གཟའ་དང་རྒྱུ་སྐར།

ཤེས་རིག་ལས་ཁུངས། ༢༠༡༨ ༄༅། །གཟའ་དང་རྒྱུ་སྐར། ། ངག་དབང་བསྟན་འཛིན་ག ས་བསྒྱུར། ཕ་ཡུལ་ཕྱོགས་བསྒ གས་དེབ་ཕ ང་། ༦༣

རྩོམ་སྒྲིག་འགན་འཛིན། ཨཱཙཱརྱ་ཀརྨ་ས ན་ལམ། རྩོམ་སྒྲིག་པ། ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། རྩོམ་སྒྲིག་ལས་ར གས། ངག་དབང་བསྟན་འཛིན། ཇུས་འག ད་པ། ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། པར་སྐྲུན་དང་འགྲེམས་ས ལ་བ ད་པ ། ཤྲེས་ར ག་པར་ཁང་། Copyright © 2018 Department of Education All rights reserved First Edition 2018 ISBNAcknowledgement978-93-80091-89-1 Financial support from ARTIC (Association For Rengein Tanjouji International Cooperation), Japan has made this publication possible. Published by: Publication Cell/Education Council Department of Education Central Tibetan Administration Gangchen Kyishong, Dharamshala -176215 Distt. Kangra (H.P.) INDIA Printed by: Sherig Parkhang Trust E-mail: shepardelhi@gmail.com

སྱོ ན་ག ང༌། ༄༅། །འདི་ག་ཤེས་རིག་ལས་ཁུངས་ཀ ་ར མ་སྒ ག་ཚན་པས༌ལ ་མང་རིང་རང་རིགས་གཞ ན་སྐ ས་ཚོར་ ར མ་ཡིག་འབ ་སྦྱོང་བ ད་རྒྱུས་མཚོན། ཟུར་བལྟའི་དཔྱད་གཞིར་མཁ ་བའི་དུས་ཆེན་ང ་སྤ ད་དང་། ྋརྒྱལ་ མཆ ག་ཡབ་སྲས་ཀ ་མཛད་རྣམ། དེ་བཞིན་མུ་འབ ལ་སྒྲུང་གཏམ་ག ་དེབ་རིགས་སྣ་ཚོགས་དང༌། ཕ ་ག ང་ གི་སྒྲུང་གཏམ། རྒྱུན་ཆགས་ལྔ་པ། མཚར་གཏམ་ས གས་ད་ཕན་ཕ་ཡུལ་ཕྱོགས་བསྒ གས་དེབ་ཕ ང་ ༦༡ དང་། གངས་ལ ངས་འད ན་ཐེངས་ ༢༣། ག ང་སྒྲུང་འད ན་ཐེངས་ ༡༢། ས ན་ ར ་བ ས་པའི་དེབ་ཕ ང་ ༤༠། དེ་མིན་ག ང་གི་ཁ ངས་སུ་མ་གཏ གས་པའི་ས བ་ཕྲུག་གི་ཀ ག་དེབ་ཁག་ ༣༡ ཐ ག་འདི་ལ ་ནས་བ ས་པའི་ ར མ་རིག་ཁ ངས་སུ་དམའ་རིམ་འཛིན་གྲྭ་དང་པ ་དང་གཉིས་པའི་ཆེད་དུ་དམིགས་པའི་བ ས་སྒྲུང་ཁག་ ༥ བཅས་ཁྱོན་བས མས་དེབ་གྲངས་ ༡༧༢ དང་། ལ ་རེར་ཕ་ཡུལ་ཤེས་ བ འི་བང་མཛོད་འད ན་ཐེངས་ ༡༠ རེ་པར་སྐྲུན་དང་འ གྲེ མས་ས ལ་ཞུས་པ་ལྟར། རྒྱ་ཆེའི་ཀ ག་པ་པ ་སྤ ་དང༌། བ ་ བ ག་ཏུ་ས བ་གྲྭ་ཁག་གི་ས བ་ ཕྲུག་རྣམས་དང༌། གདན་ས་ཁག་གི་གྲྭ་གཞ ན་རྣམས་ཀ ས་དགའ་མ ས་ཆེན་པ ས་ལྟ་ཀ ག་བ ད་པ་མ་ཟད། ང་ཚོར་ཡིག་ངག་གཉིས་ཐ ག་ནས་ལེགས་བར ད་དང་ཡ་ལན་གནང་མཁན་རབ་དང་རིམ་པ་བྱུང་བར་བར ན། ལས་ད ན་འདི་དག་མུ་མཐུད་ས ལ་རྒྱུར་དག ས་མཁ ་དང་ཕན་འ བ ས་ཡ ད་པའི་རེ་བཅ ལ་ཞུ་འ ས་པ་མ་ཟད། སྤ ར་བཙན་བྱོལ་ནང་རང་རེའི་ས བ་ཕྲུག་ཆེ་འབ ང་ཆུང་གསུམ་རྣམས་ལ་བ ད་ཡིག་གི་ཟུར་བལྟའི་དཔེ་དེབ་ ཧ་ཅང་ཉུང་སྐྱོན་ཡ ད་པས། སྟྱོ ང་ཆ་དེ་ཉིད་ས ང་ཐབས་ཆེད་འབད་བར ན་མུ་མཐུད་ཞུས་དང་ཞུ་མུས་ཡིན། ད་ལན་ <ཕ་ཡུལ་ཤེས་ བ འི་བང་མཛོད།> ཀ ་སྤ འི་འད ན་ཐེངས་ ༡༤༠ ནས་ ༡༥༩ བར་དུ། 《 གཟའ་དང་རྒྱུ་ ས ར།》 ཞེས་པའི་ཐ ག་ལ་རིམ་པས་བཏ ན་ཟིན་པ་ཁག་ཕྱོགས་བསྒ གས་ཞུས་ཏེ། ཕ་ ཡུལ་ཕྱོགས་བསྒ གས་དེབ་ཕ ང་ ༦༣ པ་འདི་ཉིད་པར་སྐྲུན་དང་འ གྲེ མས་ས ལ་ཞུས་པ་ལགས་ན། རྒྱ་ ཆེའི་ཀ ག་པ་པ ་སྤ ་དང༌། བ ་ བ ག་ཏུ་ས བ་ཕྲུག་རྣམས་ཀ ས་སྤ ་བ་ཆེན་པ ས་ལྟ་ཀ ག་ཡ ང་བའི་རེ་འདུན་ དང་བཅས། ཤེས་རིག་ལས་ཁུངས་ཀ ་ཤེས་ལྷན་ར མ་སྒ ག་ཚན་པ་ནས། བ ད་རྒྱལ་ལ ་ ༢༡༤༥ ཕ ་ལ ་ ༢༠༡༨ ཟླ་ ༡༢ ཚེས་ ༢༦ ཉིན།

དཀར་ཆག གནམ་ལ་ལྟ་ ས བས། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ 1 ས ར་མ་ལ་ལྟ་ ས བས། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་5 རླངས་གཟུགས་ཀ ་པ ་ལ ་ཆེན་པ ། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་9 དགུ་ཚིགས། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ 13 ཉི་མའི་ཁ མ་རྒྱུད། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ 17 ང་ཚོའི་ ས ར་མ་ཉི་མ། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ 21 ཉི་མའི་ཁ མ་རྒྱུད་ཀ ་གཟའ། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ 25 གཟའ་ལྷག་པ། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ 29 གཟའ་པ་སངས། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ 33 འཛམ་བུ་ག ང་སའི་ག ་ལ། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ 37 ཟླ་བ། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ 41 གཟའ་མིག་དམར། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ 45 གཟའ་ཕུར་བུ། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ 49 གཟའ་ས ན་པ། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ 53 གཟའ་རྣམ་རྒྱལ། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ 57 གཟའ་མཚོ་རྒྱལ། ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ 61

1 གནམ་ལ་ལྟ་སྐབས། ༄༅། །མཚན་ག ་ནམ་མཁའ་ནི་རང་བྱུང་ཁམས་ཀ ་ཡིད་དབང་འཕ ག་ཤ ས་ཤིག་ཡིན། སབས་དེར་ གྲངས་ལས་འདས་པའི་སར་ཚོགས་མང་པ ་ཁུ་སིམ་པའི་མུན་ནག་ཁ ད་དུ་འ ད་འཚེར་ཞིང་། བཀྲག་ མདངས་ཆེ་བའི་གཟའ་སར་རྣམས་སར་ཚོགས་ཁ ད་དུ་མྱུལ་བ་མ་ཟད། སར་མ་དུ་བ་མཇུག་རིང་ ཚོ་ཡང་འགྲྱོ་འ ང་བ ད། དེ་འདྲའི་མཚན་ག ་ནམ་མཁའི་ཐ ག་ལ་སྦྱོང་རྒྱུའི་གནམ་རིག་སར་དཔྱད་ནི། ཆེས་ས་རབས་ཀ ་ཚན་རིག་ནང་ནས་གཅིག་ཡིན།ང་ཚོས་གང་མཐ ང་ཐུབ་བམ། མཚན་ག ་ནམ་མཁའི་ནང་ང་ཚོའི་མིག་གིས་དང ས་གཟུགས་འདྲ་མིན་སྣ་ཚོགས་མཐ ང་ཐུབ་ཀ ་ ཡ ད་ནའང་། རྒྱང་ཤེལ་ནང་ང་ཚོས་དེ་ལས་མང་བ་མཐ ང་ ཐུབ། མིག་གིས་བལྟས་ན་ཟླ་བ་ཆུང་ཆུང་དང་། དེའི་རྣམ་ པ་འགའ་ཤས་ལས་མཐ ང་མི་ཐུབ་ཀང་། རྒྱང་ཤེལ་བརྒྱུད་ བལྟས་ན་ཟླ་བའི་གཟུགས་དབབས་ཆེན་པ ་མཐ ང་བ་མ་ཟད། དེའི་ང ས་ཀ ་ད ང་ཁའང་མཐརྒྱང་ཤེལ་སུས་གསར་བཏང་ཐུབ། ད་བས་སམ། ཕ ་ལ ་ ༡༦༠༨ ལ ར་ཧེནྶ་ ལིཔྤར་ཤེ་ (Hans Lippershey) ཟེར་བའི་ཧ ་ལནྜ་ག ་མི་ཞིག་གིས་ རྒྱང་ཤེལ་ཐ ག་མར་བཟ ས་པ་རེད། འ ན་ཀང་ཨི་ཊཱ་ལིའི་མི་རིགས་ཀ ་ག ་ལི་ ལི་ཨ ་ (Galileo) ཞེས་པས་མཚན་ག ་ནམ་མཁའི་སྣང་ཚུལ་ས བ་གཉེར་ བ ད་པར་རྒྱང་ཤེལ་ཐ ག་མར་བེད་སྤད་པ་རེད། ཁ ང་གིས་ར ག་ཞིབ་ཐ ག་མ་ དེ་ཕ ་ལ ་ ༡༦༠༩-༡༠ ཡི་དགུན་དུས་སབས་བས་པ་རེད། ཁ ང་གིས་གཟའ་ ཕུར་བུའི་ཟླ་བ་རྣམས་དང་། འཛམ་ག ང་གི་ཟླ་བའི་ད ང་ཁ་དང་། ཉི་མའི་ ་ཡི་རྒྱང་ཤེལ།་ལི་ལི་ཨག

2 སྟེང་གི་ནག་ཐིག་བཅས་ལ་བརག་དཔྱད་བས་པ་རེད། ག ་ལི་ལི་ཨ ་ཡི་རྒྱང་ཤེལ་དེ་ཆུང་ཆུང་ཞིག་ རེད། ར ས་སུ་ཐ ན་པའི་གནམ་ཐ ག་རྒྱང་ཤེལ་ (Aerial telescope) ཟེར་བ་དེའི་རིང་ཚད་ལ་ མི་ཊར་ ༥༠ ཙམ་ཡ ད། མི་ཚོས་སར་མའི་ས ར་ལ་ས བ་སྦྱོང་བ ད་རྒྱུ་ཐ ག་མ་ག་དུས་འགྱོ་བཙུགས་སམ། མི་ཚོས་ལ ་ང ་ས་ཡ་མང་པ འི་རིང་སར་མ་ལ་ལྟ་ཡིན་བསད་ཡ ད་ཤས་ཆེ། འ ན་ཀང་ཁ ་ཚོས་ད ་གལ་ ཆེན་པ འི་ངང་མཚན་ག ་ནམ་མཁའི་ས ར་ས བ་སྦྱོང་བ ད་རྒྱུ་དེ་ཕལ་ཆེར་ལ ་ང ་ ༥༠༠༠ ཙམ་ག ་ས ན་ ནས་འག ་བཙུགས་ཡ ད་ངེས་རེད། དེ་ནི་དཀ ལ་ཤར་ག ་ སྲིད་པའི་དཔལ་ཡ ན་ས་མའི་སབས་སུ་ཁ ་ཚོས་ཉམས་ ཤེས་ཐུབ།ཞིབ་བས་པའི་ཡིག་ཆ་ཉར་ཚགས་བས་ཏེ་བཞག་པ་ལས་དེ་བཞིན་བ་བི་ལན་ག་མི་ (Babylonian) ཚོ་ནི་སྒྱུ་རལ་ལྡན་པའི་ལྟ་ཞིབ་པ་ཡིན་པ་མ་ཟད། ཨི་ ཇིཔྚ་མི་རིགས་ (Egyptian) ཚོའང་དེ་ལྟར་ཡིན། གང་ལ་ཟེར་ན། ཁ ་ཚོས་དེའུ་བང་ས ་རྣམས་སར་ཁ མ་ (constellation) མམ་སར་མའི་བཀ ད་ རིས་སུ་སྒ ག་བཟ ་བས་ཡ ད་པ་ང་ཚོས་ཤེས་གསལ་རེད། ཨིན་ཡུལ་དུ་ཕ ་ལ འི་ས ན་ག ་ལ ་ ༢༨༠༠ ཙམ་ལ་བརག་དཔྱད་ཁང་གི་བཟ ་འདྲ་བ་ར ་བསྒ ངས་རྭ་བ་ (Stonehenge) ཞིག་བཞེངས་ཡ ད། ཟླ་བའི་ད ང་ཁ། གཟའ་ཕུར་བུ།ཉི་མའི་ནག་ཐིག དེའུ་བང་ས །ཡ ་བ ད། སར་ཁ མ།

3 ར ་བསྒ ངས་རྭ་བ་དེ་དག་ནམ་དུས་མི་འདྲ་བའི་ མི་རིགས་བཞིན་གནའ་རབས་ཀསྟྱོསབས་སུ་ཉི་མ་དང་ཟླ་བའི་གནས་བབས་ན་རྒྱུའི་ཆེད་དུ་གྲལ་དུ་བསྒགས་ཡད།དེ་་རྒྱ་རིགས་དང་མ་ཡཱའི་ (Mayan) ཀ ་གནམ་རིག་སར་ དཔྱད་མཁས་པ་ཚོས་ར ག་ཞིབ་བས་པའི་འཁྲུལ་མེད་ཀ ་ཡིག་ཆ་བཞག་པའང་ཡ ད། འག ད་འཕ འི་རྒྱང་ཤེལ་ག ༌བ ད་ལས། སར་མས་འག ད་འཕ འི་རླབས་ (radio waves) ཙམ་མ་ཟད། འ ད་རླབས་ (light waves) ཀང་ཕ ར་གཏ ང་བ ད་ཀ ་ཡ ད། དེར་བར ན་གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་འག ད་འཕ འི་རླབས་བསྡུ་ལེན་ ག ་ཆེད་དུ་རྒྱང་ཤེལ་ཞིག་བཟ ས་པ་རེད། དེ་འདྲའི་འག ད་འཕ འི་རྒྱང་ཤེལ་ (radio telescope) རྣམས་འ ད་རླབས་རྒྱང་ཤེལ་ (light telescope) དང་འདྲ་ཡི་མེད། རྒྱང་ཤེལ་དེའི་རིགས་ མང་ཆེ་བ་ཁ་ཕྱོགས་བསྒྱུར་ཏེ་བར་སྣང་གི་ཕྱོགས་གང་ལའང་སྟྱོན་ཐུབ་པའི་ལྕགས་ས ར་ (metal dishes) ཆེན་པ ་ཤ་སྟག་ཡིན། ལྕགས་ས ར་དེས་འག ད་འཕ འི་ རླབས་སམ་བར་འཕ ན་རྣམས་ བཟུང་ནས་རླུང་འཕན་གནམ་སྐུད་ (aerial) ཐ ག་འདུ་བར་བ ད་ ཀ ་ཡ ད། བར་འཕ ན་རྣམས་བསྡུ་ ལེན་འཕྲུལ་ཆས་ (receiver) སུ་གཏ ང་བ་དང་། ནང་དུ་གཏརིས་སུ་བསྒྱུར་པའི་ཀམ་པུ་ཊར་དེ་ནས་པར་ང་གི་ཡད།ར་བསྒངས་རྭ་བ། འཁ ར་མཐིལ།བསྡུ་ལེན་འཕྲུལ་ཆས།ལྡྱོག་འཕ་སྒྱུར་བད་སར་མ།འགད་འཕའི་རྒྱང་ཤེལ། བར་སྣང་ནས་ཡ ང་ བའི་འགད་རླབས།

4 གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པའི་ལས་ཁུངས། གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ (astronomer) ཚོས་བརག་དཔྱད་ཁང་ནས་སར་མ་རྣམས་ལ་བརག་ དཔྱད་བ ད་ཀ ་ཡ ད། དེ་འདྲ་བའི་བརག་དཔྱད་ཁང་གི་ཐ ག་གི་བ་གམ་ཆེན་པ འི་ནང་དུ་སར་མའི་འ ད་ རྣམས་བསྡུ་བར་ཤེལ་ས ་གུག་གུག་ཅན་བེད་སྤྱོད་བ ད་པའི་རྒྱང་ཤེལ་ཆེན་པ ་རྣམས་འཇ ག་གི་ཡ ད། ཤེལ་ས རྒྱང་ཤེལ་དེ་དག་བརྒྱུད་ནས་དེ་ཙམ་ལྟ་ཡི་མེད།དཔྱད་པ་ཚོས་གནམ་རིག་ཡཊར་འཕའགའ་ཤས་ཀ་ཆེ་བ་་ད་ལ་མི་༡༠ཙམ་ད།དེང་དུས་སར་ དེའི་ཚབ་ཏུ་ཁ ་ཚོས་པར་ཆས་ཆེན་པ ་དེ་འདྲ་བེད་ སྤྱོད་བས་ནས་པར་ལེན་ག ་ཡ ད། དེའི་ཆེད་དུ་དེང་སང་བརག་དཔྱད་ཁང་མང་ཆེ་བ་ཁ་རླུང་དྭངས་ བའི་རི་བ འི་སྟེང་དུ་རྒྱག་གི་ཡ ད། མཁའ་དབ ངས་རྒྱང་ཤེལ་ག ་དམིགས་བསལ་ཁད༌ཆ ས། ཉེ་བའི་ཆ་ལ་བྱུང་བའི་ཁད་དུ་འཕགས་པའི་གསར་ར ད་འགའ་ཤས་མཁའ་དབ ངས་རྒྱང་ཤེལ་བརྒྱུད་ ནས་བྱུང་ཡ ད། ཕ འི་བར་སྣང་ནང་དུ་ཡ ད་པའི་རྒྱང་ཤེལ་དེས་མཚན་ག ་རྣམ་པ་ཧ་ཅང་གསལ་བར་ མཐ ང་ཐུབ་པ་མ་ཟད། མཁའ་དབ ངས་རྒྱང་ཤེལ་ (space telescope) ག ས་རླུང་ཁམས་ནང་ བསྐྱོད་མི་ཐུབ་པའི་ཨེག་སི་འཕ ་འ ད་ (x-ray) ཞེས་པ་དེ་འཛིན་ཐུབ་ཀ ་ཡ ད།། །།

5 སྐར་མ་ལ་ལྟ་སྐབས། ༄༅། །ཁ ད་ཀ ས་མིག་གིས་བལྟས་ན་མཚན་ག ་ནམ་མཁར་སར་མ་སྟྱོང་ཕག་མང་པ ་མཐ ང་ཐུབ་ པ་མ་ཟད། ད་དུང་ཞིབ་ཕ་བལྟས་ན་སར་མ་འགའ་ཤས་གཞན་དག་ལས་འ ད་མདངས་ཆེ་བ་ཡ ད་པ་ མཐ ང་ཐུབ། འ ད་མདངས་ཆེ་བའི་སར་མ་རྣམས་ཀ ་བཀ ད་རིས་དེ་དག་ཁ ད་ཀ ས་ག་དུས་བལྟས་ནའང་ ང ་འཕ ད་ངེས་ཡིན། ང་ཚོས་དེ་ལ་སར་ཁ མ་མམ་རྒྱུ་སར་ (constellation) ཞེས་འབ ད་ཀ ་ཡ ད། ང་ཚོ་ཚང་མས་སར་མ་གཅིག་པ་མཐ ང་ཐུབ་བམ། འཛམ་བུ་ག ང་འདི་དབ བས་ཟླུམ་པ ་ཡིན་པ་དང་། དེས་རང་གི་བང་ལྷྱོའི་ཚངས་ཐིག་ཁ ་ནའི་སྟེང་ས ར་ བ་རྒྱག་གི་ཡ ད། རྒྱུ་མཚན་དེ་ལ་བར ན་ནས་ང་ཚོས་རང་ཉིད་གནས་སའི་ཕ ད་ག ་ལའི་སར་མ་གཅིག་ པུ་ལས་མཐ ང་གི་ མེད། འཛམ་བུ་ག ང་ འདི་མཁའ་དབ ངས་ ག ་ལ་ sphere)(celestial ཞེས་ པའི་པ ་ལ ་ནག་པ ་ ཆེན་པ ་ཞིག་གི་ དཀ ལ་ང ས་སུ་ ཆགས་ཡ ད་པ་ལྟར་ སྣང་། བདུན་ཚོས་སུ་གནས་པའི་མི་བང་ཕྱོགས་བང་སར་སྤུན་ (Plough) བང་སར་སྤུན་བདུན།འཛམ་གིང་གི་ཚངས་ཐིགག་ལའི་དཀ ལ་ ཐིག་གི་ང ས། གྱོ་ལའི་དཀིལ་ཐིག ལྷྱོ་ཕྱོགས་རྒྱ་གྲམ།ལྷྱོ་ཕེད་གྱོ་ལ།གཟའ་འཛིན་ག ་ང ས། མཁའ་དབིངས་གྱོ་ལ།བང་ཕེད་གྱོ་ལ།

6 མཐ ང་གི་ཡ ད། འ ན་ཀང་ཁ ་ཚོས་ཐག་རིང་ལྷྱོ་ཕྱོགས་སུ་ཤར་བའི་སར་མ་ལྷྱོ་ཕྱོགས་རྒྱ་གྲམ་ (Southern Cross) ཞེས་པ་དེ་ནམ་ཡང་མཐ ང་མི་ཐུབ། དེ་བཞིན་ཐག་རིང་ལྷྱོ་ཕྱོགས་སུ་ གནས་པའི་མི་སུ་ཞིག་གིས་ཀང་བང་སར་སྤུན་བདུན་མཐ ང་མྱོང་མེད། འ ན་ཀང་དཀ ལ་ཐིག་གི་ཉེ་ འགྲམ་དུ་གནས་པའི་མི་ཚོས་ལ ་གཅིག་ནང་སབས་རེ་སར་མ་ཆ་ཚང་མཐ ང་ཐུབ་ཀ ་ཡ ད། སར་ཁ མ་ག ་རགས་ཟེར་ན་གང་རེད། ལ ་གཅིག་གི་རིང་ལ་ཉི་མ་དེ་བར་སྣང་གི་འཁ ར་རྒྱའི་སར་མ་ རྣམས་བརྒྱུད་དེ་སྐྱོད་ཀ ་ཡ ད་པ་ལྟར་མཐ ང་། དེའང་སར་ཁ མ་ གཙོ་བ ་བཅུ་གཉིས་བརྒྱུད་ནས་སྐྱོད་ཀ ་ཡ ད་པ་ལྟར་མང ན། དེ་ ལ་སར་ཁ མ་ག ་རགས་ཞེས་བར ད། དེ་དག་ལ་སར་མའི་རགས་ ཞེས་ཀང་བར ད་པ་མ་ཟད། སར་ར ས་རིག་པའི་ནང་དུ་གལ་ ཆེན་པ ་ཆགས་ཡ ད། གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་མིའི་མི་ ཚེ་ལ་སར་མས་ཤུགས་རྐ ན་སྤ ད་པའི་ཡིད་ཆེས་བ ད་ཀ ་ཡ ད། སར་ཁ མ་ཆེ་བ་འགའ་ཞིག བང་ཕ ད་ག ་ལ། ལྷྱོ་ཕ ད་ག ་ལ། ༡༽ཁྲུམས་སྟྱོད། Pegasus ༡༽བུམ་པའི་ཁ མ། Aquarius ༢༽པཱར་སིའུས། Perseus ༢༽མག Orion ༣༽སར་མ་བརན་པ། Pole star ༣༽ས ག་པའི་ཁ མ། Scorpio ༤༽བང་སར་སྤུན་བདུན། Plough ༤༽ལྷྱོ་ཕྱོགས་རྒྱ་གྲམ། Southern Cross ༥༽སར་མ་ས ་བདུན། Great Bear ༥༽སག Hydra ༦༽སེང འི་ཁ མ། Leo ༦༽སྲང་གི་ཁ མ། Libra ཁ མ་བཅུ་གཉིས་ཀ ་རགས།

7 སར་མ་རྣམས་བར་སྣང་ལ་ཕར་ཚུར་བསྐྱོད་ད ན་ཅི། གལ་ཏེ་ཁ ད་ཉིད་མཚན་ མ ་ཕ རྣམས་མཁའ་དབསགནའ་བཔར་དཀཔ་ལྟར།ནས་ནུབ་ཏུ་འཉིན་མབར་ཕ་ལ་སར་མར་བལྟ་ན་ན།བར་སྣང་ནང་ར་ཉི་མ་ག་ལེར་ཤར་གྲྱོ་སྐྱོད་བད་སར་ཁམ་རྣམས་ང་དེ་བཞིན་དུ་བསྐྱོད་་སྣང་བྱུང་ངེས་རེད།འི་གནམ་རིག་ར་དཔྱད་པ་ཚོས་སར་མ་ངས་ག་ལ་ (Celestial sphere) བང་ཕ ད་ག ་ལའི་མཚན་ག ་ནམ་མཁའ། ལྷྱོ་ཕ ད་ག ་ལའི་མཚན་ག ་ནམ་མཁའ། དཀིལ་ཐིག་མཁའ་དབིངས། བལྷྱོ་སྣེའི་མཁའ་དབིངས།ང་སྣེའི་མཁའ་དབིངས།མཁའ་དབིངས་གྱོ་ལ།

8 ཡི་ནང་འགྱུར་མེད་བརན་དུ་གནས་ཤིང་། འཁ ར་རྒྱ་དེ་ཉིད་ཀང་གཡ ་མེད་ངང་འཛམ་ག ང་ལ་ས ར་བ་ རྒྱག་གི་ཡ ད་པར་བསམས། འ ན་ཀང་ད་ལྟ་ང་ཚོས་དེ་ཡི་ལྡྱོག་ཕྱོགས་བདེན་པ་ཡིན་པ་ཤེས་ར གས་ བྱུང་ཡ ད། དེ་ནི་འཛམ་ག ང་འདི་འགུལ་སྐྱོད་རྒྱག་ཅིང་སར་མ་རྣམས་གཡ ་མེད་ཙོག་པུར་ས ད་ཀ ་ ཡ ད་པ་དེ་རེད། འཛམ་ག ང་དེ་ནུབ་ནས་ཤར་དུ་བསྐྱོད་དེ་བར་སྣང་ནང་ས ར་བ་རྒྱག་གི་ཡ ད། དེའི་ རྐ ན་ག ས་སར་མ་རྣམས་ལྡྱོག་ཕྱོགས་སུ་སྐྱོད་ཀ ་ཡ ད་པ་ལྟར་མཐ ང་གི་ཡ ད།། །།

9 རླངས་གཟུགས་ཀྲི་པྩོ་ལྩོ་ཆྲེན་པྩོ། ༄༅། །མཚན་ག ་ནམ་མཁའི་ནང་སར་མ་རྣམས་ཐིག་ལེ་ཆུང་ངུ་འ ད་ལྷམ་མེ་བ་ཞིག་མཐ ང་ཡང་། ད ན་ དང ས་ཐ ག་དེ་རྣམས་ཆུང་ངུ་ཞིག་གཏན་ནས་མིན་པར་ཤིན་ཏུ་ཚ་བའི་རླངས་གཟུགས་པ ་ལ ་ཆེན་པ ་ ཞིག་རེད། སར་མ་དེ་དག་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ས་ཡ་མང་པ འི་སར་ཆགས་ཡ ད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ག ས་ཆུང་ ཆུང་མཐ ང་གི་ཡ ད། གལ་ཏེ་ཁ ད་ཉིད་སར་མའི་འཁ ས་ལ་ས བས་པ་ཡིན་ན། དེ་ཉིད་ང་ཚོས་ཉི་མ་ དང་འདྲ་བ་མཐ ང་ངེས་ཡིན། གང་ལགས་ཤེ་ན། ཉི་མའང་སར་མ་ཞིག་རེད། སར་མའི་བ ངས་ཚད་ཇི་ཙམ་ཡ ད་དམ། ང་ཚོའི་ཉེ་འཁ ས་ལ་སར་མ་ཞིག་ཡ ད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ག ས་ང་ཚོས་དེའི་ཚད་གཞི་རྒྱག་ཐུབ་ཀ ་ཡ ད། སར་མ་དེ་ནི་ཉི་མ་ཡིན། ཉི་མའི་རྒྱ་ཁྱོན་ལ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༡༤,༠༠,༠༠༠ ཙམ་ཡ ད། དེ་བཞིན་གནམ་ རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་སར་མ་གཞན་ག ་ཆ་ཚད་ཀང་རྒྱག་ཐུབ་ཀ ་ཡ ད། ཁ ་ཚོས་སར་མ་མང་པ ་ཉི་ སར་མ།སར་ཆེན་དམར་པྱོ། སར་ཆུང་དཀར་པྱོ།སར་ཆུང་ནག་པ ་ཤི་ར ། བུ་ག་ནག་པ ། འཕར་སར། ཕ རིམ་འདས་འི་ཆགས་རིམ་འཐྱོར་བ།སར་ཆེན།སར་ཆེན་གས་འཐྱོར།

10 མ་ལས་ཆུང་བ་ཡ ད་པ་མ་ཟད། མང་པ ་ཞིག་ཉི་མ་ལས་ཆེ་བ་ཡང་ཡ ད་པ་གསར་ར གས་བྱུང་ཡ ད། གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་ཉི་མ་ལ་སར་ཆུང་ཞེས་འབ ད་ཀ ་ཡ ད། གང་ལགས་ཤེ་ན། ཁ ་ཚོས་ ཉི་མ་ལས་ལྡབ་བཅུས་ཆེ་བ་སར་ཆེན་དམར་པ ་ (red giant stars) དང་། ད་དུང་དེ་ལས་ལྡབ་ བཅུས་ཆེ་བ་རིམ་འདས་སར་ཆེན་ (supergiant stars) ས གས་ཡ ད་པ་ཤེས་ཀ ་ཡ ད་པའི་རྒྱུ་ མཚན་ག ས་ཡིན། རིམ་འདས་སར་ཆེན་འགའ་ཞིག་གི་འཕ ད་ལ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ས་ཡ་ ༤༠༠ ཙམ་ཡ ད། སར་མ་རྣམས་གཏན་དུ་གནས་སམ། སར་མ་རྣམས་སྲྱོག་ལྡན་སེམས་ཅན་དང་འདྲ་བར་སྐ ་བ་དང་། རྒ་བ། ནམ་ཞིག་ལ་མེད་པ་ཆགས་ ཀ ་ཡ ད། ག ང་གི་རི་མ པདེ་དག་གི་བའདྲ་བ་གཉིས་བསྟན་ཡའི་ནང་དུ་གསལ་བ་བཞིན་སར་མ་རྣམས་ཇི་ལྟར་མེད་པ་ཆགས་ཚུལ་ཁག་མི་ད།དེ་ཡང་སར་མ་རྣམས་དུས་ཡུན་གང་འཚམས་རིང་འད་འཕ་བའི་རས་སུ་ངས་ཚད་རྒྱས་ཏེ།སར་ཆེན་དམར་པ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་ག་ཡད།དེ་ནས་སར་ཆེན་དམར་་འགའ་ཤས་འཁུམ་ནས་དཀར་པར་འགྱུར་བ་དང་།དེ་ནས་སར་ཆུང་ནག་པ་ (black dwarf) ཞིག་ཏུ་འགྱུར་ག ་ཡ ད། ཉི་མ་ལའང་ནམ་ཞིག་དེ་ལྟར་འབྱུང་ངེས་རེད། སར་མ་གཞན་དག་རྣམས་ སར་ཆེན་དམར་པ ་ནས་མཐར་སར་ཆེན་གས་འཐ ར་ (supernova) མ་བྱུང་ག ང་བ ངས་ཚད་ རྒྱས་ཏེ། རིམ་འདས་སར་ཆེན་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་བ་དང་། དེ་ནས་སར་ཆེན་གས་འཐ ར་ཡ ང་གི་ཡ ད། སར་མ་རྣམས་འ ད་ཆེམ་ཆེམ་བ ད་ད ན་ཅི། ང་ཚོས་ནམ་མཁར་ལྟ་སབས་སར་མ་སྟྱོང་ཕག་མང་པ ་འ ད་འཕ ་བཞིན་པ་མཐ ང་། འ ན་ཀང་དེ་ཚོས་ འ ད་ཆེ་ཆུང་གཅིག་ལྟ་བུ་མི་སྦ ན་པར་དུས་རག་ ཏུ་འ ད་ཆེམ་ཆེམ་བ ད་པའམ་འ ད་མདངས་འགྱུར་ བ་འགྲྱོ་བ་ལྟར་སྣང་ཡང་། ད ན་དང ས་སུ་སར་མ་ རྣམས་བརན་གནས་ཐ ག་འ ད་འཕ ་བཞིན་ཡ ད། ཡིན་ནའང་འཛམ་ག ང་གི་རླུང་ཁམས་ནང་གི་རླུང་

11 གི་གཡ ་འགུལ་ལ་བར ན་ནས་སར་མའི་འ ད་རྣམས་ཕར་ཚུར་གུག་གི་ཡ ད། དེ་ཡང་འ ད་འགའ་ཞིག་ ང་ཚོའི་མིག་གིས་མཐ ང་ཐུབ་ནའང་འགའ་ཞིག་ཕར་འཁྱོག་ནས་མཐ ང་མི་ཐུབ། དེར་བར ན་སར་མ་ རྣམས་འ ད་ཆེམ་ཆེམ་བ ད་པ་ལྟར་མཐ ང་ང ་། ། སར་མ་རྣམས་ཇི་ཙམ་ཚ་པ ་ཡ ད་དམ། སར་མ་རྣམས་རླངས་གཟུགས་ཚ་པ འི་ཟླུམ་གཟུགས་ཆེན་པ ་ཞིག་ཡིན་མ ད་ཀང་། དེ་དག་གི་ཚ་ཚད་ ལ་འགྱུར་བ་ཡང་ཡང་འགྲྱོ་ཡི་ཡ ད། གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་སར་མའི་མད ག་དང་། དེས་ སྦ ན་པའི་འ ད་མདངས་ལ་བལྟས་ནས་དེའི་ཚ་ཚད་ཇི་ཡིན་ཤ ད་ཐུབ་ཀ ་ཡ ད། སེར་མད ག་ཅན་ག ་ སར་མ་ཉི་མ་ལྟ་བུར་ཚ་ཚད་ ༥༥༠༠°C ཙམ་ཡ ད། དེའང་ཚ་ཚད་ ༣༠༠༠°C ཅན་ག ་སར་དམར་ རབ་རིབ་ནས་ཚ་ཚད་ ༣༠༠༠༠° C ཅན་ག ་བཀྲག་མདངས་ཆེ་བའི་སར་མ་ས ་དཀར་དབར་གཤིབ་ བསྡུར་བ ད་ཐུབ། སར་མ་འགའ་ཤས་གས་འཐ ར་བྱུང་ད ན་ཅི། སར་མ་ས ་ས འི་ཚེ་མཐའ་མར་ས བས་སབས་དེ་དག་ གས་འཐ ར་འགྲྱོ་ཡི་ཡ ད། སར་མ་རྣམས་སར་ཆེན་ དུ་རྒྱ་སྐ ད་ཕ ན་ཏེ། མཚུངས་ཡིན་པས།པཆེན་གས་འཐརང་ཉིད་དུམ་བུར་འབར་གས་འཆེན་གས་འཐམེད་པར་གྱུར་ནས་ཉམས་ཆག་འསར་ཆེན་དེ་ཉིད་བརན་ཚུགས་གྲྱོ་ཡི་ཡད།སར་ར་ཞེས་པའི་གས་འཐར་ནང་ས་ས་གྲྱོ་ཡི་ཡད།སར་ར་ཞེས་པ་དེ་ནི།ཉི་མ་དུང་ཕྱུར་མང་་མཉམ་དུ་བསབས་པའི་འད་མདངས་དང་གཅིག་འཇིག་རན་ཁམས་ནང་གི་གས་འཐ ར་ཆེ་ཤ ས་ཤིག་ཡིན། བུ་ག་ནག་པསར་མ།ྱོ།

12 བུ་ག་ནག་པ ་ལ་ནག་པྱོ་ཟེར་དག ས་ད ན། སར་ཆེན་གས་འཐ ར་ཞེས་པའི་སར་མ་གས་འཐ ར་བྱུང་བའི་ར ས་སུ་ལྷག་མ་ལུས་པ་དེ་ཉིད་མགྱོགས་ མྱུར་འཁུམ་འགྲྱོ་ཡི་ཡ ད། དེ་ནས་གང་ཞིག་ལུས་ཡ ད་པ་ནི་འཐེན་ཤུགས་ཧ་ཅང་ཆེ་བའི་བར་སྣང་ ཆུང་ངུ་ཞིག་ལས་མི་ལྷག་པ་ཡིན། འཐེན་ཤུགས་དེ་ཧ་ཅང་ཆེ་བས། བར་སྣང་ཆུང་ངུ་དེས་མཐའ་ འཁ ར་དུ་ཡ ད་པའི་སར་མ་གཞན་དག་འཚུད་པའི་དང ས་པ ་མཐའ་དག་འཐེན་ག ་ཡ ད། བུ་ག་ནག་ པ ་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འཐ བ་ཚུལ་ནི། འཐེན་ཤུགས་དེ་སྟྱོབས་ཤུགས་ཧ་ཅང་ཆེན་པ ་ཡ ད་པས། འ ད་ ཀང་དེ་ལས་ཐར་མི་ཐུབ་པའི་རྒྱུ་མཚན་ག ས་བཏགས་པ་ཡིན། འཕར་སར་ཟེར་ན་གང་རེད། སར་ཆེན་གས་འཐ ར་བྱུང་སྟེ་རང་གི་ཚེ་ཚད་དེ་སར་ཆུང་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ནས། རེ་ཞིག་ར གས་པའི་ སར་མ་ཆུང་ངུ་དེ་ལ་ང་ཚོས་འཕར་སར་ (Pulsar) ཞེས་བར ད། སྦཅིང་།སགནམ་རིག་ནས་མིང་དེ་ལྟར་བཏགས་པ་ཡིན།ནུས་ཤུགས་སྦརྒྱུ་མཚན་ནམ་འཕར་འགུལ་ཅན་གདེ་ཉིད་འཕར་འགུལ་བས་པའི་་ན་ག་ཡད་པའི་ཆ་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་འཕར་ར་གས་སར་བ་མགྱོགས་པ་རྒྱག་ནུས་ཤུགས་ཀ་འད་ཟེར་ཕ་མ་ན་པར་བད་ཀ་ཡད་སྙམ།འཛམ་ ག ང་ཐ ག་འ ད་ཟེར་དེ་ང་ཚོའི་ཉེ་འགྲམ་ནས་བརྒྱུད་སབས་ང་ཚོས་ནུས་ཤུགས་ཀ ་འ ད་རླབས་ཤིག་ མཐ ང་གི་རེད།། །། འཕར་སར་ཞིག་འཛམ་ག ང་བརྒྱུད་བཞིན་པ།

13 དགུ་ཚིགས། ༄༅། །འཛམ་བུ་ག ང་ནས་བལྟས་ན་ནམ་མཁའ་ཡ ངས་ར གས་སར་མས་ཁེངས་པ་ལྟ་བུ་ཞིག་ ཡ ད། འ ན་ཀང་གལ་སྲིད་ཁ ད་ཉིད་འཛམ་ག ང་ནས་ཐག་རིང་ལ་འགྲུལ་བཞུད་བས་པ་ཡིན་ན། ཁ ད་ ཀ ས་སར་མ་མང་པ ་རྒྱབ་ཏུ་བསྐྱུར་སྲིད། དེ་ནས་ཕ ་མིག་ཅིག་ལྟ་སབས་ཁ ད་ཀ ས་བར་སྣང་དུ་སར་ མ་རྣམས་ག ང་ཕན་ག ་བཟ ་དབ བས་ལྟ་བུ་ཆགས་པ་མཐ ང་ཐུབ་ཅིང་། ཕྱོགས་གཞན་ནས་ཁ ད་ཀ ས་ སར་མའི་ག ང་ཕན་གཞན་ཡང་མཐ ང་ཐུབ། དེ་དག་ལ་ང་ཚོས་དགུ་ཚིགས་ (galaxies) ཞེས་ བར ད། དགུ་ཚིགས་ཁག་དང་དེ་དག་གིས་འཛིན་པའི་བར་སྣང་གིས་འཇིག་ར ན་ཆགས་ཀ ་ཡ ད། དགུ་ཚིགས་ཚང་མ་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་ནམ། གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་རྒྱང་ཤེལ་བརྒྱུད་ནས་བཟ ་ དབ བས་དང་། ཆེ་ཆུང་སྣ་ཚོགས་པའི་དགུ་ཚིགས་ཚང་མ་ མཐ ང་ཐུབ་ཀ ་ཡ ད། དེ་དག་ལས། ༡༽ ཁག་ཅིག་ལ་བཙུམ་པའི་གཅུས་འཁ ལ་དགུ་ཚིགས་ (Spiral galaxies) ཞེས་བར ད། དེར་དེ་གའི་དཀ ལ་ ག ་བཀག་རྒྱ་ནས་ཡ ང་བའི་ལག་གུག་ཡ ད། གཅུས་ འཁ ལ་དགུ་ཚིགས་དཀྱུས་མའི་རིགས་ལ་བཀག་རྒྱ་མེད། ༢༽ འཇ ང་དབ བས་ཅན་ག ་དགུ་ཚིགས་ (Elliptical galaxies) ལ་ས ་ངའི་བཟ ་དབ བས་ཡ ད། ༣༽ བཟ ་དབ བས་བ ་བག་པ་མེད་པའི་དགུ་ཚིགས་ལ་ཆ་ མི་སྙྱོམ་པའི་དགུ་ཚིགས་ (irregular galaxies) ཞེས་བར ད། 1 2 3

14 དགུ་ཚིགས་ཆགས་སྟངས། དགུ་ཚིགས་དེ་དག་ཐ ག་མ་རླངས་གཟུགས་སྟུག་པའི་སྤ ན་ག ་ང ་བ ར་ཆགས་འག ་ཚུགས་ཤིང་། རླངས་གཟུགས་དེ་དག་ཞེ་དྲག་ཆེན་པ ་ཡ ད་སྟབས། འ ད་ཀ ་རིགས་དེ་ཉིད་ལས་བརྒལ་བར་ལ ་ང ་ སྟྱོང་ཕག་མང་པ ་འག ར་ག ་ཡ ད། ལ ་དུས་མང་པ འི་རིང་འཐེན་ཤུགས་ཀ ས་རླངས་གཟུགས་ཀ ་ ཕ་རབ་རྣམས་ལྷན་གཅིག་ཏུ་བསྡུ་རྒྱུ་འག ་འཛུགས་ཀ ་ཡ ད། རིམ་པས་རླངས་གཟུགས་ཀ ་སྤ ན་དེ་ འཁུམ་ནས་དེ་བས་ནག་ཅིང་སྟུག་པར་འགྱུར་ག ་ཡ ད། དེ་ནས་ཧ་ཅང་སྟུག་པ ར་གྱུར་ཏེ་སར་མ་ ཆགས་རན། དེའི་སབས་རླངས་གཟུགས་ཀ ་སྤ ན་དེ་འཁ ར་ཞིང་ལེབ་མ ་ཆགས་འག ་ཚུགས་ཀ ་ཡ ད། དགུ་ཚིགས་ཀ ་ཉེ་འཁ ར་ས བར་སྣང་ནང་དགུ་ཚིགས་གྲངས་ལས་འདས་པ་ཡ་ཚན། ད་ ཅིང་། མང་ཆེ་བ་དགུ་ཚིགས་ཚོམ་བུ་ (cluster of galaxies) ཟེར་བའི་ས ་ཚན་ནང་གནས་ཀ ་ཡ ད། ལྟ་ང་ཚོ་གནས་བཞིན་པའི་དགུ་ཚིགས་དེའི་མིང་ལ་ད་རླངས་གཟུགས་ཀ་དུ་སྤན་ཆེན་པ་འཁུམ་ནས་སྟུག་པར་འགྱུར་བ་དང་།དེའི་དབུས་སུ་སར་མ་ཆགས།སར་མ་ཁ་ཆེམ་ག ་དུ་སྤ ན་ འཁ ར་བ་དང་ས ར་ལེབ་ཀ ་ རྣམ་པར་གྱུར། ས ར་ལེབ་ནང་གི་དང ས་པ ་ རྣམས་ ས ར་མ་མང་པ སའི་ཕྱོགས་དེར་འདུ་བ།་ཆགས་ཨེན་ཌ་ར་མེ་ཌཱ།ཉེ་འཁྱོར་སེ་ཚན།དགུ་ཚིགས་སྐ་མ །

15 དགུ་ཚིགས་སྐ་མ ་ (Milky Way galaxy) ཟེར་ཞིང་། ཉེ་འཁ ར་ས ་ཚན་ (Local group) ཞེས་པའི་ཚོམ་བུ་དེའི་ནང་དུ་ཡ ད། དགུ་ཚིགས་སྐ་མ ་ནི་ཉེ་འཁ ར་ས ་ཚན་ནང་གི་དགུ་ཚིགས་ཆེ་ ཤ ས་གཉིས་པ་ཡིན། དགུ་ཚིགས་ཆེ་ཤ ས་ནི། ཨེན་ཌ ་ར ་མེ་ཌཱ་དགུ་ཚིགས་ (Andromeda galaxy) ཟེར་བ་དེ་ཡིན། འཇིག་ར ན་ཁམས་ཆགས་ཚུལ། གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་འཇིག་ར ན་ཁམས་འདི་གས་འཐ ར་ཆེན་མ ་ཞེས་པའི་འབར་གས་ཆེན་ པ ་དེ་ལ་བར ན་ནས་བྱུང་བར་འད ད་ཀ ་ཡ ད། ཁ ་ཚོས་འབར་གས་དེ་ལ ་ང ་ས་ཡ་ ༡༥༠༠༠ ཙམ་ག ་ ས ན་ལ་བྱུང་བར་ཚོད་དཔག་བ ད་ཀ ་ཡ ད། གས་འཐ ར་ཆེན་མ ས་དུས་དེ་ནས་རག་ཏུ་རྒྱ་སྐ ད་འགྲྱོ་ བཞིན་པའི་བར་སྣང་གི་ལྦུ་བ་ཚ་པ ་ཞིག་བསྐྲུན་པ་རེད། གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་འཇིག་ ར ན་འདི་དུས་ནམ་ཡང་རྒྱ་སྐ ད་འགྲྱོ་བཞིན་པར་འད ད་ཀ ་ཡ ད་པ་རེད། འཇིག་ར ན་ཁམས་འདི་གང་ལས་བསྒྲུབས་སམ། སྤ ར་འཇིག་ར ན་ཁམས་འདི་དང ས་པ ་དང་བར་སྣང་ལས་བསྒྲུབས་པ་ཞིག་རེད། དང ས་པ ་ནི་གཟའ་ དང་། ཟླ་བ། སར་མ་རྣམས་ཡིན། སར་མ་རྣམས་ལྷན་དུ་བས བས་པ་ལས་དགུ་ཚིགས་ཆེ་བ་ཞིག་ གས་འཐ ར་ཆེན་མ འི་ར ས་སུ་འཇིག་ར ན་ཁམས་རྒྱ་སྐ ད་དུ་འགྲྱོ་བ།

16 ཆགས་པ་དང་། དགུ་ཚིགས་དེ་དག་ དགུ་ཚིགས་ཤིག་ཆགས་ཀམི་ཐུབ་པའི་མཉམ་པཡཡང་ན་བསབས་ནས་སར་མའི་ཚོ་ཁག་གམ།སར་ཚོགས་ཤིག་འགྲུབ་ཀ་ད།དེ་ནས་སར་ཚོགས་རྣམས་ར་བསབས་ཏེ་ཚད་འཇལ་སར་ཚོགས་ཆེན་མའི་་ཡད། དེ་ལྟར་ན་འཇིག་ར ན་འདི་སར་ཚོགས་ཆེན་མ ་ས་ཡ་མང་པ ས་བསྒྲུབས་པ་ཞིག་ཡིན། སར་འདྲ། སར་འདྲ་ (Quasar) ཞེས་པའི་གཟུགས་དབ བས་ནི། སར་མ་ལྟ་བུ་མཐ ང་གི་ཡ ད། འ ན་ཀང་དེ་ རྣམས་ཧ་ཅང་ཐག་རིང་པ ་ཡད་སྟབས་ང་ཚོས་མཐ ང་མི་ཐུབ། དེ་དག་ཕལ་ཆེར་དགུ་ཚིགས་སྟྱོང་ཕག་མང་པ ་འདུས་པའི་ འ ད་མདངས་ལས་བཀྲག་མདངས་ཆེ་བ་ཡ ད་སྲིད། གནམ་ ཞིག་སྤའགནག་པབུ་ག་ནག་པརིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་སར་འདྲའི་ནུས་སྟྱོབས་ཆེ་བ་དེ་་ལས་ཐབ་པར་བསམ་ག་ཡད་པ་རེད།བུ་ག་འི་ནང་དངས་རས་འཐིམ་པ་ལ་བརན་ནས་འད་དང་ད་འཕ་གཞན་ག་ང་བར་ནུས་ཤུགས་ཧ་ཅང་ཆེན་པ་ད་ཀ་ཡད་པ་རེད།།།།སར་ཚོགས་ཆེན་མ།

17 ཉྲི་མའྲི་ཁྲིམ་རྒྱུད། ༄༅། །བར་སྣང་ནང་ཉིན་ལྟར་ཉི་མ་ཤར་ཕྱོགས་ནས་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་འགྲུལ་བཞུད་བ ད་ཀ ་ཡ ད། དེ་ལ་བལྟས་ན་ཉི་མས་འཛམ་ག ང་ལ་ས ར་བ་རྒྱག་གི་ཡ ད་པ་ལྟར་སྣང་ཡང་། དེའི་ལྡྱོག་ཕྱོགས་དེ་ བདེན་པ་ཡིན། འཛམ་ག ང་གིས་ཉི་མ་ལ་ས ར་བ་རྒྱག་གི་ཡ ད་པ་རེད། འཛམ་ག ང་འདི་ཉི་མའི་ཁ མ་ རྒྱུད་ཀ ་ཆ་ཤས་ཤིག་ཡིན་ལ། ཉི་མར་བས ར་བའི་གཟའ་དགུའི་ནང་ནས་གཅིག་ཡིན། ཉི་མའི་ཁ མ་རྒྱུད་དེ་ཇི་ཙམ་ཆེན་པ ་ཡ ད་དམ། འཛམ་བུ་ག ང་ནི། ཉི་མ་ནས་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ས་ཡ་ ༡༥༠ ཙམ་ག ་བར་ཐག་སར་ཆགས་ཡ ད། དེ་ལྟ་ བུའི་བར་ཐག་དེ་ཧ་ཅང་ཆེན་པ ར་སྣང་ཡང་། བར་སྣང་ནང་དེ་ཉིད་ག མ་ཚད་ཆུང་ངུ་ཞིག་ལས་མ་ ཡིན། རྒྱང་ཐག་རིང་ཤ ས་ཀ ་གཟའ་དེ་ནི་ཉི་མ་ནས་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ས་ཡ་སྟྱོང་ཕག་མང་པ འི་སར་ཡ ད། རི་མ ་འདིས་གཟའ་དགུ་ས ་ས ས་ཉི་མ་ལ་བས ར་བའི་འཁ ར་ལམ་དེ་སྟྱོན་ག ་ཡ ད། གཟའ་གཤིན་རྒྱལ་ ག ་འཁ ར་ལམ་ཕྱོགས་གཅིག་ནས་གཞན་བར་ལ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ས་ཡ་ ༡༥༠༠༠ ཙམ་ག ་བར་ཐག་ཡ ད། ཉི་མའི་མཐའ་འཁ ར་དུ་ཡ ད་པའི་ གཟའ་རྣམས་ཀ ་འཁ ར་ལམ། སགཤིན་རྒྱལ།ན་པ། འཛམ་གཔ་སངས།ང་།མིག་དམར།ཕུར་བུ།མཚོ་རྒྱལ། ལྷག་པ། རྣམ་རྒྱལ། གསར་ཕན་་ས་རྒྱུད།ཉི་མ།

18 ཉི་མའི་ཁ མ་རྒྱུད་ཐ ག་མར་འབྱུང་བའི་སབས་སུ་གང་བྱུང་ངམ། ༡༽ ལ ་ང ་ས་ཡ་ ༥༠༠༠ ལྷག་ཙམ་ས ན་ལ་ཉི་མའི་ཁ མ་རྒྱུད་དེ་རླངས་གཟུགས་ཀ ་སྤ ན་ཆེན་པ ་ དང་རྡུལ་ག ་ང ་བ ་ཞིག་ལས་བྱུང་བ་རེད། བར་སྣང་ནང་སར་མ་དེ་དག་གི་བར་ལ་སར་སྤ ན་ (nebulae) ཞེས་པའི་སྤ ན་དེ་འདྲ༌ཤིན་ཏུ་མང་པ ་ཡ ད། ༢༽ དེ་ནས་སྤ ན་ག ་ཆ་ཤས་འགའ་ཤས་སར་ལས་སྟུག་ཏུ་ཕ ན་ཏེ། དེ་ཕྱོགས་ཀ ་རླངས་གཟུགས་ དང་རྡུལ་རྣམས་འཐེན་ཤུགས་ཀ ་རྐ ན་པས་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་འབར་འག ་ཚུགས། རིམ་པས་དེ་ ཉིད་པ ་ལ འི་བཟ ་དབ བས་ལྟ་བུ་ག ང་བུར་གྱུར། ༣༽ ག ང་བུ་དེ་འཁུམ་པ་དང་ཚ་ དྲྱོད་འཕར་འག ་ཚུགས། དེ་ནས་ལ ་འབུམ་གཅིག་འདས་པའི་ ར ས་སུ་ག ང་བུ་དེ་ཉིད་ཉི་མ་མ་འབར་ (Baby Sun) ཞིག་ལ་གྱུར་ནས་འ ད་མདངས་ འཕ ་འག ་ཚུགས།

19 ༤༽ ཉི་མ་མ་འབར་དེ་མྱུར་པ ་འཁ ར་བའི་སབས་སུ་བར་སྣང་ཁ ད་དུ་དང ས་རས་ཀ ་ཕུང་པ ་མང་པ ་ འཕེན་ག ་ཡ ད། དེའི་རིང་ལ་ཉི་མ་དེ་ཉིད་འཁུམ་ནས་ཚ་དྲྱོད་ཇེ་ཆེར་འགྱུར་བ་ཡིན། ༥༽ དུས་སབས་དེར་ཉི་མ་མ་འབར་དེ་ཤིན་ཏུ་ཚ་པྱོྱོ་ཆགས་ཏེ། ཉིང་རྡུལ་ག ་རྣམ་འགྱུར་སྟྱོན་པའི་ གནས་སབས་ལ་ས བས། ཉིང་རྡུལ་ག ་རྣམ་འགྱུར་དེ་དག་གིས་ནར་ས ན་པའི་སར་མ་ཞིག་ལ་ འ ད་འཕ ་བར་མཁ ་བའི་ནུས་ཤུགས་དཔག་ཏུ་མེད་པ་དེ་སྦ ན་པ་ཡིན། ༦༽ སར་ཉི་མས་དང ས་རས་ཀ ་ས ར་ཐིག་ (ring) འཕངས་པ་དེ་དག་ལྷན་དུ་ས བ་འག ་འཛུགས་ ཀ ་ཡ ད། དེ་ནས་རིམ་པས་ཉི་མ་ལས་རྒྱང་ཐག་མི་འདྲ་བའི་སར་ར ག་པ ་ཇེ་ཆེར་ཞིག་ཆགས་ ཏེ་ས ད་ཀ ་ཡ ད། ༧༽ ར ག་པ ་ཆེ་བ་རྣམས་དེང་སང་ང་ཚོས་མཐ ང་བཞིན་པའི་གཟའ་ལ་གྱུར་ཀང་། ར ག་པ ་ཆུང་བ་ རྣམས་གཟའ་རྣམས་ཀ ་ཟླ་བ་དང་། དེ་ལས་ཆུང་བ་རྣམས་སར་ཕན་ (asteroid) ལ་གྱུར།

20 འཛམ་ག ང་གིས་ཉི་མ་ལ་ས ར་བ་རྒྱག་གི་ཡྱོད་པ་ཐ ག་མ་སུས་ཤེས་སམ། ས་མ འི་གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་ཉི་མ་དང་གཟའ་རྣམས་འཛམ་བུ་ག ང་ལ་ས ར་བ་རྒྱག་གི་ ཡ ད་སྙམ། འ ན་ཀང་པ ་ལནྜ་ག ་མཆ ད་དཔ ན་དང་གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ནི་ཀ ་ལཱས༌ ཀ ་པར་ནི་ ཀས༌ (Nicolaus Copernicus) ཞེས་ པས་ (༡༤༧༣-༡༥༤༣) ཉི་མ་ནི་འཇིག་ར ན་ ག ་དབུས་དང་། དེ་ལ་འཛམ་བུ་ག ང་སའི་ག ་ལ་ དང་གཟའ་གཞན་རྣམས་ཀ ས་ས ར་བ་རྒྱག་གི་ ཡ ད་པའི་གཞུང་ལུགས་ཤིག་གསར་དུ་བཏ ད་ པ་རེད། གཞུང་ལུགས་དེ་ས་མ འི་གནམ་རིག་ སར་དཔྱད་པ་ཚོས་སའི་ག ་ལ་འདི་འཇིག་ར ན་ ག ་དབུས་ཡིན་པར་འད ད་པའི་བསམ་ཚུལ་དེར་ ཁ་གཏད་ང ་མ་ཆགས་པ་རེད། ཕ ་ལ ་ ༡༥༤༣ ལ ར་ཁ ་པ་འཆི་ལ་ཉེ་བའི་སབས་སུ་གཞུང་ ལུགས་དེ་པར་སྐྲུན་བས་ཀང་། ལ ་མང་རིང་ཆ ས་ཕྱོགས་ཀ ་དབུ་ཁ ད་ཚོས་ཁ ང་གི་བསམ་ཚུལ་ དེར་དགག་པ་བརྒྱབས་པ་རེད།། །།

21 ང་ཚོའྲི་སྐར་མ་ཉྲི་མ། ༄༅། །ཉི་མ་ནི་ང་ཚོའི་སར་མ་ཞིག་ཡིན། སར་མ་གཞན་དག་དང་འདྲ་བར་ཉི་མའང་ཚ་དྲྱོད་ཆེ་ བའི་རླངས་གཟུགས་ཀ ་པ ་ལ ་ཞིག་ཡིན། ཉི་མ་ནི་འཛམ་ག ང་ནས་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ས་ཡ་ ༡༥༠ ཙམ་ ག ་སར་ཆགས་ཡ ད་ཅིང་། དེའི་ཞེང་ཚད་ལ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ས་ཡ་ ༡༌༤ ཙམ་ཡ ད། ཉི་མས་བར་སྣང་ ལ་ནུས་ཤུགས་ཧ་ཅང་ཆེན་པ ་ག ད་ཀ ་ཡ ད། དེ་བཞིན་ཉི་མའི་འ ད་དང་དྲྱོད་འཛམ་ག ང་ལ་ཕ ག་པས་ ཚེ་སྲྱོག་འཚོ་གནས་ཐུབ་པ་ཡ ང་གི་ཡ ཉི་མར་ནུས་ཤུགས་དེ་གང་ནས་ཐད། བ་ཀ ་ཡ ད་དམ། ཉི་མའི་འ ད་མདངས་བར་མ་ཆད་པར་འཕ ་བའི་ནུས་ཤུགས་དེ་ཉི་མའི་དཀ ལ་ལམ། ནང་སྙིང་ནས་ འཐ ན་ག ་ཡ ད། ནང་སྙིང་དུ་གན ན་ ཤུགས་ཧ་ཅང་ཆེན་པ ་ཡ ད་པ་མ་ཟད། དེའི་ཚ་ཚད་ས་ཡ་ ༡༥°C བར་ས བས་ ཀ ་ཡ ད། གནས་སྟངས་དེའི་འ ག་ཡང་ རླུང་རླངས་གཟུགས་ཀ ་རྡུལ་ཕན་ལྷན་དུ་ བས ལ་ཉིང་རྡུལ་སྦྱོར་སལ་འགྱུར་གབས་ཏེ་ཧེ་ལི་ཡམ་རླངས་གཟུགས་་ཡད།བརྒྱུད་རིམ་དེ་བ་ (nuclear fusion) ཞེས་བར ད། དེས་ནུས་ཤུགས་དཔག་ཏུ་མེད་པ་སྦ ན་ག ་ཡ ད། ཉི་མའི་ཕ ་ང ས་ག་འདྲ་ཡ ད་དམ། ཉི་མའི་ཕ ་ང ས་ནི་རླུང་འཚུབ་ཆེ་བའི་རྒྱ་མཚོ་ལྟ་བུ་རག་ཏུ་འགུལ་པའི་རླངས་གཟུགས་ཚ་པ འི་ག ང་བུ་ འཁ ལ་ཞིང་ལྦུ་བ་ཐ ན་པ་ཞིག་ཡིན། དེའི་ཕྱོགས་གང་སར་མེ་ལྕེ་འབར་བཞིན་པའི་རླངས་གཟུགས་ཀ ་ ཧེ་ལི་ཡམ་རྡུལ་ཕན།ནུས་ཤུགས།ཡང་རླུང་རྡུལ་ཕན།

22 ཕུང་པ ་དག་ཀི་ལ ་མི་ཊར་སྟྱོང་ཕག་མང་པ འི་མཐ ་སར་ འཕེན་ག ་ཡ ད། དེ་དག་ལ་ཉི་མའི་ཁ་རླབས་ (Solar Prominence) ཞེས་བར ད། མཐར་དེ་ཉིད་རང་ གར་འཛག་སྟེ། ཁ་རླབས་གས་འཐ ར་ (flare) ཟེར་ བའི་འབར་གས་དྲག་པ ་དེ་དག་ཡང་ཡང་ཡ ང་གི་ཡ ད་ ཅིང་། བར་སྣང་དུ་རྡུལ་དེ་དག་གས་འཐ ར་བྱུང་སྟེ་འཛམ་ག ང་ལ་ཁབ་ལེན་རླུང་འཚུབ་ (magnetic storms) ཡ ང་བའི་རྐ ན་བ ད་ཀ ་ཡ ཉི་མས་འཛམ་གད། ང་ལ་ཚ་དྲྱོད་སྦ ན་ཚུལ། ཉི་མས་འཛམ་ག ང་ནང་ནུས་ཤུགས་སྦ ན་ཏེ། ས་དང་རྒྱ་མཚོའི་ཆུ་དྲྱོད་འཕེལ་བར་བ ད་ཀ ་ཡ ད། བར་སྣང་ནང་དུ་ཡ ད་པའི་རླངས་གཟུགས་རྣམས་ཀ ས་ཚ་དྲྱོད་དེ་དག་བཟུང་སྟེ་རླུང་ཁམས་ཀ ་དྲྱོད་ རྒྱས་པར་བ ད་ཀ ་ ཡ ད། འདིས་ལང་ ཁང་ house)(greenགི་ བ རིམ་དེ་ལ་བདེར་བརབད་ལས་ལྟ་བུ་ད་ཀ་ཡད།ན་ཚ་དྲྱོད་རྒྱས་པར་ད་པའི་བརྒྱུད་ལང་ཁང་ཤུགས་རྐ ན་ (greenhouse effect) ཞེས་བར ད། རླངས་གཟུགས་མང་ པ འི་ནང་ནས་ཚ་དྲྱོད་འཛིན་མཁན་གཙོ་བ ་དེ་བུད་རས་སྲེག་པ་ལས་བྱུང་བའི་ཀར་བ ན་འཚོ་རླུང་ ཟུང་ལྡན་ (carbon dioxide)སིམ་པའི་འགཡིན།ེད་འཕྱོ།འཛམ་བུ་གིང་གིས་ཉི་མའི་འགེད་འཕྱོ་སིམ་པར་བེད་ཀི་ཡྱོད། ལྡྱོག་པའི་འག ད་འཕ ། ལ ང་ཁང་རླངས་གཟུགས་ཀ ས་ཕ ར་ཐ ན་འག ད་འཕ འགའ་ཤས་སིམ་པར་བ ད། ལང་ཁང་རླངས་གཟུགས།ལང་ཁང་རླངས་གཟུགས་ཀས་འག ད་འཕ ་ བཟུང་བ་རྣམས་ཕ ར་འད ན་བ ད་ཀ ་ཡ ད། དེ་ ཡིས་འཛམ་ག ང་དང་དེའི་རླུང་ཁམས་ཀ ་ཚ་ དྲྱོད་རྒྱས་པར་བ ད་ཀ ་ཡ ད།ལརླུང་ཁམས།ང་ཁང་རླངས་གཟུགས།

23 ཉི་མ་ནི་ཆགས་རིམ་མང་པསྤྱོད་བཉི་མའི་སྣང་བསྐྱོན་ཕམདངས་ཤིན་ཏུ་ཆེན་པཉི་མར་ནམ་ཡང་ཐད་ཀར་བལྟ་རྒྱུ་མེད།ཉི་མར་ཐད་ཀར་བལྟ་མི་རུང་།གང་ཡིན་ཞེ་ན།ཉི་མའི་འད་་ཡད་པའི་རྐན་གས་ཁད་ཀ་མིག་ལ་གནད་ག་པ་མ་ཟད་ལང་བའང་བཟ་སྲིད།དེར་བརན་དེའི་ཚབ་ཏུ་རན་ཤག་བུའི་སྟེང་དུ་ཕབ་སྟེ་བལྟ་བར་རྒྱང་ཤེལ་བེད་ད་དགས།ཉི་མའི་ནང་རྱོལ་ག་འདྲ་ཡད་དམ།ས་བསྒྲུབས་པ་ཞིག་རེད།དེའི་དཀལ་དུ་ནུས་ཤུགས་འཐ ན་སའི་ཚ་དྲྱོད་ ཧ་ཅང་ཆེ་བའི་ནང་སྙིང་ཡ ད། ནུས་ཤུགས་དེ་འག ད་འཕ འི་ལམ་ནས་ཕ ་ལ་ཐ ན་ཏེ། ཚ་དྲྱོད་འཕ ་རྒྱུའི་ གནས་ (convection region) ཞེས་པའི་ཕ ་ང ས་ཀ ་ཆགས་རིམ་སར་ས བས་ཀ ་ཡ ད། དེ་ནས་ རླངས་གཟུགས་ཚ་པ འི་རྒྱུན་ག ས་ནུས་ཤུགས་དེ་འ ད་ཀ ་ཁམས་ (photosphere) ཞེས་པའི་ཕ ་ ང ས་སུ་ཁ ར་ཏེ། འ ད་དང་དྲྱོད་ཀ ་ང ་བ ར་ཕ ་ལ་འཐ ན་ག ་ཡ ད། ཕ ་ང ས་དེའི་ཚ་ཚད་ ༥༥༠༠༚C ཙམ་ ཡ ད། ཉི་མའི་ཕ ་ང ས་ ཀ ཆེ་བར་འཕེལ་གཤས་འཛམ་བུ་གཉི་མའི་ནག་ཐིག་འགའ་གལས་ཞིང་།ཉི་མའི་ནག་ཐིག་ཡིན་་ནག་ལྷེབ་ལྷེབ་རྣམས་དེའི་ཚ་ཚད་ཉི་མ་༡༠༠༠༚Cཙམ་་ཆུང་བ་ཡད།དེ་འདྲའི་ང་ལས་་ཡད།

24 གཟའ་འཛིན་བྱུང་ཚུལ། སབས་རེ་ཉིན་མ འི་དུས་སུ་ཉི་མའི་མདུན་དུ་ཟླ་བ་འཁ ར་སྐྱོད་བ ད་དེ། སའི་ག ་ལའི་སྟེང་དུ་ཟླ་བའི་གྲིབ་ གཟུགས་ཕ ག་གི་ཡ ད། དེའི་སབས་སུ་ག ་བུར་དུ་ཉིན་མ ་མཚན་ལྟ་བུར་འགྱུར་ག ་ཡ ད། ང་ཚོས་དེ་ ལ་ཉི་མ་ཧ ལ་འཛིན་ཞེས་བར ད་ཀ ་ཡ ད། སྤ ར་བཏང་གཟའ་འཛིན་ནི། འཛམ་ག ང་ནས་བལྟས་ན་ཟླ་ བ་ནི་ཉི་མ་དང་ཆེ་ཆུང་གཅིག་པ་ལྟ་བུར་སྣང་ཞིང་། དེས་ཉི་མ་སྒ བ་པའི་སབས་སུ་ཡ ང་གི་ཡ ད། འ ན་ ཀང་ཧ ལ་འཛིན་ནི་འཛམ་ག ང་གི་ཆ་ཤས་ཆུང་ངུའི་སྟེང་དུ་མ་གཏ གས་མཐ ང་མི་ཐུབ། གང་ལགས་ཤེ་ ན། ཟླ་བའི་གྲིབ་ནག་གིས་ས་ཁྱོན་ཆུང་ངུ་ཞིག་ལས་འགེབས་ཐུབ་ཀ ་མེད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ག ས་ཡིན། ཉི་མ་རག་པར་ཤར་རམ། ༡) ཉི་མ་ནི་ལ ་ང ་ས་ཡ་ ༥༠༠༠ ཙམ་ས ན་ལ་ཉི་མའི་ ཁ འཚེར་བཞིན་གནས།བཟུང་ཉི་འདུ་བྱུང་བ་རེད།མ་རྒྱུད་གཞན་ཚོ་དང་མཉམ་དུས་དེ་ནས་ད་བརན་ལྷིང་ངང་ ༢) ཡང་བསྐར་ལ ་ང ་ས་ཡ་ ༥༠༠༠ ག བར་འགྱུར།ཆགས་ཡཐམས་ཅད་འཁདྲྱོཉི་མའི་བ་ནང་ཚུད་ལ་ད་ལྟའི་ངས་ཚད་དང་ཚ་ད་ཆེ་རུ་ཕན་ཏེ།རྒྱ་མཚོ་ལ་ཞིང་སྲྱོག་ངས་རགས་འཆི་ ༣) བུ་གཕབ་ཡིན།བའགྱུར་དང་།དེ་ལྟར་ཉི་མ་དེ་ཆེ་བ་ཚ་བ།དམར་བར་སབས་འཛམ་གང་འདི་སྲེགས་ཏེ་ག་ཐལ་དུ་འགྱུར་ནམ་ཞིག་ཉི་མའི་འི་ཆགས་རིམ་གས་འཛམ་ང་མེད་པར་གཏང་སྲིད། ༤) རིམ་པས་ཉི་མ་ཆེན་པ ་ ཏུ་འགྱུར་གཔའི་གབ་དང་།དེ་སར་ཡང་ཇེ་ཆུང་དུ་འགྲྱོ་མཐར་དེ་ཉིད་འཛམ་ང་གི་ཆ་ཚད་དང་མཉམ་སར་ཆུང་དཀར་པ་ཞིག་་རེད། འདི་ནས་ཆ་ཤས་གཟའ་འཛིན་མཐ ང་། ཉི་འཛིན། འདི་ནས་ཧ ལ་འཛིན་མཐ ང་།འཛམ་ག ང་། ཟླ་བ། ཉི་མ། ཟླ་བའི་གྲིབ་གཟུགས།

25 ཉྲི་མའྲི་ཁྲིམ་རྒྱུད་ཀྲི་གཟའ། ༄༅། །གཟའ་དགུ་ནི་ཉི་མའི་ཁ མ་ཚང་གི་ཆ་ཤས་གལ་ཆེ་ཤ ས་རྣམས་ཡིན། དེ་རྣམས་ཉི་མ་དང་བར་ ཐག་རིང་ཐུང་གི་ག ་རིམ་ལྟར་བས་ན། གཟའ་ལྷག་པ་དང་། གཟའ་པ་སངས། འཛམ་བུ་ག ང་། གཟའ་ མིག་དམར། གཟའ་ཕུར་བུ། གཟའ་ས ན་པ། གཟའ་རྣམ་རྒྱལ། གཟའ་མཚོ་རྒྱལ། གཟའ་གཤིན་རྒྱལ་ བཅས་ཡིན། དང་པ ་བཞི་ནི་ར འི་ཕུང་པ ་ཆུང་ཆུང་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། དེའི་ར ས་ཀ ་བཞི་པ ་རྣམས་ཆ་ ཚད་ཆེན་པ ་ཡ ད་ཅིང་། མང་ཆེ་བ་རླངས་གཟུགས་ཀ ས་བསྒྲུབས་པ་ཤ་སྟག་ཡིན། གཟའ་གཤིན་ རྒྱལ་ནི་ར ་དང་འཁགས་ར མ་ག ས་བསྒྲུབས་པའི་ག ང་བུ་ཆུང་ཆུང་ཞིག་ཡིན། ཕ ་ལ ་ ༢༠༠༦ ཟླ་ ༨ ཚེས་ ༢༤ ཉིན་རྒྱལ་སྤ འི་གནམ་རིག་སར་དཔྱད་ལྷན་ཚོགས་ཀ ས་གཟའི་ག ་ད ན་གསར་པ་ཞིག་ གཏན་འབེབས་དང་འབ ལ་གཟའ་གཤིན་རྒྱལ་ཉི་མའི་ཁ མ་རྒྱུད་ཀ ་གཟའི་ཁ ངས་སུ་མི་བར ་བ་ཡིན། གཟའ་རྣམས་ཇི་ཙམ་ཆེན་པ ་ཡ ད་དམ། འདིར་བཀ ད་པའི་དཔེ་རིས་རྣམས་ཀ ས་ལྟྱོས་ས་ལྟྱོས་འཇ ག་གི་གཟའ་སར་རྣམས་ཀ ་ཆ་ཚད་སྟྱོན་

26 ག ་ཡ ད། ཁ ད་ཀ ས་འཛམ་ག ང་འདི་ས་ཆ་ཆེན་པ ་ཞིག་ཡིན་པར་སྙམ་སྲིད། འ ན་ཀང་གཟའ་གཞན་ འགའ་ཞིག་ཇི་ཙམ་ག ས་ཆེ་བ་ཡ ད་པར་ལྟྱོས་དང་། གཟའ་ཆེན་པ ་དེ་དག་ཀང་གང་ལྟར་ཉི་མའི་ མདུན་དུ་ཆུང་ཆུང་ཆགས་ཀ ་ཡ ད། ཉི་མ་ནི་གཟའ་ཕུར་བུ་ལས་ལྡབ་བཅུས་ཆེ་བ་ཡ ད། གང་ལྟར་ ཡང་འཛམ་ག ང་ནི་རང་གི་འགྲམ་དུ་ཡ ད་པའི་གཟའ་པ་སངས་དང་། གཟའ་མིག་དམར། གཟའ་ལྷག་ པ་བཅས་དང་། ཐག་རིང་དུ་ཡ ད་པའི་གཟའ་གཤིན་རྒྱལ་བཞི་ལས་ཆེ་བ་ཡ ད། གཟའ་ཆེ་ཤ ས་དེ་གང་ཡིན་ནམ། ད་བར་དུ་གཟའ་ཕུར་བུ་ནི་གཟའ་ཆེ་ཤ ས་སུ་ང ས་འཛིན་བ ད་ཀ ་ཡ ད། དེའི་བ ངས་ཚད་ནི་གཟའ་ གཞན་རྣམས་མཉམ་དུ་བས མས་པ་ལས་ཆེ་བ་ཡ ད་ཅིང་། ཞེང་ཚད་དུ་ཁྱོན་བས མས་ཀི་ལ ་མི་ ཊར་ ༡,༤༣,༠༠༠ ཙམ་ཡ ད་པས། འཛམ་ ག ང་ལས་ལྡབ་བཅུ་གཅིག་གིས་ཆེ་བ་ཡ ད། གཟའ་ཕུར་བུ་ཧ་ཅང་ཆེན་པ ་ཡ ད་ནའང་རང་ འཁ བཅུ་ལས་ཉུང་བ་འགར་གཅིག་བརྒྱབ་པར་དུས་ཡུན་ཆུ་ཚོད་ར་ག་ཡད།དེ་ལྟར་ན་ གཟའ་དེ་ཆུ་ཚོད་གཅིག་ནང་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༤༥,༠༠༠ གི་མགྱོགས་ཚད་ཐ ག་འཁ ར་ག ་ཡ ད། དེ་ནི་ འཛམ་ག ང་གི་འཁ ར་ཚད་ལས་ལྡབ་ ༣༠ ཡིས་མགྱོགས་པ་ཡ ད། གཟའ་གང་ཞིག་ལ་གདུབ་ཀ ར་ཡ ད་དམ། ས་དུས་སུ་གཟའ་ས ན་པ་གཅིག་པུའི་མཐའ་ས ར་དུ་གདུབ་ཀ ར་ (ring) ཡ ད་པའི་བསམ་བ ་ བཅངས་ཡ ད། གང་ལགས་ཤེ་ན། རྒྱང་ཤེལ་ནས་ལྟ་སབས་དེ་ ཉིད་གཅིག་པུ་ལ་མ་གཏ གས་གཞན་རྣམས་ལ་གདུབ་ཀ ར་ཡ ད་པ་ མཐ ང་མེད། འ ན་ཀང་ཝ ་ཡེ་ཇར་ (Voyager) བར་སྣང་ར ག་ ཞིབ་ཀ ས་ཉེ་འགྲམ་ནས་བངས་པའི་པར་དེ་དག་གིས་གཟའ་ཕུར་

27 བུ་དང་། གཟའ་རྣམ་རྒྱལ། གཟའ་མཚོ་རྒྱལ་བཅས་ལའང་གདུབ་ཀ ར་ཡ ད་པ་གསལ་སྟྱོན་བས་པ་ རེད། གཟའ་གཞན་དག་གསུམ་པ འི་མཐའ་ས ར་ག ་གདུབ་ཀ ར་ནི་གཟའ་ས ན་པ་ལས་སྲབ་ཅིང་། ཁ་ ཞེང་དང་། ནག་ཤས་ཆུང་བ་ཡ ད། སབས་འགར་གཟའ་རྣམ་རྒྱལ་ལ་གསར་པ་ཞེས་འབ ད་ད ན་ཅི། ལ ་ང ་སྟྱོང་ཕག་མང་པ འི་རིང་གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་གཟའི་ས ར་ལ་ས བ་སྦྱོང་བས་པ་རེད། ཁ བའི་རྒྱང་ཤེལ་ཞིག་བཟགིས་གཟའ་གཞན་དག་མཐདཔྱད་པ་ཚོས་མཚན་གཚུལ་ལ་བལྟས་པ་རེད།རྒྱག་སྟངས་དང་།་ཚོས་སར་མ་དང་མི་འདྲ་བའི་གཟའ་དེ་དག་གི་འགུལ་སྐྱོད་མཚན་མའི་བར་སྣང་དུ་ཕར་ཚུར་འཁར་འན་ཀང་གནའ་བའི་གནམ་རིག་སར་་ནམ་མཁའི་ཁད་དུ་གཟའ་ལྔ་ལས་ང་ཐུབ་མེད།རས་སུ་ཕ་ལ་༡༧༨༡ལར་མི་ཆེ་གེ་མ་ཞིག་ཀང་མཐང་ཐུབ་པའི་ཤུགས་ཚད་མཐ་ས་ཏེ།གཟའ་རྣམ་རྒྱལ་ (Uranus) ཟེར་བ་དེ་མཐ ང་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡ ད། གཟའ་རྣམ་རྒྱལ་ནི་གསར་ དུ༌བར ད་པའི་གཟའ་གསུམ་ག ་ནང་ནས་དང་པ ་དེ་ཡིན། གཞན་ གཉིས་ཏེ། གཟའ་མཚོ་རྒྱལ་ནི་ཕ ་ལ ་ ༡༨༤༦ ལ ་དང་། གཟའ་ གཤིན་རྒྱལ་ནི་ཕ ་ལ ་ ༡༩༣༠ ལ ར་གསར་ར ད་བྱུང་བ་རེད། གཟའ་ས ན་པ་ལ་དམིགས་བསལ་གང་ཡ ད་དམ། གཟའ་ས ན་པ་ (Saturn) ལ་ཁད་དུ་འཕགས་པའི་ཁད་ཆ ས་གཉིས་ཡ ད། གཅིག་ནི་ཁ ད་ཀ ས་རྒྱང་ ཤེལ་བརྒྱུད་ནས་དེ་ལ་བལྟས་ན་ཤེས། གཟའ་དེ་བཀྲག་མདངས་ཆེ་ལ་འ ད་སྣང་འཚེར་བའི་གདུབ་ ཀ ར་འགའ་ཤས་ཀ ས་བས ར་ཡ ད་པ་མང ན་གསལ་ད ད་པ ས་མཐ ང་ཐུབ། མི་མང་པ ས་གདུབ་ཀ ར་ དེ་དག་གིས་གཟའ་དེ་ཉིད་ཉི་མའི་ཁ མ་རྒྱུད་ཀ ་དང ས་གཟུགས་མཛེས་ཤ ས་ཤིག་ཏུ་བར ་ཡི་ཡ ད།

28 གཟའ་ས ན་པའི་དམིགས་བསལ་ ཁད་ཆ ས་གཉིས་པ་ནི། གཟའ་དེ་ གཟའ་རྣམས་ཀ ་ནང་ནས་ཡང་ཤ ས་ ཡིན། དེ་ཆུ་ལས་ཀང་ཡང་བ་ཡ ད། དེའི་ག ་ད ན་ནི། གལ་སྲིད་ཁ ད་ཀ ས་ དེ་ཉིད་ཆུའི་ཕ ར་པ་ཆེན་པ ་ཞིག་གི་ ནང་དུ་བཞག་པ་ཡིན་ན། གཤིན་རྒྱལ་གཟའི་ཁདེ་ཉིད་འཕྱོ་རྒྱུ་ཉག་ཅིག་རེད།ངས་སུ་མི་བར ་བ། ཕ ་ལ ་ ༡༩༣༠ ལ ར་ཀི་ལེཌ༌ ཊ མ་བྱོག་ (Clyde Tombaugh) གིས་གཟའ་གཤིན་རྒྱལ་ (Pluto) གསར་ར ད་བྱུང་སབས། མི་ཚང་མས་དེ་གཟའ་དགུ་པ་ལ་ང ས་འཛིན་བས་པ་རེད། འ ན་ ཀང་ཕ ་ལ ་ ༡༩༩༧ ལ ར་ཊ མ་བྱོག་གྲྱོངས་པའི་ར ས་ལ་གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་འགའ་ཞིག་གིས་ གཟའ་གཤིན་རྒྱལ་ལ་ད གས་པ་ཡ ད་ས ར་བར ད། ཉེ་བའི་དུས་སུ་གཟའ་གཤིན་རྒྱལ་ས ་ཚན་ག་རེའི་ ཁ ངས་སུ་འཇ ག་མིན་ཐད་ར ད་ར ག་བྱུང་བ་རེད། དེ་ཡང་གཟའ་གཤིན་རྒྱལ་གསར་ར ད་བྱུང་མ་ཐག་ ནས་གཟའ་དགུའི་ཁ ངས་སུ་བཞག་སྟེ། མི་ལ ་ ༧༥ རིང་དེ་ལྟར་ཆ་འཇ ག་བས་པ་རེད། འ ན་ཀང་ ཕ ་ལ ་ ༢༠༠༦ ལ འི་ཟླ་ ༨ ཚེས་ ༢༤ ཉིན་རྒྱལ་སྤ འི་གནམ་རིག་ སར་དཔྱད་ལྷན་ཚོགས་ཀ ས་གཟའི་ག ་ད ན་གསར་པ་གཏན་འབེབས་ བས་པ་དང་སྦྲགས། གཤིན་རྒྱལ་གཟའི་ཁ ངས་ནས་བཏ གི་སད་ལྟའི་ཆར་གཟའ་གཤིན་རྒྱལ་ནི་གཟའ་ལས་ཐ་དད་པའི་གཟའ་ཆུང་ན་པ་རེད།་ཚན་ཁངས་སུ་བཞག་ཡད།གཏན་འབེབས་སབས་ཀ་གཟའ་ ཡིན་པའི་དག ས་ངེས་ཀ ་ཆ་རྐ ན་ཁག་ནི། ༡༽ ཉི་མའི་མཐའ་འཁ ར་ག ་འཁ ར་ལམ་ནང་ཡ ད་པ། ༢༽ དབ བས་ཟླུམ་པ ་ཡིན་པ། ༣༽ དེའི་འཁ ར་ལམ་ག ་མཐའ་འཁ ར་དུ་ཡ ད་པའི་སར་ར འི་རིགས་ བསལ་བ་ཞིག་དག ས་ས །། །།

29 གཟའ་ལྷག་པ། ༄༅། །གཟའ་ལྷག་པ་ (Mercury) ནི། ཉི་མ་དང་ཐག་ཉེ་ཤ ས་ཀ ་གཟའ་ཞིག་ཡིན་པ་མ་ཟད། འཁ ར་སྐྱོད་མགྱོགས་ཤ ས་ཤིག་ཀང་ཡིན་ཏེ། གཟའ་དེས་ཉིན་གྲངས་ ༨༨ ནང་ཉི་མར་ཐེངས་རེ་ས ར་ ག ་ཡ ད། གཟའ་དེ་ཉི་མ་དང་ཐག་ཉེ་པ ་ཡ ད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ག ས་ཚ་དྲྱོད་ཧ་ཅང་ཆེན་པ ་ཡ ད། དེའི་ས་ ང ས་ཡ ངས་ར གས་ད ང་ཁ་སྟྱོང་ཕག་མང་པ ས་ཁེངས་ཡ ད་པས་ཟླ་བ་དང་འདྲ་བར་མཐ ང་གི་ཡ ད། གཟའ་ལྷག་པའི་འཁྱོར་ལམ་ལ་མི་འདྲ་བ་གང་ཡ ད། ཉི་མའི་མཐའ་འཁ ར་ག ་གཟའ་མང་ཆེ་བར་ས ར་དབ བས་ཅན་ག ་འཁ ར་ལམ་ཡ ད་ཀང་། གཟའ་ལྷག་ པ་ལ་ས ང་དབ བས་ ཅན་ག ་འཁ ར་ལམ་ ཡ ད། ཡ་རེ་ཀི་ལཡའགྲུལ་བཞུད་བ༧༠ལཉིད་ཉི་མ་ལས་ཀི་སབས་རེ་དེ་་མི་ཊར་ས་ཡ་ཙམ་ག་སར་ད་ཀ་ད་ཀང་།སབས་་མི་ཊར་ས་༤༦ཙམ་ག་ཉེ་སར་ས བས་ཀ ་ཡ གཟའ་ལྷག་པ་ཚ་ད།དྲྱོད་ཆེན་པ ་ཡ ང་ད ན་ཅི། གཟའ་ལྷག་པས་ཉི་མར་ས ར་སབས་རང་གི་ཚངས་ཐིག་ (axis) ཏུ་ཧ་ཅང་དལ་བུས་འཁ ར་ཏེ། ཉི་མའི་མདུན་དུ་འཛམ་བུ་ག ང་པའི་ཟླ་བ་དྲུག་ཙམ་གནས་ཀ ་ཡ ད། དེ་ལྟར་ཉི་མ་དང་ཧ་ཅང་ཐག་ཉེ་ རིང་ཤམ་ལས་རྒྱང་ཐག་གཟའ་ལྷག་པ་ཉི་ྱོས་སུ་ཡྱོད་པའི་སབས། གཟའ་ལྷག་པའི་ཤརྒྱང་ཐག་ཉེ་པ་ཉི་མ་ལས་གཟའ་ལྷག་ས་སུ་ཡད་པའི་སབས།འཁར་ལམ།

30 དྲགས་པ་དང་ཉི་ཟེར་རྒྱུན་རིང་ཕ ག་པའི་རྒྱུ་མཚན་ག ས་གཟའ་ ལྷག་པའི་ས་ང ས་ཀ ་ཚ་དྲྱོད་དེ་ ༤༣༠༚C ཙམ་དུ་འཕར་ཏེ། ལྕགས་ཀྲིན་དང་ཞ་ཉེ་ས གས་བཞུ་ཐུབ་པའི་ཚ་ཚད་བར་དུ་ ས བས་ཀ ་ཡ ད། གཟའ་ལྷག་པ་ནི་འཛམ་གགཟའ་ལྷག་པ་ཇི་ཙམ་ཆེའམ།ང་ལྟ་བུའི་བག་ར ་ ཅན་ག ་གཟའི་ཁ ངས་ནས་ཆུང་ཤ ས་ཡིན། དེའི་ཚངས་ཐིག་ལ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༤༨༨༠ ལས་མེད་པས། འཛམ་ག ང་གི་ཆ་ཚད་ཕ ད་ ཀ་ལས་ཆུང་བ་ཡགཟའ་ལྷག་པའི་ཕད། ་ང ས་ཀ ་བཟ ་ལྟ། ལ ་ང ་བ ་བ་མང་པ འི་ས ན་ལ་གཟའ་ཡ ངས་ར གས་གནམ་ར ་ ཆེན་པ ས་གཏ ར་སྐྱོན་བཏང་ཡ ད། ང་ཚོའི་འཛམ་བུ་ག ང་ཡང་ གནམ་ར ས་གཏ ར་སྐྱོན་བཏང་སྟེ་ད ང་ཁ་མང་པ ་བསྐྲུན་ཡ ད་ ཀང་། ད་ཆ་མང་ཆེ་བ་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡྱོག་ལ་བར ན་ ནས་མཐ ང་ཆ ས་སུ་ལྷག་མེད། འ ཆགས་པའི་ཀེ་ལཆགས་པའི་དགཤིས་འགྱུར་ཧ་ལམ་རླུང་ཁམས་མེད་པ་ལྟར་ཡིན་པས།ན་ཀང་གཟའ་ལྷག་པ་ལ་དེར་གནམ་ལྡྱོག་ཀང་མེད།དེར་བརན་ལ་མང་སན་ནས་ང་ཁ་རྣམས་དུས་ད་ལྟའང་ལྷག་ཡད།དེར་་རས་བེ་སིན་ (Caloris Basin)

31 ཟེར་བའི་ད ང་ཁ་ཆེན་པ ་དེ་ནི་གནམ་ར ་ཆེན་པ ་ཞིག་གིས་གཟའ་ཧ ལ་པ ར་གཡ ་རླབས་ (shock waves) བ ན་ཏེ་བཟ དཔའི་རྐཅིང་།དུ་མས་བསྒྲུབས་ཡགཟའ་ལྷག་པ་ནི་འཛམ་བུ་གས་པ་ཞིག་རེད།གཟའ་དེ་གང་ཞིག་ལས་བསྒྲུབས་སམ།ང་དང་བག་ར་ཅན་ག་གཟའ་གཞན་རྣམས་དང་འདྲ་བར་ཆགས་རིམ་ད།བག་ར་ཅན་ག་ས་ཤུན་དེའི་མཐིལ་ན་བག་ར་ཅན་ག་ས་ཡལ་ཞིག་ཡད་དེའི་དབུས་སུ་ལྕགས་རིགས་ཀ་ནང་སྙིང་ཆེན་པ་ཞིག་ཡད།དེའི་ནང་སྙིང་ཡང་ཡང་འཁུམ་ན་གས་ཀི་ལ་མི་ཊར་༣ཙམ་ག་མཐ་ཚད་ལྡན་པའི་རིའི་ཟེ་རྒྱུད་ཆེན་པ་དག་ས་ངས་སྟེང་ན་ག་ཡད།

32 གཟའ་ལྷག་པར་བར་སྣང་ར ག་ཞིབ་པ་བསྐྱོད་མྱོང་ཡྱོད་དམ། ད་བར་གཟའ་ལྷག་པར་ཉམས་ཞིབ་བ ད་པར་བར་སྣང་ར ག་ཞིབ་པ་ (space probe) གཅིག་ འཕུར་མྱོང་ཡ ད། ཕ ་ལ ་ ༡༩༧༤ ལ ར་མ་རི་ནཱར་ ༡༠ པ་ (Marineer 10) ཟེར་བའི་བར་ སྣང་ར ག་ཞིབ་འཕྲུལ་ཆས་ཤིག་གཟའ་པ་སངས་སུ་བསྐྱོད་ར ས་གཟའ་ལྷག་པར་འཕུར་ཡ ད། དེས་ བརྒྱབས་པའི་པར་དག་གིས་གཟའ་ལྷག་པ་དང་ཟླ་བའི་ཆ་ཤས་འགའ་ཞིག་འདྲ་པ ་ཡ ད་པ་ཐེངས་ དང་པ ར་གསལ་སྟྱོན་བས་ཡ ད། ར ས་སུ་མ་རི་ནཱར་ ༡༠ པ་དེ་སར་ཡང་གཟའ་ལྷག་པ་དང་ཉེ་བར་ ཐེངས་གཉིས་ཙམ་བསྐྱོད་ཐུབ་ཡ ད། དེའི་འཕུར་སྐྱོད་མཐའ་མའི་སབས་ཏེ། ཕ ་ལ ་ ༡༩༧༥ ལ འི་ ཟླ་བ་གསུམ་པའི་ནང་གཟའ་ལྷག་པའི་ས་ང ས་ལས་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༣༠༠ ཙམ་ག ་སྟེང་ལ་ལྡིང་ཐུབ་ ཙམ་བྱུང་ཡ ད།། །།

33 གཟའ་པ་སངས། ༄༅། །འཛམ་ག ང་དང་འཁ ར་ལམ་ཉེ་ཤ ས་དེ་གཟའ་པ་སངས་ (Venus) ཡིན། དེ་ཉིད་ང་ཚོས་ རྒྱུན་དུ་ཉི་མ་ནུབ་ར ས་ནུབ་ཀ ་ཕྱོགས་སུ་འ ད་འཕ ་བཞིན་པ་མཐ ང་གི་རེད། དེར་བར ན་ང་ཚོས་དེ་ ལ་དག ང་མ འི་སར་མ་ཞེས་འབ ད་ཅིང་། བ ད་པ་ཚོས་ར ་བ འི་སར་མ་དང་། ས་དྲྱོ་ཤར་ཕྱོགས་སུ་ མཐ ང་བར་བར ན་ཐ ་རང་སར་ཆེན་ཞེས་འབ ད། གཟའ་པ་སངས་ནི་འཛམ་བུ་ག ང་གི་ཆ་ཚད་དང་ འདྲ་པ ་ཡ ད་ཀང་། དེ་ཉིད་གནམ་གཤིས་ཧ་ཅང་ཚ་བའི་ཆུ་མེད་ག ་ལ་ཞིག་ཡིན། གཟའ་པ་སངས་ཀ ་ཕ ་ང ས། བར་སྣང་ར ག་ཞིབ་ཀ ས་གཟའ་པ་སངས་ཀ ་ང ང་ཆེན་རེད་བསམ་ན་བ་པ་གསལ་ས་་གཉིས་ ག དེ་གཉིས་ལས་ཨིཤ་ཊར་ད་ཅིང་།ཟེར་བ་ཊེར་ཨེཕ་ (Aphroཙམ་དུ་ཆགས་ཡལ་ཐིག་དང་ཉེ་ཟེར་བ་ད།གཟའ་པ་

34 སངས་ཀ ་དབ བས་ལ་འགྱུར་བ་འགྲྱོ་དྱོན་ཅི། འཛམ་ག ང་ནས་བལྟས་ན། གཟའ་པ་སངས་ཀ ་དབ བས་དང་ཆ་ཚད་གཉིས་དུས་ནས་དུས་སུ་ འགྱུར་བ་འགྲྱོ་ཡི་ཡ ད་པ་ལྟར་སྣང་ཡང་། ད ན་དུ་དེ་ནི། འཛམ་བུ་ག ང་ལས་ཉི་མ་དང་ཐག་ཧ་ཅང་ ཉེ་བར་འཁ ར་སྐྱོད་བ ད་ ཀ ་ཡ ད་པའི་དབང་གིས་ ཡིན། ཙམ་སཉིད་འཛམ་གཏུ་མཐདབབར་ཐག་རིང་དུས་སདེ་ཉིད་ཉི་མ་དང་ར་བས་ཆུང་ཆུང་ཞིག་ང་།འན་ཀང་དེ་ང་དང་ཉེ་བས་སབས་ཆེ་རུ་འགྲྱོ་ཡང་། ས ར་དབ བས་ཀ ་ཆ་ཤས་ཙམ་ལས་མི་མཐ ང་། མཐར་དེ་ཉིད་ སའི་ག ་ལ་དང་རྒྱང་ཐག་ཉེ་ཤ ས་ཀ ་སབས་སུ་ཚེས་གསུམ་ག ་ཟླ་བ་ལྟ་བུ་ཞིག་ལས་མཐ ང་མི་ཐུབ། གཟའ་པ་སངས་སྤ ན་ག ས་འཐིབས་ད ན་ཅི། ང་ཚོས་གཟའ་པ་སངས་ཀ ་ང ས་དང ས་སུ་མཐ ང་མི་ཐུབ་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། དེའི་རླུང་ཁམས་ཡ ངས་ ར གས་དུ་སྤ ན་སྟུག་པ ས་ཁེངས་ཡ ད། དུ་སྤ ན་དེ་རྣམས་ང་ཚོས་ནམ་རྒྱུན་དུ་འཛམ་ག ང་དུ་མཐ ང་བའི་ ཆུའི་ཟེགས་མ་ཆུང་ངུ་མང་པ ས་བསྒྲུབས་པའི་སྤ ན་པ་ དང་མི་འདྲ། གཟའ་དེའི་དུ་སྤ ན་རྣམས་ང་ཚོས་ཤེས་ པའི་སྐྱུར་རས་ནུས་ཤུགས་ཆེ་ཤ ས་ཤིག་སྟེ། མུ་ཟིའི་ སྐྱུར་ (sulphuric acid) ག ་ཟེགས་མ་ཆུང་ངུ་ མང་པ ས་བསྒྲུབས་པ་ཞིག་རེད། མུ་ཟི་དེའང་ལ ་མང་ རིང་གཟའ་དེའི་ནང་དུ་མེ་རི་མང་པ ་འཕྱུར་བའི་རྐ ན་ གས་གཟའ་པ་སངས་ཀ་རླུང་ཁམས་སུ་ཁབ་པ་རེད།

35 ང་ཚོས་དུ་སྤ ན་བརྒྱུད་ནས་ཇི་ལྟར་མཐ ང་ངམ། བར་སྣང་ར ག་ཞིབ་འཕྲུལ་ཆས་ཀ ས་གཟའ་དེའི་དུ་སྤ ན་བརྒྱུད་ནས་མཐ ང་ཐུབ་པ་མ་ཟད། དེའི་ས་ ང ས་ཇི་ལྟར་ཡ ད་པའང་སྟྱོན་ཐུབ། འ ན་ཀང་དེ་སྤ ར་ བཏང་གི་འ ད་བརྒྱུད་ནས་མཐ ང་མི་ཐུབ་པར་རེ་ཌཱར་ འ ད་ཟེར་བརྒྱུད་ནས་མཐ ང་ཐུབ། གང་ཡིན་ཞེ་ན། འ ད་ ཟེར་དེར་དུ་སྤ ན་བརྒྱུད་ནས་ཐད་ཀར་སྐྱོད་ཐུབ་པའི་ ནུས་པ་ཡ ད། ཕ ་ལ ་ ༡༩༩༠ ནས་ ༡༩༩༢ བར་ལ་ གྲུབ་འབས་ལྡན་པའི་བར་སྣང་ར ག་ཞིབ་འཕྲུལ་ཆས་ མ་གེལ་ལེན་ (Magellan) ཟེར་བ་དེས་གཟའ་ དེའི་ས་ཁ་ཧ ལ་པ ་བཀ ད་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡགཟའ་དེ་གང་ཞིག་ལས་བསྒྲུབས་སམ།ད། སའི་ག ་ལ་དང་གཟའ་པ་སངས་ཀ ་ཆ་ཚད་གཉིས་ཧ་ལམ་འདྲ་པ ་ཡ ད་པ་མ་ཟད། ཕ འི་བཀ གདང་།ཆེ་བའི་མི་ཐུབ།གཤེར་གཟུགས་ཀཚ་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པཔདེ་ལ་ཧ་ལམ་གཅིག་མཚུངས་ལྟ་བུ་ཡད་པའང་ད།བག་ར་ཅན་ག་ཕ་ཤུན་མཁགས་་ཡད་ནའང་།འཛམ་གང་ལྟ་བུའི་་དག་མེད།གཟའ་དེ་དྲྱོད་ཧ་ཅང་ཆེ་རྐན་དེར་ཆུ་རྣམས་་ང་བར་གནས་ཕ་ཤུན་དེའི་མཐིལ་ན་ལད་བག་རའི་རིམ་པ་ཡད་པ་དབུས་སུ་གཤེར་གཟུགས་ཅན་་ལྕགས་རིགས་ཀ་ནང་སྙིང་ཡད།བས།་དབ་ཕགཟའ་པ་སངས་ཀ

36 གཟའ་པ་སངས་དེ་ཚ་དྲྱོད་ཆེན་པ ་ཡ ང་ད ན་ཅི། སྤ ར་གཟའ་པ་སངས་ཀ ་ཚ་ཚད་ནི་ག ག་ཐབ་ཚ་ཚད་མཐ ་པ ར་བཞག་པའི་དྲྱོད་ཚད་ཀ ་ལྡབ་འགྱུར་ གས་ཚ་བ་ཡད་རེད། འཕར་ག༤༨༠༚Cརིམ་གདེ་བཞིན་གཟའ་དེའི་སྤམང་དུ་བཟུང་བའི་རྐརིང་རླུང་ཁམས་ནང་ཚ་ལཡརླུང་ཟུང་ལྡན་རླངས་གཟུགས་ལདེའི་རླུང་ཁམས་ནང་དུ་ཚ་དེ་ལྟར་ཡང་དན་ནི།དྲྱོད་འཛིན་པའི་ད་པ་ཀར་བན་འཚོ་(carbondioxide)ད་པའི་རྒྱུ་མཚན་གས་ཡིན།དེས་ང་ཁང་གི་བད་ལས་ལྟ་བུར་ལ་མང་དྲྱོད་ཇེ་མང་ཇེ་ན་བད་ཀ་ཡད།ན་པའི་ཆགས་ས་ཀང་ཚ་དྲྱོད་བཟུང་སྟེ་ཚ་ཚད་ཙམ་ག་ཚ་དྲྱོད་ཧ་ཅང་ཆེན་པ་་ཡད།།།།

37 འཛམ་བུ་གྲིང་སའྲི་གྩོ་ལ། ༄༅། །བར་སྣང་ནས་བལྟས་ན་ང་ཚོའི་འཛམ་ག ང་འདི་ས ན་པ ་མཐ ང་གི་ཡ ད། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། འཛམ་ག ང་གི་ས་གཞི་གསུམ་ཆ་གཉིས་ཙམ་རྒྱ་མཚོས་ཁབ་ ཡ ད་པའི་རྐ ན་ག ས་ཡིན། དེའི་གསུམ་ཆ་གཅིག་ལས་ཉུང་བ་ ག ང་ཆེན་དང་ས་གཞིས་བཀབ་ཡ ད། དེའི་རླུང་ཁམས་ཀ ་ཆགས་ རིམ་སྲབ་མ ་ཡ ད་ཀང་། འཛམ་ག ང་སྟེང་སྣྱོད་བཅུད་གཉིས་ཀ་ འཚོ་གནས་ཐུབ་ཀ ་ཡ ད། ཉིན་མཚན་བྱུང་ད ན་ཅི། འཛམ་ག ང་གི་ས་ཁུལ་ཕལ་ཆེ་བར་ཉི་འ ད་ཡ ད་པའི་ཉིན་མ འི་དུས་ཤིག་དང་།འདྲ་བ་རྣམས་ཉི་མ་ལ་དེའི་ངའཁབུ་གདུས་ཤིག་ཡཆགས་པའི་མཚན་མདེ་ནས་མུན་ནག་འི་ད།འཛམ་ང་འདི་བར་སྣང་ནང་ར་ག་ཡད་སྟབས།ས་ཀ་ས་ཁུལ་མི་ ཁ་གཏད་ཕྱོགས་ཀ ་ཆ་ནས་ཉིན་དང་མཚན་ཡ ང་གི་ཡ ད། ཁ་ཉི་མ་ལ་གཏད་པའི་ས་ཁུལ་དེ་ཉིན་དུ་ འགྱུར་བ་དང་། ཉི་མ་ལ་རྒྱབ་གཏད་པའི་ས་ཁུལ་དེ་མཚན་མ ་ཆགས་ཀ ་ཡ ད། འཛམ་བུ་ག ང་འདི་དམིགས་བསལ་ཡིན་དྱོན་ཅི། འཛམ་བུ་ག ང་འདི་རྒྱུ་རྐ ན་མང་པ ་ཞིག་ལ་བར ན་ནས་གཟའ་སར་གཞན་དག་དང་མི་འདྲ་བ་ཡ ད། འདི་ལ་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པ ་མང་པ ་ཡ ད་པ་མ་ཟད། དེའི་རླུང་ཁམས་ནང་སྲྱོག་འཛིན་རླུང་ཕ ན་ཆེན་པ ་

38 ཡ ད། རླུང་ཁམས་དེས་ཉི་མའི་ཚ་དྲྱོད་རན་ཚོད་ཅིག་བཟུང་སྟེ། འཛམ་བུ་ག ང་གི་ཚ་ཚད་རན་པ ་ཉར་ ཐུབ་པའི་ཉལ་ཆས་ལྟ་བུར་ལས་ཀ་བ ད་ཀ ་ཡ ད། དེར་ཡ ད་པའི་ཆུ་དང་། སྲྱོག་འཛིན་རླུང་། དྲྱོད་ཚད་ ས གས་ཀ ས་འཛམ་ག ང་འདིར་ཉུང་མཐར་ར ་ཤིང་དང་སྲྱོག་ཆགས་མི་འདྲ་བའི་རིགས་ས་ཡ་གཅིག་ དང་ཕ ད་ཀ་ལྷག་ཙམ་འཚོ་གནས་ཐུབ་པའི་ས་གཞི་འ ས་པ ་ཞིག་སྐྲུན་ག ་ཡ ད། སའི་ག ་ལའི་འགྱུར་བ། (༡) ལ ་ང ་ས་ཡ་ ༤༦༠༠ ཙམ་ས ན་ལ་བར་སྣང་ནང་དུ་དང ས་པ ་ཆུང་ཆུང་མང་པ ་མཉམ་དུ་འདུས་ པ་ལ་བར ན་ནས་འཛམ་བུ་ག ང་འདི་ཆགས་པ་རེད། (༢) ཐ ག་མར་འཛམ་བུ་ག ང་འདི་པ ་ལ ་ཞུན་མ་ ཆེན་པ ་ཞིག་རེད། (༣) རིམ་པས་དེ་གྲང་དུ་ཕ ན་ཏེ་མཐར་རླུང་ཁམས་དང་རྒྱ་མཚོ་ཆགས། (༤ དང་ ༥) དེ་ནས་དེ་ཉིད་ད་ལྟ་ང་ཚོས་ཤེས་ར གས་སུ་ཡ ད་པའི་སའི་ག ་ལ་སྟེ། ལྕགས་རིགས་ཀ ་ནང་སྙིང་

39

40 ལྡན་པའི་བག་ར འི་ཆགས་རིམ་མང་པ ས་བསྒྲུབས་པ་དེར་གྱུར། དུས་ད་ལྟའང་ང་ཚོའི་སའི་ག ་ལ་ འདི་འགྱུར་བ་འགྲྱོ་བཞིན་ཡ ད། ས་ཤུན་འ ག་གི་བག་ར འི་གཡ ་འགུལ་ག ས་རྒྱ་མཚོ་རྣམས་རྒྱ་སྐ ད་ ཅིང་། ག ང་ཆེན་རྣམས་ཕན་ཚུན་ཐག་རིང་དུ་གཏ ང་གི་ཡ ད། ༼ག ང་གི་རི་མ ་ར ས་མར་གཟིགས།༽ ནམ་དུས་བྱུང་ཚུལ། ང་ཚོས་བར ད་བཞིན་པའི་ནམ་དུས་ཞེས་གནམ་གཤིས་ལ་འགྱུར་ལྡྱོག་ཡ ང་དག ས་ད ན་ནི། འཛམ་ བུ་ག ང་འདི་ཚངས་ཐིག་སྟེང་དུ་འཁྱོག་བགྲྱོད་ཀ ་ཚུལ་དུ་གནས་པས་ཡིན། དེ་ལྟར་འཁྱོག་བགྲྱོད་བ ད་ པའི་རྒྱུ་མཚན་ག ས་ཉི་མའི་ཕྱོགས་སུ་ཁ་མང་བ་གཏད་པའི་ས་ཆ་དེ་དུས་ཡུན་གང་འཚམས་རིང་ དུས་སབས་གཞན་ལས་ཚ་དྲྱོད་ཆེ་བ་ཡ ད། དེ་ལ་བར ན་ནས་ནམ་དུས་འགྱུར་ལྡྱོག་ཡ ང་གི་ཡ ད། ཉི་མའི་ཕྱོགས་སུ་འཁྱོགས་པའི་ས་ཆ་དེར་དབར་དུས་དང་། ཉི་མ་ལས་ཐག་རིང་དུ་འཁྱོགས་པའི་ ས་ཆ་དེར་དགུན་དུས་ཆགས་ཀ ་ཡ ད།། །།

41 ཟླ་བ། ༄༅། །གཟའ་གང་རུང་ལ་འཁ ར་བའི་དང ས་གཟུགས་སམ་འཁ ར་སར་ཞིག་ལ་ཟླ་བ་ཞེས་བར ད་ཀ ་ ཡ ད། ང་ཚོའི་ཟླ་བས་ཟླ་བ་རེ་རེ་ལ་འཛམ་བུ་ག ང་ལ་ས ར་བ་ཐེངས་རེ་རྒྱག་གི་ཡ ད། དེ་ཉིད་འཛམ་ ག ང་གི་ཁ མ་མཚེས་ཉེ་ཤ ས་ཆགས་ཀ ་ཡ ད། ང་ཚོས་རྒྱང་ཤེལ་བརྒྱུད་ནས་ཟླ་བ་གསལ་པ ་མཐ ང་ ཐུབ་པ་མ་ཟད། མཁའ་སྐྱོད་པ་ (astronaut) རྣམས་དེར་ཕ ན་ཏེ་མྱུལ་ཞིབ་བས་ཡ ད། ཟླ་བ་ནི་ འཛམ་ག ང་གི་ཚངས་ཐིག་བཞི་ཆ་ཙམ་ལས་མེད་པའི་དང ས་གཟུགས་ཆུང་ཆུང་ཞིག་ཡིན། དེའི་ནང་ རླུང་ཁམས་དང་། གནམ་གཤིས། སྐ ་དང ས་ཀ ་རིགས་མེད། ཟླ་བ་ཆགས་ཚུལ། ༡) གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཕལ་མ ་ཆེས་མི་ལ ་ས་ཡ་སྟྱོང་ཕག་ མང་པ འི་ས ན་དུ་དང ས་གཟུགས་ཆེན་པ ་གཞན་ཞིག་འཛམ་ག ང་ ཐ ག་གད ང་ཐུག་བརྒྱབས་པ་ལ་བར ན་ནས་ཟླ་བ་ཆགས་པར་འད ད། ༢ འཛམ་བུ་ག ང་དང་དང ས་གཟུགས་གཞན་ལས་བྱུང་བའི་དང ས་ པ ་རྣམས་བར་སྣང་དུ་འཐ ར་བ་དག་སབས་གཞན་ཞིག་ལ་དང ས་ པ ་དེ་དག་མཉམ་དུ་འདུས་ཏེ་ཟླ་བར་གྱུར། དེ་ལ་བར ན་ནས་ཟླ་ བའི་བག་ར ་རྣམས་འཛམ་ག ང་གི་བག་ར ་ལས་མི་འདྲ་བ་ཡ ད་པའི་ འགྲེལ་བར ད་བ ད་ཀ ་ཡ ཟླ་བར་མཁའ་སྐྱོད་པ་ག་དུས་བསྐྱོད་ཡད། ད་དམ། ་ ༡༩༦༩ ཟླ་ ༧ པའི་ཚེས་ ༢༠ ཉིན་ཟླ་བའི་སྟེང་མཁའ་ སྐྱོད་པ་ཐེངས་དང་པ ར་བབས་པ་རེད། ཁ ་ཚོ་ནི་བར་སྣང་འཕུར་ གྲུ་ (Spacecraft) ཨེ་པ ་ལ ་ཨང་ ༡༡ པའི་ལས་མི་སྟེ།

42 ཨེཌ་ཝིན་ ཨཱལ་དྲིན་ (Edwin Aldrin) དང་། ནཱིལ་ ཨཱརྨ་སི་ཊ ང་ (Neil Armstrong) གཉིས་ཡིན། ཨཱརྨ་སི་ཊ ང་ནི་ཟླ་བའི་སྟེང་རྐང་པ་འཛུགས་མཁན་མི་དང་པ ་དེ་ཆགས་ཡ ད། དེའི་ ར ས་སུ་ལ ་དེ་རང་ལ་ཡང་བསྐར་ཐེངས་གཅིག་བབས་པ་མ་ཟད། ཕ ་ལ ་ ༡༩༧༡ ནང་ཐེངས་གཉིས། ཕ ་ལ ་ ༡༩༧༢ བའི་གནམ་རཁ་དེ་རྣམས་ཕསྟྱོཟླ་བའི་ཕཅི་ཞིག་གིས་ཟླ་བའི་དནང་ཐེངས་གཉིས་བཅས་ཟླ་བའི་ནང་མཁའ་སྐྱོད་པ་ཐེངས་ལྔ་ཙམ་བབས་པ་རེད།ང་ཁ་བསྒྲུབས་སམ།་ངས་ནི་ས་དང་ངམ་དང་ཁ་ང་ཕག་མང་པས་ཁེངས་ཡད།དང་འི་བར་སྣང་ནས་ལྷུང་་ (meteorites) ཡིས་ བཟ ས་པ་ཤ་སྟག་རེད། ད ང་ཁ་ཆེ་བ་ མཡི་ཡཁ་གསར་པ་ཁག་ཅིག་ལས་འལས་མང་བ་ཡགྲས་ལ་རིང་ཚད་ཀི་ལདབགམང་ཆེ་བའི་དབུས་སུ་སས་རིམ་ཅན་་གང་རག་དང་།དཀལ་དུ་རི་རའི་བས་ལྡན་ཡད།དང་ཁ་ཆེ་ཤས་་མི་ཊར་༢༠༠ད།དེར་ཡད་པའི་དང་ད་འཕ་ད་ཀང་།རང་པ་རེས་འགའི་ར་་ཙམ་ལས་མི་མཐང་།

43 ཟླ་བའི་མཚོ་རྣམས་གང་ན་ཡ ད་དམ། ས་མ འི་གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་ཟླ་བའི་ང ས་སུ་མཐ ང་བའི་ནག་ཤས་ཅན་ག ་ས་ཁུལ་རྣམས་ མཚོ་ཡིན་པར་བསམས་ཡ ད། ཁ ་ཚོས་དེ་ལ་མཚོའི་ད ན་དུ་ག ་བའི་མཱ་རི་ཡ་ (Maria) ཞེས་པའི་ ལེ་ཊིན་ག སུ་ཁ་བསྟན་པའི་གཞཏུ་ང་ཚོའི་ཕྱོགས་བ་རྣམས་དུས་ཡཞེས་འབརྣམས་ལ་མཚོ་དུང་ང་ཚོས་དེ་ཡཡིན་པ་ཤེས་ཀཅན་གདེ་དག་ཐལ་འཚུབ་དེང་སང་ང་ཚོས་བཏགས་པ་རེད།་ཚིག་དེ་་ཐང་ཞིག་་ད་ནའང་།ད་ད་ཀ་ད།མཚོ་མང་ཆེ་རག་ གས་ཏེ་ཉེ་ཕྱོགས་སུ་ཆགས་ཡ ད་ཅིང་། མཚོ་རེ་ཟུང་ཞིག་ལྡྱོག་ཕྱོགས་ཀ ་ གཞ གས་ཏེ་ཟླ་བའི་རྒྱང་ཕྱོགས་སུ་ཆགས་ཡཟླ་བའི་དབད།བས་འགྱུར་ཚུལ། ང་ཚོས་ཟླ་བའི་དབ བས་ལ་འགྱུར་བ་འགྲྱོ་ཡི་ཡ ད་པ་ལྟ་བུ་མཐ ང་གི་ཡ ད། གང་ཡིན་ཞེ་ན། ང་ཚོས་ ཉི་མའི་འ ད་མདངས་ཕ ག་པའི་ཟླ་བའི་ཆ་ཤས་དེ་ལས་མི་མཐ ང་བའི་རྒྱུ་མཚན་ག ས་ཡིན། ཚེས་ གཅིག་ཟླ་བའི་སབས་སུ་ཉི་འ ད་མི་ཕ ག་པའི་ཕྱོགས་དེ་འཛམ་ག ང་ལ་བསྟན་པའི་ཆ་ནས་དེ་ཉིད་

44 མི་སྣང་བ་ཡིན། རིམ་བཞིན་ཟླ་བས་འཛམ་ག ང་ལ་ས ར་སབས་ཚེས་བཅ ་ལྔའི་ཟླ་བ་བར་དུ་ཉི་འ ད་ ཕ ག་པའི་ཕྱོགས་དེ་ཇེ་ཆེ་ཇེ་ཆེར་མཐ ང་བར་འགྱུར། དེ་ནས་ང་ཚོས་རིམ་པས་དེ་ཉིད་མ་ཡལ་བར་ དུ་ཇེ་ཆུང་ཇེ་ཆུང་དུ་འགྲྱོ་བར་མཐ ང་གི་ཡ ད། ཟླ་བ་ས་མའི་ཚེས་གཅིག་ནས་ར ས་མའི་ཚེས་གཅིག་ བར་དུ་ཉིན་གྲངས་ ༢༩་༥ འག ར་ག ་ཡ ད།། །།

45 གཟའ་མྲིག་དམར། ༄༅། །ཆུང་ཞིང་ཁ་ད ག་དམར་བའི་གཟའ་མིག་དམར་ (Mars) ནི། གཟའ་གཞན་ལྟར་མིན་ པར་འཛམ་ག ང་དང་ཤིན་ཏུ་འདྲ། མི་ཚོས་དེ་ས་གཟའ་མིག་དམར་ནང་དུ་རིག་སྟྱོབས་ཅན་ག ་སེམས་ ཅན་གནས་ས ད་བས་ཡ ད་པར་ཡིད་ཆེས་བས་ཀང་། བར་སྣང་ར ག་ཞིབ་འཕྲུལ་ཆས་བརྒྱུད་ནས་ གཟའ་དེར་དེའི་རིགས་ཀ ་སེམས་ཅན་དང་། སེམས་ཅན་གཞན་གང་ཡང་མེད་པ་གསལ་སྟྱོན་བས་ ཡ ད། སྤ ར་གཟའ་དེར་གྲང་ངར་ཤིན་ཏུ་ཆེ་ཞིང་རླུང་ཁམས་ཆེས་སྲབ་པས། ཚེ་སྲྱོག་འཚོ་གནས་ ཐུབ་རྒྱུ་དཀའ་བ་ཡིན།གཟའ་མིག་དམར་ལ་གཟའ་དམར་པ ་ཞེས་བར ད་ད ན། གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་གཟའ་མིག་དམར་ག ་ཁ་ད ག་ལ་བར ན་ནས་གཟའ་དེ་ལ་གཟའ་དམར་ པ ་ཞེས་བར ད་ཀ ་ཡ ད། དེའི་ས་ང ཡཡའདྲ་བའི་གཏེར་རྡུལ་ནང་དུ་ལྕགས་བཙའ་ས་ངལྡན་ཞིང་།ཆེ་བའི་ལི་ཁས་ནི་དམར་ཞད་འི་མདག་དང་ཁ་དག་དེ་ནི་ས་ཀ་བག་ར་དང་ས་རས་ཁག་ད་པ་ལ་བརན་ནས་ང་གི་ཡད།

46 གཟའ་མིག་དམར་ག ་གྲུབ་ཆ། གཟའ་མིག་དམར་ནི་བག་ར ་ཅན་ག ་གཟའ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། དེའི་ཆགས་སྟངས་འཛམ་བུ་ག ང་དང་ འདྲ་མཚུངས་ཡིན། དེར་ས་ཤུན་མཁ གས་པ ་དང་། བག་ར ་ ཅན་ག ་ས་ཡ ལ། ལྕགས་རིགས་ཀ ་ནང་སྙིང་བཅས་ཡ ད། དེའི་ རླུང་ཁམས་ནི་འཛམ་བུ་ག ང་ལས་ཆེས་སྲབ་ཅིང་། གཟའ་དེའི་ རླུང་ཁམས་ཀ ་གན ན་ཤུགས་ནི། འཛམ་བུ་ག ང་དུ་ཡ ད་པའི་ གན ན་ཤུགས་དེའི་བརྒྱ་ཟུར་གཅིག་ཙམ་ལས་མེད། དེའི་རླངས་ གཟུགས་གཙོ་བ ་ནི་འཛམ་བུ་ག ང་དུ་ཡ ད་པའི་སྲྱོག་འཛིན་རླུང་ དང་། ཟེ་རླུང་གཉིས་ཀ ་ཚབ་ཏུ་ཀར་བ ན་འཚོ་རླུང་ཟུང་ལྡན་ ག ས་ཁབ་ཡ ད། དེའི་རླུང་ཁམས་ནང་རླན་གཤེར་ཅུང་ཟད་ ལས་མེད་ཅིང་། རྒྱ་མཚོ་དང་། མཚོ། གཙང་ཆུ་ས གས་དེ་ བས་ཀང་མེད། སྣེ་གཉིས་ཀ ་ཕྱོགས་སུ་ཡ ད་པའི་རླན་གཤེར་ འཁགས་ཏེ་འཁགས་ཞྭ་རུ་འགྱུར་ག ་ཡ ད། གང་ལྟར་ཡང་ གཟའ་མིག་དམར་འཛམ་བུ་ག ང་དང་ཕྱོགས་འགའ་ཤས་ནས་འདྲ་ནའང་ཧ་ཅང་གིས་ཆུང་བ་ཡ ད། གཟའ་མིག་དམར་ལ་ཟླ་བ་ཡ ད་དམ། གཟའ་མིག་དམར་ལ་ཕ ་བ ས་ (Phobos) དང་། ཌིའེ་མ ས་ (Deimos) ཟེར་བའི་ཟླ་བ་ཆུང་ ཆུང་གཉིས་ཡ ད། ཕ ་བ ས་ནི་ཆེ་བ་ཡ ད་ནའང་ དེའི་འཕ ད་ལ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༣༠ ལས་ཉུང་བ་ ཡ ད། གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་དེ་རྣམས་ སར་གཟའ་མིག་དམར་ག ས་བཟུང་བའི་སར་ཕན་ རིགས་ཡིན་པར་ང ས་འཛིན་བ ད་ཀ ་ཡ ད།

47 གཟའ་མིག་དམར་གང་ཞིག་གིས་འཚོལ་ཞིབ་བས་སམ། ཕ ་ལ ་ ༡༩༦༥ ལ ར་མ་རི་ནཱར་ ༤ པ་ (Mariner 4) དེ་གཟའ་མིག་དམར་ག ་ཉེ་འགྲམ་བར་དུ་ འཕུར་ཏེ་ཚུར་པར་རིས་བསྐུར་པ་དང་། མ་རི་ནཱར་ ༦ པ་དང་། ༧ པ་གཉིས་ཀང་དེའི་ཉེ་འགྲམ་དུ་ འཕུར་ཞིང་། ཡང་ཕ ་ལ ་ ༡༩༧༡ ལ ར་མ་རི་ནཱར་ ༩ པ་གཟའ་དེའི་མཐའ་ས ར་དུ་ཡ ད་པའི་འཁ ར་ ལམ་ནང་ཕ ན་པ་རེད། དེ་ནས་ལ ་ལྔའི་ར ས་སུ་ཝའེ་ཀིང་འཕུར་གྲུ་ (Viking Craft) ཞིབ་འཕྲུལ་ཆས་ཤིག་དེའི་མཐའ་སར་པཐ་ཕཡིན་ཌར་ཡིས་ར་ག་ར ལ་ར ག་ཞིབ་བ ད་པའི་ས ་ཇ རྣར་ (Sojourner) ཞེས་པའི་འགྲུལ་འཁ ར་ཆུང་ཆུང་ཞིག་འཁ ར་ ཏེ་བབས་པ་རེད། གཟའ་མིག་དམར་ག ་ཕ ་ང ས་ག་འདྲ་ཞིག་ཡ ད་དམ། གཟའ་མིག་དམར་ག ་ཕ ་ང ས་ནི་རྒྱ་ཆེ་བའི་བ ་ཐང་དང་། ད ང་ཁ། མེ་རི་ས གས་ཀ ས་ཁབ་ཡ ད། མེ་ རི་མཐ ་ཤ ས་ཨ ་ལེམ་པས་ མ ནྶ་ (Olympus Mons) ཞེས་པ་དེའི་མཐ ་ཚད་ལ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༣༠ ཙམ་ཡ ད། དེ་བཞིན་རིང་ཚད་ལ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༤༠༠༠ ཙམ་དང་། སྟུག་ཚད་ལ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་

48 ༧ ལྷག་ཡ ད་པའི་ཤུར་ཞིག་ཀང་ཡ ད། དེ་ལ་གཟའ་མིག་དམར་ག ་གྲྱོག་ཤུར་ཆེན་མ ་ཞེས་བར ད་ཀ ་ ཡ ད། འ ན་ཀང་དེའི་མིང་ང ་མ་ནི། མ་རི་ནཱར་ལུང་གཤ ང་ཟེར། ལུང་གཤ ང་ཆུང་བ་དག་ཆུ་རྒྱུག་པ་ ལས་བཟ ས་པ་འདྲ་བས་ན། གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་སབས་ཤིག་ལ་གཟའ་མིག་དམར་ནང་ གཙང་ཆུ་དང་མཚོ་ས གས་བྱུང་ཡ ད་པར་བསམ་ག ་ཡ ད།། །། གམམེ་རི་མཐ་ཤས་ཨ་ལེམ་པས་ནྶ་དང་།གཟའ་མིག་དམར་་ཕ་ངས།

49 གཟའ་ཕུར་བུ། ༄༅། །གཟའ་ཕུར་བུ་ (Jupiter) ནི། གཟའ་གཞན་དག་ལས་བ ངས་ཚད་ཆེ་བ་ཡ ད། དེའི་ ནང་གཟའ་གཞན་ཆ་ཚང་ཤ ང་ཐུབ་ཅིང་། འཛམ་ག ང་གི་ཆ་ཚད་འདྲ་བའི་ཕུང་པ ་ ༡༣༠༠ ལྷག་ ཤ ང་ཐུབ། གཟའ་དེ་གཙོ་ཆེ་བ་ཡང་རླུང་གིས་བསྒྲུབས་ཅིང་། རླུང་འཚུབ་ཅན་ག ་རླུང་ཁམས་དེར་ དུ་སྤ ན་ག ས་ཁེངས་ཡ ད། དེ་ཉིད་བར་སྣང་ནང་དུ་ཟླ་བའི་ཁ མ་ཚང་ཆེན་པ ་ཞིག་དང་ལྷན་དུ་འཁ ར་ སྐྱོད་བ ད་ཅིང་། ཟླ་བ་འགའ་ཞིག་གཟའ་ལྟར་ཆེན་པ ་ཡ གཟའ་ཕུར་བུ་ནི་རླངས་གཟུགས་དང་གཤེར་ཁུའི་རླངས་གཟུགས་ཀགཟའ་དེའི་གྲུབ་ཆ།ད། ་ཕུང་པ ་ཆེན་པ ་ཞིག་ཡིན། དེའི་རླུང་ ཁམས་ཀ ་སྟུག་ཚད་ལ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༡༠༠༠ ལྷག་ཡ ད་ཅིང་། དེ་ཉིད་གཙོ་ཆེ་བ་ཡང་རླུང་ (hydrogen) དང་། ཧེ་ལི་ཡམ་ (helium) ག ས་བསྒྲུབས་པ་ཞིག་རེད། གཟའ་དེ་ནི་སྤ ན་འཁགས་དང་། ཟེ་ཚའི་ རླངས་རླུང་། ཨེ་མ ་ནི་ཡམ་ (Ammonium) འདུས་རས་བཅས་ཀ ས་ཁེངས་ཡ ད། རླུང་ཁམས་ ཀ ་མཐིལ་ན་གན ན་ཤུགས་ཆེ་དྲགས་པས་ཡང་རླུང་རྣམས་གཤེར་གཟུགས་སུ་འགྱུར་ག ་ཡ ད། དེའི་ མཐིལ་འ ག་ ན་གན གཤེར་གཟུགས་ལྕགས་རིགས་ཀརླུང་རྣམས་པས་ཡང་ཆེ་རུ་ཕའཤུགས་ན་ཕལ་དུ་ན་ ་ང ་བ ར་འགྱུར་ག ་ཡ ད། དེའི་དཀ ལ་ང ས་སུ་བག་ར འི་ནང་སྙིང་ ཆུང་ཆུང་ཞིག་ཡ ད།

50 གཟའ་དེ་བཀྲག་མདངས་ཆེན་པྱོ་ཡ ང་ད ན། ང་ཚོས་གཟའ་ཕུར་བུའི་ང ས་སུ་ཚོན་ཁ་ཅན་ག ་ཐིག་རིས་ནར་མ ་མང་པ ་མཐ ང་བ་དེ་ནི། རླུང་ཁམས་ སྟུག་པ འི་ནང་དུ་སྤ ན་རིགས་མི་འདྲ་བ་མང་པ ་ཡ ད་པའི་ཆ་ནས་ཡིན། གཟའ་དེ་མྱུར་པ ་འཁ ར་བའི་ རྒྱུ་མཚན་ག ས། དུ་སྤ ན་དེ་རྣམས་དཀ ལ་ཐིག་དང་ཐད་གཤིབ་ཡིན་པའི་འཆིང་ཐག་ཅིག་ཏུ་འགྱུར་ ག ་ཡ ད། སྐ་ཤས་ཆེ་བའི་འཆིང་ཐག་ལ་ས་ཁུལ་ (zones) དང་། ནག་ཤས་ཆེ་བའི་འཆིང་ཐག་ ལ་ས་རྒྱུད་ (belts) ཟེར། ཐིག་ལེ་དམར་ཆེན། གཟའ་ཕུར་བུའི་ཕ ་ང ས་ཀ ་འབུར་དུ་ཐ ན་པའི་ཁད་ཆ ས་གཙོ་བ ་ནི། ཐིག་ལེ་དམར་ཆེན་ (Great Red Spot) ཞེས་པའི་ ས ང་དབ བས་དམར་པ འི་ ས་ཁུལ་དེ་རེད། དེ་ཉིད་ བར་སྣང་ར ག་ཞིབ་འཕྲུལ་ ཆས་ཀ ས་ར་སྤ བར་དུ་གནམ་རིག་ད་མ་བས་སར་ དཔྱད་པ་ཚོས་ང ས་འཛིན་བ ད་མ་ཐུབ། འ ན་ ཀང་ད་ལྟ་ང་ཚོས་དེ་ཉིད་འཛམ་ག ང་ནང་འབྱུང་ བཞིན་པའི་རླུང་འཚུབ་ཆེན་པ ་ཇི་བཞིན་འཁ ར་ འཚུབ་ཆེན་པ ་ཞིག་ཡིན་པ་ཤེས་ཀ ་ཡ ད། དེའི་ ཚ་ཚད་འཛམ་བུ་ག ང་གི་ཚ་ཚད་འདྲ་བ་ལྡབ་ གསུམ་ཙམ་ཡ ད་ཅིང་། འཕ ད་དུ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༤༠,༠༠༠ ཙམ་ཡ ད།

51 རིག་མཐགཟའ་ཕུར་བུ་ལ་ཉུང་མཐར་ཟླ་བ་གཟའ་ཕུར་བུའི་ཟླ་བའི་གྲངས།༡༦ཡད།དེའི་ནང་ནས་ཆེ་བ་བཞི་ང་ཚོས་རྒྱང་ཤེལ་བརྒྱུད་ནས་ང་ཐུབ།ཕ་ལ་༡༦༡༠ལར་ཨི་ཊ་ལིའི་གནམ་སར་དཔྱད་པ་ག་ལི་ལི་ཨ་ (Galileo) ཡིས་དེ་དག་གསར་ར ད་བས་པ་ལ་བར ན་ནས། དེ་དག་ལ་ག ་ལི་ལི་ཨ འི་ཟླ་བ་ཞེས་བར ད། དེ་ དག་ནི་གཟའ་ཕུར་བུ་ནས་བར ས་པའི་ཟླ་བ་ལཽ་ དང་། ཡུ་ར ་པཱ། ག ་ནི་མེ་ཌེ། ཀེལ ས་ཊ ་བཅས་ ཡིན། ཚངས་ཐིག་ལ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༥༢༦༢ ཅན་ ག ་ག ་ནི་མེ་ཌེ་ནི་གཟའ་ཕུར་བུའི་ཟླ་བ་ཆེ་ཤ ས་དེ་ ཡིན་པ་མ་ཟད། ཉི་མའི་ཁ མ་རྒྱུད་ནང་གི་ཟླ་བ་ ཆེ་ཤ ས་ཀང་ཡིན། ར བ་ར ས་ལྟར་ན་དེ་ཉིད་གཟའ་ལྷག་པའི་ཆ་ཚད་ཙམ་ཡ ད། ཡང་ཞེང་ཚད་ལ་ ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༡༥ ཙམ་ཡ ད་པའི་ལེ་ཌཱ་ཞེས་པའི་ཟླ་བ་ནི་གཟའ་ཕུར་བུའི་ཟླ་བ་ཆུང་ཤ ས་དེ་ཡིན། ཟླ་བ་ལཽ་ཡི་དམིགས་བསལ་ཁད་ཆ ས། ཟླ་བ་ལཽ་ཞེས་པའི་ཁ་ད ག་བཀྲག་མདངས་ཆེན་པ ་ཡ ད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ག ས་དེ་ལ་“ཟླ་བ་པི་ཛཱ་”ཞེས་ མིང་འད གས་བཏགས་པ་རེད། དེ་སྤ ར་བཏང་གི་ཟླ་བ་ཞིག་དང་གཏན་ནས་མི་འདྲ་སྟེ ། དེར་རྒྱུན་མི་ ཆད་པའི་མེ་རི་མང་པ ་འཕྱུར་ག ་ཡ ད་པ་ རེད། དམིགས་བསལ་བ་ཞིག་སྦཁ་དཁུ་དམར་སེར་ཕམེ་རི་དེ་དག་གིས་མུ་ཟིའི་གཤེར་ར་འཕྱུར་ཏེ།ཟླ་བ་ལཽ་ལ་ག་སྣ་ཚོགས་ཤིང་།བཀྲག་མདངས་ན་ག་ཡད།ཟླ་

52 བ་ལཽའི་མེ་རི་དེ་དག་ཕ ་ལ ་ ༡༩༧༩ ལ ར་ཝ ་ཡེ་ཇར་ ༡ པ ་ (Voyager 1) གཟའ་དེའི་འཁ ས་ སུ་སྐྱོད་སབས་གསར་ར ད་བྱུང་བ་རེད། བར་སྣང་ར ག་ཞིབ་འཕྲུལ་ཆས་གང་ཞིག་གཟའ་དེར་བསྐྱོད་ཡ ད་དམ། ཕ ་ལ ་ ༡༩༧༣ ལ ར་པཱའ ་ནི་ཨར་ ༡༠ པ་ (Pioneer 10) ཞེས་པ་དེ་གཟའ་ཕུར་བུའི་ཉེ་འཁ ས་ སུ་འཕུར་ཏེ། དེའི་བཀྲག་མདངས་ཅན་ག ་རླུང་ཁམས་ཀ ་པར་ཐ ག་མ་དེ་བངས་པ་རེད། ལ ་ར ས་མ་ དེར་པཱའ ་ནི་ཨར་ ༡༡ པ་དེ་གཟའ་ས ན་པར་ འཕུར་བ་རེད། དེ་ནས་ཕ ་ལ ་ ༡༩༧༩ ལ ར་ ཝ ་ཡེ་ཇར་ ༡ པ ་དང་། ༢ པ་གཉིས་ཕ ན་ཏེ། ང ་མཚར་ཅན་ག ་པར་རིས་དང་གནས་ཚུལ་ མང་པ ་ཞིག་མཁ ་སྤ ད་བས་ཡ ད་པ་རེད། ཕ ས་སུ་ཕ ་ལ ་ ༡༩༩༥ ལ ར་ག ་ལི་ལི་ཨ འི་ བར་སྣང་ར ག་ཞིབ་འཕྲུལ་ཆས་ཀ ས་གཟའ་ཕུར་བུའི་རླུང་ཁམས་ནང་བར་སྣང་ར ག་ཞིབ་འཕྲུལ་ཆས་ ཅིག་བཞག་སྟེ། དེའི་འཁ ར་ལམ་ཡ ངས་སུ་བས ར་པ་རེད།། །།

53 གཟའ་སྲེན་པ། ༄༅། །གཟའ་ཕུར་བུའི་ར ས་སུ་གཟའ་ཆེ་ཤ ས་གཉིས་པ་དེ་གཟའ་ས ན་པ་ (Saturn) རེད། གཟའ་ཕུར་བུ་ཇི་བཞིན་གཟའ་དེ་ཡང་རླངས་གཟུགས་ཀ ་པ ་ལ ་ཆེན་པ ་ཞིག་རེད། གཟའ་དེའི་ བཀྲག་མདངས་ལྡན་པའི་གདུབ་ཀ ར་དེ་གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་ཆེས་དགའ་མ ས་བ ད་ས་ ཞིག་ཆགས་ཡ ད་ཅིང་། ལ ་རེ་བཞིན་གཟའ་དེའི་གདུབ་ཀ ར་ག ་དབ བས་ལ་འགྱུར་བ་འགྲྱོ་ཡི་ཡ ད་ པ་ལྟར་སྣང་གི་ཡ ད། གཟའ་ས ན་པའི་གདུབ་ཀ ར་ག ་གྲུབ་ཆ། གཟའ་ས ན་པའི་མཐའ་ས ར་དུ་གདུབ་ཀ ར་དུ་མས་བས ར་ཡ ད་ཀང་། འཛམ་བུ་ག ང་ནས་གདུབ་ཀ ར་ ཀ་དང་། ཁ། ག་བཅས་གསུམ་ལས་མཐ ང་གི་མེད། གདུབ་ཀ ར་གཞན་རྣམས་བར་སྣང་ར ག་ཞིབ་ འཕྲུལ་ཆས་ཀ ས་གསར་ར ད་ཐུབ་ཡ ད། གདུབ་ཀ ར་དེ་རྣམས་ལེབ་གཟུགས་མཁ གས་པ ་ཞིག་ཏུ་ མཐ ང་སྲིད་ཀང་། ད ན་དང ས་སུ་དེ་ལྟར་མིན། དེ་རྣམས་མྱུར་ཚད་མཐ ་པ འི་ངང་གཟའ་དེར་ས ར་ བཞིན་པའི་འཁགས་པའི་ག ང་བུ་ས་ཡ་མང་པ ས་བསྒྲུབས་པ་ཞིག་ཡིན། འཁགས་ར མ་དེ་རྣམས་ ནས་འགའ་ཤས་ས་རྡུལ་ལྟར་ཆུང་ལ། འགའ་ཤས་ར ག་པ ་ཆེན་པ ་ཡང་ཡ ད། ཕྱོགས་འགའ་ཤས་

54 སུ་གདུབ་ཀ ར་དེའི་མཐུག་ཚད་མི་ཊར་ ༥༠ ལས་ཉུང་བ་ཡ ད། གཟའ་དེ་ལ་སྤ ན་འཐིབས་ཡ ང་ད ན་ཅི། གཟའ་ས ན་པ་ནི་སྤ ན་ཧ་ཅང་སྟུག་པ ས་འཐིབས་པའི་གཟའ་ཞིག་རེད། དེ་ཧ་ཅང་མྱུར་པ ་འཁ ར་བའི་ རྒྱུ་མཚན་ག ས། སྤ ན་རྣམས་དཀ ལ་ཐིག་དང་ཐད་གཤིབ་ཀ ་འཆིང་ཐག་ཅིག་ཏུ་གྱུར། དེའི་རླུང་ ཁམས་གཙོ་ཆེ་ཁུག་སྣས་སྒ བ་པར་བར ན། འཆིང་ཐག་དེ་རྣམས་གཟའ་ཕུར་བུ་ནང་བཞིན་ལས་ས་ པ ་མཐ ང་ཐུབ་ཀ ་མེད། གཟའ་དེར་རིམ་པ་མི་འདྲ་བར་ཆགས་པའི་སྤ ན་པའི་ཆགས་རིམ་གཙོ་བ ་ གསུམ་ཡ ད་པར་སྣང་། སྤ ན་ག ་ཆགས་རིམ་ག ང་མ་རྣམས་ཟེ་ཚའི་རླངས་རླུང་དང་ཨེ་མ ་ནི་ཡམ་ (Ammonium) ག ས་བསྒྲུབས་པ་ཡིན་ལ། ཡང་དེའི་བང་རིམ་དམའ་ཤ ས་དེར་ང་ཚོས་མཐ ང་ བའི་སྤ ན་པ་ལྟར། ཆུ་དང་འཁགས་པའི་རྡུལ་ག ས་བསྒྲུབས་པའི་སྤ ན་པ་ལྟར་སྣང་གི་ཡ ད།

55 གཟའ་དེའི་གྲུབ་ཆ། གཟའ་ས ན་པ་ནི་རླངས་གཟུགས་ཆེན་པ ་ཞིག་སྟེ། དེ་ཉིད་གཙོ་ཆེར་རླངས་གཟུགས་དང་། གཤེར་ ཁུའི་རླངས་གཟུགས་ཀ ས་བསྒྲུབས་པ་ཞིག་ཡིན། དེའི་སྤ ན་འཐིབས་ཆེ་བའི་རླུང་ཁམས་ནི་ཧ་ལམ་ ཡང་རླུང་དང་ཧེ་ལི་ཡམ་ག ས་བསྒྲུབས་པ་རེད། དེའི་འ ནས་ཟླ་བ་ཊི་ཐིསདེ།གཟའ་དེར་གཟའ་གཞན་ལས་ཟླ་བ་མང་བ་ཡདབུས་སུ་པའི་ཡང་རླུང་གི་ཆགས་རིམ་ཡན་གཤེར་ཁུའི་ལྕགས་རིགས་ཀཡང་རླུང་གི་རྒྱ་མཚོ་ཡག་ཏུ་རྒྱ་ཆེ་ལ་གཏིང་ཟབ་པའི་གཤེར་ཁུའི་ད་ཅིང་།ད་དུང་དེའི་འག་་ང་བར་གནས་ད།གཟའ་དེའི་བག་རའི་ནང་སྙིང་ཆུང་ངུ་ཞིག་ཡད།གཟའ་སན་པའི་ཟླ་བ།ད་དེར་ཉུང་མཐར་ཟླ་བ་༡༨ཡད།དེའི་ནང་་ (Tethys) དང་། ཌི་ཨ འིན། (Dione) ར ཨ། (Rhea) ཊཡི་ཊན། (Titan) ལ་པེ་ཊཱས་ (Lapetus) ལྔ་པ ་ཁ ་ནའི་ཚངས་ཐིག་ལ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༡༠༠༠ ལས་ མང་བ་ཡ ད། པན་ (Pan) ཟེར་བའི་ཟླ་བ་ཆུང་ཤ ས་ དེའི་འཕ ད་དུ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༢༠ ལས་མེད། ཟླ་བ་ཆེ་ ཤ ས་དེ་ནི་ཊཡི་ཊན་ཟེར་བ་དེ་ཡིན་ཞིང་། ཚངས་ཐིག་ ཏུ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༥༡༤༠ ཡ ད། ཟླ་བ་དེ་ནི་ཉི་མའི་ཁ མ་ རྒྱུད་ནང་ནས་ཟླ་བ་ཆེ་ཤ ས་གཉིས་པ་དེ་ཡིན་པ་མ་ཟད། རླུང་ཁམས་མཐུག་ཤ ས་ཀང་ཡིན།

56 ཊཡི་ཊན་ག ་ཕ ་ང ས་ག་འདྲ་ཡ ད་དམ། རླུང་ཁམས་མཐུག་པའི་ཊཡི་ཊན་ནི། ཟེ་རླུང་རླངས་གཟུགས་ཀ ས་བསྒྲུབས་པ་ཞིག་ཡིན། དེའི་ཁ་ ད ག་ལི་ཁ འི་མད ག་ཡིན་ལ། དེ་ཉིད་རབ་རིབ་སྤ ན་ག ས་ཁེངས་ཡ ད་པས་དེའི་ཕ ་ང ས་མཐ ང་བར་ གེགས་བ ད་ཀ ་ཡ ད། གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་དེའི་ས་ང ས་ཐམས་ཅད་ན་རླུང་གཤེར་ཁུའི་ རྒྱ་མཚོ་དང་མཚོ་ས གས་ཀ ས་ཁབ་ཡ ད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་ས་ཁུལ་འགའ་ཤས་ན་རླུང་གི་འཁགས་ ར མ་དང་ཁ་བས་ཁབ་ཡ ད་པ་ཚོད་དཔག་བ ད་ཀ ་ཡ ད།། །།

57 གཟའ་རྣམ་རྒྱལ། ༄༅། །གཟའ་རྣམ་རྒྱལ་ (Uranus) ནི། གཟའ་ཆེ་ཤ ས་གསུམ་ པ་དེ་ཡིན་ལ། དེ་ཉིད་འཛམ་བུ་ག ང་ལས་ལྡབ་བཞི་འགྱུར་ག ས་ཆེ་ བ་ཡ ད། གཟའ་དེ་འཛམ་བུ་ག ང་ལས་བར་ཐག་ཧ་ཅང་རིང་པ ་ཡ ད་ པའི་རྐ ན་ག ས་ང་ཚོས་ལས་ས་པ ་མཐ ང་མི་ཐུབ། རྒྱུ་མཚན་དེའི་ཆ་ ནས་གཟའ་དེ་དུས་རབས་ ༡༨ ལ ར་མ་གཏ གས་ང ས་འཛིན་ཐུབ་མེད། སབས་འགར་གཟའ་དེར་མག ་མཇུག་ལ ག་པའི་གཟའ་ ཞེས་འབ ད་ད ན། གཟའ་ཚང་མ་ཉི་མ་ལ་ས ར་བའི་སབས་སུ་འཁ ར་སྐྱོད་བ ད་ཀ ་ཡ ད། ང་ཚོས་དེ་རྣམས་ས ་ས འི་ ཚངས་ཐིག་༼བང་སྣེ་དང་ལྷྱོ་སྣེ་བར་ལ་བརྒྱུད་པའི་འཆར་སྣང་གི་ཐིག༽ སྟེང་འཁ ར་ག ་ཡ ད་པ་ཤེས་ ཀ ་ཡ ད། གཟའ་མང་ ཆེ་བ་འཁ ར་སྐྱོད་བ ད་ ཐིག་ཐརྒྱལ་ནི་རང་གི་ཚངས་འགསབས་ཚངས་ཐིག་དེ་ན་འགྲེང་དུ་ཡད།ན་ཀང་གཟའ་རྣམ་ག་ནམ་རྒྱུན་ ལས་ཟུར་ཁུག་དགུ་བཅུས་དཀྱོགས་ནས་འཁ ར་ག ་ཡ ད། དེར་བར ན་གཟའ་དེ་གཞ གས་ལ་བསྙེས་ ནས་ཡ ད་པ་ལྟར་སྣང་། དེས་ན་གཟའ་དེ་རང་གི་ཚངས་ཐིག་ཏུ་ཡ ད་པའི་གནས་སབས་སུ་དེའི་སྣེ་ དེ་ཉི་མ་ལ་ཐད་ཀར་སྟྱོན་ག ་ཡ ད་པའི་ད ན་ཡིན། དེའི་གྲུབ་འབས་སུ་གཟའི་སྣེ་དེ་སའི་ག ་ལ་ལྟ་བུ་

58 དུས་རག་ཏུ་གྲང་མ ར་མ་གནས་བར། གཟའ་གཞན་དག་ལས་ཚ་བར་གནས་ཀ ་ཡ ད། གཟའ་དེ་སུ་ལ་གསར་ར ད་བྱུང་བ་ཡིན་ནམ། ཕ ་ལ ་ ༡༧༨༡ ལ འི་ཟླ་བ་གསུམ་པའི་ནང་ཨིན་ཡུལ་ག ་གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཝི་ལི་ཡམ་ ཧར་ ཤེལ་ (William Herschel) ག ས་རྒྱང་ཤེལ་བརྒྱུད་ནས་ནམ་མཁར་བལྟས་པའི་ཚེ། ཁ ས་ སར་མ་དུ་བ་མཇུག་རིང་གསར་པ་ཞིག་ཡིན་པར་ད གས་གཞིའི་ཐ ག་ ཞིབ་ཚགས་པ ས་བལྟས་པ་རེད། འ ན་ཀང་ད ན་དང ས་སུ་དེ་ཉིད་གཟའ་ གསར་པ་ཞིག་ཡིན་པ་རེད། དེའི་བར་དུ་གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་ གཟའ་དྲུག་ལས་ང ་རགས་ཆ ད་མེད། རྣམ་རྒྱལ་ཞེས་མིང་དུ་གྲགས་པའི་ གཟའ་གསར་པ་དེ་ནི། གཟའ་ས ན་པ་དང་ཉི་མའི་བར་ཐག་ལས་ལྡབ་ ཉིས་འགྱུར་ག ས་ཐག་རིང་བ་ཡ ད། གཟའ་དེའི་གདུབ་ཀ ར། སར་གནམ་རིག་སར་དཔྱད་པ་ཚོས་གཟའ་ས ན་པ་ཁ ་ནའི་ མཐའ་ས ར་དུ་གདུབ་ཀ ར་ཡ ད་པར་བསམ་ག ་ཡ ད། འ ན་ཀང་ ཕ ་ལ ་ ༡༩༧༧ ལ ར་གཟའ་རྣམ་རྒྱལ་ལའང་གདུབ་ཀ ར་ཡ ད་ པ་གསར་ར ད་བྱུང་ཡ ད། དེ་ལ་མྱུར་ཚད་མཐ ་ཞིང་། འཕ ད་དུ་ མི་ཊར་གཅིག་ཙམ་ཡ ད་པའི་ར ་ཕན་ག ས་བསྒྲུབས་པའི་གདུབ་ ཀ ར་གཙོ་བ ་བཅུ་གཅིག་ཡགཟའ་དེར་བསྐྱོད་པའི་བར་སྣང་རད། ག་ཞིབ་འཕྲུལ་ཆས། གཟའ་དེ་ཧ་ཅང་ཐག་རིང་པ ་ཡ ད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ག ས་ང་ཚོས་དེའི་ས ར་ཉུང་ངུ་ཞིག་ལས་ཤེས་ཀ ་ མེད། དེ་ཡང་ང་ཚོས་གང་ཤེས་པ་རྣམས་ནི་ཕ ་ལ ་ ༡༩༨༦ ལ ར་གཟའ་དེར་ཕ ན་པའི་ཝ ་ཡེ་ཇར་

59 ༢ པ་ (Voyager 2) བར་སྣང་ར ག་ཞིབ་འཕྲུལ་ཆས་ལས་ཤེས་པ་དེ་ཉིད་ཙམ་ཡིན། སར་ཝ ་ ཡེ་ཇར་ ༢ པ་དེ་གཟའ་ཕུར་བུ་༼༡༩༧༩༽དང་གཟའ་ས ན་པ་༼༡༩༨༡༽གཉིས་ལ་བསྐྱོད་མྱོང་ཡ ད། ད་གཟ ད་དེ་ཉིད་གཟའི་དཀ ལ་འཁ ར་ནས་ཕ་མཐར་ཕ ན་ཚར་ཞིང་། ནམ་ཞིག་ཉི་མའི་ཁ མ་རྒྱུད་ཕ་ ར ལ་ག ་སར་ཚོགས་དཀ ལ་དུ་ཡལ་འགྲྱོ་ངེས་རེད།གཟའ་དེར་ཟླ་བ་ཇི་ཡ ད། ང་ཚོས་གཟའ་དེའི་ཟླ་བ་མི་རན་ཌ་ (Miranda) དང་། ཨེ་རི་ཡལ། (Ariel) ཨམ་བེ་རིལ། (Umberiel) ཊཡི་ཊེ་ནི་ཡ། (Titania) ཨ ་བེ་ར ན་ (Oberon) བཅས་ཆེ་ཤ ས་ལྔ་པ ་ལས་གཞན་རྣམས་མཐ ང་ཐུབ་ཀ ་མེད། དེ་ལས་ ཆུང་བའི་ཟླ་བ་བཅུ་པ ་དེ་དག་ཝ ་ཡེ་ཇར་ ༢ པས་གསར་ར ད་ཐུབ་པ་ བྱུང་ཡ ད། ཟླ་བ་དེ་དག་ལས་ཆེ་བ་རྣམས་ནི་བག་ར ་ཆེན་པ ་དང་ འཁགས་པ། དེ་བཞིན་ས་ད ང་བྲུས་པའི་ད ང་ཁས་ཁེངས་ཤིང་། ད་ དུང་དེའི་ང ས་སུ་སེར་ཁ་དེ་འདྲའང་ཡ ད། གཟའ་དེའི་ཟླ་བ་ཆེ་ཤ ས་ནི་ འཕ ད་ལ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༡༦༠༠ ཅན་ག ་ཊཡི་ཊེ་ནི་ཡ་ཞེས་པ་དེ་ཡིན། གཟའ་དེའི་གྲུབ་ཆ། གཟའ་དེར་གཙོ་ཆེ་བ་ཡང་རླུང་དང་། ཧི་ ལི་ཡམ། ན་རླུང་ (methane) བཅས་ རླུང་ཁམས་གསུམ་ཡ ད་ཅིང་། ས་ཡ ལ་ དུ་ཆུ་དང་། ཟེ་ཚའི་རླངས་རླུང་། ན་རླུང་ ག ་འཁགས་པ་ཡ ད། དེའི་ནང་སྙིང་དུ་ སི་ལི་ཀ པའི་ལྕགས་རིགས་སན་དང་སྲྱོག་འཛིན་རླུང་འདྲེས་གས་ཡད།

60 ཟླ་བ་མི་རན་ཌའི་དམིགས་བསལ་ཁད་ཆ ས། ཚངས་ཐིག་ལ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༥༠༠ ཅན་ག ་ཟླ་བ་མི་རན་ཌ་ནི་འཛམ་བུ་ག ང་ནས་མཐ ང་ཐུབ་པའི་ཟླ་ བ་ཆུང་ཤ ས་དེ་ཡིན། ཉེ་འཁ ས་ནས་བརྒྱབས་པའི་པར་རྣམས་ཀ ས་ཟླ་བ་དེ་ཉིད་ཟླ་བ་ཚང་མའི་ནང་ནས་དམིགས་བསལ་བ་ཞིག་ཡིན་པ་བསྟན་ཡད།དེའི་ཕ་ངས་ཡངས་རགས་དང་ཁ་དང་།ཤུར་ཁ།བག་རང་།ལུང་གཤངས་སགས་ཡུལ་ག་བཀད་པ་མི་འདྲ་བ་དུ་མས་ལྷན་པ་བརྒྱབས་པ་དང་འདྲ་སྟེ།གནམ་རིག་སར་ དཔྱད་པ་ཚོས་མི་རན་ཌ་དེ་ལ ་མང་པ འི་ག ང་ལ་དང ས་གཟུགས་གཞན་དང་གད ང་ཐུག་བརྒྱབས་ པ་ལ་བར ན་ནས་དུམ་བུར་ཕ ན་པ་རྣམས་སར་འདུས་ཏེ། ད་ཆ་ང་ཚོས་མཐ ང་བཞིན་པའི་ཡུལ་ག ་ བཀ ད་པ་དེ་གྲུབ་པར་འད ད་ཀ ་ཡ ད།། །།

61 གཟའ་མཚོ་རྒྱལ། ༄༅། །གཟའ་མཚོ་རྒྱལ་ (Neptune) ནི། གསར་ར ད་བྱུང་བའི་གཟའ་མཐའ་མ་དེ་ཡིན། གཟའ་ དེ་ཉི་མའི་ཁ མ་རྒྱུད་ཀ ་མཐའ་རུ་འཛམ་ག ང་ནས་བར་ཐག་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ས་ཡ་མང་པ འི་སར་ཡ ད། མཚོ་རྒྱལ་ནི་གཟའ་རྣམ་རྒྱལ་དང་འདྲ་བར་རླངས་གཟུགས་ཀ ་པ ་ལ ་ཆེན་པ ་ཞིག་རེད། གཟའ་དེའི་མད ག་ས ན་པ ་ཡིན་ད ན། གཟའ་མཚོ་རྒྱལ་ནི་འཛམ་ག ང་དང་མི་འདྲ་བར་ལྟ་ན་སྡུག་ཅིང་། མད ག་ས ན་པ ་ལྡན་པའི་གཟའ་ཞིག་ རེད། དག་རླུང་འཚུབ་དྲག་པཆེ་བའི་ཐིག་ལེ་མཐགཟའ་དེའི་རླུང་ཁམས་ནང་ནག་ཤས་སརླུང་ཁམས་ནས་ཐའཇིབ་རྔུབ་ཉི་ཟེར་གཡདབང་གིས་མདངམ་མི་ཐེན་རླངས་གཟུགས་ཡདེའི་རླུང་ཁམས་ནང་ན་རླུང་ད་པའི་ག་དེ་ལྟར་མཐང་གི་ད།ན་རླུང་རླངས་གཟུགས་ཀས་་ཁ་དག་དམར་པ་རྣམས་བས་ཏེ།གཟའ་དེའི་ན་པའི་འད་དེ་ན་པར་སྐྲུན་ག་ཡད།སབས་རེ་ང་རྒྱུ་ཡད་པ་དེ་་རྣམས་ཡིན། གཟའ་དེའི་ཟླ་བ། ང་ཚོས་རྒྱང་ཤེལ་བརྒྱུད་ནས་བལྟས་ན། དེའི་ཟླ་བ་ཊ་ཊ ན་ (Triton) དང་། ནེ་ར ཌ་ (Nereid) གཉིས་གཟའ་དེར་འཁ ར་སྐྱོད་བ ད་པ་མཐ ང་ཐུབ། གཟའ་དེར་ཝ ་ཡེ་ཇར་ ༢ པ་ (Voyager 2)

62 དེ་སྐྱོད་སབས། ཟླ་བ་དྲུག་གསར་དུ་ར ད་ས ན་བྱུང་པ་རེད། པ ་ ར ་ཊི་ཡུས་ (Proteus) དེ་ཟླ་བ་ནེ་ར ཌ་ལས་ཅུང་ཆེ་བ་ཡ ད་ ནའང་གཞན་རྣམས་དེ་ལས་ཆུང་བ་ཡ ད། དེ་དག་གི་ནང་ནས་ འཕ ད་དུ་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༢༧༠༠ ལྡན་པའི་ཊ་ཊ ན་ནི། ད་བར་དུ་ ར ད་ས ན་བྱུང་བའི་ཟླ་བའི་ནང་ནས་ཆེ་ཤ ས་ཤིག་ཏུ་ང ས་འཛིན་ བ ད་ཀ ་ཡ ད། དེ་ཉིད་ཟླ་བ་ཕལ་ཆེ་བ་དང་མི་འདྲ་བར་གཟའ་ མཚོ་རྒྱལ་ལ་ལྡྱོག་ཕྱོགས་སུ་འཁ ར་ག ་ཡ གཟའ་དེའི་ཆགས་རིམ།ད། གཟའ་དེའི་ཕ འི་བཀ ད་པ་ནི་རང་དང་ཆ་འདྲ་བའི་གཟའ་རྣམ་རྒྱལ་དང་ཧ་ཅང་འདྲ་པ ་ཡ ད། དེར་གཙོ་ ཆེ་བ་ཡང་རླུང་དང་། ཧེ་ལི་ཡམ་ཕན་ཙམ་ མཉམ་བས པའི་དབུས་སུ་སའི་གཐེ་བའི་གཤེར་ཁུའི་རླངས་གཟུགས་ཡབའི་རྒྱ་མཚོ་དང་།འརླུང་ཁམས་ཡབས་བས་པ་ལས་བསྒྲུབས་པའི་ད།རླུང་ཁམས་དེའི་མཐིལ་ག་ན་ཡངས་ཤིང་གཏིང་ཟབ་པའི་ཆུ་བ་ཚ་ན་རླུང་(methane)ད།་ལའི་ཆ་ཚད་དང་མཉམ་བག་རའི་ནང་སྙིང་ཡད། ཝ ་ཡེ་ཇར་ ༢ པ་གཟའ་དེར་བསྐྱོད་རིམ། ཝ ་ཡེ་ཇར་ ༢ པས་ལ ་བཅུ་གཉིས་རིང་འགྲུལ་བཞུད་བས་པའི་ཆེས་མཐའ་མའི་གཟའ་དེ་མཚོ་ རྒྱལ་ཡིན། ཕ ་ལ ་ ༡༩༧༧ ལ ར་མངགས་གཏ ང་བས་པའི་ཝ ་ཡེ་ཇར་ ༢ པ་དེ་ཕ ་ལ ་ ༡༩༨༩ ཟླ་ ༨ ཚེས་ ༢༤ ཉིན་གཟའ་དེ་ལས་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ ༥༠༠༠ ཙམ་ག ་ཉེ་བའི་ས་ན་འཕུར་སྐྱོད་བ ད་ཐུབ་

63 ཡ ད། དེའི་ཚེ་དེ་ཉིད་འཛམ་བུ་ག ང་ལས་བར་ ཐག་ཀི་ལ ་མི་ཊར་ས་ཡ་ ༤༠༠༠ ལས་མང་ བའི་ས་ན་ས བས་ཡ ད་ན། དེའི་འག ད་འཕ འི་ འགབར་ལན་འབྱོར་བར་ཆུ་ཚོད་བཞི་ལས་མང་བ་ར་ག་ཡད།།།།གཟའ་དེར་སྐྱོད་བཞིན་པའི་ཝྱོ་ཡེ་ཇར་༢པ།

64