venetië overgewaaid - maakt zijn grote rentree. Granito/terrazzo ademt deze sfeer uit en past perfect bij de transformatie van industriële ruimtes tot woningen. Naast marmer kunnen er nog andere granulaten aan de bereiding worden toegevoegd: stukjes spiegel, glas, keitjes… Oorspronkelijk werd granito/terrazzo alleen gebruikt voor vloeren van nieuwe gebouwen. Met BEAL kan het product drooggeschuurd worden, en dus ook geplaatst in een bewoond gebouw. Met zijn beperkte dikte (vanaf 3 mm, afhankelijk van de keuze van de aggregaten) biedt BEALSTONE® een esthetisch voordeel. Er zijn geen voegen nodig, tenzij eventueel de uitzettingsvoegen van de bestaande drager.

DIMENSION

www.beal.be

Silestone Authentic Life ®

Kwartsoppervlakken voor Keukens en Badkamers Wij omringen ons met producten die ons leven vormgeven. Hiermee laten we zien wie we zijn, op onze eigen authentieke en unieke wijze. Met Silestone® kwartsoppervlakken geef je karakter en emotie aan je keuken en badkamer. Want Silestone® is niet alleen beschikbaar in een groot kleurenassortiment en in verschillende exclusieve afwerkingen. Het is ook het enige werkblad met bacteriostatische bescherming.

THE ORIGINAL

Leef authentiek, geef je huis Silestone®.

“Ik hou van architectuur en mode, maar als ik zoek naar authenticiteit kijk ik naar de huizen waarin we wonen, en de kleding die op straat gedragen wordt. Daarover schrijf ik op mijn blog. Dat is authenticiteit voor mij.” Macarena Gea (Blogger en architect)

facebook SilestoneBelgium twitter Silestone_BE CoSEntino BELGiUM / Koeweidestraat 44 / 1785 MerchteM / t. 0800-99869 / info.be@cosentinogroup.net

Vraag naar een authentiek Silestone® werkblad en activeer de garantie op onze website.

JAAR

www.silestone.com

Werkblad: UNSUI / INTEGRITY spoelbak / Exclusieve SUEDE textuur

GARANTIE

BACTERIOSTATISCHE

BESCHERMING

Met zilver technologie

Hedendaagse architectuur met leien in vezelcement ’s a n i ag p 0 le 8 e n i g ri en o 1 3 werp ont

‘Best of Slates Volume 3’ stelt u opnieuw een hele reeks recent gerealiseerde bouwwerken voor, waarbij vezelcementleien voor de gevel, op het dak of voor de volledige buitenschil werden gebruikt. Met haast geen enkel ander bouwmateriaal kunnen gevel- en dakvormen scherper worden vormgegeven als met vezelcementleien. De kleinformaat leien passen zich dan ook perfect aan kanten en bogen, dak-overstekken en insprongen aan en daken kunnen traditioneel of modern worden uitgevoerd zonder dakoverstekken en met ingewerkte dakgoten en afvoerpijpen. We hopen dat de hier getoonde internationale voorbeelden – éénen meergezinswoningen, kantoorgebouwen, scholen en industriële constructies uit België, Nederland, Ierland, Groot-Brittannië, Frankrijk en Duitsland – als inspiratiebron kunnen dienen. Verschillende voorbeelden in dit boek zijn eveneens voorzien van een detailtekening op schaal 1:10. Ontdek de talrijke mogelijkheden en toepassingen van vezelcementleien in het derde volume van ‘Best of Slates’. Het boek bestaat uit 80 pagina’s en beschrijft 31 originele ontwerpen uit binnen- en buitenland. U kunt het aanvragen via info@eternit.be.

Eternit NV-SA

Kuiermansstraat 1 B-1880 Kapelle-op-den-Bos

Tel. +32 (0)15 71 71 71 Fax +32 (0)15 71 71 79

RPR Brussel-RPM Bruxelles BTW BE 0466 059 066 TVA

KBC 482-9098061-09 info@eternit.be