DIMENSION 31 - NL by dimension magazine

VAKTIJDSCHRIFT VOOR ARCHITECTEN & CONSULTANCY

JAARGANG 8 JAN-FEB-MAA 2014 - N31

DIMENSION © Foto: MASS architects

ARCHITECT@HOME LUDO BEKKER - A33 ARCHITECTEN • STAD IN DE KIJKER BRUGGE • SPECIALIST OMGAAN MET EEN WISPELTURIGE BOUWHEER • TECHNIEK OPPERVLAKTEBESCHERMING VAN STAAL IN DE BOUW • PROJECT DE GHELAMCO ARENA SCOORT • DOSSIER BOUWEN MET BETON • BETAALBAAR BOUWEN

Afgiftekantoor 1099 Brussel X - P602602 - Driemaandelijks tijdschrift - Verantwoordelijke uitgever: Filip Cossement - Bld. des Canadiens 118 - B-7711 Dottignies

Eurowall® 21, dé nieuwe spouwisolatie van Recticel Insulation Zo dun, en toch zo goed isolerend: dat was al het motto van Eurowall®. De nieuwe spouwisolatie gaat nog een stap verder, met een isolatiewaarde die nog 10% beter is (λD: 0,021 W/mK). Zo besparen uw klanten stevig op hun energiefactuur en zijn ze klaar voor de toekomst.

Ontdek onze nieuwe isolatieoplossingen op Batibouw (stand 4-420). www.recticelinsulation.be

spouwisolatie, nu nóg beter

ARCHITECT@HOME Ludo Bekker – A33 architecten

REPORTAGES Ook onder een plat dak een zee van natuurlijk licht Witte leien accentueren contrast en volumetrie

SPECIALIST A/H WOORD STAD IN DE KIJKER: BRUGGE

14 42

16 / 29 / 44 20

TECHNIEK Oppervlaktebescherming van staal in de bouw 30

PROJECT De Ghelamco Arena scoort 37

DOSSIER Bouwen met beton: een stand van zaken 46 Betaalbaar bouwen 57

ACTUA

MEDIA

EVENTS

64 - 66

PRODUCTSPOTS Sfeerbepalers en eyecatchers verlichten elk interieur 68 De tijdloze transparantie van de schakelaar in glas 71

NEW

Een nieuwe landmark voor Hasselt. © Foto: Marc Scheepers.

VAKTIJDSCHRIFT VOOR ARCHITECTEN & CONSULTANCY

JAARGANG 8 OKT-NOV-DEC 2013 - N30

DIMENSION

architect@home Edith WoutErs En Paul VandEnbusschE tEEMa architEctEn • STAD IN DE KIJKER luiK • REPORTAGE JustitiE zEt EEn booM oP in hassElt • DOSSIER bouWKostEn: hEt toPJE en de ijsberg • Trends in de zorgarchiTecTuur • SPECIALIST hoE uW Kantoor WaPEnEn tEgEn dE crisis • EVENT holciM aWards

Afgiftekantoor 1099 Brussel X - P602602 - Driemaandelijks tijdschrift - Verantwoordelijke uitgever: Filip Cossement - Bld. des Canadiens 118 - B-7711 Dottignies

RECHTZETTING: In het vorige nummer belichtten we het toen pas geopende gerechtsgebouw in Hasselt. In alle enthousiasme vergaten we te vermelden dat de foto’s ons ter beschikking werden gesteld door de Regie der Gebouwen, die het gebouw ook huurt gedurende een periode van 36 jaar.

DIMENSION

HELPDESK

KISS Keep it simple, stupid. Makkelijker gezegd dan gedaan. Gebouwen worden volgepropt met technieken om de binnentemperatuur en luchtkwaliteit te sturen en om zelf energie op te wekken. Of dat echt een lager energieverbruik oplevert, is maar de vraag, zeker als je alle onderhoud en vervanging over de levensduur in rekening brengt. Om maar te zwijgen over het gebruikscomfort. Wij moeten kiezen voor echt vernieuwend bouwen. Goddelijke inspiratie is daarvoor niet vereist. Het volstaat dat we teruggrijpen naar de essentie: een goed geconcipieerd, compact, correct ingeplant, optimaal georiënteerd en zorgvuldig en met duurzame en recycleerbare materialen uitgevoerd gebouw. Want het gebouwde vermag veel meer dan de techniek. Neem nu het nieuwe kantoor van Baumschlager & Eberle. Dankzij de massieve muren in baksteen, de hoge ruimtes, de diepliggende ramen en het driedubbel glas, is hier geen behoefte aan verwarming, koeling of ventilatie. Alleen de houten ventilatieroosters worden gestuurd door een CO2-sensor. Het resultaat is een aangenaam werkklimaat met een stabiele temperatuur tussen 22 en 26°C. En ja, het gebouw kost minder dan een vergelijkbaar ‘normaal’ kantoor. Is er dan geen innovatie nodig? Toch wel, maar met de juiste focus. Prefabricatie, extra dunne isolatie, nieuwe toepassingen van materialen: er ligt nog werk op de plank. Waarom laten fabrikanten het lobbywerk niet even rusten om daar aandacht aan te besteden? Er is ook nood aan een betere organisatie van het bouwproces. En we moeten verder sleutelen aan andere vernieuwingen, zoals het samen-wonen. Hoe meer gemeenschappelijke functies, hoe lichter de gebouwkost tijdens en na de realisatie. Maar dan moet de overheid mee willen en bv. stadsverwarming promoten in plaats van ze af te remmen. Wij architecten moeten er voor zorgen dat samenwoners niet inboeten aan woonkwaliteit, privacy, akoestisch en ander comfort. Want uiteindelijk draait bouwen om de gebruiker. Architect Danny Windmolders Nationaal voorzitter NAV

VOORWOORD

VAKTIJDSCHRIFT VOOR ARCHITECTEN & CONSULTANCY

DIMENSION

HELPDESK

01 Wij hebben een architectuuropdracht voor

een 70-tal flats. De begeleiding van de kopers en het interieur van de flats zit niet in onze opdracht. Onze overeenkomst vermeldt wel: “De ontwerper verleent bijstand bij de voorlopige oplevering van de werken”. De bouwheer eist nu dat wij aanwezig zijn op de oplevering van de privatieve appartementen samen met de kopers. Hij heeft dit juridisch laten nakijken en volgens de wet Breyne zijn wij daartoe verplicht. Wij betwisten dit. Is er een juridische grond waarop wij ons kunnen beroepen?

Periodiciteit Driemaandelijks Redactie Philip Declercq Staf Bellens & Colette Demil FCOmedia - redactie@fcomedia.be - T 056 77 13 10 Reclame - advies FCOmedia - Katja Wijffels Boulevard des Canadiens 118, 7711 Dottignies 0473 86 59 70 - F 056 77 13 11 katja.wijffels@fcomedia.be Vormgeving marieke.veys@fcomedia.be Verantwoordelijk uitgever FCOmedia - Filip Cossement Boulevard des Canadiens 118, 7711 Dottignies In samenwerking met Communicatiecoördinator Pieter De Groote - T 02 212 26 99

De bepaling waarop de bouwheer doelt, is mij niet bekend. Alleszins vermeldt de Wet Breyne nergens dat de architect van de promotor aanwezig moet zijn bij de oplevering tussen de promotor en de kopers. Zonder de gehele architectenovereenkomst te kennen, lijkt de clausule waarnaar de architect verwijst betrekking te hebben op de oplevering (aanvaarding) door de bouwheer van de werken die zijn uitgevoerd door de aannemer. Het is ook bij deze oplevering (tussen bouwheer en aannemer) dat de bijstand van de architect aan de bouwheer nut heeft. In de opleveringen die plaatsvinden tussen de bouwheer en de verschillende kopers, zijn het de kopers die moeten opleveren/ aanvaarden. Zij beslissen of de geleverde appartementen al dan niet kunnen worden aanvaard. Het zijn dan ook deze kopers die best worden bijgestaan door een architect wanneer zij tot oplevering/aanvaarding overgaan. Uiteraard kan dit niet gebeuren door de architect van de bouwheer nu de belangen van de bouwheer niet steeds gelijklopen met die van de kopers en de architect van de bouwheer hierdoor in een onmogelijke situatie zou komen. Joris Wouters, GSJ Advocaten

de associatie van interieurarchitecten association des architectes d’intérieur

de associatie van interieurarchitecten

Dimension wordt ook verstuurd naar interieurarchitecten - AINB

Version française sur simple demande association des architectes d’intérieur

02 Voor verbouwen van een woning kunnen

aannemers 6% btw aanrekenen, wanneer voldaan wordt aan de wettelijke voorwaarden. Geldt dit ook voor verbouwen van bijgebouwen?

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor ondertekende artikels zijn alleen de auteurs aansprakelijk. Voor de inhoud van de advertenties zijn enkel de adverteerders aansprakelijk. De uitgever erkent geen enkele verplichting tot opname van aangeboden advertenties.

DIMENSION

Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers

Het verlaagde tarief van 6% wordt toegepast voor renovatiewerkzaamheden aan een onroerend goed dat uitsluitend of hoofdzakelijk aangewend wordt voor privébewoning, minstens vijf jaar oud is en het moet gaan om werken in onroerende staat of werkzaamheden die daarmee gelijkgesteld worden. Met privéwoning bedoelt men alle ruimtes die noodzakelijk deel uitmaken van de woning. Bijvoorbeeld een garage die achteraan in de tuin staat, komt eveneens voor

HELPDESK

Leslie Rottiers, SBB Accountants & Adviseurs

03 Recent mochten wij betaling ontvangen

van een bouwheer voor geleverde prestaties na voorontwerp. Als mededeling vermeldde de bouwheer: “ereloonnota onder voorbehoud en zonder enige nadelige erkentenis”. Vermoedelijk zal deze vermelding bij alle volgende ereloonnota’s worden vermeld. Heeft deze vermelding enige juridische slagkracht?

De bouwheer lijkt te willen vermijden dat de betaling van de ereloonnota aanzien wordt als een (definitieve) aanvaarding van de prestaties van de architect. Evenwel meen ik dat een bouwheer steeds nog over de mogelijkheid beschikt om de prestaties van de architect te betwisten en desgevallend terugbetaling van de erelonen of schadevergoeding te vorderen wanneer komt vast te staan dat bepaalde prestaties gebrekkig zijn uitgevoerd. Het belang van deze vermelding lijkt dan ook eerder beperkt.

04 Het Burgerlijk Wetboek stelt dat rechtstreekse zichten minimaal op 180 cm van de perceelgrens mogen geplaatst worden. Bij een verbouwing staat de huidige gevel (met raamopeningen) op 190 cm, maar door de extra buitenisolatie zal de nieuwe gevel op 170 cm komen. De ramen blijven qua inplanting onveranderd. Mag dit?

Artikel 678 van het Burgerlijk Wetboek stipuleert: ‘Men mag op het besloten of niet-besloten erf van zijn nabuur geen rechtstreekse uitzichten of uitzicht gevende vensters, noch balkons of andere soortgelijke vooruitspringende werken hebben, tenzij er een afstand van negentien decimeter (...) is tussen de muur waar men die maakt, en het erf’ Artikel 680 van het Burgerlijk Wetboek stelt: ‘De afstand waarvan sprake in de twee vorige artikelen, wordt gerekend van het buitenvlak van de muur waarin de opening gemaakt wordt, en, indien er balkons of andere soortgelijke vooruitspringende werken zijn, van hun buitenrand tot aan de scheidslijn van beide eigendommen’. De afstand tot de muur lijkt beslissend. Mogelijk zou kunnen geargumenteerd worden dat de afstand tot de ramen moet gemeten worden omdat de bedoeling van de wetgever was om voortdurende blikken op het erf van de buur te vermijden en dat slechts vanuit het raam kan gekeken worden (en niet van in de muur). Deze argumentatie is niet in overeenstemming met de tekst van het Burgerlijk Wetboek. Daarbij wordt een stedenbouwkundige vergunning in principe afgeleverd onder voorbehoud van de burgerlijke rechten. Het feit dat een vergunning is afgeleverd, verleent de bouwheer derhalve geen rechtszekerheid ten aanzien van zijn buur. Het is aan te bevelen een schriftelijk akkoord van de buur te bekomen om rechtszekerheid te hebben over de ingreep. 03 & 04: Joris Wouters, GSJ Advocaten

De NAV helpdesk heeft als doel eerstelijnsvragen van zijn leden op te lossen binnen een redelijke termijn van enkele dagen. NAV doet in dit kader een beroep op een netwerk van adviseurs en specialisten: architecten, UNIZO/FVIB, SBB Accountants & Adviseurs en het advocatenkantoor GSJ Advocaten en het adviesbureau VEKMO. NAV en de beantwoorders zijn niet verantwoordelijk voor de inhoud en interpretatie van de antwoorden. DIMENSION

het verlaagd tarief in aanmerking, zelfs als het gaat om een tweede garage. Om deel uit te maken van de eigenlijke woning, mogen de bijgebouwen niet onafhankelijk kunnen functioneren van de woning. Ze moeten er als het ware één coherent en complementair geheel mee vormen en hebben op zich geen eigen identiteit. Het ombouwen van een garage tot een bureel zou in aanmerking kunnen komen voor het verlaagde btw-tarief, maar als de werken enkel betrekking hebben op het professioneel aangewende gedeelte dan zal 21% van toepassing zijn gezien er geen geheel of hoofdzakelijke privéaanwending is. Een ander voorbeeld: stel dat er gezinsuitbreiding op komst is en er geen ruimte meer is in de eigenlijke woning. De bouwheer beslist om zijn garage om te bouwen tot een tienerkamer voor de twee oudste kinderen. Voor deze verbouwing zal normaal gezien 6% van toepassing zijn, mits de overige voorwaarden voldaan zijn, gezien dit een extra kamer wordt van het hoofdgebouw (de eigenlijke woning). De verbouwing van een afzonderlijk beroepsgebouw mee opnemen in een groot geheel van verbouwingen (van een privéwoning) gaat niet veel helpen. Men gaat kijken naar het nut van het bijgebouw voor de woning. Een aantal handelingen worden sowieso uitgesloten van het verlaagd btw-tarief, zoals handelingen m.b.t. een zwembad of poolhouse en een tuinhuisje. Bij twijfel is het aan te raden om contact op te nemen met het bevoegde controlekantoor, zijnde het kantoor in de regio waar het onroerend goed gelegen is.

@HOME

Ludo Bekker – A33 architecten

DIMENSION

“Architectuur moet voor mij maatschappelijk relevant zijn”

@HOME

“Op een internationaal zomerseminarie in het Italiaanse Urbino heeft Giancarlo De Carlo ons indertijd ingeprent dat een participatief werkend architect over zeer veel professionele bagage moet beschikken, dat sociaal engagement niet volstaat”, sluit Ludo Bekker (58) een lange praatnamiddag af. Met zichtbaar plezier toont hij ons de twee plateaus in Silo T waar A33 architecten, die dit jaar hun 20e verjaardag vieren, hun kantoor hebben. Hij zette er persoonlijk zijn schouders onder om deze voormalige graansilo’s uit 1938 te transformeren tot kantoren en horeca. Daarmee kreeg de verkommerde Leuvense Vaartkom ruim vijftien jaar geleden een eerste, noodzakelijke impuls.

Maar wie weet waar hij naartoe wil, ziet kansen zodra die zich aanbieden. Ludo Bekker begon zijn carrière niet met de gebruikelijke verbouwingen van keukens en badkamers, maar ging meteen van start met een groot project, namelijk de transformatie van de oude Leuvense breigoedfabriek Fa-

De vliegende start van A33 Ludo Bekker koos zijn werven weliswaar op fietsafstand, maar op zeker ogenblik vielen de opdrachten niet langer te bolwerken met amper één medewerker. “Op lezingen en buurtvergaderingen had ik Johan Cokelaere leren kennen, die een vergelijkbaar parcours had gevolgd en eenzelfde visie en waardepatroon hanteerde. Hij woonde drie straten van mij vandaan, had pas verbouwd en beschikte over een zee aan werkruimte. We moeten eens praten, zei ik. We hebben de handen in elkaar geslagen, A33 opgericht, een verwijzing naar ons beider huisnummers toen, en zijn met zes mensen van start gegaan om al snel verder uit te groeien tot een team van 23 medewerkers vandaag.” Een belangrijke groeischeut kwam er in de eerste jaren na de eeuwwisseling. “We overwogen al langer om een jongere vennoot aan boord te halen, maar kandidaten pasten, wel- »

©A33

Meteen het grote werk

bota tot 25 sociale woningen, met inspraak van de bewoners. “De idee was gegroeid tijdens mijn burgerdienst, via gesprekken met buurtwerkcollega’s en de toenmalige sociale huisvestingsmaatschappij Heuvelhof. Na mijn burgerdienst werd beslist om voor die transformatie een beperkte wedstrijd te organiseren tussen drie bureaus: het Leuvense STABO, het atelier van bOb Van Reeth en een Mechels architectenkantoor. Ik ben als stagiair bij STABO aan de slag gegaan om mee te kunnen doen aan die wedstrijd, die wij in 1982 ook hebben gewonnen dankzij ons rationele, betaalbare concept.” Al snel volgde een nog grotere opdracht, de private ontwikkeling van de Leuvense Dijlemolens tot een ecologische woon- en werkgemeenschap met 35 appartementen en 15 bedrijfsruimtes. “Hiervoor werkte ik samen met de Mechelse groep URBA waar ik ervaring in de stedenbouwkundige praktijk kon opdoen. Voor een jonge architect waren dergelijke opdrachten zeker niet vanzelfsprekend. In België waren er geen voorbeelden waaraan je je kon spiegelen. Ik heb dan ook meerdere slapeloze nachten gekend.” De trein was nu definitief vertrokken, met in de goederenwagons een hele rist sociale-huisvestingsprojecten, waaronder zijn “meesterproef”: de meermaals gelauwerde verbouwing met kunstinbreng van een oude stadsschool tot 28 sociale woningen, waaronder zes voor rolstoelgebruikers.

DIMENSION

Hij is hier vlakbij opgegroeid, vertelt hij, in een arbeidersbuurt waar hij veel armoede heeft gezien. Zelf had hij gelukkig de capaciteiten om verder te studeren. Het werd een opleiding ingenieur-architect aan de plaatselijke universiteit, want studeren buiten Leuven kwam niet in aanmerking bij gebrek aan geld voor een kot. Na zijn studies belandde hij in het buurtwerk voor zijn burgerdienst, waarna hij een aanvullende opleiding stedenbouw volgde. “Ik wou iets doen aan de verloedering en de leegloop die de steden in de jaren 1970 kenden. Vanuit ecologische overwegingen was en ben ik een fervente stadsbewoner. Stedelijk wonen is veel minder belastend voor ons milieu dan het droomhuisje met uitzicht op de weiden. Ik stond toen met die visie vrijwel alleen. Vluchten uit de stad die werd ingepalmd door bedrijven, administraties en diensten en verstikt door het autoverkeer, was toen de boodschap. De stad als woonomgeving werd verketterd. Toch was er toen al sprake van een opkomend ecologisch bewustzijn. We beseffen dat te weinig, maar ‘Het lelijkste land ter wereld’ van Renaat Braem is eigenlijk een ecologisch manifest. Braem heeft zijn modernistische concepten ontwikkeld vanuit een authentieke bekommernis om de natuur.” Zijn maatschappelijk engagement is even diep geworteld. “In het zog van de generatie van 1968, die vooral bezig was met het streven naar bevrijding, vroegen wij ons veeleer af hoe wij die intussen verworven vrijheid konden invullen. Dat resulteerde in een links gedachtegoed en een sterke maatschappelijke betrokkenheid, maar leidde ook tot twijfels over mijn studiekeuze. Moet ik nu kantoren in Brussel en riante villa’s in verkavelingen aan de stadsrand gaan bouwen, vroeg ik mij af. Tot ik inzag dat een architect evengoed de echte problemen kan aanpakken. Evident was dat niet, want probeer dergelijke opdrachtgevers maar eens te vinden. Het gros van mijn jaargenoten zwoer bij de zekerheid van een plek op een studiebureau of een job bij een overheidsinstelling.”

©A33

@HOME

Het Passief-live project, een initiatief van A33-architect Toon Tweepenninckx, omvat de bouw van een passief modelwoning op de Baraque Fraiture, een van de klimatologisch meest uitdagende plaatsen in België. Het project was te volgen via de gelijknamige website. De

licht uit angst dat ze niet opgewassen zouden zijn tegen Johan en mij. In die periode schreven de sociale-huisvestingsmaatschappijen voor het eerst sinds jaren weer wedstrijden voor nieuwbouw uit. Wij konden een prachtige portfolio vol renovatieprojecten voorleggen, zoals Sint-Maartensdal en de Casablancawijk, maar zaten met het nadeel dat ons laatste nieuwbouwproject te oud was. Daarom gingen we toen aankloppen bij Stefaan Feys, een Leuvenaar die samen met een vennoot een bureau in Lier had dat wel over de vereiste referenties beschikte. Zijn vennoot Joek Gouwy was net overleden en Stefaan zag op tegen die dagelijkse verplaatsing. We hebben hem gevraagd om ons te vervoegen en van de gelegenheid gebruik gemaakt om meteen drie nieuwe vennoten in A33 te introduceren. Vandaag zijn we met zes vennoten in een leeftijdsrange tussen 35 en 58 jaar. Die jonge inbreng vind ik erg belangrijk. Jonge architecten staan niet stil bij problemen maar pakken ze aan, dikwijls met een slim gebruik van informatica. Oudere architecten worden dikwijls afgeremd door steeds bijkomende vragen en kunnen wat jeugdig antidotum dus goed gebruiken.”

Interne kwaliteitskamer

DIMENSION

Samenwerking: het blijft een moeilijk gegeven voor architecten, getuige de vele weer opgesplitste bureaus. Hoe slaagt A33 er al 20 jaar in om het te doen lukken? “Elke vennoot werkt vanuit zijn eigen vennootschap en maakt gebruik van de middelenvennootschap A33 waarin het gebouw, de infrastructuur en de medewerkers zitten. Tegelijkertijd streven we bewust naar een geïntegreerde en eenvormige manier van werken, want we willen naar buiten komen met een hoog

vormgeving spruit voort uit de stedenbouwkundige bepalingen: een rechthoekig volume met zadeldak in leien, gevels in natuursteen en kleine raamopeningen. De woning is ingericht als vakantiewoning.

en coherent kwaliteitsniveau. Hoe groter de groep, hoe belangrijker die gelijkvormigheid. Die hebben we geleidelijk opgebouwd door elke processtap onder de loep te nemen: de analyse van de omgeving en van het programma, de contacten met de klant en de verslaggeving, de opbouw van de bestekken en de meetstaten, de manier van tekenen en presenteren.” “Elke vennoot werkt op eigen risico. Per project is er een projectteam met een of twee opdrachthouders, een projectleider, een projectarchitect, een stagiair. Grote projecten nemen we meestal op met twee vennoten. Zo krijg je een samenwerking tussen voortdurend wisselende teams, wat tot een geïntegreerde aanpak leidt. Zodra een project in de steigers staat, wordt dat door alle vennoten en de betere ontwerpers – zeg maar onze interne kwaliteitskamer - kritisch bekeken en waar nodig bijgestuurd. Indien nodig laten we enkele mensen een paar dagen op het project werken om het niveau op te krikken.” “Dezelfde aanpak hanteren we voor alle andere niveaus. Voor de uitvoering beschikken we over iemand die alle projecten screent op bouwknopen, brandveiligheid, akoestiek, waterdichtheid en andere bouwfysische details. De bestekken worden gemaakt door eenzelfde medewerker die in het verleden alle stappen in het bouwproces heeft doorgemaakt en dus heel goed weet waar de valkuilen zitten. Voor de rest beste- »

Innovatieve huistechniek eenvoudig aansturen – thuis en onderweg www.gira.be/nl/interface Batibouw 2014 – Hal 9 Stand 219

Centrale aansturing met de Gira Control Clients Licht, verwarming, rolluiken en jaloezieën automatisch aansturen, muziek in het hele huis, alle elektrische apparaten met één druk op de knop uitschakelen: De Gira Home Server maakt het eigene huis comfortabeler, zorgt voor meer veiligheid en helpt tegelijkertijd met energie besparen. Hij stuurt alle functies van de KNX / EIB installatie aan en integreert deurcommunicatie-installaties, multi mediasyste men, camera‘s, huishoudelijke apparatuur en nog veel meer naad loos in de gebouwbesturing.

Mobiele bediening via smartphone en tablet Met de Gira Home Server / Facility Server app kan de volledige huis techniek gemakkelijk en mobiel worden bediend – met iPhone, iPad, iPod touch en nu ook met Android-apparaten. De bedieningsinter face in het uniforme Gira Interface-design biedt een begrijpelijke en intuïtieve menubesturing en toont alle functies in een oogopslag.

Designonderscheidingen: Plus X Award 2011, red dot award 2011, interior innovation award 2011 [Gira Control 19] Plus X Award 2011, iF award 2011 [Gira Control 9] Plus X Award 2009, iF gold award 2008 [Gira Interface]

Als centrale bedieningsapparaten voor de Gira Home Server dienen de Gira Control Clients. Via briljante touchdisplays maken ze een comfortabele aansturing mogelijk van de complete huistechniek met slechts één vinger. De intuïtief begrijpelijke gebruikersinterface, de Gira Interface, zorgt daarbij voor snelle toegang tot alle functies. Afb. links: Gira Control 19 Client, glas zwart Afb. rechts: Gira Control 9 Client, glas zwart

De Gira HomeServer / FacilityServer app is verkrijgbaar in de Apple App Store en bij Google Play. Afbeelding links en rechts: Gira Home Server / Facility Server app op de iPad en iPhone

©A33

@HOME

De tijdelijke vereniging A33-ESSA-Constructor/Establis realiseerde de renovatie en herwaardering van de drie Silvertoptorens in Antwerpen, in het begin van de jaren 1970 gebouwd door architect Jules De Roover. Sokkelvolumes met nieuwe functies en de invulling van de buitenruimte zorgen voor een betere stedenbouwkundige integratie.

den we alles uit wat niet met ontwerppraktijk te maken heeft: stabiliteit, technieken, akoestiek, epb, veiligheidscoördinatie, tot en met de planafdrukken toe. We willen ons concentreren op onze corebusiness.”

Horizontale structuur

DIMENSION

Typisch voor A33 is ook de horizontale structuur. “Alle vennoten hebben vergelijkbare competenties en visie. Dat vergemakkelijkt de uitbouw van een bureau. Als je complementair bent en ieder zijn specifieke taak heeft, bestaat het risico dat je de globaliteit van de ontwerpopgave uit het oog verliest. Dat proberen we te vermijden door iedereen dezelfde verantwoordelijkheden te geven. We hebben in de uitbouw van de vennootschap wel een zekere taakverdeling: human resources, boekhouding en financiën, ICT, opleidingen, overheidsopdrachten, beheer van het gebouw. Door die taken onderling te verdelen, volstaat minder dan een dag per week voor het runnen van het bureau en kun je daarnaast bezig zijn met je eigenlijke werk als architect. Je kunt ook gemakkelijker taken van elkaar overnemen indien nodig.” Op een interieurarchitecte na zijn alle medewerkers zelfstandigen. “Het gros van onze opdrachten verwerven wij via wedstrijden. Daarin is het ereloon dikwijls een bepalende factor en moet je dus geregeld naar beneden. Met architecten-bedienden lukt dat niet, tenzij je kunt terugvallen op een gegarandeerde orderportefeuille, bijvoorbeeld via ontwikkelaars. We pleiten er ook voor dat onze medewerkers een eigen traject uitbouwen naast A33. Gelukkig hebben we nooit een tekort aan werk gehad. Slechts uitzonderlijk hebben we iemand moeten laten vertrekken bij gebrek aan opdrachten.”

De organisatie laat zeker nog groei toe, besluit Ludo Bekker. “Als een jonge architect in het Leuvense zijn solopraktijk beu is, is hij hier meer dan welkom.”

Ook thuis in Antwerpen A33 werkt van Beringen/Genk tot Gent en heeft een ruime portfolio. Een mooie referentie is de renovatie van de Antwerpse Silvertoptorens die de skyline bepalen net voor de aansluiting tussen de A12 en het Zuid. “Voor deze sociale woontorens hebben wij alle financiële scenario’s bekeken, om uiteindelijk tot een renovatie te besluiten. Mooi aan het project is dat we niet alleen de torens zelf onder handen hebben genomen, maar ook de sokkel met diensten en publieke functies en de buitenaanleg. Om het verschil te maken met de lokale architecten, hebben wij gekozen voor een ruime participatie, niet alleen van de bewoners zelf maar ook van andere bevoorrechte getuigen zoals het regionaal instituut voor samenlevingsopbouw, de buurtontwikkelingsmaatschappij, de wijkagent en de mobiliteitsambtenaar. Bij de bewoners hebben we gepeild naar wat zij zagen als sterke punten en problemen. Zij bevestigden bijvoorbeeld onze keuze om de buitenterrassen te schrappen, vermits die geen meerwaarde maar wel problemen opleverden. Wel drongen zij aan op een bergruimte en op het behoud van de 60 meter lange gangen met de grote ramen. Een van onze belangrijkste concurrenten wou net die ramen supprimeren om in de inhammen liften te plaatsen. Moraal van het verhaal: dikwijls kun je vrij goed inschatten wat er nodig is, maar bij twijfel kun je het beter aan de gebruikers zelf vragen.” In Antwerpen tekende A33 ook mee aan de heraanleg van het Operaplein en de Keyserlei, in samenwerking met de Spaanse architect Manuel de Sola Morales. “Met hem hadden we al samengewerkt voor de gebouwen van De Lijn op het Leuvense Stationsplein. In Antwerpen was er zware internationale

@HOME

Modelwijk van Laken Een indrukwekkend project is ook de renovatie van de Modelwijk van Laken, een opdracht die A33 samen met ARCHI+I en Jan Maenhout/Steven Van Den Bergh architecten won in 2006. Het gaat om twaalf grootschalige woongebouwen in een kenmerkende betonarchitectuur, waarvan acht door Renaat Braem werden getekend die ook de grote lijnen van het geheel bepaalde. Om zeker geen fouten te maken in de omgang met het patrimonium van Braem, haalden de architecten nog het Nederlandse bureau Wessel de Jonge aan boord, gekend van de omvorming van de Van Nellefabriek en van het sanatorium Zonnestraal. Intussen zijn er al 378 woningen gebouwd of gerenoveerd, staan er 68 nieuwe woningen in ruwbouw, start er een derde fase voor de renovatie van 60 woningen en ligt er als vierde fase een bouwaanvraag voor van nog eens 110 appartementen en de nieuwbouw van een kinderkribbe en 24 appartementen.

Voor het masterplan heeft ARCHI+I als Brussels bureau de juridische context en de stedenbouwkundige randvoorwaarden geanalyseerd. Steven Van den Bergh, vennoot van Jan Maenhout, die als eindwerk voor zijn specialisatie Monumentenzorg de Modelwijk als thema had genomen, heeft zijn kennis inzake historische gegevens, materiaaltechnisch onderzoek en dergelijke ingebracht. Wessel de Jonge heeft bestudeerd welke ingrepen in het patrimonium van Braem mogelijk waren om een aantal problemen op te lossen. Ik heb mij als stedenbouwkundige en sociaal ervaren architect gebogen over de stedenbouwkundige analyse van de ruime context: het groen en de bebouwing, de typologie van gebouwen, de sociaal-culturele infrastructuur, de aanwezige winkels en scholen, het verkeerssysteem. Ik heb ook de sociale kaart geanalyseerd. Daaruit bleek dat de Modelwijk 25% meer vrouwen dan mannen en meer dan 800 kinderen onder 12 jaar telt. Samenlevingsproblemen bleken er amper, op enkele plekken na waar een beperkt aantal jongeren de plak zwaaiden of waar er gedeald werd. Die plaatsen hebben we bebouwd of ingericht als plein. We vernamen ook dat het voetbalplein constant werd opgeëist door een groepje jongeren. Daarom »

Via een internationale wedstrijd kregen A33 en de Spaanse architect Manuel de Sola Morales de opdracht toegewezen voor de heraanleg

Voor de herwaardering van de modelwijk in Laken van Renaat Braem

van het Operaplein en de Keyserlei in Antwerpen. Het concept omvat

werkt A33 samen met ARCHI+I en Jan Maenhout/Steven Van Den

een autotunnel tussen de Frankrijklei en de Italiëlei, en een onder-

Bergh architecten. Zij wonnen samen de ontwerpwedstrijd en haalden

grondse parking langs de tunnel onder het Operaplein.

later ook het Nederlandse bureau Wessel de Jonge aan boord. DIMENSION

©Studio Morales.

Hoe verloopt zo’n samenwerking? “Verrassend vlot”, weet Ludo Bekker. “Uiteraard kost de communicatie je tijd en energie, maar gezien de omvang van het project kun je dat verlies compenseren en tot een beter resultaat komen. Iedereen heeft zijn inbreng gehad voor het masterplan dat gezamenlijk is uitgewerkt, en nadien zijn de opdrachten netjes verdeeld.

“Vandaag zijn we met zes vennoten in een leeftijdsrange tussen 35 en 58 jaar. Die jonge inbreng vind ik erg belangrijk. Jonge architecten staan niet stil bij problemen maar pakken ze aan, dikwijls met een slim gebruik van informatica.”

©A33

concurrentie, maar de Sola-Morales heeft zo’n rijpheid dat zijn concept er met kop en schouders bovenuit stak. Jammer genoeg is hij gestorven de dag nadat het ontwerp definitief af was.”

@HOME

hebben we voor de kleintjes voorzien in twee andere pleintjes waar ze ongestoord en zonder overlast te veroorzaken tegen een bal kunnen trappen. Op de open galerijen hadden de bewoners opmerkelijk genoeg amper last van de wind, onder meer dankzij de inplanting van de lift en de traphal. Het volstaat dat we op strategische plaatsen dwars op de gevel een glasscherm aanbrengen.”

Gebotst met Uplace Als stedenbouwkundige realiseerde Ludo Bekker in het verleden meerdere structuurplannen, RUP’s en BPA’s. Ook hier kan de inbreng van de mensen zelf het verschil maken, beklemtoont hij. Als voorbeeld haalt hij het gemeentelijk ruimtelijk structuurplan van Machelen-Diegem aan. “Qua leefbaarheid is dat ongetwijfeld de meest bedreigde gemeente van Vlaanderen. Naast het gemeentepark zijn de bermen van de snelweg hier het enige ecologisch waardevolle groen. Door de gemeente lopen drie snelwegen, de Woluwelaan, de Haachtsesteenweg en drie spoorlijnen. Er zijn ook drie verkeerswisselaars en een deel van de luchthaven ligt op het grondgebied van Diegem. Daardoor wordt de kleine gemeente uiteengereten in acht stukken. Zelf heeft de gemeente niets in de pap te brokkelen, want alles wat bedreigend is, zit op Vlaams beslissingsniveau.”

©A33

“Hoe begin je in dergelijke omstandigheden aan een gemeentelijk ruimtelijk structuurplan? Ik wist het niet en heb dan maar aan de leden van de GECORO, de gemeentelijke commissie ruimtelijke ordening, gevraagd om mij een opdracht

te geven. Zij hebben allemaal een paper gemaakt over hun ideeën en analyses, ik heb die samen met de GECORO thematisch gerangschikt en op de kaart uitgezet, en voilà, daar lag de oplossing plots voor het rapen. Als we de Woluwelaan konden doorknippen en het doorgaand verkeer schrappen, was twee derde van de problemen opgelost. We konden de onderliggende Woluwebeek weer in open bedding leggen, een park aanleggen, de bebouwing aan elkaar laten groeien en opnieuw een samenhangend dorp creëren. Bovendien waren we er tijdig bij om in het Diaboloproject een fietstunnel en de nodige aansluitingen te laten opnemen. Minister Crevits heeft het concept om de Woluwelaan te vervangen door twee parallelbanen trouwens opgepikt voor de aanleg van verdeelbanen langs de Brusselse Ring. Een mooi verhaal dus, maar … Plots komt Uplace daartussen gefietst, en wordt de druk zeer groot om de Woluwelaan toch te behouden als aanvoerroute voor dat project. Nochtans was het structuurplan unaniem goedgekeurd in de gemeenteraad en leverde het openbaar onderzoek slechts vier bezwaarschriften op die dan nog uitsluitend betrekking hadden op afzonderlijke percelen.” Frustrerend … Hij heeft zijn conclusies getrokken en is compleet gestopt met gemeentelijke structuurplannen, zegt hij. “Grote steden beschikken over een sterke stedenbouwkundige dienst die de genomen beslissingen kan bewaken. In kleinere gemeenten is dat niet het geval, en leidt een wisseling van de wacht geregeld tot compleet andere invullingen.” www.a33.be Redactie: Colette Demil & Staf Bellens

Het expressieve kinderdagverblijf De Katjes in Tervuren kreeg een buitenschil in modulaire vezelcementplaten, doorbroken met kleine raamopeningen op kindermaat en –hoogte. Het onthaal steekt uit het hoofdvolume en is uitgevoerd in glas en zichtbeton. Kunstenaar Philippe Gouwy

DIMENSION

vervaardigde uit 250 jaar oude kastanjebomen sculpturen die een plek kregen in de centrale gang.

Kom en ontdek onze knowhow op Batibouw !

Het volledige gamma schakelapparatuur Berker by hager alsook ons tebis zullen er voorgesteld worden. Bezoek ons in paleis 9, stand 9221.

www.hager.be

-domoticasysteem

REPORTAGE

Albintra-FAKRO

Ook onder een plat dak een zee van natuurlijk licht Recent werd het Jeugdheem van Opwijk, gelegen op een boomrijk domein van meer dan 5.000 m², grondig gerenoveerd en uitgebreid. Links van het gerenoveerde gedeelte werd een nieuwbouw van om en bij de 480 m² gerealiseerd. In de centrale ruimte en het sanitair blok zorgen de platdakvensters van FAKRO voor voldoende lichtinval en een verantwoord energieverbruik. Het ontwerp van Architecten Baert & Van Der Goten uit Opwijk voorziet in de bouw van een nieuwe vleugel die de bestaande T-structuur van het Jeugdheem in een rechthoekige structuur verandert. Oorspronkelijk werd even overwogen om de polyvalente ruimte binnen het bestaande gebouw met zijn stalen poutrellen en grote glaspartijen onder te brengen, en alle speelruimtes in de nieuwe uitbreiding te voorzien. Dit zou evenwel in relatief kleine, weinig functionele ruimtes geresulteerd hebben en weinig energetisch effect sorteren. Architect Diego Baert: “Samen met de bouwheer – de werkgroep Jeugdheem - werd resoluut voor een nieuw concept geopteerd, waarbij de polyvalente ruimte als centrale ruimte wordt gebruikt en van waaruit alle omringende lokalen toegankelijk zijn. Het achterliggende deel wordt gerenoveerd en mee in de nieuwbouw aan de linkerzijde geïntegreerd. De inkom van het gebouw situeert zich nu aan de ‘groene’ linker zijde van de nieuwbouw.”

Flexibele speelruimtes

DIMENSION

Mentor van dit bouwproject is Victor Emmerechts, voorzitter van de werkgroep Jeugdheem: “Naast de cafetaria en het sanitair blok bestaat het Jeugdheem in hoofdzaak uit kleine en grote speelruimtes: er zijn 10 speelruimtes met een oppervlakte van 40 tot 50 m², Chiro en KSA krijgen elk 5 eigen ruimtes toebedeeld. Op termijn is het de bedoeling ook de grote centrale ruimte middels een verschuifbare tussenwand in twee afzonderlijke zalen te kunnen onderverdelen.” In het gebouw is zichtbaar beton een voorname ingrediënt. De vloer

bestaat uit optimaal geïsoleerd polybeton. Het Jeugdheem wordt verwarmd middels 2 gascondensatieketels. Er werden ook dakdoorvoeren voorzien voor het plaatsen van een warmteboiler met zonnecollectoren. De hoge, smalle aluminium ramen met thermische onderbreking zijn zowel aan de binnenals de buitenzijde voorzien van gelaagd glas, met het oog op optimale isolatie en doorvalbeveiliging.

Platdakvensters Om voldoende daglicht in de centrale ruimte binnen te laten werd even aan een lichtstraat gedacht, in combinatie met een dakstructuur bestaande uit houten liggers. Maar al snel werd deze denkpiste verlaten: te weinig lichtinval door de grote constructiehoogte van de liggers alsook problemen met de brandwerendheid. Er werd geopteerd voor een betonnen dak met vlakke dakvensterramen, meer bepaald platdakvensters – met kader uit meerkamer PVC - van de Poolse dakvensterfabrikant FAKRO. Deze bieden uitstekende isolatie-parameters. Er is een standaard model met P2 gelaagde beglazing - Ug = 1,1 W/m²K -, maar hier werd geopteerd voor de superisolerende versie, uitgerust met drielagige DU6 beglazing - Ug = 0,5 W/m²K. In de centrale ruimte werden 10 van deze ramen - 1,5 op 1 meter - ingewerkt, in het sanitair blok werden drie kleinere FAKRO vlakke platdakvensters – 1 m op 1 m – geïntegreerd. Ir. Thierry Raets van FAKRO-verdeler Albintra: “Moderne architectuur vraagt om innovatieve oplossingen. Met deze platdakvensters wordt ook esthetisch een grote stap vooruit gezet. Ruimtes onder platte daken krijgen niet enkel volop natuurlijk licht. Er is ook mogelijkheid om deze te ventileren met verse lucht. Het platdakvenster van FAKRO bestaat met of zonder koepel in hoogresistente polycarbonaat en kan manueel of elektrisch via het Z-Wave systeem bediend worden.” www.albintra.be www.bvw-architecten.be

Om sterk te staan Op de markt van mOrgen Opleidingen en diensten op maat van de bouwprofessional actief in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

OpLEIDINGEN DUURZAAM BOUWEN • Duurzaam bouwen van A tot Z // 5 d • Passief en (zeer) lage energie // 7 d • Passief en (zeer) lage energie bij renovatie: technische details // 3 d • Duurzame renovatie : kort overzicht // 2 d • Energie in het gebouw van A tot Z // 6 tot 12 d • De technieken (warmte, ventilatie, sanitair warm water) : ontwerp en regeling // 3 d • Follow-up en monitoring van duurzame gebouwen // 1 d • Duurzame materialen : hoe kiezen ? // 2 d • Buitenschrijnwerk : hoe kiezen ? // 2 d • Akoestiek : ontwerp en realisatie // 2 d • Groendaken : van ontwerp tot onderhoud // 2 d • Beheer van het regenwater op het perceel // 2 d • Duurzamer werfbeheer // 3 d

FACILITATOR DUURZAME GEBOUWEN

Een gratis helpdesk met experten voor uw projecten in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 0800/85.775 - facilitator@leefmilieu.irisnet.be

NIEUW: GIDS DUURZAME GEBOUWEN Ontwerphulp voor de professional www.leefmilieubrussel.be/gidsduurzamegebouwen

50€/DAG · FEBRUARI › JUNI 2014 INFO EN INSCHRIJVING : WWW.LEEFMILIEUBRUSSEL.BE/ OpLEIDINGENDUBO

REPORTAGE SPECIALIST

Specialist aan het woord

Invloedrijke parameters voor energieverbruik en zomercomfort van energiezuinige woningen In het kader van onderzoeksproject IWT TETRA BEP2020 werd gezocht naar de meest invloedrijke parameters voor energieverbruik en zomercomfort van energiezuinige woningen. Uit de studie blijkt dat, vanaf een goed isolatiepeil, vooral aandacht moet besteed worden aan luchtdichtheid en ventilatie. Eens een goede U-waarde wordt toegepast heeft een verdere verhoging van de isolatiedikte relatief weinig invloed. Bovendien blijkt dat de gebruiker zelf een zeer grote invloed heeft op het energieverbruik van zijn woning. Door middel van bijkomende nachtventilatie in de zomer kan de gebruiker eveneens zijn comfort verhogen. Om de klimaatsverandering te beperken worden steeds strengere eisen gesteld aan onder meer het energieverbruik van woningen [1]. Daartoe wordt het theoretisch energieverbruik nauwgezet berekend. Toch blijkt uit veelvuldig onderzoek dat de werkelijke prestatie van deze woningen sterk kan afwijken. In het kader van onderzoeksproject IWT TETRA BEP2020 werd een meetcampagne uitgevoerd om het werkelijke energieverbruik en binnencomfort van recente woningen te bestuderen. Daarnaast werden ook simulaties gebruikt om diverse energiezuinige woningconcepten door te rekenen en daaruit de meest invloedrijke parameters naar warmtevraag en maximale zomertemperatuur te bepalen. In dit artikel ligt de focus op een beknopte voorstelling van dat laatste aspect. De overige onderzoeksresultaten kunnen worden teruggevonden op de website http://bep2020.pxl.be.

SENSITIVITEITSANALYSE

DIMENSION

Het energieverbruik wordt zowel beïnvloed door diverse ontwerpkeuzes (isolatiediktes, type ventilatie, …) als door verschillende gebruikonzekerheden, zoals bv. de insteltemperatuur en het ventilatiedebiet. Om de invloed van beiden te onderzoeken werd gebruik gemaakt van dynamische simulaties voor vijf woningtypes [2].

Via een sensitiviteitsanalyse werd de invloed van diverse parameters op zowel de warmtevraag als de maximale zomertemperatuur onderzocht.

Inputparameters Als bouwfysische invloedsparameters werden het type ventilatiesysteem (met en zonder warmteterugwinning en met of zonder variabel debiet), luchtdichtheid en warmtecapaciteit van het gebouw, U-waarden van dak, vloer en wanden, type beglazing en type zonwering meegenomen in de studie. Voor elk van deze ontwerpkeuzes werd een range van ontwerpwaarden gekozen zoals we ze terugvinden bij recente woningen met een theoretisch laag tot zeer laag energieverbruik. Om bovendien ook de invloed van gebruikersgedrag na te gaan in de studie werd de verwarming in de simulatie gestuurd op basis van een aantal insteltemperaturen en gebruikersprofielen uit de meetcampagne [3]. Daarnaast is ook een range van interne winsten en ventilatiedebieten verondersteld.

Warmtebehoefte Uit de sensitiviteitsanalyse voor de warmtebehoefte blijkt dat de luchtdichtheid en het ventilatiesysteem (met warmteterugwinning en variabel debiet) de meeste invloed hebben. De U-waarden van de ramen hebben ook nog een significante

Klaar voor

2014 en later !

Systeem

Systeem E+速

tot

gezond binnenklimaat

warmtebesparing

warmteterugwinning

-33 E-punten !

Wenst u meer informatie ? www.renson.be

Paleis 4 - stand 214

dimension_sys_E_NL_0114_205x132.indd 1

9/01/14 16:49

Hoe uw voordeel doen met milieuvriendelijk bouwen? Ontdek hoe het Vlaams Materialenprogramma duurzame bouwconcepten stimuleert op vlaandereninactie.be/duurzaambouwen

De Gyproc oplossing voor natte ruimtes

Hoge vocht- en schimmelbestendigheid

Eenvoudige verwerking en plaatsing

Voorgeprimerd oppervlak

Droge binnenafwerking is eenvoudig te plaatsen en zorgt voor snelle ingebruikname

Sterk en duurzaam

Gipsplaten zijn oneindig recycleerbaar

Uitstekende prestaties inzake brandwerendheid (klasse A1)

Hoogwaardige en voordelige oplossing in natte ruimtes

SAINT-GOBAIN CONSTRUCTION PRODUCTS BELGIUM NV/SA Divisie Gyproc Sint-Jansweg 9 Haven 1602 B-9130 Kallo Tel.: +32 (0)3 360 22 11 Fax: +32 (0)3 360 23 80 info@gyproc.be www.gyproc.be

Uiterst hoge vocht- en schimmelbestendigheid

Voorgeprimerd oppervlak voor betegeling

Gegarandeerde prestaties

een waterbarriĂ¨re, geen tijdsbarriĂ¨re

REPORTAGE SPECIALIST

invloed, maar minder sterk. De overige U-waarden hebben slechts een zeer geringe invloed. Belangrijk is wel hierbij op te merken dat enkel goed tot zeer goed geïsoleerde scheidingscomponenten bestudeerd zijn. Eens een goede U-waarde wordt toegepast voor de componenten, nl. kleiner dan 0.3 W/ m²K, heeft een verdere verbetering nog relatief weinig invloed. De insteltemperaturen, het ventilatievoud en de interne winsten blijken daarnaast de meest invloedrijke gebruikonzekerheden. Vaak zijn deze zelfs belangrijker dan de ontwerpparameters.

FINANCIERING Dit onderzoek werd uitgevoerd door de onderzoeksgroep ARCK van het departement Architectuur van de PHL (sinds 1/10/13 Universiteit Hasselt) en de afdeling Bouwfysica van het departement Burgerlijke Bouwkunde van de KU Leuven, gefinancierd binnen het IWT-TETRA programma. Meer resultaten, een uitgebreid onderzoeksverslag en informatie over de partners zijn terug te vinden op de website: http:// bep2020.pxl.be.

Maximale zomertemperatuur

AANBEVELINGEN Uit de studie is overduidelijk gebleken dat de gebruiker zelf een grote invloed heeft op de energiezuinigheid van zijn woning. Deze is zelfs groter dan de invloed van de meeste ontwerpkeuzes. De thermostaat enkele graden lager zetten en uitschakelen tijdens de nacht of bij afwezigheid zal dus een grote invloed hebben op de energiefactuur! Hoe lager de temperatuur ingesteld wordt, zowel bij aan- als afwezigheid, hoe lager het energieverbruik zal zijn, zelfs bij energiezuinige woningen. Sensibilisering en automatisering zijn belangrijke pistes om daarop in te grijpen. Daarbij is ook een belangrijke taak weggelegd voor de architect, die de bewoner kan wijzen op de invloed van zijn gedrag in de woning. Voldoende aandacht moet ook worden besteed aan het zomercomfort, vooral bij lichte bouwconstructies zoals houtskeletbouw. Het toepassen van zonwering is hierbij een doeltreffende oplossing. Daarnaast blijkt ventilatie ook essentieel voor een aangenaam zomercomfort. Extra ventilatie tijdens de koelere nachten is bovendien een zeer energiezuinige maatregel. Zelfs bij een gebalanceerd systeem is het ’s zomers aangewezen om gedurende de nacht ramen te openen, zodat hogere debieten en meer afkoeling kunnen worden bereikt.

Bronnen: [1] EPB (2010). Besluit van de Vlaamse Regering houdende algemene bepalingen over het energiebeleid. Bijlage V Bepalingsmethode van het peil van primair energieverbruik

van

woongebouwen.

Belgisch Staatsblad, 8 december 2010. [2] Van Gelder, L., Janssen, H., Roels, S., Verbeeck, G., Staepels, L. (2013), Effective and robust measures for energy efficient dwellings – probabilistic determination., 13th International Building Simulation Conference, 25-28 augustus, Chambéry, Frankrijk. [3] Staepels, L., Verbeeck, G., Roels, S., Van Gelder, L., Bauwens, G. (2013), Evaluation of Indoor Climate in Low Energy Houses. Symposium on Simulation for Architecture and Urban Design, 7-10 april, San Diego, USA.

Ir.-arch. Liesje Van Gelder is doctoraatsstudente aan de afdeling Bouwfysica van het department Burgerlijke Bouwkunde van de KU Leuven DIMENSION

De sensitiviteitsanalyse voor de maximale zomertemperatuur wijst op het feit dat deze temperatuur in een houtskeletbouwwoning vaak hoger blijkt dan in een massiefwoning. Verder zijn de zonwering en de g-waarde van de ramen ook invloedrijke ontwerpkeuzes. De interne winsten hebben ook een grote invloed. Een aangepast ventilatiedebiet tijdens warme zomerdagen, en dan vooral de toepassing van nachtventilatie, blijkt zeer doeltreffend.

STAD IN DE KIJKER

Renaat Landuyt, burgemeester van Bruggei

DIMENSION

“Hoe geven wij onze historische stad een toekomst?”

STAD IN DE KIJKER

Doorspekt met de ironie en het lichte cynisme die hij volgens de plaatselijke pers in de gemeenteraad heeft geïntroduceerd, vertelt hij het verhaal van zijn kabinet. “Ik heb laten controleren of de hier aanwezige meubels en kleuren beschermd waren. Toen dat niet het geval bleek, hebben we de compleet doorgezeten fauteuils en de oude kast verwijderd, de bleekblauwe wanden wit geschilderd en de ramen vrijgemaakt.” Een ingreep die symbool staat voor de wijze waarop hij met de stad wil omspringen: respect voor de geschiedenis, aangevuld met moderne accenten. “Minimaal mooi maar ook typisch Brugs”, omschrijft hij zijn streven. “Uit onze bevraging van de bevolking net voor de gemeenteraadsverkiezingen bleek dat de Bruggeling schoonheid helemaal bovenaan in het vaandel voert.” Zijn tweede grote ingreep vond vlakbij plaats: de verwijdering van het Toyo Itopaviljoen op de Burg. “Het oorspronkelijke concept was compleet afgegleden naar verwaarlozing. Om de discussie tussen bewaren en ontmantelen te beslechten, hebben we er een bouwpakket van 23 elementen van gemaakt, die we zo weer in elkaar kunnen steken voor een nieuw tijdelijk bestaan. Ik kijk nu reikhalzend uit naar de mooie debatten over hoe we dit plein, waar de geschiedenis voor Brugge is begonnen, een volwaardig nieuw aanzien kunnen geven. Overhaasten wil ik dat zeker niet. Laat ons maar eens rustig nadenken in de schaduw van de 200 jaar oude bomen.” Als derde stap zet hij de lijnen uit voor een ambitieus project: een Triënnale voor kunst en architectuur die voor de eerste keer in 2015 zal plaatsvinden. “Aan de hand van beeldende kunst en architectuurelementen willen wij de volgende vraag invullen: stel dat de 4 miljoen bezoekers hier zouden wonen, hoe zou de stad er dan uitzien? (Met een monkellachje) Als daar tijdelijke constructies in zitten, moet het concept ook de afbraak achteraf omvatten. Voor de invulling van die Triënnale wisselen alle getalenteerde kunstkenners uit de stad hun kennis uit. Je mag dus het verwijderen van het Itopaviljoen zeker niet fout interpreteren. Wij gaan niet terug in de tijd. Integendeel, we zoeken naar een manier om onze historische stad een toekomst te geven, met ruimte voor hedendaagse architectuur en kunst.”

Intussen zwaait UNESCO met het vingertje: Brugge moet meer inspanningen leveren, wil de stad haar erkenning als werelderfgoed behouden. Anderzijds vinden architecten Brugge de moeilijkste stad van het land om in te werken. Burgemeester Landuyt: “De erkenning als UNESCO Werelderfgoed kwam er zonder dat de ruimtelijke planning daarop was afgestemd. Dat brengt het gevaar van een zeker conservatisme met zich mee. Per dossier is het afwegen geblazen of de erkenning mogelijk in het gedrang komt. Bij gebrek aan strakke, geobjectiveerde regels is dat een moeilijke oefening waar al snel een esthetische en dus subjectieve inschatting aan te pas komt. Vaste criteria zouden veel meer zekerheid bieden, zowel aan het bestuur als aan een investeerder. Alleen mag je die criteria ook niet overhaast opstellen, want dan zit je misschien pas echt aan handen en voeten gebonden.” “De erkenning bevestigt de uniciteit van Brugge. Ze verliezen zou dus een aanzienlijke minwaarde betekenen. Anderzijds moeten we ze beter benutten. De vermelding ‘UNESCO Werelderfgoed’ op ons logo zetten en ze zo nationaal uitspelen, brengt weinig op. Je moet die status internationaal te gelde maken in je citymarketing. Tegelijkertijd moet je het draagvlak bij de Bruggeling zelf vergroten. We bekijken momenteel hoe we dat kunnen doen.”

Brugge: jong en betaalbaar? U wilt ook een stadsontwikkelingsbedrijf opzetten. Met welke bedoeling? Burgemeester Landuyt: “Zoals alle gemeenten moeten wij opboksen tegen twee belangrijke problemen, namelijk veilig verkeer en betaalbaar wonen. Dat laatste is bij ons erg dwingend, omdat vastgoed in Brugge een aantrekkelijk beleggingsproduct vormt. De markt wordt verstoord door kapitaalkrachtige mensen uit heel Europa die hier een tweede verblijf kopen. Vandaar dat wij de taks op tweede verblijven fiks hebben opgetrokken. De volgende stap, een aanbod aan betaalbare woningen bekomen, ligt moeilijker. Investeerders willen zeker zijn van hun rendabiliteit en mikken dus bij voorkeur op kopers met geld. Omdat de bevolking niet het slachtoffer mag worden van het luxeaureool dat de stad geniet, gaan we een stadsontwikkelingsbedrijf uit de grond stampen dat als actor kan optreden om betaalbare woningen te realiseren. Voor Brugge is dat nieuw. In het stadsbestuur moet ik dan ook het nodige wantrouwen wegmasseren. Ook de privésector kijkt met argusogen toe, net omdat die hier op zeker ogenblik wel heel veel speelruimte genoot.” “Een daarmee samenhangende uitdaging is dat we Brugge aantrekkelijker willen maken voor jonge, creatieve mensen. Momenteel wijken die grotendeels uit naar Gent. Daarom wil ik een universiteitsstad uitbouwen. Dankzij de associatie van » DIMENSION

Burgemeester Renaat Landuyt ontvangt ons in zijn kabinet. De wit geschilderde ruimte is, op de oude bureautafel na, spaarzaam bemeubeld met designstoeltjes en -fauteuils. Via de plafondhoge ramen naar de tuin valt het daglicht rijkelijk naar binnen. Een schril contrast met het ook overdag binnenin altijd wat sombere historische stadhuis. “Een statement”, beaamt de burgemeester.

STAD REPORTAGE IN DE KIJKER

Aan de rand van de stad ontwierp Buro II & ARCHI+I het woonproject ‘De Blauwe Reiger’, goed voor 88 flats, 5 meergezinswoningen en twee

opleidingen hier met meerdere universiteiten en de aanwezigheid van het internationale Europacollege moet dat mogelijk zijn. Als nationaal politicus en voormalig minister beschik ik over contacten. Die tracht ik aan te spreken met als lokker het sterke merk Brugge. Want we hebben veel potentie. Met de zeehaven (de haven van Zeebrugge, n.v.d.r.), waar ik sinds april 2013 voorzitter ben, kunnen we samen zoeken naar geschikte opleidingen, en de haven is de ideale partner voor opdrachten of studies. Ik probeer bruggen te slaan tussen al die eilanden. Hetzelfde geldt voor de stad en haar buren. Ik ben voorzitter van het burgemeestersoverleg tussen de stad en een aantal randgemeenten. Brugge fungeert als dienstverlener voor een veel groter gebied. Als je de analyse op die schaal maakt, blijkt de stadsagglomeratie Brugge plots wel aantrekkelijk voor jonge gezinnen. Natuurlijk moet je op zo’n overleg de stammentwisten overstijgen, maar geleidelijk aan groeit het vertrouwen. Vandaag zijn wij bijvoorbeeld al de trekker voor initiatieven inzake sociale economie.” “Ten slotte moet je ook je eigen mogelijkheden onderkennen. Uit een recente studie blijkt dat 30% van de jonge internationale toeristen naar Brugge komt, en nog eens 25% naar Mechelen, Antwerpen en Gent. Als we daar in de gepaste stijl op inspelen, kunnen we ongetwijfeld nog heel wat winst boeken.”

U houdt wel veel balletjes tegelijkertijd in de lucht. Tussendoor forceert u ook nog eens een doorbraak in het voetbalstadiondossier.

DIMENSION

Burgemeester Landuyt: “Ik ben inderdaad zo vriendelijk geweest om mij overal bovenaan te plaatsen, waardoor de culturele sector, de haven, investeerders en andere groepen mij met de nodige argwaan bekijken. Anderzijds heb ik veel minder werk dan de vorige burgemeester, omdat ik mensen vertrouwen geef. Het beleid leg ik in handen van het schepencollege, het bestuur vertrouw ik toe aan de stadsmedewerkers. Als bestuurder mag je niet voortdurend opgeslorpt worden door dagelijkse beslommeringen, want dat tast je frisse kijk

ondergrondse parkeergarages.

Vlakbij de Burg restaureerde en verbouwde Buro II & ARCHI+I een voorgebouw tot het Grand Hotel Casselbergh, aangevuld met een nieuwbouwgedeelte.

aan. Daarom pak ik het anders aan.” “Het voetbalstadion is daar een mooi voorbeeld van. Als centrumstad met 117 000 inwoners hebben wij twee voetbalverenigingen in de Jupiler Pro League. Het stadion waar zij nu allebei spelen, is eigendom van de stad en omvat ook accommodatie voor amateursporters. Vroeger stond de stad in voor het onderhoud en betaalden de verenigingen een huurvergoeding. Ik heb die huurprijs geschrapt en de clubs de vrijheid gegeven om, in ruil voor het onderhoud, zelf vrij te beslissen over de inplanting van de velden. Een eventuele verhuizing van Club Brugge zou betekenen dat alleen Cercle nog in het Jan Breydelstadion zou spelen, wat uiteraard gevolgen zou hebben voor de stad. Daarom heb ik hen gezegd: zoek samen naar een oplossing die mij niet met een probleem achterlaat. Zij opperden dan de idee van twee stadions, wat blijkbaar goedkoper is dan een renovatie van het Breydelstadion. Oké voor mij, zolang ik maar niet in de brokken deel als hun berekeningen niet blijken te kloppen en zolang er maar »

>>> Uw toekomst ziet er schitterend uit

Wie kiest voor een loopbaan als architect of als ingenieur weet dat dit niet helemaal risicovrij is. de vereiste beroepsverzekering is zo specifiek dat u beter geen risico neemt en meteen kiest voor dé specialist en marktleider in België, Protect.

Dakvensters ver voor op hun tijD

Uw beroepsaansprakelijkheid beter verzekerd met Protect! Wie kiest voor een loopbaan als architect of als ingenieur weet dat dit niet helemaal risicovrij is. De vereiste beroepsverzekering is zo specifiek dat u beter geen risico neemt en meteen kiest voor dé specialist en marktleider in België, Protect. Protect biedt u tevens: • een rechtsbijstandsverzekering • een ongevallenverzekering • ABR en een 10-jarige verzekering per werf Bovendien geniet u extra van de jarenlange Protect ervaring via seminaries, een eigen infobulletin, permanente assistentie via telefoon, juridische bijstand met eigen studiedienst, een persoonlijke service en 45 bijzonder ervaren medewerkers.

tie e isola h c s i m ie r le the are ventilat a m i t Op u regelb vlakte n Contin glasopper e kwaliteite e r Grote vertragend ik met k u Inbraa rtabel gebr an a o f Com reep onder erking en handg aardige afw w Hoog aliteit baar w k hout PVC verkrijg glas Ook in garantie op r 20 jaa

Tel. 02 411 41 14 • www.protect.be

Verzekeringsonderneming toegelaten onder codenummer 1.009

www.fakro.be Passieve woning in Sint-Pieters-Leeuw, gebouwd in 2013, superisolerende FAKRO dakvensters FTT U6

STAD REPORTAGE IN DE KIJKER

Het Rijksarchief is een DBFM-project dat op vraag van de Regie der Gebouwen werd gerealiseerd door het consortium Algemene Aannemingen Van Laere en Leasinvest Real Estate, in samenwerking met Salens Architecten. Zij slaagden erin het uitgebreide programma harmonieus te integreren in de historische omgeving. Het vrijstaande nieuwbouwgedeelte oogt luchtig dankzij het voorliggende autovrije voetgangersplein dat verbonden is met de Coupure en de achterliggende straat, en zo toegang biedt tot de ondergrondse parking met 200 plaatsen die ook worden gebruikt door klanten van de achterliggende Langestraat.

geen afbreuk wordt gedaan aan de sportmogelijkheden voor de amateurs, wat voor mij veel belangrijker is. Ik bouw noch betaal dus die stadions, maar bied hen de mogelijkheid om het initiatief te nemen. Zelf zie ik wel mogelijkheden om een aantal activiteiten naar het noorden van de stad te transfereren en zo de band met de zee wat sterker aan te halen.”

Vissen op projecten als een pelikaan

DIMENSION

Burgemeester Landuyt: “Wij besparen inderdaad, net zoals de andere centrumsteden, maar niet om een put te vullen, wel om een reserve aan te leggen voor mogelijke investeringen als die zich aanbieden. Concrete projecten staan in onze begroting niet opgesomd. Wel kunnen we met ons toekomstfonds inspelen op voorstellen van investeerders. Zo’n privétrekker is een must, want de stad wil geen verlieslatende projecten op zich nemen. En als de privésector geen brood in iets ziet, ga ik ervan uit dat het verlieslatend is. Ik geloof niet dat de overheid kan wat anderen niet kunnen. Ik ben dan wel een socialist, maar geen voorstander van verlieslatende overheidsbedrijven. Meer zelfs, ik ben helemaal niet voor overheidsbedrijven. Ieder heeft zijn rol: de markt moet haar

Is er überhaupt nog geld voor grote projecten, gezien de besparingen?

STAD IN REPORTAGE DE KIJKER

werk doen, ik moet het overheidsbudget vrijwaren en de gepaste dienstverlening organiseren. Daarom gooi ik de bal altijd in het kamp van de anderen, in alle openheid. Ik ben geen arend, maar een pelikaan. Ik zie wat er voorbij zwemt en pak wat mij goed uitkomt, om dat dan met anderen te delen.” “Wat mogelijke projecten kunnen zijn? Een aantal zaken staat al langer op de agenda. Wat de beurshal betreft, is beslist dat er geen evenementenhal achter het station zal komen. In plaats daarvan zijn er momenteel gesprekken aan de gang met een gegadigde die een inplanting op de site La Brugeoise overweegt. Van een nieuwe centrale stadsadministratie ben ik een koele minnaar. De diverse stedelijke diensten houden de binnenstad levendig en geven de oude gebouwen een invulling. Door ze daar weg te halen, zou ik het slechte voorbeeld geven. Met een goede informatisering, waarin we nu nog hopeloos achterop hinken, is communicatie niet langer een probleem en hoef je niet voortdurend documenten van hot naar her te slepen. Wel zinvol vind ik een ‘Huis van de Bruggeling’ en dus niet van de Brugse stadsambtenaar, een ontvangstfaciliteit op het Zand voor burgers die een beroep willen doen op de dienstverlening van de stad. Daar is een ondergrondse parking met uitbreidingsmogelijkheden, wat goedkoper is dan enkele meters verder een gloednieuwe parking bouwen.”

“Een ander mogelijk denkspoor is een nieuw woonzorgcentrum ten noorden van de stad. In zorg staan we sterk, dat willen we economisch dan ook verder uitbouwen, net zoals de havenactiviteiten en uiteraard het toerisme. Want industrie is er verder in Brugge niet, tenzij je weer eens verder kijkt dan de eigen grenzen en uitgaat van de stadsagglomeratie.”

Volgens de beleidsovereenkomst wilt u geen extra ruimte inpalmen in de stad of via woonuitbreidingsgebieden. Is dat een haalbare kaart? Burgemeester Landuyt: “Er zijn zeker nog projecten mogelijk in de binnenstad zonder dat je inboet aan ruimte. In de buurt van de Groenstraat ligt bijvoorbeeld een site met kleine parkings, waar je een mooie ontwikkeling kunt realiseren op voorwaarde dat je iedereen op eenzelfde lijn krijgt. De grootste bekommernis is opnieuw betaalbaar wonen. Om de lening haalbaar te maken voor jonge koppels, moet je bijvoorbeeld een verkoopprijsplafond van 280 000 euro aanhouden. Zoals ik daarstraks al zei, botst dat al snel met het streven naar rendement. Zolang het stadsontwikkelingsbedrijf er niet is om dat zelf te ontwikkelen, moeten we dat dus trachten te sturen via het GRUP.” “Wat de woonuitbreidingsgebieden betreft, wil ik de planning van de stad niet laten blokkeren door decennia aanslepende theoretische discussies, maar kijk ik naar wat effectief realiseerbaar is. Van het Chartreusegebied wou men op zeker ogenblik een headquarterzone maken. Maar om welke headquarters gaat het dan exact? Wie trekt die trein? Evengoed wil ik vandaag de binnenvaart aanpakken om de mobiliteit in

“We moeten de status UNESCO Werelderfgoed internationaal te gelde maken in onze citymarketing en tegelijkertijd het draagvlak bij de Bruggeling zelf vergroten”

Het politiecommissariaat van Brugge, een realisatie van Beel & Achtergael Architecten die de door de stad uitgeschreven wedstrijd wonnen, ligt aan de rand van de stad en is bedoeld als trekker voor de

reconversie van de havensite.

Het belang van de stoep Onlangs was er veel te doen rond inbraken in een bepaalde wijk in Brugge. Is er hier meer Aspe dan er Morse is in Oxford?

DIMENSION

Burgemeester Landuyt: “Ik wou vooral transparant zijn over de cijfers en de getroffen maatregelen, iets waar het in het verleden wel eens aan ontbrak. Per jaar zijn er in Brugge 440 inbraken op een landelijk totaal van 70 000. Geen reden tot paniek dus, maar toch drie per weekend en dus erg vervelend. De politie maakt er nu werk van, en met de hoteliers is afgesproken dat zij alle verdachte personen en feiten signaleren. De bedoeling is dat we tijdig ingrijpen om erger te voorkomen. Dat doen we trouwens met alles wat het dagelijkse leven verstoort. Voetpaden moeten er bijvoorbeeld goed bij liggen en dus zetten wij in op snelle kleine herstellingen. Grote projecten zijn er voor de eer, dergelijke details bepalen de levenskwaliteit. Een Concertgebouw? Graag, maar niet ten koste van de voetpaden. Ook dat is typisch Brugs.” “Wat de GAS-boetes betreft, behouden we die op vervelende zaken als wildplassen en sluikstorten, maar hebben we die op drankverbruik op straat ’s nachts geschrapt. Sommige GASboetes maken van iedereen een schuldige, omdat je de individuele schuldige niet kunt aanpakken. Ik gebruik daarom ten volle mijn bevoegdheid als burgemeester en ga indien nodig over tot sluiting. Met het parket is ook afgesproken dat een politioneel ingrijpen altijd wordt vervolgd. Zo blijven onze politiemensen gemotiveerd. Wij hebben intussen een café gesloten waarvan de uitbater ons tartte, en harde afspraken gemaakt met de andere cafés, bijvoorbeeld over het proper

Het Concertgebouw van Robbrecht en Daem architecten.

©Toerisme Brugge - Jan Darthet

de stad te verbeteren, in plaats van te blijven wachten op een verdict over de verbreding van het Schipdonkkanaal. Daarom kijk ik liever, samen met de buurgemeenten, naar kleinere dossiers waarvoor ik investeringen uit Brussel kan binnenhalen. Op het vlak van subsidies is er trouwens ook op Europees niveau een inhaalbeweging nodig. Wij moeten dringend aan ons netwerk werken en gaan daarvoor iemand aantrekken. Het kan toch niet dat een stad als Brugge voor geen enkel Europees project als trekker fungeert?” “Het religieuze patrimonium vergt ook aandacht. De katholieke Kerk bespaart op personeel maar niet op vastgoed, waarvan de instandhouding wordt betaald door de gemeenschap. Wij bouwen momenteel via onze erfgoedcel een goede relatie op met de Kerk door tuinen open te stellen voor het publiek, in ruil voor het onderhoud ervan. Zo trachten we de Kerk er op een zachte manier van te overtuigen dat we niet mogen wachten tot er een projectontwikkelaar aan de deur staat te morrelen. Gelukkig is dat een gedeelde bekommernis. Uiteindelijk hebben zij hun rijke patrimonium dat de vrucht is van talrijke schenkingen, zelf ook altijd goed onderhouden.”

©Toerisme Brugge - Jan Darthet

STAD REPORTAGE IN DE KIJKER

Seafront Zeebrugge.

houden van de straat tot en met het trottoir aan de overzijde. Hetzelfde gaan we doen met nachtwinkels en frituren.” “Voor de rest wil ik de grote bussen van De Lijn de stad uit loodsen en hier alleen nog kleinere exemplaren zien rondrijden, maar die discussie loopt nog. Ik wil ook strenger de hand houden aan bestaande voorschriften. In het historische centrum zijn bijvoorbeeld leveringen tot 11 uur ’s ochtends toegelaten. Maar in het verleden werd steevast een welwillend oogje dichtgeknepen, waardoor er flink wat rek op die regeling is gekomen. Dat duld ik niet langer. Brugge is UNESCO werelderfgoed dankzij een strenge houding. Als je ingaat op elk klein besogne van een winkelier, word je binnen de kortste keren een stad als een ander. Vandaar dat ik ook geen terrassen meer wil op de Markt die in feite grote veranda’s zijn, overdekte en verwarmde uitbreidingen van de horecazaak. Een ander fenomeen waartegen ik wil optreden, is de oogverblindende neonverlichting in de winkels. Opnieuw haal je daarmee de uniciteit van Brugge onderuit. Ik zoek nu naar mogelijkheden om daar iets aan te doen, hetzij juridisch, hetzij – bij voorkeur – in overleg met de handelaars. Ik krijg uiteraard heel wat kritiek voor die strenge houding, gelukkig ook positieve.” Redactie: Colette Demil & Staf Bellens

an St d 13 02

We make your sectional door invisible Sectional doors. The new generation.

100% Belgian product

Materials by Outdoor Wood Concepts - Designed by Roel Vandebeek

L-DOOR stelt u de nieuwe generatie sectionale garagepoorten voor. Uw garagepoort wordt één met de gevel, waardoor zij volledig in hetzelfde vlak verdwijnt. Voor de ontwikkeling van de nieuwste innovatie, gaat L-DOOR het partnership aan met Outdoor Wood Concepts, waarbij de sectionale garagepoort bekleed wordt met Woodface®. Deze verticale gevelbekleding bestaat uit houten massieve profielen in Western Red Ceder in 3 verschillende breedtes en diktes, gecombineerd met een aluminium profiel met mogelijkheid tot afwerking met diffuser voor LED-integratie. Automatisatie van uw garagepoort gebeurt met energiezuinige motoren, die zich onderscheiden door design en betrouwbaarheid. Daarnaast kan u bij L-DOOR terecht voor het ruimste basisgamma in sectionale garagepoorten en sectionaalpoorten in hout. Meer info en het volledige gamma op www.l-door.be.

L-DOOR Group Denderstraat 29 B-1770 Liedekerke T 0032 (0)53 64 44 00 F 0032 (0)53 66 94 02 info@l-door.be www.l-door.be

Wees gerust veeleisend

REPORTAGE SPECIALIST

Specialist aan het woord

Bijzondere btw-regeling voor architecten â&#x20AC;&#x201C; btw verschuldigd naarmate van de ontvangst van de erelonen Volgens de btw-wetgeving is de btw opeisbaar op het moment van de levering van de goederen of diensten. In dit kader wordt ook een nota als een factuur aanzien als die voor de rest alle elementen van een factuur bevat. Voor architecten is er echter een uitzondering voorzien, op voorwaarde dat hij zijn beroep uitoefent als natuurlijk persoon of binnen een maatschap. Waaruit bestaat die uitzondering en hoe kan u ze als architect bekomen? De regels van de opeisbaarheid van de btw werden in het leven geroepen om ervoor te zorgen dat de leverancier of dienstverrichter de btw, die op een belastbare levering of dienstprestatie moet worden aangerekend, ook tijdig doorstort aan de Schatkist. In hoofde van de klant zijn de regels van de opeisbaarheid ook van belang, meer bepaald om te weten wanneer de betaalde btw ten vroegste mag worden teruggevraagd.

Oorzaken van opeisbaarheid De btw wordt opeisbaar ofwel op het moment dat de levering of de dienstprestatie effectief heeft plaatsgevonden ofwel wanneer de leverancier of dienstverrichter een bedrag ontvangt van zijn klant. Dit kan een voorschot zijn of het volledige bedrag. Het eerste moment is het moment om rekening mee te houden en bepaalt in welke btw-aangifte de prestatie moet worden opgenomen. Tot en met 31 december 2014 is de factuurdatum eveneens een oorzaak van opeisbaarheid van btw. Deze datum wordt nu vaak als het referentiepunt genomen, maar vanaf 2015 mag men zich niet meer baseren op de factuurdatum om te bepalen in welke btw-aangifte de factuur moet worden opgenomen. De meeste boekhoudsystemen zijn hier echter nog niet op voorzien.

Een voorbeeld ter verduidelijking Op 15 december 2013 wordt een offerte gemaakt voor de vervanging van een raam voor EUR 1.000 (excl. btw). Men zal de helft moeten voldoen bij aanvaarding van de offerte en de andere helft op het ogenblik dat de werken gedaan zijn. Wanneer de klant het voorschot betaalt op 26 februari 2014, maakt dit de btw opeisbaar, tenminste voor wat betreft de btw op het voorschot. De aannemer heeft dan tot 15 maart 2014 de tijd om zijn factuur op te maken. Deze factuur moet vervolgens worden opgenomen in de btw-aangifte van februari 2014 of van het eerste kwartaal 2014. Wanneer de werken effectief worden uitgevoerd op 20 april 2014, is dit het tweede moment van opeisbaarheid. Een tweede factuur, voor het resterende bedrag van 500 EUR verhoogd met 105 EUR btw, zal moeten worden opgemaakt ten laatste op 15 mei 2014. Deze factuur komt in de btw-aangifte van mei 2014 of deze van het tweede kwartaal 2014. Wacht men te lang met het opmaken van de factuur of het doorstorten van de btw aan de Schatkist, dan zal men bij een btw-controle hierop aangerekend kunnen worden met mogelijks boeten en laattijdigheidsinteresten tot gevolg. De toepassing van deze regels kunnen tot gevolg hebben dat men de btw moet doorstorten aan de Schatkist, terwijl men nog geen betaling heeft ontvangen van zijn klant. Dit zal het geval zijn indien de diensprestatie of het goed al geleverd is en de btw aldus om deze reden opeisbaar wordt.

Specifiek voor de architecten

DIMENSION

Wanneer de btw opeisbaar is geworden, heeft men nog tijd tot de 15e dag van de volgende maand om, indien dit nog niet eerder is gebeurd, zijn factuur op te maken.

Om de betaling van het ereloon te krijgen, reiken architecten aan hun cliĂŤnten soms een nota uit, zelfs indien er nog geen prestaties worden geleverd.

Isoleert u al luchtdicht? Indien deze nota alle elementen van een factuur bevat (bijvoorbeeld het btw-nummer, een factuurnummer, een omschrijving van de prestaties, een btw-bedrag,…), wordt deze nota beschouwd als een factuur. De datum van deze nota zal dan ook beschouwd worden als moment van opeisbaarheid van btw, los van het feit of de klant al dan niet heeft betaald voor de geleverde dienstprestaties. Maar, specifiek voor de architecten, en trouwens ook voor de landmeters en ingenieurs, werd er voorzien in een bijzondere regeling. Deze afwijking op de normale regels van de opeisbaarheid van de btw is enkel van toepassing indien de architect zijn beroep uitoefent als natuurlijk persoon of binnen een maatschap. Voor de diensten die een architect binnen het kader van zijn normale beroepswerkzaamheden presteert, is de btw slechts opeisbaar naarmate het ereloon effectief wordt geïncasseerd, los van het feit of er een factuur werd opgemaakt. Dus enkel indien men zijn verloning heeft ontvangen, moet de btw worden doorgestort aan de schatkist. Een architect die de betaling van de verschuldigde btw die hij heeft aangerekend op de nota wil uitstellen tot op het moment van de betaling van zijn ereloon, moet de volgende vermelding opnemen op de nota: “btw niet aftrekbaar; aftrek eventueel uit te oefenen aan de hand van het ontvangstbewijs voorgeschreven door het ministerieel besluit van 28 september 1992 of aan de hand van de ereloonnota die u, ondertekend voor voldaan, zal worden uitgereikt na betaling van het ereloon.” Men zal dus geen btw meer moeten voorfinancieren aangezien de btw pas moet worden doorgestort op moment van betaling. Uiteraard kan de klant ook pas vanaf dat moment de btw terugvragen. Hoewel de btw pas opeisbaar wordt in de mate van incassering, zelfs indien er vroeger werd gefactureerd, staat het de architect natuurlijk altijd vrij om de btw vrijwillig te vroeg te voldoen.

Leslie Rottiers is medewerker bij de studiedienst van SBB accountants & adviseurs

Goed isoleren is een must, maar luchtdicht isoleren is nog beter. Zo ben je er immers zeker van dat er geen warmte meer verloren gaat door spleten en kieren en hoef je niet te vrezen voor condensatieproblemen. Met Vario Xtra lanceert ISOVER de extra efficiënte totaaloplossing voor luchtdichting van geïsoleerde daken en muren. Uniek en innovatief doordat het vochtregulerend dampscherm met klittenband bevestigd wordt. Gedaan dus met het afplakken van de nietgaatjes. Bovendien staat gebruiksgemak centraal: één persoon kan alles plaatsen. Bijhorende kleefband en speciale dichtingskit maken het systeem compleet.

Bezoek Isover Hall 5 nr 201

Vario Xtra, Xtra eenvoudig, Xtra veilig

Ghelamco © Bontinck Architecture & Engineering

TECHNIEK

Oppervlaktebescherming van staal in de bouw Oppervlaktebehandelingen zijn voornamelijk bedoeld om het staal tegen corrosie te beschermen en/of om de oppervlaktekarakteristieken te veranderen zodat het staal specifieke eigenschappen of esthetische kenmerken krijgt. In dit artikel geven we een overzicht van de gebruikelijke corrosiewerende systemen en de elementaire regels die we bij de toepassing ervan in acht moeten nemen. Het doel is om professionals die de betrokken clausules van een bestek moeten opstellen of toepassen een beter overzicht te geven van de mechanische, chemische of thermische procedés, en de randvoorwaarden voor de toepassing beter laten inschatten. Er worden 2 grote groepen van oppervlaktebescherming onderscheiden: - Organische coatings; waarvan natlak (“verf”) en poedercoaten de belangrijkste zijn - Metallische coatings; waarvan verzinken (“galvaniseren”) en metalliseren de belangrijkste zijn. Daarnaast bestaan er ook staalsoorten die geen oppervlaktebescherming nodig hebben: roestvast staal (“inox”) en weervast staal (“corten®”). Deze worden in dit artikel niet behandeld.

Atmosferische blootstelling: - C1: heel laag (over het algemeen: binnen in gebouwen) - C2: laag - C3: gemiddeld - C4: hoog - C5-1: heel hoog (industrieel) - C5-M: heel hoog (marien) Voor ondergedompelde of ingegraven stalen stukken: - Im 1: in zoet water - Im 2: in zeewater of brak water - Im 3: in de grond

VOORBEREIDING VAN HET OPPERVLAK BIJ VERFSYSTEMEN Om onzuiverheden op het oppervlak te verwijderen en een goede hechting van de grondlaag te garanderen, is het noodzakelijk om de ondergrond voor te bereiden. Dat gebeurt over het algemeen door zandstralen of - vaker nog – door kogelstralen: • Zandstralen: een schuurmiddel, korund, wordt met behulp van perslucht via een buis tegen hoge snelheid tegen het voorwerp gespoten. Dat gebeurt hetzij in onderdruk, d.m.v. een

CORROSIVITEITSCATEGORIEËN

DIMENSION

In functie van de blootstelling van het (stalen) element, wordt het ingedeeld in een corrosiviteitcategorie. Enerzijds zijn er atmosferische blootstellingen en anderzijds blootstellingen aan grond en/of water:

C1 Voorbeelden van corrosiviteitscategorieën:

TECHNIEK

venturibuis met perslucht die in het pistool is geïntegreerd en waardoor het schuurmiddel wordt aangezogen, hetzij in overdruk, waarbij het schuurmiddelreservoir met perslucht onder druk wordt gebracht zodat het wordt uitgestoten. • Kogelstralen: met turbines worden korundkogeltjes tegen hoge snelheid in een gesloten ruimte tegen het voorwerp gespoten. Met dit systeem wordt het schuurmiddel gerecycled, worden sporen van walshuid, roest of oude verf verwijderd en wordt een ruwheid gecreëerd die voldoende is voor een goede hechting van het beschermingssysteem. De te bekomen oppervlaktetoestand wordt ingedeeld in de volgende graden: - SA1: verkregen door afkrabben met een staalborstel; slechts een deel van de walshuid en het roest wordt verwijderd. - SA2: het grootste deel van de onzuiverheden wordt verwijderd en de grijze staalkleur wordt zichtbaar. - SA2½: heel lichte sporen van onzuiverheden en duidelijker grijze kleur - SA3: alle onzuiverheden zijn verdwenen – uniforme witgrijze kleur Daarnaast wordt er ook een graad van voorbewerking gespecifieerd: P1, P2 of P3. Deze bepalen de mate van imperfecties die toegestaan zijn vooraleer de corrosiebescherming wordt aangebracht, zoals bijvoorbeeld het wegwerken van lasspatten, ruwheid van de lasnaden, scherpte van de snijranden en boorgaten,... Voor de levensduur van de oppervlaktebescherming is de voorbereiding van de ondergrond minstens even belangrijk als de coating zelf.

van bijlage A de verschillende systemen weer voor toepassing op de corrosiviteitstypes, en een indicatie van de verwachte duurzaamheid. De levensduur is gebaseerd op de opgedane ervaring en geeft de termijn aan waarna moet worden overwogen om het systeem gedeeltelijk te vernieuwen en eventueel, na reparatie, een totaal nieuwe afwerkingslaag aan te brengen, als architectuurvereisten dat noodzakelijk maken. Zelfs bij efficiënte reparaties blijven kleurverschillen namelijk zichtbaar. Een systeem van natlak (of “verf”) bestaat uit een grondlaag, gevolgd door één of meerdere eindlagen (in functie van de vereiste dikte).

• Grondverf Wat de grondverf betreft, worden twee types onderscheiden naargelang van het zinkgehalte van het pigment: - zinkrijke primers, met een zinkstofgehalte dat ten minste 80% van de massa bedraagt - primers met andere corrosiewerende pigmenten waarvan het zinkstofgehalte kleiner is dan 80%. Die primers vormen de basis van het beschermingssysteem. Daarnaast worden vaak ook prefab primers vóór de fabricage aangebracht op het pas gereinigde staal door een dunne laag van 20 tot 30 μm op te spuiten (vaak op de kogelstraallijn). Deze primer maakt het mogelijk om op schoon materiaal te werken en biedt een beperkte bescherming gedurende de tijd die nodig is voor de opslag en het transport. Bij de bepaling van de totale dikte van het beschermingssysteem wordt geen rekening gehouden met de dikte van deze prefabprimers.

• Verschillende soorten eindlagen

Natlak Voor de keuze van de verschillende types (en de vereiste laagdiktes) geeft de Norm EN ISO 12944-5 in tabellen A1 tot A8

- Luchthardende verf Eéncomponentverf die droogt door verdamping van het oplosmiddel. Het systeem komt tot stand doordat het bindmiddel reageert met de zuurstof in de lucht. Gebruikelijke types bindmiddelen zijn alkyden, urethaanalkyden en epoxyesters »

DIMENSION

ORGANISCHE COATINGS

TECHNIEK

- Watergedragen verf Eéncomponentverf waarvan het bindmiddel wordt gedispergeerd in water, dat verdampt, waarna het gedispergeerde bindmiddel zich bindt met de zuurstof in de lucht en de beschermende laag vormt. Gebruikelijke types bindmiddelen zijn acrylpolymeren, vinylpolymeren en polyurethaanharsen - Chemisch hardende verf Bestaat uit een basiscomponent en een hardingsmiddel. Het oplosmiddel verdampt, waarna een chemische reactie tussen de componenten optreedt. Hierin komen hoofdzakelijk tweecomponentenepoxy en tweecomponent-polyurethaanverf voor. De bindmiddelen zijn polymeren gecombineerd met compatibele hardingsmiddelen. - Vochtigheidshardende verf De laag ontstaat door een chemische reactie met de vochtigheid in de lucht. Eéncomponentpolyurethaan en ethylsilicaat (één- of tweecomponent) zijn de meest voorkomende bindmiddelen. - IJzerglimmer Dit is een pigment waarmee een efficiënte barrière kan worden gevormd voor toepassing in heel agressieve omgevingen (bv. mariene omgeving).

Thermolakken Thermolakken, ook wel genoemd “poedercoaten”, is een coatingtechniek die in een geventileerde cabine wordt toegepast waarbij elektrostatisch poederverf wordt afgezet die bij 200°C polymeriseert. Vervolgens gaan de stukken in een droogoven bij een temperatuur van 200°C. De tijd is afhankelijk van de massa van de stukken.

METALLISCHE OPPERVLAKTEBESCHERMING We beschrijven hier de 3 meest voorkomende procedés voor het aanbrengen van een metallische coating: - Dompelverzinken - Continu verzinking - Metallisatie De 2 eerste vormen eigenlijk één groep “thermisch verzinken”, maar door hun erg verschillende toepassing en procedé beschrijven we ze hier afzonderlijk.

Thermische verzinking door onderdompeling Het aanbrengen van een zinkcoating door onderdompeling verloopt in verschillende stappen vooraleer het eigenlijke verzinken kan starten: ontvetten, afspoelen, reinigen, afspoelen en fluxen. Bij het verzinken worden de stukken ondergedompeld in een bad met gesmolten zink met een temperatuur van 450°C, waarbij de duur afhankelijk is van de grootte van het stuk. Naast zink bevat het bad: - tin om de vloeibaarheid van het zink te bevorderen - aluminium (minder dan 0,01%) om oppervlakkige oxidatie van het bad te voorkomen en om glans te geven - andere elementen (Ni of bismut) om de reacties tussen ijzer en zink te versterken. Daarnaast kunnen ook andere legeringen dan enkel zink worden toegepast: Zink+Aluminium, Zink+Magnesium, Zink+Magnesium+Aluminium. Deze nieuwere samenstellingen bieden een nog performantere corrosiebescherming.

Continu thermisch verzinken of sendzimir-procedé Dit systeem wordt voornamelijk toegepast voor de basisbescherming van dunne platen. De in de lengte gesneden stroken worden ontrold, ontvet en voorverwarmd. Daarna gaan ze continu in een zinkbad met een temperatuur van 450-500°C. Ten slotte worden ze gedroogd en terug opgerold.

DIMENSION

Voorbeeld van een tabel uit EN ISO 12944-5

Ook hier worden andere legeringen dan enkel zink toegepast (Zink+Magnesium, Zink+Magnesium+Aluminium). Bij het continu thermisch verzinken is dit meer courant dan bij het dompelverzinken.

Geberit AquaClean De wc waarmee u met water wordt gereinigd.

Nieuw welzijn.

Ervaar een volledig nieuw gevoel van hygiëne en frisheid met Geberit AquaClean: de wc waarmee u na een druk op de toets met water op lichaamstemperatuur wordt gereinigd. Voor een perfecte hygiëne en een echt welzijnsgevoel. → www.geberit-aquaclean.be

TECHNIEK

Bescherming door metallisatie Het principe bestaat erin om het toevoegmetaal (in draadvorm) te smelten en het met een vlamspuit (zuurstof/propaan) aan te brengen op het stuk dat moet worden beschermd. De zinklagen hechten zich vervolgens mechanisch vast aan de oneffenheden van het oppervlak. Binnen vier uur wordt een verouderingslaag aangebracht (dicht de poriën) en, na de vereiste droging, een afwerkingslaag. Het is absoluut belangrijk om dit systeem toe te passen op een ondergrond met oppervlaktetoestand SA3.

Duplexsystemen

reikbare plekken worden beschermd alvorens het betrokken element wordt gebruikt. Bij bescherming door verzinking is het van essentieel belang om perforaties aan te brengen, zodat de vloeistof kan weglopen wanneer het stuk uit het bad wordt gehaald. Het is ook belangrijk om stukken te vermijden waarbij gassen niet kunnen worden afgevoerd (risico op explosie). Belangrijk is ook om de grootte van de stukken af te stemmen op de grootte van de beschikbare zinkbaden. Het is dan ook aanbevolen om voor al deze aspecten vooraf advies in te winnen bij de verzinker.

Hierbij wordt op het verzinkte staal een hechtlaag gevolgd door een afwerkingslaag in een organische coating aangebracht. Meestal gebeurt dat om tegemoet te komen aan bepaalde architecturale wensen, maar waarbij tegelijk de prestaties van de corrosiebescherming worden verbeterd.

ONTWERP VAN STALEN STUKKEN Bij bescherming met verf moeten de stukken zo worden ontworpen dat elk plekje ervan bereikbaar is wanneer de bescherming wordt aangebracht. Zo niet moeten de onbe-

A. BUITENKLIMAAT Typeomgevingen

B. BINNENKLIMAAT Typeomgevingen

Meer informatie kan gevonden worden bij Infosteel. Samen met VOM en ZinkinfoBenelux heeft Infosteel ook een publicatie uitgegeven die op een handige manier (in één grote tabel) de meest voorkomende beschermingstypes geeft, met hun vereiste diktes in functie van de 5 atmosferische corrosiviteitscategorieën.

Atmosfeer met lage vervuilingsgraad. Vooral landelijke gebieden. Niet-verwarmde gebouwen waar condensatie kan optreden. Voorbeelden: opslagruimtes, sportzalen,...

C. Corrosiviteitsklassen (atmosferische corrosie)

D. Systeemnummer

2/1

2/2

2/3

2/4

2/5

E. Type beschermingssysteem

verf

thermisch verzinken

duplex verf

F. Referentie naar norm of praktijkrichtlijn

EN ISO 12944-5 EN ISO 12944-5 (systeem A2.03) (systeem A2.08)

EN ISO 12944-5 (systeem A2.07)

EN ISO 14713 EN ISO 1461

EN ISO 14713 EN ISO 1461 EN ISO 12944-5 (systeem A7.09)

stralen SA21/2

epoxy-zinkrijke primer 60µm

epoxy 80µm

thermisch verzinken 85µm

thermisch verzinken 85µm + licht aanstralen of chemische behandeling

G. Voorbereidende behandeling stralen SA21/2 H. Grondlaag

alkyd 80µm

I. Tussenlaag J. Afwerkingslaag

alkyd of acrylic 80 µm

K. Totale nominale dikte van de droge laag

160 µm

L. Verwachte levensduur voor de eerste interventie

> 15 jaar

polyurethaan 80 µm

60 µm

160 µm

80 µm (op zinklaag)

> 15 jaar

DIMENSION

Voorbeeld voor categorie C2 uit de “Infosteel – Gids voor oppervlaktebescherming”

> 100 jaar

> 15 jaar

CREATIEVE OPLOSSINgEN VOOR gEVELbEkLEDINg Johnson & Johnson, Diegem

Limeparts levert geventileerde cassettegevels op basis van een breed assortiment van materialen. Oplossingen in aluminium gelakt, geanodiseerd of geperforeerd, in gelakt staal, Quartz-Zinc® en Anthra-Zinc®, cortenstaal en inox behoren tot de mogelijkheden. Limeparts biedt ook de plantengevel aan, een maatwerksysteem met levende, onderhoudsarme planten. Door combinatie van materialen, kan op een speelse, creatieve manier een unieke gevel naar wens van de klant worden gecreëerd. Strak, naadloos en van superieure kwaliteit, duurzaam, onderhoudsvriendelijk, oerdegelijk materiaal met een karaktervolle look.

Maak uitgebreid kennis met onze producten via onze website: www.limeparts.be. Interesse? Aarzel dan niet en contacteer ons. Wij helpen u graag met uw geveldesign!

Voor elk geveldesign is er wat wils! Onze troef is maatwerk voor elk buitengevelconcept, naargelang de technische mogelijkheden en in samenspraak met de architect.

Limeparts nv, GZ-Zone 8, Oosterring 21 B-3600 Genk T +32(0)89 62 09 11 info@limeparts.be www.limeparts.be

Eco-brick : ®

het verschil zit hem niet alleen in zijn slanke lijn.

Traditionele steen

Traditioneel formaat WF

Eco-brick

Eco-brick WF6,5

Eco-brick is minder breed, zo kunt u tot 3,5 cm meer isoleren. en dat is super energiebesparend. + u wint aan uitstraling, want de Eco-brick is nu verkrijgbaar in diverse nieuwe kleuren uit het aanbod gevelstenen van Terca en Desimpel. + u wint aan woonruimte, want de steen neemt binnenin de woning minder plaats in. + u wint ruimte als u verbouwt en aan de buitenzijde wil na-isoleren. + de lichtere steen maakt een energiezuiniger transport mogelijk, én dat is goed voor ‘t milieu.

www.wienerberger.be

Bezoek ons op Batibouw stand 309 in hal 5

Zelfs wie meent dat voetbal gespeeld wordt op rolschaatsen en met sticks, kent de Ghelamco Arena van voetbalclub KAA Gent. Met dit prestigieuze en visueel sterk aanwezige project kreeg België er eindelijk een multifunctioneel voetbalstadion voor 20 000 toeschouwers bij, dat beantwoordt aan de eisen van de UEFA en de FIFA. Nu is het wachten op de Spartacus die Gantoise naar de hoogste voetbalsferen weet te dirigeren. DIMENSION vroeg de ontwerpers van het stadion, Bontinck Architecture & Engineering, hoe zij een dergelijk ambitieus en langlopend project hebben aangepakt. Dat Bontinck Architecture & Engineering ruim tien jaar geleden de opdracht kreeg toevertrouwd, mag niet verbazen. Het ontwerpbureau heeft een sterke reputatie opgebouwd, is al meerdere generaties stevig geworteld in Gent, beschikt over uitstekende contacten met de lokale beleidsmensen en bedrijven, en tekende voor de laatste verbouwing van het vorige Jules Ottenstadion. Dat stadion was compleet uitgeleefd, had een te kleine capaciteit voor het ambitieuze clubbestuur en lag vlakbij een woonwijk, waar het elke twee weken voor de nodige overlast en parkeerproblemen zorgde. In een allereerste fase werd het programma voor een nieuw, multifunctioneel stadion vertaald in een schets. Zo wilden de diverse partijen uitvlooien welke stadsgronden in aanmerking kwamen om in erfpacht te geven als locatie. Als beste keuze kwam de toenmalige Groothandelsmarkt uit de bus. Die draaide niet zoals men het wou, was vanuit mobiliteits-

Het nieuwe stadion trok het eerste seizoen heel wat extra abonnees.

standpunt strategisch gelegen vlakbij de E40-E17 verkeerswisselaar en de R4 Ringweg, en stelde bij gebrek aan woningen in de onmiddellijke omgeving niet meteen problemen van overlast. De keuze was dan ook snel gemaakt en in 2006 werd werk gemaakt van de sloop van de Groothandelsmarkt.

3 x 360° Om het ontwerp van het nieuwe stadion voor te bereiden, bezochten de ontwerpers en initiatiefnemers een vijftiental stadions in Nederland, Duitsland en Frankrijk. “Je steekt uiteraard veel op uit de positieve zaken die je ziet, maar nog meer uit de negatieve, want die blijven je het meest bij”, aldus architect Danny Vandewalle. “Na ons bezoek aan het AFAS stadion van AZ in Alkmaar hebben we bijvoorbeeld de luifel gewijzigd. Aanvankelijk mikten we op een luifel die bol is langs de langse kanten, zoals vandaag, en die net als in het AFAS naar beneden zou gaan op de kopse kanten. Maar we merkten dat je door die neergaande beweging in het CP OPS, het operationele commandocentrum, geen zicht meer had op alle seats, wat voor de hulpdiensten niet aanvaardbaar is. De GelreDome in Arnhem, een soort feestzaal met openschuivend dak en een naar buiten rollende grasmat, had omwille van dat systeem van pneumatische rollen vier gesloten hoeken. Daardoor krijg je een veld met vier separate tribunes, waar de ene toeschouwer de andere soms niet ziet. Dat wilden we onder geen beding. Zo kwamen we tot ons concept ‘3 x 360°’. We hebben 360° aan tribunes waar iedereen eenieder ziet en een Mexican wave echt kan rondgaan. We hebben een overdekte rondgang van 360° waar iedereen elkaar kan ontmoeten en naar de tribunes kan afzakken. We hebben een luifel van 360° die als regenscherm fungeert en de supporters droog houdt.” Daarmee was er een concept, maar nog geen stadion. Architect Ruth Pollet kreeg begin 2007 het dossier toevertrouwd: “Wij kenden het dossier als onze broekzak, maar het in uitvoeringsfase krijgen, bleek heel wat moeilijker dan verwacht. » DIMENSION

De Ghelamco Arena scoort

Bontinck Architecture & Engineering. © Koen Van Damme.

PROJECT

Er is jaren gewerkt om de financiering rond te krijgen. Dat gebeurde aanvankelijk in bouwteamverband met Besix, Bontinck en de cvba Artevelde-Stadion, een samenwerking tussen NV Buffalo en Optima. Toen dat niet lukte, moest er noodgedwongen een andere private partner worden gezocht. Een toevallige ontmoeting tussen burgemeester Daniël Termont en Paul Gheysens, CEO van Ghelamco, bracht uitkomst.”

Van concept naar financieel haalbaar project

Om de curven in de gekromde en uitkragende buitengevel in glas te bekomen, werd de gevel

DIMENSION

Bontinck Architecture & Engineering.

in Autodesk Revit getekend.

meter gereduceerd en het gebouw een stuk kleiner gemaakt door de trappen en ruimtes tegen de rondgang op niveau 2 te duwen. Zo konden we aan de lange kant 8 meter en aan de korte kant een tot anderhalve meter wegknippen, wat het gebouw meer ademruimte gaf op de site, de ruimtes op de verdieping minder diep maakte en daar een betere lichtinval opleverde. Door de onderste gevel 4 meter naar binnen te trekken, ontstond er een oversteek en kregen de ruimtes onder de tribunes, die bedoeld waren om te commercialiseren, interessantere netto en bruto oppervlaktes.” De komst van een Albert Heijn-supermarkt naar het stadion bewijst dat Ghelamco een goede analyse had gemaakt van de financiële haalbaarheid. Een analyse die uitging van een bredere invulling van de site. Naast het eigenlijke stadion werd

Ruth Pollet: “Op dat ogenblik werden nieuwe afnemers gezocht en hebben wij op vraag van Paul Gheysens het in 2008 vergunde ontwerp in functie daarvan grondig herbekeken. Om tot een financieel haalbaar project te komen, zijn een paar grondige wijzigingen doorgevoerd. Omdat de invulling van de functies nog niet vaststond, hadden wij een kuip getekend met een gevel waarin we nog vrij konden jongleren met de ramen, afhankelijk van de gewenste functies. Vandaar de optie voor een betonnen gevel met ramen en daarvoor een voorzetgevel in strekmetaal. Omdat Paul Gheysens alle ruimtes wou commercialiseren, hebben wij op zijn vraag die dubbele gevel geschrapt, alles naar buiten getrokken en de gevel volledig in glas gemaakt. Ook hebben wij het aantal vierkante

“Tijdens zo’n parcours moet je heel wat beslissingen nemen zonder dat je weet waar je effectief naartoe gaat met dit heel specifieke gebouw dat aan zoveel randvoorwaarden is onderworpen.”

De inplanting op de site. Tegenover het stadion ziet u de Brico PlanIt en het nog te realiseren hotel. Langs de R4 staan de Blue Towers.

DUCO at HOME

Duco Comfort System ‘Plug & Play’ met Vraaggestuurde Ventilatie

NIEUW

Fluisterstille luchtafvoer met DucoBox Focus NIEUW

Akoestische afvoerventielen

NIEUW

Zelfregelende toevoerroosters

DUCO @ BATIBOUW 2014 Bezoek ons in PALEIS 12, STAND 501 van 20 feb. 2014 tot en met 2 mrt. 2014

We inspire at www.duco.eu

> NIEUW: www.duco-installateur.be info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44

ISOTEC® LINEA is een speciaal ontworpen paneel dat dienst doet als geïsoleerde draagstructuur voor metalen bekledingen op gevel en dak. Uniek aan ISOTEC® LINEA is de geïntegreerde metalen lat met speciale schroefuitsparing waardoor de panelen zonder voorboren kunnen worden vastgeschroefd. De metalen bekleding kan vervolgens meteen op het isolatiepaneel worden aangebracht. ISOTEC® LINEA maakt zo de isolatie van gevels en daken efficiënter en goedkoper.

HOME OF OXYGEN

CO2- en Vochtsensoren

PROJECT

De grote inkomruimte op niveau 0.

immers een aantal aanvullende projecten opgenomen. Tegenover het stadion kwam een retailgebouw, waarin momenteel Brico-Plan-It is gevestigd. Vlakbij is een hotel met circa 270 kamers gepland, waarvan de bouw intussen van start is gegaan. Een ondergrondse parking vormt het derde luik in dit bredere plan. Tenslotte zijn er de Blue Towers, twee torens langs de R4 die bestemd zijn voor kantoren en kantoorachtigen en die vandaag stilaan in gebruik worden genomen.

Vip, vipper, vipst De toeschouwers in het stadion worden volgens de slogan allemaal als vips behandeld. Voor de echte vips zijn er diverse businessarrangementen. “Wij hebben het commercieel lastenboek zo goed mogelijk aangevuld, maar voor de club

GEZAMENLIJKE AMBITIE

DIMENSION

Het stadion is opgetrokken in een prefab betonstructuur, een dak en luifel in staal bekleed met aluminium profielplaten, een binnengevel in beton en glas, en een gekromde en uitkragende buitengevel in glas. Om de curven te bekomen, werd de gevel in Autodesk Revit getekend, een 3D-model waarmee gemakkelijk sneden te maken zijn. Alle 58 dakspanten zijn identiek, wat een positieve impact heeft op prijs en uitvoering. Alleen de inclinatie waarin ze zijn geplaatst, verschilt en geeft het dak de golvende beweging. Voor de structuur en de diverse technieken tekende VK Engineering, HVAC en sanitair werden toevertrouwd aan Studiebureau Van Reeth. De bouwheer was de CVBA Artevelde-Stadion, met als de private partner Ghelamco. Dat gaf het werken volgens de traditionele driehoek architect/aannemer/bouwheer een aparte invulling. Ruth Pollet: “Maar omdat iedereen dezelfde ambitie had, met name een mooi stadion bouwen binnen een strakke timing, verliep de samenwerking tussen alle partijen zeer vlot.”

was het een heel moeilijke oefening. Zij hadden bij wijze van spreken altijd met de fiets gereden, en kregen nu plots de vraag welke uitrusting zij wilden in een Porsche. Zo hadden zij bijvoorbeeld geen idee hoeveel klanten het dagrestaurant en het sterrenrestaurant Horseele moesten kunnen ontvangen. Waar mogelijk hebben wij gestuurd. De lounge op niveau +1, waar 1500 vipgenodigden vlot kunnen worden ontvangen en naar hun plaats gestuurd, was bijvoorbeeld een voorstel van ons. Er is ook gestreefd naar een differentiatie om het begrip vip zo ruim mogelijk te kunnen invullen. Vandaar de uiteenlopende formules met een executive club, een presidential skybox, skyboxes, office boxes - kantoren met uitzicht op het voetbal -, jumbo loges en business seats. Ook het beheer is een leerproces. De club kwam van een stadion dat er na een wedstrijd probleemloos twee weken vuil bij mocht blijven liggen. In het nieuwe stadion vinden er ook gedurende de week allerlei events plaats en moet dus alles altijd smetteloos ogen. Wat je niet in de hand hebt, is dat het voetbal ook goed moet zijn. Het eerste seizoen kende de abonnementenverkoop sowieso een steile opgang, want iedereen wil het stadion zien. Maar om dat het volgende seizoen te verlengen, moet er ook op voetbaltechnisch vlak kwaliteit worden geleverd.”

Een hobbelig parcours Het hele traject was er een van intensief overleg: met de brandweer, de politiediensten, de stad, de voetbalclub, de financiers, de Voetbalcel van Binnenlandse Zaken … Ruth Pollet: “Tijdens zo’n parcours moet je heel wat beslissingen nemen zonder dat je weet waar je effectief naartoe gaat met dit heel specifieke gebouw dat aan zoveel randvoorwaarden is onderworpen. We hebben bijvoorbeeld jaren gewerkt op basis van een geplande wetswijziging voor de brandveiligheid van voetbalstadions, die uiteindelijk pas in 2013 in definitieve teksten is gegoten. Achteraf kom je dan tot de vaststelling dat je voor nogal wat zaken het gesprek weer moet aangaan, een afwijking moet aanvragen en daarvoor studies moet laten uitvoeren. Tijdens zo’n lang traject vallen er soms ook mensen weg. Hun vervangers stellen soms zaken in vraag die tot dan

De rondgang op niveau 2.

PROJECT

toe zonder meer werden aanvaard. Alles in overleg oplossen is mooi, maar tussen wat gezegd en geschreven wordt, blijken achteraf soms grote interpretatieverschillen mogelijk.” En dan was er natuurlijk de strakke timing die tijdens de laatste uitvoeringsmaanden een hels ritme oplegde en voor heel wat scepticisme zorgde, zowel bij sommige betrokkenen als bij de buitenwereld. Ruth Pollet: “Er is slechts één moment in het jaar geschikt om een voetbalstadion in te wijden: de start van het nieuwe seizoen. Wachten tot de winterstop was geen oplossing, want wat doe je dan met je abonnementen? Alles verschuiven naar 2014 kon wel, maar dan loop je een jaar de extra inkomsten mis, moet je opnieuw investeren in het compleet afgeleefde Ottenstadion en daar voor alles en nog wat afwijkingen en voorlopige attesten aanvragen bij Binnenlandse Zaken.”

Een hels ritme “Zo zijn we gekomen tot de streefdatum van 21 juli 2012, omdat Gent dan aan de slag moest als ze een Europees ticket zouden bemachtigen. Toen dat feest niet doorging na de fameuze afstraffing door Standard Luik, werd de vrienden-

Er is gestreefd naar een differentiatie om het begrip vip zo ruim mogelijk te kunnen invullen. Vandaar de uiteenlopende formules met een executive club, een presidential skybox, skyboxes, office boxes, jumbo loges en business seats. match tegen Vfb Stuttgart op 17 juli vastgelegd als openingsdatum. Een gok? Misschien wel, want tijdens de persconferentie in februari in wat later de inkom moest worden, was er nog geen gevel geplaatst. Maar als je zo lang bezig bent aan een project, is er maar een weg: vooruit. Staan jammeren aan de kant levert niets op, dan kun je beter de handen uit de mouwen steken en de problemen die zich aandienen, trachten op te lossen. We hebben daar vele zondagen doorgebracht samen met de projectleiding van Ghelamco, in het gezelschap van de brandweer, onderaannemers en noem maar op. Zo moesten bijvoorbeeld alle compartimentgrenzen worden gecontroleerd. Dat wil zeggen dat de plafonds open moesten om te zien of alle moffen aanwezig waren. Op de dag van de openingswedstrijd ging ik ’s ochtends klevers en alcoholstiften kopen en heb ik de helft van de business seats nog genummerd. Uiteindelijk moest er in de tweede jaarhelft van 2013 nog veel worden opgelost, maar het resultaat is wel een mooi afgewerkt stadion zoals je er in Europa niet meteen veel vindt.” Redactie: Colette Demil & Staf Bellens

ALTIJD FRISSE LUCHT

DIMENSION

In een project als de Ghelamco Arena zitten te veel technieken om in deze bijdrage te behandelen. We beperken ons daarom tot één voorbeeld, namelijk de luchtbehandeling die werd ingevuld door Aircotech op basis van het dossier van studiebureau Van Reeth. In een eerste fase plaatste Aircotech, in samenwerking met installateur Devis Group, maatwerk luchtgroepen en koelmachines voor de ventilatie en koeling van onder andere de grote ontvangstruimte en de skyboxen. Een belangrijke vereiste was de warmteterugwinning, die wordt gerealiseerd met behulp van een warmtewiel en die oploopt tot 80%. De koelmachines werken met het milieuvriendelijk koelmedium R-134A en zijn van energieklasse A. Verder werden ventilo-convectors en cassettes geïnstalleerd. In een tweede fase werden de andere ruimtes aangepakt, deze keer in samenwerking met installateur Zaman. Voor de winkels werd een waterkringloop aangelegd waarop de gebruikers zelf kunnen aansluiten.

REPORTAGE

Eternit

Witte leien accentueren contrast en volumetrie In de Nieuwstraat in Lede zorgde architectenbureau BuroBill voor een stukje avontuurlijke architectuur. Een rijwoning die dateert van de jaren ‘50 werd er grondig verbouwd tot een opvallende, ruime en transparante eengezinswoning. Aan de achterzijde van de woning werd de volledige perceelsbreedte benut als leefruimte. De gevels en het nieuwe dakdeel werden er bekleed met… witte Eternit-leien die mooi contrasteren met de zwarte bakstenen. “Avontuurlijke architectuur is voor ons synoniem voor het ontdekken van mogelijkheden en het durven benutten van kansen”, aldus architect Lien Moens van het Brusselse architectenbureau BuroBill. Een klassieke rijwoning in Lede, met garage aan de zijkant, en door de jaren heen aan de achterzijde uitgebreid met koterijen, werd voor bijna de helft gesloopt en opnieuw opgebouwd. Bij het verwijderen van het pleisterwerk en de interieurafwerking in het behouden gedeelte kwamen een aantal verborgen gebreken aan het licht zoals huiszwam, slecht ingebonden muren, horizontaal ingewerkte afvoerbuizen en ontbrekende lateien.

Splitlevels zorgen voor extra doorzichten

DIMENSION

Het gedeelte van de gezinswoning aan de straatzijde werd volledig ingepakt in een isolatielaag met een nieuwe baksteen voorzetgevel, waarin de bestaande raamopeningen worden behouden. De ramen komen achter het baksteenparement te zitten. Dit werd ter hoogte van de ramen gemetseld - met openingen - zodat er nog licht binnenvalt maar de privacy toeneemt. Het houten schrijnwerk in deze raamopeningen werd vervangen door aluminium ramen. Aan de tuinzijde werd het pand over de gehele perceelsbreedte uitgebreid om dienst te doen als leefruimte. De vloerniveaus werden gewijzigd. Een nieuwe open houten trap verbindt alle niveaus. De trappenhal vormt de scheiding tussen de 2 delen en vangt het niveauverschil op tussen voor en achter. De splitlevels zorgen

voor extra doorzichten. De structuur ervan wordt opgebouwd uit stalen liggers en ingevuld met houten vloerroostering en plaasterplaten. De achtergevel bevat grote aluminium ramen voorzien van zonnewering. Dit gedeelte van de woning - zowel de gevels als het nieuwe dakdeel - werd bekleed met Eternit-leien op een houten regelwerk.

Contrast en volumetrie benadrukken De architecten opteerden in het bijzonder voor Alterna leien van Eternit - formaat 60 x 32 mm - in een witte uitvoering. Architect Lien Moens: “Om het contrast en de volumetrie te benadrukken zochten we specifiek naar materialen die zowel op de gevel als het dak toepasbaar zijn, en dan liggen leien natuurlijk voor de hand. De Alterna leien werden in dubbele dekking aangebracht. Omstreeks de opstart van het project bracht Eternit een witte lei op de markt, die vrij prijsgunstig in de markt lag in vergelijking met andere oplossingen. Voor het zwarte baksteen deel werden uitvoeringsdetails uitgetekend met baksteenstrips op het hellend dak. Het gesloten zwarte deel is uitgevoerd met Caprice WF Vormbak Pinot Noir, met enkele vlakken in open verband (claustra), waar er vraag naar privacy is, zoals bv. aan de straatgevel waar de zithoek zich bevindt.” www.eternit.be www.burobill.be

Een warmtepompboiler

met een COP van 3,03

en slechts 36 dB(A)

Meer informatie

Tel. 02 555 13 13 www.bulex.be

Magna AQUA • 75% van het warm water wordt geproduceerd op hernieuwbare energie • Compacte oplossing (H.166 cm) en discreet (36 dB(A)) • Prestatie : COP van 3,03 volgens EN 16147 • Horizontaal transport mogelijk • Capaciteit van 290 liter • Bijverwarming mogelijk via een verwarmingsketel of elektrisch • Type lucht/water

REPORTAGE SPECIALIST

Specialist aan het woord

Omgaan met een wispelturige bouwheer Het realiseren van een bouwproject is sowieso een complexe bezigheid waar het risico op problemen altijd aanwezig is. Uw taak als architect bestaat er onder meer in om de bouwheer door het bouwproces te loodsen en om oog te hebben voor zijn belangen en deze te vrijwaren ten aanzien van de aannemer. Het is evenwel niet steeds zo dat u met de bouwheer een solide tandem vormt die eensgezind de werf tot een goed einde brengt. Er dient vastgesteld dat bepaalde bouwheren een bijzonder wispelturig karakter hebben en van u verwachten dat u als architect meegaat met hun grillen. Plannen die ontelbare keren (en vaak nog op het laatste ogenblik) moeten worden gewijzigd, materialen die worden veranderd met de nodige gevolgen voor de uitvoering en rechtstreekse bevelen die worden gegeven door de bouwheer aan de uitvoerende aannemer zijn zaken waarmee u dan geconfronteerd kan worden. De vraag stelt zich of u dit als architect allemaal moet dulden en of u steeds gehouden bent om al het extra werk dat de bouwheer u bezorgt, zomaar uit te voeren. Hieronder komen een aantal aandachtspunten aan bod.

gesteld en zijn goedgekeurd door de bouwheer. Als deze in een later stadium alsnog wijzigingen wil doorvoeren aan de goedgekeurde plannen, dan kunnen deze prestaties in principe geen deel meer uitmaken van het oorspronkelijk afgesproken ereloon. Aan de bouwheer die deze wijzigingen vraagt, zal derhalve moeten geantwoord worden dat deze kunnen worden uitgevoerd op voorwaarde dat er bijkomend vergoed wordt.

Impact op kwaliteit en uw aansprakelijkheid Het financieel aspect

DIMENSION

Eventueel wispelturig gedrag van de bouwheer zal tot vele extra en niet-voorziene prestaties leiden die u graag vergoed zou zien. Indien u een forfaitair ereloon heeft afgesproken, bestaat het risico dat de bouwheer u tegenwerpt dat al uw prestaties gedekt zijn door het forfait. Om die reden is het van belang dat in de overeenkomst duidelijk de prestaties zijn afgelijnd die binnen het overeengekomen forfaitaire ereloon zullen worden verricht. Elke extra prestatie, buiten het forfait, geeft in principe recht op een bijkomende vergoeding tegen een tarief dat u tevens vastlegt in de overeenkomst. Bij wijze van voorbeeld kan verwezen worden naar het voorontwerp. Het kan niet de bedoeling zijn dat de architect tot in het oneindige nieuwe voorontwerpen opstelt of bestaande voorontwerpen blijft wijzigen op verzoek van de bouwheer. U kan contractueel bepalen hoeveel voorontwerpen er maximaal zullen worden opgesteld en dat er voor bijkomende voorontwerpen, extra erelonen verschuldigd zijn door de bouwheer. Hetzelfde geldt voor plannen die door u zijn op-

Er moet op gewezen worden dat beide partijen bij een architectenovereenkomst zowel rechten als verplichtingen hebben. Zo rust op de bouwheer, naast het betalen van uw erelonen, de plicht om de uitvoering van uw opdracht mogelijk te maken. In eerste orde betekent dit dat hij u al de nodige informatie moet verschaffen die noodzakelijk is voor het uitvoeren van uw taken. Daarnaast impliceert dit dat de bouwheer tijdig de nodige beslissingen moet nemen en keuzes moet maken die u kan verwerken in uw plannen of waarmee rekening kan worden gehouden tijdens de uitvoering van de werken. Verandert de bouwheer voortdurend van gedacht of verschaft hij u laattijdig bepaalde informatie waardoor u genoodzaakt bent om uw reeds opgemaakte plannen te wijzigen, dan kan besloten worden dat het u onmogelijk gemaakt wordt om uw taken uit te voeren. In die zin is er sprake van een contractueel in gebreke blijven van de bouwheer. Wanneer u zulke storende houding van de bouwheer vaststelt, is het aangewezen hem hierover schriftelijk in gebreke te stellen teneinde deze tijdig de vereiste keuzes te laten ma-

ken en hierop niet meer terug te komen. Bij gebreke aan beterschap en het blijvend opdragen van wijzigingen aan reeds goedgekeurde plannen, lijkt een ontbinding van de architectenovereenkomst ten laste van de bouwheer overwogen te kunnen worden. In dezelfde zin moet de bouwheer zich van acties onthouden die als gevolg hebben dat u uw opdracht niet meer normaal kan uitvoeren. Het door de bouwheer rechtstreeks geven van instructies aan de aannemer om bepaalde werken te laten uitvoeren in afwijking van uw plannen, is zo’n actie. Uw opdracht kan daardoor ten zeerste bemoeilijkt worden daar de bouwheer eigenlijk uw (wettelijk beschermde) taken gaat uitvoeren met als gevolg dat uw concept kan worden aangepast en dat u geen behoorlijke controle meer kan voeren. Daarnaast bestaat de mogelijkheid dat er door het eenzijdig ingrijpen van de bouwheer, ernstige gebreken zullen ontstaan. Indien u zulke handelingen van de bouwheer vaststelt, dient u onmiddellijk in te grijpen. Sowieso moet de bouwheer schriftelijk geïnformeerd worden over de (negatieve) gevolgen van zijn eenzijdig aangebrachte wijzigingen. Laat u dit na, dan loopt u het risico om aansprakelijk te worden gesteld voor deze negatieve gevolgen nu uw stilzwijgen zal worden uitgelegd als een aanvaarding van en akkoord met de door de bouwheer doorgevoerde wijzigingen. Door de bouwheer rechtstreeks aan de aannemer opgedragen wijzigingen die ernstige veiligheidsrisico’s inhouden of stedenbouwkundige overtredingen, kunnen niet geduld worden. Naast het informeren van de bouwheer, is tevens een ingebrekestelling ver-

eist waarmee u de bouwheer aanmaant om zich per kerende in regel te stellen. In bepaalde gevallen zal u zelfs genoodzaakt zijn uw opdracht te beëindigen en geen verdere medewerking te verlenen aan het project. Voorkomen is beter dan genezen. Dit geldt ook hier. Het is aangewezen om bepaalde situaties zoveel mogelijk te ondervangen in uw architectenovereenkomst zodat de bewegingsvrijheid van de bouwheer tijdens de verdere uitvoering van de opdracht wordt beperkt. Er dient derhalve duidelijk te worden omschreven welke prestaties u precies zal uitvoeren binnen het kader van de overeenkomst met de bouwheer. Op die manier heeft u een houvast tijdens latere discussies met de bouwheer en kan u verwijzen naar de overeenkomst waaruit dan blijkt tot welke prestaties (en tot welke niet) u zich heeft verbonden. Ook kan een clausule worden opgenomen die u het recht geeft om tot ontbinding van de overeenkomst over te gaan (met schadevergoeding) wanneer de bouwheer zich mengt in uw opdracht en rechtstreeks de aannemer instructies geeft zonder uw goedkeuring.

Joris Wouters GSJ Advocaten

DOSSIER

Bouwen met beton

Een stand van zaken Eind januari werden op Gevel 2014 in Rotterdam de resultaten voorgesteld van de negende en voorlopig laatste editie van de Casestudies Prefab Beton, gewijd aan het thema Innovatie en Renovatie. Met deze sessies, waar ontwerpers en betontechnologen elkaar inspireren, verkent de sector jaarlijks nieuwe wegen. De meest inventieve ideeën uit alle edities en acht concrete realisaties, gebaseerd op dit denkwerk, zijn nu verzameld in een speciale digitale uitgave die u vindt op www.febelarch.be. Een mooie aanleiding voor een gesprek over de recente ontwikkelingen in de betonsector met architect Jef Marinus van FEBE.

DIMENSION

Goed nieuws voor de liefhebbers van betonarchitectuur: tegen de zomer verschijnt er een nieuwe versie van de PTV 21601, te raadplegen via www.febelarch.be. Jef Marinus: “De belangrijkste wijziging is dat de technische voorlichting uitsluitend over architectonisch beton handelt. De voorschriften voor industrieel sierbeton, zeg maar de gekende silexpanelen voor industriebouw, verhuizen naar de algemene norm NBN B 21-600, met waarschijnlijk enkele specifieke zaken in de NBN B 21-612 voor wanden. In de oude PTV 21-601 waren die beide soorten prefab beton nog samen opgenomen. Als een architect dan verwees naar deze technische voorschriften, maar niet uitdrukkelijk vermeldde welke klasse hij wou, leverde dat wel eens verrassingen op. Voor de rest is het document aangepast aan de nieuwe Europese normen en zijn er de nodige updates. Waar we voor de toekomst nog aan werken, is een meer objectieve bepaling van de kleurentoleranties dan de huidige CIB-grijsschaal. Daarvoor is er een systeem in ontwikkeling, maar dat wordt nog uitgetest in samenwerking met Katholieke Hogeschool van Oostende. Ook werken we aan een nieuw systeem om de aanvaardbare aanwezigheid van luchtbellen op een objectieve manier vast te stellen.” Voor alle duidelijkheid: ook voor ter plaatse gestort zichtbeton is er een normatieve beschrijving in de maak, maar die

moet eerst nog de nodige testen ondergaan. Waarschijnlijk zal die pas in 2015 van toepassing worden. Welke keuze u ook maakt, mooi beton is niet goedkoop, want het vergt veel denkwerk, voorbereiding en zorg tijdens de uitvoering. Een belangrijk punt is zeker de afwerking. Jef Marinus: “Door de cementlaag tussen de granulaten en de bekisting, die poreuzer is dan de rest, te bewerken en te verwijderen verbeter je de weerstand van het beton tegen vervuiling. De granulaten met glad oppervlak die daarmee aan de oppervlakte komen, nemen minder vuil op. Bovendien is vuil minder zichtbaar op niet egaal gekleurde oppervlakken, bijvoorbeeld vloeren. In volgorde van impact en kostprijs kun je het betonoppervlak stralen, zuren, uitwassen of polijsten.” Een andere bewerking die al dan niet met de vorige kan worden gecombineerd en in alle gevallen tot een betere bestendigheid tegen vervuiling leidt, is het aanbrengen van een hydrofuge. “Vuil wordt in de poriën gebracht door water. Door het oppervlak waterwerend te maken, grijp je daar dus op in. De behandeling moet wel elke tien jaar worden herhaald. We bevelen ook aan om ze op de werf zelf aan te brengen, anders bestaat de kans dat bepaalde beschadigingen tijdens de montage, die nadien worden hersteld, onbehandeld blijven. Een hydrofuge breng je trouwens beter aan op droog beton, en op de werf is het beton natuurlijk al verder uitgehard.”

Deze woning is uitgevoerd in ter plaatse gestort zichtbeton. Massimo Pignanelli van MASS architects legde alle details minutieus op voorhand vast: elektriciteit, ventilatie, sanitair, raamdetails, verlichting, de boven de vloer zwevende binnenwanden waardoor geen plint nodig

DOSSIER

is … Uiterst gladde bekistingplaten moesten tijdens het storten een

perfect resultaat opleveren.

Een rationeel ontwerp put meer voordelen uit prefab De PTV 21-601 is des te meer goed nieuws omdat prefab in de toekomst alleen maar aan belang zal winnen. Jef Marinus: “De algemene verwachting is dat de bouwmarkt op Europese schaal vanaf 2015 weer op hogere toeren zal draaien. Op dat ogenblik dreigt er een tekort aan werkkrachten op de werf. Dat zal de prefabricatie van elementen in de hand werken. Om de voordelen van prefab optimaal te benutten, moeten architecten een andere ontwerpaanpak hanteren. Zij vinden het soms een belemmering dat je alles op voorhand moet vastleggen, terwijl dat net een voordeel is. Wijzigingen onderweg gaan dikwijls gepaard met de nodige tijdsdruk en vergroten de kans op fouten en problemen op de werf. Door alles goed voor te bereiden, verloopt een werf vlotter, ontmoet je onderweg minder problemen en kun je terugvallen op een fabrikant en een uitvoerder die in een vroeg stadium meedenken en signaleren waarop je moet letten.”

Annekatrien Verdickt in samenwerking met Marc Belderbos en Studieburo Mouton. De uitvoering gebeurde door Furnibo.

© Martine Neirynck Het kantoorgebouw Twelve, ontworpen door het architectuurbureau Govaert & Vanhoutte werd vorig jaar door de German Design Council bekroond met een Iconic Award. De vormgeving refereert aan een periscoop waarbij de bovenste verdieping van de drie verdiepingen hoge massieve betonconstructie over de volledige lengte van het gebouw uitkraagt. Via de zeven meter diepe luifel met de drie meter brede betonnen pilaar, worden bezoekers naar de inkom geleid. Uitvoering:

Furnibo, studiebureau: Dexco. DIMENSION

“Maar er is meer. Om de voordelen en mogelijkheden van prefab maximaal te benutten, moet je streven naar een rationeel ontwerp. Je gaat het best van start met een matrix, zodat je kunt werken op basis van standaardmaten en repetitie. Dat optimaliseert het bouwproces, bijvoorbeeld omdat je plaatmateriaal niet moet verzagen waardoor je tijd wint, minder afval krijgt en dus bespaart op materiaal. Saai of eentonig hoeft dat helemaal niet te zijn, want je kunt in die matrix spelen met verschillende formaten: 30, 60, 120 cm, … Met de matrix ontwerp je de structuur, waarin je creatief kunt afwisselen met open en gesloten delen, muren, kolommen en andere elementen, wat ruimte en zichten creëert. Binnen deze drager kun je dan, los van het raster of op een ander stramien, in alle vrijheid de inbouw aanbrengen. Deze aanpak

Woning in zelfverdichtend beton naar een ontwerp van architecte

DOSSIER

biedt je de mogelijkheid om de stap te zetten naar een flexibel gebouw dat in de loop der tijd verschillende inbouwfuncties kan krijgen: kantoor, woonruimte, retail. Op die manier verleng je de levensduur van het gebouw aanzienlijk.”

Rationeel ontwerpen: ook een duurzame must Rationeel ontwerpen is daarmee ook een must met het oog op duurzaamheid. Het voegt zich in de aanbeveling van de drie r’s, te weten reduce, reuse, recycle. Jef Marinus: “Met een rationeel ontwerp krijg je een structuur die heel lang meegaat. Zo kun je de CO2-input spreiden over een lange periode. Een structuur in prefab beton leent zich dankzij de droge montage in theorie ook tot demontage en hergebruik, reuse dus, hoewel dat in de praktijk vooralsnog niet gebeurt. Ten slotte is beton in principe recyclebaar op een even hoogwaardig niveau. Ook dat is vandaag nog niet het geval, omdat alle gebroken granulaten worden opgeslorpt voor laagwaardiger toepassingen. Ook is er nog wat denkwerk nodig om bepaalde onzuiverheden te vermijden. Kleine hoeveelheden inerte onzuiverheden, zoals pleister of polyurethaan waarmee kieren worden opgespoten, tasten de kwaliteit van beton niet aan, maar kunnen aanleiding geven tot esthetische onvolkomen-

“De algemene verwachting is dat de bouwmarkt op Europese schaal vanaf 2015 weer op hogere toeren zal draaien. Op dat ogenblik dreigt er een tekort aan werkkrachten op de werf. Dat zal de prefabricatie van elementen in de hand werken.”

heden. Hier wordt aan gewerkt.” “De op komst zijnde wetgeving met betrekking tot duurzaam materiaalgebruik zal leiden tot een compleet andere opvatting over duurzaamheid. We zullen niet meer naar producten moeten kijken, maar naar gebouwen en locaties. Het voorbeeld is gekend: een passiefhuis op het platteland met twee auto’s en volop verplaatsingen scoort slechter dan een slecht geïsoleerde stadswoning van waaruit alles met de fiets bereikbaar is. Ook binnen een gebouw kunnen verschillen in duurzaamheid tussen de drager en de inbouw in acht worden genomen. Om tot een drager te komen die lang meegaat, heb je mogelijk andere materialen nodig dan voor de inbouw die meer gebonden is aan trends en gebruiken en sneller wordt vervangen.”

Ultra-hogesterktebeton klopt aan de deur Een ontwikkeling die zich stilaan zal doorzetten op de Belgische markt, is het gebruik van ultra-hogesterktebeton (UHSB of UHPC). Zodra de vergunningen in orde zijn, kan gestart worden met de bouw van een hoogspanningslijn in de buurt van Malmédy, gerealiseerd met slanke betonpijlers in UHSB. In het buitenland zijn er al talrijke realisaties, zoals de be-

Voor het ontwerp van de basisschool ’t Egeltje in Mol zocht Cuypers & Q Architecten naar een modulaire en compacte gebouwtypologie. Standaardisatie en prefabricatie maken het immers mogelijk snel en eenvoudig te bouwen zonder in te boeten aan creativiteit, zoals de vormgeving van deze prefab gevelpanelen bewijzen. Voor de realisatie van het gebouw viel de keuze op de toepassing van sandwichpanelen met carbonvezels waarbij de verbindingen vervangen zijn door een koolstofnet (C-grid) en de wand 100% composiet wordt. Deze door Verheyen Beton toegepaste Carboncast® technologie biedt tal van voordelen. De sandwichpanelen zijn sterker en lichter zodat er grotere afmetingen mogelijk worden. Dankzij de dunnere betonsectie en het

DIMENSION

dunnere binnenblad is er meer ruimte voor isolatie.

Energie, of wat dacht u? Daarmee komen we bij het thema energie. Jef Marinus: “Door de hogere epb-eisen merken we dat wanden, geschikt voor lage-energiebouw of passiefbouw, erg dik worden. Voor het nieuwe fusieziekenhuis AZ Delta in Roeselare worden bijvoorbeeld sandwichwanden van 68 cm dik gebruikt, waarin 28 cm isolatie. Een andere interessante oplossing zijn premuren in industriële beton, een combinatie van twee breedplaten die zijn gepre-isoleerd en verbonden met een verankeringsysteem dat de thermische geleiding sterk beperkt. Daarmee beschik je over een redelijk goedkope muur met aan beide zijden een gladde wand in industrieel beton die je kunt schilderen of afwerken met spuitplamuur.”

maakte het bouwbedrijf Furnibo rijkelijk gebruik van zichtbeton.

In het bedrijfsgebouw van Enjoy Concrete etaleert het architectuurbureau Govaert & Vanhoutte zowel de kracht van de betonarchitectuur als de creatieve mogelijkheden van het materiaal. Enjoy Concrete is dan ook gespecialiseerd in de productie van geprefabriceerd zichtbeton, in maatwerk in beton voor exterieur en interieur, en in graphic concrete. Bij dit laatste worden foto’s, patronen en motieven in prefabbetonpanelen verwerkt.

Een toepassing die steeds vaker opduikt, is betonkernactivering (BKA). Dat kan uiteraard in holle vloerplaten, maar ook in breedplaatvloeren zoals AirDeck. Relatief nieuw zijn de Activ-vloeren (Kerkstoel 2000+) waar de buisjes in de breedplaat worden ingestort, zodat er op de werf zelf in theorie minder kans op beschadiging is. De (tijdelijke) opslag van energie in structurele elementen (BKA) of in de bodem (KWO/koude-warmte-opslag, energiepalen, boorgat energie opslag), al dan niet in combinatie met het gebruik van PCM’s (phase changing materials), worden bestudeerd in het project Smart Geotherm van het WTCB (www.smartgeotherm.be). Op de website vindt u daarover alle informatie. Een recente ontwikkeling zijn prefab rioleringsbuizen met ingebouwde warmtewisselaar die de warmte uit het afvalwater halen en gebruiken voor bijvoorbeeld de verwarming van een wijk of een kwartier. In de toekomst zou een dergelijke oplossing misschien geïntegreerd kunnen worden in betonnen kelderwanden, waardoor de relatief constante ondergrondse temperatuur via een warmtewisselaar kan worden benut om » het gebouw te verwarmen of te koelen. DIMENSION

Jef Marinus: “Als er architecten geïnteresseerd zijn om mee na te denken over oplossingen met sandwichpanelen voor renovatie, mogen ze mij gerust een seintje geven.” Contactgegevens: jm@febe.be, 0476 653 194.

Voor het crematorium van Kortrijk, een ontwerp van SUM Project,

faamde Pont du Diable in Gignac (FR) van architect Rudy Ricciotti, of de uitbreiding met een startbaan op zee van de Japanse luchthaven Haneda Airport. In Japan werd gekozen voor UHSB omwille van de grotere bestendigheid tegen water en zout en omdat het duurdere beton zichzelf terugbetaalde. Door het lichtere gewicht van het vliegdek kon het aantal stalen funderingspalen namelijk met twee derde worden gereduceerd. Jef Marinus: “Studies van het WTCB beamen dat UHSB veilig kan worden toegepast. Intussen hebben wij studies uitgevoerd naar de mogelijke inzetbaarheid en de voordelen. Esthetisch kan een ontwerper slankere elementen en constructies maken. Financieel kan een promotor ruimte winnen die hij dus extra kan verhuren, bijvoorbeeld in ondergrondse parkeergarages door slankere kolommen of via een extra verdieping door lagere balken. Een mogelijke specifieke toepassing is de vervanging van smalle galerijterrassen aan kustgebouwen door veel grotere, slankere en lichtere terrassen die je, zonder meergewicht, op de bestaande fundering kunt laten afdragen. Maar uiteraard moet je altijd het volledige kostenplaatje bekijken.” In renovatie, dat aan belang zal blijven toenemen en waar energie meer dan ooit een belangrijk aandachtspunt wordt, ligt er nog veel werk te wachten, weet Jef Marinus. “Ik denk dan bijvoorbeeld aan sandwichpanelen in hogesterktebeton of ultra-hogesterktebeton, waarin ramen en deuren op voorhand zijn aangebracht zodat je een bestaande gevel in een minimum van tijd kunt vervangen. Om dat financieel haalbaar te maken, moeten we dan wel zoeken naar mogelijkheden om dergelijke esthetische wanden op een industriële manier te vervaardigen. Door het gebruik van bijvoorbeeld HSB of UHSB zou je de bestaande funderingen kunnen behouden en de dikte van de panelen beperken.”

DOSSIER

Andere evoluties Om af te ronden peilen we naar de mogelijkheden van enkele relatief recente of nog in de pijplijn zittende ontwikkelingen: hoogovencement, zelfverdichtend beton, transparant beton, lichtgevend beton, luchtzuiverend beton, zelfherstellend beton, buigbeton, 3D printing. Jef Marinus: “Zelfverdichtend beton neemt toe aan belang dankzij de specifieke kwaliteiten. Je krijgt een vast beton met minder luchtbellen, zodat je balken of andere elementen zichtbaar kunt laten als industrieel beton. En vooral: er moet niet worden getrild in de fabriek of op de werf, wat sociaal duurzaam is. Er waren aanvankelijk kinderziektes, meer bepaald haarscheurtjes, maar dat is intussen onder controle zodat architecten het veilig kunnen voorschrijven. Met zelfverdichtend beton kun je ook hoge muren in zichtbeton maken, omdat je het van onderuit kunt oppompen in plaats van het van boven te storten.” “Hoogovencement CEM III wordt vervaardigd met vermalen hoogovenslakken als bindmiddel, wat de CO2-balans van het cement sterk verbetert. Je kunt er elementen met een egalere kleur van maken. Bij de fabricatie van grote, massieve elementen heb je minder last van opwarming en dus minder risico op thermische spanningen. Maar het nadeel is dat hoogovencement minder snel uithardt, zodat het in prefab toepassingen minder rendabel is. Bekistingen moeten immers optimaal worden gebruikt.” “Transparant beton met glasvezels is intussen goed gekend, maar het aantal toepassingen blijft beperkt gezien de kostprijs. Lichtgevend beton krijg je door de inbouw van leds of door het gebruik van fluorescerende granulaten. Luchtzuiverend en zelfreinigend beton wordt ook toegepast, maar je moet wel beseffen dat het effect al bij al beperkt blijft. Om het vuil via katalyse af te breken is er zonlicht nodig, en achteraf moet het afgebroken vuil worden weggespoeld. Je brengt dus het best toch een hydrofuge aan. Ook de luchtzuiverende werking is eerder klein. De toevoeging van titaan maakt het beton wel witter, een niet te miskennen voordeel.”

Nog in de pijplijn

DIMENSION

“Zelfherstellend beton zit nog in een experimenteel stadium. Aan de VUB hebben ze een buigzaam beton ontwikkeld, EEC, in feite een composietmateriaal met zogenaamd groen cement en glasvezels. We zoeken nu naar mogelijkheden om het rationeel toe te passen in een gebouw. 3D-printing ten slotte is volop in ontwikkeling. Onderzoekers van de Engelse Loughborough universiteit hebben bijvoorbeeld een techniek ontwikkeld om bouwelementen in cement te printen (www.buildfreeform.com), en het Nederlandse architecten-

Goed om te weten: alles over epb-aanvaarde bouwknopen van betonconstructies vindt u op de website van Febelcem, www.febelcem.be.

Het van der Meij college in Alkmaar is een ontwerp van BRTarchitecten uit Alkmaar. Voor de gevel in sandwichpanelen (buitenspouwblad 110 mm, hoogwaardige isolatie 70 mm, binnenspouwblad 140 mm) zochten zij een spierwit materiaal waarin een diep reliëf mogelijk was en dat tegen een stootje kon. De keuze viel op sierbeton. Voor de engineering, productie en montage van de gevelelementen met de sierlijke reliëftekeningen klopten zij aan bij Decomo. Hoewel alle elementen werden gegoten met slechts twee rubber basismatten, zijn ze allemaal verschillend. Dat was mogelijk door de matten op verschillende plaatsen in de bekisting te positioneren. Het reliëf loopt naadloos door over de verschillende elementen. Om vervuiling te voorkomen, werd het oppervlak gepolijst en na plaatsing beschermd door hydrofobering.

bureau Universe Architecture (www.universearchitecture. com) heeft een ontwerp klaar van een woning die ter plaatse wordt geprint in beton. Fabrikanten van hun kant bekijken de mogelijkheden van 3D-printing voor elementen die een ingewikkelde en peperdure bekisting vergen. Op het vlak van bekistingen beweegt er overigens ook heel wat, met bijvoorbeeld textielbekisting, freestechnieken en rubberen mallen waarmee je allerlei vormen kunt maken en materialen kunt imiteren. In de laatste casestudie Prefab Beton hebben wij een bekisting ontwikkeld met in de hoogte regelbare pixels, waarmee je diverse vormen kunt maken en de bekisting kunt automatiseren in plaats van handmatig aan te passen. Zo kun je bijvoorbeeld openingen voor ramen laten, elementen in reliëf maken en noem maar op. Maar dat is uiteraard nog een prototype.” Redactie: Colette Demil & Staf Bellens

VELUX modulaire lichtstraten Ontworpen in samenwerking met Foster + Partners

Heruitvinding van het lichtstraatconcept:

geprefabriceerde “ Het lichtstraatsysteem zorgt voor

een eenvoudig installatieproces en een snelle dichting van de bouwschil.

“

Brent Møller Architect MAA, Industrieel Design VELUX Dit nieuw modulair lichtstratenconcept voor commerciële gebouwen introduceert een volledig geprefabriceerd lichtstratensysteem, dat alle voordelen van modulariteit combineert met een slank en geïntegreerd design en uitstekende energieprestaties. Meer info op: velux.be/modulairelichtstraten

REPORTAGE ACTUA

HET WERFOVERLEG

Hoe een centrale rol opnemen als architect? 1

pocket geert.indd 1

Meer dan 2.000 architecten onderschrijven actie tegen splitsingsvoorstel Orde van Architecten

De Orde van Architecten heeft een voorstel tot wettekst klaar over een gedeeltelijke splitsing van de Orde in een Vlaamse en Franstalige/Duitstalige afdeling. Maar zoals de hervorming nu op tafel ligt zal ze volgens de beroepsverenigingen NAV, de Vlaamse Architectenorganisatie, en BVA, de Bond Vlaamse Architecten, niet leiden tot een efficiëntere en kostenbesparende structuur. Het voorstel voorziet net de creatie van extra instellingen. Dat dreigt de structuur nog complexer te maken. Bovendien is ook van openbaarheid van bestuur en een gemoderniseerde tuchtspraak niets terug te vinden. Na het inkijken van het voorstel trokken NAV en BVA dan ook bij hun achterban aan de alarmbel. Het voorstel komt immers niet tegemoet aan de verzuchtingen van de architect. Op de website www.wijwilleneenbetereorde.be ondertekenden meer dan 2.000 architecten een actie voor een dégelijke hervorming.

NAV-pocket: ‘Werfoverleg - een centrale rol als architect’

27/11/13 10:42

NAV-Pocket: ‘Luchtdicht Bouwen - Stap voor stap naar een luchtdicht ontwerp’ Vanaf 2014 worden de EPB-eisen opnieuw strenger. Dit is de volgende stap op het verstrengingspad naar 2021. Naast isolatie en technische installaties vormt luchtdichtheid een belangrijke parameter om lagere E-peilen te behalen. Vermits luchtdicht bouwen nog niet helemaal is ingeburgerd, wil NAV in deze pocket oplossingen aanreiken voor de meest voorkomende knelpunten. Zowel massief bouwen als houtskelet bouwen komen aan bod. De pocket vormt een eerste stap op weg naar luchtdicht bouwen: zorgen voor een luchtdicht ontwerp. Alle NAV-leden kregen deze pocket gratis in de brievenbus. Wie als niet-lid een exemplaar wil bestellen, kan dit via de shop op www.nav.be

600 architecten op infosessies ‘Gevelbekleding uitgekleed’

Een gevel bekleden kan eenvoudig lijken, maar schijn bedriegt. Met de infosessie ‘Gevelbekleding uitgekleed’ maakte NAV deelnemers wegwijs in het huidige aanbod. In het eerste deel kwamen de basisprincipes voor de toepassing van gevelbekleding aan bod. Aansluitend kregen de aanwezigen een update van de nieuwe en innovatieve materialen op de markt. Tot slot legde architect-expert Joost Beke de mogelijke valkuilen bloot bij het plaatsen van gevelbekleding op regelwerk. Ruim 600 ontwerpers kwamen zich informeren. De sessie ging door in Kortrijk, Mechelen, Leuven en Gent.

300 deelnemers voor Vitruviuscursus ‘Meergezinswoningen’ Een meergezinswoning vergt een integrale aanpak. Wie instaat voor het ontwerp ervan, dient al in een vroeg stadium ingrijpende keuzes te maken. Voor de tweedaagse opleiding ‘Meergezinswoningen: een case van concept tot uitvoering’ behandelde Vitruvius Academy dan ook een complete case. »

DIMENSION

Bouwen gaat gepaard met een stroom van informatie die correct moet worden uitgewisseld tussen de diverse partijen: schetsen, tekeningen, plannen, bestekken, meetstaten, documentatie, resultaten van proeven en keuringen … Die stroom onder controle houden vergt heel wat technische en communicatieve kennis. Tijdens de uitvoeringsfase is een goed georkestreerd werfoverleg het middel bij uitstek om deze informatiestroom te kanaliseren. Informeren, feedback geven, bijsturen en indien nodig corrigeren houden het bouwproject op koers. In deze pocket geeft NAV tips bij de belangrijkste aspecten van het werfoverleg: de voorbereiding, de werfrondgang, de werfvergadering en het werfverslag. Aangevuld met juridische tips. NAV-leden kregen deze pocket, na bestelling, gratis in de brievenbus. Wie alsnog een exemplaar wil bestellen, kan dit via de shop op www.nav.be

LUCHTDICHT BOUWEN

Stap voor stap naar een luchtdicht ontwerp

AiNB wordt ondersteund www.argentalu.be door:

www.dedon.be

www.desso.be www.glazz.eu

www.giroflex.be

Slanke ramen en deuren in staal of roestvrij staal met extra hoge isolatiewaarden www.silestone.com

een solide een solide bescherming EEN SOLIDE EENbescherming SOLIDE voor een voor een BESCHERMING BESCHERMING een solide stevig stevig beroep beroep VOOR EEN VOOR EEN bescherming EEN SOLIDE BEROEP STEVIGSTEVIG BEROEP voor een BESCHERMING stevig beroep VOOR EEN www.vescom.be

www.interfaceflor.be www.aquaconcept.be

www.lambrechts.eu www.aro.be

the future of Glass since 1665 www.saint-gobain-glass.com www.giroflex.be

www.deltalight.be

www.gira.be

Ainb wordt ondersteund door:

STEVIG BEROEP

Ainb wordt ondersteund door:

een solide bescherming EEN SOLIDE voor een BESCHERMING stevig beroep VOOR EEN www.desso.be www.silestone.com www.argentalu.be www.formica.be www.glazz.euondersteundwww.silestone.com www.abet.be AiNBwww.silestone.com wordt door:

www.dedon.be www.desso.be www.desso.be www.silentgliss.be www.glazz.eu www.glazz.eu

www.giroflex.be www.sv.be www.giorgetti.eu

www.ainb.be

partnerpagina ainb.indd 1

www.dedon.be www.bosspaints.be www.vola.be www.bosspaints.be

www.desso.be www.bosspaints.be www.glazz.eu

STEVIG BEROEP

www.vescom.be www.vola.be www.vola.be

Ainb wordt ondersteund door:

www.gira.be www.gira.be

27/02/12 09:51

Forster UnicoHi verenigt alle voordelen van het standaard Forster Unico systeem met nog hogere isolatiewaarden voor ramen, deuren en vaste www.bosspaints.be www.vola.be www.lambrechts.eu www.aro.be www.giroflex.be beglazing (Uw-waarden onder de 1.3W/m2K).

www.vescom.be

www.interfaceflor.be www.interfaceflor.be www.lambrechts.eu www.aro.be www.interfaceflor.be www.lambrechts.eu www.aro.be www.aquaconcept.be www.gira.be www.giroflex.be www.argentalu.be AiNBwww.aquaconcept.be wordt ondersteundwww.aquaconcept.be door:

www.silestone.com

AiNB wordt ondersteund door:

www.vescom.be www.vescom.be

Ainb wordt ondersteund door:

www.sigma.be www.giroflex.be www.argentalu.be www.giroflex.be AiNB wordt ondersteund AiNB www.argentalu.be wordt door: ondersteund www.argentalu.be door:

www.dedon.be www.dedon.be

www.bosspaints.be

www.vola.be

24 62

Zelfs drievoudige beglazingen tot een dikte van 60mm kunnen ingezet worden â&#x20AC;&#x201C; voor Uw-waarden tot 0.9W/m2K. www.sigma.be www.sigma.be

the the future future of of Glass Glass since since 1665 1665 www.sigma.be www.dedon.be www.saint-gobain-glass.com www.saint-gobain-glass.com www.argentalu.be

the future of Glass since 1665 www.gira.be www.saint-gobain-glass.com www.desso.be www.deltalight.be www.glazz.eu www.deltalight.be

www.interfaceflor.be www.aquaconcept.be www.deltalight.be www.silestone.com

www.formica.be www.formica.be

www.formica.be www.vescom.be www.abet.be www.abet.be www.vescom.be

www.sigma.be www.sv.be www.abet.be www.vola.be www.sv.be www.giorgetti.eu www.giorgetti.eu www.sigma.be

the future of Glass since 1665 www.saint-gobain-glass.com www.sv.be www.bosspaints.be www.giorgetti.eu

partnerpagina partnerpagina ainb.indd ainb.indd 11

www.aro.be Forster UnicoHiwww.lambrechts.eu bestaat voor 100% uit recycleerbaar staal en bevat geen milieubelastende kunststof isolatoren. De profielaanzichten zijn zeer smal voor meer licht en transparantie.

www.ainb.be www.ainb.be

partnerpagina ainb.indd 1

27/02/12 27/02/12 09:51 09:51

www.ainb.be

www.deltalight.be

DEJOND NV. www.ainb.be Terbekehofdreef 55 - 59 2610 Wilrijk (Antwerpen) 27/02/12 09:51

TEL: +32 (0) 3 820 34 43 FAX: +32 (0) 3 820 35 43 dbs@dejond.com

www.dejond.com www.forster-unico.be

veelzijdige ideeĂŤn verenigde belangen partners 2014

www.nav.be www.meeroverepb.be www.zoekeenarchitect.be

www.gyproc.be

www.sgs.be www.grondwijzer.be

www.euromaf.be

www.renson.be

www.reynaers.be

www.kubusinfo.be

www.derbigum.be

www.gira.be

www.protect.be

www.velux.be

www.koramic.com

www.xella.be

www.saint-gobain-glass.com

www.rockwool.be

www.riello.be

REPORTAGE ACTUA

Vanaf de haalbaarheidsstudie tot de ontwikkelingsfase en het technisch ontwerp. Er werd dieper ingegaan op het projectconcept en de juridische aspecten van projectontwikkeling. Daarnaast werd een volledige lesdag besteed aan het bouwkundige en technische concept. Deze vervolmakingscursus ging door in Gent en Leuven. 300 cursisten kwamen over de vloer.

Architecten up-to-date over Ruimtelijke Ordening dankzij stoomcursus Ruimtelijke Ordening omvat een kluwen van instrumenten en procedures. Vitruvius Academy nodigde daarom verschillende specialisten uit om meer duidelijkheid te verschaffen tijdens de ‘Stoomcursus Ruimtelijke Ordening’. Zo gaf ir-architect Tom Coppens tekst en uitleg bij de instrumenten voor een strategisch beleid. Ruimtelijk planner Guy Vloebergh belichtte vervolgens de instrumenten voor het gemeentelijk ruimtelijk beleid. Afsluitend zorgde Yves Loix (GSJ Advocaten) voor een juridische kijk op het onderwerp. De cursus ging door op 18 november in Gent en op 21 november in Mechelen.

Grote belangstelling voor NAVinfosessie over hellende daken

Met de introductie van strengere normeringen en hogere comforteisen is het hellend dak de voorbije jaren sterk geëvolueerd. NAV friste daarom het geheugen van architecten op met een infoavond in samenwerking met Wienerberger en VELUX. De sessie bracht nieuwe inzichten en concrete oplossingen naar voren. Tijdens de opleidingsavond gaf ir. Marcus Peeters in de eerste plaats een overzicht van de basisregels voor een optimaal ontwerp. Aansluitend kwamen de belangrijkste aandachtspunten tijdens de uitvoeringsfase aan bod. NAV verwelkomde 750 ontwerpers. Oorspronkelijk koos de organisatie voor vier verschillende locaties: Leuven, Mechelen, Kortrijk en Nazareth. Maar door de grote belangstelling kwam er op 25 november nog een extra sessie in HeusdenZolder.

270 geïnteresseerden op cursus ‘Ventilatie voor de architect’

Een ventilatiesysteem correct implementeren en maximaal laten renderen is niet altijd evident. Hoewel architecten niet verondersteld worden detailberekeningen uit te voeren, is een grondig nazicht tijdens de oplevering wel nodig. Vitruvius Academy zette daarom de verschillende aandachtspunten op een rij om een gepast systeem voor woongebouwen voor te schrijven en te controleren. Niet enkel de theorie kwam aan bod, de cursus zoomde ook in op de praktische aanpak op de werf. De opleiding ging door in Mechelen (N-Allo), Gent (Archipel Business Center) en Heusden-Zolder (Centrum Duurzaam Bouwen). Meer dan 270 architecten meldden zich aan.

Volle zaal voor NAV-colloquium over schadegevallen

Het jaarlijkse colloquium van NAV werd opnieuw flink bezocht. Met het thema schadegevallen verwelkomden de Vlaamse Architectenorganisatie en CEA op 6 december 180 belangstellenden in het Archipel Business Center in Gent. Doel van het colloquium was niet om architecten te overvallen met angstverhalen. Maar het is een gegeven dat tijdens de uitvoering niet alles verloopt zoals gepland. Deelnemers kregen daarom eerst een inzicht wat een schadegeval juist inhoudt. Met aansluitend een overzicht van de acties die ze desgevallend wel of net niet moeten ondernemen. Tot slot kregen ze toegelicht hoe ze in het contract hun aansprakelijkheid kunnen beperken. Christophe Lenders (GSJ advocaten), Arsène Colpaert (Hof van Beroep Gent) en Michel Van Droogenbroek (CEA) gaven tekst en uitleg.

Voor alle actuele NAV initiatieven, bekijk de kalender op www.nav.be Voor Vitruviuscursussen kun je terecht op www.vitruviusacademy.be DIMENSION

Eenvoudig én duurzaam verwarmen en koelen? Met de nieuwe aroTHERM van Vaillant.

Heel efficiënt en bijzonder flexibel: aroTHERM, de nieuwe lucht/water-warmtepomp van Vaillant. Of het nu voor nieuwbouw of renovatie is, als individuele of hybride oplossing, de aroTHERM beantwoordt perfect aan de behoeften van uw klanten. Deze warmtepomp van het monobloc type met modulerende invertercompressor is bijzonder efficiënt* en makkelijk te installeren. Speel in op de behoeften en eisen van uw klant met dit milieuvriendelijke toestel dat zowel in de winter als in de zomer een maximaal comfort verzekert. De aroTHERM is de nieuwste hoogwaardige warmtepomp van Vaillant, verkrijgbaar in twee vermogens: 8 en 11 kW. Ontdek de aroTHERM op Batibouw, paleis 12 stand 403 of op www.vaillant.be. * COP van 4,8 en 4,2 in A7/W35 en 3,8 en 3,4 in A2/W35

Condensatieketels

Zonne-energie

Warmtepompen

DOSSIER

Er bestaat geen mirakeloplossing

Betaalbaar bouwen

Bouwgronden zijn peperduur en bouwen veronderstelt een stevig gespekt budget. De markt van koopwoningen vormt amper nog een alternatief, want daar neemt de prijsevolutie voor de meeste categorieën stilaan de vorm van een bergketen aan. Geen wonder dat betaalbaar (ver)bouwen en wonen steeds vaker het centrale thema is op congressen en studiedagen. Maar valt er ook iets aan te doen? Een mirakeloplossing bestaat niet, maar aan de hand van een reeks vragen kunnen we wel enkele pijnpunten aanduiden.

Een beperkte oppervlakte, amper binnenmuren en op het ventilatiesysteem na geen dure technieken, dat alles maakt de passiefwoning van stArchitecten niet duurder dan een ‘gebruikelijke’ woning.

Volstaat het aanbod aan woningen?

Hergebruik? Ja, als het zinvol is. Het team van z-architecten transformeerde een voormalig dorpscafé tot een uiterst compacte woning van 9m30 x 8m30 met een goothoogte van 4m25 en een dakhelling van 45°. Binnen werd alles gesloopt en opnieuw ingevuld met een houtstructuur.

Hergebruik dringt zich dus op. Dat kan verschillende vormen aannemen en architecten kunnen daarin een belangrijke rol op zich nemen. In steden bieden brownfields, leegstaande hallen, oude bedrijfsgebouwen en andere overblijfselen uit het industriële verleden mogelijkheden tot inbreidingsprojec- » DIMENSION

De onafhankelijke denktank Itinera bond de kat de bel aan met de studie Huisvesting in tijden van schaarste (2011). Het aanbod aan nieuwe woningen ligt jaarlijks 20 000 tot 24 000 eenheden lager dan de vraag, luidde de analyse. De oorzaak is de kloof tussen de krimpende nieuwbouwmarkt en het, door de bevolkingsaangroei en de opdeling in kleinere eenheden, sterk toenemend aantal gezinnen. Het tekort aan nieuwe woningen doet de prijzen pieken op de koopmarkt. Vooral het segment van de betaalbare koopwoningen kende de laatste jaren scherpe prijsstijgingen. Ingrijpen in de demografische evolutie is geen optie, dus moet het aanbod omhoog. Maar hoe? Nagenoeg niemand wil meer open ruimte inpalmen voor bebouwing dan momenteel juridisch is vastgelegd. Integendeel, het Groenboek Vlaanderen in 2050, opgesteld ter voorbereiding van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen, pleit ervoor de verstening een halt toe te roepen. Een korte-termijnactie om dat vernieuwde ruimtelijk beleid kracht bij te zetten, is het schrappen van de mogelijkheid tot woningbouw in woonuitbreidingsgebieden die daarvoor niet geschikt zijn, zeg maar overwegend overstromingsgevoelige gebieden.

DOSSIER

ten. Leegstaande kantoren kunnen onder bepaalde voorwaarden worden geconverteerd tot appartementen. De opdeling van grote woningen, wonen boven winkels en een intensieve aanpak van leegstand (particulier én bij sociale huisvestingsmaatschappijen) scheppen kansen. Nieuwbouw zal belangrijk blijven om het aanbod te ondersteunen, onder andere in de vorm van hoogbouw of middenbouw op daarvoor geschikte plaatsen. Vervangende nieuwbouw is een andere piste, gezien de ouderdom van het woningenbestand. Circa 30% van alle Vlaamse woningen dateren van voor de Tweede Wereldoorlog en naar schatting 300 000 woningen zijn van slechte kwaliteit. Slopen en vervangen door nieuwbouw is technisch, economisch en ener-

Slopen en herbouwen bieden mogelijkheden. Group O Architecten koos

getisch dikwijls aangewezen. Dat op grote schaal doen, stuit echter op de drempel van de versnipperde eigendomsstructuur. Sensibilisatie van de individuele eigenaars voor de baten van een collectieve aanpak, gecombineerd met pilootprojecten, kunnen wellicht de weg effenen. Dat moet samengaan met een doordacht woningvernieuwingsbeleid, gebaseerd op harde gegevens, zoals een inventarisatie van probleemwijken en studies over de ontwikkelingsmogelijkheden.

Is er te veel reglementitis? Niemand zal betwisten dat de kostprijs van bouwen of renoveren omhoog wordt gestuwd door de reglementering. Om maar enkele recente of minder recente maatregelen te noemen: de noodzaak van een MER-screening voor kleine stadsontwikkelingsprojecten, de veiligheidscoördinatie, de glasnorm, de EPB-regelgeving, … Terecht rijst de vraag of er altijd een evenwicht bestaat tussen de valabele uitgangspunten en doelstellingen, hun juridische uitwerking, hun economische haalbaarheid en de realiteit op de werf. Neem nu de EPB-regeling. De meerprijs die gepaard gaat met strengere EPB-eisen, dreigt een pervers effect te hebben. Volgens Itinera kan een verhoging met 10% van de investeringskost de nieuwbouwproductie doen terugvallen met 20%. Dat maakt de kloof tussen vraag en aanbod groter, jaagt extra mensen naar de secundaire markt en doet de prijzen van koopwoningen nog meer stijgen. Het gevaar is reëel dat heel wat kopers hun laatste centen moeten neertellen en geen reserves overhouden voor energiebesparende investeringen. Zo bewerkstelligt de EPB-regeling het tegendeel van wat ze beoogt.

voor een snel te realiseren en budgetvriendelijke staalskeletbouw met metalen sandwichpanelen voor deze herbouw van een halfopen woning.

Slorpen belastingen een te groot deel van het bouwbudget op? Een andere factor die de bouw- of renovatiekost mee tot koortstemperaturen opstuwt, is de fiscaliteit. Volgens een studie van de Beroepsvereniging van de Vastgoedsector (BVS) gaat 43% van de totale kostprijs van een nieuwbouwwoning op een aangekochte grond naar de overheid in de vorm van allerlei heffingen en bijdragen. In dit percentage is geen rekening gehouden met de BTW en de RSZ-bijdragen die betrekking hebben op de productie van de grondstoffen. Die parameters zouden nog eens een 3 tot 5% extra van het bouwbudget in beslag nemen.

Wordt er te veel gejongleerd met financiële stimuli?

Het architectenbureau Architextuur ontwierp op een perceel van 4,5 meter breed deze compacte eengezinswoning. De niet-traditionele op-

DIMENSION

bouw en de materialenkeuze werkten kosten- en tijdsbesparend.

Het gebrek aan een coherent volgehouden beleid is nefast voor het vertrouwen. Dat geldt ook voor de particuliere bouwer. De regeling voor premies en tussenkomsten verandert om de haverklap. De vaudeville rond de zonnepanelen vormt daar een modelillustratie van.

BA 2

0 M pal Bez TIB 14 ee ei o e O ri s9 k U nf o: , st ons W w w an i w. d 2 n bt 06 i c in

TOPDESIGN IN AL Z’N EENVOUD

USB CHARGER 3 AFWERKINGEN WIT - TECH - ANTRACIET

1 OF 2 USB-POORTEN

1 OF 2 USB-POORTEN • 3 AFWERKINGEN: WIT, TECH EN ANTRACIET • COMPATIBEL MET VERSCHILLENDE MERKEN EN MODELLEN VAN ELEKTRISCHE APPARATUUR • GEMAKKELIJK A AN TE SLUITEN • MONTAGE MOGELIJK TER VERVANGING VAN NORMALE CONTACTDOOS • GESCHIKT VOOR INSTALLATIE IN TRADITIONELE INBOUWDOZEN • 2 VERSIES: MET ÉÉN USB-POORT (MAXIMALE LA ADSTROOM 750 MA) OF TWEE USB-POORTEN (MA XIMALE LA ADSTROOM 1500 MA)

EEN PROFESSIONEEL EN GEPASSIONEERD TEAM, DAT ELKE DAG DE UITDAGING AANGAAT ...

... VOOR U !!

Who else ?

HEATING WATER NEW-ENERGY SERVICE Riello N.V. - Waverstraat 15 - 9310 Moorsel - www.riello.be - 053/769 030

DOSSIER

Voldoet de huidige financiering nog?

Ruimte is schaars en kost dus geld. Dat er in de stad toch nog veel mogelijk is, bewijst deze drie meter brede stadswoning van architecte Zoë Van de Velde, die niets inboet aan openheid, ruimtegevoel en licht-

Jonge mensen krijgen het steeds moeilijker om de bouw, aankoop of renovatie van een woning te financieren. Banken willen af van langlopende leningen en eisen een serieuze eigen inbreng. Er is dringend nood aan een manier om de lening beter af te stemmen op de terugbetalingscapaciteit. Want wie investeert in een energiezuinige woning, heeft achteraf meer geld beschikbaar dankzij de lagere energiefactuur en kan dus zonder al te veel problemen een hogere of langere terugbetaling dragen.

van een woning de beste vorm voor een zorgeloze oude dag is. Maar wat als de eigenaars de onderhoudskosten niet kunnen betalen, met alle gevolgen voordien voor het wooncomfort en energieverbruik? Wat met het risico dat ouderen te lang in een te grote woning blijven wonen, soms ver verwijderd van alle voorzieningen?

Verdienen huurders meer aandacht?

Is een andere kijk op eigendom nodig?

Het verwerven van een woning wordt fiscaal zwaar ondersteund. Voor huurders daarentegen zijn er slechts beperkte middelen voorhanden. In 2011 ging bijna 62% van de federale en Vlaamse subsidiebudgetten voor wonen naar de hypothecaire aftrek. Voor de huur waren dat respectievelijk 13% (sociale huur) en 2% (private huur). Als bouwen en kopen voor steeds meer mensen te duur wordt, dringt een correctie zich op. De sociale huisvesting alleen kan het tij niet keren, zelfs niet met de tegen 2023 geplande 43 000 sociale huurwoningen extra, gezien de lange wachtlijsten (62 000 gezinnen) en het aantal rechthebbenden (320 000 gezinnen). Ook de verdeling van het aantal sociale woningen over de gemeenten lijkt weinig zinvol, gezien de verschillen in toestroom van kandidaathuurders van een sociale woning. Meer sociale koopwoningen bouwen – tegen 2023 zijn er 21 000 extra aangekondigd – roept grote vraagtekens op. Volgens Itinera kost een identieke woning 90 000 euro minder op de sociale dan op de private koopmarkt. Wie zo’n sociale woning kan kopen, heeft de lotto gewonnen, luidt het sec. Huursubsidies, gecombineerd met maatregelen om de kwaliteit van huurwoningen te verbeteren en een controle op de huurprijzen, kunnen helpen om de private huurmarkt aan te zwengelen. De gebruikelijke reactie luidt dan dat het bezit

Als ruimte schaars is, moeten we het begrip eigendom misschien op een andere manier gaan invullen. Het grondaandeel zoveel mogelijk uit de prijs van een woning halen, is zo’n optie. De overheid kan haar gronden in erfpacht geven of een recht van opstal verlenen in plaats van ze te verkopen. Mensen kiezen – mede vanuit andere overwegingen - stilaan meer voor diverse vormen van samenhuizen, met collectieve ruimtes en oppervlaktes. Geënt op buitenlandse voorbeelden is sinds een tijdje de Community Land Trust Bxl actief, een initiatief dat de steun geniet van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Community Land Trusts (CLT’s) zijn organisaties zonder winstgevend doel die gronden verwerven en beheren en daarop woningen en aanvullende functies realiseren. De woningen worden in erfpacht verkocht aan buurtbewoners. De grond blijft eigendom van de CLT. Beperkingen op de herverkoopprijs garanderen een blijvende betaalbaarheid. Een ander vehikel om de eigendomsstructuur op een alternatieve manier in te vullen, is de coöperatieve. Onder andere in Zwitserland kent die al sinds vele jaren een groot succes. Niet langer hebben maar delen, is volgens velen de toekomst: van software, fietsen, auto’s, maar ook van woningen. A thought to share?

inval.

Redactie: Staf Bellens DIMENSION

Momenteel doet de onzekerheid over de woonbonus kandidaat-(ver)bouwers twijfelen. Duidelijke engagementen op langere termijn, gekoppeld aan een open discussie, zijn een noodzaak. Over de woonbonus zijn bijvoorbeeld best enkele pertinente vragen te stellen. In hoeverre heeft de woonbonus de woningprijzen de hoogte ingejaagd? Maakt een over twintig jaar of meer gespreid fiscaal voordeel het verschil voor wie vandaag de centen nodig heeft? Hoe logisch vinden wij het dat elke belastingbetaler - dus ook de huurder – jaarlijks zijn bijdrage levert aan dit fiscale voordeel? Is een algemene BTW-verlaging op een eerste schijf van een bouwproject, al dan niet gelinkt aan duurzaamheidscriteria, niet meer aangewezen?

MEDIA

Herbestemming van postkantoren In amper tien jaar tijd is het aantal postkantoren in ons land gehalveerd. Daardoor komt een heterogeen patrimonium aan gebouwen leeg te staan. Meteen rijst de vraag: is er nog een tweede leven voor dit karakteristiek gebouwde erfgoed, van het karaktervolle posthuis in het dorpscentrum tot het monumentale postgebouw in de stad? Diezelfde vraag stelden Koos Havelaar en Annette Wiesman zich toen ze zagen hoe tal van postkantoren de deuren sloten in hun thuisland Nederland. Tijdens hun zoektocht naar een antwoord verzamelden ze voorbeelden van voormalige postkantoren die intussen een nieuwe bestemming kregen. Zestien projecten komen uitgebreid aan bod in Herbestemming van postkantoren. Daarnaast blikken de auteurs terug op de architectuur en het cultuurhistorisch belang van postkantoren, op de mogelijkheden voor behoud en vernieuwing en op nieuwe invullingen. In Alkmaar werd het

postkantoor uit 1876 verbouwd tot hotel en restaurant, in Leeuwarden tot congrescentrum met hotel. Het waardevolle Arnhemse postgebouw herbergt nu een riante boekhandel. In Amsterdam kreeg het hoofdpostkantoor een herbestemming als winkelcentrum, het wijkpostkantoor werd ingericht als museum voor de architectuur van de Amsterdamse School. Voormalige postkantoren in Den Haag en in Deventer zijn getransformeerd tot appartementencomplex. Het postkantoor van Geleen doet dienst als cultuurhuis voor popmuziek en muzikale evenementen. In het postkantoor Voorburg is een tandartsenpraktijk gevestigd.

‘Herbestemming van postkantoren. Een tweede leven voor de burchten van de post’ - Koos Havelaar en Annette Wiesman - 176 pagina’s - Nederlands nai010 Uitgevers - ISBN 978-94-6208056-0.

Housing +

DIMENSION

Groepswoningbouw zit in de lift en wordt almaar belangrijker. Tal van typologieën van groepswoningbouw, van hoogbouwtorens tot geschakelde woningen, zijn prominent aanwezig in het straatbeeld en in de omgeving. Door hun schaalgrootte bepalen ze mee het gezicht, de sociale dimensie en de architecturale kwaliteit van de woonomgeving en de openbare ruimte. In positieve maar ook in negatieve zin, zoals we maar al te vaak zien. In Housing + stelt architecte Ulrike Wietzorrek dat een groepswoningbouwproject meer is dan een façade met daarachter een horizontale of verticale stapeling van repetitieve grondplannen. Een geslaagd project vereist aandacht voor een aantal belangrijke pijlers, luidt het betoog in het lijvige boek. Housing + is opgedeeld in vier hoofdstukken die, telkens via een uitgebreid inleidend essay en een aantal projecten,

een belangrijk aspect belichten: de ruimtelijke planning en stedelijke context, de toegang en het gelijkvloerse niveau, de materialen en de constructie, en ten slotte de gevel. Interessant en inspirerend is de oplijsting van ruim 70 internationale projecten met een variatie aan typologieën, architectuur, functies, omvang, inplanting, tijdlijnen. Ulrike Wietzorrek beschrijft en ciseleert de projecten via foto’s, schetsen, plannen, doorsneden en een informatieve fiche. Daarbij zoomt ze in op projecten van onder meer Le Corbusier, Alvar Aalto, Jean Nouvel, MVRDV, Claus en Kaan, Alvaro Siza Vieira, Kollhoff und Timmermann, Riken Yamamoto & Field Shop, Steven Holl, Herzog & De Meuron, VMX, Baumschlager Eberle, FOBA, Gigon/Guyer, Diener & Diener, PLOT = JDS + BIG, Atelier 5, Manabu Chiba, KCAP… Elk referentieproject vertelt een ander verhaal. Want wonen in meervoud heeft vele gezichten.

‘Housing+’ - Ulrike Wietzorrek - 453 pagina’s - Engels - Birkhäuser/De Gruyter - ISBN 978-3-0-346-0614-1 Redactie: Colette Demil

AR+. Architectuur- & interieurprojecten

Een totaaloplossing in ledverlichting* Niko breidt zijn assortiment ledproducten aanzienlijk uit. De 24V-ledstrips in wit, regelbaar wit, RGB en RGBW garanderen een kleurweergave van topkwaliteit. Voor een optimaal effect worden ze afgewerkt met profielen in verschillende hoogten en bijbehorende covers. De bijpassende draadloze RGB(W)-wandbediening is uniek en past perfect bij het Niko schakelmateriaal. Deze ledstrips kunnen ook via een tablet of smartphone bediend worden. Met deze totaaloplossing staat Niko garant voor een hoge kwaliteit, 4 jaar garantie en een competitieve prijs. Meer weten? Bezoek Niko tijdens Batibouw, in Brussels Expo, hal 9, stand 205

PA-661-01

www.niko.be

* verkrijgbaar bij de groothandel vanaf eind februari 2014

EVENT

blyweert aluminium

Een klare kijk op de nieuwe EPB-norm Samen met partners AGC, Soudal en ACK organiseerde blyweert aluminium onlangs een druk bijgewoond EPB-event voor architecten, aannemers en bouwheren. Hamvraag: hoe staat de nieuwe EPB-norm in verhouding tot raamprofielen, luchtdichtheid en beglazing? Bedoeling was de aanwezigen een klare kijk op de nieuwe EPB-norm te geven. Katrien Cleemput van adviesbureau ACK gaf een overzicht van de veranderingen en de door te voeren aanpassingen. Jan Vandenberghe, Manager van Soudal Window System (SWS), lichtte de Soudal oplossing toe: “Het systeem draagt bij tot de lucht- en dampdichtheid, levert hoge akoestische en thermische prestaties, en zorgt voor wind- en regenbescherming. De Soudal luchtdichte oplossing beperkt zich tot een drietal producten: flexibel PU-schuim, SWS Inside Tape en Outside Tape, en SWS Soudafoil 360H, een grijskleurige, hybride lijm. Deze laatste zorgt voor aanvullende verlijming en afdichting van de SWS-tape, en voor extra afdichting tussen schrijnwerk en multiplex kader.”

Anticondenscoating Hoe condensatievorming op het buitenste glasblad bij superisolerende beglazing kan worden voorkomen, werd uitgelegd door Rudy Van de Put, Project & Sales Manager van AGC Kempenglas. “Het toepassen van een pyrolitische, transparante, weinig reflecterende Low-E coating isoleert het buitenste glasblad tegen de koude. Na de pyrolitische ‘Planibel AF’ oplossing lanceert AGC nu een complementaire, innovatieve coatingtechniek die een tweede isolerende of zonwerende softcoating kan combineren met de pyrolitische AF-coating op hetzelfde glasblad. Bij dubbele beglazing betekent dit Thermobel, in combinatie met Planibel AF en Top N of Stopray, op hetzelfde glasblad gepositioneerd. Bij drievoudige begla-

Batibouw

Bouwsector zet zich schrap Van 20 februari tot en met 2 maart 2014 is het jaarlijkse bouw-rendezvous BATIBOUW een lichtbaken voor de geplaagde bouwsector. Thema’s zijn ditmaal bijna energieneutraal bouwen, betaalbaar wonen en de comeback van hout.

DIMENSION

“Het aantal architecten dat jaarlijks BATIBOUW bezoekt, hetzij op de professionele dagen, hetzij daarna, al dan niet samen met klanten, varieert tussen de 4.000 en de 4.500”, aldus Geert Maes, algemeen directeur van BATIBOUW. “De invloedssfeer rond (ver)bouwen is de laatste jaren grondig verruimd en dat heeft ook zijn repercussies op de rol van de architect. Er zijn meerdere triggers voor de architect om deze BATIBOUW te bezoeken. Er is de nieuwe ‘Innovation Lounge’ tussen de paleizen 11 en 12, waar opmerkelijke innovaties uit alle segmenten van de bouwsector zullen worden

EVENT

zing is er de Thermobel TG oplossing: het buitenste glasblad is voorzien van een pyrolytische AF coating, gecombineerd met een TopN+ of Stopray coating. Onderzoek van het Duitse Fraunhofer Institut heeft uitgewezen dat het aanbrengen van een anti-condensatiecoating het risico op condensvorming op het buitenste glasblad beperkt. De labotesten gaven een opmerkelijk verschil. Zonder anticondenscoating was er op traditionele dubbele beglazing condensvorming vanaf 77% luchtvochtigheid. Bij gebruik van een anticondenscoating op dezelfde beglazing, trad de condensvorming pas op vanaf een (zeer hoge) luchtvochtigheid van 97%.”

EPB-conforme systemen voor ramen, deuren en gevels

getoond. Wat de Belgian Building Awards betreft, is de International Award ditmaal voor de jonge Belgische architect Julien Desmet – die in Brussel, Kopenhagen en Shanghai projecten ontwerpt. Verder is er o.m. een gezamenlijke persconferentie rond het omgevingsloket voorzien, waar de Vlaamse Ministers Bourgeois, Muyters en Schauvlieghe, elk vanuit hun bevoegdheid, de vereenvoudigde bouwaanvraag zullen voorstellen.” Elk jaar zet BATIBOUW 3 thema’s uit, met als invalshoeken techniciteit, actualiteit en lifestyle. Maes: “Wat techniciteit betreft, kunnen we niet om ‘bijna energieneutraal bouwen’ heen. Ook de woonbonus is niet uit de actualiteit, vandaar onze keuze voor het thema ‘Betaalbaar wonen’. En ons derde thema, ‘Hout: authenticiteit troef’, sluit perfect aan bij de hedendaagse lifestyle trends.”

BEN-bouwen en betaalbaar wonen Ons land heeft nog heel wat werk aan de winkel om vanaf 2021 de ambitieuze Europese BEN-doelstelling te halen. “De Gewesten zetten elk op hun eigen tempo hun stappen richting bijna energieneutraliteit. Voor nieuwbouw liggen de kaarten vrij duidelijk. Bij renovatie ligt dit een stuk moeilijker, zeker als men het ook betaalbaar wil houden. Misschien zou een energiecoördinator - die alle energetisch gelinkte projecten op de werf doorheen de jaren zou coördineren -, een nuttige

van polyamide - en onze Europees gepatenteerde ‘Spidertechnology’ toegepast.” Voor de thermische berekening van de U-waarden maakt blyweert aluminium gebruik van Chacal, professionele software voor het berekenen van raam- en deursystemen. www.a-c-k.be - www.soudal.com - www.yourglass.com www.blyweertaluminium.com

schakel in het renovatieproces kunnen zijn”, aldus Maes. Investeren in groener en duurzamer verbouwen is een verstandige keuze. Maar de strengere energievereisten verhogen de initiële investering. Fiscale stimulansen – w.o. een vernieuwde of aangepaste woonbonus - kunnen hier een voorname rol spelen. “Om bouwen betaalbaar te houden moeten we ook ‘anders gaan wonen’: hoogbouw, cohousing... Hoogbouw wordt niet langer geassocieerd met lelijke appartementsblokken uit de jaren ‘70, maar is een uitdaging voor de architect. Dit thema sluit naadloos aan bij één van de thema’s van onze vorige editie, nl. ‘Terug naar de stad’, aldus Maes.

De comeback van hout Zelfs aan het thema ‘Hout: authenticiteit troef’ heeft de architect een boodschap. “In digitale tijden gaan mensen op zoek naar een warme sfeer, een vintage look... Hout past perfect binnen deze tendens. De toepassingen zijn legio: als meubelmateriaal, in de keuken als werkblad, in vloeren en wanden, en als constructiemateriaal. Denk aan houtskeletbouw en -massiefbouw. Bij het ontwerpen van woningen voorzien steeds meer architecten hout in de gevelbekleding”, besluit Maes. www.batibouw.be DIMENSION

Kenneth Wartel van blyweert aluminium, systeemleverancier van design aluminium raam- en deurprofielen, had het over de U-waarden van de raam-, deuren schuifsysteem oplossingen van de fabrikant uit Hamme: “Onze Triton HI, Themis HI, Hermes HI en Olympia HI raam- en deursystemen en het Kolos HI schuifsysteem voldoen aan het vereiste EPB-peil voor 2014. Bij deze oplossingen worden de ABS-isolatietechnologie – die o.m. een zeer hoge slagwaarde haalt en kan beschouwd worden als het betere alternatief voor het gebruik

EVENT

Light+Building 2014

Ontdek Technologie voor het Leven Van 30 maart tot en met 4 april vindt in de Messe Frankfurt ‘Light+Building’ plaats, ’s werelds grootste vakbeurs voor verlichting en intelligente gebouwsysteemtechniek. Hoofdthema van deze editie: ‘Ontdek Technologie voor het Leven: de beste energie is ongebruikte energie’.

7000 m² meubeldes ign O R A P R O NO B IS PAL L U C O PAO L A L E NT I PAS T O E P OR R O P O L IF O R M P O LT R O NA F R AU K NOLL P R ANDINA K R IS TALIA P R O ME MO R IA K VADR AT Q U INZE & MIL AN LAB E L R E X IT E LAG O LANGE PR ODUCTION R IMADE S IO R IVA 1920 LA PALMA R O L F B E NZ LE OLUX R O NAL D S C HMIT T LIB E C O S . HE S S L E IN LIG NE R OS E T S C HÖ NB U C H LINTE LOO S E R R AL U NG A LIVING DIVANI S IL E NT G L IS S LUC E P LAN S IMO N LUMINA S UR & P LUS LUXAF LE X S P E C T R UM M.V. S E VE R E N S W IS S F L E X MAG IS T E C NO MAXALTO T O NE L L I M. G R AS S I T HO NE T MDF ITALIA T R IANG O L O ME TAF OR M U NIF O R MINOTTI VAN B E S O U W MIS S ONI VAN R O S S U M MOB LE S 114 V E R AR DO MOLINAR I V IT R A MOLTE NI WALT E R K NO L L MONTIS W IT T MANN MOOOI XO MOR OS O ZANOT TA NE G G E R S OLUC E ZE U S

7000 M² ME UB E L DE S IG N

AC E R B IS ALIAS AMAT ANTA AR C O AR K E TIP O

MA S T E R

AR P E R AR TE K AR TE MIDE AR TIF OR T AUP ING BE KA B E LUX B & B ITALIA B ONALDO B ONTE MP I C AP P E LINI C AR P E T S IG N

MAG A ZINE :

C AS ALIS C AS AMILANO C AS IMIR C AS S INA C LAS S IC ON C LE I C OR DANS K INA DE PADOVA DE S E DE DE S ALTO DR AE NE R T DR IADE DUR LE T E DR A E MME B I E MME MOB ILI E XTR E MIS

A B ONNE E R

FATB OY FS M F E LIC E R OS S I F IAM F LE XF OR M F LOS F ONTANA AR TE F OS C AR INI F R ITZ HANS E N G AL. & R ADIC E G E LDE R LAND G E NIO G E R VAS ONI G IOR G E TTI G LAS S G UF R AM HAY H. MILLE R INDE R A ING O MAUR E R INTE R LUB K E J OR I K AR TE LL K AS THALL K INNAS AND

V IA

WWW.MA S T E R ME UB E L .B E

Light+Building is het tweejaarlijkse forum voor innovaties en trends op het gebied van verlichting, elektrotechniek, huisen gebouwautomatisering en software voor de bouwbranche. Voor deze editie worden de vertegenwoordigde productgroepen uitgebreid met energieopwekking door regeneratieve energie in en om gebouwen, en met energieopslag. L+B is niet enkel de première show voor de lichtindustrie, maar tevens een innovatieplatform voor elektrotechniek en huisen gebouwautomatisering. Het hoofdthema ‘Ontdek Technologie voor het Leven – de beste energie is ongebruikte energie’ omvat diverse facetten zoals intelligente duurzaamheid, gebouwen in de smart grid en licht voor een comfortabel leven. Intelligente duurzaamheid heeft zowel betrekking op milieuconservatie / duurzaamheid, economische resource efficiency, als dynamische en intelligente digitalisering van licht. De trend naar intelligent energiebeheer voor gedecentraliseerde energie-aanvoer zet zich verder door met o.m. smart grid, smart metering en systeemnetwerken. Lichtgerelateerde items zoals lichtontwerpen en effectieve licht controle met behulp van software, komen aan bod. Meer info over L+B 2014? Contacteer Kristof Nelis van Messe Frankfurt Belux op 02/880.95.87 of via kristof.nelis@messefrankfurt.be. De eerste 50 lezers die een mailtje naar dit mailadres sturen met als subject ‘Gratis ticket Light+Building – Dimension actie’, ontvangen digitaal een gratis dagticket ter waarde van 17 euro. www.light-building.com - www.messefrankfurt.be

ARCHITECT@WORK LUXEMBOURG

Architect meets innovations De eerste editie van ARCHITECT@WORK LUXEMBOURG vindt plaats op 23 en 24 april in Luxexpo. ARCHITECT@ WORK is een internationaal totaalevenement met focus op productinnovaties voor architecten, interieurarchitecten en andere voorschrijvers. De Luxemburgse editie wordt georganiseerd in samenwerking met de OAI. Tijdens deze editie staat de vraag centraal waarom er wordt gekozen voor beton als materiaal. De lezingen en exposities staan in het teken van dit thema. Voor gratis toegang: registreer u via de website met code 19100.

S TE E NWE G OP DIE S T 111 • TUR NHOUT • OP E N VAN 11 TOT 18U • ZON. OP E N • VR IJ. G E S L. W W W. MAS T E R ME U B E L . B E

•

MAS T E R @ MAS T E R ME U B E L . B E

www.architectatwork.lu

Exclusief voor de architect op donderdag 20 februari 2014 van 10u tot 18u30 en vrijdag 21 februari 2014 van 10u tot 21u.

BATIBOUW

‘BUILD-IT’

Astridhal 20 & 21/2/2014 ICT-nieuwigheden, softwareen beheersystemen voor de bouwsector.

www.build-it.be

Als architect tekent u de lijnen waarbinnen de bouwsector kan bloeien en groeien. Letterlijk. Daarom verwelkomen we u graag op de professionele dagen die op Batibouw worden georganiseerd. De ideale gelegenheid om de nieuwste trends en ontwikkelingen te ontdekken, uw bijdrage te leveren in rondetafelgesprekken en in contact te komen met collega’s. Met de uitgereikte badge krijgt u op 20 en 21 februari ongelimiteerde toegang tot BATIBOUW. Indien u de badge niet gebruikt tijdens deze dagen, is hij geldig voor een dag naar keuze tijdens de rest van de beurs. Als architect nodigen wij u graag uit op de Belgian Building Awards op woensdag 26 februari 2014 om 18u30 in het Auditorium 2000 op Brussels Expo. Info via bba@batibouw.be. Batibouw groot publiek: van 22/2 t.e.m. 2/3 van 10u tot 18u30. Nocturne donderdag 27/2 tot 23u.

www.batibouw.com

PRODUCTSPOT

Kardeco

Sfeerbepalers en eyecatchers verlichten elk interieur

Kardeco uit Lier pakt uit met verrassende verlichtingsoplossingen die sfeerbepalend zijn of als eyecatcher bedoeld. Sfeerbepalend omdat ze een aangenaam, en voor de Foto LED-panelen een met daglicht vergelijkbaar licht verspreiden. Eyecatcher omdat deze panelen in vrijwel elk standaard systeemplafond toepasbaar zijn en het accent in de ruimte leggen waar men het wenst.

DIMENSION

Met de ASTRO®Foto LED panelen, de ASTRO®SYSTEM STERRENHEMEL en de ASTRO®LINE LED Sterrenhemel EILANDEN biedt Kardeco verlichtingsoplossingen voor bijna elke interieuromgeving. Zo maakt het Astro® Foto LED paneel het mogelijk een systeemplafond van het door de klant gewenste beeld of logo te voorzien, wat het interieur een merkelijke meerwaarde bezorgt. Het paneel is perfect integreerbaar in bijna alle systeemplafonds met de afmetingen 600mm x 600mm, 600mm x 1200mm, en, op aanvraag, zelfs 1200mm x 1200mm. Deze laatste afmetingen zijn tevens perfect integreerbaar in gipskartonplafonds. Toepassingen situeren zich onder meer - ook in ruimtes waar weinig daglicht binnen valt - in ziekenhuizen, behandelkamers, wachtruimten, sportscholen en leisure centres (bijvoorbeeld Centerparcs, dierentuinen). Verder behoren toepassingen in winkels, restaurants, hotels, clubs, uitgaansgelegenheden, voorzieningen voor gezondheidszorg, wellness en spa centra, scholen, kinderdagverblijven, recepties, vergaderzalen en gangen eveneens tot de mogelijkheden.

Sterrenhemelverlichting in systeemplafonds Daarnaast heeft Kardeco ook Astro®System - een oplossing ontwikkeld in samenwerking met Rockfon - in het aanbod. Voorgemonteerde panelen, op basis van Astro®Fiber en sterrenhemel verlichting, worden op een eenvoudige wijze in standaard plafondsystemen geïntegreerd. Het effect is een schitterende modulaire sterrenhemel verlichting. Het Astro®System zorgt voor extra sfeer en beleving in bv. de luisterruimtes bij een winkelinrichting of in restaurants. De Rockfon plafondpanelen van 1200x1200mm worden naar keuze uitgerust met ieder 30, 60 of 90 lichtpunten. Ze kunnen zowel in helder- als warmwit worden uitgevoerd en eventueel worden voorzien van een aangepaste driver zodat een twinkelende sterrenhemel ontstaat. Deze oplossing is vooral geschikt voor toepassing in restaurants, hotels, feestzalen en winkelruimtes, maar biedt ook mogelijkheden in bv. gebedsruimtes.

Fiber en LED-lichttechniek Last but not least is er Astro®Line, een sterrenhemelarmatuur op basis van Fiber en LED lichttechniek. 60 lichtpuntjes zorgen voor een sfeervol accent in genoemde horeca-toepassingen, maar ook in bad-, slaap- of woonkamer. Dit vrij hangend eiland van 1200 x 1200mm, op basis van Rockfon Fibral, is afgewerkt met een speciale aluminium omlijsting. De lichtpuntjes kunnen in LED wit of warmwit worden uitgevoerd, of van kleur veranderen (RGB). De RGB versie wordt bediend met een RF afstandsbediening of een wandopbouw paneel. Het Astro®Line armatuur wordt compleet met bevestigingsmateriaal aangeleverd en vrij hangend gemonteerd aan het plafond. www.kardeco.be

De toekomst is vandaag

• Integraal gekleurd • Superieure energiescore • Strakke proﬁlering • 100% recycleerbaar • Eﬃciënte luchtdichte inbouw dankzij uniek prekader

www.deceuninck.be Uitstekende isolatie dankzij unieke Linktrusion technologie Zendow#neo

0,65 W/m²K met beglazing Ug = 0,4 W/m²K

0,98 W/m²K P 5001 / P 5510 Testrapport CSI 187/12

Ramen & deuren

PRODUCTSPOT

Berker by Hager

De tijdloze transparantie van de schakelaar in glas

150 jaar geleden reeds triomfeerde glas als bouwmateriaal in de architectuur. Denk aan het Crystal Palace in Londen en het Bauhaus in Dessau. In dit laatste gebouw werden de gevels van de werkplaatsen bekleed met glas. Dankzij het licht en de transparantie kreeg het gebouw een totaal nieuwe dimensie. Binnen werden de eenvoudig te bedienen lichtschakelaars van het toen nog jonge bedrijf Berker uit het Duitse Sauerland gebruikt. Volgens de designregels ‘form follows function’ diende de draaischakelaar met rond glasoppervlak om gloeilampen, vervaardigd uit glasballon, te schakelen.

Form follows function De nieuwe Serie Glas van Berker by Hager is op dit ‘form follows function’ principe gebaseerd. Dankzij de afdekplaat vervaardigd uit glas, zijn behang, wandbekleding en wandstructuren nauwelijks verborgen. Binnenin de schakelaar wordt de nieuwste technologie gebruikt, conform alle VDE-normen. Het succesverhaal van glas wordt voortgezet, bij voorkeur in combinatie met staal of aluminium, met de piramide van het Louvre in Parijs en de glazen koepel van de Rijksdag in Berlijn als recente voorbeelden. In de architectuur voor kantoren wordt de nadruk gelegd op transparantie en communicatie, wat resulteert in heldere gebouwen. Na de high-tech kantoorgebouwen zijn nu de woningen aan de beurt: grote ramen van vloer tot plafond geven licht en warmte door. Glas is er overal te vinden: keukentegels ruimen plaats voor gekleurde glaspanelen en glazen deuren vervangen de oude eiken deuren.

De wereld van de schakelaars in glas Designer Werner Aisslinger koos bij de nieuwe Berker by Hager schakelaarprogramma’s R.1, R.3 en Serie R.classic naast andere materialen ook voor glas. Bijzonder is de 3 mm dikke afdekplaat in glas polarwit of glas zwart die op een stabiele bodemplaat gemonteerd is. De producten, van puristische eenvoud, zijn geschikt als decoratieve toebehoren, zowel voor gerenoveerde oude gebouwen als moderne nieuwbouw. R.1 en R.3 zijn complete schakelaarprogramma’s met traditionele mechanismen, aangevuld met KNX-drukknopsensoren.

Schakelen met een zachte aanraking Het schakelaarprogramma B.7 straalt tijdloze transparantie uit. De hoekige schakelaars en wandcontactdozen van dit programma schitteren o.a. met afdekplaten in glas polarwit, glas zwart of glas alu. Voor een eenvoudige bediening van de intelligente woning zijn er de passende KNX drukknopsensoren B.IQ en de exclusieve TS of Touch Sensor. De combinaties openen nieuwe mogelijkheden voor de complete uitrusting van huizen met KNX-sturing. TS Crystal Ball van Berker by Hager is dan weer een blikvanger voor veeleisende omgevingen. Het hart is een facetgeslepen kristal van echte CRYSTALLIZED™ - Swarovski Elements, waaronder een gevoelige optische reflexherkenning schuilgaat. Een zachte aanraking, en de Crystal Ball schakelt licht, jaloezieën en rolluiken. Het „oude“ materiaal glas wordt dus steeds opnieuw uitgevonden. Berker by Hager onderscheidt zich hierbij als een pionier die het bekroonde design in harmonie brengt met de nieuwste technologie. www.hager.be DIMENSION

Door zijn lage elektrische geleidbaarheid werd glas al vroeg gebruikt voor het vervaardigen van lichtschakelaars. Tot op heden passen de moderne schakelaars in glas van Berker perfect in zowel oude als moderne gebouwen waar transparantie tot in het detail gewenst is.

REPORTAGE NEW

Isoproc • Nieuw isolatiemerk ‘i3’ Met i3 als nieuw isolatiemerk voegt ISOPROC SOLUTIONS een sterk product toe aan haar gamma met Celit (de standaard in isolerende houtvezelplaten voor onderdaken), pro clima (luchtdichting) en DämmRaum (uitdikkingsprofielen voor meer isolatieruimte). i3 (ISOPROC InblaasIsolatie) verenigt alle kenmerken van cellulose-isolatie (kierloos – brandwerend – veelzijdig – betrouwbaar) en biedt een volledige invulling aan het begrip duurzaamheid: economisch, ecologisch, lange levensduur. www.i3cellulose.be

Koramic • Fleece Premium Een goede, blijvend duurzame dakopbouw vergt een aangepaste onderdakfolie. Dat geldt des te meer voor flauw hellende daken. Daarom presenteert Wienerberger op Batibouw Koramic Fleece Premium, een gloednieuwe onderdakfolie met hoge dampdoorlaatbaarheid, bedoeld voor daken met een helling vanaf 10°. Koramic Fleece Premium heeft een hoge dampdoorlatendheid (Sd van circa 0,18 m) en maakt deel uit van een totaalsysteem waarmee een ademende en gegarandeerd waterdichte dakconstructie kan worden gerealiseerd. De onderdakfolie is geschikt voor zowel renovatie als nieuwbouw. www.koramic.com

Knauf lanceert SHEETROCK®-gamma

L-DOOR • Nieuwe generatie sectionale garagepoorten CRE-8-IVE, de innovatieve business unit van L-DOOR, stelt de nieuwe generatie sectionale garagepoorten voor. De garagepoort wordt één met de gevel, waardoor zij volledig in hetzelfde vlak verdwijnt. Voor de ontwikkeling van de nieuwste innovatie, gaat L-DOOR het partnership aan met Outdoor Wood Concepts, waarbij de sectionale garagepoort bekleed wordt met Woodface® (ontwerp door Roel Vandebeek). Automatisatie van de garagepoort gebeurt met energiezuinige motoren, die zich onderscheiden door design en betrouwbaarheid. www.l-door.be

Met de integratie van de SHEETROCK direct verwerkbare plamuurpasta’s maakt Knauf zijn aanbod van voegen afwerkpleisters compleet. SHEETROCK is complementair aan de rest van de Knauf poederproducten en plaatmaterialen. De poedermaterialen en pasta’s kunnen zowel afzonderlijk ingezet worden of elkaar onderling versterken. Deze gebruiksklare fijnen voegplamuurpasta’s kunnen toegepast worden op gipsplaat, pleister, beton, cellenbeton of andere ondergronden, en zorgen voor tijdsbesparing, een lichtere verwerking en een gelijkblijvende hoge kwaliteit.

DIMENSION

www.knauf.be

Laat u verrassen door Zehnder Zehnder Group Belgium toont zich van zijn meest innovatieve kant. Op Batibouw 2014 presenteert Zehnder revolutionaire nieuwigheden in ventilatie en baanbrekende designs en technieken in verwarming. Kom langs op de stand van Zehnder en ontdek de toekomst in ventilatie en verwarming.

Verwarming

Koeling

Ventilatie

Filtering

20/02 > 02/03 Paleis 12 – Stand 402 www.zehnder.be

Toepassingen, met bijzondere aandacht ook voor ruimtes waar eventueel weinig daglicht komt: • Ziekenhuizen, behandelkamers, wachtruimten, gezondheidszorg • Winkels, restaurants, hotels, clubs, party centra en andere uitgaansgelegenheden • Scholen, kinderdagverblijven, sportscholen, leisure (bv. Centerparcs, dierentuinen)

Astro®Foto LED panelen, Astro®System Sterrenhemel, Astro®Line LED Sterrenhemel eiland Eyecatcher of sfeerbepalend, maar altijd een verrassend resultaat! Een unieke en vernieuwende vorm van plafondverlichting. Dé meerwaardecreatie voor uw systeemplafond met het door u gewenste beeld of logo op de ASTRO®Foto LED panelen. Perfect integreerbaar in bijna alle systeemplafonds.

• Ontvangstruimtes, recepties, vergaderzalen en gangen • Wellness- en spa-centra • Privé in woon-, bad- of slaapkamer (sterrenhemel)

KARDECO bvba Veemarkt 1 – 2500 Lier T. +32 (0)478/37 58 75 info@kardeco.be www.kardeco.be

NEW

Albintra • FAKRO buitenzonweringen voor verticale vensters

DuPont Bar in DuPont™ Corian®

FAKRO introduceert op Batibouw een gamma van buitenzonweringen voor verticale ramen. Naast de gewone verticale buitenzonwering VMZ biedt FAKRO ook een valarmscherm aan, de VMB Markisolette. Deze heeft een horizontale buis aan de onderzijde die opgetild kan worden. Zodoende wordt het zonlicht tegengehouden zonder het zicht naar buiten te verhinderen. Beide types bestaan, net als de buitenzonweringen voor dakvensters, in een elektrische Z-Wave versie en in een automatische Solar versie die geen stroom vereist. Ze zijn vervaardigd uit een combinatie van PVC en aluminium.

Met een centraal geplaatste, gele toog in het hightechbekledingsmateriaal DuPont™ Corian® heeft restaurant Te Kook van topchef Johan Segers een impactvol statement neergezet. Strak design, functionaliteit en gastronomie vinden elkaar in een levendig historisch kader. Luc Binst van architectenbureau Crepain Binst Architecture (CBA) toont met dit architecturale concept de vernieuwende mogelijkheden van het materiaal.

www.albintra.be

www.dupont.com

Garagepoorten. Ambacht. Eenvoud. Passie. Hout. www.separat.be

REPORTAGE NEW

Mosa • Grey Green Met de Terra Tones-lijn kunnen tijdloze en op maat gemaakte oppervlakken worden ontworpen. Hierbij zijn de mogelijkheden eindeloos, doordat kleurtonen en tegelafmetingen op wanden, vloeren en gevels met elkaar gemixt kunnen worden. De tegels kunnen zowel binnenals buitenshuis worden gebruikt. Zoals de naam al doet vermoeden, is elke hoofdkleur in de Terra Tones collectie onderverdeeld in een groep aanverwante kleurtonen, die dezelfde kleurcode dragen. Met deze kleurgroep kunnen er op hetzelfde oppervlak subtiele kleurovergangen en tintvariaties worden gecreëerd. www.mosa.nl

Reynaers • Hi-Finity schuifraam Reynaers toont op Batibouw zijn nieuwste duurzame aluminiuminnovatie aan het grote publiek: het Hi-Finity schuifraam. Dit design schrijnwerk combineert een strak architecturaal minimalisme met maximale lichtinval en energiezuinigheid. De pure vorm van het raam wordt herleid tot zijn essentie, zonder in te boeten op hoogwaardige technologie. Het design en de technologie van Hi-Finity werden recent door Design Vlaanderen bekroond met het Henry van de Velde label. www.reynaers.be

Viega ontwikkelde als eerste fabrikant op de markt een individueel in de hoogte verstelbaar wc-element dat volledig zonder elektronica wordt bestuurd. De zithoogte instellen gebeurt op dezelfde manier als bij een bureaustoel. Zo kan de gebruiker bij elk toiletbezoek de ideale zithoogte kiezen. Het nieuw wc-element heeft geen elektronische aandrijving en is daardoor bijzonder voordelig. Een pluspunt voor huishoudens met meerdere generaties, maar zeker ook een troef voor woonzorgcentra en ziekenhuizen.

Xinnix lanceerde in januari een nieuw afwerkingsconcept voor een geïntegreerde plint. Deze kan met ieder type Xinnix deurframe gecombineerd worden door behulp van speciaal ontworpen aanpasen koppelstukken. • Profielen bruut, geanodiseerd mat natuur of voorzien van witte primerlaag. • Mogelijkheid om een RVS afdekplaat te kleven op het dekselprofiel. • Nodige koppel-, eind- en aansluitstukjes leverbaar. • Mechanisch te bevestigen of onzichtbaar te kleven in de wandconstructie. • Tijdloze afwerking. • Minimalistische afmetingen: hoogte 50mm - diepte 13mm.

www.viega.be

www.xinnixdoorsystems.be

Viega • In de hoogte verstelbaar toilet

DIMENSION

REPORTAGE NEW

Codumé Ventilatie voor woningbouw Basalte • Asano Multiroom Audio System Het productgamma van Basalte werd uitgebreid met Asano, een high-end KNX multiroom audio-systeem dat in elke kamer kristalheldere muziek brengt. Deze noviteit wordt op Light+Building voorgesteld. Asano is een decentraal audio-systeem. Op gelijk welke plaats in een gebouw kunnen bronnen en versterkers worden geplaatst. Dit kan zonder interface in elke KNX installatie worden geïntegreerd en met eender welke KNXcontroller worden bediend. Asano bestaat uit verschillende modules. Elk apparaat wordt rechtstreeks in de KNX ETS software geconfigureerd.

De Codumé SCVU2 ventilator voldoet aan alle toepassingen voor ventilatie van woningen en is tevens EPB-gekeurd. De fluisterstille ventilator is eenvoudig te bedienen en heeft een bijzonder laag energieverbruik. Ideaal voor de vervanging van een bestaande ventilator, renovatie van keuken, badkamer, toilet, berging,..., nieuwbouw, appartementen en sociale woningbouw. www.codume.eu

www.basalte.be

DERBIGUM® Terug van weggeweest DERBIGUM® is na een korte onderbreking terug op Batibouw. Naast het nieuwe dakdekkersnetwerk DERBIGUM. NET worden er ook alternatieve toepassingen van daken toegelicht. Speciale aandacht wordt eveneens besteed aan de architecten en dakdekkers, voor wie een apart event wordt georganiseerd. Naast de stand voor de Derbigum-dakbanen heeft de fabrikant ook een aparte stand voor de Vaeplan®-dakbanen. Deze hoogkwalitatieve kunststofwaterdichting voor platte daken bewijst zich al decennialang in de praktijk. De aangetoonde levensduur van 40 jaar biedt een voordeel voor zowel nieuwbouw als renovatie.

DIMENSION

www.derbigum.com

Cosentino • Nieuw architecturaal steenproduct Dekton is ultracompact en een nieuw gegeven in de categorie steenproducten onder de noemer ultracompacte oppervlakken. Het bekleedt de gevel als een tweede huid en laat toe om elegante trappen, vloeren en wanden te ontwerpen. Ook voor de keuken biedt het onbegrensde mogelijkheden. Verder worden de decoratieve aders en patronen in het materiaal zo aangebracht, dat de patronen doorlopen in de massa van het product, en bevat dus ook de zijkant van het materiaal het patroon van de plaat. Tot slot kan er op het oppervlak een scala aan texturen worden aangebracht, zoals leisteen en houtstructuur. www.cosentinogroup.net

REPORTAGE NEW

Bulex Nieuw in het gamma Bulex pakt uit met een unieke warmtepompboiler, de Magna AQUA 300/2C, waarmee tot 75% kan worden bespaard op de energiefactuur voor warmwaterbereiding. Het vernieuwde gamma Genia AIR lucht/water-warmtepompen als individuele oplossing of als onderdeel van een hybride systeem voor centrale verwarming en warmwaterbereiding, focust niet enkel op een breed toepassingsbereik, maar ook op het milieu en de portemonnee van de consument. Het merk introduceert tevens een nieuw aircosysteem: SDH 18, opvallend door de stille werking en gebruiksvriendelijkheid. www.bulex.be

Duco • DucoTop 60 ZR (AK+) De DucoTop 60 ZR (AK+) is een ventilatierooster dat zich achter slag op elk raamprofiel integreert en zorgt voor een zo goed als onzichtbare plaatsing. Dankzij het vernieuwde binnenrooster, zonder zichtbare perforatie, oogt de DucoTop 60 ZR (AK+)nog esthetischer. De variabele diepte (68-188 mm) zorgt voor een perfecte aansluiting op elk raamprofiel en de transparante bovenzijde is met voorgeboorde, glasvezelversterkte koppelstukken een troef tijdens de montage. Het kan ook verkregen worden in een elektronisch gestuurde variant, op basis van CO2meting of met interne voorverwarmingsstrip. www.duco.eu

Deceuninck • Resolute inzet op innovaties Deceuninck trekt resoluter dan ooit de kaart van innovatie, ecologie en design en stelde op Polyclose de Linktrusion-technologie (optimale thermische en akoestische isolatie), het Deceunink-prekader voor perfect luchtdicht geplaatste ramen en deuren, de Zendow#neo-reeks (serie raam- en deurprofielen waarin de Deceuninck zgn. ‘Linktrusion-technologie’ voor het eerst werd toegepast), de unieke Omniral-kleurencollectie (eerste integraal gekleurde pvc-profielen) en zijn uitgebreid gevelassortiment voor.

Design Express Vectorworks Vectorworks Service Select is een serviceprogramma dat beschikbaar is voor alle Vectorworks-gebruikers. Leden genieten o.a. van gratis upgrades, trainingen, premium support en Cloud Services. Met Cloud Services kunnen Vectorworks-ontwerpen altijd en overal worden geraadpleegd, geannoteerd en gedeeld. De Cloud Services werden recent aangevuld met enkele knappe features. De mobiele Nomad-applicatie ondersteunt nu het grijpen naar objecten, zodat men nauwkeurig kan meten en annoteren in tekeningen. Dankzij de volledige integratie met Dropbox zijn de bestanden voortaan nog makkelijker te raadplegen. www.designexpress.eu

DIMENSION

www.deceuninck.be

REPORTAGE NEW

Bticino • LED-dimmer Met de nieuwe, universele LED-dimmer van BTicino kan de lichtsterkte van alle soorten lichtbronnen worden gedimd. Naast halogeen 230V en halogeen ZLS met ferromagnetische of elektronische transfo, kunnen ook dimbare spaarlampen en dimbare LEDs worden bediend. Dankzij de vooraf ingestelde niveaus kan worden gekozen voor 33% of 66% lichtintensiteit. De niveaus kunnen worden gekoppeld aan een waakfunctie. De dimmer is uitgerust met een geheugenfunctie. Een tweedraadsaansluiting zorgt ervoor dat een nulleider overbodig is. De dimmer kan worden gekoppeld aan één of meerdere drukknoppen. www.bticino.be

Hunter Douglas • Primeur voor Belgische markt Hunter Douglas lanceert een vernieuwende toepassing voor aluminium plafondpanelen die de akoestiek in een ruimte waarborgen zonder noemenswaardig verlies van thermische prestaties in betonkerngeactiveerde gebouwen. Dankzij de verschillende breedtes en hoogtes van de BXD panelen kunnen architecten eindeloos combineren. Naast de akoestische, thermische en esthetische troeven bestaan de aluminium plafondpanelen voor 90 procent uit gerecycleerd materiaal. www.hunterdouglas.be

DIMENSION

Gunnebo • SpeedStile

Gyproc • Nieuwe Gyproc® Metal Stud® profielen

Een elegant en verfijnd design, gecombineerd met de best beschikbare technologie maakt de SpeedStile geschikt voor alle gebieden waar esthetische waarden, een overmatige toevloed van personen, maximale betrouwbaarheid en compromisloze veiligheid belangrijk zijn. Door de integratie van toegangscontrole systemen, bieden de voetgangers speed gates een hoge veiligheid en capaciteit in één oplossing, die een ongeautoriseerde toegang effectief voorkomt. De SpeedStiles zijn ook verkrijgbaar in extra brede versies die rolstoelvriendelijk zijn.

Met het oog op meer comfort voor plaatser en eindgebruiker ondergingen de Gyproc® Metal Stud® profielen een metamorfose: de Gyproc stansing in het midden van het profiel, de blauwe bedrukking op de rugzijde, en de groeven die het midden van het profiel aanduiden. De 2 buitenste groeven – tevens schroeflijnen -, vergemakkelijken de positionering van de gipsplaten. De vernieuwde gehamerde staalstructuur verankert de profielen. Door hun afgeronde H-stansing kan de bekabeling er vlot doorgehaald worden. De profielen zijn afgestemd op de Gyproc®-platen.

www.gunnebo.be

www.gyproc.be

Waterproofing insulation Waterproofing&solutions

t r r e e p g n x i p f o EEWxaterprloation su ns n i & in

io t u l so

REPORTAGE NEWS NEW

Promat • Jongerenproject SWITCH Het OCMW van Brugge bouwt in Assebroek onder leiding van Luc Verbrugghe en architect Marc Van Acker een vormingsproject voor jongeren. “Switch” is volledig opgetrokken volgens de strengste ecologische normen. Ook de brandveiligheid krijgt een belangrijke plaats: voor de bescherming van de in hout opgetrokken wanden en plafonds wordt PROMATECT®-100 voorzien van 10 mm en 15mm. Dit garandeert een brandwerendheid van EI 30 en 60 minuten. Tevens werd gebruikgemaakt van PROMTECT®-100 platen met 2 en 4 afgeschuinde boorden. Deze kunnen glad opgevoegd worden met Promat gebruiksklare plamuur. www.promat.be

Gira • Intelligent gekoppeld Gira biedt intelligente oplossingen voor gebouwentechniek die het leven thuis gemakkelijker maakt, voor veiligheid zorgt en helpt om energie te besparen. Voorwaarde is dat de opdrachtgever reeds bij het ontwerp voor een KNX/EIB systeem kiest. Via dit systeem worden de slimme functies individueel op elkaar afgestemd. Het biedt oplossingen voor optimalisatie van het resourcegebruik door een gebouw en visualisatie van het actuele energieverbruik. Home entertainment kan slim in de techniek worden geïntegreerd: Gira en de Zwitserse audiospecialist Revox ontwikkelden oplossingen die zich ook visueel naadloos laten inpassen. www.gira.be

RENSON® • Systeem E+ ventileert en verwarmt in harmonie Recticel Insulation • Nieuwigheden Bijna-energieneutraal (BEN) wordt vanaf 2021 de standaard voor nieuwbouw in Europa. Recticel Insulation ontving als eerste isolatiefabrikant het ‘Ik BEN mee’ uithangbord van het VEA, en pakt uit met nieuwe isolatieproducten en -concepten. Het Powerroof® concept voor hellende daken is uitgebreid met Powerroof® Maxx isolatie. Bij deze isolatieplaten is de dampopen onderdakfolie reeds verkleefd en is er een rasterbedrukking, wat het plaatsen van dakisolatie nog versnelt. De zelfklevende overlappen van de onderdakfolie verhogen de winddichtheid van het systeem. www.recticelinsulation.be

DIMENSION

www.renson.be

Na ventilatiesysteem C+ en Healthbox® (Smartzone) introduceert RENSON® nu Systeem E+. Hierbij wordt de warme extractielucht gecombineerd met buitenlucht, die door de hernieuwbare energiebron in het systeem gebruikt wordt Systeem om sanitair warm water en ruimteverwarming te produceren. De continue toevoer van verse lucht in de droge leefruimtes wordt via zelfregelende ventilatieroosters gecombineerd met de mechanische afvoer van vervuilde lucht in natte en droge ruimtes via een centrale afvoerventilator. De extractielucht wordt gerecupereerd voor de ingebouwde warmtepomptechnologie. Een perfect geïsoleerd buffervat (200 of 300 l) zorgt voor sanitair warm water. Systeem E+ zorgt voor een verlaging van het E-peil tot 33 punten.

NEW REPORTAGE

Schöck België Eerste projecten met Schöck Isokorb® R De nieuwe Schöck Isokorb® R is een thermische onderbreking die plaatsing achteraf van balkons in een bestaand gebouw toelaat. De Isokorb® R is o.a. toegepast bij de bouw van het Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC) te Gent en “Het Vogelnest” te Hoboken. Bij het FPC worden drie prefab-luifels opgehangen met Isokorb® RK voor beton-beton verbindingen. Hierbij worden zowel momenten als dwarskrachten opgenomen. Bij “Het Vogelnest” werd één balkon overgeslagen en later geplaatst met Isokorb® RKS voor staal-beton verbindingen. Hiervoor is gekozen omdat het balkon aanleiding kan geven tot een moment.

www.schock-belgie.be

UNILIN • 100% luchtdichte afwerking dakelementen UNILIN stelt het UNILIN Air-Tight systeem voor. Deze innovatieve primeur laat toe om dakelementen aan de binnenkant via een veer-span systeem luchtdicht af te werken, zonder aan het esthetische karakter van de binnenafwerking te raken. Het nieuwe systeem voor de SWHPUR dakpanelen laat toe het E-peil van de woning te verlagen en sneller het sinds 2014 verplichte E-60 peil te behalen, zonder luchtdichtheidsfolies aan te brengen en de naden af te kleven. De combinatie tussen het Air-Tight systeem en het bestaande flexibel UNIFLEX PU pistoolschuim verzekert een maximale luchtdichtheid. www.unilin.be

Brussel heeft haar Grote Markt voorzien van een nieuwe ledverlichting die meer dan 80% energiebesparing genereert. Hiermee wil de stad haar internationale rol en functie als hoofdstad bevorderen door de architecturale rijkdom van de Grote Markt, opgenomen in de Werelderfgoedlijst van de UNESCO, in de schijnwerper te plaatsen. Schréder koppelde de ledtechnologie aan een intelligent beheersysteem, dat voorziet in een onmiddellijke reactie van het materieel. Het levert talrijke lichteffecten op en een grote toegankelijkheid van het systeem. www.schreder.com

Vaillant Uitbreiding gamma lucht/water-warmtepompen Met de aroTHERM brengt Vaillant een nieuw type lucht/water-warmtepomp op de markt dat de ideale oplossing vormt voor de zuinige verwarming en warmwaterproductie van een eengezinswoning of appartement. Deze warmtepomp van het monobloc type onderscheidt zich door een compacte buiteneenheid, een modulerende inverter compressor en flexibele installatiemogelijkheden. Met de aroTHERM kan men verwarmen in de winter en koelen in de zomer. www.vaillant.be

DIMENSION

Schréder • Nieuwe verlichting Grote Markt Brussel

NEW

VMZINC • Nieuw VMZ Overlappingsprofiel VMZINC stelt op Batibouw de nieuwe gevelbekledingsoplossing VMZ Overlappingsprofiel voor. Dit wordt net zoals het VMZ 200 Overlappingspaneel horizontaal en overlappend geplaatst, maar met een nog groter plaatsingsgemak. Het VMZ Overlappingsprofiel is uitermate licht en uitgerust met een zelfklemmend systeem en kan door één persoon worden geplaatst. In combinatie met de universele afwerkingsprofielen VMZ Unicprofile facade, speciaal ontwikkeld voor alle deuren raamafwerkingen, kan tot 20 à 30% tijd worden bespaard. www.vmzinc.be

VOLA • nieuw in Round Series-gamma VOLA introduceert nieuwe producten in het Round Series-gamma voor badkamer en toiletruimte. De elektronische zeepverdeler heeft een modulair concept dat de gebruiker toelaat keuzes te maken naar afwerking, kleur en details. De zeepverdeler gaat uit van het herkenbare, ronde VOLA design en wordt perfect vlak ingewerkt in de muur. De zichtbare ring is beschikbaar in (geborsteld) chroom, geborsteld roestvast staal en in 14 kleuren. De elektronische toiletspoeling is naadloos ingewerkt in de muur. De Round Series producten worden ontworpen door Aarhus Arkitekterne. www.vola.com

Wienerberger & Recticel Insulation testwerf rond lage-energie-renovatie Wienerberger en Recticel Insulation zetten samen met de KU Leuven en architect Cyndie Hanssens in Spiere een testwerf op onder het motto ‘meten is weten’. De vrijstaande woning uit circa 1900 is opgetrokken met een volsteense muur. Enkel de structuur was technisch nog in goede staat. Een totale, duurzame renovatie drong zich op. Om de impact van de lage-energierenovatie te meten, werden gedurende een periode voor en na de werken het wooncomfort, het energieverbruik, de luchtdichtheid en de bouwknopen gemonitord. De resultaten kunnen mee de basis vormen voor de doeltreffende lage-energie-renovatie van vergelijkbare woningen. Dezelfde oefening wordt voorbereid voor een Mechelse rijwoning.

DIMENSION

www.wienerberger.be - www.recticelinsulation.be

VOLA Bvba Tour & Taxis Havenlaan 86c 1000 Bruxelles Tel: +32 2 465 96 00 sales@vola.be www.vola.be

Inspirerende renovaties met leien in vezelcement

S I T GRA ierat i p s in boek

72 paginaâ&#x20AC;&#x2122;s 29 originele ontwerpen De succesvolle serie Best of Slates krijgt er een broertje bij: Best of Renovation. Hier worden enkel renovatieprojecten behandeld, waarbij vezelcementleien voor het dak, op de gevel of voor de volledige buitenschil werden gebruikt. Met haast geen enkel ander bouwmateriaal kunnen daken en gevels scherper worden gevormd dan met vezelcementleien. De kleinformaat leien passen zich dan ook perfect aan kanten en bogen, daken oversteken en insprongen aan. Tevens kunnen daken traditioneel of modern worden uitgevoerd, zonder dakoversteken en met ingewerkte dakgoten en afvoerpijpen. Verschillende voorbeelden in dit boek zijn eveneens voorzien van een detailtekening op schaal 1:10. Vraag uw gratis exemplaar aan via info@eternit.be.

Eternit NV-SA

Kuiermansstraat 1 B-1880 Kapelle-op-den-Bos

Tel. +32 (0)15 71 71 71 Fax +32 (0)15 71 71 79

RPR Brussel-RPM Bruxelles BTW BE 0466 059 066 TVA

KBC 482-9098061-09 info@eternit.be