ENGLISH CURRICULUM FOR
CLASS IX AND X
Introduction
In the words of Humboldt: “Man is man through language alone”. Language, spoken or written, is man’s chief instrument of communication though may not be the only one. We use language to communicate our thoughts and ideas. Moreover, there is no denying the fact that language communication is undoubtedly linked with human needs, be it individual, social, economic, cultural or political. Language is not only a means of communication but also a medium of acquiring most of our knowledge. It is also a system by which sounds and meanings are related and a system that structures the reality around us to a great extent. It is for these reasons that the learning of language becomes necessary for every individual. Therefore it becomes very necessary that language receives its due importance with its proper and correct usage. Every nation has its own language to communicate but knowing the language of other nation is also beneficial up to a great extent. At present, Tibetan refugees living in different parts of the world is estimated to be around 1.5 lakh. Out of the total population, around 65 % lives in India where English language has become an integral part of the Indian multilingual repertoire. Therefore learning of English as a second language has become a necessity for the Tibetans living in exile. The chapter VIII (C.8.3) of Basic Education Policy for Tibetans in exile also states “… English will remain by necessity the second language”. The English language curriculum for Tibetans should aim for achieving the twofold goals: attainment of a basic proficiency in the English language, as is acquired in the native language and the development of language as an instrument for basic interpersonal communication and for abstract thought and knowledge acquisition.
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 59 )
Textbooks and Materials
Despite the fact that there is a lot of advancement in the field of technology, we cannot overlook the fact that textbooks still continue to be a major source of knowledge for ordinary children. It is for this reason that emphasis must be laid on the production of textbooks that are contextually rich and that motivates and encourages learners’ creativity and inborn curiosity. A handbook for teachers containing methods and techniques of teaching a particular content/skill in addition to notes for the teachers in the textbook itself can be of great practical value and could prove really helpful.
At the secondary level of education, the standard of language learning materials should be raised above the traditional way providing room for the inclusion of wider range of modern and authentic texts apart from those sourced from literature. The pieces of literature (prose, fiction, poetry and drama) should be selected in such a way that they are understandable, culturally appropriate and in accordance with the age and need of the learners at this stage. The textbooks should contain guidelines for lots of activities to foster the development of the basic language skills (listening, speaking, reading and writing) in the learners. Environments that are rich in input and that are communicational are essential for the learning of a language. The inputs can be anything ranging from textbooks, libraries, other books and materials, magazines, newspapers, television, DVDs and internet to other authentic materials. Various other inputs should be brought into the language classroom viz. charts, news clippings, cards, pamphlets, advertisements etc. and teaching aids based on teachers’ own creativity and skills apart from textbooks.
The themes/sub-themes of whatever is to be taught should be in conformity with the learners’ immediate environment – physical, social and
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 60 )
cultural. These should lead to an understanding and practice of the values stated in the Basic Education Policy for Tibetans in exile. The materials need to be sensitive keeping in view the perspectives of gender, class and social equality, dignity of labour, peace and harmony (between humans, between humans and animals, and between humans and nature)
Curricular Package and Its Content
The curricular package prepared by CBSE for classes IX and X called Interact in English designed to develop the students’ communicative competence in English includes the following:
1. Main Course Book
2. Literature Reader
3. Work Book
4. Long Reading Text
This package can be the basis for English syllabus meant for Tibetan students at the secondary level. However, content selection should be done keeping in mind the needs of Tibetans in exile and the students’ present and future academic, social and professional needs along with the four aims of giving education as stated in BEP:
1. Principle of Freedom
2. Principle of Altruism
3. Principle of Upholding the heritage
4. Principle of Innovation.
The contents in the Literature Reader should touch the different genres of English along with pieces from some very famous writers of English. However, in the Literature Reader, inclusion of some literary pieces by Tibetan writers of English can work wonders in encouraging the Tibetan students in the field of creative writing. Therefore, a poem and a prose in the Literature Reader should be selected from those written by Tibetan
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 61 )
.
writers.
The workbook for grammar section, if based on the other two textbooks, would prove out to be more helpful to the students in understanding the grammatical structure and the application of lexical items. The Four main aims of giving education identified in the BEP must be suitably integrated in school curriculum. Therefore, the exercises of Textbooks should be designed so as to achieve the four aims of giving education as stated in the BEP. These aims should also be emphasized in the whole range of inputs (print and non-print, formal and informal) for teaching/learning at various stages of school education. Some emerging concerns like environmental issues, conservation of resources, population concerns, disaster management, forestry, animals and plants, human rights, safety norms and sustainable development should be suitably incorporated in the course content in an integrated manner along with the following concerns:
1. Tibetan Art and Culture
• Cultural heritage
• Religious beliefs and customs
• Literature
• Folktales, legends and myths of Tibet and neighbouring countries.
2. Sports and adventures.
3. Issues relating to Adolescence (drug addiction, sex education and child abuse, peer and parental pressure etc.)
4. Inclusive and Vocational Education (some of the contents in the main course book should focus on the importance of Vocational education catering to the need of Tibetan students)
5. Self Awareness (Keeping in view the fact that majority of the Tibetan children lack self awareness viz. their strength, weakness etc.)
6. Some Social Issues (Unemployment, degeneration of moral val-
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 62 )
ues, population concerns, self reliance etc.)
7. Science and Technology
8. Value education (Honesty, Charity, Universal Responsibility, Peace, Compassion, Harmony etc.)
9. Travel and Tourism (Holy places in India, Nepal and Tibet, places of interest etc.)
10. Mystery
11. Mass Media
12. Health and Reproductive health
The thematic package given above is suggestive and should be in conformity with learners’ cognitive level, interest and experience. [The aforementioned contents should form the basis for designing the Main Course Book for the Tibetan students.]
Learning Objectives
For a learner of English as a second language to be able to use English appropriately and spontaneously in different situations, linguistic proficiency has to be developed in the learner. This can be fostered by giving more exposure to the language both in spoken as well as written form. Apart from this, setting some objectives at this stage and working on the same can go a long way in bringing the desired output.
These objectives are:
• to develop and integrate the use of the four language skills: Listening, Speaking, Reading and Writing.
• to build greater confidence and proficiency in oral as well as written communication.
• to enable students to use English effectively and appropriately in order to communicate in various social settings and for study purposes across the curriculum.
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད།
63 )
(
• to enable the learners to access knowledge and information through reference skills (consulting a dictionary/thesaurus, library, internet etc.) .
• to develop interest, curiosity and creativity through extensive reading.
• to facilitate self-learning to enable them to become independent learners and critical thinkers.
• to help students develop the skills to monitor their progress by reviewing, organising and editing their own work and work done by the peers.
Learning Outcomes
1. Listening: The learners will be able to
• Listen to a wide range of oral texts, summarize, record and respond to them.
• Listen for information and enjoyment and respond appropriately and critically in a wide range of situations.
• Listen to and share ideas/viewpoints based on the understanding of concepts .
• Comprehend oral texts by recording main or supporting ideas.
• Adopt different strategies according to the purpose of listening (e.g. for pleasure, for general interest or for specific information) .
• Follow instructions and directions appropriately by understanding directive language, e.g. instruction, advice, requests and warning.
2. Speaking: The learners will be able to
• Communicate confidently and effectively using appropriate word stress, sentence stress, pronunciation and intonation patterns in a wide range of situations.
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 64 )
• Participate appropriately and effectively with others in a conversation, discussion etc. On topics of mutual interest in classroom as well as non-classroom situations.
• Identify and use appropriate vocabulary.
• Use the appropriate tone, posture, gestures, pause and maintain eye contact while speaking.
3. Reading: the learners will be able to
• Read and identify the main points/significant details of a variety of print texts including newspapers, magazines, drama, poetry, fiction and non-fiction pieces.
• Become accomplished and active readers who appreciate uncertainty and complexity.
• Understand relations between different parts of a text through lexical and grammatical cohesion devices.
• Read fluently and effectively a given text for information and enjoyment.
• Retrieve and synthesise information from a wide range of reference material using study skills such as skimming and scanning.
• Respond critically to the aesthetic, cultural and emotional values in texts.
• Identify main ideas by reading titles, introductions and topic sentences by skimming through the texts.
• Identify rhetorical devices, figures of speech and explain them.
• Infer meaning of the ideas presented in a text.
• Puzzle out the meaning of difficult /unfamiliar vocabulary from the text by using word attack skills.
4. Writing: the learners will be able to
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 65 )
• Write different kinds of factual and imaginative texts for a wide range of purposes.
• Demonstrate planning skills for writing for a specific purpose, audience and context.
• Write in appropriate style and format based on the type of text.
• Locate, access, select, organize and integrate relevant data from various sources.
• Interpret information presented in one form (graph, pie chart, table, visual/verbal clue etc.) And transcribe it into written form.
• Write without prior preparation on a given topic and explain the views expressed.
• Use an appropriate style and format to write letters (formal and informal) , notices, messages, descriptions, biographical sketches, dialogues, reports, speeches, articles, e-mails and diary entries.
• Use a variety of sentence types and sentences of different lengths and structures appropriately.
• Expand notes into a piece of writing.
• Summarise or make notes from a given text.
• Reflect on, analyse and evaluate own work and check it for content, spelling and grammatical errors.
• Recode information from one text type to another (e.G. Diary entry to letter, letter to notice, advertisement to report etc.)
Language usage (grammar)
In addition to consolidating the grammatical items practised earlier, the courses at secondary level should emphasize on the following clearly:
• Sequence of tenses
• Reported speech in extended texts
• Subject – verb agreement
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 66 )
• Active and passive voice
• Modal auxiliaries (those not covered at upper primary)
• Non-finites (infinitives, gerunds, participles)
• Conditional clauses
• Sentence structure
• Phrasal verbs and prepositional phrases
• Punctuation (semicolon, colon, dash, hyphen, parenthesis or use of brackets and exclamation mark)
• Determiners
• Prepositions
Tools and techniques for teaching and evaluation
The main aim of The English curriculum is to develop learners’ communicative capacity by developing their four language skills. Some objectives have also been set for each of these skills to indicate the level of achievement expected of the learners but since it is not possible to test all the skills through a formal, time-bound examination, evaluation will be done through Formative assessment, in addition to the Summative assessment as per CCE (Continuous and Comprehensive Evaluation) formulated by CBSE.
Formative assessment is a tool used by the teacher to continuously monitor students’ progress in a non-threatening and supportive environment involving regular descriptive feedback and an opportunity for the students to reflect on their performance and improve upon it. The techniques should be based on a multi-skill, activity based, learnercentred approach. Care would be taken to fulfil the functional (communicative) , literary (aesthetic) and cultural (sociological) needs of the learner. The teacher should play the role of a facilitator of learning by presenting language items and creating situations which motivate the child to use English for the purposes of communication and expression.
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 67 )
The electronic and print media could be used extensively. The evaluation procedure should be continuous and comprehensive as per CCE (CBSE) . A few suggested activities are:
• Role playing
• Simulating real-to-life situations
• Problem solving and decision making
• Interpreting information given in tabular form and schedule
• Using newspaper clippings
• Borrowing situations from the world around the learners, from books and from other disciplines
• Using language games, riddles, puzzles and jokes
• Interpreting pictures/sketches/cartoons
• Debating and discussing
• Narrating and discussing stories, anecdotes, etc.
• Reciting poems/oral presentations
• Working in pairs and groups
• Silent card shuffle
• Using media inputs — computer, television, video cassettes, tapes, software packages.
• Listening and Reading Comprehension
• Written assignments - short and long question answers, letters, emails, creative writing, reports, newspaper articles, diary entries, poetry, script/play writing, story completion etc.
• Dramatization/ Dialogue/ Conversation/ Commentary
• MCQs/ Quiz
• Research projects - information gathering, deductive reasoning, analysis and synthesis and a presentation using a variety of forms including the use of Information and Communication Technology (ICT)
• Grammar Exercises.
• Web Charts, Concept Mapping
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 68 )
• Visual Representation
• Movie and book review
• Making English speaking zones, days etc.
Time Available
There are about 200 – 210 working days available for teaching/learning in one academic session. At least one period (40 – 45 minutes) per day must be allotted to the teaching of English. The actual number of periods available, however, may be about 180. The size of the curricular package should be such as can be conveniently covered in the given time.
References:
1. NCF-2005 (NCERT)
2. Syllabus For Secondary and Higher Secondary Classes (NCERT)
3. CCE Manuals for Teachers (CBSE)
4. Secondary School Curriculum 2014 (Volume I) (CBSE)
5. Basic Education Policy for Tibetans in Exile (DoE, CTA)
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 69 )
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 70 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་ཨ ན་ཇིའི་བསླབ་གཞི། ཀ) ངེས་སྦྱོང་མིན་པའི་ཨིན་ཇིའི་སློབ་ཚན། (Elective English) རྒྱབ་ལྗོངས། གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་གདམ་ང་ཅན་ གྱི་ཨིན་ཇིའི་སློབ་ཚན་ཁག་ནི་གཙོ་བོ་རྩོམ་རིག་དང་རྩོམ་རིག་གི་གཞུང་ལུགས་ ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱས་ནས། ཚད་མཐོའ་སྐད་ཡིག་གི་ནུས་རྩལ་སྤེལ་ཐབས་བྱ་རྒྱུར་གཙོ་ འདོན་བྱ་དགོས། དེར་བརྟེན་བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་ནང་འཛམ་གླིང་གི་རྩོམ་རིག་ ཁག་ལས་ལེགས་ཆ་གཅེས་བཏུས་དང། བོད་ཀྱི་མཁས་པས་ཨིན་ཡིག་ནང་བྲིས་ པའི་རྩོམ་རིག་ཁག་ལས་ཀྱང་ལེགས་ཆ་བསྡུ་ལེན་བྱས་ཏེ། ཨིན་ཇིའི་སྐད་ཡིག་ཐོག་ ནས་འཛམ་གླིང་གི་གྲགས་ཅན་བརྩམས་ཆོས་ཁག་ལ་རོལ་མྱོང་དང། སློབ་སྦྱོང། དབྱེ་ཞིབ་བཅས་བྱེད་པ་མ་ཟད། བོད་ཀྱི་གནའ་དེང་རྩོམ་རིག་ཀློག་འདོན་བྱེད་པར་ སྤྲོ་བ་བསྐྱེད་ཐབས་བྱ་དགོས། གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་གནས་སྐབས་ སུ། ཚད་མཐོའ་སྐད་ཡིག་གི་ནུས་རྩལ་གོང་མཐོར་གཏང་སྟེ། མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭའི་ ཨིན་ཡིག་གི་སློབ་ཚན་ཁག་བདེ་བླག་ངང་གོ་རྟོགས་ཐུབ་རྒྱུར་གྲ་སྒྲིག་འཐུས་ཚང་བྱ་ དགོས། དམིགས་ཡུལ། • གནའ་དེང་གི་ཨིན་ཇིའི་རྩོམ་བྲིས་སྣ་མང་ལ་གོ་རྟོགས་རྒྱ་གང་ཆེར་སྤེལ་རྒྱུ། • རྩོམ་རིག་གི་འདུ་ཤེས་བསྐྲུན་པ་དང། སྐད་ཡིག་གི་གསར་གཏོད་ནུས་པ་རྩལ་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 71 ) འདོན་བྱ་རྒྱུ། • ཚིག་མཛོད་དང། མངོན་བརྗོད། ཤེས་བྱ་ཀུན་བཏུས་སོགས་ལ་བརྟེན་ནས་སློབ་ མའི་ཐ་སྙད་ཇེ་ཕྱུག་ཏུ་གཏོང་རྒྱུ། • རྣམ་དཔྱོད་དང་སྤྲོ་སྣང་ལྡན་པའི་ཐོག་ནས་རྩོམ་རིག་ཀློག་འདོན་གྱི་སྤྲོ་བ་གོང་ མཐོར་གཏོང་རྒྱུ། • ཨིན་ཇིའི་བརྡ་སྤྲོད་དང། སྐད་རིགས་ཀྱི་རྨང་གཞི། སྐད་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་སོགས་ ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པའི་ལམ་སྟོན་བྱ་རྒྱུ། • སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ཀྱིས་མ་སྐད་ནས་ཨིན་ཡིག་ཏུ་ཕབ་སྒྱུར་བྱེད་པ་དང། ཨིན་ ཡིག་ནས་མ་སྐད་ཐོག་ཕབ་སྒྱུར་བྱ་ཐབས། • གཞུང་ལུགས་དང་རྩོམ་རིག་ལ་ལྟ་སྣང་འདྲ་མིན་ཐོག་ནས་དཔྱད་བརྗོད་སྤེལ་ ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ། དམིགས་ཚད། • གཞུང་ལུགས་ལ་གོ་བ་ལོན་ཐུབ་པ་དང། སྤྱི་ཁོག་ཁོང་དུ་ཆུད་པ། རྩོམ་རིག་གི་ ནང་དོན་གཙོ་ཕལ་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་ཐུབ་པ། • རྩོམ་ཡིག་གི་བསླབ་བྱའམ་བསྟན་དོན་དང་རྒྱས་བཤད་འབྲེལ་ཐུབ་པ་བྱ་ རྒྱུ། དཔེར་ན་ཞིབ་ཕྲའི་རྒྱས་བཤད་ཀྱི་ལམ་ནས་སྤྱིའི་གོ་རྟོགས་སྤེལ་བ་དང། མཚུངས་བསྡུར་གྱི་ཐབས་ལམ་ཅི་རིགས་ཐོག་ནས་རྩོམ་ཡིག་གི་མཇུག་བསྡོམས་ བྱ་རྒྱུ། • ཞིབ་ཕྲའི་སྐབས་ས་གནས་དང་དོན་དངོས་ངོས་བཟུང་བ་དང། རྩོད་པ་བྱེད་པ། གོ་རིམ་འབྲེལ་ཆགས་པ། སྤྱི་ཁྱབ་རང་བཞིན་ལྡན་པ། མཇུག་བསྡོམས་ལེགས་ པར་བྱེད་པ་སོགས་ལ་དོ་ནན་བྱ་དགོས། • གནད་ལུགས་ལ་བརྟེན་ནས་མཇུག་བསྡོམས་བྱེད་པ་དང། ཞིབ་ཕྲ་མེད་པ་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 72 ) རྣམས་ཡོད་པ་བཟོ་བ། གྲུབ་འབྲས་ལ་ཚོད་དཔག་བྱེད་ཐུབ་པ། ཞིབ་ཕྲའི་རྒྱས་ བཤད་ཀྱི་གཙོ་གནད་ངོས་བཟུང་ཐུབ་པ། རང་གིས་བཀླགས་པ་རྣམས་གཞན་ལ་ འགྲེལ་བརྗོད་བྱ་ཐུབ་པ། • སྒྱུ་རྩལ་ལ་རོལ་མྱོང་བྱེད་པ་དང། ཚིག་གི་སྒྲོམ་གཞིར་བརྟེན་ནས་ཚིག་དོན་ལ་ གོ་བ་ལེན་པ་དང། དེས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གཟུགས་བརྙན་ཇི་ལྟར་མཚོན་པའི་སྐོར་ ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱ་ཐུབ་པ། • དགོད་གཏམ་དང། དཔྱད་རྩོམ། ཟུར་ཟའི་རྩོམ་ཡིག ཆོས་སྤྱོད་རྩོམ་ཡིག བཞད་ གད་གཏམ་བརྗོད་སོགས་རྩོམ་ཐབས་སྣ་ཚོགས་ངོས་བཟུང་ཐུབ་པ། • རྒྱུ་མཚན་བརྩད་འཚོལ་དང་དབྱེ་ཞིབ་ཀྱི་ནུས་པ་ལྡན་པ། • སྙན་ངག་གི་སྐད་ཆར་རྒྱུས་ལོན་ལེགས་པོ་ཡོང་བར་བྱེད་པ་དང། སྐད་ཆ་དེ་ དག་གིས་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཉམས་འགྱུར་ཅི་ཞིག་སྟོན་མིན་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ། • སྐད་ཡིག་གི་གཞུང་ལུགས་དང་སྒྱུ་རྩལ་ལ་ཚོར་མྱོང་སྐྱེན་པོ་ཡོང་བ་བྱ་རྒྱུ། སློབ་ཁྲིད་ལམ་སྟོན། གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་བཅུ་གཉིས་སྐབས་རང་འགུལ་གྱིས་ སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པའི་གོམས་གཤིས་འཇགས་པར་བྱས་ཏེ། དགེ་རྒན་ཁོ་ནར་བརྟེན་པའི་ གོམས་གཤིས་མེད་པར་བཟོ་དགོས། དེ་ཡང་ཐབས་ལམ་སྣ་ཚོགས་དང། སློབ་མ་ དབུས་བཞག བྱེད་སྒོའ་ལམ་ནས་སློབ་འཁྲིད་དང་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་ཐབས་བཅས་ལ་ བརྟེན་དགོས་པ་མ་ཟད། རྩོམ་རིག་སློབ་འཁྲིད་སྐབས་ཁ་ཁུ་སིམ་མེར་དཔེ་དེབ་ཀློག་ པའི་འདུ་ཤེས་བསྐྲུན་དགོས། དེ་ལྟར་བྱས་ཚེ་གོ་བ་གཏིང་ཟབ་ལོན་པར་དོ་སྣང་མང་ ཙམ་སྤྲོད་ཐུབ། སློབ་ཚན་མ་འཁྲིད་གོང་ནས་འབྲེལ་ཡོད་དཔེ་དེབ་ཁག་སྔོན་ཚུད་ ནས་བལྟ་ཀློག་བྱ་དགོས་པས། བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད་ ནང་ཟུར་བལྟའི་དཔེ་དེབ་ཁག་ངོ་སྤྲོད་བྱ་དགོས། རྩོམ་ཡིག་ཀློག་འདོན་དང་ལྷག་པར་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 73 ) རྩོམ་ཡིག་འབྲི་རྒྱུ་ནི་སྐད་ཡིག་ཡར་རྒྱས་གཏོང་བའི་ཐབས་ལམ་མེད་དུ་མི་རུང་བ་ ཞིག་ཡིན་སྟབས། སློབ་མའི་རྩོམ་འབྲིའི་ནུས་པ་དང་སྐད་ཡིག་གི་ཆུ་ཚད་གོང་མཐོར་ གཏོང་ཆེད། བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་ནང་སློབ་མས་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་བའི་ལས་འཆར་ གང་མང་འཁོད་དགོས། ཁ) ཨིན་ཡིག་ངེས་སྦྱོང་སློབ་ཚན། (ENGLISH CORE) གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས་ལ་སླེབས་སྐབས་ ཨིན་ཇིའི་སྐད་ཡིག་གི་གནས་ཚད་གང་ལེགས་དགོས་ངེས་ཡིན་པས། ངེས་སྦྱོང་སློབ་ ཚན་ནང་ཚད་མཐོའ་སྐད་ཡིག་གི་ནུས་རྩལ་སྤེལ་ཐབས་བྱ་རྒྱུར་གཙོ་འདོན་བྱ་དགོས། གཞི་རིམ་གོང་མའི་སློབ་ཕྲུག་མང་པོ་ཞིག་ནི་མཐོ་སློབ་ལ་འགྲོ་བའི་སྟ་གོན་བྱ་རྒྱུའི་ དུས་ལ་སླེབས་ཡོད་པས་ཁོང་ཚོའི་ཨིན་ཇིའི་སྐད་ཡིག་གནས་ཚད་ངེས་ཅན་ཞིག་ དགོས་པ་ཡིན། ཡང་སློབ་ཕྲུག་ཁག་ཅིག་ནི་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཉིས་རྗེས་ལས་རིགས་ སྣ་ཚོགས་ནང་ཞུགས་མཁན་ཡིན་པས། ངེས་སྦྱོང་སློབ་ཚན་གྱིས་སྡེ་ཚན་འདི་གཉིས་ གཙོ་བོར་བཟུང་ནས། གཅིག་ནས་མཐོ་རིམ་སློབ་སྦྱོང་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་ཡིག་གི་ ཆུ་ཚད་གོང་མཐོར་གཏོང་རྒྱུ་དང། གཉིས་ནས་ལས་རིགས་སྣ་ཚོགས་དང་འབྲེལ་ བའི་སྐད་ཡིག་གི་ཆུ་ཚད་གོང་མཐོར་གཏོང་རྒྱུར་གལ་ཆེན་འཛིན་དགོས། དམིགས་ཡུལ། • ཨིན་སྐད་ཐོག་ནས་ཐད་གཏོང་དང་སྒྲ་འཇུག་བྱས་པའི་བརྗོད་གཞི་སྣ་མང་གི་ གཏམ་བཤད་སོགས་ལ་ཉན་བལྟ་བྱས་ཏེ། ཉན་རྩལ་གོང་མཐོར་གཏོང་བ་དང་ དཔྱད་བརྗོད་ཀྱི་བསམ་བློ་སྤེལ་དགོས། • སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ལས་རིགས་དང་སློབ་གསོའ་ལས་དོན་དང་འབྲེལ་བའི་སྐད་ཡིག་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 74 ) གི་བྱང་ཚད་གོང་མཐོར་གཏོང་རྒྱུ། • བརྗོད་གཞི་སྣ་མང་ཐོག་བགྲོ་གླེང་དང། བཅར་འདྲི། གཏམ་བཤད་སོགས་བྱ་རྒྱུ། • རྩོམ་ཡིག་སོགས་ཀྱི་སྤྱི་ཁོག་ཁོང་དུ་ཆུད་པ་དང། དེ་དང་འབྲེལ་ཡོད་གནད་ དོན་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ། • ཨིན་སྐད་ཐོག་ནས་གཞན་ལ་འབྲེལ་གཏུགས་བྱེད་ཐབས་བྱང་ཆ་ལྡན་པ་བཟོ་རྒྱུ། • བྱེད་སྒོའ་ལམ་ནས་སྐད་ཡིག་གི་ནུས་རྩལ་གོང་མཐོར་བཏང་སྟེ། རྒྱུ་མཚན་དབྱེ་ ཞིབ་དང་རྗེས་དཔག་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ། • སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ཀྱིས་མ་སྐད་ནས་ཨིན་ཡིག་ཏུ་ཕབ་སྒྱུར་བྱེད་པ་དང། ཨིན་ ཡིག་ནས་མ་སྐད་ཐོག་ཕབ་སྒྱུར་བྱེད་ཐུབ་པ་བཟོ་རྒྱུ། • ཨིན་ཡིག་རྩོམ་རིག་ལ་རོལ་མྱོང་ཐུབ་པ་དང། གསར་གཏོད་དང་འཆར་སྣང་ སྐྱེན་པོའ་ཐོག་ནས་ཨིན་ཡིག་བེད་སྤྱོད་གཏོང་ཐུབ་པ། དམིགས་ཚད། • བཅོས་སྒྲུང་དང། གཏམ་བརྗོད། སྙན་ངག རྣམ་ཐར། རྟོག་བརྗོད། རྩེད་རིགས་ དང་ལྗོངས་རྒྱུའི་སྐོར་གྱི་རྩོམ་ཡིག་བལྟ་ཀློག་དང་དེ་དག་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱ་རྒྱུ། • འབྲི་རྩོམ་ལ་ཤ གས་སྣོན་རྒྱག་རྒྱུ། • གཏམ་བཤད་ལ་གོ་རྟོགས་དང་ཚུར་སྣང་བྱ་ཐུབ་པ། • ལས་རིགས་དང་གནད་དོན་འདྲ་མིན་ཐོག་གཏོང་ཡིག་དང་སྙན་ཞུ་འབྲི་སྟངས་ སློབ་རྒྱུ། • ཚིག་ཐོ་དང། ལས་བསྡོམས། ལས་འཆར། ངོ་སྤྲོད། རྒྱབ་གཉེར་ཡི་གེ འཕྲིན་ཐུང་ སོགས་འབྲི་སྟངས་སློབ་རྒྱུ། • གཏམ་བཤད་དང་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ་སོགས་ལ་མཆན་འགོད་དང་ཡིག་ཆུང་ བཟོ་རྒྱུ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 75 ) ཨིན་ཇིའི་སྐད་ཡིག་གི་དོན་གནད། གཞི་རིམ་གོང་མའི་ཨིན་ཡིག་བསླབ་གཞིས་འཛིན་རིམ་བཅུ་པ་མན་གྱི་ཨིན་ ཇིའི་སྐད་ཡིག་གི་རྨང་གཞིའི་ཐོག་སྐད་ཡིག་གི་བཀོལ་སྤྱོད་དང་བྱ་ལས་ཐོག་གོ་ རྟོགས་ཟབ་ཏུ་གཏོང་དགོས་པ་མ་ཟད། ལྷག་པར་གཤམ་འཁོད་གནད་དོན་ཐོག་ནུས་ པ་མང་ཙམ་འདོན་དགོས། • བརྗོད་ཚིག་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ལམ་ནས་དུས་གསུམ་གྱི་རྣམ་བཞག་བསླབ་རྒྱུ། • ཚན་རིག་དང་གསར་གཏོད་ཀྱི་རྩོམ་ཡིག་ནང་བྱ་ཡུལ་དང་བྱ་ལས་ཀྱི་སྒྲ་ངོ་སྤྲོད་ བྱ་རྒྱུ། • ཚིག་སྒྲུབ་ཅིག་བརྗོད་ཐབས་སྣ་ཚོགས་དང་དཔེ་རྒྱན་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ལམ་ནས་ འབྲི་ཐབས་བྱ་རྒྱུ། • བརྡ་མཚོན་རིག་པའི་ (Semantic) རྣམ་བཞག་ཐོག་ནས་བྱ་ཚིག་བསླབ་རྒྱུ། སློབ་ཁྲིད་ལམ་སྟོན། གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་བཅུ་གཉིས་སྐབས་རང་འགུལ་གྱིས་ སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པའི་གོམས་གཤིས་འཇགས་པར་བྱས་ཏེ། དགེ་རྒན་ཁོ་ནར་བརྟེན་པའི་ གོམས་གཤིས་མེད་པར་བཟོ་དགོས། དེ་ཡང་ཐབས་ལམ་སྣ་ཚོགས་དང། སློབ་མ་ དབུས་བཞག བྱེད་སྒོའ་ལམ་ནས་སློབ་འཁྲིད་དང་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་ཐབས་བཅས་ལ་ བརྟེན་དགོས་པ་མ་ཟད། རྩོམ་རིག་སློབ་འཁྲིད་སྐབས་ཁ་ཁུ་སིམ་མེར་དཔེ་དེབ་ཀློག་ པའི་འདུ་ཤེས་བསྐྲུན་དགོས། དེ་ལྟར་བྱས་ཚེ་གོ་བ་གཏིང་ཟབ་ལོན་པར་དོ་སྣང་མང་ ཙམ་སྤྲོད་ཐུབ། སློབ་ཚན་མ་འཁྲིད་གོང་ནས་འབྲེལ་ཡོད་དཔེ་དེབ་ཁག་སྔོན་ཚུད་ ནས་བལྟ་ཀློག་བྱ་དགོས་པས། བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 76 ) ནང་ཟུར་བལྟའི་དཔེ་དེབ་ཁག་ངོ་སྤྲོད་བྱ་དགོས། རྩོམ་ཡིག་ཀློག་འདོན་དང་ལྷག་པར་ རྩོམ་ཡིག་འབྲི་རྒྱུ་ནི་སྐད་ཡིག་ཡར་རྒྱས་གཏོང་བའི་ཐབས་ལམ་མེད་དུ་མི་རུང་བ་ ཞིག་ཡིན་སྟབས། སློབ་མའི་རྩོམ་འབྲིའི་ནུས་པ་དང་སྐད་ཡིག་གི་ཆུ་ཚད་གོང་མཐོར་ གཏོང་ཆེད། བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་ནང་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་བའི་ལས་འཆར་གང་མང་ འཁོད་དགོས།
ENGLISH CURRICULUM FOR CLASS XI AND XII
ENGLISH ELECTIVE
The course is intended to give students a high level of competence in English with an emphasis on the study of literary texts. The course will provide extensive exposure to a variety of rich texts of world literature as well as Indian and Tibetan writings in English, including classics, develop sensitivity to the creative and imaginative use of English and give them a taste for reading with delight and discernment. The course is pitched at a level which the students may find challenging yet interesting. The course is primarily designed to equip the students to pursue higher studies in English literature and English language at the college level.
Objectives
The general objectives at this stage are:
i) to provide extensive exposure to a variety of writings in English, including some classics to develop sensitivity to literary and creative uses of the language.
ii) to further expand the learners’ vocabulary resources through the use of dictionary, thesaurus and encyclopaedia.
iii) to develop a taste for reading with discernment and delight.
iv) to critically examine a text and comment on different aspects.
v) to develop proficiency in English both in receptive and productive skills.
At the end of this course, the learner
i) grasps the global meaning of the text, its gist and understands how its theme and sub-themes relate.
ii) relates to the details provided in the text for example, how the details support a generalization or the conclusion either by classification or by contrast and comparison.
iii) comprehends details, locates and identifies facts, arguments, logical relationships, generalization, conclusion, in the texts.
iv) draws inferences, supplies missing details, predicts outcomes, grasps the significance of particular details and interprets texts.
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 77 )
v) assesses and analyzes the attitude and bias of the author.
vi) infers the meanings of words and phrases from the context; differentiates between apparent synonyms and appreciates the nuances of words.
vii) appreciates stylistic nuances, the lexical structure; its literal and figurative uses and analyses a variety of texts.
viii) identifies different styles of writing like humorous, satirical, contemplative, ironical and burlesque.
ix) can produce text-based writing (writing in response to questions or tasks based on prescribed as well as ‘unseen’ texts.)
x) develops the advanced skills of reasoning, inferring, analysing, evaluating and creating.
xi) develops familiarity with the poetic uses of language including features of the language through which artistic effect is achieved.
Methods and Techniques
The techniques used for teaching should promote habits of self-learning and reduce dependence on the teacher. The multi-skill, learner-centred, activity based approach already recommended for the previous stages of education, is still in place, though it will be used in such a way that silent reading of prescribed selected texts for comprehension will receive greater focus as one of the activities. Learners will be trained to read independently and intelligently, interacting actively with texts and other reference materials (dictionary, thesaurus, encyclopedia, etc.) where necessary. Some pre-reading activity will generally be required, and course books should suggest those activities. The reading of texts should be followed by post reading activities. It is important to remember that every text can generate different reading strategies. Students should be encouraged to interpret texts in different ways, present their views of critics on a literary text and express their own reactions to them. Some projects may be assigned to students from time to time. For instance, students may be asked to put together a few literary pieces on a given theme.
The Approach to the Curriculum
• A skill-based communicative approach is recommended with graded
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 78 )
texts followed by learner-centred activities.
• Academic reading and writing and appreciation of literature form the basis of the syllabus.
• It is recommended that teachers consciously take a back seat, playing the role of a manager, coordinator and facilitator.
• Language Skills and their Objectives
Approach to Reading
• The course aims at introducing a variety in text type rather than having only short stories and prose pieces.
• The emphasis is to enlarge the vocabulary through word building skills and impart training in reading for specific purposes.
Specific Objectives of Reading: Students are expected to develop the following study skills:
• refer to dictionaries, encyclopaedia, thesaurus and academic reference material
• select and extract relevant information, using reading skills of skimming and scanning
• understand the writer’s attitude and bias
• comprehend the difference between what is said and what is implied
• understand the language of propaganda and persuasion
• differentiate between claims and realities, facts and opinions
• form business opinions on the basis of the latest trends available
• comprehend technical language as required in computer related fields
• arrive at personal conclusion and comment on a given text
• be original and creative in interpreting opinion
• be logically persuasive in defending one’s opinion
Develop literary skills as enumerated below:
• personally respond to literary texts
• appreciate and analyse special features of languages that differentiate literary texts from non-literary ones
• explore and evaluate features of character, plot, setting, etc.
• understand and appreciate the oral, mobile and visual elements of drama
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 79 )
• identify the elements of style such as humour, pathos, satire and irony, etc.
• make notes from various resources for the purpose of developing the extracted ideas into sustained pieces of writing
• summarizing
Speaking and Listening
Speaking and listening skills need a very strong emphasis and is an important objective leading to professional competence. Hence testing of oral skills must be made an important component of the overall testing pattern. To this end, speaking and listening skills are overtly built into the material to guide the teachers in actualization of the skills. As good communication skills raise the self-esteem and gives a student confidence to face the challenges of life, it is desired that the student acquires proficiency in it by the time he or she completes school education. In the present time, speaking and listening are considered to be the essential skills of learning a language which are extensively used in one’s life. Hence, the formal assessment of speaking and listening skills has been added in the overall assessment scheme with a view to bring in a ‘washback’ effect in the teaching process. While the focus of listening skills is to assess a student’s competency in listening for understanding the main points to identify general and specific information for a purpose, distinguishing the main points from the supporting details, interpreting messages, understanding and following instructions, advice, requests, etc., the linguistic and non-linguistic features of a language, etc., and appropriate activities may be used for assessing the achievement of learning objectives.
The outcome of the Assessment of Speaking and Listening Skills (ASL) is to develop students’ confidence to respond fluently and intelligently in English during situations where the use of English is imperative. The course offered here will develop strategies to listen with comprehension to spoken English, especially in the context of formal academic discussions, interviews and about career prospects. They will be internationally intelligible during their communicative exchanges so that they can play a range of roles in academic, social as well as in future workplace contexts.
It is suggested that the Speaking and Listening Skills Assessment [20
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 80 )
%], within this curriculum must not, however, affect the reliability or validity of assessment outcomes, nor must they be perceived to give these students an assessment advantage over other students.
Specific objectives of Speaking and Listening Skills:
• understand conversational English in a natural environment
• confidence in speaking English with greater fluency
• using suitable registers /appropriacy
• using a wider vocabulary to talk about a range of general topics as well as specific subject area.
• interacting appropriately
• adopting appropriate strategies to get more information
• clarifying misunderstood information
• asking for repetition without losing understood names, terms, numbers, or directions
• receiving and giving telephonic messages
• responding to complaints and requests
• greeting appropriately
• accuracy and pronunciation
• efficient interaction
Specific Objectives of Listening: Students are expected to develop the ability:
• to listen to lectures and talks and to be able to extract relevant and useful information for a specific purpose.
• to listen to news bulletins and to develop the ability to discuss informally on a wide ranging issues like current national and international affairs, sports, business, etc.
• to respond in interviews and to participate in formal group discussions.
• to make enquiries meaningfully and adequately, and to respond to enquiries for the purpose of travelling
• within the country and abroad.
• to listen to business news and to be able to extract relevant important information.
• to develop the art of formal public speaking.
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ
( 81 )
་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད།
Approaches to Writing
The course for two years has been graded in such a way that it leads the students towards acquiring advanced writing skills through integrated tasks that move from less linguistically challenging to more challenging ones. It has been planned on the premise that sub skills of writing should be taught in a context and more emphasis should be laid on teaching the process of writing.
Specific Objectives of Writing
• to write letters to friends, pen friends, relatives, etc.
• to write business and official letters.
• to send faxes, e-mails[formal].
• to open accounts in post offices and banks.
• to fill in railway/airline reservation forms.
• to write on various issues to institutions seeking relevant information, lodge complaints, express thanks or tender apology.
• to write applications, fill in application forms, prepare a personal bio-data for admission into colleges, universities, entrance tests and jobs.
• to write informal reports as part of personal letters on functions, programmes and activities held in school (morning assembly, annual day, sports day, etc.)
• to write formal reports for school magazines/events/processes/ or in local newspapers about events or occasions.
• to express opinions, facts, arguments in the form of a speech or debate.
• to draft papers to be presented in symposia.
• to take down notes from talks and lectures. to write examination answers according to the requirement of various subjects.
• Summarizing
Grammar and Phonetics
The Grammar that supports these skills includes adjectives and adverbs, modals and semi-modals, gerunds and participles, the simple, continuous, perfect [present, past] tense forms, future time, active and passive voice, reported speech, sentence transformation.
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 82 )
The Speaking and listening skills acquisition will be supported by the inclusion of the following: Speech Mechanism, Organs of Speech, Classification of Vowels - Diphthongs, Cardinal Vowels, PhonemesAllophones and Allophonic Variations, Homonyms and Homophones, Stress and Rhythm, Intonation, Juncture Elision and Assimilation.
Reading
Inculcating good reading habits in children has always been a concern for all stakeholders in education. The purpose is to create independent thinking individuals with the ability to not only create their own knowledge but also critically interpret, analyse and evaluate it with objectivity and fairness. This will also help students in learning and acquiring better language skills.
Creating learners for the 21st century involves making them independent learners who can ‘learn, unlearn and relearn’ and if our children are in the habit of reading they will learn to reinvent themselves and deal with any challenges that lie ahead of them. Reading is not merely decoding information or pronouncing words correctly, it is an interactive dialogue between the author and the reader in which the reader and the author share their experiences and knowledge with each other which helps them to understand the text and impart meaning to the text other than what the author himself may have implied. Good readers are critical readers with an ability to arrive at a deeper understanding of not only the world presented in the book but also of the real world around them. They not only recall what they read but comprehend it too. Their critical reading and understanding of the text helps them create new understanding, solve problems, infer and make connections to other texts and experiences. Reading does not mean reading for leisure only but also for information, analysis and synthesis of knowledge. The student may be encouraged to read on topics as diverse as Science and Technology, Politics and History. This will improve his/her critical thinking skills and also help in improving his/her concentration.
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 83 )
ENGLISH (CORE)
Students are expected to have acquired a reasonable degree of language proficiency in English by the time they come to class XI, and the course will aim, essentially, at promoting the higher-order language skills. For a large number of students, the higher secondary stage will be a preparation for the university, where a fairly high degree of proficiency in English may be required. But for another large group, the higher secondary stage may be a preparation for entry into the world of work. The Core Course should cater to both groups by promoting the language skills required for academic study as well as the language skills required for the workplace.
Objectives
The general objectives at this stage are:
• to listen and comprehend live as well as record in writing oral presentations on a variety of topics
• to develop greater confidence and proficiency in the use of language skills necessary for social and academic purpose
• to participate in group discussions, interviews by making short oral presentation on given topics
• to perceive the overall meaning and organisation of the text (i.e., the relationships of the different
• “chunks” in the text to each other
• to identify the central/main point and supporting details, etc., to build communicative competence in various registers of English
• to promote advanced language skills with an aim to develop the skills of reasoning, drawing inferences, etc. through meaningful activities
• to translate texts from mother tongue (s) into English and vice versa
• to develop ability and knowledge required in order to engage in independent reflection and enquiry
At the end of this stage learners will be able to do the following:
• read and comprehend extended texts (prescribed and non-prescribed) in the following genres: science fiction, drama, poetry, biography, autobiography, travel and sports literature, etc.
• text-based writing (i.e., writing in response to questions or tasks based
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 84 )
on prescribed or unseen texts)
• understand and respond to lectures, speeches, etc.
• write expository / argumentative essays, explaining or developing a topic, arguing a case, etc.
• write formal/informal letters and applications for different purposes
• write items related to the workplace (minutes, memoranda, notices, summaries, reports etc.
• filling up of forms, preparing CV, e-mail messages., making notes from reference materials, recorded talks etc.
The core course should draw upon the language items suggested for class IX-X and delve deeper into their usage and functions. Particular attention may, however, be given to the following areas of grammar: The use of passive forms in scientific and innovative writings. Converting one kind of sentence/clause into a different kind of structure as well as other items to exemplify stylistic variations in different discourses modal auxiliaries-uses based on semantic considerations.
Specific Objectives of Reading
Students are expected to develop the following study skills:
• refer to dictionaries, encyclopaedia, thesaurus and academic reference material
• select and extract relevant information, using reading skills of skimming and scanning
• understand the writer’s attitude and bias
• comprehend the difference between what is said and what is implied
• understand the language of propaganda and persuasion
• differentiate between claims and realities, facts and opinions
• form business opinions on the basis of latest trends available
• comprehend technical language as required in computer related fields
• arrive at personal conclusion and comment on a given text specifically
• develop the ability to be original and creative in interpreting opinion
• develop the ability to be logically persuasive in defending one’s opinion
• making notes based on a text
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 85 )
Develop literary skills as enumerated below:
• personally respond to literary texts
• appreciate and analyse special features of languages that differentiate literary texts from non-literary ones
• explore and evaluate features of character, plot, setting, etc.
• understand and appreciate the oral, mobile and visual elements of drama
• identify the elements of style such as humour, pathos, satire and irony, etc.
• make notes from various resources for the purpose of developing the extracted ideas into sustained pieces of writing
Speaking and Listening
Speaking needs a very strong emphasis and is an important objective leading to professional competence. Hence testing of oral skills must be made an important component of the overall testing pattern. To this end, speaking and listening skills are overtly built into the material to guide the teachers in actualization of the skills.
Assessment of Speaking and Listening Skills (ASL)
As good communication skills raise the self esteem and give student confidence to face the challenges of life, it is desired that the student acquires proficiency in it by the time he or she completes secondary education. In the present time, speaking and listening are considered to be the essential global skills of learning a language which are extensively used in one’s life. Hence, the formal assessment of speaking and listening skills has been added in the overall assessment scheme with a view to bring in a ‘washback’ effect in the teaching process. While the focus of listening skills is to assess a student’s competency in listening for understanding the main points for identifying general and specific information for a purpose, distinguishing the main points from the supporting details, interpreting messages, understanding and following instructions, advice, requests, etc., the linguistic and non-linguistic features of a language, etc., and appropriate activities may be used for assessing the above mentioned objectives.
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 86 )
Specific Objectives of Listening
Students are expected to develop the ability:
• to listen to lectures and talks and to be able to extract relevant and useful information for a specific purpose.
• to listen to news bulletins and to develop the ability to discuss informally on a wide ranging issues like current national and international affairs, sports, business, etc.
• to respond in interviews and to participate in formal group discussions.
• to make enquiries meaningfully and adequately and to respond to enquiries for the purpose of travelling
• within the country and abroad.
• to listen to business news and to be able to extract relevant important information.
• to develop the art of formal public speaking.
Specific Objectives of Writing
• to write letters to friends, pen friends, relatives, etc.
• to write business and official letters.
• to send faxes, e-mails[formal].
• to open accounts in post offices and banks.
• to fill in railway/airline reservation forms.
• to write on various issues to institutions seeking relevant information, lodge complaints, express thanks
• or tender apology.
• to write applications, fill in application forms, prepare a personal bio-data for admission into colleges, universities, entrance tests and jobs.
• to write informal reports as part of personal letters on functions, programmes and activities held in school (morning assembly, annual day, sports day, etc.)
• to write formal reports for school magazines/events/processes/ or in local newspapers about events or occasions.
• to express opinions, facts, arguments in the form a speech or debates.
• to draft papers to be presented in symposia.
• to take down notes from talks and lectures.
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ
( 87 )
་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད།
• to write examination answers according to the requirement of various subjects.
• to summarise a text.
Reading
Inculcating good reading habits in children has always been a concern for all stakeholders in education. The purposes to create independent thinking individuals with the ability to not only create their own knowledge but also critically interpret, analyse and evaluate it with objectivity and fairness. This will also help students in learning and acquiring better language skills.
Creating learners for the 21st century involves making them independent learners who can learn, unlearn and relearn and, if our children are in the habit of reading, they will learn to reinvent themselves and deal with the many challenges that lie ahead of them.
Reading is not merely decoding information or pronouncing words correctly. It is an interactive dialogue between the author and the reader in which the reader and the author share their experiences and knowledge with each other. Good readers are critical readers with an ability to arrive at a deeper understanding of not only the world presented in the book but also of the real world around them. Consequently, they become independent thinkers capable of taking their own decisions in life rationally. Hence, a few activities are suggested below which teachers may use as a part of the reading project.
• Short review
• Dramatization of the story
• Commentary on the characters
• Critical evaluation of the plot, storyline and characters
• Comparing and contrasting the characters within the story and with other characters in stories by the same author or by the other authors
• Extrapolating about the story read or life of characters after the story ends defending characters actions in the story
• Making an audio story out of the novel/text to be read aloud.
• Interacting with the author
• Holding a literature festival where students role-play as various characters to interact with each other
• Role playing as authors/poets/dramatists, to defend their works and
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 88 )
characters
• Symposiums and seminars for introducing a book, an author, or a theme
• Creating graphic novels out of novel or short stories they read
• Dramatizing incidents from a novel or a story
• Creating their own stories
• Books of one genre to be read by the whole class. Teachers may select books suitable to the age and level of the learners. Care ought to be taken to choose books that are appropriate in terms of language, theme and content and which do not hurt the sensibilities of a child.
Teachers may later suggest books from other languages but dealing with the same themes as an extended activity. The Project should lead to independent learning/reading skills and hence the chosen book should not be taught in class, but may be introduced through activities and be left for the students to read at their own pace. Teachers may, however, choose to assess a student’s progress or success in reading the book by asking for verbal or written progress reports, looking at their diary entries, engaging in a discussion about the book, giving a short quiz or a work sheet about the book/short story. The mode of assessment may be decided by the teachers as they see fit.
Methods and Techniques
The techniques used for teaching should promote habits of self-learning and reduce dependence on the teacher. In general, we recommend a multi-skill, learner-centred, activity based approach, of which there can be many variations. The core classroom activity is likely to be that of silent reading of prescribed/selected texts for comprehension, which can lead to other forms of language learning activities such as roleplay, dramatization, group discussion, writing, etc., although many such activities could be carried out without the preliminary use of textual material. It is important that students be trained to read independently and intelligently, interacting actively with texts, with the use of reference materials (dictionary, thesaurus, etc.) where necessary. Some pre-reading activity will generally be required, and the course books should suggest suitable activities, leaving teachers free to devise other activities when desired. So also, the reading of texts should be followed by post reading
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 89 )
activities. It is important to remember that every text can generate different readings. Students should be encouraged to interpret texts in different ways.
Group and pair activities can be resorted to when desired, but many useful language activities can be carried out individually. In general, teachers should encourage students to interact actively with texts and with each other. Oral activity (group discussion, etc.) should be encouraged.
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 90 )
SECTION A
Class XI (English Elective)
1. ADVANCED READING SKILLS
Two unseen passages (including poems) with a variety of questions including vocabulary such as word formation and inferring word meaning.
1) Note-making and summarizing
2) Vocabulary
The passages or poems could be of any one of the following types
(a) Factual passages e.g. instructions, descriptions, reports
(b) Discursive passages involving opinion e.g. argumentative, persuasive
(c) Literary passages e.g. poems, extracts from fiction, biography, autobiography, travelogue etc.
SECTION B
2. EFFECTIVE WRITING SKILLS
3. Writing tasks as indicated below : Short writing tasks such as composing messages, notices, e-mails and factual description of people, arguing for or against a topic
4. Writing letters based on given verbal/visual input
a) Official letter for making inquiries, suggesting changes/ registering complaints, asking and giving information, placing orders and sending replies
b) Letters to the editor on various social, national and international issues
5. Long and sustained writing tasks such as writing a speech or writing an article based on or verbal or a visual input
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 91 )
SECTION C APPLIED GRAMMAR
Grammar items such as modals, determiners, voice and tense forms.
6. Drafting questions/questionnaires based on given input
7. Composing a dialogue based on the given input
8. Testing Pronunciation, Stress and Intonation
9. Error correction in sentences
SECTION D LITERATURE
Comprehension at different levels and of different kinds local, global, interpretative, inferential, evaluative and extrapolatory.
10. Different poems to test local and global comprehension of ideas and language used in the text.
11. Different poems to test theme, setting and literary devices. It may or may not be based on an extract.
12. Plays to test comprehension and drawing/evaluating inferences.
13. Different prose texts from the Literature Reader to test global comprehension of usage & lexis and meaning.
14. Different prose texts in the Literature Reader to test global comprehension and for extrapolation beyond the text.
Prescribed Books
1. Language Skillsbook - Functional English published by Central Board of Secondary Education, Delhi.
2. Literature Reader - Functional English published by Central Board of Secondary Education. Delhi.
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 92 )
Class XII (English Elective)
SECTION A
1. ADVANCED READING SKILLS
1) Word formation and inferring meaning.
2) Note-making and summarising
3) The passages or poems of any one of the following types Factual passages e.g. illustrations, description, reports Discursive passages involving opinion e.g. argumentative, persuasive
Literary passages e.g. poems, extracts from fiction, biography, autobiography, travelogue etc.
SECTION B
2. EFFECTIVE WRITING SKILLS
4. Writing tasks such as notices, advertisements, factual description of people arguing for or against topics, places and objects, drafting posters, accepting and declining invitations.
5. Writing letters of any of the following types based on given verbal/ visual input.
a) Official letters for making inquiries, suggesting changes-registering complaints asking for and giving information, placing orders and sending replies
b) Letters to the editor on various social, national and international issues.
c) Application for a job including CV (Curriculum Vitae) /Resume.
6. Writing task such as writing a speech, a report or writing an article based on verbal/visual input.
( 93 )
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད།
SECTION C APPLIED GRAMMAR
Grammar items such as modals, determiners, voice and tense forms have been dealt with in class XI. However, other items such as prepositions, verb forms, connectors which have been learnt earlier would also be included.
6. Reordering of words and sentences
7. Composing a dialogue based on the given input
8. Error correction in sentences
9. Drafting questions/questionnaires based on given input
SECTION D LITERATURE
Comprehension at different levels and of different kinds local, global, interpretative, inferential, evaluative and extrapolatory.
10. Different poems to test local and global comprehension of ideas and language used in the text.
11. Different poems to test theme, setting and literary devices. It may or may not be based on an extract.
12. Plays to test comprehension and drawing/evaluating inferences.
13. Different prose texts from the Literature Reader to test global comprehension of usage & lexis and meaning.
14. Different prose texts in the Literature Reader to test global comprehension and for extrapolation beyond the text.
Prescribed Books :
1. Language Skillsbook- Functional English published by Central Board of Secondary Education, Delhi.
2. Literature Reader - Functional English published by Central Board of Secondary Education, Delhi.
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 94 )
Class XI (ENGLISH CORE)
SECTION - A
Reading unseen Passages for Comprehension and Note-making.
1. The passages could be any of the following types:
• Factual passages, e.g., illustrations, description, reports
• Discursive passages involving opinion, e.g., argumentative, persuasive
• Literary passages e.g. extracts from fiction, biography, autobiography, travelogue, etc.
SECTION B
Advanced Writing Skills
2. Factual description of any event or incident, a report or a process based on verbal input provided.
3. Compositions based on a visual and/or verbal input. The output may be descriptive or argumentative in nature such as an article for publication in a newspaper or a school magazine or a speech.
4. Letter types include
(a) Business or official letters (for making enquiries, registering complaints, asking for and giving information, placing orders and sending replies) ;
(b) Letters to the editors (giving suggestions, opinions on an issue of public interest)
(c) Application for a job.
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 95 )
SECTION C
GRAMMAR
The grammar syllabus will include the following areas:
5. Determiners, Tenses, Clauses, Modals and Error Correction
6. Editing Task
7. Reordering of sentences
SECTION D
LITERATURE AND LONG READING TEXTS/NOVELS
Comprehension at different levels: literal, inferential and evaluative based on the following prescribed text books:
1. Hornbill : Text book, published by NCERT, New Delhi.
2. Snapshots : Supplementary Reader, published by NCERT, New Delhi.
3. Long Reading Text/Novel
i) The Canterville Ghost, Oscar Wilde (unabridged 1906 Edition)
ii) Up from Slavery, Booker T. Washington (unabridged 2000 Edition)
( 96 )
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན།
CLASS XII (ENGLISH CORE)
SECTION-A
Reading unseen Passages and Note-making
1. Factual Passages e.g. instructions, descriptions, reports.
2. Discursive passage involving opinion e.g. argumentative, persuasive or interpretative text.
3. Literary passage e.g. extract from fiction, drama, poetry, essay or biography
SECTION B
Advanced Writing Skills
4. Short compositions e.g. advertisement and notices, designing or drafting posters, writing formal and informal invitations and replies.
5. A report or a factual description based on verbal input provided.
6. Lettes:
(a) Business or official letters (for making enquiries, registering complaints, asking for and giving information, placing orders and sending replies)
(b) Letters to the editor (giving suggestions on an issue)
(c) Application for a job.
7. Compositions based on visual and/or verbal input. Output may be descriptive or argumentative in nature such as an article, or a
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 97 )
SECTION C
Literature
8. Comprehension at different levels: literal, inferential and evaluative based on the following prescribed text books:
1. Flamingo : English Reader published by National Council of Education Research and Training, New Delhi.
2. Vistas : Supplementary Reader published by National Council of Education Research and Training, New Delhi.
3. Long Reading Text/Novel
i) The Invisible Man (unabridged) , H.G. Wells
ii) Silas Marner (unabridged) , George Eliot
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 98 ) speech.
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 99 ) སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གི་བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན། སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་ནི་གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭའི་ཤེས་ཡོན་ནང་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་ སློབ་ཚན་ཞིག་ཡིན་ལ། དེའི་ནང་སྤྱིར་བཏང་ཤེས་ཡོན་གྱི་གྲུབ་ཆ་རྣམས་ཕྱོགས་ བསྡུས་སུ་བཀོད་ཡོད། སློབ་ཕྲུག་གིས་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་སྦྱངས་པ་བརྒྱུད་སྤྱི་ཡོངས་ ཀྱི་གནས་ཚུལ་ཤེས་རྟོགས་དང། རྒྱ་ཆེ་ས་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ལྟ་སྟངས་གོང་འཕེལ་ གཏོང་བ་དང། ཉམས་མྱོང་གསོག་པ། རྒྱུ་མཚན་ལྡན་པའི་བསམ་བློའ་ཆུ་ཚད་རིམ་ པ་བཞིན་ཡར་རྒྱས་བཏང་སྟེ་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་གོ་རྟོགས་དང་ལག་ལེན་གྱི་ནུས་ཚད་གོང་ འཕེལ་འགྲོ་བ་ཡིན། དེར་བརྟེན་སློབ་ཕྲུག་རང་ཉིད་ཀྱིས་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཤེས་རྟོགས་ བྱུང་བ་བརྒྱུད་དེའི་ཁོངས་མི་ཡག་པོ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་བ་དང་བྱེད་སྒོ་ཁག་ནང་མཉམ་ ཞུགས་ཀྱི་འཇོན་ཐང་གོང་མཐོར་བཏང་སྟེ།
ཤགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་གཏོང་ཐུབ༌ཀྱི་ཡོད།
དོན་རྣམས་ས་ཁམས་རིག་པ་དང། ལོ་རྒྱུས། སྲིད་དོན་ཚན་རིག སྤྱི་ཚོགས་དཔལ་ འབྱོར་རིག་པ་བཅས་གཙོ་བོ་བཞིར་བསྡུས་ཡོད་ལ། དེ་མིན་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་དང་ ཚོང་རྩིས་སྐོར་ཡང་ཅུང་ཙམ་བཀོད་ཡོད། འདིའི་ནང་དུ་གཙོ་ཆེ་བའི་བསླབ་གཞི་ ཆེ་ཁག་གསུམ་སྟེ། འཛམ་གླིང་སྤྱི་དང་འབྲེལ་བའི་གལ་ཆེའི་ཤེས་བྱ་དང། བོད། རྒྱ་ གར༌བཅས་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གི་ནང་དོན་རིམ་པ་བཞིན་མང་ཉུང་འཚམས་པོར་ བཀོད་སྒྲིག་བྱས་ཡོད། དེ་དག་ཚང་མའི་ཤེས་བྱ་དང་ཐབས་ལམ་མ་འདྲ་བར་བརྟེན་ ནས་སློབ་ཕྲུག་གིས་ཟུར་དང་ངོས་མ་འདྲ་བ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ལྟ་བ་དང། སྤྱི་ཚོགས་ འཕེལ་རིམ་ལས་བྱུང་བའི་དོན་རྐྱེན་ལ་དབྱེ་ཞིབ་དང་མཐའ་སྡོམ་བརྒྱབ་པ་བཅས་ལ་ བརྟེན་ནས་རྒྱ་ཆེ་ས་དང་གཙོ་གནད་ཟིན་པའི་སྒོ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཤེས་རྟོགས་ཡོང་
སྤྱི་ཚོགས་དང་རྒྱལ་ཁབ་ཡར་རྒྱས་ལ་
འཛིན་རིམ་དགུ་པ་དང་བཅུ་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གི་བསླབ་གཞིའི་ནང་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 100 ) ཐབས་བྱས་ཡོད། གཞི་རིམ་བར་མ་ནས་བཟུང་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གི་བསླབ་གཞིའི་ཁོངས་སུ་ བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཆོས་འབྱུང་གསར་བཅུག་ཐོག ཉེ་རབས་དང་དེང་རབས་སྤྱི་ ཚོགས་ཀྱི་འཕེལ་རིམ་ངོ་སྤྲོད་གནད་དུ་སྨིན་པ་ཞིག་བྱས་ཡོད་པས། གཞི་རིམ་བར་མ་ དང་གོང་མའི་སྤྱི་ཚན་དགེ་རྒན་གྱིས་དེང་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གི་རྨང་གཞིའི་ ཤེས་བྱ་ཁག་དང། རྒྱ་གར་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་རིམ༌བཅས་ཀྱི་ཆེད་ལས་རང་བཞིན་ གྱི་ཤེས་ཚད་ལྡན་དགོས་པ་མ་ཟད། བོད་དང་བོད་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ དང་། ས་ཁམས་དང་། ལོ་རྒྱུས། སྲིད་དོན་ཚན་རིག དཔལ་འབྱོར་བཅས་ཀྱི་ཕྱོགས་ ངོས་མ་འདྲ་བ་ནས་རྩལ་དུ་བཏོན་ནས་སློབ་སྟོན་བྱ་དགོས། གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་དགུ་པ་དང་བཅུ་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་ བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་ཐད། འཛམ་གླིང་སྤྱིའི་རྒྱུན་ཤེས་སྐོར་བརྒྱ་ཆ་༤༠ དང། བོད་ ཀྱི་སྐོར་བརྒྱ་ཆ་༣༠ རྒྱ་གར་གྱི་སྐོར་བརྒྱ་ཆ་༣༠ འཇོག་དགོས། རྒྱུགས་ཞིབ་སྐབས་ བྲིས་རྒྱུགས་ཁོ་ན་མ་ཡིན་པར་སློབ་མའི་དུས་རྒྱུན་གྱི་མཉམ་ཞུགས་དང། རྣམ་དཔྱོད། ནང་སྦྱོང། ལག་ལེན་གྱི་ནུས་པ་སོགས་ཕྱོགས་ཡོངས་རྒྱུན་མཐུད་གདེང་ཞིབ་ཀྱི་ ཐབས་ལམ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱ་དགོས། དམིགས་ཚད། བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་འདི་དག་གི་དམིགས་ཚད་གཙོ་བོ་གཤམ་གསལ། • དུས་དང་ཁྱབ་ཁོངས་རྒྱ་ཆེ་སའི་ངོས་ནས་འགྲོ་བ་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཕེལ་རིམ་ དང་། འགྱུར་ལྡོག་གི་རྒྱུ་རྐྱེན་དང་ཆོས་ཉིད་སྐོར་ལ་ངེས་ཤེས་འདྲེན་ཐུབ་པ། • སློབ་ཕྲུག་ཚོར་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་ནི་རྒྱུན་ཆད་མེད་པར་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་ ཚུལ་དང། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དོན་རྐྱེན་གལ་ཆེ་ཁག་གི་བྱུང་བ་དང། སྣང་ཚུལ། དཀའ་ རྙོག་རྣམས་ཕྱོགས་གཅིག་རྐྱང་པ་མ་ཡིན་པར་དུས་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཕྱོགས་རིམ་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 101 ) དུ་མ་ཞིག་ནས་ལྟ་སྟངས་ཤེས་པར་བྱེད་པ། • ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ལྟ་སྟངས་སྤྱོད་པ་དང། རྒྱལ་ཁབ་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་འཕྲལ་ཕུགས་ དམིགས་ཡུལ་དང་སྲིད་བྱུས་དང་རྩ་འཛིན་སྒྲོམ་གཞི་ཁག འཛམ་གླིང་སྤྱི་ ཡོངས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་གི་བརྒྱུད་རིམ་ལ་བརྟེན་ནས་དེང་རབས་ཀྱ ་རྒྱ་གར་དང་ རང་བཙན་ཐོབ་རྗེས་ཀྱི་རྒྱ་གར་གྱི་འཕེལ་རིམ་ཤེས་རྟོགས་ཡོང་བ། • རྒྱ་གར་གྱི་རང་བཙན་འཐབ་རྩོད་དང། དེའི་རིན་ཐང་དང་མིག་དཔེ་བཟང་པོ། ས་ཁུལ་དང་སྤྱི་ཚོགས་སྡེ་ཁག་མི་འདྲ་བའི་མི་མང་གིས་དེར་ཕུལ་བའི་ལེགས་ སྐྱེས་བཅས་ཀྱི་གལ་ཆེའི་གནས་ཚུལ་ཤེས་རྟོགས་བྱེད་པ་བཅས་ཡིན། • སྤྱི་ནོར་༸གོང་ས་༸སྐྱབས་མགོན་ཆེན་པོ་མཆོག་གི་ལམ་སྟོན་འོག་བོད་ཀྱི་རང་ དབང་སླར་གསོ་དང། བོད་མིའི་ཐུན་མིན་རིག་གཞུང་མི་ཉམས་རྒྱུན་འཛིན་ཡོང་ ཐབས་སླད། གཞིས་བྱེས་བོད་མི་ཡོངས་ནས་མཐུན་སྒྲིལ་རྡོག་རྩ་གཅིག་སྒྲིལ་ གྱིས་དཀའ་སྤྱད་འབད་རྩོལ་གྱི་ལེགས་སྐྱེས་ཇི་ཕུལ་སྐོར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་སློབ་སྦྱོང་ བྱས་པ་བརྒྱུད། སློབ་ཕྲུག་ཚོར་བོད་ཀྱི་བདེན་དོན་འཐབ་རྩོད་ཀྱི་གཞི་རྩའི་དགོས་ མཁོ་དང། ཐབས་ལམ། ཞི་བདེ་དང་བཟང་སྤྱོད་ཀྱི་སྤུས་ཚད། སྐྱེ་འགྲོ་ཡོངས་ལ་ འཁྲི་བའི་འགན་འཁུར་གྱི་འདུ་ཤེས་དང་གོ་རྟོགས་གོང་མཐོར་གཏོང་ཐབས་བྱ་ དགོས། • བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་མང་གཙོའི་འཕེལ་རིམ་སྤྱི་དང། ཁྱད་པར་དུ་བདེན་པ་ དང། འཚེ་བ་མེད་པ། ཡང་དག་པའི་མང་གཙོའི་ལྟ་གྲུབ་ལས་བྱུང་བའི་སྤྱི་ ཚོགས་ཀྱི་ལམ་ལུགས་དང། ཁྱད་པར་བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་བཅའ་ཁྲིམས་རིན་ པོ་ཆེས་གཙོས་པའི་གལ་ཆེའི་ཁྲིམས་སྒྲིག་དང་ལམ་སྟོན༌ཁག་ལ་གོ་བ་རྒྱ་བསྐྱེད་ བཏང་བ་བརྒྱུད། སློབ་ཕྲུག་ཚོས་བྱམས་དང་སྙིང་རྗེ་གཞི་རྩར་བཟུང་བའི་སྒོ་ནས་ སྤྱི་ཚོགས་དྲང་བདེན་དང། ཆེ་མཐོང་ལྡན་པ་ཞིག་སྐྲུན་པའི་བློ་སྟོབས་འཕེལ་ བར་བྱ་དགོས།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 102 ) འཛིན་རིམ་དགུ་པ། ལོ་རྒྱུས། ༡༽ འཛམ་གླིང་སྤྱི་དང། བོད། རྒྱ་གར་བཅས་ཀྱི་བྱུང་རབས། ༡་༡ ཉེ་རབས་ཀྱི་གསར་བརྗེ་ཁག་གསུམ། (གང་རུང་གཅིག་འདེམས་དགོས།) ༡) བཟོ་ལས་གསར་བརྗེ། ཀ དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་ནང་ཡོ་རབ་ཏུ་བྱུང་བའི་བཟོ་ལས་གསར་བརྗེའི་ བྱུང་རིམ། ཁ། བཟོ་ལས་གསར་བརྗེའི་འབྱུང་རྐྱེན། ག བཟོ་ལས་གསར་བརྗེའི་ཤ གས་རྐྱེན། ༢) ཧྥ་རན་སིའི་གསར་བརྗེ། ཀ གནའ་བོའ་སྲིད་ལུགས་དང་དེར་འཕྲད་པའི་གཉན་འཕྲང་གི་དུས་རིམ་ཁག ཁ། ཧྥ་རན་སིའི་གསར་བརྗེའི་འབྱུང་རྐྱེན་དང་ཤ གས་རྐྱེན། ག སྐབས་དེའི་སྲིད་དོན་གྱི་ལྟ་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་ཁག་དང་གསར་བརྗེ་རིང་ལུགས་ པའི་ཚོགས་པ་ཁག ང། ཧྥ་རན་སིའི་གསར་བརྗེའི་མཇུག་འབྲས། ༣) ར་ཤི་ཡ་དང་རྒྱ་ནག་གི་གསར་བརྗེ། ཀ ཨུ་རུ་སུ་གོང་མ་ཛཱར་གྱི་སྲིད་སྐྱོང་ལམ་ལུགས་ (Tzarism) ཕམ་ཉེས་བྱུང་ཚུལ། ཁ། ར་ཤི་ཡའི་སྤྱི་ཚོགས་རིང་ལུགས་ཀྱི་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་དབུ་བརྙེས་ཚུལ་དང་ འཛམ་གླིང་དམག་ཆེན་དང་པོའ་སྐོར།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 103 ) ག རྒྱ་ནག་གི་ཉེ་རབས་གསར་བརྗེ༌ཁག ང། ར་ཤི་ཡ་དང་རྒྱ་ནག་གསར་བརྗེའི་མཇུག་འབྲས། ༤) ནཱ་ཛི་རིང་ལུགས་བྱུང་ཚུལ། Rise of Naziscm ཀ མང་གཙོའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཕེལ་རིམ། ཁ། འཇར་མན་རྒྱལ་ཁབ་གྱི་གཉན་འཕྲང་ཆེ་བའི་དུས་རིམ་ཁག ག ཧིཊ་ལར་ (Hitler) གྱི་སྟོབས་ཤ གས་ཆེ་རུ་སོང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན། ང། ནཱ་ཛི་རིང་ལུགས་ཀྱི་ལྟ་བ། ཅ། ནཱ་ཛིའི་རིང་ལུགས་ཀྱི་ཤ གས་རྐྱེན། གྲོས་འདེབས། གོང་གསལ་ཚན་པ་ཁག་དགེ་རྒན་གྱིས་ཆེད་མངགས་སློབ་ཁྲིད༌གནང་མི་དགོས་ པར། སློབ་ཕྲུག་ཚོའི་འདོད་མོས་བཞིན་ཚོགས་ཆུང་དུ་མར་བགོས་ཏེ། ཚན་པ་བཞི་ལས་གང་ རུང་ཞིག་འདེམས་སྒྲུག་ཐོག་སློབ་ཕྲུག་རང་ངོས་ནས་ཉམས་ཞིབ་ཀྱི་ལས་འཆར་སྤེལ་ནས་ མཇུག་སྒྲིལ་རྗེས། འཛིན་གྲྭའི་ནང་སྤྱན་བསྟར་ (Presentation) དང་སྦྲགས་ཡོངས་ཁྱབ་དྲི་ བ་དྲིས་ལན་གྱི་བྱེད་སྒོ་སྤེལ་དགོས། དགེ་རྒན་གྱིས་ལས་འཆར་དེའི་གྲུབ་འབྲས་ལ་གདེང་ཞིབ་ ཀྱིས་ཨང་སྡེ་སྤྲོད་འཐུས། ༡་༢ བོད་དུ་དུས་འགྱུར་མ་བྱུང་གོང་གི་གནས་ཚུལ། ཀ རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་བཞི་པ་སྐུ་འཁྲུངས་སྐབས་ཀྱི་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་གནས་ བབ་སྐོར། ཁ། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་བཞི་པའི་ཡང་སྲིད་འཚོལ་ཞིབ་དང་། ངོས་འཛིན་མཛད་ ཚུལ། ག རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་བཞི་པ་གསེར་ཁྲིར་མངའ་གསོལ་སྐོར།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 104 ) ༡་༣ བཙན་བྱོལ་དང་བསྐྱར་གསོ། ཀ ༸གོང་ས་མཆོག་གིས་དབུས་པའི་བོད་གཞུང་མང་བཙན་བྱོལ་ལ་ཕེབས་པའི་ སྐོར། ཁ། གཞིས་ཆགས་སྲ་བརྟན་དང་། ཆོས་རིག་རྒྱུན་འཛིན་བྱས་ཚུལ། ག བཙན་བྱོལ་བོད་གཞུང་བསྐྱར་འཛུགས་དང་ལེགས་བཅོས་བྱས་ཚུལ། ང་། བོད་ཀྱི་རང་དབང་སླར་གསོའ་ལས་འགུལ། ༡་༤ རྒྱ་གར་ནང་དར་བའི་རྒྱལ་གཅེས་རིང་ལུགས་སྐོར། ཀ འཛམ་གླིང་དམག་ཆེན་དང་པོ་དང་། ངོ་རྒོལ་དང་མཉམ་འབྲེལ་མི་བྱེད་པའི་ལས་ འགུལ། (khilafat and Non-cooperation Movement) ཁ། ཚྭ་ཁྲལ་མི་འཇལ་བའི་བདེན་པའི་ཨུ་ཚུགས་ཀྱི་ལས་འགུལ། ག སོ་ནམ་པ་དང། ངལ་རྩོལ་བ། ཚོ་ཁག་བཅས་ཀྱིས་སྤེལ་བའི་ལས་འགུལ། ང། ཆབ་སྲིད་ཚོགས་སྡེ་ཁག་གིས་སྤེལ་བའི་ལས་འགུལ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 105 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་པ། ལོ་རྒྱུས། འཛམ་གླིང་སྤྱི་དང། བོད། རྒྱ་གར་བཅས་ཀྱི་བྱུང་རབས། ༡་༡ ཡུ་རོབ་གླིང་དུ་དར་བའི་རྒྱལ་གཅེས་རིང་ལུགས་ཀྱི་ལྟ་བ། ཀ ཕྱི་ལོ་༡༨༣༠ཡི་རྗེས་སུ་ཡུ་རོབ་གླིང་དུ་དར་བའི་རྒྱལ་གཅེས་རིང་ལུགས་ཀྱི་ལྟ་བ། ཁ། Giuseppe Mazzini སོགས་ཀྱི་ལྟ་བ། ག པོ་ལནཌ། ཧངྒ་རི། ཨི་ཊ་ལི། ཇར་མ་ནི། གྷི་རཱི་སི་སོགས་ཀྱི་ནང་བྱུང་བའི་ལས་ འགུལ། ༡་༢ རྒྱ་ནག་ནང་རྒྱལ་གཅེས་རིང་ལུགས་ཀྱི་ལྟ་བ་དར་ཚུལ། ཀ ཉལ་ཐའི་དམག་འཁྲུག ཁ། རྒྱ་ནག་དང་འཇར་པན་དབར་གྱི་དམག་འཁྲུག ག རྒྱ་ནག་གུང་ཁྲན་ཏང་གི་བྱུང་རབས་དང་རྒྱལ་གཅེས་རིང་ལུགས། ང། ལྷོ་བྱང་ཀོ་རི་ཡའི་དམག་འཁྲུག་ཁྲོད༌ཨ་རྒྱ་གཉིས་ཀྱི་གདོང་ཐུག ༡་༣ རྒྱ་གར་ནང་དར་བའི་རྒྱལ་གཅེས་རིང་ལུགས། Nationalism in India ཀ འཛམ་གླིང་དམག་ཆེན་དང་པོ་དང་རྒྱ་གར་གྱི་རྒྱལ་གཅེས་རིང་ལུགས། ཁ། ཚྭ་ཁྲལ་མི་འཇལ་བའི་བདེན་པའི་ཨུ་ཚུགས་ཀྱི་ལས་འགུལ།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 106 ) ག སོ་ནམ་པ་དང་། ངལ་རྩོལ་བ། ཚོ་ཁག་བཅས་ཀྱིས་སྤེལ་བའི་ལས་འགུལ། ང། ཆབ་སྲིད་ཚོགས་སྡེ་སོ་སོས་སྤེལ་བའི་ལས་འགུལ། ༡་༤ བོད་བཙན་འོག་ཏུ་ཚུད༌ཚུལ་དང་རྒྱལ་གཅེས་ལས་འགུལ་སྐོར། ཀ རྒྱ་ནག་གིས་བོད་དུ་བཙན་འཛུལ། ཁ། ༸རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་བཞི་པ་ཆེན་པོས་ལུགས་གཉིས་ཀྱི་ཐུགས་འགན་ བཞེས་ཚུལ་སྐོར། ག བོད་མིའི་བཙན་རྒོལ་རྒྱལ་སྐྱོབ༌ཀྱི་ལས་འགུལ། ༡་༥ བཙན་བྱོལ་ནང་གི་བོད། ཀ བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་དེང་རབས་ཤེས་ཡོན་ལམ་སྲོལ་གསར་འཛུགས་དང་འཕེལ་ རྒྱས་སྐོར། ཁ། བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་གཏན་འབེབས་ཀྱི་དགོས་ དམིགས་དང་སྙིང་དོན། ག ༸གོང་ས་མཆོག་གི་མ་འོངས་ཆབ་སྲིད་ལམ་སྟོན། ང། བོད་རྒྱ་ཞི་མོལ་གྱི་སྔ་ཕྱིའི་བྱུང་རབས།
དབུལ་ཕོངས༌ལ་གདོང་ལེན།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 107 ) འཛིན་རིམ་དགུ་པ། དཔལ་འབྱོར་རིག་པ། ༢་༡ མིའི་ཐོན་ཁུངས་སྐོར། ཀ མི་ནི་ཐོན་ཁུངས་སམ་རྒྱུ་དངོས་ཀྱི་ངོ་བོར་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཚུལ་ངོ་སྤྲོད། ཁ། སྐྱེས་པ་དང་བུད་མེད་སོ་སོས་དཔལ་འབྱོར་ལས་རིགས་གཉེར་སྟངས། ག འགྲོ་བ་མིའི་ཐོན་ཁུངས་ཀྱི་སྤུས་ཚད། ང། དཔལ་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས་འགྲོ་བར་ཤེས་ཡོན་དང་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་གལ་ཆེ་རང་ བཞིན། ཅ། ལས་མེད་ནི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོན་ཁུངས་བེད་སྤྱོད་མ་བཏང་བའི་རྣམ་པ་ཞིག་ཡིན་ ཚུལ་སྐོར། ༢་༢
ཀ དབུལ་ཕོངས་ངོས་འཛིན། (གྲོང་གསེབ་དང་གྲོང་ཁྱེར་ནང་གི་འཚོ་བའི་གནས་བབ་གཉིས་ལ་ ཉམས་ཞིབ་བྱ་དགོས།) ཁ། དབུལ་ཕོངས་ཡིན་པའི་དན་རྟགས། ག མི་རྣམས་དབུལ་ཕོངས་སུ་གྱུར་པའི་རྒྱུ་མཚན། ང། ཐོན་ཁུངས་བགོ་འགྲེམས་བྱེད་སྟངས་ཆ་སྙོམས་མིན་པ། ཅ། རྒྱལ་ཁབ་ཕན་ཚུན་གཤིབས་བསྡུར་གྱིས་བལྟ་བ། ཆ། སྲིད་གཞུང་ངོས་ནས་ལག་ལེན་བསྟར་བཞིན་པའི་དབུལ་ཕོངས་སེལ་ཐབས་ཀྱི་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 108 ) འཆར་གཞི་ཁག ཇ། བཙན་བྱོྱལ་བོད་མིའི་ཉམ་ཐག་སེལ་ཐབས་ཀྱི་སྲིད་བྱུས་དང་ལས་རིམ་ཁག ༢་༣ བཟའ་ཆས་བདེ་འཇགས་འགན་ལེན། Food Security ཀ རྒྱལ་ཡོངས་ས་ཁུལ་སོ་སོའ་ཟ་འབྲུའི་ཐོན་ཁུངས་ཀྱི་རྣམ་པ་མི་འདྲ་བ། ཁ། གཞུང་སྒེར་ཚོགས་སྡེ་སོ་སོས་བཟའ་བཅའ་བསྲི་ཚགས་བྱེད་ཐབས། ག ཟ་འབྲུ་མཁོ་སྒྲུབ༌དང་བགོ་འགྲེམས་བྱེད་སྟངས། ང། ཟ་འབྲུ་དང་། འོ་མ། ཚལ་རིགས་སོགས་ཟས་སྣ་མཁོ་འདོན་བྱེད་པའི་ཚོང་དོན་ ལས་ཁང་ (Company) སོགས་དཔེ་མཚོན་གཉིས་གསུམ་ཞིག་གི་ཐོག་ཉམས་ ཞིབ་བྱ་རྒྱུ། ༢་༤ དཔལ་འབྱོར་དང་ཕྱུགས་ལས་འཚོ་ཐབས། ཀ བཙན་བྱོལ་བོད་མི་སྤྱི་དང། བོད་མིའི་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་གནས་ སྟངས། ཁ ཕྱུགས་ལས་གཉེར་སྐྱོང་གི་འཚོ་ཐབས་དང་དཀའ་ངལ་སེལ་ཐབས། ག འབྲོག་པ་གཞིས་སྤོ་བྱེད་པའི་རྒྱ་ནག་གི་སྲིད་བྱུས་དང་དེའི་ཤ གས་རྐྱེན། ༢་༥ ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད། ཀ ཞིང་ལས་ཀྱི་རྣམ་པ་དང་སོ་ནམ་པའི་ཚོགས་སྡེ་མི་འདྲ་བ་ཁག་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས། ཁ། དེང་སྐབས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་གྲོང་གསེབ་ཁག་གི་དཔལ་འབྱོར་གནས་བབ་ལ་ འགྱུར་བ་ཐེབས་ཚུལ། གནད་དོན་ཉམས་ཞིབ༌ལས་འཆར། གྲོང་གསེབ་སྤྱི་ཚོགས་མ ་འདྲ་བ་དུ་མའི་སོ་ནམ་ཐོན་སྐྱེད་གཉེར་ཚུལ་གཤིབས་བསྡུར་གྱིས་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 109 ) ཉམས་ཞིབ་བྱ་རྒྱུ། (དཔེར་ན། ཨ་རིའི་ནང་གཞི་རྒྱ་ཆེ་བའི་གྲོ་དང་སྲིང་བལ་གྱི་ཞིང་ལས་ཡར་ རྒྱས་བྱུང་ཚུལ་དང་། ཨིན་ཇི་རྒྱལ་ཁབ་ནང་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་ཡར་རྒྱས་དང་ཞིང་ ལས་གསར་བརྗེ་བྱུང་ཚུལ། རྒྱ་གར་མི་སེར་སྤེལ་ཡུལ་དུ་གྱུར་པའི་དུས་སྐབས་སུ་སོ་ནམ་ཞིང་ ལས་ཐོན་སྐྱེད་ཆུང་ཚགས་གཉེར་བའི་སྐོར་སོགས།) ༢་༦ ནགས་ལས་ཐོན་སྐྱེད། ཀ ནགས་ལས་དང་འཚོ་ཐབས་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ། ཁ། མི་སེར་སྤེལ་ཡུལ་འོག་གི་ནགས་ལས་ཐོན་སྐྱེད་གཉེར་བའི་སྤྱི་ཚོགས། གནད་དོན་ཉམས་ཞིབ༌ལས་འཆར། (གྲོས་འདེབས།) རྒྱ་གར་དང་ཨིན་ཌོ་ནེ་ཤི་ཡཱ་ (Indonesia) གཉིས་མི་སེར་སྤེལ་ཡུལ་དུ་གྱུར་པའི་དུས་ སྐབས་ཀྱི་ནགས་ཚལ་ལས་འགུལ་ (Forest Movement) ཁག་ལ་གཤིབས་བསྡུར་ གྱིས་ཉམས་ཞིབ་བྱ་བའི་ལས་འཆར་སྤེལ་རྒྱུ།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 110 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་པ། དཔལ་འབྱོར་དང་འཚོ་ཐབས། ༢་༡ ཕྱི་ལོ་༡༨༥༠ ནས་༡༩༥༠ བར་གྱི་བཟོ་ལས་ལོ་རྒྱུས། (གཤམ་གསལ་ལས་གང་རུང་གཅིག༌འདེམས་དགོས།) ཀ རྒྱ་གར་དང་ཨིན་ཡུལ་གཉིས་སུ་དར་བའི་བཟོ་ལས་དབར་གྱི་འགལ་ཟླ། ཁ། ལག་ཤེས་བཟོ་རིག་དང་འཕྲུལ་ལས་བཟོ་རིག་ཐོན་སྐྱེད་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ། ག སྒྲོམ་གཞི་ཡོད་པ་དང་སྒྲོམ་གཞི་མེད་པའི་བཟོ་ལས་སྡེ་ཚན་ཁག ང། སྐབས་དེའི་བཟོ་བའི་འཚོ་བའི་གནས་སྟངས། གནད་དོན་ཉམས་ཞིབ་ལས་འཆར། ཨིན་ཇི་དང་རྒྱ་གར་དབར་གྱི་འབྲེལ་ཡོད་གནད་དོན་ཁག་ལ་ཉམས་ཞིབ་དང་བགྲོ་གླེང་གི་ ལས་འཆར་སྤེལ་རྒྱུ། ༢་༢ གྲོང་ཁྱེར་ཅན་དུ་བསྒྱུར་བ་དང་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་འཚོ་བ། ཀ གྲོང་ཁྱེར་ཅན་དུ་འགྱུར་བའི་བརྒྱུད་རིམ། ཁ། གནས་སྤོ་དང་གྲོང་བརྡལ་གྱི་རྣམ་པ་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་ཚུལ། ག སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་དང་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་འཚོ་བ། ང། ཚོང་པ་དང་། འབྱོར་འབྲིང་གྲལ་རིམ། ངལ་རྩོལ་བ། གྲོང་ཁྱེར་ནང་གི་དབུལ་པོའ་ གནས་སྟངས། ༢་༣ ཚོང་ལས་དང་གོ་ལ་གཅིག་གྱུར།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 111 ) ཀ དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པ་དང་ཉི་ཤ ་པའི་དུས་འགོར་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲོམ་ར་རྒྱ་བསྐྱེད་ དང་གཅིག་གྱུར་བྱུང་ཚུལ། ཁ། ཕྱི་ལོ་༡༩༥༠ རྗེས་སུ་གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་དུ་ཕྱོགས་ཚུལ་སྐོར། ག གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་གྱིས་འཚོ་བ་སྐྱེལ་སྟངས་ལ་ཐེབས་པའི་ཤ གས་རྐྱེན། གནད་དོན་ཉམས་ཞིབ་ལས་འཆར། དམག་ཆེན་གཉིས་པའི་རྗེས་ (ཕྱི་ལོ༌༡༩༤༥ ནས༌༡༩༦༠ བར༌) ཀྱི་རྒྱལ་སྤྱིའི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ བྱུང་རིམ༌། གྲོས་འདེབས། གོང་གསལ་ཚན་པ་ཁག་དགེ་རྒན་གྱིས་ཆེད་མངགས་སློབ་ཁྲིད༌གནང་མི་ དགོས་པར། སློབ་ཕྲུག་ཚོའི་འདོད་མོས་བཞིན་ཚོགས་ཆུང་དུ་མར་བགོས་ཏེ། ཚན་པ་བཞི་ལས་ གང་རུང་ཞིག་འདེམས་སྒྲུག་ཐོག་སློབ་ཕྲུག་རང་ངོས་ནས་ཉམས་ཞིབ་ཀྱི་ལས་འཆར་སྤེལ་ནས་ མཇུག་སྒྲིལ་རྗེས། འཛིན་གྲྭའི་ནང་སྤྱན་བསྟར་ (Presentation) དང་སྦྲགས་ཡོངས་ཁྱབ་དྲི་ བ་དྲིས་ལན་གྱི་བྱེད་སྒོ་སྤེལ་དགོས། དགེ་རྒན་གྱིས་ལས་འཆར་དེའི་གྲུབ་འབྲས་ལ་གདེང་ཞིབ་ ཀྱིས་ཨང་སྡེ་སྤྲོད་འཐུས། ༢་༤ འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་བྱུང་རབས། ཀ རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ལོ་རེའི་ཡོང་འབབ་ (NI) དང་ཆ་སྙོམས་ཡོང་འབབ། (Per-capita Income) ཁ། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ལོ་རེའི་ཡོང་འབབ་འཕར་ཚད། (ད་ལྟའི་འཕེལ་རྒྱས་འགྲོ་ཚད་ལ་ དཔྱད་ཞིབ་བྱ་བའི་གཞི་འཛིན་ས་ཁག (རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ལོ་རེའི་ཆ་སྙོམས་ཡོང་ འབབ། IMR, SR, ཡོང་འབབ་གཞན་དང་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་གནས་སྟངས།) ང། ཤེས་ཡོན་དང་འཕྲོད་བསྟེན་གནས་བབ་གོང་འཕེལ་གཏོང་ཐབས། ཅ། མིའི་འཚོ་གནས་གོང་དུ་འཕེལ་ཚད་ཀྱི་གཞི་འཛིན་ས་ཁག
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 112 ) ༢་༥ རྒྱ་གར་གྱི་དཔལ་འབྱོར་གནས་བབ་ཁྲོད་ཀྱི་ལས་རིགས་ཚན་ཁག ཀ ལས་རིགས་ཚན་ཁག་གི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་བྱེད་སྒོ། ཁ། ལས་རིགས་ཚན་ཁག་ལ་ལོ་རྒྱུས་རང་བཞིན་གྱི་འཕོ་འགྱུར་བྱུང་ཚུལ། ག ཞབས་ཞུའི་ལས་རིགས་ཚན་ཁག་དར་ཚུལ། ང། ལས་ཐོབ་ཀྱི་གོ་སྐབས་གསར་སྐྲུན། ཅ། སྒྲིག་འཛུགས་ལྡན་པའི་ལས་རིགས་ཚན་ཁག་དང། སྒྲིག་འཛུགས་མི་ལྡན་པའི་ ལས་རིགས་ཚན་ཁག ཆ། སྒྲིག་འཛུགས་མི་ལྡན་པའི་ལས་རིགས་ཚན་ཁག་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་ཐབས། ༢་༦ དངུལ་དང་དངུལ་རྩིས་ལམ་ལུགས། Money and Financial System ཀ དཔལ་འབྱོར་ཁྲོད་ཀྱི་དངུལ་གྱི་བྱེད་ལས། ཁ། གཞུང་འབྲེལ་དང་གཞུང་འབྲེལ་མིན་པའི་བུན་གཡར་བྱ་ཡུལ་སྡེ་ཚན་ཁག ས་གནས་ཀྱི་དངུལ་བུན་གཡར་མཁན་དང་། རང་འཚོའི་རོགས་སྐྱོར་ཚོགས་ པ། སྒེར་བཙུགས་མ་དངུལ་མཁོ་སྒྲུབ་བྱེད་པའི་ཀམ་པ་ནི་ལྟ་བུའི་སྲིད་གཞུང་ གི་སྟངས་འཛིན་འོག་ཡོད་པའི་གཞུང་འབྲེལ་ཚོང་དོན་དངུལ་ཁང་ངམ། གཞུང་ འབྲེལ་མིན་པའི་སྡེ་ཚན་གང་རུང་གཅིག་འདེམས་སྒྲུག་གིས་ངོ་སྤྲོད༌བྱ་བའི་བྱེད སྒོ་སྤེལ་དགོས། ༢་༦ གོ་ལ་གཅིག་གྱུར། ཀ གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་གྱི་གོ་དོན། ཁ། རྒྱ་གར་ནང་གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་གྱི་བྱུང་རིམ་དང་འབྱུང་རྐྱེན། ག ཕྱི་ལོ་༡༩༩༡ གོང་གི་གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་གྱི་ཐབས་ཇུས། ང། སྲིད་གཞུང་གི་སྟངས་འཛིན་འོག་ཡོད་པའི་བཟོ་གྲྭ་ཁག
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 113 ) ཅ། སྣ་མང་འཐུས་ཚང་གི་རྣམ་པ་མཚོན་པའི་ཐགས་ལས་ཐོན་སྐྱེད། ཆ། ཕྱི་ལོ་༡༩༩༡ ལོའ་དཔལ་འབྱོར་སྲིད་བྱུས་བསྐྱར་བཅོས། ཇ། མ་རྩ་འགྲོ་རྒྱུག་དང། ལས་མི་གནས་སྤོ། མ་འཛུགས་འགྲོ་རྒྱུག་སོགས་དཔལ་ འབྱོར་སྲིད་བྱུས་བསྐྱར་བཅོས་ཀྱི་བྱེད་ཐབས་ཁག ཉ། གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་ཐད་འཛིན་པའི་འདོད་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་དང་ལས་རིགས་ཚན་ ཁག་སོ་སོར་ཐེབས་པའི་ཤ གས་རྐྱེན། ཏ། གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་གྱིས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ལ་ཤ གས་རྐྱེན་ཐེབས་ཚུལ། ༢་༧ འཛད་སྤྱོད་པར་གོ་རྟོགས་སྤེལ་བ། ཀ འཛད་སྤྱོད་པར་བཤ་གཞོག་གཏོང་ཚུལ་དང་བཤ་གཞོག་ཐེབས་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཁག ཁ། འཛད་སྤྱོད་པའི་དོན་དང་ལྡན་པར་འཛད་སྤྱོད་བྱེད་ཐབས། ག འཛད་སྤྱོད་པའི་གོ་རྟོགས་སྤེལ་ཐབས། ང། འཛད་སྤྱོད་པའི་ཁེ་ཕན་སྲུང་སྐྱོབ་ཐད་ཀྱི་སྲིད་གཞུང་གི་བྱེད་ལས།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 114 ) འཛིན་རིམ་དགུ་པ། རིག་གཞུང་རྒྱུན་ཤེས། ༣་༡ ལུས་རྩལ་རྩེད་རིགས་དང་ཆབ་སྲིད། ཀ ཨོ་ལིམ་པིག་དང། འཛམ་གླིང་རྐང་སྤོལ་འགྲན་ཚོགས། ཨེ་ཤི་ཡའི་ལུས་རྩལ་ འགྲན་ཚོགས་སོགས་ལུས་རྩལ་འགྲན་ཚོགས་ཆེ་ཁག་ངོ་སྤྲོད། ཁ། ཁིར་ཀེ་ཊི་རྩེད་རིགས་དེ་ཐོག་མར་ཨིན་ལན༌ནང་དར་ཚུལ་དང། མི་སེར་སྤེལ་ བའི་ཡུལ་ལུང་དུ་དར་ཚུལ། མཐར་མི་སེར་སྤེལ་བའི་སྟངས་འཛིན་ལས་ཐར་ཏེ་ རྒྱ་གར་གྱི་རྩེད་རིགས་ཆེ་ཁག་ཏུ་གྱུར་ཚུལ། ༣་༢ ཆས་གོས་དང་ལེགས་བྱང་སྣ་ཚོགས། ཀ འཛམ་གླིང་གི་ཆས་གོས་ཀྱི་རྣམ་པར་འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས། ཁ རྒྱ་གར་མི་སེར་སྤེལ་ཡུལ་ཏུ་གྱུར་བའི་དུས་སྐབས་ཀྱི་ཆས་གོས་སྐོར་ལ་བགྲོ་གླེང་། ག བོད་ཀྱི་ཡུལ་ལུང་སོ་སོའ་ཆས་གོས༌ངོ་སྤྲོད། ང བོད་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གོམས་གཤིས་ཁྲོད་ནང་ཆོས་ཀྱི་ཤ གས་རྐྱེན། ཅ། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་ཡུལ་སྐད་ཀྱི་གནས་བབ་ངོ་སྤྲོད་དང་སྲུང་སྐྱོབ། ༣་༣ ཆོས་འབྱུང་། ས་སྐྱ་པའི་གྲུབ་མཐའ་བྱུང་ཚུལ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 115 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་པ། རིག་གཞུང་རྒྱུན་ཤེས། ༣་༡ ཆོས་ལུགས་དང་སྐད་ཡིག ཀ བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ཁྱད་ཆོས་དང་སྐད་ཁྱིམ་སྐོར། ཁ། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་གནས་སྟངས་དང་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་ཐབས། ག བོད་ཀྱི་ཡང་སྤྲུལ་ལམ་ལུགས་སྐོར། ༣་༢ དཔར་བསྐྲུན་གྱི་ལེགས་བྱང་དང་རྒྱལ་གཅེས་རིང་ལུགས། (གཤམ་གསལ་ལས་གང་ རུང་གཅིག་འདེམས་དགོས།) ཀ ཡུ་རོབ་ཁུལ་དུ་དར་བའི་དཔར་སྐྲུན་གྱི་ལོ་རྒྱུས། ཁ། དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་ནང་རྒྱ་གར་དུ་དར་བའི་དཔར་སྐྲུན་སྐོར། ག བོད་ཀྱི་དཔར་སྐྲུན་ལོ་རྒྱུས་དང་ཤ ལ་བཞག་དཔར་དེབ་སྐོར། གྲོས་འདེབས། དཔར་སྐྲུན་རིག་གནས་དང། མང་ཚོགས་ཀྱི་བགྲོ་གླེང༌དང་སྲིད་ དོན་བཅས་དབར་གྱི་འབྲེལ་བའི་སྐོར་ལ་བགྲོ་གླེང་གི་བྱེད་སྒོ་སྤེལ་དགོས། ༣་༣། ཆོས་འབྱུང་། ཀ བཀའ་གདམས་པའི་གྲུབ་མཐའ་བྱུང་ཚུལ། ཁ། འབྲོག་རི་བོ་དགེ་ལྡན་པའི་གྲུབ་མཐའ་བྱུང་ཚུལ། ༣་༣ བརྩམས་སྒྲུང་དར་བའི་ལོ་རྒྱུས།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 116 ) ཀ བརྩམས་སྒྲུང་གིས་དེང་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཐེབས་པའི་ཤ གས་རྐྱེན་སྐོར། ཁ། དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་ནང་རྒྱ་གར་དུ་དར་བའི་བརྩམས་སྒྲུང་གྲགས་ཅན་ རིགས། ག བོད་ཀྱི་རྩོམ་པ་པོ་དང་བརྩམས་ཆོས་གྲགས་ཅན་འགའ་ངོ་སྤྲོད། ང། བོད་ཀྱི་དཔའ་བོའ་རྟོགས་བརྗོད་གླིང་གེ་སར་སྒྲུང།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 117 ) འཛིན་རིམ་དགུ་པ། ས་ཁམས་རིག་པ། ༤་༡ རྒྱ་གར་དང་བོད། ཀ བོད་དང་རྒྱ་གར་གྱི་ས་ཁམས་ཆགས་ཚུལ། ཁ། ས་གཤིས་དང་། རི་རྒྱུད། ས་ངོས་ཀྱི་བཀོད་པ། ག ཕྱིའི་ས་ཁམས་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་གཙོ་བོ་ཁག ༤་༢ ཆུ་འགྲོ ཀ འཛམ་གླིང་ནང་སྙན་གྲགས་ཆེ་བའི་རི་ཆུ་མཚོ་གསུམ་ངོ་སྤྲོད། ཁ། བོད་ཀྱི་གངས་རི་དང་། གཙང་པོ་དང་། ཆུ་ལག་གཙོ་བོ་ཁག ག བོད་ཀྱི་ཆུ་ཀླུང་དང། མཚེའུ༌གྲགས་ཅན། ང་། དཔལ་འབྱོར་དང་འབྲེལ་བའི་ཆུ་ཡི་བེད་སྤྱོད། ཅ། གཙང་ཆུ་འབག་བཙོག༌དང་བཅོས་ཐབས། ༤་༣ གནམ་གཤིས། ཀ གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་རྒྱུ་རྐྱེན། ཁ། ཆར་དུས༌དང་དུས་ཚིགས། ག ཆར་དུས་སྐབས་ཆར་ཆུའི་འབབ་ཚད་དང་གནམ་གཤིས་དྲོད་ཚད། ང། གནམ་གཤིས་དང་མིའི་རིགས་ཀྱི་འཚོ་གནས། ཅ། ཧི་མ་ལ་ཡ་རི་རྒྱུད་དང་བོད་ཀྱི་མཐོ་སྒང་གིས་རྒྱ་གར་གྱི་གནམ་གཤིས་ལ་ཐེབས་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 118 ) པའི་ཤ གས་རྐྱེན་སྐོར། ༤་༤ རང་བྱུང་སྐྱེ་ཁེབས། ཀ རང་བྱུང་སྐྱེ་ཁེབས་ཀྱི་རིགས་ཀྱི་དབྱེ་བ། ཁ བོད་ཁམས་ཀྱི་སྐྱེ་ཁེབས་རིགས། ག ས་བབས་མཐོ་ཚད་སྣ་ཚོགས་ལ་ཁྱབ་པའི་སྐྱེ་ཁེབས་རིགས། ང སྐྱེ་ཁེབས་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་དགོས་པ་དང་ཐབས་ལམ་ཁག ༤་༥ རི་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས། ཀ རི་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རིགས་ཆེ་ཁག་དང་ཁྱབ་ཚད། ཁ བོད་ཀྱ ་རི་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རིགས་གཙོ་བོ་རྣམས་དང་། དེ་དག་གི་གནས་ ཡུལ། ག རི་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་དགོས་ཕན་དང་ཐབས་ལམ། ༤་༦ མི་འབོར། ཀ མི་འབོར༌གྱི་ཆ་ཚད་ (Size) དང། ཁྱབ་ཚད། ཕོ་མོ་བཅས་ཀྱི་གྲུབ་ཆ། ཁ། མི་འབོར་གནས་སྤོ་ལས་བྱུང་བའི་འཕོ་འགྱུར། ང། རྒྱ་གར་དང། རྒྱ་ནག ནུབ་ཕྱོགས་རྒྱལ་ཁབ། བཙན་བྱོལ་སྤྱི་ཚོགས༌བཅས་ཀྱི་ཡིག་ རྨོངས་སེལ་ཚད། ཅ། མི་འབོར་འཕེལ་རྒྱས་དང་འཕྲོད་བསྟེན༌གྱི་མཐུན་རྐྱེན། ཆ། རྒྱ་གར་གྱི་ལས་རིགས་སྒྲོམ་གཞི་དང་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་འབོར་སྲིད་ཇུས། ཇ། བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་མི་འབོར་ཞིབ་བཤེར་གྱི་གྲུབ་དོན་ཐོག་བགྲོ་གླེང།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 119 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་པ། ས་ཁམས་རིག་པ། ༤་༡ བོད་མིའི་གནས་ཡུལ། ཀ བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གནས་ཡུལ་སྤྱི་དང་གཞིས་སྒར་ཁག་གི་གནས་སྟངས། ཁ། བོད་ཁམས་ཀྱི་གྲོང་ཁྱེར་དང་གྲོང་བརྡལ་དང། དེར་གནས་པའི་ཡུལ་མིའི་སྐོར། ག ཁ་འཐོར་བོད་མིའི་གནས་སྟངས། ༤་༢ ཡུལ་གྱི་ཐོན་ཁུངས། ཀ རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་དང་མིའི་ཐོན་ཁུངས། ཁ། ཐོན་ཁུངས་དང་འབྲེལ་བའི་འཆར་འགོད་ཀྱི་དགོས་མཁོ། ག བོད་ཀྱི་རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་ངོ་སྤྲོད། ༤་༣ སའི་ཐོན་ཁུངས། ཀ སའི་ཐོན་ཁུངས་དང་བེད་སྤྱོད། ཁ། ས་གཤིས་མི་འདྲ་བའི་རིགས་དང་དེའི་ཁྱབ་ཁུལ། ག ས་གཤིས་ཉམས་ཞན་དང་ས་གཤིས་གཅེས་ཉར་བྱེད་ཐབས། ༤་༤ ནགས་ཚལ་དང་རི་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ཐོན་ཁུངས། ཀ རྩི་ཤིང་གི་རྒྱལ་ཁམས་དང་དེར་གནས་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རིགས༌དང་ཁྱབ་ཚད། ཁ། རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་རིགས་མང་པོ་རྩ་སྟོང་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན། ག རྩི་ཤིང་ནགས་ཚལ་དང་རི་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་ལ་སྤྱི་སྒེར་གཉིས་ཀྱིས་སྲུང་སྐྱོབ་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 120 ) བྱེད་ཐབས། ༤་༥ ཆུའི་ཐོན་ཁུངས། ཀ ཆུའི་ཐོན་ཁུངས་ཁག ཁ། བོད་དང་རྒྱ་གར་གྱི་ཆུའི་ཐོན་ཁུངས་དང་ཁྱབ་ཁུལ། ག ཆུའི་ཐོན་ཁུངས་ཀྱི་སྤྱོད་སྒོ་དང་རྒྱ་ནག་གིས་བོད་ནང་གཉེར་བཞིན་པའི་ཆུ་ མཛོད་ལས་འཆར། ང། དམིགས་སྒོ་སྣ་ཚོགས་ཅན་གྱི་ཆུ་མཛོད་ལས་འཆར་ཆེ་ཁག ཅ། ཆུའི་དཀའ་ངལ་དང་གནམ་ཆུ་བསགས་ཉར་བྱེད་སྟངས། ཆ། ཆུའི་ཐོན་ཁུངས་གཅེས་ཉར་དང་བསྲི་ཚགས་དོ་དམ་བྱེད་སྟངས། ༤་༦ གཏེར་ཁའི་ཐོན་ཁུངས། ཀ གཏེར་ཁའི་རིགས་སྤྱི་དང་། བོད་དང་རྒྱ་གར་གྱི་གཏེར་ཁའི་ཐོན་ཁུངས་སྐོར། ཁ། གཏེར་ཁའི་ཁྱབ་ཁུལ། ག གཏེར་ཁའི་སྤྱོད་སྒོ་དང་དཔལ་འབྱོར་ཐད་ཀྱི་གལ་ཆེ་རང་བཞིན། ང། གཏེར་ཁའི་རིགས་གཅེས་ཉར་བྱེད་སྟངས། ༤་༧ ནུས་པའི་ཐོན་ཁུངས། ཀ ནུས་པའི་ཐོན་ཁུངས་ཀྱི་དབྱེ་བ། ཁ། ནུས་པའི་ཐོན་ཁུངས་ཀྱི་ཁྱབ་ཁུལ་དང་སྤྱོད་སྒོ། ག ནུས་པའི་ཐོན་ཁུངས་གཅེས་ཉར་བྱ་དགོས་པའི་སྐོར། ང། བོད་ཀྱི་ནུས་པའི་ཐོན་ཁུངས་ངོ་སྤྲོད། ༤་༨ བཟོ་གྲྭ། Manufacturing Industries
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 121 ) ཀ བཟོ་གྲྭའི་རིགས༌དང་ཁྱབ་ཚད༌གནས་སྟངས། ཁ། བཟོ་གྲྭས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་ཐད་ཐོན་པའི་ཕན་ནུས། ག བཟོ་གྲྭའི་བཙོག་སྙིགས་དང་ཁོར་ཡུག་ཉམས་ཆག ཅ། ཁོར་ཡུག་ཉམས་ཆག་ལ་སྔོན་འགོག་བྱེད་ཐབས། གྲོས་འདེབས། གོང་གསལ་གནད་དོན་གང་རུང་ཞིག་ལ་ཉམས་ཞིབ་ཀྱི་ལས་ འཆར་སྤེལ་དགོས། ༤་༩ ཞིང་ལས་ཐོན་ཁུངས། ཀ ཞིང་ལས་ཀྱི་རིགས་དང། སྟོན་ཐོག་གཙོ་གྲས། ཁ། ནམ་དུས་ལ་བསྟུན་པའི་སྟོན་ཐོག་འདེབས་ལས། ག ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་ཐད་ཚན་རིག་ལག་རྩལ་དང་གཞུང་འབྲེལ་ལེགས་བཅོས་ ལས་འཆར་ཅི་ཡོད་དང། ཤགས་རྐྱེན། ང། ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་ཀྱིས་རྒྱལ༌ཁབ་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་ལ་ཕན་ཐོགས་ཅི་ཡོད། (ལས་ ཀའི་གོ་སྐབས་དང་མཇུག་འབྲས་གནས་སྟངས།)
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 122 ) འཛིན་རིམ་དགུ་པ། སྲིད་དོན་ཚན་རིག ༥་༡ མང་གཙོའི་གོ་དོན་དང་དགོས་ཕན། ཀ མང་གཙོའི་གོ་དོན་ལ་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་ཁག་ངོ་སྤྲོད། ཁ། མང་གཙོའི་རིང་ལུགས་ནི་སྲིད་དོན་ལམ་ལུགས་ནང་ཁྱབ་ཆེ་ཤོས་ཡིན་ཚུལ་ སྐོར། ག མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས་མ་ཡིན་པའི་ཆབ་སྲིད་ལམ་ལུགས་གཞན་ངོ་སྤྲོད། ང འཛམ་གླིང་ནང་ད་ཡོད་ལམ་ལུགས་ཁག་ལས་མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས་ཡག་ཤོས་ ཡིན་པའི་རྒྱུ་མཚན། ཅ། མང་གཙོའི་ལྟ་གྲུབ་འོག་ལམ་ལུགས་དང་རིན་ཐང་ལྟ་ཚུལ་གཅིག་པ་དགོས་མིན། ༥་༢ རྒྱ་གར་གྱི་མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས། ཀ རྒྱ་གར་གྱི་རྩ་ཁྲིམས་གཏན་འབེབས་བྱུང་ཚུལ་དང་རྩ་ཁྲིམས་གྱི་དམིགས་བསལ་ ཁྱད་ཆོས། ཁ། རྒྱ་གར་གྱི་མང་གཙོ་ལམ་ལུགས་ལེགས་བཅོས་བྱས་ཚུལ། ༥་༣ བོད་ཀྱི་མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས། ཀ ཕྱི་ལོ་༡༩༥༩ ལོའ་སྔོན་གྱི་བོད་གཞུང་གི་སྒྲོམ་གཞི་གྲུབ་ཚུལ། ཁ། དེང་གི་དབུས་བོད་མིའི་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 123 ) ག བོད་མིའི་མང་གཙོའི་འཕེལ་རིམ་གྱི་གྲུབ་འབྲས་གཙོ་བོ། ༥་༤ མང་གཙོའི་འོས་བསྡུའི་ལམ་ལུགས། ཀ འོས་བསྡུའི་འབྱུང་རྐྱེན་དང་འོས་བསྡུ་བྱེད་སྟངས། ཁ འོས་བསྡུའི་ཐོབ་ཐང་དང་ལས་འགན། ཁ། སྲིད་དོན་ཚོགས་པ་དབར་གྱི་འོས་བསྡུའི་འགྲན་རྩོད། ག བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་འོས་བསྡུའི་ཐོབ་ཐང་དང། འགན་དབང༌། ༥་༥ གྲོས་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲིག་འཛུགས་ལྡན་པའི་མང་གཙོ། ཀ མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས་ཁྲོད་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་སྐྱོང་སྟངས། གྲོས་ཚོགས་ཀྱི་ འགན་དབང་། སྲིད་འཛིན་དང་སྲིད་བློན་གྱི་འགན་དབང། ཁ། བོད་མི་མང་སྤྱི་འཐུས་ལྷན་ཚོགས་ཀྱི་འགན་དབང་། ལས་དོན་བྱེད་ཚུལ། ག བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་སྲིད་སྐྱོང་གི་དབང་ཚད་དང་ལས་དོན་བྱེད་ཚུལ། ༥་༦ མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས་ནང་གཏན་ལ་ཕབ་པའི་མི་སེར་གྱི་ཐོབ་ཐང་ཁག ཀ ར ་གར་རྩ་ཁྲིམས་ནང་འཁོད་པའི་མི་སེར་གྱི་ཐོབ་ཐང་དང་མི་མང་གི་གཞི་རྩའི་ ཐོབ་ཐང་། ཁ། ཁྲིམས་ཞིབ་ལྷན་ཚོགས་ཀྱིས་མི་མང་ག ་གཞི་རྩའི་ཐོབ་ཐང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་ཚུལ། ག རང་དབང་ལྡན་པའི་ཁྲིམས་ཞིབ་ལྷན་ཚོགས་ཀྱི་འགན་དབང་དང་ལས་དོན་བྱེད་ ཕྱོགས། ང། གཞུང་གི་སྲིད་བྱུས༌རྩ་འཛིན་ལམ་སྟོན། (Directive Principles of State Policy) བྱེད་སྒོ་གྲོས་འདེབས།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 124 ) ཀ གོད་ཆག་སེལ་ཐབས་ (Disaster Management) ངོ་སྤྲོད། ཁ། དུས་རྒྱུན་འབྱུང་བའི་ཉེན་ཚབས་ཅན་གྱི་གོད་ཆག་རིགས། ག གོད་ཆག་དེ་རིགས་སྔོན་འགོག་བྱེད་ཐབས། ང། མིའི་རིགས་ཀྱིས་བསླངས་པའི་གོད་ཆག་རིགས། ཅ། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གོད་ཆག་འགན་ལེན་བྱེད་ཚུལ།
ང། བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་བཅའ་ཁྲིམས་དགོངས་དོན་བཞིན་བོད་མིའི་སྒྲིག་འཛུགས་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 125 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་པ། སྲིད་དོན་ཚན་རིག ༥་༡ མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས་ནང་གི་དབང་ཆ། ཀ མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས་ནང་དབང་ཆ་བགོ་འགྲེམས་བྱེད་ཚུལ༌དང་རྒྱུ་མཚན། ཁ། དབུས་དང་མངའ་སྡེ་སོ་སོར་དབང་ཆ་བགོ༌འགྲེམས་བྱས་པ༌དེས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ གཅིག་གྱུར་ལ་དགེ་ཕན་ཅི་བྱུང་། ག དབང་ཆ་བགོ་འགྲེམས་ (De-centralization) ཀྱིས་མང་གཙོའི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཁེ་ ཕན་ཅི༌བྱུང།
ཀྱི་ཁྲིམས་ལུགས་དབང་ཆ་བགོ་འགྲེམས་གནས་སྟངས། ༥་༢ མང་གཙོ་ལམ་ལུགས་ཀྱི་ལས་དོན། ཀ མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས་ཁྲོད་རིགས་རུས་དང། ཕོ་མོ། ཆོས་ལུགས་འདྲ་མཉམ་ ཡོང་ཐབས། ཁ། མང་གཙོའི་ཀ་བ་བཞི་པ་གསར་འགོད་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན་སྐོར། ག བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་མང་གཙོའི་འཕེལ་རིམ། ༥་༣ མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས་ནང་གི་འགྲན་རྩོད། ཀ མི་མང་གི་ལས་འགུལ་གྱིས་མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས་ལ་འགྱུར་བ་གཏོང་ཚུལ།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 126 ) ཁ། སྲིད་དོན་ཚོགས་པ་ཁག་གི་འགྲན་རྩོད། ག བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་འོས་བསྡུའི་སྒྲིག་གཞིའི་སྙིང་དོན་དང༌བརྒྱུད་རིམ། ༥་༤ མང་གཙོ་ལམ་ལུགས་ཀྱི་གྲུབ་འབྲས། ཀ མང་གཙོ་ལམ་ལུགས་ཀྱི་དགེ་མཚན་ནི་དེའི་གྲུབ་འབྲས་ལ་བལྟོས་ནས་གཞལ་ ཚུལ། ཁ། རྒྱ་གར་གྱི་མང་གཙོའི་ལམ་སྲོལ་གྱིས་རེ་འདུན་དེ་དག་སྐོང་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད་མེད། ག རྒྱ་གར་ནང་མང་གཙོའི་ལམ་སྲོལ་རྒྱུན་འཁྱོངས་བྱེད་ཐུབ་པའི་རྒྱུ་མཚན། ང། བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་མང་གཙོའི་འཕེལ་རིམ་ལས་བྱུང་བའི་གྲུབ་འབྲས་ལ་བགྲོ་ གླེང་བྱ་དགོས། ༥་༥ མང་གཙོ་ལམ་ལུགས་ཀྱིས་གདོང་ལེན་བྱ་དགོས་པའི་གནད་དོན་ཁག ཀ མང་གཙོའི་ལྟ་གྲུབ་ཉམས་རྒུད་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་མེད། ཁ། མང་གཙོ་ལམ་ལུགས་ལ་འགལ་རྐྱེན༌ཅི་ཡོད། ག རྒྱ་གར་གྱི་མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས་ལ་འཕྲད་པའི་དཀའ་ངལ་གཙོ་བོ་ཁག ང། མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས་ལེགས་བཅོས་དང་གཏིང་ཟབ་ཏུ་གཏོང་ཕྱོགས་སྐོར། ཅ། མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས་ནང་མི་སྒེར་ཞིག་གིས་མང་གཙོའི་ལམ་སྲོལ་ཚད་ལྡན་ དུ་གཏོང་བར་བྱེད་ནུས་ཅི་ཞིག་འདོན་ཐུབ་བམ། གོད་ཆག་སེལ་ཐབས། ཀ མཚོ་འཁྱོམ་གོད་ཆག Tsunami ཁ། བདེ་འཇགས་ལྡན་པའི་འཛུགས་སྐྲུན། ག གསོན་གནས་ཐུབ་པའི་ཐབས་རྩལ། ང། གོད་ཆག་བྱུང་སྐབས་ཉེན་གཡོལ་བྱེད་ཐབས།
བསླབ་གཞིའི་རྩ་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 127 ) ཅ། འགན་མཉམ་འཁུར་བྱ་དགོས་པ། ཟུར་བལྟའི་ཡིག་ཆ། • བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་རྒྱལ་རབས། ཞྭ་སྒབ་པ་དབང་ཕྱུག་བདེ་ལྡན། རྒྱལ་རབས་དེབ་ཐེར་དཀར་པོ། མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ། • བཙན་རྒོལ་རྒྱལ་སྐྱོབ། དྲུང་ཡིག་ལྷ་མོ་ཚེ་རིང། • དུས་སྐབས་སོ་སོའ་བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་བཅའ་ཁྲིམས། • ༸རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་བཞི་པའི་རང་རྣམ་བཙན་བྱོལ་ནང་གི་རང་དབང། • བཙན་བྱོལ་བོད་གཞུང་གི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་ཀྱི་སྔ་ཕྱིའི་བྱུང་རིམ་ སྐོར། • དབུ་མའི་ལམ་གྱི་ངོ་སྤྲོད། ཕྱི་དྲིལ་ལས་ཁུངས། • རྒྱ་གར་རྒྱལ་ཡོངས་ཤེས་ཡོན་རྒྱུགས་བཞེས་ལྷན་ཚོགས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་སྤྱི་ཚན་ སློབ་དེབ་ཁག་དང་། རྒྱ་གར་རྒྱལ་ཡོངས་ཤེས་ཡོན་ལྷན་ཚོགས་ཀྱི་ཉམས་ཞིབ་ དང་སྦྱོང་བརྡར་ལྟེ་གནས་ཀྱིས་བཏོན་པའི་སློབ་དེབ་ཁག་དང།
འཛིན་བཅས། • རྒྱ་ནག་དང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ས་ཁམས་རིག་པའི་དཔྱད་ཞིབ་དང་གནས་ཚུལ་ཁག་
• བོད་གངས་ཅན་ལྗོངས་ཀྱི་རྩ་ཆེའི་སྲོག་ཆགས་ངོ་སྤྲོད། ཕྱི་ལོ་༢༠༠༤། བོད་མིའི་ སྒྲིག་འཛུགས་ཕྱི་དྲིལ་ལས་ཁུངས་ནས་པར་སྐྲུན་བྱས། • བོད་མཐོ་སྒང་ཐོག་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤ གས་རྐྱེན། ཉེ་དུས་ཀྱི་ཚན་ རིག་དང་བོད་མིའི་ཉམས་ཞིབ་དཔྱད་དོན་ཕྱོགས་བསྡུས། ཕྱི་ལོ་༢༠༡༡། བོད་མིའི་ སྒྲིག་འཛུགས་ཕྱི་དྲིལ་ལས་ཁུངས་ནས་པར་སྐྲུན་བྱས།
བཅས་ལ་འཚོལ་ཞིབ་དང་རྟོག་ཞིབ་མཐིལ་ཕྱིན་གྱིས་འགོད་དགོས།
• TIBET; A Human Development and Environment Report-2007
• Published by DIIR.
• TIBET; Environment and Development Issues-2000 Published by DIIR
• Environment and Development in Tibet; A Crucial Issue-2003
Published by DIIR
• The Impacts of Climate change on the Tibetan Plateau; A Synthesis of Recent Science and Tibetan Research-2009
Published by DIIR
• TIBET: The Third Pole; Importance of Environmental Stewardship-2012 Published by DIIR
• Water Security and Environmental Management on the Tibetan Plateau-2012 Published by DIIR
• China’s Railway Project; Where will It Take Tibet-2011 Published by DIIR
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན།
( 128 )
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 129 ) རྩིས་རིག་གི་བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན། གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭའི་རྩིས་རིག་བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་ནི། རིག་ཚན་འཕེལ་ རྒྱས་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་ལ་བརྟེན་ནས་སྐབས་བསྟུན་འགྱུར་བ་འགྲོ་བ་ དང། བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭའི་རྩིས་རིག་བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་ ཡང་ད་ཡོད་རྒྱ་གར་རྒྱལ་ཡོངས་བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་ (༢༠༠༥) དང་བཙན་བྱོལ་ བོད་མིའི་གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭའི་བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་གྱི་རིམ་པ་སོ་སོའ་གཞི་རྩའི་ ལམ་སྟོན་བཅས་ཀྱི་དགོངས་དོན་འོག་གཏན་འབེབས་བྱ་དགོས་པར་བརྟེན། གཞི་ རིམ་སློབ་གྲྭའི་རྩིས་རིག་བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་གྱིས་གཞི་རིམ་རྩིས་རིག་སློབ་སྦྱོང་ དང་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་ཁ་ཕྱོགས་དང་ནང་དོན། གལ་གནད་བཅས་དམིགས་སུ་བཀར་ནས་ ལམ་སྟོན་བྱས་ཡོད། གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་གྱི་རྩ་བའི་དམིགས་ཡུལ་ནི་རྩིས་ རིག་དེ་ཉིད་རིག་ཚན་ལོགས་སུ་བཀར་ནས་སློབ་ཁྲིད་བྱས་ཏེ། སློབ་ཕྲུག་ཚོས་ཉིན་ རེའི་བྱེད་སྒོ་ལས་བྱུང་བའི་དཀའ་རྙོག་རྣམས་རྩིས་རིག་གི་ལམ་ནས་བསལ་ཐུབ་པའི་ འཇོན་ཐང་བསྐྱེད་བསྲིང་བྱེད་རྒྱུ་དེ་ཡིན། དེ་ལྟའི་དམིགས་ཚད་ལེགས་འགྲུབ་ཡོང་ སླད་སློབ་ཕྲུག་ཚོས་གྲངས་ཀྱི་མ་ལག་དང། ཚབ་རྩིས། ཟུར༌གསུམ་རྩིས་རིག་གི་ཤེས་ བྱ་བེད་སྤྱད་དེ་མཐོ་ཚད་དང་རིང་ཚད་གྱི་དཀའ་རྙོག་འགྲོལ་བའི་རྨང་གཞིའི་ཐོག འཇལ་ཚད་དང། སྡོམ་རྩིས་རིག་པ། གནས་ཚད་དབྱིབས་རྩིས། (Coordinate Geometry) སྲིད་ཕྱོད་རྩིས་རིག་བཅས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་རྣམ་གཞག་ལའང་གོ་བ་ཆགས་ ཤིང་ལག་ལེན་གྱི་ནུས་རྩལ་གསོ་སྐྱོང་བྱ་དགོས། རྩིས་རིག་སློབ་ཚན་རྣམས་དངོས་ཡོད་ཀྱི་རྒྱུ་ཆ་དང། རྩིས་དཔེ། རྩིས་ཕྲེང། རེའུ་མིག པར་རིས། རྩེད་མོ། མགོ་རྙོག ལས་འཆར། ཀམ་པུ་ཊར། ལས་བྱ། བྱེད་སྒོ། ཚོད་ལྟ་བཅས་ཡོ་ཆས་དང་ཐབས་ལམ་སྣ་ཚོགས་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱིས་རྩིས་རིག་སློབ་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 130 ) ཁྲིད་ནུས་ལྡན་དུ་གཏོང་རྒྱུ་དང། ཁྱད་པར་གཞི་རིམ་སློབ་གྲྭའི་ནང་སྦྱོང་བཞིན་པའི་ རིགས་ལམ་གྱི་ཤེས་བྱ་རྣམས་རྩིས་རིག་སློབ་སྦྱོང་གི་ལག་ཆར་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ཏེ། སློབ་ཕྲུག་ཚོའི་ཤེས་སྟོབས་དང་བསམ་གཞིགས་ཀྱི་ནུས་པ་གོང་མཐོར་གཏོང་དགོས། དམིགས་ཚད། བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་གྱི་དམིགས་ཚད་ནི་སློབ་ཕྲུག་ཚོས་རྩིས་རིག་སྦྱངས་པ་ བརྒྱུད་དེ། • གཞི་རིམ་བར་མའི་སྐབས་སུ་སྦྱངས་པའི་རྩིས་རིག་གི་ཤེས་བྱ་དང་འཇོན་རྩལ་ ལ་གོ་རྟོགས་གོང་མཐོར་གཏོང་ཐབས། • རྩིས་རིག་གི་གཞི་རིམ་གྱི་ཐ་སྙད་དང། ནང་དོན། རྩ་འཛིན། མཚོན་རྟགས། བརྒྱུད་རིམ། ཐབས་རྩལ་བཅས་ཀྱི་ཤེས་རྒྱ་དང་གོ་རྟོགས་གོང་མཐོར་བཏང་སྟེ་ རྩིས་རིག་ལ་སྤྲོ་བ་སླེབས་པ་དང་འཆར་སྣང་བསྐྱེད་པར་བྱ་བ། • ཚབ་རྩིས་ཀྱི་རྨང་གཞིའི་བྱང་རྩལ༌གོང་མཐོར་གཏོང་བ། • ཐོབ་འབྲས་བདེན་དཔང་ཆེད་བཤེར་རྩིས་རྒྱག་པ་དང་། དཀའ་རྙོག་འགྲོལ་བར་ རྒྱུ་མཚན་ལྷུག་པོར་སྨྲ་བའི་གདེང་སྤོབས་ལྡན་པར་བྱ་བ། • དཀའ་རྙོག་འགྲོལ་བར་ཤེས་བྱ་དང་ཐབས་རྩལ་གཅིག་ལས་མང་བ་སྤྱོད་ནུས་པ། • རྒྱུ་མཚན་གསལ་པོར་བཤད་ནུས་པའི་སྒོ་ནས་བསམ་གཞིགས་དང་དབྱེ་ཞིབ་བྱ་ བའི་འཇོན་ཐང་གོང་མཐོར་གཏོང་བ། • རྩིས་རྒྱག་འཕྲུལ་འཁོར་དང། ཀམ་པུ་ཊར་སོགས་དེང་རབས་ཀྱི་འཕྲུལ་ཆས་བེད་ སྤྱོད་བྱེད་པའི་དགོས་ངེས་ཀྱི་ཐབས་རྩལ་གོང་མཐོར་གཏོང་བ། • རྩིས་རིག་གི་རྩིས་ཕྲེང་དང་གོ་རིམ་ལ་བརྟེན་ནས་རྩིས་རིག་དེ་ཉིད་ཁྱབ་ཁོངས་ འདྲ་མིན་གྱི་དཀའ་རྙོག་སེལ་བའི་ཐབས་ལམ་མཆོག་ཏུ་གྱུར་པ་ཞིག་ཡིན་པའི་ ངེས་ཤེས་རྙེད་པར་བྱས་ཏེ། རྩིས་རིག་གི་སྤྲོ་བ་བསྐྱེད་པ། • རྩིས་རིག་མཁས་དབང་དང་། ཁོང་རྣམས་ཀྱིས་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ལ་ཕུལ་བའི་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 131 ) རྩ་ཆེའི་ལེགས་སྐྱེས་ལ་གུས་བརྩི་དང་རྗེས་སུ་ཡི་རང་བྱེད་པ། • རྩིས་རིག་ལ་སྤྲོ་བ་སྤེལ་ཆེད་རིག་རྩལ་འགྲན་བསྡུར་དང་རྩེད་རིགས་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་ སྣ་མང་གོ་སྒྲིག་བྱེད་པ། • རྩིས་རིག་གི་ཤེས་བྱ་སྣ་ཚོགས་སློབ་ཕྲུག་ཚོའི་རྒྱུན་གཏན་འཚོ་བའི་ཁྲོད་བཀོལ་ སྤྱོད་དང་ཉམས་ལེན་བྱེད་ཕྱོགས་ལ་རྒྱུས་སྟོན་བྱེད་པ། • སློབ་ཕྲུག་ཚོར་རྩིས་རིག་དེ་ཉིད་བསླབ་གཞི་རང་རྐྱ་བ་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་གྱིས་ སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པའི་སྤྲོ་སྣང་སླེབས་པར་བྱེད་པ།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 132 ) འཛིན་རིམ་དགུ་པ། རྩིས་རིག ༡ གྲངས་ཀྱི་མ་ལག སྤྱིར་གྲངས་ཀྱི་མ་ལག (Number Systems) ངོ་སྤྲོད་བྱས་ཏེ། ལུགས་མེད་ གྲངས་ (Irrational Number) དང། དངོས་གྲངས། (Real Numbers) སིལ་ གྲངས་རྒྱ་བསྐྱེད་དེ་ཚད་ཡོད་ (Terminating) དང་ཚད་མེད་ (Non-terminating) མཚོན་ཚུལ། བསྐྱར་འཁོར་དང་བསྐྱར་འཁོར་མ་ཡིན་པའི་སིལ་ གྲངས་མཚོན་ཚུལ། གྲངས་ཐིག་སྟེང་དངོས་གྲངས་མཚོན་ཚུལ་ངོ་སྤྲོད། དངོས་ གྲངས་ཀྱི་རྩི་ཐབས་ལག་ལེན་བྱེད་ཚུལ། དངོས་གྲངས་ལ་སྟོན་གྲངས་ཀྱི་ཁྲིམས་ (Laws of Exponents) སྤྱོད་ཚུལ་བཅས་ངོ་སྤྲོད། ༢ ཚབ་རྩིས། རྒྱུ་གཅིག་ཚན་མང་ཚུལ་ (Polynomial in one Variable) གྱི་གོ་དོན་དང། རྒྱུ་གཅིག་ཚན་མང་ཚུལ་གྱི་བཏགས་གྲངས༌ (Coefficient) དང། ཚན་པ། (Term) ཚན་མང་ཚུལ༌གྱི་ཀླད་ཀོར་ (Zeroes of a Polynomial) བཅས་ ངོ་སྤྲོད། རྟག་གྲངས་ (Constant) དང། ཐེངས་གཅིག་ཅན། (Linear) ཉིས་ ཐེངས་ཅན། (Quadratic) སུམ་ཐེངས་ཅན་ (Cubic) བཅས་ཀྱི་ཚན་མང་ཚུལ་ དང། ཉིས་ཚན་ཚུལ། (Binomial) སུམ་ཚན་ཚུལ། (Trinomial) ཚན་མང་ ཚུལ་བགོད་གྲངས་ལ་འགྲོལ་ཚུལ་ (Factorisation) དང། བགོས་ལྷག་གི་ངེས་ སྲོལ། (Remainder Theorem) ཚབ་རྩིས་ཀྱི་གཏན་མཚུངས་ (Identities) སྐོར་བཅས་དང།
of a Linear Equation)
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 133 ) རྒྱུ་གཉིས་ཐེངས་གཅིག་མཉམ་བྱ་ (Linear
in
ངོ་ སྤྲོད་དང། ཐེངས་གཅིག་མཉམ་བྱ་དང་ཐེངས་གཅིག་མཉམ་བྱའི་འགྲོལ་ཚུལ།
རྒྱུ་གཉིས་ཐེངས་གཅིག་མཉམ་བྱའི་ ཐིག་རིས་མཚོན་ཚུལ་ (Graph of a Linear Equation in two Variables) དང། x-ཚངས་ཐིག་
དང་y- ཚངས་ཐིག་ (y-axis) བཅས་ལ་མཉམ་ འགྲོ་ཡིན་པའི་ཐིག་རིས་ཀྱི་མཉམ་བྱ་བཅས་ངོ་སྤྲོད། ༣ དབྱིབས་རྩིས། ༣༌༡ ཡུག་ལིཌ༌དབྱིབས་རྩིས། ཡུག་ལིཌ༌ (Euclid) དབྱིབས་རྩིས་ངོ་སྤྲོད༌དང། སྤྱི་སྲོལ། (Axiom) ཆ་འཛིན་ སྤྱི་ལུགས། (Postulate) ཡུག་ལིཌ་ཆ་འཛིན་སྤྱི་ལུགས་ལྔ་དང་། སྤྱི་ལུགས་ལྔ་ པའི་འདྲ་མཚུངས་འགྲེལ་ཚུལ། ༣༌༢ ཐིག་དང་ཟུར། ཐིག་དང་ཟུར་སྐོར་གྱི་རྨང་གཞིའི་ཐ་སྙད་ཁག་གི་གོ་དོན་ལེགས་པར་བཀྲལ་ ཏེ། སྣོལ་ཐིག་ (Intersecting Lines) དང་། མི་སྣོལ་བའི་ཐིག (Non-intersecting Lines) ཆ་ཟུར། (Pair of Angles) མཉམ་འགྲོ་ཐིག་དང་འཕྲེད་ཐིག (Transversal) སྤྲད་ཟིན་པའི་ཐིག་ལ་མཉམ་འགྲོ་ཡིན་པའི་ཐིག ཟུར་གསུམ་ མའི་ནང་ཟུར་གྱི་བསྡོམས་ཐོབ། (Angle Sum Property of Triangles) ༣༌༣ ཡོངས་མཚུངས་ཟུར་གསུམ་མ། ཡོངས་མཚུངས་ཟུར་གསུམ་མ་ (Congruence of Triangles) དང། ཡོངས་ མཚུངས་ཟུར་གསུམ་མར་ཚད་འཛིན༌ཆ་རྐྱེན། (Criteria) ཟུར་གསུམ་མའི་ ཁྱད་ཆོས་ཁག་ཅིག་དང། ཟུར་གསུམ་མའི་རྒྱུ་མི་མཚུངས་ཚུལ། (Inequalities in a Triangle) ༣༌༤ མཐའ་བཞི་དབྱིབས།
Equation
two Variables)
(Solution
(x-axis)
(Parallelogram)
by a chord at a point on the circle)
(Perpendicular from the centre to a chord)
(Circle through three points)
(Equal chords and their distances from the centre)
(Angle subtended by an arc of a circle)
(Cyclic Quadrilateral)
(Coordinate Geometry)
(Cartesian)
(Plotting a point in the Plane)
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 134 ) མཐའ་བཞི་དབྱིབས་ཀྱི་ནང་ཟུར་བསྡོམས་ཐོབ། (Angle Sum Property of Quadrilaterals) མཐའ་བཞི་དབྱིབས་ཀྱི་རིགས། མཉམ་འགྲོ་མཐའ་བཞི་མའི་
ཁྱད་ཆོས། མཐའ་བཞི་དབྱིབས་གཞན་ངོ་སྤྲོད། དཀྱིལ་ཚེག་ ངེས་སྲོལ། (The Mid-point Theorem) ༣༌༥ སྒོར་དབྱིབས། སྒོར་དབྱིབས་དང་འབྲེལ་བའི་ཐ་སྙད་སྐོར་ལ་བསྐྱར་ཞིབ་དང། སྒོར་མཐའ ་ གནས་གང་རུང་ཞིག་ལ་རྒྱུད་ཐིག་གིས་གྲུབ་པའི་ཟུར། (Angle
སྒོར་ལྟེ་ནས་རྒྱུད་ཐིག་ལ་གཏད་ པའི་དྲང་འཕྱངས།
གནས་ གསུམ་བརྒྱུད་པའི་སྒོར་དབྱིབས།
རིང་ཚད་ མཚུངས་པའི་རྒྱུད་ཐིག་དང་སྒོར་ལྟེ་དབར་གྱི་བར་ཐག
སྒོར་དབྱིབས་ཀྱི་གཞུ་ཐིག་གིས་གྲུབ་ པའི་ཟུར།
སྒོར་དབྱིབས་ཀྱི་ནང་ འཕྲད་མཐའ་བཞི་དབྱིབས།
༤ གནས་ཚད་དབྱིབས་རྩིས། གནས་ཚད་དབྱིབས་རྩིས་
ངོ་སྤྲོད་དང། ཁའར་ ཊི་ཤི་ཡན་
གནས་ཚད་དབྱིབས་རྩིས། སྙོམས་ངོས་ཐོག་གནས་ འགོད་ཚུལ།
༥ འཇལ་ཚད། ༥༌༡ མཉམ་འགྲོ་མཐའ་བཞི་མ་དང་། ཟུར་གསུམ་མའི་རྒྱ་ཁྱོན་དང། མཉམ་འགྲོ་ ཐིག་ལ་ནང་འཕྲད་ཞབས་མཚུངས་དབྱིབས། (Figures on the same base and between the same parallels) མཉམ་འགྲོ་ཐིག་ལ་ནང་འཕྲད་ཞབས་ མཚུངས་མཉམ་འགྲོ་མཐའ་བཞི་མ། (Parallelogramms on the same base
subtended
and between the same parallels)
(Triangles on the same base and between the same parallels)
(Graphical Representation of data)
( 135 )
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད།
མཉམ་འགྲོ་ཐིག་ལ་ནང་འཕྲད་ཞབས་ མཚུངས་ཟུར་གསུམ་མ།
༥༌༢ ཧི་རོན་གྱི་སྤྱི་འགྲོས་ (Heron’s formula) དང། ཟུར་གསུམ་མ༌དང་མཐའ་ བཞི་དབྱིབས་ཀྱི་རྒྱ་ཁྱོན་ལ་ཧི་རོན་གྱི་སྤྱི་འགྲོས་སྤྱོད་ཚུལ། ༥༌༣ ངོས་ཀྱི་རྒྱ་ཁྱོན་དང་བོངས་ཚད་རྩི་ཐབས། གྲུ་ནར་གཟུགས་ (Cuboid) དང་ ། ཤོ་གཟུགས། (Cube) ཀ་ཟླུམ་དྲང་གཟུགས། (Right Circular Cylinder) སྙུང་གཟུགས་དྲང་མོ་ (Right Circular Cone) ཟླུམ་གཟུགས་བཅས་ཀྱི་ངོས་ ཀྱི་རྒྱ་ཁྱོན་དང་བོངས་ཚད་རྩི་ཐབས་ཅུང་ཞིབ་ཚགས་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་དགོས། ༦ སྡོམ་རྩིས་རིག་པ་དང་སྲིད་ཕྱོད་རིག་པ། ༦༌༡ སྡོམ་རྩིས་རིག་པ་ (Statistics) ངོ་སྤྲོད་དང། གྲངས་ཐོ་ལེན་ཚུལ་ (Collection of data) དང། གྲངས་ཐོ་སྒྲིལ་ཚུལ། (Presentation of data) དཔེ་རིས་ཀྱིས་ གྲངས་ཐོ་མཚོན་ཚུལ།
ཚན་སྒྲིལ་མ་ བྱས་པའི་གྲངས་ཐོ༌ (Ungrouped Data) དང། དེའི་དབུས་སྙོམས་རྩི་ཚུལ། (Measure of Central Tendency) ༦༌༢ སྲིད་ཕྱོད་ (Probability) དང། ཚོད་ལྟའི་ཐབས་ལམ་ (Experimental Approach) སྤྱད་དེ་སྲིད་ཕྱོད་ངོ་སྤྲོད་བཅས་སོ། །
(Rational Numbers and their Decimal Expansions)
Reducible to a Pair of Linear Equations in Two Variables)
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 136 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་པ། རྩིས་རིག ༡། དངོས་གྲངས། ཡུག་ལིཌ་བགོད་རྩིས་ཀྱི་ཨལ་གྷོ་རི་ཐམ་ (Euclid’s Division Algorithm) དང། ཨང་རྩིས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་ངེས་སྲོལ། (The Fundamental Theorem of Arithmetic ) ལུགས་མེད་གྲངས་ (Irrational Number) ཀྱི་གོ་བ༌དང། ལུགས་ལྡན་གྲངས་དང་སིལ་གྲངས་རྒྱ་བསྐྱེད་
བཅས་ལ་བསྐྱར་ཞིབ། ༢། ཚབ་རྩིས། ༢༌༡ ཚན་མང་ཚུལ་ (Polynomial) དང། ཚན་མང་ཚུལ་གྱི་ཀླད་ཀོར་ (The zeroes
ལ་དབྱིབས་རྩིས་ཀྱ ་གོ་དོན་སྤྱོད་ཚུལ། ཚན་མང་ཚུལ་ གྱི་ཀླད་ཀོར་དང་བཏགས་གྲངས་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ། ཚན་མང་ཚུལ་ལ་བགོད་ རྩིས་ཨལ་གྷོ་རི་ཐིམ་ (Algorithm) སྤྱོད་ཚུལ། ༢༌༢ རྒྱུ་གཉིས་ཐེངས་གཅིག་གི་ཆ་འགྲིག་མཉམ་བྱ་ (Pair of Linear Equations in Two Variables) དང། ཐིག་རིས་ཀྱིས་ཐེངས་གཅིག་ཆ་འགྲིག་མཉམ་བྱ་ འགྲོལ་ཐབས། (Graphical Method of Solution of a pair of linear equations) ཐེངས་གཅིག་ཆ་འགྲིག་མཉམ་བྱ་འགྲོལ་ཚུལ་ལས་ཚབ་རྩིས་ཀྱི་རྩི་ ཐབས་ཏེ་ཚབ་འཇུག་བྱེད་ཐབས་ (Substitution Method) དང། ཕྱིར་འདོན་ བྱེད་ཐབས། (Elimination Method) འཕྲེད་བསྒྱུར་བྱེད་ཐབས་ (Crossmultiplication Method) བཅས་སྤྱད་དེ་མཉམ་བྱ་འགྲོལ་ཚུལ། རྒྱུ་གཉིས་ ཐེངས་གཅིག་གི་ཆ་འགྲིག་མཉམ་བྱར་བསྒྱུར༌རུང་མཉམ་བྱ་སྤྱོད་ཚུལ། (Equations
of a Polynomial)
(Sum of first n Terms of an AP)
(Similar Figures)
(Similarity of Triangles)
(Criteria for Similarity of Triangles)
of Areas of Similar Trian-
(Construction of Tangents of a circle)
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད།
137 ) ༢༌༢ ཉིས་ཐེངས་མཉམ་བྱ་
དང་། བགོད་གྲངས་ལ་འགྲོལ་ ཚུལ་
སྤྱད་དེ་ཉིས་ཐེངས་མཉམ་བྱ་འགྲོལ་ཚུལ། ཁ་གང་ དབྱིབས་ཀྱི་སྒོ་ནས་ཉིས་ཐེངས་མཉམ་བྱ་འགྲོལ་ཚུལ་ (Solution of a quadratic equation by completing
square) དང་། མཉམ་བྱའི་རྩ་གྲངས་ ཀྱི་རང་བཞིན། (Nature of Roots) ༢༌༣ ཨང་ཀིའི་རིམ་འགྲོས་ (Arithmetic Progression) དང། ཨང་ཀིའི་རིམ་ འགྲོས་ཀྱི་ཚན་པ་ n
དང་། ཚན་པ་དང་པོ༌ n གྱི་ བསྡོམས་ཐོབ།
༣། དབྱིབས་རྩིས། ༣༌༡ ཟུར་གསུམ་མའི་སྐོར་ཏེ། འདྲ་བའི་དབྱིབས་
དང། ཟུར་ གསུམ་མའི་འདྲ་བའི་ཆ་
དང་། ཟུར་གསུམ་མའི་ འདྲ་ཆའི་ཚད་འཛིན་ཆ་རྐྱེན།
འདྲ་ བའི་ཟུར་གསུམ་མའི་རྒྱ་ཁྱོན་གྱི་སྡུར།
gles) པཡེ་ཐཱ་གྷོ་ར༌སིའི་ངེས་སྲོལ་ (Pythagoras Theorem) ༣༌༢ སྒོར་དབྱིབས་སྐོར་ཏེ། སྒོར་དབྱིབས་ (Circles) ལ་དྲང་འཕྲད་ཐིག་ (Tangent) དང། སྒོར་མཐའི་སྟེང་གི་གནས་ཤིག་ནས་དྲང་འཕྲད་ཐིག་གི་གྲངས་ (Number of Tangent from a point on a Circle) དང། ༣༌༣ ཐིག་དུམ་བགོད་ཚུལ༌དང་། (Division of a Line Segment) སྤྲད་ཟིན་པའི་ ཟུར་གསུམ་མ་དང་འདྲ་བའི་ཟུར་གསུམ་མ་འགོད་ཚུལ། (Construction of Triangle similar to a given Triangle) སྒོར་དབྱིབས་ཀྱི་དྲང་འཕྲད་ཐིག་ འགོད་ཚུལ།
༤། ཚད་འཇལ། ༤༌༡ སྒོར་དབྱིབས་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱ་ཁྱོན་རྩི་ཚུལ་ཏེ་མཐའ་འཁོར་རིང་ཚད་ (Pe-
(
(Quadratic Equation)
(Factorisation)
the
(nth Term of an AP)
(Ratio
(Conversion of Solid from one shape to another)
(Awareness of Geometrical Representation of Quadratic Polynomal)
(Distance Between Two Points and Section Formula)
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 138 ) rimeter) དང་། རྒྱ་ཁྱོན། ཁུལ་ (Region) དང་། ཟླ་གམ། (Sector?) གཞུ་ དབྱིབས་ (Segment) བཅས་ཀྱི་རྒྱ་ཁྱོན་རྩི་ཚུལ། སྙོམས་ངོས་དབྱིབས་ཀྱི་མཉམ་ སྦྲེལ་རྒྱ་ཁྱོན་ (Area of Combination of Plane Figures) རྩི་ཚུལ། ༤༌༢ ངོས་ཀྱི་རྒྱ་ཁྱོན་དང་བོངས་ཚད། སྲ་གཟུགས་ཀྱི་མཉམ་སྦྲེལ་ངོས་ཀྱི་རྒྱ་ཁྱོན་ (Surface area of a Combination of solids) དང་བོངས་ཚད། (Volume of a Combination of solids) སྲ་གཟུགས་དབྱིབས་གཅིག་ནས་གཞན་དུ་ བསྒྱུར་
ནས་རྩི་ཚུལ། སྙུང་གཟུགས་ཀྱི་སྨད་བཅད་དབྱིབས། (Frustum of a Cone) ༥། ཟུར་གསུམ་རྩིས༌རིག ཟུར་གསུམ་རྩིས་རིག་ (Trigonometry) ངོ་སྤྲོད་དང་། ཟུར་གསུམ་རྩིས་རིག་ གི་སྡུར། (Trigonometric Ratio) ཟུར་ངེས་ཅན་ (Specific Angles) འགའི་ ཟུར་གསུམ་རྩིས་རིག་གི་སྡུར་ཚད། ལྷག་ཟུར་
གྱི་ཟུར་གསུམ་རྩིས་རིག་གི་འབྲེལ་བ། ཟུར་གསུམ་རྩིས་རིག་གི་གཏན་མཚུངས་ མཉམ་བྱ། (Trigonometric Identities) ཟུར་གསུམ་རྩིས་རིག་བེད་སྤྱད་དེ་ མཐོ་ཚད་ (Heights) དང་། བར་ཐག་ (Distances) རྩི་ཚུལ། ༦། གནས་ཚད་དབྱིབས་རྩིས། འཛིན་རིམ་གོང་མར་སྦྱངས་པའི་གནས་ཚད་དབྱིབས་རྩིས་ཀྱི་ལྟ་ཚུལ་ (Concept) ལ་བསྐྱར་ཞིབ། ཉིས་ཐེངས་ཚན་མང་ཚུལ་གྱི་དབྱིབས་རྩིས་ཚབ་མཚོན་ ལ་གོ་རྟོགས།
གནས་གཉིས་དབར་གྱི་བར་ཐག༌དང་ཆ་བགོད་སྤྱི་འགྲོས།
(Complementary Angles)
ཟུར་གསུམ་ མའི་རྒྱ་ཁྱོན་བཅས།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 139 ) ༧། སྡོམ་རྩིས་རིག་པ་དང་སྲིད་ཕྱོད། ༧༌༡ ཚན་སྒྲིལ་གྲངས་ཐོའ་ (Grouped Data) ཆ་སྙོམས་ (Mean) དང། དཔེ་གཞི་ གྲངས། (Mode) དཀྱིལ་གནས་ (Median) ཟློད་ཕྱོད་འགྲེམས་ཚད་ (Frequency Distribution) མཚོན་པའི་ཐིག་རིས། (Ogive) ༧༌༢ གཞུང་ལུགས་ཀྱི་རྣམ་གཞག་སྤྱད་དེ་སྲིད་ཕྱོད་ (Probability: A Theoretical Approach) ངོ་སྤྲོད་བཅས་སོ། །
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 140 ) ཚན་རིག་གི་བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན། ཚན་རིག་སློབ་ཚན་གྱིས་སློབ་ཕྲུག་གི་རྟོག་ཤེས་དང་། ཡིད་འགྱུར། (Affective) ལུས་སེམས་འགུལ་སྐྱོད་ (Phycomotor) བཅས་ཡར་རྒྱས་ཡོང་བར་ནུས་པ་ གལ་ཆེན་ཞིག་ཐོན་གྱི་ཡོད་ལ། དེས་སློབ་ཕྲུག་གི་འདྲི་རྩད་ཀྱི་ནུས་པ་མཐོར་འདེགས་ དང། གསར་གཏོད་ལ་དང་བ་བསྐྱེད་པ། དངོས་པོའ་གནས་ཚུལ་ངོ་མ་རྒྱུས་ལོན་ཆེད་ བརྒྱུད་རིམ་ལྡན་པའི་བརྟག་ཞིབ་དང་བསམ་གཞིགས་གཏོང་རྒྱུར༌བློ་སྟོབས་སྤེལ་བ་ མ་ཟད། མཛེས་དཔྱོད་ཀྱི་ཚོར་ཤེས་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་རྒྱུ་རུ་འགྱུར་བ་ཡིན། དེ་ལྟར་ཡང་གཞི་རིམ་བར་མའི་གནས་སྐབས་སུ། ཚན་རིག་གི་རྨང་གཞིའི་གོ་ རྟོགས་ཕྲན་བུ་ཡར་རྒྱས་ཡོང་ཆེད། ལྟ་ཞིབ་དང། ལྟ་ཞིབ་ཐོ་འགོད། དཔེ་རིས། རེའུ་ མིག ཐིག་རིས་བཀོད་པ་བཅས་བརྒྱུད་ནས་སློབ་ཕྲུག་ཚོར་ཚན་རིག་སློབ་སྦྱོང་གི་ བརྒྱུད་རིམ་ལ་ངེས་ཤེས་ཅུང་ཙམ་རྙེད་པར་བྱས་ཡོད། གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་ དགུ་པ་དང་བཅུ་པའི་སྐབས་དོན་སྤྱི་ (Abstraction) དང་གྲངས་འབོར་ལ་བརྟེན་ པའི་གཏན་ཚིགས་ (Quantitative Reasoning) གཙོ་གནད་དུ་འཛིན་པའི་ཚན་ རིག་སློབ་སྦྱོང་ལ་འཇུག་དགོས། གཞི་རིམ་གོང་མའི་སྐབས་སུ་ཚན་རིག་དེ་རིག་ཚན་གཞན་དང་སྤྱི་མཚུངས་ སུ་ཡོད་ནའང། སྐབས་དེ་ནས་བཟུང་དངོས་ཁམས་རིག་པ༌དང། རྫས་འགྱུར་རིག་པ། སྐྱེ་དངོས་རིག་པ་བཅས་ཀྱི་རིག་ཚན་ཐ་དད་དུ་འགྱུར་བའི་འགོ་བརྩམས༌ཡོད། བསླབ་ གཞི་འདིའི་ནང། དངོས་ཁམས་རིག་པ་དང། རྫས་འགྱུར༌རིག་པ། སྐྱེ་དངོས༌རིག་ པ། ཁོར་ཡུག་ཚན་རིག་བཅས་གཞི་རིམ་གོང་མའི་ཚན་རིག་བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་ དེ་སྡེ་ཚན་ཆེ་ཁག་བཞི་ལ་དབྱེ་སྟེ། སྡེ་ཚན་སོ་སོའ་ནང་དོན་གནད་བསྡུས་སུ་བཀོད་ ཡོད།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 141 ) དམིགས་ཚད། གཞི་རིམ་གོང་མའི་ཚན་རིག་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་དམིགས་ཚད་ནི། སློབ་ཕྲུག་ཚོས་ ཚན་རིག་གི་ཤེས་བྱ་འདི་རྣམས་སྦྱངས་པ་བརྒྱུད་མ་མཐར་ཡང་གཤམ་གསལ་དགོས་ འདུན་ཁག་འགྲུབ་ཐབས་བྱ་དགོས། • ཚན་རིག་གི་གོ་དོན་དང་། རྩ་འཛིན། ཁྲིམས་བཅས་ལ་གོ་རྟོགས་ཡོང་བར་བྱས་ཏེ་ གཞི་རིམ་གྱི་ཤེས་བྱ་ཐོབ་པར་བྱ་རྒྱུ། • ཚན་རིག་གི་འཕྲུལ་ཆས་གསར་གཏོད་དང། དཀའ་རྙོག་བསལ་བའི་འཇོན་ཐང་ བསྐྱེད་པ། • ཚན་རིག་གི་གཤིས་སྤྱོད་དང། བསམ་བློའ་འཁྱེར་སོ། རིན་ཐང་བཅས་གོང་འཕེལ་ བཏང་སྟེ། བློ་རྒྱ་ཡངས་ཤིང། གཞུང་དྲང་ཞིང་རྣམ་དཔྱོད་ལྡན་པ། ངང་རྒྱུད་རིང་ བའི་གདེང་འཇོག འདྲི་རྩད་ལ་གོམས་པ། འགྲོ་བ་མིའི་ཆེ་མཐོང་ལ་བརྩི་བཀུར་ ཡོང་བ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་བ། • ཀུན་སྤྱོད་དང། མི་ཆོས། མཛེས་དཔྱོད་ཀྱི་རིན་ཐང་བཅས་གོང་སྤེལ་བཏང་སྟེ། སྤྱི་ ཚོགས་ཡོངས་དང་མི་སྒེར་གྱི་མི་ཚེ་དོན་ལྡན་དུ་བྱ་བ། • ཚན་རིག་མཁས་དབང་རྣམས་ཀྱིས་ཕུལ་བའི་ལེགས་སྐྱེས་ལ་མངོན་པར་བསྟོད་ ཅིང། ཚན་རིག་གི་ཤེས་བྱ་བཀོལ་སྤྱོད་ཁྲོད་ལེགས་ཉེས་ཀྱི་ཆ་ལ་ཚོར་བ་རྣོ་ཞིང་ བླང་དོར་ཚུལ་བཞིན་ཤེས་པ། • སྐྱེ་ཁམས་སྲུང་སྐྱོབ་དང་། ཁོར་ཡུག་གཙང་སྦྲར་དོ་འཁུར། ཁོར་ཡུག་དང་འབྲེལ་ བའི་ཀུན་ཁྱབ་འགན་ཁུར་གྱི་འདུ་ཤེས་བསྐྱེད་བསྲིང། • ཚན་རིག་གི་མཐོ་རིམ་སློབ་སྦྱོང་ལ་སྤྲོ་བ་སླེབས་ཆེད། ཚན་རིག་གི་ཁྱད་ལས་ལ་ འཇུག་པའི་འདུན་པ་ཤ གས་དྲག་བསྐྱེད་ཐབས་བཅས་སོ། །
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 142 ) འཛིན་རིམ་དགུ་པ། ཚན་རིག ཚན་པ་དང་པོ། སྐྱེ་དངོས༌རིག་པ། ༡ སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་གྲུབ་ཆ། ཕྲ་ཕུང་གི་གཞི་རྩའི་སྒྲོམ་གཞི་དང་དབང་ཕྲ་ (Organelles) གྲུབ་ཆ། སྤྱིན་ སྐྱིའམ་ཕུང་སྐྱི། (Plasma membrane or cell membrane) ཕྲ་ཕུང་གི་སྐྱི་ སྐོགས། (Cell wall) ལྟེ་ཉིང་། (Nucleus) བཅུད་གཤེར། (Cytoplasm) ཕྲ་ ཕུང་གི་དབང་ཕྲ༌སྟེ་ནང་རྫས་དྲ་བ། (Endoplasmic Reticulum) གྷོལ་གྷིའི་ གཟུགས།
ལྕེབ་སྒྱེ། (Lysosome) སྐུད་རྡུལ་གཟུགས། (Mitochondria) རྨེན་སྒྲོམ། (Plastids) གཤེར་ལྦུ་ (Vacuoles) བཅས་ཀྱི་ ཆགས་ཚུལ་དང་བྱེད་ལས་ངོ་སྤྲོད། ༢ ཕུང་གྲུབ། ཕུང་གྲུབ་ (Tissue) ཀྱི་གཞི་རྩའི་གོ་དོན་དང། འཚར་གནས་ཕུང་གྲུབ། (Meristematic Tissue) བརྟན་ཆགས་ཕུང་གྲུབ། (Permanent Tissues) བརྟན་ ཆགས་ཕུང་གྲུབ་དཀྱུས་མ། (Simple Permanent Tissues) བརྟན་ཆགས་སྣ་ འདུས་ཕུང་གྲུབ་ (Complex Permanent Tissues) བཅས་རྩི་ཤིང་གི་ཕུང་གྲུབ་ དང། སྐྱི་མོའ་ཕུང་གྲུབ།
འབྲེལ་བྱེད་ཕུང་གྲུབ། (Connective Tissues) ཤ་གནད་ཀྱི་ཕུང་གྲུབ། (Muscular Tissues) དབང་རྩའི་ཕུང་གྲུབ་ (Nervous Tissue) བཅས་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ཕུང་གྲུབ་ངོ་སྤྲོད། རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ཕུང་གྲུབ་གྲུབ་ཚུལ་དང་། ཁྱད་པར། ཁྱད་ཆོས། བྱེད་ལས་བཅས་ལ་ཕྲ་མཐོང་ཆེ་ཤེལ་སྤྱད་དེ་བརྟག་ཞིབ་ཀྱིས་སློབ་སྦྱོང་བྱས་པ་
(Golgi apparatus)
(Epithelial Tissues)
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 143 ) བརྒྱུད། སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་དབང་པོ་འགྲུབ་བྱེད་དུ་གྱུར་པའི་ཕུང་གྲུབ་རིགས་མི་འདྲ་ བ་ཁག་གི་བྱེད་ལས་དང་ཁྱད་ཆོས་ངོ་སྤྲོད༌བྱ་རྒྱུ། ༣། རྒྱལ་ཁམས་ (Kingdom) དང༌། སྡེ་པ། (Phylum/Division) ཚན་པ། (Class) རིམ་ཚན། (Order) ཁྱིམ་ཚན་ (Family) རྒྱུད་ཚན། (Genus) རིགས་ (Species) བཅས་ཚན་རིག་གི་ལམ་ནས་སྐྱེ་ལྡན་གྱི་རིགས་ཚན་དབྱེ་སྟངས་དང་ མིང་འདོགས་སྟངས་ངོ་སྤྲོད་དང་འབྲེལ། རྒྱལ་ཁམས་སྡེ་ཚན་ལྔའི་ (Five kingdom) ནང་རིགས་ཚན་དབྱེ་སྟངས། རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁམས་ལ་ ནང་ཚན་དབྱེ་སྟངས་བཅས་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་དགོས། ༤ སྟོན་ཐོག་ལེགས་པོ་ཡོང་བར་དགོས་ངེས་ཀྱི་ཆ་རྐྱེན་དང་འདེབས་ལས་ཀྱི་ བརྒྱུད་རིམ། གནོད་འཚེ་སྔོན་འགོག་དང་སྲུང་སྐྱོབ། འཕེལ་ཁ་དང་སྤུས་ཚད་ གོང་མཐོར་གཏོང་ཐབས། ཚན་རིག་དང་མཐུན་པའི་ཕྱུགས་རིགས་གསོ་ཉར་བྱེད་ ཚུལ། སྡེ་ཚན་གཉིས་པ། དངོས་ཁམས་རིག་པ། ༡ བར་ཐག་དང་། གནས་སྤོ། (Displacement) མྱུར་ཚད་ (Velocity) བཅས་ཀྱི་ འབྲེལ་བ། འགྲོས་སྙོམས་འགུལ་སྐྱོད་ (Uniform Motion) དང་འགྲོས་འགྱུར་ འགུལ་སྐྱོད། (Non-uniform Motion) མྱུར་ཚད་འཕར་ཆ། (Acceleration) འགྲོས་སྙོམས་འགུལ་སྐྱོད་དང་མྱུར་ཚད་སྙོམས་འཕར་གྱི་འགུལ་སྐྱོད་ (Uniformly Accelerated Motion) ཁྲོད་དུས་ཚོད་དང་བར་ཐག དུས་ཚོད་དང་ མྱུར་ཚད་བཅས་དབར་གྱི་འབྲེལ་བའི་ཐིག་རིས། (Graph) ཐིག་རིས་ཀྱི་ལམ་ ནས་འགུལ་སྐྱོད་མཚོན་པའི་མཉམ་བྱ་འབྲི་ཚུལ། འགྲོས་སྙོམས་པའི་འགུལ་སྐྱོད་ སྒོར་མོ་ (Uniform Circular Motion) ཡི་རྨང་གཞིའི་ཤེས་བྱ། ༢ ཤགས་དང་འགུལ་སྐྱོད། ནེའུ་ཊོན་གྱི་འགུལ་སྐྱོད་ཀྱི་ཁྲིམས་གསུམ་ངོ་སྤྲོད།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 144 ) དངོས་གཟུགས་ཀྱི་བེམ་གཤིས་ (Inertia) དང་། གདོས་ཚད། (Mass) འགུལ་ ནུས། (Momentum) ཤགས་ (Force) དང་མྱུར་ཚད་འཕར་ཆ་དབར་གྱི་འབྲེལ་ བ། བྱེད་ཤ གས་དང་བྱ་ཤ གས་ (Action and reaction force) བཅས་ཀྱ ་རྨང་ གཞིའི་ཤེས་བྱ། ༣ འཐེན་ཤ གས་དང༌། ཀུན་ཁྱབ་འཐེན་ཤ གས་ཀྱི་ཁྲིམས། སའི་གོ་ལའི་འཐེན་ཤ གས་ དང༌། འཐེན་ཤ གས་ལ་བརྟེན་པའི་མྱུར་ཚད་འཕར་ཆ། ལྗིད་ཚད་དང༌། གདོས་ ཚད། རང་ལྷུང༌། (Freefall) ༤ གནོན་ཤ གས་ (Pressure) དང་སྣུན་ཤ གས་ (Thrust) ཀྱི་གོ་དོན་ངོ་སྤྲོད། ཨར་ ཁི་མི་ཌིའི་རྩ་འཛིན། (Archimedes’ Principle) གཡེང་ཤ གས། (Buoyancy) ལྟོས་འབྲེལ་སྟུག་ཚད་ (Relative Density) བཅས་ཀྱི་རྨང་གཞིའི་ཤེས་བྱ། ༥ ཤགས་དང༌། ནུས་པ། ལས་ཕྱོད་ (Power) ཀྱ ་གོ་དོན་དང༌། འགུལ་ནུས་ (Kinetic Energy) དང་གནས་ནུས། (Potential Energy) བཅས་ངོ་སྤྲོད། ༦ སྒྲའི་རང་བཞིན་དང་། བརྒྱུད་ལམ་མི་འདྲ་བའི་ནང་བརྒྱུད་ཁྱབ། (Propagation) སྒྲའི་མགྱོགས་ཚད། མིའི་ཉན་བྱེད་དབང་པོའ་གྲུབ་ཚུལ་དང་རྣ་དབང་གིས་ཟིན་ པའི་སྒྲའི་ཟློས་ཕྱོད། (Frequency) ཐོས་ཚད་བརྒལ་སྒྲ་ (Ultrasound) སྒྲའི་ ལྡོག་འཕྲོ། (Reflection) བྲག་ཅ། (Echo) སོ་ནར་ (SONAR) བཅས་ཀྱི་ཤེས་ བྱ། ཚན་པ་གསུམ་པ། རྫས་འགྱུར་རིག་པ། ༡ དངོས་གཟུགས་ཀྱི་གོ་དོན་དང༌། སྲ་གཟུགས་དང༌། གཤེར་གཟུགས། རླུང་ གཟུགས་བཅས་དངོས་གཟུགས་ཀྱི་རྣམ་པ་གསུམ་དང༌། དེ་དག་གི་དབྱིབས་ དང༌། བོངས་ཚད། སྟུག་ཚད་བཅས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས། བཞུ་འགྱུར་དང༌། འཁྱགས་ འགྱུར། རླངས་འགྱུར། རླངས་གཟུགས་གཤེར་འགྱུར། (Condensation) སྲ་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 145 ) རླངས་ཐད་འགྱུར་ (Sublimation) བཅས་དངོས་གཟུགས་ཀྱི་རྣམ་པ་འཕོ་ འགྱུར་འབྱུང་ཚུལ། ༢ རྩ་རྫས་དང༌། འདུས་རྫས། འདྲེས་རྫས་བཅས་ཀྱི་གོ་དོན་དང་ངོས་འཛིན། སྙོམས་ པའི་འདྲེས་རྫས་ (Homogeneous Mixtures) དང་མི་སྙོམས་པའི་འདྲེས་རྫས། (Heterogeneous Mixtures) ལྡིང་ཁུ། (Colloid) ཉོག་ཁུ། (Suspension) ༣ མ་རྡུལ་དང་ཆ་རྡུལ་གྱི་གྲུབ་ཚུལ། མོ་རྡུལ་དང༌། ཕོ་རྡུལ། བར་རྡུལ་སོགས་མ་རྡུལ་ གྱི་གྲུབ་ཆ་སོ་སོའ་ཁྱད་ཆོས་དང་གྲུབ་ཚུལ། མ་རྡུལ་དང་ཆ་རྡུལ་གྱི་གདོས་ཚད། གདོས་ཚད་ཀྱི་ཚད་གཞི་མཽལ་ (Mole) གྱི་ཕྲ་རྡུལ་དང་གྲངས་འབོར་དབར་གྱི་ འབྲེལ་བ། སྡེབ་ནུས། (Valency) རྒྱུན་སྤྱོད་འདུས་རྫས་རྣམས་ཀྱི་རྫས་འགྱུར་ཆོ་ ག་བཅས་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་དགོས། ཚན་པ་བཞི་པ། ཁོར་ཡུག་ཚན་རིག ༤ ས་ཆུ་རླུང་གསུམ་གཙོས་པའི་འཛམ་གླིང་གི་རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་དང༌། དེ་དག་ ལ་འབག་བཙོག་ཤོར་སྟངས། སྐྱེ་དངོས་ས་ཁམས་རྫས་ཀྱི་རྒྱུན་འཁོར། (Biogeochemical Cycles) དྲོད་ཁང་གི་ཤ གས་རྐྱེན། (Greenhouse Effect) གོ་ ལའི་བླ་བྲེ་ (Ozone Layer) བཅས་ངོ་སྤྲོད་བྱས་ནས། ས་ཆུ་རླུང་གསུམ་འབག་ བཙོག་ལ་བརྟེན་ནས་སྐྱེ་ལྡན་གྱི་འཚོ་གནས་ལ་ཤ གས་རྐྱེན་ཇི་ལྟར་ཐེབས་ཚུལ་ ཤེས་རྟོགས་ཡོང་བ་བྱ་རྒྱུ།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 146 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་པ། ཚན་རིག ཚན་པ་དང་པོ། རྫས་འགྱུར་རིག་པ། ༡ རྫས་འགྱུར་དང་དེའི་མཉམ་བྱ། རྫས་འགྱུར་གྱི་མཉམ་བྱ་མཚོན་ཚུལ་དང་མཉམ་བྱ་དོ་སྙོམས་ཚུལ། མཉམ་སྦྱོར་ རྫས་འགྱུར༌ (Combination Reaction) དང། གྱེས་གྲུབ་རྫས་འགྱུར། (Decomposition Reaction) གནས་བརྗེའི་རྫས་འགྱུར། (Displacement Reaction) ཉིས་ལྡབ་གནས་བརྗེའི་རྫས་འགྱུར། (Double Displacement Reaction) འཚོ་ རླུང་ལེན་པའི་རྫས་འགྱུར་དང་འཚོ་རླུང་འདོར་བའི་རྫས་འགྱུར། (Oxidation and Reduction) ཉིན་རེའི་འཚོ་བའི་ནང་གི་འཚོ་ལེན་རྫས་འགྱུར་ (Oxidation) ལ་བརྟེན་ནས་དངོས་པོའ་སྤུས་ཚད་ལ་གནོད་སྐྱོན་འབྱུང་ཚུལ་ངོ་སྤྲོད། ༢ རྒྱུ་རྫས། རྒྱུན་སྲོལ་ལྟར་སྐྱུར་དང༌། བུལ། ཚྭ་བཅས་ཀྱི་རྫས་འགྱུར་བྱེད་ཚུལ་དང༌། དེ་དག་ གི་ཁྱད་ཆོས་ཁག་ངོ་སྤྲོད་བགྲོ་གླེང་བྱེད་པ་དང༌། སྐྱུར་དང་བུལ་གཉིས་ཀྱི་སྤྱིར་ བཏང་གི་ཁྱད་ཆོས་ཁག་དང་ནུས་ཚད་ལ་ཚོད་ལྟ་བྱེད་པ། བཞུ་ཁུའི་ནང་ཡང་ རླུང་གྱེས་རྡུལ་གྱི་གར་ཚད་ཚད་གཞི་pH དང་དེའི་གལ་གནད། བུལ་ཚྭ་ཡང་ འཚོ་ཅན། (Sodium Hydroxide) དཀར་ཚོས་ཕྱེ་མ། (Bleaching Powder) གསོབ་བུལ། (Baking Soda) ཁྲུས་བུལ། (Washing Soda) པེ་རི་སིའི་སྦྱིལ་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 147 ) འདམ་ (Plaster of Paris) བཅས་ཚྭ་ཡི་རིགས་མི་འདྲ་བའི་བཟོ་སྟངས་དང་ བེད་སྤྱོད། ༣ ལྕགས་རིགས་དང་ལྕགས་རིགས་མ་ཡིན་པ། ལྕགས་རིགས་དང་ལྕགས་རིགས་མ་ཡིན་པའི་གཟུགས་དང་རྫས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ དང༌། རྫས་འགྱུར་བྱེད་ཤ གས་རིམ་པ། (Reactivity Series) གྱེས་རྡུལ་འདུས་ རྫས་ (Ionic Compound) ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་དང་ཁྱད་ཆོས། ལྕགས་རིགས་ཞུན་སྦྱང་ གི་བརྒྱུད་རིམ། (Metallurgical Processes) གཡའ་འགྱུར་ (Corrosion) དང་ དེ་སྔོན་འགོག་བྱེད་ཐབས། ༤ སོལ་རྫས་དང་དེའི་འདུས་རྫས། སོལ་རྫས་ནང་གི་སྡེབ་རྡུལ་འཆིང་ (Covalent Bond) དང༌། སོལ་རྫས་ཀྱི་ ཁྱད་མང༌རང་བཞིན། (Versatile Nature of Carbon) སོལ་རྫས༌ཀྱི་བརྒྱུད་ སྦྲེལ། (Chains) ཡལ་ག (Branches) གདུ༌བུ་ (Rings) བཅས་དང། སོལ་ རྫས་འདུས་རྫས་ཀྱི༌ཐ་སྙད་རྣམ་གཞག (Nomenclature) ཡང་སོལ་འདུས་ རྫས་ (Hydrocabon Compound) དང་། གང་བ་དང་མ་གང་བའི་ཡང་སོལ། (Saturated and Unsaturated Hydrocarbon) རྒྱུད་མཐུན་རིམ་རྫས། (Homologous Series) འབར་གྲུབ་ (Combustion) དང་། འཚོ་རླུང་ལེན་གྲུབ། (Oxidation) སྣོན་གྲུབ། (Addition) ཚབ་གྲུབ་རྫས་འགྱུར་ (Substitution Reaction) བཅས་སོལ་རྫས་འདུས་རྫས་ཀྱི་རྫས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས། མཚེ་རླུང་ཆང་ རག་ཅན། (Ethanol) མཚེ་རླུང་སོལ་འཚོའི་སྐྱུར་ (Ethanoic Acid) བཅས་ཀྱི་ ཁྱད་ཆོས་དང་བེད་སྤྱོད། ཡི་ཙི་དང་འདག་ཆལ་ (Detergent) ༥ དུས་འཁོར༌ལ་བརྟེན་པའི་རྩ་རྫས་ཀྱི་དབྱེ་བ། རྩ་རྫས་ཀྱི་དབྱེ་ཚུལ་དང་དེའི་དགོས་པ། མེཎ་ཌེ་ལིབ་ (Mendeleev) ཀྱི་དུས་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 148 ) འཁོར་རེའུ་མིག དེང་རབས་ཀྱི་དུས་འཁོར་རེའུ་མིག རྩ་རྫས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་འགྱུར་ རིམ་སྟེ་སྡེབས་ནུས༌དང་། མ་རྡུལ་ཆ་ཚད། ལྕགས་རིགས་དང་ལྕགས་རིགས་མ་ ཡིན་པའི་ཁྱད་ཆོས། ཚན་པ་གཉིས་པ། སྐྱེ་དངོས་རིག་པ། ༡ ཚེ་སྲོག་གི་བརྒྱུད་རིམ། རྩི་ཤིང༌དང། སྲོག་ཆགས། མི་བཅས་ཀྱིས་འཚོ་བཅུད་སྡུད་ལེན་ (Nutrition) བྱེད་ཚུལ་དང་། དབུགས་འབྱིན་རྔུབ་དང། སྐྱེལ་འདྲེན། ཕྱིར་འདོར་བཅས་ཀྱི་ བརྒྱུད་རིམ། ༢ སྟངས་འཛིན་དང་འབྲེལ་མཐུད། (Control and Co-ordination) སྲོག་ཆགས་ཀྱི་དབང་རྩའི་མ་ལག ཀླད་པའི་གྲུབ་ཆ་དང་བྱེད༌ལས། དབང་རྩའི་ ཕུང་གྲུབ། (Voluntary, Involuntary and Reflex action) སྲོག་ཆགས་དང་ རྩི་ཤིང་གི་སྐུལ་རྫས་ (Hormone) སྟངས་འཛིན་དང་འབྲེལ་མཐུད། རྩི་ཤིང་གི་ དྲོད་འོད་འགུལ་སྐྱོད་སྐྱེ་འཚར། (Tropic Movement in Plants) ༣ སྐྱེ་འཕེལ། (Reproduction of Organisms) སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་སྐྱེ་འཕེལ་ལས་མཚན་ལྡན༌སྐྱེ་འཕེལ༌ (Sexual Reproduction) དང་མཚན་མེད་སྐྱེ་འཕེལ། (Asexual Reproduction) སྐྱེ་འཕེལ་བདེ་ཐང་ དང། གཉན་ནད་རེག་དུག་ (HIV/AIDS) སོགས་ལུས་འབྲེལ་ལས་བྱུང་བའི་ འགོས་ནད་སྔོན་འགོག་དང་། སྦྲུམ་འགོག་གི་ཐབས་ལམ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 149 ) ༤ རྒྱུད་གཤིས་ (Heredity) དང་རིམ་འགྱུར། རྒྱུད་གཤིས༌དང། མན་ཌལ་ (G.J.Mendel) གྱི་ཁྱད་རྣམ་རྒྱུད་འཛིན་གྱི་ཁྲིམས། (Laws for The Inheritace of Traits) ཕོ་མོའ་མཚན་མ་ངེས་ཚུལ། (Sex Determination) རིམ་འགྱུར་གྱི་གོ་དོན་དང༌ར་སྤྲོད། ཚན་པ་གསུམ་པ། དངོས་ཁམས་རིག་པ། ༡ འོད་ཀྱི་ལྡོག་འཕྲོ་ (Reflection) དང་འཁྱོག་འཕྲོ། (Refraction) ཟླུམ་གཟུགས་མེ་ལོང་ (Spherical Mirror) ལས་ཀོང་ངོས་ (Convave) དང་ འབུར་ངོས་ (Convex) སུ་གཟུགས་བརྙན་འཆར་ཚུལ་གྱི༌ཁྱད་པར་དང་བེད་ སྤྱོད། གྲུ་ནར་ཤེལ་ལེབ་ལ་འོད་འཁྱོག་འཕྲོ་བྱེད་ཚུལ་དང་འཁྱོག་འཕྲོའ་ཕྱོགས། ཟླུམ་གཟུགས་དྭངས་ཤེལ་ལས་ཀོང་ངོས་ (Convave) དང་འབུར་ངོས་ (Convex) བརྒྱུད་གཟུགས་བརྙན་འཆར་ཚུལ་གྱི༌ཁྱད་པར་དང་བེད་སྤྱོད། འོད་ཐིག་ གི་དཔེ་རིས་ལ་བརྟེན་ནས་མེ་ལོང་དང་དྭངས་ཤེལ་བརྒྱུད་གཟུགས་བརྙན་ འཆར་ཚུལ། མེ་ལོང་དང་དྭངས་ཤེལ་གྱི་སྤྱི་སྲོལ་མཚོན་རྟགས། (Sign Convention) མེ་ ལོང་དང་དྭངས་ཤེལ་གྱི་ཆོ་ག (Mirror and Lens Formula) དང་ཆེར་སྐྱེད། (Magnification) ༢ དྭངས་ཤེལ་གྱི་ཤ གས་ཚད། (Power of Lens) མིག་གི་གྲུབ་ཚུལ་དང་བྱེད་ལས། མིག་ཤེས་ཉམས་སྐྱོནདང་སེལ་ཐབས། འཇལ་ཤེལ་ (prism) གྱི་འཁྱོག་འཕྲོ། འོད་འགྲེམས་ཚུལ། (dispersion of light) འོད་ཀྱི་ཐོར་འགྲེམས། (Scattering of Light) རྒྱུན་གཏན་འཚོ་བའི་ཁྲོད་འོད་ཀྱི་ཐོར་འགྲེམས་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱུན་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 150 ) ཤེས་བཅས། ༣ གློག་རྒྱུན་ (Electric Current) དང་གློག་ལམ། (Electric Circuit) གློག་རྒྱུན་དང། གློག་སྟོབས། (Electric Potential) གློག་སྟོབས་ཁྱད་པར། (Potential Difference) ཨཱོམ་གྱི་ཁྲིམས། (Ohm’s Law) འགོག་ཤ གས། (Resistance) གློག་ལམ་ནང་ཕྲེང་སྦྲེལ་འགོག་ཆས་ (Resistors in Series) དང་ གཤིབ་སྦྲེལ་འགོག་ཆས་ (Resistors in Parallel) སྒྲིག་ཚུལ། གློག་རྒྱུན་གྱིས་ ཚ་དྲོད་ཀྱི་ནུས་པ་འདོན་ཚུལ། གློག་ཤ གས། (Electric Power) ༤ ཁབ་ལེན་གྱིས་གློག་རྒྱུན་ལ་ནུས་པ་འདོན་ཚུལ། ཐད་ཀར་འཁྲིད་གཟུགས་ (Straight Conductor) དང་། འཁོར་རྒྱུག་གུག་ལུང་ དང་དཀྲིས་སྦུག་ (Circular Loop and Solenoid) བཅས་ཀྱི་གློག་རྒྱུན་ལྡན་ པའི་འཁྲིད་གཟུགས་ཀྱི་ཁབ་ལེན་ར་བ་ (Magnetic Field) དང༌། གློག་རྒྱུན་ ཁུར་བའི་འཁྲིད་གཟུགས་སྟེང་ལ་ཤ གས་ཐེབས་ཚུལ། (Force on Current Carrying Conductor) ལག་གཡས་མཐེབ་མཛུབ་ཀྱི་ཁྲིམས་སྲོལ། (Right Hand Thumb Rule) གློག་ཁབ་ལེན་ནུས་པ། (Electromagnetism) ཧྥུ་ལེ་མིན་གྱི་ ལག་གཡས་ཁྲིམས་སྲོལ། (Fleming’s Right Hand Rule) གློག་ཁབ་ལེན་ནུས་ པའི་ལྟོས་འབྱུང་། (Electromagnetic Induction) གློག་ནུས་སྒྱུར་ཆས་ (Electric Motor) ཀྱིས་གློག་གི་ནུས་པ་འཕྲུལ་འཁོར་གྱི་ནུས་པར་སྒྱུར་ཚུལ། གློག་ འདོན་འཕྲུལ་འཁོར་ (Electric Generator) གྱི་གནས་ལུགས་དང་བེད་སྤྱོད་ བྱེད་སྟངས། གློག་ཁང་དང༌། གློག་འདོན་སྟངས། གློག་དབོར་འདྲེན། གློག་གི་མི་ ཊར་ཀློག་སྟངས། གློག་གྲོན་དངུལ་འབབ་རྩི་ཚུལ། ཁྱིམ་ཚང་ནང་གློག་ཁྲིད་སྟངས་ དང་གློག་རྒྱུན་དཔེ་རིས་འབྲི་ཚུལ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 151 ) ཚན་པ་བཞི་པ། ཁོར་ཡུག་ཚན་རིག ༡ ནུས་པའི་ཐོན་ཁུངས། རྣམ་པ་མི་འདྲ་བའི་ནུས་པ་དང། རྒྱུན་སྲོལ་དང་རྒྱུན་སྲོལ་མ་ཡིན་ནུས་པའི་ ཐོན་ཁུངས། འགྱུར་རྡོ་བུད་རྫས། ཉི་འོད་ནུས་པ། སྐྱེ་ལྡན་སོལ་རླངས། ལྷགས་ པ་དང་ཆུ། དུས་རླབས་ཀྱི་ནུས་པ། ལྟེ་ཉིང་གི་ནུས་པ། བསྐྱར་གསོ་ཐུབ་པ་དང་ བསྐྱར་གསོ་མི་ཐུབ་པའི་ཐོན་ཁུངས། ༢ ཁོར་ཡུག་ཤེས་བྱ། སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་དང་ཁོར་ཡུག་གི་དཀའ་ངལ། ཨཽ་ཛོན་ཉམས་ཟད། གད་སྙིགས་ གཙང་སེལ་བྱེད་ཐབས། རུལ་ཐུབ་པ་ (Biodegradable) དང་རུལ་མི་ཐུབ་པའི་ (Non-biodegradable) དངོས་རྫས། ༣ རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་གཅེས་ཉར། རང་བྱུང་ནུས་པའི་ཐོན་ཁུངས་དོ་དམ་དང་གཅེས་ཉར་བྱེད་ཚུལ། ནགས་ཚལ་ དང་རི་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས། རྡོ་སོལ། རྡོ་སྣུམ་སོགས་གཅེས་ཉར་བྱེད་ཕྱོགས། ཐོན་ ཁུངས་བསྐྱར་བཟོ་ (Recycle) དང། བསྐྱར་སྤྱོད། (Reuse) བསྲི་ཚགས་ (Reduce) བྱེད་ཐབས།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 153 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས། འབྱུང་རིག་སྡེ་ཚན་གྱི་བསླབ་གཞི། འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་འབྱུང་རིག་སྡེ་ཚན་གྱི་སློབ་ཚན་ནི་ལོ་ རྒྱུས་དང། ས་ཁམས། སྲིད་དོན་ཚན་རིག དཔལ་འབྱོར་སོགས་སུ་དབྱེ་མཚམས་ཕྱེ་ ཡོད་ཀྱང་། བསླབ་གཞི་དེ་དག་གི་བརྗོད་གཞི༌རང་མཚན་ཐོག༌སློབ་སྦྱོང་བྱ་དགོས་པ་ མ༌ཟད། བསླབ་གཞི་ཕན་ཚུན་ཡ་མ་བྲལ་བར་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་བརྗོད་གཞིར་རམ་འདེགས་ ཡོང་ཐབས་བྱ་དགོས། འབྱུང་རིག་སྡེ་ཚན་གྱི་བསླབ་གཞི་ནི་བོད་གཅིག་པུ་ཙམ་མ་ཡིན་པར་འཛམ་ གླིང་སྤྱིའི་གནས་ཚུལ་ལ་བསམ་གཞིག་གིས་བཟོ་འགོད་བྱ་དགོས་ཤིང། སློབ་ཁྲིད་སྐབས་ ངེས་པར་སློབ་ཕྲུག་ལ་ཤེས་བྱ་དང་འཇོན་རྩལ་ཐོབ་པར་ཁྲིད་སྟོན་བྱེད་པ་དང། གསར་ གཏོད་དང། མཛེས་དཔྱོད་རིག་པ། ལྟ་ཚུལ་གལ་ཆེ་ཁག་བསླབས་ཏེ། འདས་པ་དང་ད་ ལྟ་བ་གཉིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་དང། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་ཚོར་ཐུབ་པ། དཀའ་ངལ་བསལ་ ཐབས་བཅས་ཁྲིད་སྟོན་དགོས་པ་དང། སྒྲ་དང་འགུལ་བརྙན་གྱི་རྒྱུ་ཆ་སྟེ། པར་དང། རེའུ་ མིག ས་ཁྲ། གློག་བརྙན། དངོས་བསྐྱོད་ཞིབ་འཇུག༌སོགས་ཀྱི་ཁུངས་དག་ཡིག་ཆ་སྤྱད་པའི་ བསླབ་གཞི་མཁོ་འདོན་བྱ་དགོས།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 154 ) ཀ༽ ལོ་རྒྱུས། (HISTORY) ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནད་དོན་འགངས་ཆེ་བ་ཁག་གི་ཐོག་སྦྱང་བཤད་དང་བགྲོ་གླེང་བྱས་ཏེ། ལོ་ རྒྱུས་ཀྱི་དོན་རྐྱེན་དང་བྱུང་རིམ་ཁག་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ། དེ་བཞིན་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་ སྦྱང་བཤད་དང་བགྲོ་གླེང་བྱས་ཏེ་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དོན་རྐྱེན་དང་བྱུང་རིམ་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་ པ་བྱ་རྒྱུ་མ་ཟད། ལོ་རྒྱུས་སྦྱོང་བར་སྤྲོ་སྣང་ལྡན་པ་ཞིག་བཟོ་དགོས། • གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞིའི་ནང་སློབ་ཕྲུག་ཚོས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དཔྱད་གཞི་མཁོ་ སྒྲུབ་བྱས་པ་ཙམ་མིན་པར། ལོ་རྒྱུས་ནི་ཉེར་མཁོའ་བསླབ་གཞི་ཞིག་ཡིན་ལ། དེ་ ནི་འདྲི་རྩད་ཀྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཞིག་ཡིན་པ་མ་ཟད། འདས་པའི་གནས་ཚུལ་ལ་རྒྱུས་ མངའ་ལོན་པའི་བྱ་ཐབས་ཤིག་ཡིན་པ་ཤེས་པར་བྱ་རྒྱུ། • དུས་ཚོད་དང་གནས་སྐབས། ས་གནས་མི་འདྲའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནས་དོན་ཁག་ལ་ མཚུངས་བསྡུར་བྱ་ཐུབ་པ་དང། ལོ་རྒྱུས་དང་སློབ་ཚན་གཞན་དག་དབར་འབྲེལ་ ཆགས་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ། གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་བསླབ་གཞི་ གསར་པའི་ནང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཆོས་འབྱུང་སོགས་གང་འཚམ་འཇུག་ཐབས་བྱ་ དགོས་པ་དང་། འཛིན་རིམ་དྲུག་པ་ནས་བཅུ་པ་བར་རྒྱ་གར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་བཀོད་ཟིན་པ་ རྣམས་སྐབས་འདིར་འཇུག་འགོད་མི་བྱེད་པའམ། ཡང་ན་ཉུང་འཕྲི་གང་འོས་བྱ་རྒྱུའི་ གཙོ་འདོན་བྱ་དགོས།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 155 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག འཛམ་གླིང་ལོ་རྒྱུས། སྡེ་ཚན་ཀ༽ ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་ངོ་སྤྲོད། • ཅི་ཞིག་ལ་ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་ཟེར། • ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་གལ་གནད། • ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་འབྱུང་ཁུངས། • ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་རྟེན་ལྟོས་རྒྱུ་རྐྱེན། • ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་ཁྱབ་ཚད། • ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་བའི་བཤད་ཚུལ། སྡེ་ཚན་ཁ༽ འཛམ་གླིང་ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་བཤད། ༡། གདོད་མའི་སྤྱི་ཚོགས་ངོ་སྤྲོད། ཆེས་གནའ་བོའ་དུས་ནས། ཡེ་ཤ འི་སྟོན་པ་མ་འཁྲུངས་སྔོན་གྱི་ལོ་ངོ་༡༥༠༠༠ གོང་གི་ཨ་ ཧྥེ་རི་ཀ་དང་ཡུ་རོབ། • མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ཐད་འདོད་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་སྣ་ཚོགས། • གནའ་བོའ་སྤྱི་ཚོགས། • དེང་རབས་ཀྱི་རྔོན་པ་དང་འཐུ་མཁན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཐད་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་འདོད་ ཚུལ།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 156 ) ༢། གནའ་བོའ་གྲོང་ཁྱེར། • རྒྱ་གར་གྱི་ཧཱ་རཱ་པཱན་༼སེང་གེ་གཙང་པོའ་རྒྱུད་ཀྱི་༽དཔལ་ཡོན་དར་སྤེལ། • གྲོང་བརྡལ་འཕེལ་སྟངས། གནའ་བོའ་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ཁྱད་ཆོས། • ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཚ ས་ཧཱ་རཱ་པཱན་གྱི་དཔལ་ཡོན་ཉམས་རྒུད་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ལ་ལྟ་ཚུལ། སྡེ་ཚན་ ག༽ གོང་མའི་རྒྱལ་ཁམས་ངོ་སྤྲོད། ༣། གླིང་ཕྲན་གསུམ་དབང་དུ་བསྒྱུར་བའི་གོང་མའི་རྒྱལ་ཁམས། གཙོ་གནད། རཽ་མན་གོང་མའི་རྒྱལ་ཁམས། ཕྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ལོ་༢༧ ནས་ཕྱི་ལོ་ ༦༠༠ བར། • སྲིད་དོན་རིམ་འགྱུར་འཕེལ་རིམ། • དཔལ་འབྱོར་རྒྱ་སྐྱེད། • ཆོས་ལུགས། • གནའ་དངོས། • དྲན་གཡོག་ལམ་ལུགས་ཐད་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་ལྟ་ཚུལ། ༤། ཁ་ཆེའི་ཡུལ་དབུས། གཙོ་གནད། དུས་རབས་བདུན་པ་ནས་བཅུ་གཉིས་བར། • ཆབ་སྲིད། • དཔལ་འབྱོར། • རིག་གནས། • ཆོས་ལུགས་ལ་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་ལྟ་ཚུལ།
• མུ་གྷལ་གོང་མའི་འཛིན་སྐྱོང་གི་ཁྱད་ཆོས།
• ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་བ་ཚོས་མུ་གྷལ་གོང་མའི་རྒྱལ་ཁམས་ཉམས་རྒུད་བྱུང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 157 ) ༥། འབྲོག་ཁུལ་གྱི་གོང་མའི་རྒྱལ་ཁམས། གཙོ་གནད། དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་དང་བཅུ་བཞི་པའི་སྐབས་ཀྱི་སོག་པོའ་གོང་མའི་ རྒྱལ་ཁམས་སྐོར། • འབྲོག་པའི་ཁྱད་ཆོས། • གོང་མའི་རྒྱལ་ཁམས་འཛུགས་སྟངས། • རྒྱལ་ཁབ་གཞན་དག་དབང་སྒྱུར་དང་འབྲེལ་ལམ། • འབྲོག་པའི་སྤྱི་ཚོགས་དང་སྲིད་གཞུང་གྲུབ་སྟངས་ཐད་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་ལྟ་ཚུལ། ༦། མུ་གྷལ་གོང་མའི་རྒྱལ་ཁམས། གཙོ་གནད། དུས་རབས་བཅུ་དྲུག་དང་བཅོ་བརྒྱད་པའི་སྐབས་ཀྱི་མུ་གྷལ་གོང་མའི་ རྒྱལ་ཁམས་སྐོར། • གོང་མའི་རྒྱལ་ཁམས་འཛུགས་སྟངས། • བཟོ་རིག་ལག་རྩལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས།
ཐད་བསམ་ཚུལ། སྡེ་ཚན་ང༽ གསར་བརྗེ། ༧ སྲོལ་རྒྱུན་བརྗེ་སྒྱུར། གཙོ་གནད། ཡུ་རོབ་ནུབ་མ། དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་པ་ནས་བཅུ་དྲུག་པའི་བར། • ངོ་སྤྲོད། • ཞིང་བྲན་སྤྱི་ཚོགས་དང་དཔལ་འབྱོར། • སྲིད་གཞུང་གྲུབ་ཚུལ། • ཡེ་ཤ ་ཆོས་ལུགས་དང་སྤྱི་ཚོགས།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 158 ) • བྲན་གཡོག་ལམ་ལུགས་ཉམས་རྒུད་འགྲོ་ཚུལ་ཐད་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་ལྟ་ཚུལ། ༨ རིག་གནས་བརྗེ་སྒྱུར། གཙོ་གནད། དུས་རབས་བཅུ་བཞི་ནས་བཅུ་བདུན་བར་གྱི་ཡུ་རོབ་སྤྱི་ཚོགས། • ལྟ་ཚུལ་གསར་པ། • རྩོམ་རིག་དང་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་བརྩམ་བྱ་གསར་པ། • གདོད་མའི་བློ་རིག་དང་འབྲེལ་བ། • ཨེ་ཤ་ཡ་ནུབ་མའི་ལེགས་སྐྱེས། • “ཡུ་རོབ་ཀྱི་རིག་གསར་བསྐྱར་དར་”ལ་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་འདོད་ཚུལ། ༩ རིག་གནས་གདོང་ཐུག གཙོ་གནད། དུས་རབས་བཅོ་ལྔ་ནས་བཅོ་བརྒྱད་བར་གྱི་ཨ་རི། • ཡུ་རོབ་མཚོ་འགྲུལ་བས་གསང་རྟོལ་བྱས་པ། • གསེར་འཚོལ་ཞིབ། བྲན་གཡོག བཙན་རྒོལ། • བྲན་གཡོག་ཉོ་ཚོང་ཐད་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་འདོད་ཚུལ། སྡེ་ཚན་ ཅ༽ དེང་རབས་ཀྱི་ལམ་བུ། ༡༠། གསར་གཏོད་དང་འཕེལ་རྒྱས། གཙོ་གནད། དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པ་ནས་བཅོ་དགུ་པ་བར་གྱི་ཨ་རི། • ངོ་སྤྲོད། • གསར་གཏོད་དང་འཕྲུལ་ལས་ཡར་ཐོན། • འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་བཀོད་རིས། • བཟོ་པའི་གྲལ་རིམ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 159 ) • བཟོ་ལས་གསར་བརྗེའི་ཐད་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་འདོད་ཚུལ། ༡༡། མི་སེར་སྤེལ་བའི་རིང་ལུགས་ཀྱི་དུས་སྐབས། (Colonial era) གཙོ་གནད། དུས་རབས་༡༨ ནས་༢༠ བར་གྱི་ཕྱེད་གླིང་ཆེན་གྱི་རྒྱ་གར། • རྒྱ་གར་དུ་ཡུ་རོབ་ཀྱི་མི་སེར་སྤེལ་བའི་རིང་ལུགས་པ། • མི་རིགས་དབྱེ་འབྱེད། • རང་དབང་འཐབ་རྩོད་དང་འགོག་རྒོལ། • ཨིན་ཇིའི་དབང་བསྒྱུར་གྱི་ཤ གས་རྐྱེན་ཐད་ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་བ་ཚོའི་ལྟ་ཚུལ། ༡༢ དུས་རབས་བཅུ་དགུ་དང་ཉི་ཤ ་སྐབས་ཀྱི་ཤར་ཨེ་ཤི་ཡ། • ཉི་ཧོང་གི་དཔལ་འབྱོར་དང་དམག་དཔུང་འཕེལ་རྒྱས། • རྒྱ་ནག་དང་དམར་པོའ་རིང་ལུགས།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 160 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཉིས། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས། གླེང་གཞི། བསྒྲུབ་བྱ། གཅིག གནའ་བོའ ་རྒྱལ་ཕྲན་དང་ཡུལ་སྡེ། སྤྱི་ ཁྱབ་ཀྱི་གླེང་གཞི། གནའ་བོའ་མཁར་དང་ཡུལ་སྡེ་ ཆགས་ཚུལ། གཙོ་གནད། ཡར་ཀླུང་གི་སྤྱི་ཚོགས་ དཔལ་ཡོན་དར་སྤེལ་སྐོར། བགྲོ་གླེང། ལོ་རྒྱུས་ སྨྲ་བ་ཚོས་བྲག་བརྐོས་དང་རྡོ་ཆས། ངག་རྒྱུན་ལ་ བརྟེན་ཏེ། ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་ཚུལ། གནའ ་ བོའ ་མཁར་ དང་ཡུལ་སྡེ། དཔལ་ འབྱོར་དང། ཡུལ་སྡེ་ ངོ་སྤྲོད་རྒྱུ།གཞི་འཛིན་ བྱ་ཡུལ། བྲག་བརྐོས་ དང། རྡོ་ཆས། ངག་ རྒྱུན། དམངས་ཁྲོད་ སྒྲུང། གཉིས། གནའ་བོའ་ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར།སྤྱི་ ཁྱབ་ཀྱི་གླེང་གཞི། སྲོང་བཙན་ནས་ཁྲི་རལ་པ་ བར་གྱི་ཆབ་སྲིད་དང། དཔལ་འབྱོར་དམག་དོན་ བཅས་ཀྱི་སྐོར།གཙོ་གནད། སད་ན་ལེགས་མཇིང་ ཡོན་གྱི་ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར་དམག་དོན་ སྐོར།བགྲོ་གླེང། ལོ་རྒྱུ་སྨྲ་བ་ཚོས་རྡོ་བརྐོས། ཡིག་ རྙིང། དྲིལ་བུའི་ཁ་བྱང་སོགས་ལ་ལྟོས་ཏེ། ལོ་རྒྱུས་ ཇི་ལྟར་སྨྲ་བའི་ཚུལ། གཞི་འཛིན་བྱ་ ཡུལ། དྲིལ་བུའི་ཁ་ བྱང། བྲག་བརྐོས། རྡོ་ རིང། ཡིག་རྙིང།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 161 ) གསུམ། གནའ་བོའ་རིག་གཞུང་དར་སྤེལ།སྤྱི་ཁྱབ་ གླེང་གཞི། བོད་ཀྱི་གདོད་མའི་ཆོས་ལུགས། གཙོ་ གནད། སྐད་དང་ཡི་གེ ནང་ཆོས་དར་སྤེལ་བྱུང་ རབས།བགྲོ་གླེང། ནང་པའི་ཆོས་འབྱུང་དང་འབྲེལ་ བའི་དཔེ་རྙིང་ཁག་ལ་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་འདོད་ཚུལ། གཞི་འཛིན་བྱ་ཡུལ། སྔར་གྱི་ཡིག་རྙིང་ དང། དགོན་པ་དང་ མཆོད་རྟེན། གནའ ་ རྫས། བཞི། དུས་རབས་བར་མའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་གནས་ བབས།སྤྱི་ཁྱབ་ཀྱི་གླེང་གཞི། དུས་རབས་༡༣ ནས་ ༡༧་བར་གྱི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས། གཙོ་གནད། ས་ སྐྱའི་གདུང་རབས་ཀྱི་དབང་བསྒྱུར་དང་སོག་པོའ་ བར་གྱི་མཆོད་ཡོན་འབྲེལ་བ།བགྲོ་གླེང། གཞི་འཛིན་བྱ་ཡུལ།དེ་ སྐབས་ཀྱི་ཡིག་འབྲེལ་ ཡི་གེ ཐམ་ག ཐང་ག ལྡེབ་རིས། དངོས་རྫས། ལྔ་། དུས་རབས་བར་མའི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་གནས་ བབས།སྤྱི་ཁྱབ་གླེང་གཞི། དུས་རབས་༡༧ ནས་༡༨ བར་གྱི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་གནས་བབས།གཙོ་གནད། དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་སྐབས་ཁྲལ་བསྡུ་དང། ས་ ཞིང་བགོ་འགྲེམས། ཚོང་འབྲེལ། འབྲོག་པའི་འཚོ་ ཐབས། བགྲོ་གླེང། ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་མ་ཚོས་ཡིག་རྙིང་ དང། ཁྲིམས་ཡིག་ལ་བརྟེན་ཏེ། ལོ་རྒྱུས་ཇི་ལྟར་སྨྲ་ བའི་ཚུལ། གཞི་འཛིན་བྱ་ ཡུལ། གཞུང་ཡིག་རྙིང་ པ། ཁྲིམས་ཡིག
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 162 ) དྲུ ག དུས་རབས་བར་མའི་སྐབས་ཀྱི་ཆོས་དང་ རིག་གཞུང།སྤྱི་ཁྱབ་གླེང་གཞི། དུས་རབས་༡༡ ནས་ ༡༨ བར་གྱི་ཆོས་དང་རིག་གཞུང།གཙོ་གནད། བོད་ ཀྱི་ཆོས་བརྒྱུད་ཁག་གི་བྱུང་རིམ་དང། རིག་གནས་ དར་སྤེལ། བགྲོ་གླེང། ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཚོས་སྔར་གྱི་ལོ་ རྒྱུས་ཡིག་ཆར་ལྟོས་ཏེ། ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་ཚུལ། གཞི་འཛིན་བྱ་ཡུལ།རྒྱ་ བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ། བདུན། དུས་རབས་བར་མའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གནས་ བབས།སྤྱི་ཁྱབ་གླེང་གཞི། དུས་རབས་༡༡ ནས་ ༡༨ བར་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གནས་བབས། གཙོ་གནད། ཁང་ཁྱིམ། ཆས་གོས་དང། འཚོ་བ། རིགས་རུས། ཕོ་ མོའ་འབྲེལ་བ། བགྲོ་གླེང། ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཚོས་རྣམ་ ཐར་ལ་ལྟོས་ཏེ། ལོ་རྒྱུས་ཇི་ལྟར་སྨྲ་བའི་ཚུལ། གཞི་འཛིན་བྱ་ཡུལ།མི་ ལ་རས་པའི་རྣམ་ ཐར།རྡོ་རིང་པནྜི་ཏའི་ རྣམ་ཐར།མི་དབང་ རྟོགས་བརྗོད།སླེ་ལུང་ བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས། བརྒྱད། མི་སེར་སྤེལ་ཡུལ་དང། དབང་བསྒྱུར་གྱི་ འཐབ་རྩོད།སྤྱི་ཁྱབ་གླེང་གཞི། དུས་རབས་༡༩ དང་ ༢༠ འགོ་སྟོད་ཀྱི་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་གནས་བབས། གཙོ་གནད། ཨིན་ཇི་དང། ཨུ་རུ་སུ། རྒྱ་ནག་བཅས་ ཀྱིས་བོད་ལ་དབང་བསྒྱུར་གྱི་འཐབ་རྩོད་དང་དེའི་ མཇུག་འབྲས། བགྲོ་གླེང། ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཚོའི་སྐབས་ དེའི་གནས་བབས་ལ་ལྟ་ཚུལ། གཞི་འཛིན་བྱ་ ཡུལ། ཨིན་ཇ འི་གཞུང་ ཡིག ཡང་ཧ་ས་བྷན་ གྱི་ཡིག་ཆ། ཆིངས་ ཡིག
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 163 ) དགུ སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དེང་རབས་འཕོ་འགྱུར། སྤྱི་ཁྱབ་ གླེང་གཞི། རྒྱལ་བ་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་དང་བཅུ་ བཞིའི་སྐབས་ཀྱི་དེངས་རབས་ཀྱི་འཕོ་འགྱུར། གཙོ་ གནད། དེང་དུས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་སློབ་གསོ། དམག་ དོན། དཔལ་འབྱོར། བགྲོ་གླེང། གཞི་འཛིན་བྱ་ཡུལ། ཡིག་ཆ་སྣ་ཚོགས། ཕྱག་བྲིས་ཕྱག་བསྟར་ མ། བཅུ། ནང་འགལ་དང་ཉམས་རྒུད། སྤྱི་ཁྱབ་ཀྱི་གླེང་ གཞི། དུས་རབས་༡༩ དང་༢༠ འགོ་སྟོད་ཀྱི་ནང་ འགལ། གཙོ་གནད། མཐོ་རིམ་དཔོན་རིགས་ནང་ ཁུལ་གྱི་དབང་ཆའི་འཐབ་རྩོད། གཞི་འཛིན་བྱ་ཡུལ། ཡིག་ཆ་སྣ་ཚོགས། བཅུ་གཅིག བཙན་འཛུལ། སྤྱི་ཁྱབ་གླེང་གཞི། རྒྱ་ ནག་གིས་བོད་ལ་དབང་བསྒྱུར་བྱ་རིམ། གཙོ་ གནད། ཆིངས་ཡིག་དོན་ཚན་བཅུ་བདུན་དང་ གསུམ་བཅུའི་དུས་དྲན། འགོག་རྒོལ། ༸གོང་ས་ མཆོག་བཙན་བྱོལ་དུ་ཕེབས་རིམ། གཞི་འཛིན་བྱ་ཡུལ། ངག་རྒྱུན། གཞུང་ཡིག བཅུ་གཉིས། བཙན་བྱོལ།སྤྱི་ཁྱབ་གླེང་གཞི། བཙན་ བྱོལ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གནས་བབས།གཙོ་གནད། མངས་ གཙོའི་འཕེལ་རིམ། སློབ་གསོ། གཞིས་ཆགས་སྲ་ བརྟན། གཞི་འཛིན་བྱ་ཡུལ། གཞུང་ཡིག ངག་རྒྱུན།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 164 )
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 165 ) ཁ༽ ས་ཁམས་རིག་པ། (GEOGRAPHY) གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས་སྐབས་སུ་ས་ཁམས་རིག་པ་ དེ་ངེས་སྦྱོང་མིན་པའི་སློབ་ཚན་གཙོ་གནད་ཅིག་ཏུ་བཞག་ཡོད། ལོ་ངོ་བཅུའི་རིང་སློབ་ ཕྲུག་ཚོས་སྤྱིར་བཏང་སློབ་སྦྱོང་བྱས་རྗེས་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་ནས་རང་གི་འདོད་ མོས་དང་འབྲེལ་བའི་ཆེད་ལས་སློབ་ཚན་གདམ་གསེས་བྱེད་པའི་ཐོག་མའི་དུས་ལ་ ཐོན་ཡོད་སྟབས། གཞི་རིམ་གོང་མའི་ས་ཁམས་རིག་པའི་བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་རྒྱ་ཆེ་ ཙམ་དང་གཏིང་ཟབ་ཙམ་ཡོང་བ་བྱ་དགོས། ས་ཁམས་རིག་པ་ནི་ནང་དོན་དང། བསམ་ བློ་གཏོང་སྟངས། ལག་རྩལ། རིན་ཐང་བཅས་འཕེལ་རྒྱས་གཏོང་བའི་གཙོ་གནད་སློབ་ ཚན་ཞིག་ཡིན་པས། སློབ་ཕྲུག་ཚོས་ས་ཁམས་རིག་པར་སློབ་སྦྱོང་བྱས་ཏེ་ཁོར་ཡུག་ དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གནད་དོན་མང་པོའ་ཐོག་གོ་རྒྱ་སྐྱེད་པ་དང་དབྱེ་ཞིབ་བྱེད་པའི་ནུས་ པ་བསྐྱེད་སྲིང་བྱ་དགོས། ས་ཁམས་རིག་པས་མི་དང་ཁོར་ཡུག་གཉིས་ཀྱི་འབྲེལ་བའི་ སྐོར་གླེང་གི་ཡོད་སྟབས།
ས་ཁུལ་དང་མངའ་སྡེ། རྒྱལ་ཁབ། འཛམ་གླིང་སོགས་རིམ་པ་
གཞི་རིམ་གོང་ མའི་བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་ནང་སྤྱིར་འཛམ་གླིང་གི་ས་ཁམས་དང་བྱེ་བྲག་བོད་ཀྱི་ས་ དབྱིབས་དང། གནམ་གཤིས། ཁོར་ཡུག རིག་དངོས་སོགས་ཚུད་པར་བྱ་དགོས།
སོ་སོའ་ས་བབ་དང་མི་སྡེའི་ཁོར་ཡུག་གི་འབྲེལ་བར་སློབ་སྦྱོང་བྱས་ཏེ། མི་རྣམས་སའི་ གོ་ལའི་ཐོག་ཇི་ལྟར་ཆགས་པའི་བཀོད་རིས་གསལ་པོར་བྱ་དགོས།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 166 ) དམིགས་ཚད། གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་ས་ཁམས་རིག་པའི་བསླབ་ གཞིའི་དམིགས་ཚད་ནི། • ས་ཁམས་རིག་པའི་གཞི་རྩའི་རྣམ་བཞག་དང། ལྟ་གྲུབ། ཐ་སྙད་སོགས་ལ་མྱོང་ འདྲིས་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ། • ས་གོ་ལའི་ཐོག་མི་དང་རང་བྱུང་གི་རྣམ་པ་དང་སྣང་ཚུལ་ཇི་ལྟར་ཆགས་ཚུལ་གྱི་ བརྒྱུད་རིམ་དང་བཀོད་རིས་ཇི་བཞིན་ཤེས་པར་བྱ་རྒྱུ། • མི་དང་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་དབར་གྱི་འབྲེལ་ལམ་ཇི་ལྟར་ཡོད་པའི་སྐོར་ ལ་ཤེས་རྟོགས་དང་དབྱེ་ཞིབ་བྱ་རྒྱུ། • ས་གནས་དང། རྒྱལ་ཁབ། འཛམ་གླིང་སོགས་རིམ་པ་མི་འདྲ་བའི་དཀའ་ངལ་དག་ ལ་ས་ཁམས་རིག་པའི་སློབ་སྦྱོང་བེད་སྤྱད་དེ་དཀའ་ངལ་ལ་གདོང་ལེན་བྱ་ཐབས། • གནས་ཚུལ་བསྡུ་རུབ་དང། ལས་སྣོན། དབྱེ་ཞིབ་བཅས་བྱེད་པའི་ས་ཁམས་རིག་ པའི་ནུས་རྩལ་བསྐྱེད་སྲིང་བྱས་ཏེ། ས་ཁྲ་དང། རི་མོ། གློག་ཀླད་སོགས་བཀོལ་ནས་ སྙན་ཐོ་བཟོ་འགོད་བྱ་རྒྱུ། • ཁོར་ཡུག་དང། སྤྱི་ཚོགས། དཔལ་འབྱོར། རིགས་རུས། ཕོ་མོ་དབྱེ་འབྱེད་སོགས་ཀྱི་ དཀའ་ངལ་ཁག་ལ་ས་ཁམས་རིག་པའི་སློབ་སྦྱོང་བེད་སྤྱད་དེ་དཀའ་ངལ་དེ་དག་ སེལ་ཐབས་བྱ་རྒྱུ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 167 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག ས་ཁམས་རིག་པ། དང་པོ། ཕྱི་སྣོད་ཀྱི་བཀོད་པའི་ས་ཁམས་རིག་པའི་གྲུབ་ཆ་གཙོ་བོ། དང་པོ། ཕྱི་སྣོད་ཀྱི་བཀོད་པའི་ས་ཁམས་རིག་པའི་གྲུབ་ཆ་གཙོ་བོ། ༡) ས་ཁམས་རིག་པ་ནི་སྦྱང་གཉེར་བྱེད་ཐབས་ཤིག་ཡིན་ཚུལ། • ས་ཁམས་རིག་པ་ནི་སྦྱང་གཉེར་བྱེད་ཐབས་དང་ཚན་རིག་གི་རང་བཞིན་ལྡན་པ་ ཞིག་ཡིན་ཚུལ། • ས་ཁམས་རིག་པའི་ངོས་ནས་ཕྱི་སྣོད་ཀྱི་བཀོད་པ་གལ་ཆེན་དུ་འཛིན་ཚུལ། ༢) སའི་གོ་ལ། • སའི་གོ་ལ་ཐོག་མར་ཆགས་ཚུལ་དང་། འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་རིམ། སའི་གོ་ལའི་ནང་ རོལ། • Wegener ཝེ་ཇེ་ནེར་གྱི་གླིང་ཆེན་དང་ས་སྡེར་ཆགས་ཚུལ་གྱི་རྣམ་བཤད་མདོར་ བསྡུས། • བོད་དུ་ས་ཡོམ་བརྒྱབ་པའི་ལོ་རྒྱུས་དང་གནས་ཚུལ། ༣) ས་དབྱིབས་ཀྱི་བཀོད་པ། • སྤྱིར་བྲག་རྡོའ་རྣམ་གྲངས་དང་ཁྱད་ཆོས་སྤྱི། བྱེ་བྲག་ཏུ་བོད་དུ་ཡོད་པའི་བྲག་རྡོའ་ རྣམ་གྲངས་དང་ཁྱད་ཆོས་དཔེ་མཚོན་དང་བཅས་པ།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 168 ) • ས་དབྱིབས་ཀྱི་བཀོད་པ་དང་འཕེལ་རིམ། • ས་རྡོའ་ཆག་རོ་འཐོར་ཞིག་དང་། རིམ་ཟད། སྤུངས་གསོག་སོགས་ལས་ས་ངོས་ཀྱི་ རྣམ་པར་འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་རིམ། ༤) ནམ་ཟླ། • རླུང་ཁམས་ཀྱི་གྲུབ་ཆ་དང་སྒྲོམ་གཞི གནམ་གཤིས་དང་ནམ་ཟླའི་གྲུབ་ཆ། • རླུང་ཁམས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་དང་ཉི་འོད་ཁྱབ་འགྱེད་ཀྱི་ཁྱད་པར་ལས་སའི་གོ་ལའི་དྲོ་ གྲང་ལ་འགྱུར་བ་འབྱུང་ཚུལ། • ས་གནས་དང་དུས་ཚིགས་སོ་སོའ་རླུང་གི་འགྲོ་རྒྱུགས་དང་གནོན་ཤ གས། • རླངས་གཟུགས་གཤེར་འགྱུར་དང་གཤེར་གཟུགས་རླངས་འགྱུར་སོགས་ཀྱི་ཆོས་ ཉིད་ལ་ལྟོས་ནས་ཆར་ཆུ་འབབ་ཚད་མི་འདྲ་བ་ཡོང་གི་ཡོད་ཚུལ་དང་། འཛམ་ གླིང་ས་ཁུལ་སོ་སོའ་ཆར་ཆུ་འབབ་ཚད་ཀྱི་གནས་སྟངས། • འཛམ་གླིང་སྤྱིའི་ནམ་ཟླའི་རྣམ་དབྱེ་དང་། དྲོད་ཁང་ནུས་པའི་ཤ གས་རྐྱེན། བོད་ལ་ ཐེབས་པའི་གོ་ལ་ཚ་འགྱུར་གྱི་ཤ གས་རྐྱེན། ནམ་ཟླའི་འགྱུར་ལྡོག ༥) ཆུ། • ཆུ་འབྱུང་ཚུལ། • རྒྱ་མཚོ། དྲོད་ཚད་དང་བ་ཚྭའི་མང་ཉུང་མི་འདྲ་བའི་ཁྱབ་ཁུལ། རྦ་རླབས་དང་། དུས་རླབས། རླབས་རྒྱུན་སོགས་ཀྱི་འགུལ་སྐྱོད། མཚོ་གཏིང་གི་ས་བབ་ཆགས་ཚུལ། ༦) ས་སྒང་གི་སྐྱེ་དངོས། • བོད་ཀྱི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག རྩི་ཤིང་དང་སྐྱེ་ལྡན་གཞན་དག་གལ་ཆེན་ཡིན་ཚུལ། སྐྱེ་ཁམས་ཀྱི་རྣམ་པ་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པོ་ཡོད་པ་དང་དེར་སྲུང་སྐྱོབ་བྱ་དགོས་ཚུལ། སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་དང་སྐྱེ་ཁམས་སྙོམས་སྒྲིག
ས་ཁྲ།
• ས་ཁྲ་ལས་གོང་འཁོད་དག་གི་ཁྱད་ཆོས་ངོས་འཛིན་དང་ནང་དོན་ངེས་ཐབས་བྱ་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 169 ) ༧) ས་ཁྲ། • ས་ཁྲ་ལས་གོང་འཁོད་དག་གི་ཁྱད་ཆོས་ངོས་འཛིན་དང་ནང་དོན་ངེས་ཐབས་བྱ་ དགོས། གཉིས་པ། བོད་ཀྱི་ཕྱི་སྣོད་ཀྱི་བཀོད་པ་ཆགས་སྟངས། ༨) ངོ་སྤྲོད། ༩) སྐྱེ་ཁམས་རིག་པ། ༡༠) ནམ་ཟླ། སྐྱེ་ཁེབས། ས་གཤིས། ༡༡) རང་བྱུང་གི་འཇིགས་པ་དང་གོད་ཆག • ཆུ་ལོག ཐན་པ། ས་ཡོམ། • ས་ཉིལ། གངས་ཉིལ། ༡༢)
དགོས།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 170 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཉིས། ས་ཁམས་རིག་པ། དང་པོ། འགྲོ་བ་མི་དང་འབྲེལ་བའི་ས་ཁམས་རིག་པའི་གྲུབ་ཆ་གཙོ་བོ། ༡) འགྲོ་བ་མི་དང་འབྲེལ་བའི་ས་ཁམས་རིག་པ། • འགྲོ་བ་མི་དང་འབྲེལ་བའི་ས་ཁམས་ཀྱི་རང་བཞིན་དང་ཁྱབ་ཁུལ། • མི་མང་། ༢) མི་འབོར་ཁྱབ་ཚུལ། མི་ཚོགས་འདུས་སྡོད་ཀྱི་རྣམ་པ། མི་གྲངས་འཕར་ཚད། • མི་འབོར་འགྱུར་ལྡོག་འབྱུང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་དང་སྒྲོམ་གཞི། • གྲོང་གསེབ་དང་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ཕོ་མོའ་གྲངས་འབོར་བསྡུར་ཚད། • འགྲོ་བ་མི་ཡར་རྒྱས་གཏོང་བའི་གོ་དོན་དང་། ཡར་རྒྱས་འགྲོ་ཚད་ངོས་འཛིན་བྱེད། འཛམ་གླིང་རང་བཞིན་གྱི་བསྡུར་བ་བྱེད་ཚུལ། ༣) མིའི་རིགས་ཀྱི་བྱ་འགུལ། • མ་རྒྱུ་གཉེར་བའི་ལས་རིགས། • ཐོན་སྐྱེད་གཉེར་བའི་ལས་རིགས། • ཞབས་ཞུ་གཉེར་བའི་ལས་རིགས། • བརྡ་འཕྲིན་གཉེར་བའི་ལས་རིགས།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 171 ) ༤) སྐྱེལ་འདྲེན། འབྲེལ་མཐུད། ཚོང་འབྲེལ། • ས་ཐོག་འགྲིམ་འགྲུལ། • མཚོ་ཐོག་འགྲིམ་འགྲུལ། • མཁའ་ཐོག་འགྲིམ་འགྲུལ། • སྣུམ་དང་རླངས་རྫས་འདྲེན་སྦུག • ཟུང་སྐར་དང་གློག་ལམ་བརྒྱུད་པའི་འབྲེལ་མཐུད། • རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚོང་དོན་གཉེར་བའི་རྨང་གཞི་དང་འགྱུར་ལྡོག ༥) མི་རྣམས་གཞིས་ཆགས་ཚུལ། • མི་རྣམས་གྲོང་གསེབ་དང་གྲོང་ཁྱེར་ཁག་ཏུ་གཞིས་ཆགས་པའི་རྣམ་གྲངས། གྲོང་ ཁྱེར་ཆེ་ཁག་ཁྱབ་ཚུལ། ཡར་རྒྱས་འགྲོ་བཞིན་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ནང་གཞིས་ ཆགས་པར་འཕྲད་པའི་དཀའ་ངལ། ༦)
དགོས། གཉིས་པ། བོད་མི་མང་དང་དཔལ་འབྱོར། ༧) མི་མང་། • མི་འབོར་ཁྱབ་ཚུལ། མི་རྣམས་འདུས་སྡོད་ཀྱི་རྣམ་པ། མི་འབོར་འཕེལ་རྒྱས། • སྐད་ཡིག་མི་འདྲ་བ་དང་། ཆོས་ལུགས་མི་འདྲ་བ། ཕོ་མོ། ལས་རིགས་མི་འདྲ་བ།
ས་ཁྲ། • ས་ཁྲ་ལས་གོང་འཁོད་དག་གི་ཁྱད་ཆོས་ངོས་འཛིན་དང་ནང་དོན་ངེས་ཐབས་བྱ་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 172 ) གྲོང་གསེབ་དང་གྲོང་ཁྱེར་དུ་འདུག་མཁན་བཅས་ཀྱིས་མི་འབོར་གྲུབ་ཚད། • དུས་ཚོད་དང་ས་གནས་ལ་ལྟོས་ནས་མི་འབོར་ཐད་འགྱུར་བ་འགྲོ་ཚུལ། • འཛམ་གླིང་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ནང་མི་རྣམས་གནས་སྤོ་བྱེད་སྟངས་སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་ བོད་མི་ཚོ་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ནང་གནས་སྤོ་བྱེད་ཚུལ། དེ་བཞིན་གནས་སྤོ་བྱེད་པའི་ རྒྱུ་རྐྱེན་དང་འབྲས་བུ། ༨) མི་རྣམས་གཞིས་ཆགས་ཚུལ། • གྲོང་གསེབ་དུ་གཞིས་ཆགས་པའི་རྣམ་གྲངས་དང་ཁྱབ་ཚུལ། • གྲོང་ཁྱེར་དུ་གཞིས་ཆགས་པའི་རྣམ་གྲངས་དང་ཁྱབ་ཚུལ། ༩) ཐོན་ཁུངས་དང་འཕེལ་རྒྱས། • ས་ཆའི་ཐོན་ཁུངས། སོ་ནམ་ལས་རིགས་གཉེར་ཆེད་ས་ཆའི་ཐོན་ཁུངས་སྤྱོད་པ། ས་ཁམས་ཀྱི་གནས་སྟངས་དང་འབྲུ་རིགས་གཙོ་ཆེ་བ་རྣམས་ཁྱབ་ཚུལ། ཞིང་ལས་ འཕེལ་རྒྱས་གཏོང་བ་དང་དེར་འཕྲད་པའི་དཀའ་ངལ། བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་སྤྱི་ ཚོགས་ཁྲོད་ཀྱི་སོ་ནམ་ཞིང་ལས་གཉེར་སྟངས་སྐོར་ཀྱི་སྲིད་ཇུས་ངོ་སྤྲོད། • ཆུའི་ཐོན་ཁུངས། ཆུའི་འབེལ་ཚད་དང་། ཞིང་ལས། བཟོ་ལས། ཁྱིམ་སོགས་སུ་ཆུ་ སྤྱོད་སྟངས། ཆུ་དཀོན་ཚུལ་དང་གསོག་ཉར་གྱིས་ཆུད་ཟོས་མི་འགྲོ་བའི་ཐབས་ལམ་ སྣ་ཚོགས། འདིར་བོད་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཆུ་མཛོད་དག་གི་སྐོར་ལ་དཔྱད་ཞིབ་ཀྱི་ཚན་ པ་ཞིག་ཟུར་འགོད་བྱོས། • གཏེར་རྫས་དང་ནུས་པའི་ཐོན་ཁུངས། ལྕགས་རིགས་གཏེར་རྫས་དང་ལྕགས་རིགས་ མིན་པའི་གཏེར་རྫས་ཁྱབ་ཚུལ། རྒྱུན་སྲོལ་ནུས་པའི་ཐོན་ཁུངས་དང་རྒྱུན་སྲོལ་ མིན་པའི་ནུས་པའི་ཐོན་ཁུངས་ཁྱབ་ཚུལ། དེ་བཞིན་གཏེར་རྫས་དང་ནུས་པའི་ཐོན་ ཁུངས་སྲི་ཚགས་བྱེད་སྟངས། འདིར་བོད་ཀྱི་གཏེར་ཁ་སྔོག་འདོན་བྱེད་པའི་སྐོར་ ལ་དཔྱད་ཞིབ་ཀྱི་ཚན་པ་ཞིག་ཟུར་འགོད་བྱ་དགོས།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 173 ) ༡༠) སྐྱེལ་འདྲེན། འབྲེལ་མཐུད། • རྒྱ་ལམ་དང་། ལྕགས་ལམ། ཆུ་ལམ། མཁའ་ལམ་བཅས་བརྒྱུད་ནས་སྐྱེལ་འདྲེན་བྱེད་ པ། • གློག་ལམ་བརྒྱུད་རླུང་འཕྲིན་དང་། བརྙན་འཕྲིན། ཟུང་སྐར། དྲ་རྒྱ་བཅས་སྤྱད་དེ་ འབྲེལ་མཐུད་བྱེད་པ། ༡༡) གནད་དོན་དང་དཀའ་ངལ་ཁག་ཅིག • གྲོང་ཁྱེར་གྱི་གད་སྙིགས་གང་སར་དོར་བས་ཁོར་ཡུག་ལ་བཙོག་སྐྱོན་ཤོར་ཐལ་ཆེ་ བ། • གྲོང་གསེབ་ནས་གྲོང་ཁྱེར་ལ་གནས་སྤོ་བྱེད་ཚུལ་དང་། དབུལ་གྲོང་གི་དཀའ་ངལ། • ས་གཤིས་ཉམས་ཚུལ།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 174 ) ག༽ སྲིད་དོན་ཚན་རིག (POLITICAL SCIENCE) གཞི་རིམ་གོང་མའི་གནས་སྐབས་འདིར་སྲིད་དོན་ཚན་རིག་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་མཁན་ རྣམས་ལ་སྲིད་དོན་ཚན་རིག་པ་ཞིག་ཇི་ལྟར་ཆགས་ཐབས་དང། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནད་ དོན་མི་འདྲ་བ་སྣ་ཚོགས་བརྒྱུད་ནས་དེང་གི་དུས་རབས་སུ་ཇི་ལྟར་སླེབས་པའི་སྐོར་ལ་ ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་པ་བྱ་དགོས། སྲིད་དོན་ཚན་རིག་གི་བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་གཙོ་བོར་ སྲིད་དོན་གྱི་རྣམ་གཞག་དང། བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་ཚན་རིག རྒྱ་གར་གྱི་སྲིད་དོན་ཚན་ རིག རྒྱལ་སྤྱིའི་སྲིད་དོན་ཚན་རིག་བཅས་ཚུད་པ་བྱ་དགོས། དམིགས་ཚད། • གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་སྲིད་དོན་ཚན་རིག་གི་ བསླབ་གཞིའི་དམིགས་ཚད་ནི། སྲིད་དོན་ཚན་རིག་གི་རྣམ་བཞག་ལ་བརྟེན་ ནས། ལེགས་ཉེས་དབྱེ་འབྱེད་དང་རྒྱུ་མཚན་འགྲེལ་བརྗོད་ཀྱི་ནུས་རྩལ་སྐྱེད་སྲིང་ བྱ་རྒྱུ། • མི་གཞན་གྱི་ལྟ་ཚུལ་ལ་གུས་བརྩི་དང་ཉན་འཇོག་གི་ནུས་རྩལ་སྐྱེད་སྲིང། • འཚོ་གནས་དང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་འདོད་ཚུལ་མི་འདྲ་བའི་སྲིད་དོན་ཚན་རིག་པ་ གང་མང་ངོ་སྤྲོད། • རང་གིཉེ་འཁོར་གྱི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་བྱ་བ་ཁག་ནང་འཛུལ་ཞུགས་གང་ཐུབ་བྱ་རྒྱུ། • བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཉེ་རབས་ཆབ་སྲིད་གནས་བབ་ངོ་སྤྲོད་དང། ཤེས་རྟོགས་ དབྱེ་ཞིབ་བཅས་བྱས་ནས། གཉན་འཕྲང་དུས་སྐབས་སུ་སྲིད་དོན་ཚན་རིག་ གི་སློབ་སྦྱོང་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་ཀྱི་བདེན་དོན་འཐབ་རྩོད་ནང་ནུས་པ་འདོན་ ཐབས།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 175 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག སྡེ་ཚན་ཀ ཆབ་སྲིད་རིག་པའི་རྣམ་བཞག ༡་༡ ཆབ་སྲིད་རིག་པའི་རྣམ་བཞག་ངོ་སྤྲོད། • ཆབ་སྲིད་རིག་པའི་གོ་དོན། • ཆབ་སྲིད་རིག་པའི་རྣམ་བཞག་ནང་ཅི་ཞིག་སྦྱོང་དགོས། • ཆབ་སྲིད་རིག་པའི་རྣམ་བཞག་ལག་ལེན་ལ་འགེལ་ཚུལ། • ཆབ་སྲིད་རིག་པའི་རྣམ་བཞག་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་དོན། ༡་༢ རང་དབང། • རང་དབང་གི་གོ་དོན། དམིགས་ཡུལ། • ང་ཚོར་ཅིའི་ཕྱིར་བཙན་སྐུལ་བྱ་དགོས། • གནོད་སྐྱོན་ཅན་གྱི་ལྟ་གྲུབ། • དགག་སྒྲུབ་ཀྱི་རང་དབང། Negative and Positive Freedom ༡་༣ འདྲ་མཉམ། • འདྲ་མཉམ་གྱི་གོ་དོན་དང་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན། • འདྲ་མཉམ་གྱི་འདོད་ཚུལ་སྣ་ཚོགས། • འདྲ་མཉམ་ཡོང་ཐབས་ཇི་ལྟར་བྱ་དགོས། ༡་༤ སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དྲང་བདེན། • དྲང་བདེན་གྱི་གོ་དོན།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 176 ) • དྲང་བདེན་ཁྱབ་འགྱེད། • དྲང་བདེན་དང་བཟང་པོ། Justice as fair • སྤྱི་ཚོགས་དྲང་བདེན་ཡོང་ཐབས། ༡་༥ ཐོབ་ཐང། • ཐོབ་ཐང་གང་དག་ཡིན་ནམ། • ཐོབ་ཐང་གི་འབྱུང་ཁུངས། • ཁྲིམས་ཐོག་གི་ཐོབ་ཐང་དང་གཞུང། • ཐོང་ཐང་གི་དབྱེ་བ། • ཐོབ་ཐང་དང་འོས་འགན། གོང་གསལ་བརྗོད་གཞི་ཁག་སློབ་ཚན་གཅིག་གམ་གཉིས་སུ་མཉམ་བསྲེས་ཀྱིས་འཇོག་རྒྱུ། ༡་༦ ཆོས་ལུགས་རིས་མེད། • ཆོས་ལུགས་རིས་མེད་ཀྱི་གོ་དོན། • ཆོས་ལུགས་རིས་མེད་ཀྱི་གཞུང། • ནུབ་ཕྱོགས་དང་རྒྱ་གར་གྱི་ཆོས་ལུགས་རིས་མེད་ཐོག་འདོད་ཚུལ། • ༸གོང་ས་སྐྱབས་མགོན་ཆེན་པོ་མཆོག་གི་ཆོས་ལུགས་རིས་མེད་ཀྱི་དགོངས་ གཞི། • རྒྱ་གར་གྱི་ཆོས་ལུགས་རིས་མེད་ཐད་དག་ཐེར་དང་རྟོག་དཔྱོད། ༡་༧ རྒྱལ་ཞེན་རིང་ལུགས། • རྒྱལ་ཁབ་དང་རྒྱལ་ཞེན་རིང་ལུགས། • རྒྱལ་ཞེན་དང་རང་འཁུར། • རྒྱལ་ཞེན་རིང་ལུགས་དང་སྣ་མང་རིང་ལུགས།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 177 ) ༡་༨ ཆབ་འབངས་ཐོབ་ཐང། • ཆབ་འབངས་ཐོབ་ཐང་གི་གོ་དོན།
ཆབ་འབངས་དང་རྒྱལ་ཁབ། • ཀུན་ཁྱབ་ཆབ་འབངས་ཐོབ་ཐང། • གོ་ལའི་ཆབ་འབངས་ཐོབ་ཐང། • བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་བཅའ་ཁྲིམས་ནང་འཁོད་པའི་ཆབ་འབངས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་ དང། རྒྱ་གར་གྱི་ཆབ་འབངས་ཐོབ་ཐང་སྐོར། ༡་༩ སྤྱི་ཚོགས་རིང་ལུགས་དང་མ་རྩ་རིང་ལུགས། • སྤྱི་ཚོགས་རིང་ལུགས་དང། མ་རྩ་རིང་ལུགས། དམར་ཤོག མ་ཁེ་སིའི་རིང་ ལུགས་བཅས་ངོ་སྤྲོད། • སྤྱི་ཚོགས་རིང་ལུགས་དང། མ་རྩ་རིང་ལུགས། དམར་ཤོག མ་ཁེ་སིའི་རིང་ ལུགས་བཅས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་དང་དེ་དག་ཕན་ཚུལ་གྱི་འབྲེལ་ཁྱད། ༡་༡༠ ཡར་རྒྱས། • ཡར་རྒྱས་ཀྱི་གོ་དོན། • ཡར་རྒྱས་ངོས་འཛིན་བྱ་སྟངས་དང། དབང་ཤ གས་ཆེ་བར་སྐྱོན་བརྗོད། (རྒྱ་ ནག་གི་བོད་ནང་ཡར་རྒྱས་ལས་འཆར་སྤེལ་བའི་སྲིད་བྱུས་དང་དེའི་ཤ གས་ རྐྱེན།) • ཡར་རྒྱས་ཐད་ལྟ་ཚུལ་གཞན་དག • བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞིས་ཆགས་ཡར་རྒྱས་ལས་གཞི།
•
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 178 ) སྡེ་ཚན་ཁ། རྒྱ་གར་དང་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད། ༢་༡ རྩ་ཁྲིམས་དང་བཅའ་ཁྲིམས། • ཅིའི་ཕྱིར་རྩ་ཁྲིམས་དགོས་སམ། • རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་བྱུང་རབས་སྤྱི་བཤད། བཟོ་འགོད་གནང་མཁན། • རྒྱ་གར་གྱི་རྩ་ཁྲིམས་ནང་གཞི་རྩའི་ཐོབ་ཐང་གང་དག་ཡོད། • བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་བཅའ་ཁྲིམས་ནང་ཐོབ་ཐང་གང་དག་གསལ་ཡོད། • གཞུང་གི་སྲིད་བྱུས་ཀྱི་ལམ་སྟོན་རྩ་འཛིན། Directive Principles of State Policy • གཞི་རྩའི་ཐོབ་ཐང་ལམ་སྟོན་རྩ་འཛིན་གཉིས་ཀྱི་འབྲེལ་ཁྱད། Fundamental Rights and Directive Principles • རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་དང་དཔྱད་ཞིབ། ༢་༢ འོས་བསྡུ་དང་འཐུས་མི། • མང་གཙོའི་ལམ་སྲོལ་དང་འོས་བསྡུ། • རྒྱ་གར་གྱི་མང་གཙོའི་ལམ་སྲོལ་དང་བཅོས་བསྒྱུར། • བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་མང་གཙོའི་ལམ་སྲོལ་དང་ཟུར་བཅད་ཞབས་སྟེགས། • རང་དབང་དང་དྲང་བདེན་གྱི་འོས་བསྡུ། ༢་༣ ཁྲིམས་བཟོ་ལྷན་ཚོགས། • ང་ཚོར་གྲོས་ཚོགས་གང་འདྲ་ཞིག་དགོས་སམ། • གྲོས་ཚོགས་གོང་འོག་གཉིས། • གྲོས་ཚོགས་ཀྱི་ལས་འགན་དང་སྐུ་དབང། • ཁྲིམས་བཟོའ་ལས་དོན་དང་འཛིན་སྐྱོང་ལ་དོ་དམ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 179 ) • བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གྲོས་ཚོགས་ཀྱི་སྐོར་དང་དེའི་དགེ་སྐྱོན་སྐོར། • ཁྲིམས་བཟོའ་ལས་དོན། ༢་༤ འཛིན་སྐྱོང་བཀའ་ཤག • འཛིན་སྐྱོང་དང་འཛིན་སྐྱོང་གི་དབྱེ་བ། • གྲོས་ཚོགས་ལམ་ལུགས་ཀྱི་འཛིན་སྐྱོང། • བཀའ་ཤག་དང་ལྷན་ཁང་ཁག • སྲིད་སྐྱོང་དང་བཀའ་བློན་གཞན། • དཔོན་དབང་རིང་ལུགས། ༢་༥ ཁྲིམས་ཞིབ། • རང་དབང་ཅན་གྱི་ཁྲིམས་ཞིབ། • ཁྲིམས་ཞིབ་ལྷན་ཁང་གི་སྒྲོམ་གཞི། • ཁྲིམས་ཞིབ་ཀྱི་ལས་དོན་བརྒྱུད་རིམ། • ཁྲིམས་ཞིབ་དང་ཐོབ་ཐང། • ཁྲིམས་ཞིབ་དང་གྲོས་ཚོགས། ༢་༦ སྤྱི་མཐུན་སྲིད་གཞུང་གི་ལམ་ལུགས • སྤྱི་མཐུན་སྲིད་གཞུང་གི་གོ་དོན། • རྒྱ་གར་གྱི་རྩ་ཁྲིམས་ནང་འཁོད་པའི་སྤྱི་མཐུན་སྲིད་གཞུང་གི་ལམ་ལུགས། • དབང་ཤ གས་ཆེ་བའི་དབུས་གཞུང་དང་སྤྱི་མཐུན་སྲིད་གཞུང་ལམ་ལུགས། • རྒྱ་གར་སྤྱི་མཐུན་སྲིད་གཞུང་ལམ་ལུགས་ཀྱི་དཀའ་རྙོག་དང་། དམིགས་བསལ་ གཟིགས་སྐྱོང།
• དམར་ཤོག་ཉམས་རྗེས་ཀྱི་མང་གཙོའི་རིང་ལུགས་ཀྱི་སྲིད་དབང་དང་མ་རྩ་
• རྒྱ་དཀར་ནག་དང་བོད་ཀྱི་འབྲེལ་བ།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 180 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཉིས། སྡེ་ཚན་ཀ ཉེ་དུས་འཛམ་གླིང་གི་ཆབ་སྲིད། ༡་༡། གྲང་དམག་གི་དུས་སྐབས། • དམག་ཆེན་གཉིས་པའི་སྟོབས་ཆེའི་ཤོག་ཁག་གཉིས་སུ་གྱེས་ཚུལ། • གྲང་དམག་གི་འཐབ་ར། • སྣེ་གཉིས་ལ་གདོང་ལེན། དཔུང་སྒྲིག་མི་བྱེད་པའི་ལས་འགུལ། • རྒྱལ་སྤྱིའི་དཔལ་འབྱོར་གྲལ་རིམ་གྱི་ཞིབ་རྩད་གསར་པ། • རྒྱ་གར་དང་གྲང་དམག ༡་༢། དམག་ཆེན་གཉིས་པ་འཐོར་ཞིག་དང་སྣེ་གཉིས་ཉམས་ཉེས། • ཨུ་རུ་སུ་དང། (USSR Rusia) བྷལ་ཀན་རྒྱལ་ཁག
གླིང་གི་ཆབ་སྲིད་ཁྲོད་ཞུགས་པ།
དབུས་ཨེ་ཤི་བཅས་འཛམ་
རིང་ལུགས།
༡་༣། འཛམ་གླིང་གི་ཆབ་སྲིད་ནང་ཨ་རིའི་དབང་ཤ གས་ཁྱབ་བརྡལ། • ཕྱོགས་རྐྱང་པའི་རིང་ལུགས་དར་ཚུལ། • ༩།༡༡ གི་དོན་རྐྱེན་དང་ཨ་རིས་དཀྱིལ་ཤར་ཡུལ་གྲུར་འཛིན་པའི་སྲིད་བྱུས། • དབང་ཤ གས་ཁྱབ་བརྡལ་དང། དཔལ་འབྱོར་དང་ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་དཀའ་ངལ། • ཨ་རིས་བོད་དོན་ཐོག་འཛིན་པའི་སྲིད་བྱུས།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 181 ) ༡་༤། དཔལ་འབྱོར་དང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དབང་ཤ གས་གསར་ཐོན། • རྒྱ་ནག་གི་ཕྱི་ཕྱོགས་ལ་སྒོ་མོ་དབྱེ་བའི་སྲིད་བྱུས་དང་དཔལ་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས། • རྒྱ་ནག་གི་ཕྱི་ཕྱོགས་ལ་སྒོ་མོ་དབྱེ་བའི་སྲིད་བྱུས་དང་བོད་དོན་ཐོག་གི་སྲིད་ བྱུས་འགྱུར་འགྲོས། • ཡུ་རོབ་མཐུན་ཚོགས་གསར་འཛུགས་དང་རྒྱ་སྐྱེད། • ASEAN ༡་༥། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚོགས་སྡེ། • མཉམ་སྦྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞི་བསྐྱར་བསྒྲིགས་དང་དེའི་མ་འོངས་པ། • མཉམ་སྦྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱིས་བོད་དོན་ཐོག་གྲོས་ཆོད་སྔ་ཕྱིར་བཞག་སྐོར། • རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཚོགས་སྡེ་གསར་པ་ཐོན་པ།
WTO, World Bank. འཛམ་གླིང་དངུལ་ཁང་གི་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་ལས་ འཆར། ༡་༦། སྲུང་སྐྱོབས། • སྲུང་སྐྱོབས་ཀྱི་རྒྱུན་སྲོལ་གནད་དོན་དང། གོ་ལག་མེད་པར་བཟོ་བའི་སྲིད་ བྱུས། • མིའི་བདེ་འཇགས། དབུལ་ཕོངས་དང། འཕྲོད་བསྟེན། སློབ་གསོ། འགྲོ་བ་མིའི་ ཐོབ་ཐང། • བོད་ཀྱི་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གི་སྙན་ཐོ། • བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང། རིག་གཞུང། ཆོས། འཕྲོད་བསྟེན་སོགས་ཀྱི་སྲུང་ སྐྱོབས།
•
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 182 ) ༡་༧། འཛམ་གླིང་གི་ཆབ་སྲིད་ནང་ཁོར་ཡུག་དང་རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་ཀྱི་གནས་ བབ། • ཁོར་ཡུག་གི་ལས་འགུལ་དང་གོ་ལའི་ཁོར་ཡུག་རྒྱས་བཅད་ཀྱི་འཕེལ་འགྱུར། • ཐོན་ཁུངས་ཐད་འདོད་ཚུལ་འཛིན་སྟངས་ཀྱི་རྩོད་གླེང། • གཞིས་མིའི་ཐོབ་ཐང། • བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་དང་རྩྭ་ཐང་བྱེ་འགྱུར། • འབྲོག་ས་གྲོང་ཁྱེར་དུ་བསྒྱུར་བའི་སྲིད་བྱུས། • བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་གི་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན། ༡་༨། གོ་ལ་གཅིག་འགྱུར་དང་དཀའ་ཉེན། • དཔལ་འབྱོར་དང། རིག་གཞུང། ཆབ་སྲིད་བཅས་ཀྱི་འགྱུར་འགྲོས། • གོ་ལ་གཅིག་འགྱུར་གྱི་མཇུག་འབྲས། • གོ་ལ་གཅིག་འགྱུར་ལ་ངོ་རྒོལ་བྱེད་པའི་ལས་འགུལ། • བོད་དང་རྒྱ་གར་ལ་གོ་ལ་གཅིག་འགྱུར་གྱི་ཤ གས་རྐྱེན་ཇི་ལྟར་ཐེབས་ཚུལ་དང་ དེར་གདོང་ལེན་བྱ་ཐབས། ( གོ་ལ་གཅིག་འགྱུར་དང་སྐད་ཡིག་ཉམས་ཆག་ སྐོར་གྱི་ཆེད་རྩོམ། ) སྡེ་ཚན་ཁ། རྒྱ་གར་དང་བོད་ཀྱི་དེང་རབས་ཆབ་སྲིད། ༢་༡། རྒྱལ་ཁབ་འཛུགས་སྐྲུན་དང་དཀའ་ངལ། • རྒྱལ་ཁབ་འཛུགས་སྐྲུན་ཐད་ནེ་རུའི་ཐབས་བྱུས། • མངའ་སྡེ་ཞི་འགྲིག་དང་བརྟན་ལྷིང།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 183 ) ༢་༢། སྲིད་དོན་ཚོགས་པ་གཅིག་གིས་དབང་སྒྱུར་བའི་དུས་སྐབས། • རྒྱལ་ཡོངས་འོས་བསྡུ་ཐོག་མ་གསུམ། • ཀོང་རེ་སེའི་དབང་ཤ གས་ཀྱི་ངོ་བོ། • མངའ་སྡེར་དབང་སྒྱུར་ཚུལ་ཆ་སྙོམས་མེད་པ། • ཀོང་རེ་སེ་ཕྱོགས་སྡེབ་ཀྱི་ངོ་བོ། • ཕྱོགས་འགལ་ཚོགས་པ་ཆེ་ཁག ༢་༣། རྒྱ་གར་གྱི་ཕྱི་སྲིད་འབྲེལ་ལམ། • ནེ་རུའི་ཕྱི་འབྲེལ་སྲིད་བྱུས། • ༡༩༦༢ ལོའ་རྒྱ་དཀར་ནག་གི་དམག་ཁྲུག • ནེ་རུས་བོད་ཐོག་འཛིན་པའི་སྲིད་བྱུས། • ༡༩༦༥ དང་༡༩༧༡ ལོའ་རྒྱ་གར་དང་པཱ་ཀེ་སི་ཐན་གྱི་དམག་ཁྲུག • རྒྱ་གར་གྱི་རྡུལ་ཕྲན་ཚོན་ཆའི་ལས་འཆར། • རྒྱ་གར་དང་བལ་ཡུལ། བྲུག་བཅས་ཀྱི་འབྲེལ་བ། ༢་༤། སྤྱི་ཚོགས་ལེགས་བཅོས་ཀྱི་ལས་འགུལ་སྣ་ཚོགས། • ཞིང་པའི་ལས་འགུལ། • བུད་མེད་ཀྱི་ལས་འགུལ། • ཁོར་ཡུག་དང་ཡར་རྒྱས་ལས་འཆར་དང་འབྲེལ་བའི་མི་མང་གི་ལས་འགུལ། ༢་༥། བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་ཆབ་སྲིད་འཕེལ་རིམ། • བཙན་བྱོལ་ནང་བཀའ་ཤག་གི་འཕེལ་རིམ་དང་འགན་དབང། • བཀའ་བློན་ཁྲི་པ་མི་མང་གིས་ཐད་ཀར་འོས་བསྡུ་བྱས་པ། • ༸གོང་ས་སྐྱབས་མགོན་ཆེན་པོ་མཆོག་ནས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་སྐུ་དབང་མི་མང་གི་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 184 ) འོས་འདེམས་བྱས་པའི་དབུ་ཁྲིད་ལ་གནང་བ། • སྲིད་སྐྱོང་དང་བཀའ་བློན་གཞན་གྱི་འགན་དབང། ༢་༦། རྒྱ་གར་གྱི་ཉེ་བའི་ཆབ་སྲིད་འཕེལ་འགྱུར། • མཉམ་བསྲེས་ཚོགས་པ། UPA, NDA • ལྡི་ལིའི་སྲིད་དོན་ཚོགས་པ་གསར་པ་AAP ཡིས་སྲིད་དབང་བཟུང་ཚུལ། • མངའ་སྡེ་གསར་པ་བྱུང་ཚུལ། • མན་ཊལ་ལྷན་ཚོགས་ཀྱི་སྙན་ཐོ།
སློབ་མ་རྣམས་ལེགས་ཉེས་རྣམ་འབྱེད་དང་གནད་དོན་ཐག་གཅོད་བྱེད་པའི་བསམ་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 185 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས། ཚོང་རིག་སྡེ་ཚན་གྱི་བསླབ་གཞི། དཔལ་འབྱོར་རིག་པ། (ECONOMICS) དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ནི་སྐྱེ་བོ་ཡོངས་ལ་ཤ གས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་ཡོད་པའི་སྤྱི་ ཚོགས་ཚན་རིག་གི་སློབ་ཚན་ཞིག་ཡིན། དཔལ་འབྱོར་གྱི་གནས་བབ་དང། དཔལ་ འབྱོར་རིག་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་ལ་འགྱུར་ལྡོག་ཟམ་མི་ཆད་པར་འབྱུང་བཞིན་པར་ བརྟེན། དཔལ་འབྱོར་རིག་པར་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པར་སློབ་མ་རང་ཉིད་ཀྱི་ཉིན་རེའི་འཚོ་ བའི་ཉམས་མྱོང་གཞི་ལ་བཞག་རྒྱུ་ནི་གལ་འགངས་ཧ་ཅང་ཆེ། དེར་བརྟེན་དཔལ་ འབྱོར་གྱི་དངོས་ཡོད་གནས་སྟངས་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་པར་དཔྱད་ཞིབ་ཀྱི་ནུས་རྩལ་
བློ་སྐྱེས་ཚར་བྱུང་བཞིན་ཡོད་སྟབས། དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་ རྣམས་འཆར་གཞི་དང་གོ་རིམ་ལྡན་པའི་ངང་བཀོད་སྒྲིག་བྱ་དགོས། དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་བཀོད་སྒྲིག་བྱེད་སྐབས་ཐོག་མར་ ད་ལྟའི་དཔལ་འབྱོར་དངོས་ཡོད་གནས་སྟངས་སྐོར་ལ་ངོ་སྤྲོད་དང། དེ་ནས་རིམ་ བཞིན་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ནི་རྒྱུ་མཚན་རྩད་འཚོལ་གྱི་རྣམ་བཞག་ཅིག་ཡིན་པ་ གསལ་སྟོན་བྱ་དགོས། དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་བསླབ་གཞིའི་ནང་ལས་འཆར་དང་བྱེད་སྒོ་སྣ་ཚོགས་
བསྐྱེད་སྲིང་བྱེད་པའི་གོ་སྐབས་བསྐྲུན་དགོས།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་གནས་སྐབས་སུ་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 186 ) འཇུག་དགོས་ཤིང། དེ་ལྟར་བྱུང་ན་ཉིན་རེའི་འཚོ་བ་དང་འབྲེལ་བའི་དཔལ་འབྱོར་
ནང་གི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཞན་དག་སྐོར་ལའང་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ། དམིགས་ཚད། • དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་གཞི་རིམ་གོ་དོན་ཁག་ཤེས་པར་བྱས་ནས། རང་ཉིད་ཆབ་ འབངས་ཤིག་དང། ལས་མི་ཞིག འཛད་སྤྱོད་པ་ཞིག་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་ཉིན་རེའི་ འཚོ་བའི་ནང་དཔལ་འབྱོར་དང་འབྲེལ་བའི་གནད་དོན་ཁག་ལ་སྤྱོད་མཁོ་ཡོད་ པ་ཞིག་བྱ་དགོས། • རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་དང་དཀའ་ངལ་ཁག་ཤེས་རྟོགས་དང། རྒྱལ་ཁབ་ འཛུགས་སྐྲུན་བྱེད་པར་རང་ཉིད་ཀྱི་ནུས་པ་གང་ཡོད་འདོན་ཐབས། • དཔལ་འབྱོར་དང་འབྲེལ་བའི་གནད་དོན་ཤེས་རྟོགས་ཆེད་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ དང་རྣམ་གྲངས་རིག་པའི་གཞི་རིམ་ལག་རྩལ་ཁག་ཁོང་དུ་ཆུད་པ་བྱ་དགོས། • དཔལ་འབྱོར་གྱི་གནད་དོན་ཐམས་ཅད་ལ་ལྟ་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་གཅིག་ལས་མང་ བ་ཡོད་པས།་རྒྱུ་མཚན་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་པར་དགོས་ངེས་ཀྱི་ནུས་རྩལ་འཕེལ་ རྒྱས་གཏོང་དགོས།
གྱི་གནད་དོན་ཁག་ལ་རྒྱུས་མངའ་བྱུང་ཐུབ་པ་མ་ཟད། ང་ཚོས་མཐོང་མི་ཐུབ་པའི་ཕྱི་
(The Centrally Planned Economy)
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 187 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག དཔལ་འབྱོར་རིག་པ། ༡། ངོ་སྤྲོད། • དཔལ་འབྱོར་གྱི་གོ་དོན། བོད་མིས་གོ་དོན་འགྲེལ་ཚུལ། དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ སྤྱིར་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་པ་དང༌། དབྱེ་བ། ཁྱད་པར། བཟང་ངན་གྱི་གནད་དོན། (Limitations) དཔལ་འབྱོར་གྱི་དཀའ་ངལ་ལྟེ་བ་ཁག་ལ་ལྟ་ཞིབ་བྱེད་པ། (Central Problems of an Economy) དཔལ་འབྱོར་འདུ་འགོད་ཀྱི་སྒྲིག་འཛུགས་འགྲོ་ ལུགས་ (Organization of economic activities) ཏེ། གཅིག་སྡུད་འཆར་ འགོད་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་
དང༌། ཚོང་རའི་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་
དང༌། མཉམ་བསྲེས་ དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་
• བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་དཔལ་འབྱོར་ལམ་སྲོལ། • སྒྲུབ་ཕྱོགས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་
དང་རྒྱུན་ལྡན་དཔལ་ འབྱོར་རིག་པ།
ཕྲ་དཔྱད་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ (Microeconomics) དང་རགས་དཔྱད་དཔལ་ འབྱོར་རིག་པ། (Macroeconomics) ༢། རྒྱ་གར་གྱི་དཔལ་འབྱོར་ཡར་རྒྱས། ༢་༡ འཛུགས་སྐྲུན་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་སྲིད་བྱུས་དང་ཉམས་མྱོང༌། ༡༩༤༧ ནས་ ༡༩༩༠ རང་བཙན་ཐོབ་ལ་ཉེ་བའི་སྐབས་ཀྱི་རྒྱ་གར་གྱི་དཔལ་འབྱོར་གནས་སྟངས་དང༌། མི་སེར་སྤེལ་བའི་འོག་གི་དཔལ་འབྱོར། ཞིང་ལས་ཚན་པ་དང༌། བཟོ་ལས་ཚན་པ། ཕྱི་ཕྱོགས་ཚོང་དོན། མི་འབོར་གྱི་གནས་སྟངས། འཚོ་ཐབས། རྨང་གཞི་འཛུགས་ སྐྲུན་ (Infrastructure) བཅས། གནད་བསྡུས།
(The Market Economy)
(Mixed Economy)
(Positive economy)
•
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 188 ) ༢་༢ ཕྱི་ལོ་༡༩༩༡ ཚུན་གྱི་དཔལ་འབྱོར་བཅོས་བསྒྱུར། • ལོ་ལྔ་ཚན་གྱི་འཆར་གཞིའི་བསྒྲུབ་བྱའི་དམིགས་འབེན་དང༌། འཕེལ་རྒྱས། དེང་ དུས་ཅན། རང་སྟོབས་རང་སྤེལ། འདྲ་མཉམ་བཅས་ཀྱི་སྲིད་བྱུས་དང༌། ས་ཞིང་ བཅོས་སྒྱུར་བྱས་པ་དང༌། ས་ཞིང་སྒེར་བདག་ཅན་དུ་བསྒྱུར་བ། ཐོན་འབབ་ཆེ་ བའི་ས་བོན་སྣ་ཚོགས་འདོན་སྤེལ་བྱས་ཚུལ། ལྗང་པའི་གསར་བརྗེ་ (Green Revolution) དང་དེ་དག་ལ་དཀའ་ངལ་གང་དག་བྱུང་ཡོད་མེད། ཞིང་ལས་ ཀྱི་སྲིད་བྱུས་དང༌། བཟོ་ལས། ཕྱི་ཕྱོགས་ཚོང་དོན་བཅས་ཀྱི་ཡར་རྒྱས་དང་དཀའ་ ངལ་ཁག་ལའང་བགྲོ་གླེང་བྱེད་པ། • གུ་ཡངས་རིང་ལུགས་ (Liberalization) དང༌། གོ་ལ་གཅིག་འགྱུར། (Globalization) སྒེར་བདག་ཅན་ (Privatization) གྱི་སྲིད་བྱུས་དང༌། དེ་དག་གི་ རྒྱབ་ལྗོངས་ཅི་ཡིན་དང༌། དཔལ་འབྱོར་སྲིད་བྱུས་ཇི་བཏིང་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཇི་ ལྟར་བྱུང་ཡོད་མེད་ཀྱི་དཔྱད་ཞིབ་བྱེད་པ། • བོད་མིའི་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱི་མ་རྩ་སྒེར་བདག་ཅན་དུ་བསྒྱུར་ཚུལ། ༣། རྒྱ་གར་གྱི་ད་ལྟའི་དཔའ་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་གདོང་ལེན། • དབུལ་ཕོངས། སུ་དབུལ་ཕོངས་ཡིན་མིན་དང༌། དབུལ་ཕོངས་ངོས་འཛིན་ཇི་ ལྟར་བྱེད་པ། རྒྱ་གར་ནང་གི་དབུལ་པོའ་གྲངས་འབོར། དབུལ་ཕོངས་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་ ཅི་ཡིན། དབུལ་ཕོངས་ལས་ཐར་ཆེད་སྲིད་བྱུས་ཇི་བཏིང་དང་ལས་འཆར་ཇི་ བརྩམས་སྐོར། དེ་དག་གི་རྗེས་སུ་ནུས་པ་ལྡན་པའི་དཔྱད་ཞིབ་ (Critical Assessment) ཅི་འདྲ་བྱས་ཡོད་མེད། • བོད་མིས་དབུལ་ཕོངས་ངོས་འཛིན་བྱེད་སྟངས་དང་། བོད་ཀྱི་དབུལ་ཕོངས་སྐོར།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 189 ) ༤། གྲོང་གསེབ་ཡར་རྒྱས། གྲོང་གསེབ་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་གོ་དོན་དང༌། གྲོང་གསེབ་ཁུལ་གྱི་མ་རྩ་གཡར་གཏོང་ དང་ཚོང་ལས། ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་ཚོང་རའི་འཁོར་རྒྱུགས། ཞིང་ལས་མཉམ་ འབྲེལ་རྩ་འཛུགས་ཀྱི་བྱེད་ནུས། ཞིང་ལས་རིགས་གཞན་གྱི་གདམ་ག་ཅི་ཡོད་སྐོར། སྣ་འཛོམས་རང་བཞིན་ཅན་གྱི་ཞིང་ཕྱུགས་ཐོན་སྐྱེད་བྱེད་ཚུལ། རྒྱུན་སྲིང་ཡར་ རྒྱས་དང་སྐྱེ་ལྡན་སོ་ནམས་ (Organic farming) སྐོར་བཅས། བཙན་བྱོལ་བོད་ མིའི་མཉམ་འབྲེལ་དང་སྐྱེ་ལྡན་སོ་ནམ་ལས་གཞི་ངོ་སྤྲོད། ༥། ལས་ཞུགས་དང་འཕེལ་ཚུལ། ལས་མི་ (Worker) དང་ལས་ཞུགས། (Employment) ལས་ཞུགས་ཁྲོད་དུ་ མི་མང་གི་ཆ་ཤས་ཇི་འདྲ་ལེན་ཚུལ། རང་ཉིད་ལས་ཞུགས་བྱེད་པ་དང་ལས་མི་ གླ་ཚུལ་སྐོར་དང༌། བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་སྐྱེད་མེད་བུན་གཏོང། ཚོང་ལས་ཁང་ (Firm) དང༌། བཟོ་གྲྭ། ལས་ཁུངས་བཅས་སུ་ལས་ཞུགས་བྱེད་ཚུལ། ལས་ཞུགས་ འཕེལ་ཚུལ་དང་ལས་ཞུགས་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞིར་འགྱུར་བ་ཐེབས་ཚུལ། ལམ་ལུགས་ རང་བཞིན་ཅན་མ་ཡིན་པའི་རྒྱ་གར་གྱི་ལས་མིའི་ནུས་ཤ གས། (Correlation) ལས་མེད། རྒྱལ་ཁབ་གཞུང་གིས་ལས་ཞུགས་སྤེལ་བའི་སྐོར་བཅས་ལ་བགྲོ་གླེང་ བྱེད་པ། (Eduction growth) དབུས་བོད་སློབ་འཛིན་ཚོགས་ཁྱབ་ཁོངས་སློབ་ གྲྭ་ཁག་གི་དཔལ་འབྱོར་འགྲོ་གྲོན་ངོ་སྤྲོད་དང། འཕེལ་རྒྱས། སློབ་དེབ། མ་འོངས་ པའི་ཕུགས་རེ། ཕོ་མོ་འདྲ་མཉམ་དང་བུད་མེད་ནུས་སྟོབས་གོང་འཕེལ། ༦། ཁོར་ཡུག་དང་རྒྱུན་སྲིང་ཡར་རྒྱས། ཁོར་ཡུག་གི་སྤྱི་བཤད་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་ཏེ་དེའི་བྱེད་ནུས་སྐོར་དང༌། ཁོར་ཡུག་ དང་དཔལ་འབྱོར། རྒྱ་གར་གྱི་ཁོར་ཡུག རྒྱུན་སྲིང་ཡར་རྒྱས་བྱུང་ཡོད་མེད་དང་ རྒྱུན་སྲིང་ཡར་རྒྱས་ཡོང་དགོས་ན་ཐབས་བྱུས་ཇི་ལྟར་གཏོང་མིན། བོད་ཀྱི་ཁོར་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 190 ) ཡུག་དང་ཡུལ་སྐོར་སྤྲོ་འཆམ་བཅས། ༧། རྒྱ་གར་གྱི་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་ཉམས་མྱོང་དང་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་དང་བསྡུར་ ཞིབ • རྒྱ་གར་དང་རྒྱ་ནག་གི་དཔལ་འབྱོར་ཡར་རྒྱས་ལ་བསྡུར་ཞིབ་བྱེད་པ། • རྒྱ་གར་དང་པ་ཀི་སི་ཐན་གྱི་དཔལ་འབྱོར་ཡར་རྒྱས་ལ་བསྡུར་ཞིབ་བྱེད་པ། • བརྗོད་བྱའི་གནད་དོན་ལྟེ་བ་ནི། ཡར་རྒྱས་ཀྱི་ལམ་བུར་ཕྱིར་ལྟ་བྱས་ཏེ་བསྡུར་ བ་དང༌། མི་འབོར་གྱི་ཚད་གཞི་ལ་བལྟས་ནས་བསྡུར་བ། དཔལ་འབྱོར་ཚན་པ་ (Sectorial Development) ཁག་དང་རྒྱལ་ནང་ཐོན་སྐྱེད་རྩ་འབོར་ (GDP) བསྡུར་བ། འགྲོ་བ་མིའི་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་མཚོན་རྟགས་ (Developmental indicator) གཞན་དག་བརྗོད་གཞིར་ལེན་པ་དང༌། ཡར་རྒྱས་ཀྱི་ཐབས་བྱུས་ (Strategy) ཇི་བཏིང་སྐོར་དང་དེ་དག་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱེད་པ་བཅས་ལ་བགྲོ་གླེང་བྱེད་ པ་བཅས་སོ། • བཙན་བྱོལ་བོད་མའི་དཔལ་འབྱོར་ཡར་རྒྱས། དཔལ་འབྱོར་ལས་ཁུངས་དང་ འཆར་འགོད་ཀྱི་གྲངས་ཐོ་ཁག་ལ་གཞི་འཛིན་རྒྱུ། ༨། འཛད་སྤྱོད་པའི་བྱ་སྤྱོད་དང་དགོས་མཁོ། • འཛད་སྤྱོད་པའི་དོ་མཉམ་ (Consumer’s equilibrium ) དང་འབྲེལ་བའི་ བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་ཁག • འཛད་སྤྱོད་པའི་འགྲོ་གྲོན་སྔོན་རྩིས་ (The Consumer’s Budget) ཏེ། སྔོན་ རྩིས་ཕྱོགས་སྡོམ་ (Budget set) དང་སྔོན་རྩིས་ཐིག (Budget Line) སྔོན་རྩིས་ ཕྱོགས་སྡོམ་ནང་གི་འགྱུར་བ་ (Changes in the budget set) བཅས་དང༌། • འཛད་སྤྱོད་པའི་འདམ་ང་ (Preferences of the consumer) སྟེ། རིགས་ གཅིག་འདམ་ང་ (Monotonic preferences) དང༌། དངོས་ཟོག་བརྗེ་ལེན།
(Substitution between goods)
(Diminishing rate of substitution)
(Shape of the indifference curve)
(Indifference map)
choice of the consumer)
(Movements along the demand curve )
(Shifts in the demand
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 191 )
བརྗེ་ལེན་གྱི་ཚད་འཕྲི་ཚུལ།
འགྱུར་མེད་སོར་གནས་གུག་ཆ། (Indifference
འགྱུར་མེད་སོར་གནས་གུག་ཆའི་དབྱིབས་བཀོད།
འགྱུར་མེད་སོར་གནས་ས་ཁྲ་
དང་བེད་སྤྱོད།
འཛད་སྤྱོད་པའི་རེ་འདོད་ལྟར་འདེམ་སྒྲུག་ལེགས་ཤོས་བྱེད་ཚུལ། (Optimal
• དགོས་མཁོ་ (Demand) དང། དགོས་མཁོའ་གུག་ཆ། (Demand curve) དགོས་མཁོའ་ཁྲིམས། (The law of demand) སྤུས་ཚད་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་དངོས་ ཟོག་ (Normal goods) དང་སྤུས་ཚད་ཞན་པའི་དངོས་ཟོག (Inferior goods) བརྗེ་ལེན་རུང་བའི་དངོས་ཟོག་ (Substitutes) དང་ལྟོས་གྲུབ་དངོས་ ཟོག་ (Complementary) སྐོར། དགོས་མཁོའ་གུག་ཆའི་གནས་སྤོ། (Shifts in the
curve) དགོས་མཁོའ་གུག་ཆ་མདུན་སར་འགུལ་སྐྱོད་
དང་དགོས་མཁོའ་གུག་ཆའི་ནང་གི་ གནས་སྤོ་
curve) བཅས་ལ་བགྲོ་གླེང་བྱེད་པ། • ཚོང་རའི་དགོས་མཁོའ་ (Market demand) སྐོར་ལ་བགྲོ་གླེང་བྱེད་པ། • དགོས་མཁོའ་ལྟོས་འབྲེལ་འགྱུར་ཚུལ་ (Elasticity of demand) དང༌། དྲང་ ཐིག་དགོས་མཁོའ་གུག་ཆ་མདུན་དུ་ལྟོས་འབྲེལ་འགྱུར་ཚུལ་ (Movement along the demand curve) དང༌། དངོས་ཟོག་ཞིག་གི་དགོས་མཁོའ་ལྟོས་ འབྲེལ་འགྱུར་ཚུལ་གྱི་གོང་ཚད་གཏན་འབེབས་ བྱེད་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན། (Factors determining price elasticity of demand of a good) ལྟོས་འབྲེལ་འགྱུར་ཚུལ་ དང་འགྲོ་སོང་ (Expenditure) བཅས། • ཐབས་ལམ་གསུམ། 3 Methods
curve)
•
demand
(The short run and the long run) •
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 192 ) ༩། ཐོན་སྐྱེད་པའི་བྱ་སྤྱོད་དང་མཁོ་སྤྲོད། • ཐོན་སྐྱེད་བྱེད་སྒོ།
དུས་ཐུང་དང་དུས་རིང་གི་ཐོན་སྐྱེད།
ཐོན་ཟོག་བསྡོམས་འབོར་ (Total product) དང༌། ཆ་སྙོམས་ཐོན་ཟོག (Average product) མར་ཟགས་པའི་ཐོན་ཟོག་ (Marginal product) སྐོར་དང༌། མར་ཟགས་པའི་ཐོན་ཟོག་བྲི་བའི་ཁྲིམས་དང་བསྡུར་ཚད་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ཁྲིམས། (The law of variable proportion; returns to a factor and the law of diminishing marginal product) ཁྱོན་བསྡོམས་ཐོན་ཟོག་དང༌། མར་ཟགས་ པའི་ཐོན་ཟོག ཆ་སྙོམས་ཐོན་ཟོག་བཅས་ཀྱི་གུག་ཆའི་དབྱིབས་བཀོད། (Shapes of total product, marginal product and average product curves) • ཐོན་སྐྱེད་ (Production) དང་འགྲོ་གྲོན། (Costs)
འགྲོ་གྲོན། དུས་ཐུང་ཐོན་སྐྱེད་འགྲོ་གྲོན་དང་དུས་རིང་ཐོན་སྐྱེད་འགྲོ་གྲོན།
(Production function) •
•
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 193 ) དེབ་གཉིས་པ། རྣམ་གྲངས་རྩིས་རིག་སྤྱོད་ཚུལ། ༡། རྣམ་གྲངས་རྩིས་རིག་ངོ་སྤྲོད། རྣམ་གྲངས་རྩིས་རིག་གི་ (Statistics) གོ་དོན་དང༌། ཁྱབ་རྒྱ། Economic Analysis) དཔལ་འབྱོར་དཔྱད་ཞིབ་ལ་རྣམ་གྲངས་རྩིས་རིག་སྤྱོད་ཚུལ་དང༌། རྣམ་གྲངས་རྩིས་རིག་གི་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན་སྐོར་ལ་བགྲོ་གླེང་བྱེད་པ། ༢། གྲངས་ཐོ་སྡུད་ལེན་དང་གོ་རིམ་སྒྲིག་ཚུལ། • གྲངས་ཐོ་སྡུད་སྒྲིག་བྱེད་ཚུལ་སྟེ། གྲངས་ཐོའ་འབྱུང་ཁུངས་ཀྱི་གོ་དོན་དང༌། དངོས་ དང་བརྒྱུད་པའི་གཞི་འཛིན་གྲངས་ཐོའ་སྐོར་དང༌། གྲངས་ཐོ་ཇི་ལྟར་ལེན་སྟངས་ དང་ཐབས་ལམ། གྲངས་ཐོའ་གོ་རིམ་སྒྲིག་ཚུལ་དང༌། གྲངས་ཐོའ་རིགས་མི་འདྲ་ བ་ཁག འགྲེམས་ཚད་ཀྱི་ཟློས་ཕྱོད། (Frequency distribution) གྲངས་བཤེར་ འགྲོ་ལུགས་ (Census) དང་དཔེ་གཞི་ལེན་ཚུལ། (Sampling Methods) • གྲངས་ཐོ་མཚོན་ཚུལ་ཏེ། རེའུ་མིག་ཅན་གྱི་གྲངས་ཐོ་མཚོན་ཚུལ་ (Tabular Presentation of data) དང་དཔེ་རིས་ཀྱིས་གྲངས་ཐོ་མཚོན་ཚུལ་ (Diagrammatic Presentation of data) ཏ ། ༡ ཐིག་རྩིས་རིག་པའི་བཀོད་རིས་ (Geometric Forms) དཔེར་ན། དྲྭ་མིག་བཀོད་རིས་ (Bar Diagram) དང་སྒོར་དབྱིབས་ བཀོད་རིས་ (Pie Diagram) ལྟ་བུ་དང༌། ༢ ཟློས་དཔྱོད་དཔེ་རིས་ (Frequency Diagram) དཔེར་ན། བསླངས་གཟུགས་བཀོད་རིས་ (Histogram) དང༌། ཟུར་ མང་དྲང་ཐིག་བཀོད་རིས། (Polygon) འདུ་གསོག་ཟློས་ཕྱོད་ཐིག་རིས་ (Ogive) བཅས་དང༌། • ཨང་རྩིས་ཀྱི་ཐིག་གི་བཀོད་རིས་ (Arithmetic Line-graphs) དཔེར་ན། དུས་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 194 ) ཚོད་རིམ་ཅན་གྱི་ཐིག་རིས་ (Time Series graph) ལྟ་བུའོ། རྒྱ་གར་མི་འབོར་ ལས་ཁང་དང་རྒྱལ་ཡོངས་དཔེ་གཞི་དཔྱད་ཞིབ་སྒྲིག་འཛུགས་བཅས་ཀྱི་སྒྲིག་ འཛུགས་འགའ་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་པ། ༣། རྣམ་གྲངས་རྩིས་ཚུལ་དང་འགྲེལ་བཤད། • དབུས་སྙོམས་འཇལ་ཚུལ་ (Central tendency) ལས། ཆ་སྙོམས་གྲངས་ (Mean) རྩི་ཚུལ་དང༌། དཀྱིལ་གནས་གྲངས་ (Median) རྩི་ཚུལ། དཔེ་གཞི་མང་གྲངས་ (Mode) རྩི་ཚུལ་བཅས་ཀྱི་འཇལ་ཚུལ་ངོ་སྤྲོད། • ཐོར་འགྲེམས་བར་ཁྱད་ (Dispersion) འཇལ་ཚུལ་ལས། ལྟོས་མེད་ཐོར་འགྲེམས་ བར་ཁྱད་ (Absolute Dispersion) རྩི་ཚུལ་སྟེ། རྒྱང་ཁྱད་ (Range) རྩི་ཚུལ་ དང༌། བཞི་ཚན་བགོ་འགྲེམས་སྙོམས་ཁྱད་ (Quartile Deviation) རྩི་ཚུལ། ཆ་ སྙོམས་གྲངས་སྙོམས་ཁྱད་ (Mean Deviation) རྩི་ཚུལ། ཚད་ལྡན་སྙོམས་ཁྱད་ (Standard Deviation) རྩི་ཚུལ་བཅས་དང༌། ལྟོས་འབྲེལ་ཐོར་འགྲེམས་བར་ ཁྱད་ (relative despersion) རྩིས་ཚུལ་སྟེ། བྱེད་རྐྱེན་ཐུན་མོང་བའི་བཞི་ཚན་ བགོའགྲེམས་ (Coefficient
རྩི་ཚུལ། བྱེད་རྐྱེན་ཐུན་ མོང་བའི་ཆ་སྙོམས་གྲངས་སྙོམས་ཁྱད་ (Coefficient of Mean Deviation) རྩི་ ཚུལ། བྱེད་རྐྱེན་ཐུན་མོང་བའི་ཁྱད་པར་འགྱུར་ཚུལ་ (Coefficient Mean variation) བཅས་དང༌། ལོ་རན་ཛིའི་གུག་ཆའི་ (Lorenz Curve) གོ་དོན་དང་དེའི་ བེད་སྤྱོད་སྐོར་བཅས་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་པ། • འགྱུར་ཅན་འབྲེལ་བའི་རྩིས་རིག (Correlation) གོ་དོན་དང༌། གྲམ་པའི་དཔེ་ རིས། (Scatter Diagram) འགྱུར་ཅན་རྩིས་རིག་འཇལ་ཚུལ། ཁེར། ཕིར་སཎ་ (Karl pearson’s method) གྱི་ཐབས་ལམ་དང་སི་ཕིར་མཎ་གྱི་འགྱུར་ཅན་ འབྲེལ་བའི་རྩིས་རིག་གི་རྒྱང་ཁྱད་ (Spearman’s
སྐོར་ངོ་
of quartile deviation)
rank correlation)
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 195 ) སྤྲོད་བྱེད་པ། • ཐོ་གཞུང་རེའུ་མིག་གི་གྲངས་ཀ་ (Index Number) ངོ་སྤྲོད། གོ་དོན། རིགས། (Wholesale Price Index) དང༌། འཛད་སྤྱོད་ཀྱི་རིན་གོང་གི་ཐོ་གཞུང་རེའུ་ མིག་ (Consumer Price
བཟོ་ལས་ལས་རིགས་ཀྱི་ཐོན་སྐྱེད་ཐོ་གཞུང་ རེའུ་མིག (Index of industrial production) ཐོ་གཞུང་རེའུ་མིག་གི་གྲངས་ ཀའི་བེད་སྤྱོད། (Uses of index numbers) ཡུལ་ཐང་འཕར་ཆ་ (Inflation) དང་ཐོ་གཞུང་རེའུ་མིག་བཅས་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་པ། ༤། དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་ལས་འཆར། • སློབ་ཕྲུག་ཚོས་དངོས་མའི་གཞི་འཛིན་གྲངས་ཐོ་དང༌། བརྒྱུད་པའི་གཞི་འཛིན་ གྲངས་ཐོ། དེ་གཉིས་མཉམ་དུ་བླངས་ཏེ་ལས་འཆར་བཟོས་ཆོག་པ་མ་ཟད། ཆེད་ དུ་སྒྲིག་འཛུགས་འགའ་ཤས་བརྟག་དཔྱད་དུ་བླངས་ཏེ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ཆོག་ལ། དེ་དག་ལས་དཔེ་མཚོན་འགའ་གཤམ་དུ་འགོད་རྒྱུ་ཡིན། ༡། རང་ཉིད་ཉེ་འཁོར་གྱི་སྐྱེ་འཆི་སྐོར་ལ་སྙན་ཐོ་ཞིག་འདོན་པ། བཙན་བྱོལ་བོད་ གཞུང་ནས་ཕྱི་ལོ་༢༠༡༠ ལོར་བཟོ་འགོད་བྱས་པའི་མི་འབོར་གྲངས་ཐོའ་སྐོར། ༢། ཁྱིམ་གྱི་འཛད་སྤྱོད་སྐོར་གོ་རྟོགས་སྤེལ་བ། ༣། ཉེ་འཁོར་གྱི་ཚོང་རའི་སྔོ་ཚལ་གྱི་རིན་གོང་འཕར་ཆག་ལ་ལྟ་བ། ༤། མཉམ་འབྲེལ་ཅན་གྱི་སྒྲིག་འཛུགས་ (Cooperatives) ཏེ། བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་ མཉམ་འབྲེལ་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱི་སྐོར་ལ་བརྟག་དཔྱད་བྱེད་པ་བཅས་སོ། །
Index)
(The speculative motive) (Precautionary Motive )
(The supply of money)
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 196 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཉིས་པ། དཔལ་འབྱོར་རིག་པ། ༡། ངོ་སྤྲོད། ཕྲ་དཔྱད་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ (Microeconomics) དང་རགས་དཔྱད་དཔལ་ འབྱོར་རིག་པ། (Macroeconomics) རགས་དཔྱད་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་དར་ རྒྱས་བྱུང་ཚུལ་དང༌། དེང་དུས་དང་བསྟུན་པའི་རགས་དཔྱད་དཔལ་འབྱོར་རིག་ པའི་དཔེ་དེབ་ངོ་སྤྲོད། ༢། དངུལ་དང་དངུལ་ཁང་ཁེ་ལས་སྐོར། (Money and banking) ༢་༡ དངུལ་། Money དངུལ་གྱི་གོ་དོན་ (དངུལ་གྱི་སྒྲ་ཡངས་འཇུག་དང་དོག་འཇུག་གི་ཁྲིམས་མཐུན་གོ་ དོན། (Legal definition: narrow and broad money) དང་འཕེལ་རིམ། བོད་ དངུལ་ངོ་སྤྲོད། བྱེད་ནུས། (Functions of money) དངུལ་ལ་དགོས་མཁོ་ཡོང་ སྟངས་ཇི་ལྟར་ཡིན་མིན་ (Demand for money) དང༌། བརྗེ་བསྒྱུར་གྱི་ཀུན་སློང་ (The transaction motive) དང་ཉེན་མཆོང་ཁེ་ཐོབ་ཀྱི་ཀུན་སློང་
སྔོན་འགོགས་ཀྱི་ཀུན་སློང་བཅས་ ལ་བརྟེན་ནས་དངུལ་གྱི་དགོས་མཁོ་ཡོང་ཚུལ་ངོ་སྤྲོད། དངུལ་གྱི་མཁོ་སྤྲོད།
Quantitative (Bank Rate or Repo Rate, CRR, OMO, SLR,) and Qualitative techniques, Margin Requirement, Credit Quota, Moral Suasion, Direct Action
•
(Forms of Market and Price Determination)
•
(Perfect competitive market & Non- Perfectly Competitive market)
(Non-competitive market) (Monopoly, Monopolistic, Oligopoly, Duopoly
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 197 ) ༢་༢ དངུལ་ཁང་། Banking • དངུལ་ཁང་དང་དཔལ་འབྱོར་དང་འབྲེལ་བའི་ཚོགས་སྡེའི་གོ་དོན་དང་ཁྱད་པར། (Bank and Financial Institution) • དངུལ་ཁང་གི་དབྱེ་བ། ཚོང་ལས་དངུལ་ཁང་དང་དབུས་གཞུང་གི་དངུལ་ཁང། (The Reserve Bank of India) དང་དངུལ་ཁང་གི་བྱེད་ནུས། • དངུལ་ཁང་ཁེ་ལས་འགྲོ་ལུགས་ཀྱིས་དངུལ་བཟོ་ཚུལ། (Money creation by the banking system) • དངུལ་རྩའི་སྲིད་བྱུས་ཀྱི་བྱེད་ཐབས་ (Instruments of monetary policy) ཐབས་བྱུས་གཉིས།
༣། ཁྲོམ་རའི་རྣམ་པ་དང་རིན་གོང་གི་ཁྱད་པར།
༣་༡ ཁྲོམ་རའི་གོ་དོན། དབྱེ་བ། ཁྱད་ཆོས།
ཁྲོམ་རའི་དབྱེ་བ།
•
འགྲན་རྩོད་མིན་པའི་ཚོང་རའི་དབྱེ་བ།
ཁྱད་ཆོས་ཀྱི་གཞི་འཛིན་ས། ༦། ༡) ཉོ་འཚོང་བྱེད་མཁན་གྱི་གྲངས། ༢) དངོས་ ཟོག་གི་རྣམ་པ་དང་དབྱེ་བ། ༣) ཁྲོམ་རའི་གོ་རྟོགས། ༤) དངོས་ཟོག་གི་རིན་གོང། ༥) ཁྲོམ་རའི་ནང་འཛུལ་ཞུགས་དང་ཕྱིར་ཐོན་གྱི་རང་དབང། (Free entry and
(Price Determination)
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 198 ) exit) ༦) ཁྲོམ་རའི་དགོས་མཁོའ་གུག་ཆ། • ཁྲོམ་ར་ཕན་ཚུན་དབར་གྱི་ཁྱད་པར། ༣་༢ གོང་ཚད་ཀྱི་རྐྱེན་བྱེད།
ཕྱོགས་བསྡོམས་དགོས་མཁོ་དང་། ཕྱོགས་བསྡོམས་མཁོ་སྤྲོད་ངོ་སྤྲོད།
ཁྲོམ་རའི་དོ་མཉམ། (Market equilibrium) • ཁྲོམ་རའི་དོ་མཉམ་དང་དོ་མཉམ་མིན་པ་ངོ་སྤྲོད། དོ་མཉམ་མེད་པའི་དབྱེ་བ་ གཉིས་ངོ་སྤྲོད། ཚད་བརྒལ་དགོས་མཁོ། (Excess demand) ཚད་བརྒལ་མཁོ་ སྤྲོད་སྐོར་ (Excess supply) • དོ་མཉམ་ཡོང་ཐབས་ཀྱི་ཐབས་ལམ། མང་མཐའི་གོང་ཚད་ (Price ceiling) དང་ དམའ་མཐའི་གོང་ཚད་ (Price floor) གཏན་འབེབ་སྐོར་བཅས་ངོ་སྤྲོད། • ཁྲོམ་ར་སོ་སོའ་ནང་གོང་ཚད་རྒྱག་སྟངས་དང་དེའི་གུག་ཆའི་དཔེ་རིས། ༣་༣ དགོས་མཁོ་དང་མཁོད་སྤྲོད་ཀྱི་གུག་ཆའི་གནས་སྤོ། Demand and supply Shift • དགོས་མཁོའ་གུག་ཆ་དང་མཁོ་སྤྲོད་གུག་ཆའི་ནང་གནས་སྤོ་ཡོང་བའི་འབྱུང་རྐྱེན། Sources of shifts in demand curve,
of shift in supply curve • དགོས་མཁོའ་གུག་ཆ་དང་མཁོ་སྤྲོད་གུག་ཆའི་ནང་གི་གནས་སྤོས་ཁྲོམ་རའི་དོ་ མཉམ་ལ་ཤ གས་རྐྱེན་བཟོ་ཚུལ། Effects of shift in demand and supply on market Equilibrium, • གོང་ཚད་དོ་མཉམ་དང་། གྲངས་འབོར་དོ་མཉམ། Equilibrium Price and Equilibrium Quantity)
•
•
Sources
• Fiscal and Monetary Policy
•
down point)
•
(Fiscal policy, Monetory Policy)
(Meaning, Aim, Components)
Trend
(Direct and indirect tax, Progressive and Regressive Tax, VAT and Specific Tax)
(Liabilities and Asset)
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 199 ) ༣་༤ ཁྲོམ་ར་དོ་མཉམ་ཡོང་ཐབས་ཀྱི་སྲིད་བྱུས།
གཞུང་ཁྲལ་དང་དངུལ་གྱི་སྲིད་བྱུས།
ཚོང་ལས་ཁང་ཞིག་གི་དུས་རིང་མཁོ་སྤྲོད་གུག་ཆ། སྒོ་རྒྱག་གནས་མཚམས། (The
རྒྱུན་ལྡན་ཁེ་སང་བཅས་དང༌། • འཕྲུལ་ལས་ཡར་རྒྱས་དང༌། (Technological progress) ནང་འདྲེན་གོང་ཚད། (Input prices) དཔྱ་ཁྲལ་ (Unit tax) བཅས་ཀྱི་སྐོར། ༤། ཡོང་འབབ་རྩིས་ཐབས། (Income Determination) མ་རྐང་སྔོན་མ་ (Ex ante) དང་མ་རྐང་རྗེས་མའི་ (Ex post) སྐོར་དང༌། ཚོང་ རའི་དུས་ཐུང་གི་གོང་ཚད་གཏན་འཇགས་ཞིབ་དཔྱད་ (Short run fixed price analysis of the product market) སྐོར། ཕྱོགས་བསྡོམས་དགོས་དང་དེའི་གྲུབ་ ཆ། (Aggregate demand and its components) སྐོར། ཐབས་ལམ་གཉིས།
དང་བྱེད་ཐབས་སྣ་ཚོགས་ (Multiplier Mechanism) གཏན་འཇགས་ལས་མི་དང་ལས་མེད། དགོས་མཁོ་མང་ཐལ་དང་ ཉུང་ཐལ་དང་། དེའི་དཀའ་ངལ་སེལ་ཐབས། Problems of excess demand and deficient demand; measures to correct them ༥། གཞུང་གི་སྡོན་རྩིས་དང་དཔལ་འབྱོར། • གཞུང་གི་སྔོན་རྩིས་ཀྱི་གོ་དོན། དམིགས་ཡུལ། གྲུབ་ཆ་
•
shut
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་སྔོན་རྩིས་སྐོར་དང།
• ཁྲལ། གོ་དོན། དབྱེ་བ།
བྱུང་སོང་གཉིས་ཀྱི་དབྱེ་བ་དང། གཞི་འཛིན་ས།
(The capital Receipt) •
• Deficit དང་ Surplus,
• (The balance of payments accounts)
• (BoP, BoT)
(The foreign exchange market) •
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 200 ) • ཁྲལ་འབབ་བྱུང་། (The revenue Receipt) མ་རྩའི་བྱུང།
དཔེར་བརྗོད་རྣམས་རང་གཞུང་དང་སྦྱར་ནས་འཇོག་དགོས།
གཉིས་ཀྱི་གོ་དོན། Deficit དབྱེ་བ་དང་རྩིས་ཐབས། • གཞུང་གི་འཕར་སོང་སྔོན་འགོག་ཐབས་ལམ། (Measure of government deficit) གཞུང་ཁྲལ་དངུལ་འབབ་ཀྱི་སྲིད་བྱུས་ (Fiscal policy) སྐོར་ཏེ་གཞུང་གི་ འགྲོ་གྲོན་ནང་དུ་འགྱུར་བ་གཏོང་བ་ (Changes in government expenditure) དང༌། དཔྱ་ཁྲལ་ནང་དུ་འགྱུར་བ་གཏོང་བ། (Changes in taxes) བུ་ལོན་ (Debt) བཅས་ཀྱི་སྐོར། ༦། བྱུང་སོང་དོ་མཉམ་སྤྲོད་འཇལ། (The balance of payments) • གོ་དོན། གཞི་འཛིན་ས་གསུམ།
གོ་དོན།
གཉིས།
• Account
ཁྱད་པར། • བྱུང་སོང་དོ་མཉམ་སྤྲོད་འཇལ་གྱི་འཕར་ལྷག་
surplus) དང་འཕར་ སོང༌། (Deficit) ༧། ཕྱི་དངུལ་བརྗེ་སྒྱུར་ཚོང་ར།
གོ་དོན། བརྗེ་སྒྱུར་ཚད་གཞི་ཐག་གཅོད་བྱེད་ཚུལ། (Determination of the exchange rates) གུ་ཡངས་ལྡན་པའི་བརྗེ་སྒྱུར་ཚད་གཞི། (Flexible exchange rates) གཏན་འཇགས་བརྗེ་སྒྱུར་ཚད་གཞི། (Fixed exchange rates) སྟངས་ འཛིན་ཐུབ་པའི་འཕར་ཆག་སྐྱེན་པོའ་བརྗེ་སྒྱུར་ (Managed floating) འགྲོ་ ལུགས་སྐོར། • བརྗེ་སྒྱུར་ཚད་གཞི་སྟངས་འཛིན་བྱེད་པའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཉམས་མྱོང༌། (Exchange rate management: the international experience) (Sources of Demand
(BoP
for Forex Sources of Supply of Forex)
(The determination of income in an open economy) (Demand and Supply of Money) •
(Trade deficits)
Factor Services and Factor Payments, Stock and Flow, Circular Flow of Income, Concepts and Methods of calculating National Income, Value Added or Product, Expenditure, Income Method, Aggregates related to National Income; Private Income, Personal Income and Personal Disposable Income; Real and Nominal GNP, GDP and Welfare
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད།
( 201 )
ཁ་འབྱེད་དཔལ་འབྱོར་གྱི་རྒྱལ་ ཡོངས་ཡོང་འབབ་ཀྱི་རྐྱེན་བྱེད།
ཉོ་ཚོང་འཕར་སོང་
དང༌། གསོག་འཇོག (Savings) མ་འཇོག་ (Investment) ༨། རྒྱལ་ཡོངས་ཡོང་འབབ་རྩིས་ཁྲ་རྩིས་ཚུལ། (National Income accounting) • སྲི་ཞུ་དང་ཕོགས་ཀྱི་རྐྱེན། ལག་འབོར་དང་རྒྱུགས་དངུལ། ཡོང་འབབ་རྒྱུགས་ དངུལ་སྒོར་མོ། རྒྱལ་ཡོངས་ཡོང་བབ་རྩིས་ཁྲའི་གོ་དོན་དང་བརྩི་ཐབས། རྒྱལ་ ཡོངས་ཡོང་བབ་ཕྱོགས་བསྡོམས།
༩། རྨང་གཞིའི་འཛུགས་སྐྲུན། རྨང་གཞིའི་འཛུགས་སྐྲུན་ (Infrastructure) གྱི་གོ་དོན་དང༌། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྨང་ གཞིའི་འཛུགས་སྐྲུན་བྱས་ཚུལ། ནུས་ཁུངས་དང་འཕྲོད་བསྟེན་བཅས་ཀྱི་སྐོར་ལ་ བགྲོ་གླེང་བྱེད་པ།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 202 ) ཅ༽ ཚོང་ལས་རིག་པ། (BUSINESS STUDIES) ལོ་བཅུའི་རིང་གཞི་རིམ་གྱི་སློབ་སྦྱོང་ཁག་ལེགས་པར་སྤྲད་རྗེས། གཞི་རིམ་གོང་མ་ འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས་སྐབས་ཚོང་ལས་རིག་པ་དང་རྣམ་གྲངས་རིག་ པ་གཉིས་ཚོང་ལས་སྡེ་ཚན་གྱི་བསླབ་གཞིའི་སྡེ་ཚན་དུ་དངོས་སུ་བསླབ་འགོ་བརྩམས་ ཡོད། དེར་བརྟེན་ཚོང་ལས་རིག་པ་ངོ་སྤྲོད་བྱ་སྐབས་ཚོང་ལས་ (ཉོ་ཚོང་དང་བཟོ་གྲྭ་ ) ཀྱི་རྣམ་བཞག་དང་ལག་ལེན་ལེགས་པོ་ཤེས་པར་བྱེད་པ་དང། ཚོང་ལས་དང་སྤྱི་ ཚོགས་དབར་འབྲེལ་བ་ཇི་ཡོད་ཤེས་པར་བྱ་དགོས། ཚོང་ལས་ནི་འཕྲུལ་ཆས་དང་རང་ བྱུང་ཐོན་ཁུངས། མིའི་རྩོལ་བ་བཅས་ལ་བརྟེན་ནས་འཛམ་གླིང་གི་ཁོར་ཡུག་ལ་འགྱུར་ བ་ཡང་ཡང་གཏོང་བའི་བྱ་ལས་ཤིག་ཡིན། ཚོང་ལས་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞི་ངོས་འཛིན་པར་ ཚོང་ལས་ཀྱི་གོ་སྒྲིག་དང་བཀོད་བྱུས་ཀྱི་རིམ་པར་སློབ་སྦྱོང་གཏིང་ཟབ་བྱས་ནས་དེ་ དག་ཁོར་ཡུག་དང་ཕན་ཚུན་ཇི་ལྟར་འབྲེལ་ཡོད་པའི་སྐོར་ཤེས་རྟོགས་བྱ་དགོས། ཚོང་ ལས་ཀྱི་འགྱུར་འགྲོས་དང་བསྟུན་གོ་ལ་གཅིག་འགྱུར་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་པ་དང། བརྡ་ འཕྲིན་འཕྲུལ་ལས་ནི་ཚོང་ལས་ནང་མེད་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད། དེང་སྐབས་ གློག་ཀླད་དང་དྲ་རྒྱར་བརྟེན་ནས་ཚོང་ལས་བྱེད་པའི་ལམ་ལུགས་ཤ གས་ཆེར་དར་ ཡོད་པས། ཚོང་ལས་རིག་པའི་བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་ལའང་དེ་དག་ངེས་པར་འཇོག་ དགོས། ཚོང་ལས་རིག་པའི་བསླབ་གཞིའི་ནང་སློབ་ཕྲུག་ཚོས་རྟོག་ཞིབ་དང། འཛིན་སྐྱོང། གདེང་འཇོག་བཅས་བྱས་ནས་དེས་ཚོང་ལས་ལ་ཁྱད་པར་ཅི་ཞིག་བཟོ་མིན་ཤེས་རྟོགས་ ཐུབ་པར་བྱ་དགོས། ཚོང་ལས་རིག་པའི་བསླབ་གཞིའི་ནང་སྤྱི་ཚོགས་དང་ཆབ་སྲིད། ཁྲིམས་ལུགས། དཔལ་འབྱོར་བཅས་ཀྱིས་ཚོང་ལས་ལ་ཤ གས་རྐྱེན་ཅི་ཞིག་ཐེབས་པའི་ སྐོར་བཀོད་དེ། ཚོང་ལས་རིག་པ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་ཁ་བྲལ་ཐབས་མེད་པའི་ཆ་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 203 ) ཤས་ཤིག་ཡིན་པའི་ངེས་ཤེས་རྙེད་པ་བྱ་དགོས། དམིགས་ཚད། • གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་ཚོང་ལས་རིག་པའི་ བསླབ་གཞིའི་དམིགས་ཚད་ནི། • ཚོང་ལས་ཀྱི་བྱ་བའི་བརྒྱུད་རིམ་དང་ཁོར་ཡུག་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ། • ཚོང་ལས་ཀྱི་སྒུལ་ཤ གས་རང་བཞིན་དང་གཅིག་ལ་གཅིག་རྟེན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ཁག་ ངོས་འཛིན་བྱ་རྒྱུ། • ཚོང་ལས་ཀྱི་རྣམ་བཞག་དང། ལག་ལེན། ཉོ་ཚོང། བཟོ་གྲྭ་བཅས་ལ་དོ་སྣང་ སླེབས་པ་བྱ་རྒྱུ། • ཚོང་ལས་ཁང་གི་བཀོད་སྒྲིག་དང། འཛིན་སྐྱོང། ཚོང་འབྲེལ་སོགས་ཚོང་ལས་ རིག་པའི་རྨང་གཞིའི་རྣམ་བཞག་ཁག་ལ་རྒྱུས་མངའ་ལོན་པ་བྱ་རྒྱུ། • ཆབ་འབངས་དང། འཛད་སྤྱོད་པ། བཟོ་ལས་པ། སྦྱིན་བདག་སོགས་ཚོང་ལས་ཀྱི་ ངོ་བོ་མི་འདྲ་བའི་ལས་འགན་ཁག་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ།
•
of business - economic and social, role of profit in
•
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 204 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག ཚོང་རིག དང་པོ། ཚོང་ལས་ཀྱི་རྨང་གཞིའི་ཤེས་བྱ། Foundations of Business ༡༽ ཚོང་ལས་ཀྱི་རང་བཞིན་དང་དགོས་དམིགས། Nature and Purpose of Business • ཚོང་ལས་ཀྱི་གོ་དོན་དང་ཁྱད་ཆོས། Concept and characteristics of business • ཚོང་ལས་དང་། ཆེད་ལས། ལས་ཀ་བཅས་ཀྱི་དམིགས་བསལ་ཁྱད་ཆོས། Busi-
ness, profession and employment - distinctive features
སྤྱི་ཚོགས་དང་དཔལ་འབྱོར་ཚོང་ལས་ཀྱི་དམིགས་ཡུལ་དང་། ཚོང་ཁེ་སྒྲུབ་པའི་ ངོ་བོ།
business
Objectives
ཚོང་ལས་བྱ་འགུལ་རིགས་བཟོ་གྲྭ་དང་ཚོང་ལས་གཉིས་སུ་དགར་བ། Classification of business activities: Industry and Commerce • བཟོ་གྲྭ་ལ་དབྱེ་ན། མ་རྒྱུ་མཁོ་སྒྲུབ་བཟོ་གྲྭ་དང་། བཟོ་སྐྲུན་ལས་རིགས་བཟོ་གྲྭ། ཞབས་ཞུའི་ལས་རིགས་བཟོ་གྲྭ་བཅས་ཡོད་པ། Industry - types: primary, secondary, tertiary • ཚོས་ལས་དང་ཚོང་ལས་གཞོགས་འདེགས་ལས་རིགས། Commerce: Trade and Auxiliaries • ཚོང་ལས་ལ་འཕྲད་ངེས་པའི་དཀའ་ཉེན་གྱི་རང་བཞིན་དང་རྒྱུ་རྐྱེན། Business risks - nature and causes.
Sole Proprietorship: meaning, features, merits and limitations
•
erative Societies: features , types, merits and limitations
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 205 ) ༢༽ ཚོང་ལས་སྡེ་ཁག་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞི། Forms of Business Organisations • ཁེར་ཚོང་གཉེར་བའི་གོ་དོན་དང་། ཁྱད་ཆོས། དགེ་མཚན། ཞན་ཆ།
མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་ཚོང་ལས་གཉེར་བའི་ཁྱད་ཆོས་དང་། རྣམ་དབྱེ། དེབ་སྐྱེལ། དགེ་མཚན། ཞན་ཆ། མཉམ་འབྲེལ་བྱེད་མཁན་གྱི་རྣམ་གྲངས། Partnership: features, types, registration, merits, limitations, types of partners
ཧིན་དྷུའི་ཁྱིམ་བརྒྱུད་ཀྱིས་མཉམ་འབྲེལ་ངང་ཚོང་ལས་གཉེར་བའི་ཁྱད་ཆོས་ དང། དགེ་མཚན། ཞན་ཆ་སྙིང་བསྡུས། Joint Hindu Family Business : fea-
མཉམ་འབྲེལ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་དང་། དབྱེ་བ། དགེ་མཚན། ཞན་ཆ། Coop-
•
•
tures, merits and limitations •
གཞུང་གཉེར་ཀམ་པ་ནི་དང་སྒེར་གཉེར་ཀམ་པ་ནིའི་སོ་སོའ ་ཁྱད་ཆོས་དང། དགེ་མཚན། ཞན་ཆ། Private Company, Public Company - features, merits and limitations; • ཚོང་ལས་སྡེ་ཁག་གདམ་ང་ཅན། Choice of form of business organizations • ཚོང་ལས་ཐོག་མར་གཉེར་སྐབས་ཀྱི་རྨང་གཞིའི་ཆ་རྐྱེན་ཁག Starting a business - Basic factors ༣༽ གཞུང་གི་ཁེ་ལས་དང་། རྒྱལ་སྤྱིའི་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་ཁེ་ལས། Public & Global Enterprises • གཞུང་གཉེར་ཁེ་ལས། Public Sector
Forms of public sector enterprises ; features, merits and limitations •
Changing role of public sector
•
Postal and Telecom services
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 206 ) • གཞུང་གཉེར་ཁེ་ལས་ཁག་གི་སྒྲོམ་གཞི་དང་། ཁྱད་ཆོས། དགེ་མཚན། ཞན་ཆ།
གཞུང་གཉེར་ཁེ་ལས་ཚན་པའི་བྱེད་ལས་ལ་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བའི་རང་བཞིན།
རྒྱལ་སྤྱིའི་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་ཁེ་ལས་དང་དེའི་ཁྱད་ཆོས། Global Enterprises: features • མཉམ་འབྲེལ་ཁེ་ལས་ཚན་པ་ཁག་དང་དེའི་ཁྱད་ཆོས་མདོར་བསྡུས། Statutory Corporation ༤༽ ཚོང་ལས་གཉེར་བའི་ལས་རིགས། Business Services • དངུལ་ཁང་དང་། ཉེན་སྲུང་འགན་ལེན། སྐྱེལ་འདྲེན། དོས་ཁང་། འབྲེལ་མཐུད་ སོགས་ཚོང་ལས་གཉེར་བའི་ལས་རིགས་ཀྱི་ངོ་བོ་དང་རྣམ་གྲངས། Nature and types of Business services - Banking, Insurance, Transportation, Ware housing, Communication • དངུལ་ཁང་གི་རྣམ་གྲངས། ཚོང་ལས་དངུལ་ཁང་གི་བྱེད་ལས། དྲ་ལམ་བརྒྱུད་ དངུལ་ཁང་ལས་གཉེར་བྱེད་སྟངས། Banking - types of Banks, Functions of Commercial banks, E- banking • ཉེན་སྲུང་འགན་ལེན་གྱི་རྩ་འཛིན་དང་རྣམ་དབྱེ། Insurance - principles, types: life, fire and marine • དོས་ཁང་གི་རྣམ་དབྱེ་དང་བྱེད་ལས།
སྦྲག་ཏར་ཁང་སོགས་ཀྱི་ཞབས་ཞུ།
༥༽ གསར་དུ་དར་བའི་ཚོང་ལས་གཉེར་ཐབས།
Modes of Business
དྲ་ཐོག་ཚོང་ལས་གཉེར་བའི་ཁྱབ་ཚད་དང་ཁེ་ཕན། དགོས་ངེས་ཀྱི་ཐོན་ཁུངས།
Warehousing: types and functions •
Emerging
•
Scope and benefits, Resources required for successful, e-business implementation, On-line transactions, payment mechanism, security and safety of business transactions
•
ing- concept, need and scope.
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 207 ) དྲ་ཐོག་ཚོང་ལས་གཉེར་སྟངས་དང་།
རིན་འབབ་སྤྲོད་ལེན་བྱེད་ཐབས། ཚོང་ ལས་བདེ་འཇགས།
ཚོང་ལས་ཕྱིར་གཏོང་བྱེད་པའི་གོ་དོན་དང་། དགོས་མཁོ། ཁྱབ་ཚད། Outsourc-
༦༽ ཚོང་ལས་དང་འབྲེལ་བའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འགན་འཁྲི་དང་ཀུན་སྤྱོད་ཀྱི་རྣམ་ གཞག • སྤྱི་ཚོགས་འགན་འཁྲིའི་གོ་དོན། Concept of social responsibility • སྤྱི་ཚོགས་འགན་འཁྲིའི་གནད་དོན། Case for social responsibility • ཚོས་ལས་བདག་པོ་དང་། མ་འཇོག་གནང་མཁན། ལས་མི། འཛད་སྤྱོད་པ། གཞུང། སྤྱི་ཚོགས་བཅས་ལ་ཕྱོགས་པའི་འགན་འཁྲི། Responsibility towards owners, investors, employees, consumers, government and community • ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་དང་ཚོང་ལས། Environmental protection and business • ཚོང་ལས་གཉེར་བར་བཟང་སྤྱོད་ཀྱི་དང་གྲུབ་ཆ། Business ethics: concept and elements གཉིས་པ། གོ་སྒྲིག མ་དངུལ། ཚོང་། Organisation, Finance and Trade ༧༽ ཀམ་པ་ནིའི་སྒྲོམ་གཞི། Formation of a Company • ཀམ་པ་ནི་འཛུགས་པའི་བརྒྱུད་རིམ། སྐུལ་སློང་། མཉམ་སྡེབ། ཚོང་གཉེར་འགོ་ འཛུགས། Stages in the formation of a company: Promotion, Incorpo-
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 208 ) ration, and Commencement of business ༨༽ ཚོང་ལས་མ་དངུལ་གྱ ་ཡོང་ཁུངས།
ཚོང་ལས་མ་དངུལ་གྱི་ངོ་བོ་དང་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན། Nature and significance of business finance • ཚོང་བདག་གི་མ་དངུལ་དང་གཡར་དངུལ། Owner’s funds and borrowed funds • མ་དངུལ་བསྡུ་རུབ་བྱ་ཁུངས་ཁག Sources of raising Finance ༩༽ ཚོང་ལས་ཆུང་ངུའི་རིགས། Small Business • གྲོང་གསེབ་ལ་བཙུགས་པའི་བཟོ་གྲྭ་ཆུང་ངུའི་རིགས། Small Scale Industry: Tiny Sector; cottage and rural industry • རྒྱ་གར་གྲོང་གསེབ་དུ་གཉེར་བའི་ཚོང་ལས་ཆུང་ངུའི་རིགས་ཀྱི་བྱེད་ལས། Role of small business in rural India • རྒྱ་གར་ནང་ཚོང་ལས་ཆུང་ངུའི་རིགས་ལ་འཕྲད་པའི་དཀའ་ངལ། Problems of small business in India • གྲང་གསེབ་དང་། མཐའ་འཁོབ། རི་ཁུལ་བཅས་སུ་གཉེར་བའི་བཟོ་གྲྭ་ལ་དམིགས་ བསལ་ལྟ་སྐྱོང་དང་ སྲིད་གཞུང་གི་རོགས་རམ། Government Assistance and Special Schemes for Industries in rural, backward and hilly areas ༡༠༽ རྒྱལ་ནང་གི་ཚོང་། Internal Trade • སྡེབ་ཚོང་དང་། སིལ་ཚོང། Wholesale and retail trade • སྡེབ་ཚོང་རྒྱག་མཁན་དང་སིལ་ཚོང་རྒྱག་མཁན་གྱི་ཞབས་ཞུའི་ལས་རིགས། Services of a wholesaler and a retailer • སིལ་ཚོང་གི་དབྱེ་བ། Types of Retail Trade
Sources of Business Finance •
Ways of entering into international Business. Export-Import Procedures and documentation. Foreign Trade Promotion. Organizational support and incentives; Trade Institutions and Agreement: WTO, UNCTAD, World Bank, IMF
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 209 ) • ཁྲོམ་ས་ངེས་མེད་དུ་སིལ་ཚོང་རྒྱག་མཁན་དང་གཏན་འཇགས་ཚོང་ཁང་དུ་སིལ་ ཚོང་རྒྱག་མཁན། Itinerant
shops • སྡེ་ཚན་ཚོང་ཁང་དང་། སྣ་འདུས་ཁྲོམ་ར། དགུ་ཚིགས་ཚོང་ཁང་། བཟོ་ཚོང་ཁང། སྦྲག་ཐོག་ཉོ་ཚོང། མཛད་སྤྱོད་མཁན་དང་མཉམ་གཉེར་བྱེད་པའི་ཚོང་ཁང།
super market, malls, chain store, mail order business, consumer’s cooperative store • རང་འགུལ་འཕྲུལ་ཆས་སྤྱོད་པའི་ཉོ་ཚོང་། Automatic Vending Machine • རྒྱལ་ནང་ཚོང་ལས་ཡར་སྐུལ་བྱེད་པའི་ཚོང་ལས་དང་བཟོ་ལས་ལྷན་ཚོགས་ཀྱི་ བྱེད་ལས། བོད་མིའི་ཚོང་ལས་བདེ་ཚོགས་ཀྱི་བྱེད་ལས། Role of Chamber of Commerce and Industry in promotion of internal trade ༡༡༽ རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚོང་། International Business • རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚོང་ལས་ཀྱི་ངོ་བོ་དང་། དེའི་གལ་ཆེན་དང་རྙོག་འཛིང་རང་བཞིན། Nature, Importance
Business • རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚོང་ལས་ནང་ཞུགས་སྟངས། ཕྱིར་ཚོང་དང་ནང་འདྲེན་གྱི་བརྒྱུད་རིམ་ དང་ཡིག་ཆ། རྒྱལ་ཕྱིའི་ཚོང་ལས་མཐོར་འདེགས། WTO དང་ UNCTAD, འཛམ་གླིང་དངུལ་ཁང་། IMF སོགས་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚོང་ལས་སྡེ་ཁག་དང་གྲོས་ཆོད།
retailers and fixed
Departmental store,
and complexities involved in International
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 210 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཉིས། ཚོང་རིག དང་པོ། དོ་དམ་གྱི་རྣམ་གཞག་དང་བྱེད་ལས། Principles and Functions of Management ༡) དོ་དམ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་དང་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན། Nature and significance of Management • དོ་དམ་གྱི་གོ་དོན་དང་། དམིགས་ཡུལ། གལ་གནད། Management - concept, objectives, importance • ཚན་རིག་དང་། སྒྱུ་རྩལ། ཆེད་ལས་བཅས་ཀྱི་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་དོ་དམ། Management as Science, Art, Profession • དོ་དམ་གྱི་ཚད་རིམ། Levels of management • འཆར་འགོད་བྱེད་སྟངས་དང། གོ་སྒྲིག་བྱེད་སྟངས། ལས་བྱེད་པ་བཀོལ་སྟངས། ལམ་སྟོན་བྱེད་སྟངས། སྟངས་འཛིན་བྱེད་སྟངས་བཅས་དོ་དམ་གྱི་བྱེད་ལས་ཁག Management functions - planning, organizing, staffing, directing and controlling • མཉམ་ལས་བྱེད་སྟངས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་དང་གལ་གནད། Coordination - characteristics and importance ༢) དོ་དམ་གྱི་རྣམ་གཞག Principles of Management • དོ་དམ་གྱི་རྣམ་གཞག་ལ། གོ་དོན་དང་། ངོ་བོ། གལ་གནད། Principles of Management - concept, nature and significance • ཧྥ་ཡལ་ལུགས་ཀྱི་དོ་དམ་རྣམ་གཞག Fayol’s principles of management • ཊེ་ལར་ལུགས་ཀྱི་ཚན་རིག་དང་མཐུན་པའི་དོ་དམ་རྣམ་གཞག Taylor’s Sci-
nomic Environment in India; Impact of Government policy changes on business and industry, Economic Environment of Tibet; Impact of Government policy, Green-book
tures, importance, limitations
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 211 ) entific
techniques ༣) དོ་དམ་དང་ཚོང་ལས་ཀྱི་ཁོར་ཡུག Management and Business Environment • ཚོང་ལས་ཁོར་ཡུག་གི་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན། Business Environment - importance • དཔལ་འབྱོར་དང་། སྤྱི་ཚོགས། ཚན་རིག་ལག་རྩལ། ཆབ་སྲིད། ཁྲིམས་ལུགས་ སོགས་ཚོང་ལས་ཁོར་ཡུག་གི་གྲུབ་ཆ་ཁག Dimensions of Business Environment - Economic, Social, Technological, Political and Legal • རྒྱ་གར་ནང་གི་དཔལ་འབྱོར་ཁོར་ཡུག སྲིད་གཞུང་གི་སྲིད་ཇུས་འགྱུར་བ་ལས་ ཚོས་ལས་ལ་ཐེབས་པའི་ཤ གས་རྐྱེན། བོད་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་ཁོར་ཡུག་དང་དེར་ སྲིད་ཇུས་ཀྱི་ཤ གས་རྐྱེན་ཐེབས་སྟངས། དེ་བཞིན་དང་བླངས་དཔྱ་ཁྲལ་སྐོར། Eco-
༤) འཆར་འགོད། Planning • འཆར་འགོད་ཀྱི་གོ་དོན་དང་། ཁྱད་ཆོས། གལ་གནད། ཞན་ཆ། C oncept, fea-
འཆར་འགོད་ཀྱི་བརྒྱུད་རིམ། Planning process • འཆར་གཞིའི་གནང་གསེས་ཁག་ནི། དམིགས་ཡུལ། ཇུས་གཞི། སྲིད་ཇུས། བརྒྱུད་ རིམ། ཐབས་ལམ། སྒྲིག་གཞི། སྔོན་རྩིས། ལས་འཆར། Types of Plans - Objectives, Strategy, Policy, Procedure, Method, Rule, Budget, Programme.
Management - principles and
•
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 212 ) ༥) གོ་སྒྲིག Organising • གོ་སྒྲིག་གི་གོ་དོན་དང་གལ་གནད། Concept and importance • གོ་སྒྲིག་བྱེད་སྟངས་ཀྱི་རིམ་པ། Steps in the process of organising • ཚོགས་པའི་སྒྲོམ་གཞི། Structure of Organization • སྒྲིག་གཞི་ངེས་ཅན་གྱི་ཚོགས་པ་དང་སྒྲིག་གཞི་ངེས་མེད་ཀྱི་ཚོགས་པ། Formal and informal organization • འགན་དབང་སྤྲོད་ལེན་གྱི་གོ་དོན་དང་། གྲུབ་ཆ། གལ་གནད། Delegation: concept, elements and importance • འགན་དབང་ཆ་བགོས་ཀྱི་གོ་དོན་དང་གལ་གནད། Decentralization: concept and importance ༦) ལས་བྱེད་བཀོལ་སྟངས། Staffing
ལས་བྱེད་བཀོལ་སྟངས་ཀྱི་གོ་དོན་དང་གལ་གནད། Concept and importance of staffing • ལས་བྱེད་བཀོལ་སྟངས་དེ་མིའི་ཐོན་ཁུངས་དོ་དམ་གྱི་ཆ་ཤས་ཤིག་ཏུ་འཛིན་པ། Staffing as a part of Human Resource Management • ལས་བྱེད་བཀོལ་སྟངས་ཀྱི་བརྒྱུད་རིམ། Staffing process • ལས་བྱེད་བསྡུ་བའི་གོ་དོན་དང་ཡོང་ཁུངས། Recruitment - meaning and sources • ལས་བྱེད་བསྡུ་སྟངས་ཀྱི་བརྒྱུད་རིམ། Selection – process • ལས་བྱེད་ལ་སྦྱོང་བརྡར་སྤྲོད་པ་དང་ཡར་རྒྱས་གཏོང་བའི་གོ་དོན་དང་གལ་ གནད། དེ་བཞིན་སྦྱོང་བརྡར་སྤྲོད་པའི་ཐབས་ལམ། Training and Development - Concept and importance. Methods of training
•
Communication - concept , formal and informal communication; barriers to effective communication
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 213 ) ༧) ལམ་སྟོན། Directing • ལམ་སྟོན་གྱི་གོ་དོན་དང་གལ་གནད། Concept and importance • ལམ་སྟོན་གྱི་གྲུབ་ཆ། Elements of Directing • སྤྱིའི་བཀོད་འདོམས་དང་ལྟ་རྟོག་གི་གོ་དོན་དང་བྱེད་ལས། Supervision - concept and role • ཀུན་སློང་གི་གོ་དོན་དང་། མཱ་ས་ལོ་ལུགས་ཀྱིས་བསྟན་པའི་དངུལ་དང་དངུལ་ མིན་པའི་དགོས་མཁོའ་རིམ་པ། Motivation - concept, Maslow’s hierarchy of needs; Financial and non-financial incentives • འགོ་ཁྲིད་ཀྱི་གོ་དོན་དང་། འགོ་ཁྲིད་ཚད་ལྡན་ཞིག་ལ་ཚང་དགོས་པའི་ཡོན་ཏན། Leadership - concept ; qualities of a good leader • འབྲེལ་ལམ་གྱི་གོ་དོན། སྒྲིག་གཞི་ངེས་ཅན་ལྡན་པའི་འབྲེལ་ལམ་དང་སྒྲིག་གཞི་ ངེས་མེད་ཀྱི་འབྲེལ་ལམ། འབྲེལ་ལམ་ནུས་ལྡན་ཡོང་བའི་འགལ་རྐྱེན་ཁག
༨) སྟངས་འཛིན། Controlling • སྟངས་འཛིན་གྱི་གོ་དོན་དང་གལ་གནད། Concept and importance • འཆར་འགོད་དང་སྟངས་འཛིན་གྱི་འབྲེལ་བ། R elationship between planning and controlling • སྟངས་འཛིན་བྱེད་པའི་བརྒྱུད་རིམ། Steps in the process of control • དངུལ་རྩིས་སོགས་སྟངས་འཛིན་བྱེད་ཐབས། Techniques of controlling : budgetary control
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 214 ) གཉིས་པ། ཚོང་ལས་མ་དངུལ་དང་ཁྲོམ་རར་འགྲེམས་ཚོང་། Business Finance and Marketing ༩) མ་དངུལ་དོ་དམ། Financial Management • མ་དངུལ་དོ་དམ་གྱི་གོ་དོན་དང་། གལ་གནད། དམིགས་ཡུལ། Concept, importance, objectives of financial management • དངུལ་རྩིས་ཐག་གཅོད་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཁག Financial decisions : factors affecting • དངུལ་རྩིས་འཆར་འགོད་ཀྱི་གོ་དོན་དང་གལ་གནད། Financial planningconcept and importance • མ་རྩའི་སྒྲོམ་གཞིའི་གོ་དོན་དང་རྒྱུ་རྐྱེན་ཁག Capital Structure - concept and factors affecting • གཏན་འཇགས་དང་འཁོར་རྒྱུག་མ་རྩའི་གོ་དོན་དང་དེར་དགོས་ངེས་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན། Fixed and Working Capital - concept and factors affecting its requirements ༡༠) མ་དངུལ་གྱི་ཁྲོམ་ར། Financial Markets • མ་དངུལ་གྱི་ཁྲོམ་རའི་གོ་དོན། Concept of Financial Market: • མ་རྩའི་ཁྲོམ་ར་དང་དེའི་དབྱེ་བ། Capital market and types • རྒྱུ་ཆ་ཉོ་ཚོང་གི་བྱེད་ལས་དང་བརྒྱུད་རིམ། Stock Exchange - functions, Trading Procedure • རྒྱ་གར་གྱི་འགན་ལེན་དང་བརྗེ་ཚོང་གི་བྱེད་ལས་དང་དམིགས་ཡུལ། Securities and Exchange Board of India (SEBI) - Objectives and Functions
•
Marketing - meaning, functions and role
•
Price - Factors determining fixation of price
•
Physical distribution: Elements; Channels of distribution : types, function, choice of channels
Promotion -Elements of promotion mix; Advertising - role, limitations, objections against advertising
•
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 215 ) ༡༡) ཁྲོམ་རར་འགྲེམས་ཚོང་གི་དོ་དམ་རྣམ་གཞག Marketing
• ཁྲོམ་རར་འགྲེམས་ཚོང་གི་གོ་དོན་དང་བྱེད་ལས།
Management
ཁྲོམ་རར་འགྲེམས་ཚོང་དོ་དམ་བྱེད་ཕྱོགས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ། M arketing manage-
ཁྲོམ་རར་འགྲེམས་ཚོང་གི་གྲུབ་ཆ། Marketing mix - elements
ཐོན་རྫས་ཀྱི་ངོ་བོ་དང་། དབྱེ་བ། ཚོང་རྟགས། ཚོང་བྱང་། ཐུམ་བུ། Product - nature, classification, branding, labeling and packaging • གོང་ཚད་གཏན་འབེབས་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན།
ment philosophies •
•
འགྲེམས་སྤེལ་བྱེད་པའི་གྲུབ་ཆ་དང་། བརྒྱུད་ལམ། དེའི་དབྱེ་བ་དང་། བྱེད་ལས། བརྒྱུད་ལམ་གྱི་གདམ་ག
ཚོང་སྐུལ་བྱེད་པའི་གྲུབ་ཆ། ཁྱབ་བསྒྲགས་ཀྱི་བྱེད་ལས་དང་། ཞན་ཆ།
སྒེར་ཚོང་གི་གོ་དོན་དང་གལ་གནད། Personal
tance • ཚོང་སྐུལ་བྱེད་པའི་དགེ་སྐྱོན་དང་ཐབས་ལམ། Sales promotion - merits, limitations, methods
ཡོངས་བསྒྲགས་ཀྱི་གོ་དོན་དང་བྱེད་ལས། Publicity - concept and role
selling - concept, impor-
•
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 216 ) ༡༢) འཛད་སྤྱོད་པའི་ཁེ་ཕན་སྲུང་སྐྱོབ། Consumer Protection • འཛད་སྤྱོད་པའི་ཁེ་ཕན་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པའི་གལ་གནད། Importance of consumer protection • འཛད་སྤྱོད་པའི་ཐོབ་ཐང་། Consumer rights • འཛད་སྤྱོད་པའི་འགན་ཁུར། Consumer responsibilities • འཛད་སྤྱོད་པའི་ཐོབ་དབང་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་ཐབས། (འཛད་སྤྱོད་པར་གོ་རྟོགས་ སྤེལ་བ་དང་། འཛད་སྤྱོད་པར་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པའི་ཁྲིམས་དོན་གཞིར་ བཟུང་ཁྲིམས་སྲོལ་ལ་བསྐྱར་ཞིབ་བྱེད་པ།) Ways and means of consumer protection - Consumer awareness and legal redressal with reference to Consumer Protection Act. • འཛད་སྤྱོད་པའི་ཚོགས་པ་ཁག་དང་གཞུང་འབྲེལ་མིན་པའི་ཚོགས་པ་ཁག་གི་ བྱེད་ལས། Role of consumer organizations and NGOs
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 217 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག རྩིས། ཆ་ཤས་ཀ་པ། དཔལ་འབྱོར་རྩིས་ཁྲ་འཇོག་ཚུལ། Part A: Financial Accounting ༡། རྩིས་ཁྲ་འཇོག་ཚུལ་ངོ་སྤྲོད། Introduction to Accounting • རྩིས་ཁྲའི་གོ་དོན་དང་། རྩིས་ཁྲའི་དགོས་དམིགས། Accounting meaning and objectives • རྩིས་ཁྲའི་རྣམ་གྲངས་ཀྱི་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ཁྱད་ཆོས། Qualitative characteristics of Accounting information • རྩིས་ཁྲའི་རྨང་གཞིའི་ཐ་སྙད་ཁག Basic Accounting Terms • རྩིས་ཁྲའི་གོ་བ། Accounting Concepts ༢། རྩིས་ཁྲའི་བརྒྱུད་རིམ་དང་། ཁྱད་པར་རྩིས་ཁྲ་འཇོག་སྟངས། Accounting process and special accounting treatment • རྩིས་ཁྲའི་མཉམ་བྱ། Accounting equation • ཡོང་རྩིས་དང་སྤྲོད་རྩིས་ཀྱི་འགྲོ་སྟངས། Rules of debit and credit • ཐོག་མའི་སྤྲོད་ལེན་གྱི་ལས། Origin of transaction • ཐོག་མའི་དེབ་འགོད། Books of original entry • དངུལ་དམར་མ་དེབ། Cash book • མ་དེབ་གཞན། Other books
Preparation of Bank Reconciliation
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 218 ) ༣། དངུལ་ཁང་འདུམ་སྒྲིག་རྩིས་བརྗོད་དང་བྱུང་སོང་མ་དེབ་ཀྱི་སྒྲིག་ཚུལ།
statement and ledger • དངུལ་ཁང་འདུམ་སྒྲིག་རྩིས་བརྗོད། Bank reconciliation statement • བྱུང་སོང་མ་དེབ། Ledger ༤། ཚོད་བལྟའི་རྩིས་ཤོག་དང་། འཛོལ་བར་ནོར་བཅོས། Trial balance and Rectification of Errors • ཚོད་བལྟའི་རྩིས་ཤོག་གི་གོ་དོན་དང་། དགོས་དམིགས། སྒྲིག་ཚུལ། • ནོར་འཛོལ། • གསལ་སྟོན་དང་འཛོལ་བར་ནོར་བཅོས། (ཕྱོགས་གཅིག་ལྡན་དང་ཕྱོགས་ཉིས་ ལྡན།) འཕྲལ་སེལ་རྩིས་ཁྲའི་བེད་སྤྱོད། Detection and Rectification of Errors, ( one sided and two sided ) , use of suspense account ༥། སྐུལ་ཟད་དང་། ཟུར་བཅད། བཀར་བཅུག Depreciation, Provisions and Reserves • སྐུལ་ཟད་ཀྱི་གོ་དོན་དང་། སྐུལ་ཟད་ལ་གོང་ཐང་གཏན་འབེབ་བྱེད་པའི་དགོས་ པ་སོགས། Depreciation meaning, need for charging depreciation, etcs • ཟུར་བཅད་དང་བཀར་བཅུག་གི་གོ་དོན་དང་། དེའི་གལ་གནད། ཟུར་བཅད་ དང་བཀར་བཅུག་དབར་གྱི་ཁྱད་པར་སོགས། Meaning of provisions and reserves and its’ importances, Difference between Provisions and Reserves, etcs
Accounting for Bills of Exchange Transactions
•
Definition of Bills of exchange and Proissory Note and its’ features, etcs
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 219 ) ༦། འཛའ་འཛིན་བརྗེ་སྒྱུར་གྱི་ཚོང་གཉེར་རྩིས་ཁྲ་འཇོག་ཚུལ།
• འཛའ་འཛིན་བརྗེ་སྒྱུར་དང་བུ་ལོན་གན་ཡིག་གི་མཚན་ཉིད་དང་། དེའི་ཁྱད་ཆོས་ སོགས།
གལ་ཆེའི་ཐ་སྙད།
ཚོང་འཛིན་གྱི་རྩིས་ཁྲ་འཇོག་སྟངས། Accounting
of trade bills • འདུམ་འཛིན། Accommodation bills ཆ་ཤས་ཁ་པ། དཔལ་འབྱོར་རྩིས་ཁྲ་འཇོག་ཚུལ།
B: Financial Accounting ༧། སྒེར་གཉེར་ཁེ་ལས་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་རྩིས་ཤོག ( ཐོ་འགོད་ཆ་ཚང་བ་དང་ཆ་མ་ ཚང་བ། ) (Financial Statements of sole Proprietorship: from complete and incomplete records) • དཔལ་འབྱོར་རྩིས་ཤོག་གི་གོ་དོན་དང་ལག་ལེན་པ། Meaning of Financial statement and users • མ་འཛུགས་འགྲོ་གྲོན་དང་། རྒྱུན་སོང་། རྒྱུན་གྲོན་རྩིས་འགྱངས། Capital expenditure, revenue expenditure and deferred revenue expenditure • ཚོང་འབྲེལ་ཁེ་གྱོང་རྩིས་ཁྲ། Trading and Profit and Loss Account • ལྷག་ཤོག Balance Sheet • མཇུག་འབོར་དང་། འགྲོ་སོང་སྤྲོད་བསྡད། འགྲོ་སོང་སྔ་འདོན། འབབ་བྱུང་། སྔ་ འདོན་ཡོང་འབབ། སྐུལ་ཟད། བུན་ནག བུན་ཞན་སླད་ཟུར་བཅད། ཚོང་བུན་
•
treatment
Part
Preparation of trading of financial statements with respect to closing stock, outstanding expenses, prepaid expenses, accrued income, and income received in advance, depreciation, bad debts, provision for doubtful debts, provision for discount on debtors, manager’s commission. •
Incomplete records: meaning, uses and limitation.
•
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 220 ) ཡོང་ཡུལ་ལ་ཆག་ཡང་སླད་ཟུར་བཅད། འཛིན་སྐྱོང་གི་བར་གླ་སོགས་དང་འབྲེལ་ ཆགས་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་ཚོང་ལས་རྩིས་ཤོག་གི་སྒྲིག་ཚུལ།
ཐོ་འགོད་ཆ་མ་ཚང་བ། གོ་དོན་དང་། བེད་སྤྱོད། ཚད་འཛིན།
བརྗེ་སྒྱུར་ཚོང་ལས་བྱ་ཐབས་ཀྱི་རྩིས་ཤོག་བརྒྱུད་ཁེའམ་གྱོང་གི་དཔྱད་ཞིབ། Ascertainment of profit/loss by statement of affairs method, coversion method. ༨། ཊལ་ལི་ངོ་སྤྲོད། Tally introduction • ཊལ་ལི་ཡི་ཁྱད་ཆོས་ཕྱོགས་བསྡོམས། Overview of the tally features • ཊལ་ལི་ཡི་བྱེད་ལས། Getting functional with tally • ཊལ་ལི་ཡི་ལས་འཆར། Tally project work
Accounting for Partnership firms, companies and Not-for-Profit
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 221 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཉིས། རྩིས། ཚན་པ་དང་པོ། འཐུས་ཚོང་ཚོང་ལས་དང་། ཀམ་པ་ནི། ཁེ་མེད་ཚོགས་སྡེ་བཅས་ཀྱི་ རྩིས་ཁྲ་འཇོག་ཚུལ།
nization ༡། འཐུས་ཚོང་ཚོང་ལས་ཀྱི་རྩིས་ཁྲ། Accounting for Partnership firms • འཐུས་ཚོང་ཚོང་ལས་ཀྱི་རང་བཞིན། འཐུས་ཚོང་གན་རྒྱ་དང་གོ་དོན། གལ་ གནད། Nature of partnership firm, partnership deed, meaning and importance • ༡༩༣༢ ལོའ་འཐུས་ཚོང་གན་རྒྱ་རྩ་ཆད་སྐབས་ཀྱི་རྒྱ་གར་བའི་འཐུས་ཚོང་ཁྲིམས་ ཡིག་གི་ཟུར་བཅད། Provisions of the Indian Partnership Act 1932 in the absence of partnership deed • ཚོང་རོགས་ཀྱི་མ་གནས་རྩིས་ཁྲ། Partners’ Capital Accounts • འདས་སོང་སྙོམ་སྒྲིག Past adjustments • མིང་མཐོང་རིན་འབབ། Goodwill ༢། འཐུས་ཚོང་བསྐྱར་འཛུགས། Reconstitutions of Partnership
Orga
in the profit sharing ratio among the existing partners
•
Accounting for share capital, meaning and types
Accounting debenture
(སོང་ཁྲ་དང་མ་སྐལ་ལག་འཁྱེར་ངོ་མའི་པར་རིས་འབྲེལ་ཆགས་ཁག་བརྗོད་གཞིར་བསྣན་རྒྱུ། Voucher and share original certificate image should be added to the related topics)
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 222 ) • ད་ཡོད་ཚོང་རོགས་ནང་ཁུལ་གྱི་ཁེ་བགོའ་བསྡུར་ཚད་ལ་འགྱུར་བ། Change
ཚོང་རོགས་དེབ་འགོད།
a partner
འཐུས་ཚོང་ལས་ཕྱིར་འཐེན་པའམ་འཐུས་ཚོང་མེད་པར་འགྱུར་བ། Retirement and death of a partnership • མེད་པར་གྱུར་ཟིན་པའི་ཚོང་རོགས་ཀྱི་མེད་པར་གྱུར་དུས་བར་གྱི་ཁེ་བགོའ ་ འཆར་རྩིས། Calculation of deceased partner’s share of profit till the date of death • འཐུས་ཚོང་ཚོང་ལས་ཀྱི་འཕོ་འགྱུར། Dissolution of partnership firms ༣། ཀམ་པ་ནི་ཡི་རྩིས་ཁྲ་འཇོག་ཚུལ། Accounting for company • མ་རྩའི་རྩིས་ཁྲ་འཇོག་ཚུལ། མ་རྩའི་གོ་དོན་དང་། དབྱེ་བ།
བུན་སྐྱེད་གན་འཛིན་གྱི་རྩིས་ཁྲ།
Admission of
•
•
༤། ཁེ་མེད་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱི་རྩིས་ཁྲ་འཇོག་ཚུལ། • ཁེ་མེད་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱི་གོ་དོན་དང་། ཁྱད་ཆོས། Meaning and features of not-for-profit organization • མ་རྩའི་རྩིས་ཁྲའི་གོ་དོན་དང་། ཁྱད་ཆོས། Meaning and features of fund
• བྱུང་སོང་རྩིས་ཁྲ། Receipts and payments account
based accounting
of income and expenditure and balance sheet from receipt and payment
Cash flow statement: meaning, objective, preparation, etc.
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 223 ) • བྱུང་སོང་རྩིས་ཁྲ་ལ་བརྟེན་ནས་གཏོང་ཡོང་དང་ལྷག་ཤོག་སྒྲིག་ཚུལ། (དེ་འབྲེལ་ གྱི་དཔེ་རིས་བོད་མིའི་སྒྲིག་འཛུགས་ཁག་ལས་ལོན་དགོས།)
account ཚན་པ་གཉིས་པ། དཔལ་འབྱོར་རྩིས་ཤོག་ལ་དཔྱད་ཞིབ། Financial statement analysis ༥། དཔལ་འབྱོར་རྩིས་ཤོག་གི་དཔྱད་ཞིབ། Analysis of financial statement • ཀམ་པ་ནི་ཡི་དཔལ་འབྱོར་རྩིས་བརྗོད། Financial statement of a company • དཔལ་འབྱོར་རྩིས་ཤོག་ལ་དཔྱད་ཞིབ། གོ་དོན་དང་། གལ་གནད། ཚད་འཛིན། Financial statements analysis: meaning, significance, and limitation • དཔལ་འབྱོར་རྩིས་བརྗོད་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱེད་ཚུལ།
༦། དངུལ་རྒྱུགས་རྩིས་ཤོག Cash
statement • དངུལ་རྒྱུགས་རྩིས་བརྗོད་ཀྱི་གོ་དོན་དང་། དགོས་དམིགས། སྒྲིག་ཚུལ་སོགས།
Preparation
Tools for financial statement analysis
flow
༧། རྩིས་ཁྲ་འཇོག་ཚུལ་གྱི་ལས་འཆར།
• དཔལ་འབྱོར་དཔྱད་ཞིབ། (བོད་རིགས་དང་འབྲེལ་བའི་དཔལ་འབྱོར་དཔྱད་ ཞིབ།) Financial analysis
Project work in Accounting
Computerised Accounting
Overview of computerized accounting system (CAS)
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 224 ) ཚན་པ་གསུམ་པ། ཀམ་པུཊར་རྩིས་ཁྲ་འཇོག་ཚུལ།
༨། ཀམ་པུཊར་རྩིས་ཁྲའི་མ་ལག་གི་ཕྱོགས་བསྡོམས།
• ཀམ་པུཊར་རྩིས་ཁྲའི་མ་ལག་གི་གོ་བ་དང་དབྱེ་བ། Concept and types of computer accounting system • ཀམ་པུཊར་རྩིས་ཁྲའི་མ་ལག་གི་ཁྱད་ཆོས། Features of a computerized accounting system • ཀམ་པུཊར་རྩིས་ཁྲའི་མ་ལག་གི་སྒྲོམ་གཞི། Structure of a computerized accounting system ༩། གྲངས་གཞི་སྟངས་འཛིན་མ་ལག་བེད་སྤྱད་དེ་རྩིས་ཁྲ་འཇོག་ཚུལ། Accounting using database management system (DBMS) • གྲངས་གཞི་སྟངས་འཛིན་མ་ལག་གི་གོ་བ། Concept of database management system • གྲངས་གཞི་སྟངས་འཛིན་མ་ལག་ལ་དགོས་མཁོ། Objects in DBMS • རྩིས་ཁྲར་གྲངས་ཐོའ་རེའུ་མིག་བཟོ་སྟངས། Creating data tables for accounting • རྩིས་ཁྲའི་རྣམ་གྲངས་མཁོ་གཏོང་སླད་འདྲི་རྩད་དང་འགེང་ཤོག སྙན་ཐོ་བཅས་ བེད་སྤྱོད་ཚུལ། Using queries,
accounting information • རྩིས་ཁྲའི་རྣམ་གྲངས་མཁོ་གཏོང་ནང་གྲངས་གཞི་སྟངས་འཛིན་མ་ལག་གི་བྱེད་ ལས། Applications of DBMS in generation accounting information
forms and reports for generating
Accounting applications of electronic spreadsheet
•
Concept of an
Applications of electronic spreadsheet in generating accounting information, preparing depreciation schedule, loan repayment schedule, payroll accounting and other such application
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 225 ) ༡༠། གློག་འཕྲུལ་རྩིས་ཁྲའི་བྱེད་ལས།
གློག་འཕྲུལ་རྩིས་ཁྲའི་གོ་བ།
electronic spreadsheet (ES) • གློག་འཕྲུལ་རྩིས་ཁྲའི་ཁྱད་ཆོས། Features offered by electronic spreadsheet • རྩིས་ཁྲའི་གནས་ཚུལ་མཁོ་གཏོང་དང་། སྐུལ་ཟད་ཀྱི་ཟུར་སྣོན་སྒྲིག་སྟངས། བུན་ སྐྱིན་ཟུར་སྣོན། ཕོགས་གཞུང་རྩིས་ཁྲ། གློག་འཕྲུལ་རྩིས་ཁྲའི་བྱེད་ལས་གཞན།
གོང་གསལ་བསླབ་གཞི་ཁག་སློབ་ཚན་དུ་འཆར་འགོད་བྱ་སྐབས་གཤམ་གསལ་གནད་དོན་ཁག་ལ་ དོ་སྣང་བྱ་དགོས། 1. རྩིས་དཔེ་ཁག་སླ་བ་ནས་རིམ་བཞིན་དཀའ་རུ་གཏང་རྒྱུ། 2. ད་ཡོད་སློབ་ཚན་ཁག་གི་སྦྱོང་ཚན་མང་དུ་གཏོང་རྒྱུ། 3. ཚོང་འབྲེལ་ཁེ་གྱོང་རྩིས་ཁྲའི་ཐ་སྙད་ངོ་སྤྲོད་ལ་དེ་འབྲེལ་ཐ་སྙད་མང་ཙམ་བསྣན་རྒྱུ།
རྩིས་རིག་གི་སྒོ་ནས་དཀའ་རྙོག་བསལ་བའི་འཇོན་ཐང་གོང་སྤེལ་བྱ་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 226 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས། རྩིས་རིག སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་དང་བསྟུན་ནས་གཞི་རིམ་གོང་མའི་རྩིས་རིག་གི་ བསླབ་གཞིར་དུས་བསྟུན་ཁ་གསབ་དང། སྣོན་འཕྲི་ཇེ་སྙེད་ཅིག་བྱེད་བཞིན་ཡོད་ མོད། གཞི་རྩའི་རྩིས་རིག་སློབ་སྦྱོང་གི་དམིགས་ཡུལ་ནི་ཡུལ་དུས་ལ་མི་ལྟོས་པའི་རྒྱུན་ གཏན་རང་བཞིན་ཅན་ཞིག་ཡིན། དེ་ཡང་རྩིས་རིག་སློབ་སྦྱོང་གི་དམིགས་ཡུལ་གཙོ་ བོ་ནི༌རྩིས་རིག་དང་འབྲེལ་བའི་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་ནུས་རྩལ་གོང་སྤེལ་བྱ་རྒྱུ་དེ་ཡིན། སློབ་ གྲྭའི་རྩིས་རིག་གི་བསླབ་གཞིའི་དམིགས་ཡུལ་ནི། རྒྱ་ཆུང་ས་ནས་ཨང་གྲངས༌དང་ འབྲེལ་བའི་རྩིས་ཀྱ ་གོ་རྟོགས་དང། གྲངས་ཀྱི་རྩི་ཐབས། ཚད་འཇལ། གྲངས་ཆ། བརྒྱ་ཆ་ སོགས་བེད་སྤྱོད་ཆེ་བའི་རྩིས་རིག་གི་ནུས་པ་བསྐྱེད་བསྲིང་བྱ་རྒྱུ་དང་། རྒྱ་ཆེ་ས་ནས་ བསམ་གཞིགས་དང་རྒྱུ་མཚན་འགོད་པའི་ཕྲུ་གུའི་ཤེས་བྱ་གོང་འཕེལ་ཡོང་བ་དང། གཏན་ཚིགས་ཀྱ ་སྒོ་ནས་མཐའ་སྡོམ་བྱེད་ནུས་པ། གཏིང་ཟབ་པའི་བསམ་གཞིགས་ཀྱི་ ནུས་པ་སྤེལ་བ།
རྒྱུ་བཅས་ཡིན། དམིགས་ཚད། གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་རྩིས་རིག་བསླབ་ གཞིའི་དམིགས་ཚད་ནི། • རྩིས་རིག་གི་གཞི་རྩའི་གོ་དོན་དང། ཐ་སྙད། སྤྱི་འགྲོས། མཚོན་རྟགས་སོགས་ལ་ བསམ་གཞིག་དང་འཆར་སྣང་སྐྱེ་རུ་བཅུག་ནས་གོ་རྟོགས་ཞིབ་ཕྲ་སྐྱེད་ཐབས་བྱ་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 227 ) རྒྱུ། • རྩིས་གཞིའི་དཀའ་གནད་གསལ་བཀྲོལ་སྐབས་རྒྱུ་མཚན་རིམ་པ་སྟར་ཆགས་སུ་ འགོད་རྒྱུ། • རྩིས་གཞི་གཅིག་ལ་རིག་པ་དང་ཐབས་ལམ་སྣ་ཚོགས་སྤྱད་དེ་རྩིས་ཐབས་འདྲ་ མིན་གྱིས་ལན་འདེབས་བྱ་རྒྱུ། • བསམ་གཞིག་དང། དབྱེ་ཞིབ། གཏན་ཚིག་དང་མཐུན་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཡང་དག་ འགོད་ཐབས་བཅས་ལ་བཟང་ཕྱོགས་ཀྱི་ཀུན་སློང་འཁྱེར་ཐབས། • རྩིས་རིག་དང་འགྲེལ་བའི་བྱེད་སྒོ་སྣ་ཚོགས་ནང་ཞུགས་ནས་རྩིས་རིག་སློབ་ སྦྱོང་བྱ་རྒྱུར་སྤྲོ་སྣང་སྐྱེད་ཐབས། • ཉིན་རེའི་འཚོ་བའི་ནང་རྩིས་རིག་དང་འགྲེལ་བའི་བྱ་དངོས་ལ་དོ་སྣང་དང། རྒྱུས་མངའ། བཀོལ་སྤྱོད་བཅས་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ། • རྩིས་རིག་ལ་ཆེད་སྦྱོང་བྱས་ནས་རིག་གཅིག་རྐང་འཛིན་ཡོང་བར་སྤྲོ་སྣང་སྤེལ་ རྒྱུ། • རིགས་རུས་དང་ཕོ་མོ་དབྱེ་འབྱེད་སོགས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྐྱོན་ཆ་དག་སེལ་དང། ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབས། སྤྱི་ཚོགས་འཆམ་མཐུན། དཀའ་ངལ་ལ་གདོང་ལེན་སོགས་ བྱ་རྒྱུར་གོ་རྟོགས་སྤེལ་རྒྱུ། •
མཁས་ཅན་ལ་གུས་བརྩི་དང་ཁོང་རྣམས་ཀྱི་ལེགས་ཆ་བསྡུ་ལེན་གྱིས་རྩིས་རིག་ གི་ལས་དོན་ནང་བྱ་བཞག་བསྒྲུབ་ཐབས།
རྩིས་རིག་གི་ལས་དོན་ཐད་བྱས་རྗེས་འཇོག་གནང་མཛད་མཁན་གྱི་རྩིས་རིག་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 228 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག རྩིས་རིག ཀ) ཚོགས་སྤྱི་དང་རྟེན་འབྱུང་གྲངས། Sets and Functions ཚོགས་སྤྱི། Sets • ཚོགས་སྤྱི་དང་རྟེན་འབྱུང་གྲངས། Sets and Functions • ཚོགས་སྤྱི། Sets • ཚོགས་སྤྱི་དང་དེའི་ངོ་ཚབ། Sets and their representations • ངོ་ཚབ་མེད་པའི་ཚོགས་སྤྱི། The Empty Set • ཚད་ཡོད་དང་ཚད་མེད་ཀྱི་ཚོགས་སྤྱི། Finite and Infinite Sets • འདྲ་མཚུངས་ཚོགས་སྤྱི། Equal Sets • བུ་ཚོགས། Subsets (བུ་ཚོགས། -A={1,2,3} སྐྱེད་ཚོགས། - B= {1,2,3,4} ) • ལུགས་ལྡན་གྲངས་ཚོགས་ཀྱི་བུ་ཚོགས། Subsets of set of real numbers • བར་ཁོངས་སྐབས་ཀྱི་དངོས་ཡོད་གྲངས་ཀྱི་བུ་ཚོགས། Interval as subsets of Real number • ཕྱོད་ཚོགས། Power Set • ཡོངས་ཚོགས། Universal Set • ཝེན་བཀོད་རིས། Venn Diagrams • ཚོགས་སྤྱིའི་བཀོལ་སྟངས། - འགྲིལ་ཚོགས་དང་། སྣོལ་ཚོགས། Operations on Sets: Union and Intersection of Sets
ཚོགས་སྤྱིའི་བར་ཁྱད། A={1,2,3,4} , B={2,4,6} , A- B ={1,3} , BA={6}
ཚོགས་སྤྱིའི་ཁ་སྐོང་། Complement of a Set
•
•
Definition of relations, Pictorial diagrams, Domain, Co-domain, Range of a relation, etc.
as a special kind of relation from on set to another, Pictorial representation of a function, domain, codomain, range of a function, etc.
Measuring angles: Radian measure, Degree measure, Relation between radian and real numbers and Relation between degree and radian, and conversion from one measure to another
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 229 ) ལྟོས་ཟླ་དང་རྟེན་འབྱུང་གྲངས། Relations and Functions • རིམ་ཆ། Ordered pairs • ཀ་ཊེ་ཤིན་གཟུགས་ཅན་གྱི་ཚོགས་སྤྱི།
ལྟོས་ཟླ། (R) Relations • ལྟོས་ཟླའི་གོ་དོན་དང་། པར་རིས་ཀྱི་བཀོད་རིས། ཁོངས། ཁོངས་ཀྱི་ཆ་ཤས། ལྟོས་ ཟླའི་ཁྱབ་ཚད་སོགས།
• ལྟོས་ཟླ། (R) –• རྟེན་འབྱུང་གྲངས། (f) Functions
ཚོགས་སྤྱི་གཅིག་ནས་གཞན་ཞིག་ལ་ལྟོས་འབྲེལ་གྱི་རིགས་དམིགས་བསལ་བའི་ རྟེན་འབྱུང་གྲངས། རྟེན་འབྱུང་གྲངས་དང་ཁོངས། ཁོངས་ཀྱི་ཆ་ཤས། རྟེན་འབྱུང་ གྲངས་ཀྱི་ཁྱབ་ཚད་བཅས་ཀྱི་པར་རིས་ཀྱི་མཚོན་དོན་སོགས། Functions
ཟུར་གསུམ་རྟེན་འབྱུང་གྲངས། Trigonometric Functions • ཟུར། - ཕོ་ཟུར་དང་མོ་ཟུར། Angle: Positive and Negative angles • ཟུར་འཇལ་སྟངས། - གཞུ་ཚད་འཇལ་བ། ཌིག་རི་འཇལ་བ། གཞུ་ཚད་དང་ དངོས་ཡོད་གྲངས་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ། འཇལ་ཚད་གཅིག་ནས་གཞན་དུ་བརྗེ་ སྒྱུར།
Cartesian Product of Sets •
•
(sinθ = sin α, cosθ = cos α and
Definition of Trigonometric functions, Signs of trigonometric functions and sketch of their graphs, general solution of trigonometric equations of the sinθ = sin α, cosθ = cos α and tanθ = tan α.
Processes of the proof by induction, Motivating the application of the method by looking at natural numbers as the least inductive subset of real numbers, The principle of mathematical induction and simple applications.
Need for complex numbers, Brief description of algebraic properties of complex numbers, Argand plane Polar representation of complex,
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 230 ) • ཟུར་གསུམ་རྟེན་འབྱུང་གྲངས་ཀྱི་གོ་དོན་དང་། ཟུར་གསུམ་རྟེན་འབྱུང་གྲངས་ཀྱི་ མཚོན་རྟགས་ཁག་དང་དེ་དག་གི་སྐྱ་རིས་དཔེ་བྲིས། ཟུར་གསུམ་རྩིས་རིག་གི་ མཉམ་བྱའི་དབྱེ་བའི་
tan α.) འགྲོལ་ ཐོབ་སྤྱི།
ཁ) ཚབ་རྩིས།
ཕྱོགས་བསྡུས་རྩི་ཐབས་རིག་པ།
• ཕྱོགས་བསྡུས་གྲུབ་ཐབས་ཀྱི་རྒྱུད་རིམ། རང་བྱུང་གྲངས་དེ་བཞིན་ཕྱོགས་བསྡུས་ བུ་ཚོགས་ཉུང་ཤོས་ཀྱི་དངོས་ཡོད་གྲངས་ལ་བལྟས་ཏེ་དཀའ་རྙོག་སེལ་ཐབས་ ལ་སྐུལ་སྟངས། ཕྱོགས་བསྡུས་རྩི་ཐབས་ཀྱི་རྩ་དོན་དང་དཀའ་རྙོག་སེལ་སྟངས་ སྟབས་བདེ།
འདུས་གྲངས་དང་ཐེངས་གཉིས་མཉམ་བྱ། Complex Numbers and Quadratic Equations • འདུས་གྲངས་ཀྱི་དགོས་པ། འདུས་གྲངས་ཚབ་རྩིས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་མདོར་བསྡུས། ཨར་གྷནྜ་དང་པོ་ལོར་འདུས་གྲངས་ཀྱི་མཚོན་དོན། ཚབ་རྩིས་ཀྱི་རྩ་བའི་ངེས་ སྲོལ་གྱི་རྩིས་བརྗོད། འདུས་གྲངས་ལུགས་ཀྱི་ཐེངས་གཉིས་མཉམ་བྱའི་འགྲོལ་ཐོབ།
tanθ =
Algebra
Principle of Mathematical Induction
Statement of Fundamental Theorem of Algebra, Solution of quadratic equations the complex number system
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 231 )
ཐེངས་གཅིག་མི་མཉམ་ཚུལ། Linear Inequalities • རྒྱུ་གཅིག་ཐེངས་གཅིག་མི་མཉམ་ཚུལ་གྱི་ཚབ་རྩིས་འགྲོལ་ཐོབ་དང་གྲངས་ཐིག་ མཚོན་སྟངས། རྒྱུ་གཉིས་ཐེངས་གཅིག་མི་མཉམ་ཚུལ་གྱི་འགྲོལ་ཐོབ་བརྐོས་རིས་ ཐོག་ནས་བསྟན་པ། Algebraic solution of linear inequalities in on variable and their representation on the number line, Graphical solution of linear inequalities in two variables སྟར་སྒྲིག་དང་སྐོར་སྒྲིག Permutation and Combinations • གཞི་རྩའི་གྲངས་བགྲང་རིག་པ། ( n –ཨང་ཡིག་སོགས་ཀྱི་མཚོན་རྟགས།) སྟར་ སྒྲིག་དང་སྐོར་སྒྲིག ཆོ་གའི་ཁུངས་འདྲེན་དང་དེ་དག་གི་འབྲེལ་ལམ། དཀའ་ རྙོག་སེལ་སྟངས་སྟབས་བདེ། Fundamental principle of counting, Factorial n, Permutations and
derivation of formulae and their connections and simple applications. ཉིས་ཚན་ཚུལ་ངེས་སྲོལ། Binomial Theorem • རྒྱུས་རིམ། རིལ་གྲངས་ཕོའ་མཚོན་རྟགས་ཆེད་དུ་ཉིས་ཚན་ཚུལ་ངེས་སྲོལ་གྱི་ རྩིས་བརྗོད་གྲུབ་ཐབས། • ཕཱསི་ཀལ་ཟུར་གསུམ། ཉིས་ཚན་ཚུལ་འགྲོལ་བའི་བརྡ་དོན་སྤྱི་འབྲིང་། དཀའ་རྙོག་ སེལ་སྟངས་སྟབས་བདེ། History, statement and proof of the binomial theorem for positive integral indices, Pascal’s triangle, general and middle term in binomial expansion, simple applications
combinations,
Arithmetic progression (A.P) , Arithmetic mean (A.M) , Geometric progression (G.P) , general term of a G.P., Sum of n terms of a G.P., geometric mean (G.M.) , Relation between A.M. and G.M., Sum of n terms of the special series Σn, Σn2 and Σn3 .
Slope of a line and angle
between two lines, Various forms of equations of a line: Horizontal and vertical lines (parallel to axes) , point-slope form, slope-intercept form, two-point form, intercepts form and normal form, General equation of a line, Distance of a point from a line.
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 232 ) རིམ་ཕྲེང་དང་སྟར་གྲངས། Sequence and Series • རིམ་འགྲོས་གྲངས་རིམ། (ཨང་རྩིས་སྟར་གྲངས།) རིམ་འགྲོས་ཆ་སྙོམས། གསུམ་ འགྲོས་གྲངས་རིམ། (དབྱིབས་རྩིས་སྟར་གྲངས།) གསུམ་འགྲོས་གྲངས་རིམ་གྱི་ བརྡ་དོན་སྤྱི། གསུམ་འགྲོས་གྲངས་རིམ་ཀྱི་བརྡ་དོན་གྲངས་ཐང་ (n) གི་ཐོབ། རིམ་འགྲོས་ཆ་སྙོམས་དང་གསུམ་འགྲོས་ཆ་སྙོམས་ཀྱི་འབྲེལ་བ། དམིགས་བསལ་ སྟར་གྲངས་ Σn དང་ Σn2 Σn3 བཅས་ཀྱི་བརྡ་དོན་གྲངས་ཐང་གི་བསྡོམས་ཐོབ་ འཚོལ་བ།
ག) ལྟོས་འབྲེལ་དབྱིབས་རྩིས་རིག་པ། Coordinate geometry དྲང་ཐིག Straight Lines • ཐིག་གི་གསེག་ངོས་དང་ཐིག་གཉིས་བར་གྱི་ཟུར། ཐིག་ཅིག་གི་མཉམ་བྱའི་རྣམ་ པ་སྣ་ཚོགས་ཏ ། འཕྲེད་ཐིག་དང་གཞུང་ཐིག (འཁོར་མདར་མཉམ་འགྲོ།) གསེག་ ཚེག་གི་རྣམ་པ། གསེག་བཅད་ཐིག་གི་རྣམ་པ། ཚེག་གཉིས་ཀྱི་རྣམ་པ། བཅད་ ཐིག་གི་རྣམ་པ་དང་དྲང་འཕྱངས་ཀྱི་རྣམ་པ། ཐིག་གི་མཉམ་བྱ་ཡོངས་ཁྱབ། ཐིག་ (དྲང་འཕྱངས་) ཅིག་ནས་ཚེག་ཅིག་གི་བར་ཁྱད།
Sections of a cone: circle, ellipse, parabola, hyperbola, a point, a straight line and degenerated case of a conic section. Standard equations and simple properties of parabola, ellipse and hyperbola. Standard equation of a circle
Introduction to three dimensional Geometry
in three dimensional space, Coordinates of a Point in Space, Distance between two points and section formula
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 233 ) སྙུང་གཟུགས་འཁྱོག་ཐིག Conic Section • སྙུང་གཟུགས་ཀྱི་འཁྱོག་ཐིག་ཁག - སྒོར་དབྱིབས་དང་། འཇོང་དབྱིབས། དངོས་ འཕངས་ཐིག ཟུང་ལྡན་འཁྱོག་ཐིག ཚེག དྲང་ཐིག སྙུང་གཟུགས་འཁྱོག་ཐིག་གི་ ཞན་འགྱུར་དཔེ་གཞི། དངོས་འཕངས་ཐིག་དང་འཇོང་དབྱིབས། ཟུང་ལྡན་འཁྱོག་ ཐིག་བཅས་ཀྱི་ཚད་ལྡན་མཉམ་བྱ་དང་སྟབས་བདེའི་རང་བཞིན། སྒོར་དབྱིབས་ ཀྱི་ཚད་ལྡན་མཉམ་བྱ།
རྩ་གསུམ་དབྱིབས་རྩིས་ངོ་སྤྲོད།
• རྩ་གསུམ་བར་སྟོང་ནང་གི་གནས་ཚད་མདའ་དང་གནས་ཚད་སྙོམས་ངོས། བར་ སྟོང་ནང་གི་ཚེག་ཅིག་གི་གནས་ཚད། ཚེག་གཉིས་དབར་གྱི་བར་ཐག་དང་ གནས་ཚད་ཀྱི་ཆོ་ག Coordinate axes and Coordinate planes
ང) ཆ་ཕྲན་བསགས། Calculus མུ་མཐའ་དང་བསྡུར་མཐའ། Limits and Derivatives • ངོ་སྤྲོད། Introduction • མུ་མཐའི་མངོན་རྟོགས་འཆར་སྒོ། Intuitive idea of limit
Definition of derivative and relate it to slope of tangent of the curve
•
product and quotient of functions
•
Mathematically Acceptable statements, Connecting words/phrases – consolidating the understanding of “if and only if (necessary and sufficient) condition”, Connecting words difference between contradiction, contrapositive, converse, etc.
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 234 ) • བསྡུར་མཐའི་གོ་དོན་དང་། དེ་གུག་ཆའི་ཕྲད་ཐིག་གི་གསེག་ངོས་ལ་འབྲེལ་བ།
བསྡུར་མཐའི་བསྡོམས་ཐོབ། Derivative
རྟེན་གྲངས་ཀྱི་ཁྱད་པར་དང་། བསྒྱུར་ཐོབ། བགོས་ཐོབ།
of sum •
Deference,
ཟུར་གསུམ་རྟེན་འབྱུང་གྲངས་དང་ཚན་མང་ཚུལ་རྟེན་འབྱུང་གྲངས་ཀྱི་བསྡུར་ མཐའ། Derivatives of polynomial and trigonometric functions. ཅ) གྲངས་རིག་གིས་རྒྱུ་མཚན་འདྲེན་པ། Mathematical Reasoning • རྩིས་བརྗོད་དང་ལེན། ཚིག་གམ་ཚིག་ཚོགས་ཀྱི་མཐུད་སྟངས། - ཡིན་ལ་དེ་ཁོ་ ན་ཡིན་པ། (དགོས་མཁོ་དང་འདང་ངེས།) ཞེས་པའི་ཆ་རྐྱེན་གྱི་གོ་རྟོགས་ཕྱོགས་ སྡོམ་བྱེད་ཚུལ། འགལ་བ་དང་ཐད་འགོག གོ་ལྡོག་བཅས་དབར་གྱི་ཚིག་ཁྱད་ མཐུད་ཚུལ་སོགས་ཉིན་རེའི་འཚོ་བ་སྦྱར་ནས་དཔེ་མཚོད་འགོད་པ།
ཆ) རྣམ་གྲངས་རིག་པ་དང་སྲིད་ཕྱོད། རྣམ་གྲངས་རིག་པ། Statistics • གྲམ་ཐོར་དཔོག་ཚད། - འཛིན་གྲངས་མ་འདུས་པ་དང་འཛིན་གྲངས་འདུས་ པའི་ཆ་སྙོམས་གྲངས་ཁྱད་དང་། ཁྱད་སྒྱུར། ཚད་ལྡན་ཡོ་ཁྱད། ཆ་སྙོམས་གྲངས་
མཚུངས་པ་ལ་ཁྱད་སྒྱུར་མི་འདྲ་སའི་ཟློས་ཕྱོད་ཁྱབ་ཚུལ་གྱི་དབྱེ་ཞིབ།
Measure of dispersion: mean deviation, variance and standard deviation of ungrouped /grouped data, Analysis of frequency distributions with equal means but different variances.
ments: outcomes, Sample Spaces
Occurrence of events, Types of Events, Algebra of event
Probability of an event, etc
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 235 )
• སྟབས་འགྲིགས་ཚོད་ལྟ། - རྗེས་ཡོང་། མ་དཔེ་བར་སྟོང་། Random experi-
• དོན་རྐྱེན། -དོན་རྐྱེན་འབྱུང་བ། དོན་རྐྱེན་རིགས། དོན་རྐྱེན་ཚབ་རྩིས། Events:
• དོན་རྐྱེན་སྲིད་ཕྱོད་སོགས།
* མཚམས་སྦྱོར་སློབ་དེབ། NCERT ནས་པར་སྐྲུན་ཞུས་པའི་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་གི་ཨང་རྩིས་སློབ་དེབ་དང་ པོ་དང་གཉིས་པ།
སྲིད་ཕྱོད། Probability
and onto functions, Composite functions, Inverse of a function, Binary operations
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 236 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཉིས། རྩིས་རིག ཀ ལྟོས་འབྲེལ་དང་རྟེན་འབྱུང་གྲངས། Relations and Functions ༡) ལྟོས་འབྲེལ་དང་རྟེན་འབྱུང་གྲངས། Relations and Functions • ལྟོས་འབྲེལ་གྱི་ཚན་པ་ཁག - རང་ལྡོག་ལྟོས་འབྲེལ། ཆ་འགྲིག་ལྟོས་འབྲེལ། བརྒྱུད་རུང་ལྟོས་འབྲེལ། ཁྱབ་མཉམ་ལྟོས་འབྲེལ། Types of relations: reflexive, symmetric, transitive and equivalence relations • གཅིག་གཏད་གཅིག་གི་རྟེན་འབྱུང་གྲངས། སྣ་འདུས་རྟེན་འབྱུང་གྲངས། ལྡོག་ པའི་རྟེན་འབྱུང་གྲངས། གཉིས་གོང་འགྲིལ་ལུགས་ཀྱི་ལུགས་རྩིས། One to one
༢) ལྡོག་པའི་ཟུར་གསུམ་རྟེན་འབྱུང་གྲངས། Inverse Trigonometric Functions • གོ་དོན། ཁྱབ་ཚད། ཁོངས། གཙོ་ཐང་ཡན་ལག ལྡོག་པའི་ཟུར་གསུམ་རྟེན་གྲངས་ ཀྱི་བཀོད་རིས། ལྡོག་པའི་ཟུར་གསུམ་རྟེན་གྲངས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་ཁྱད་ཆོས། Definition, Range, Domain, Principal value branches, Graphs of inverse trigonometric functions, Elementary properties of inverse trigonometric functions
Matrices- Concept of matrix, notation of Matrix, Order of a Matrix, equality of Matrices, Types of matrices, Zero Matrix, Transpose of a matrix, Symmetric Matrix and Skew
symmetric matrix
of Matrices: Addition of Matrices, Multiplication of a matrix by a scalar, Properties of matrix addition, Properties of Scalar multiplication of a matrix, Multiplication of Matrices, Properties of Multiplication of matrices.
Non-commutativity of multiplication of Matrices and existence of non-zero matrices whose product is the zero matrix
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 237 ) ཁ ཚབ་རྩིས། Algebra ལིང་ཚེ། Matrices • ལིང་ཚེའི་གོ་དོན། ལིང་ཚེའི་མཚོན་རྟགས། ལིང་ཚེའི་གོ་རིམ། འདྲ་མཚུངས་ལིང་ ཚེ། ལིང་ཚེའི་ཚན་པ། ཐིག་ལིང་ཚེ། ལིང་ཚེའི་གནས་སྐོར། ཆ་འགྲིག་ལིང་ཚེ། གསེག་པའི་ཆ་འགྲིག་ལིང་ཚེ།
• ལིང་ཚེའི་བཀོལ་སྤྱོད། - ལིང་ཚེའི་སྡོམ་རྩིས། ཚད་རྟགས་ཤིག་ནས་སྒྱུར་རྩིས་ རྒྱག་པ། ལིང་ཚེའི་སྡོམ་རྩིས་ཀྱི་རང་བཞིན། ལིང་ཚེའི་སྒྱུར་རྩིས་ཚད་རྟགས་ཀྱི་ རང་བཞིན། ལིང་ཚེའི་སྒྱུར་རྩིས། ལིང་ཚེའི་སྒྱུར་རྩིས་ཀྱི་རང་བཞིན། Operations
• བརྗེས་མིན་སྒྱུར་རྩིས་ཀྱི་ལིང་ཚེ་དང་ད་ཡོད་ཀླད་ཀོར་མིན་པའི་ལིང་ཚེའི་ཐོབ་ ཐིག་ལིང་ཚེ་ཀླད་ཀོར་ཅན།
• འཕྲེད་གཞུང་འགྱུར་ལྡོག་གི་རྨང་གཞིའི་གོ་དོན། ཟློག་རུང་ལིང་ཚེ། འགྱུར་ལྡོག་ གི་རྨང་གཞིར་བརྟེན་ནས་ལིང་ཚེ་ཟློག་པ། Concept of elementary row and column operations (Transformation) , Invertible Matrices, Inverse of a matrix
by elementary operations
Determinant of a square matrix (up to 3x3 matrices) , Properties of determinants.
•
Minors, Cofactors and applications of determinants in finding the area of a triangle.
Solving system of linear equations in two or three variables using inverse of a matrix
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 238 ) གཏན་འཁེལ་ལུགས། Determinants • གྲུ་བཞི་ལིང་ཚེའི་གཏན་འཁེལ་ལུགས། (3x3 བར་གྱི་ལིང་ཚེ།) གཏན་འཁེལ་ ལུགས་ཀྱི་རང་བཞིན།
བསུབས་ཆུང་དང་ལྷག་རྐྱེན། གཏན་འཁེལ་ལུགས་ཀྱི་ཉེར་སྤྱོད་བརྒྱུད་ཟུར་ གསུམ་གྱི་རྒྱ་ཁྱོན་འཚོལ་བ།
གྲུ་བཞི་ལིང་ཚེ་ཞིག་གི་མུ་སྦྲེལ་དང་ཟློག་པ། Adjoint and inverse of a square matrix • གཅིག་མཐུན་དང་གཅིག་མཐུན་མིན་པ་དང་། དཔེ་མཚོན་བརྒྱུད་ཐིག་གཤིས་ མཉམ་བྱ་བཀྲོལ་ཐབས་སྣ་ཚོགས། Consistency, inconsistency and
ber of solutions
of
equations by examples, • ལིང་ཚེ་ཟློག་པ་བེད་སྤྱད་དེ་རྒྱུ་གཉིས་སམ་གསུམ་ནང་གི་ཐིག་གཤིས་མཉམ་བྱ་ སྐོར་འགྲོལ་བ།
ག ཆ་ཕྲན་བསགས། Calculus • མུ་འབྲེལ་དང་ཆ་ཕྲན། སྣ་འདུས་རྟེན་འབྱུང་གྲངས་ཀྱི་བསྡུར་མཐའ། ཐག་ཚུལ་ ངེས་ལུགས། ལྡོག་པའི་ཟུར་གསུམ་རྟེན་འབྱུང་གྲངས་ཀྱི་བསྡུར་མཐའ། སྦས་པའི་ རྟེན་འབྱུང་གྲངས་ཀྱི་བསྡུར་མཐའ། Continuity and differentiability, Derivative of composite functions, Chain rule, Derivatives of
trigonometric functions, Derivative of
• སྟོན་གྲངས་རྟེན་འབྱུང་གྲངས་དང་གཏད་གྲངས་རྟེན་འབྱུང་གྲངས་ཀྱི་གོ་དོན། དེ་ དག་གི་བསྡུར་མཐའ། Concept of exponential and logarithmic functions
•
num-
of system
linear
inverse
implicit function
tives, Roller’s and Lagrange’s Mean Value Theorems (without proof) and their geometric interpretation
•
Applications
Applications of derivative: Rate of change, Increasing/decreasing functions, Tangents and normals, approximation, maxima and minima, Simple problems
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 239 ) and their derivative • གཏད་གྲངས་ཆ་ཕྲན། རྟེན་འབྱུང་གྲངས་ཀྱི་བསྡུར་མཐའ་ཞུགས་གྲངས་ཚུལ་ནང་ བསྟན་པ། Derivative of functions expressed in parametric forms • རིམ་གཉིས་བསྡུར་མཐའ། རོ་ལཱར་དང་ལ་གྷོན་ཇོ་ཡི་དཀྱིལ་ཐང་ངེས་སྲོལ་དང་ དེ་དག་གི་དབྱིབས་རྩིས་འགྲོལ་ཐབས་ (འགྲེལ་བཤད།) Second order deriva-
བསྡུར་མཐའི་ཉེར་སྤྱོད།
of derivative
བསྡུར་མཐའི་ཉེར་སྤྱོད།- འགྱུར་ཕྱོད། འཕེལ་འགྲིབ་ཀྱི་རྟེན་འབྱུང་གྲངས། ཕྲད་ ཐིག་དང་གཏན་ཐིག ཉེ་མཚུངས་དང་། ཆེས་ཤོས་དང་ཆུང་ཤོས། སྟབས་བདེའི་ དཀའ་རྙོག
ཆ་བསགས། Integrals • ཆ་བསགས་ནི་ཆ་ཕྲན་ཟློག་པའི་རྒྱུད་རིམ་ཞིག་རེད། Integration as inverse process of differentiation • ཚབ་འཇུག་ལ་བརྟེན་ནས་ཆ་ཤས་དབྱེ་ཚུལ། ཆ་ཤས་ལ་བརྟེན་ནས་ཆ་བསགས་ འགྱུར་གྲངས་ཀྱི་རྟེན་འབྱུང་གྲངས་འཚོལ་བ། (ཆ་བསགས་སྟབས་བདེའི་རིགས་ ཁོ་ན་དབྱེ་ཞིབ་བྱ་དགོས།) Integration of variety of functions by substitution, by partial fractions and by parts (only simple integrals of the type to be evaluated • མཚམས་ཡོད་བསྡོམས་གྲངས་ཤིག་གི་ངེས་ཅན་ཆ་བསགས། ཆ་ཕྲན་བསགས་ཀྱི་
integrals as a limit of a sum, Fundamental Theorem of Calculus ( without proof)
, Basic properties of definite integrals and evaluation of definite in-
Applications in finding the area under simple curves, areas of circles/ parabolas/ ellipses (in standard form only, Area between the two above said curves (the region should be clearly identifiable)
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 240 ) རྩ་བའི་ངེས་སྲོལ། (བཤེར་རྩིས་མེད་པ།) ངེས་ཅན་ཆ་བསགས་ཀྱི་རྨང་གཞིའི་ རང་བཞིན་དང་ངེས་ཅན་ཆ་བསགས་ཀྱི་དབྱེ་ཞིབ།
Definite
tegrals ཆ་བསགས་ཉེར་སྤྱོད། Applications of the Integrals • སྟབས་བདེའི་འཁྱོག་ཐིག་འོག་རྒྱ་ཁྱོན་འཚོལ་སྟངས་དང་། སྒོར་དབྱིབས་དང། དངོས་འཕངས་ཐི ག འཇོང་དབྱིབས་ཀྱི་རྒྱ་ཁྱོནའཚོལ་སྟངས་བཅས་ཀྱི་ཉེར་ སྤྱོད། (ཚད་ལྡན་དབྱིབས་ཁོ་ན་) གོང་སྨོས་འཁྱོག་ཐིག་གཉིས་དབར་གྱི་རྒྱ་ཁྱོན། (མངའ་ཁོངས་ངོས་འཛིན་གསལ་པོར་དབྱེ་དགོས་པ་)
ཆ་ཕྲན་མཉམ་བྱ། Differential Equations • ཆ་ཕྲན་མཉམ་བྱའི་གོ་དོན། ཆ་ཕྲན་མཉམ་བྱའི་རིམ་པ། ཆ་ཕྲན་མཉམ་བྱའི་ཌིག་ རི། ཆ་ཕྲན་མཉམ་བྱའི་བཀྲོལ་ཐོབ་སྤྱིདང་བྱེ་བྲག བཀྲོལ་ཐོབ་སྤྱི་སྤྲད་པའི་ཆ་ ཕྲན་མཉམ་བྱ་ཆགས་ཚུལ། Definition, Order and Degree of Differential Equations, General and particular solutions of a differential equation, Formation of differential equation whose general solution is given • འགྱུར་ཚད་དབྱེ་གྱེས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་བརྒྱུད་ཆ་ཕྲན་མཉམ་བྱའི་བཀྲོལ་ཐོབ་ འཚོལ་བ། ( dy dx + py = q) གང་དུ་ p དང་ q ནི་ x ཡི་འགྱུར་མེད་གྲངས་སམ་
Solution of differential equations by method of separation of variables solutions of homogeneous differential equations of first order and first degree. Solutions of linear differential equation of the type: dy dx + py = q, where p and q are functions of x.
and Three dimensional Geometry
Types of Vectors
– Zero vector, Unit vector, Equal vector, Parallel vector and Collinear vector
Position vector of a point, Negative of a vector, Components of a vector
Scalar (or dot) product of vectors, Projection of a vector on a line, Vector ( or
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 241 ) རྟེན་འབྱུང་གྲངས་ཡིན་པ་ཁོ་ན་ཐེམ་གཅིག་ཐེངས་གཤིས་ཆ་ཕྲན་མཉམ་བྱ་ཡིན།)
ང་། ཕྱོགས་ཚད་དང་རྩ་གསུམ་དབྱིབས་རྩིས། Vectors
• ཕྱོགས་ཚད། - ཕྱོགས་ཚད་དང་ཕྱོགས་མེད་ཚད། ཕྱོགས་ཚད་ཀྱི་ཆེ་ཆུང་དང་ཁ་ ཕྱོགས། Vectors and scalars, magnitude and direction of a vector • ཁ་ཕྱོགས་ཀྱི་ལྡོག་ཟླའི་ཆ་ཚད། / ཕྱོགས་ཚད་ཀྱི་སྡུར་ཚད། Direction cosines / ratios of Vectors • ཕྱོགས་ཚད་དབྱེ་བ། - (ཕྱོགས་ཚད་ཀླད་ཀོར། ཕྱོགས་ཚད་རྐྱང་པ། འདྲ་མཚུངས་ ཕྱོགས་ཚད། མཉམ་འགྲོ་ཕྱོགས་ཚད། སྤྱི་ཐིག་ཕྱོགས་ཚད།)
• སྣེ་ཞིག་གི་གནས་སའི་ཕྱོགས་ཚད། མོ་རྟགས་ཀྱི་ཕྱོགས་ཚད། ཕྱོགས་ཚད་ཀྱི་གྲུབ་
• ཕྱོགས་ཚད་ཀྱི་སྣོན་རྩིས། ཕྱོགས་ཚད་ལ་ཕྱོགས་མེད་ཚད་ཀྱིས་སྒྱུར་བ། Addition of vectors, Multiplication of vector by a scalar • ཕྱོགས་མེད་ཚད་ (ཚེག) ཀྱི་བསྒྱུར་ཐོབ། ཐིག་ཅིག་སྟེང་གི་ཕྱོགས་ཚད་ཀྱི་ཕོག་ འཕྲོ། ཕྱོགས་ཚད་གཉིས་ཀྱི་ཕྱོགས་ཚད་ (སྣོན་སྡེབ་) བསྒྱུར་ཐོབ།
ཆ།
Direction
•
Cartesian and vector equation of a plane
Angle between (i) two lines, (ii) two planes and (iii) a line and a plane
Distance of a point from a plane
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 242 ) cross) product of vectors རྩ་གསུམ་དབྱིབས་རྩིས། • ཁ་ཕྱོགས་ཀྱི་ལྡོག་ཟླའི་ཆ་ཚད།/ སྣེ་ཚེག་གཉིས་མཐུད་པའི་ཐིག་གི་སྡུར་ཚད།
• ཀ་ཊེ་ཤིན་དང་ཐིག་ཅིག་གི་ཕྱོགས་ཚད་མཉམ་བྱ། སྤྱི་ངོས་ཐིག་དང་གསེག་ཐིག ཐིག་གཉིས་དབར་གྱི་བར་ཁྱད་ཐུང་ཤོས། Cartesian and vector equation of a line, coplanar and skew lines • ཀ་ཊེ་ཤིན་ དང་སྙོམས་ངོས་ཀྱི་ཕྱོགས་ཚད་མཉམ་བྱ།
• ཐིག་གཉིས་དབར་དང་། སྙོམས་ངོས་གཉིས་དབར། ཐིག་ཅིག སྙོམས་ངོས་ཤིག་ བཅས་ཀྱི་ཟུར།
cosines/ratios of a line joining two points
སྙོམས་ངོས་ཤིག་ནས་སྣེ་ཚེག་ཅིག་བར་གྱི་བར་ཁྱད།
ཅ། ཐིག་གཤིས་འཆར་བཀོད། Linear Programming • ངོ་སྤྲོད། འབྲེལ་ཡོད་བརྡ་ཆད་ཀྱི་གོ་དོན། དཔེར་ན། འཆིང་གཅུན། དམིགས་ འབེན་རྟེན་འབྱུང་གྲངས། མཆོག་གྱུར་གྱི་གནད་དོན་ལྟ་བུ། Introduction, definition of related terminology such as constraints, objective function, optimization • ཐིག་གཤིས་འཆར་བཀོད་གནད་དོན་གྱི་དབྱེ་བ་ཁག Different types of lin-
• ཐིག་གཤིས་འཆར་བཀོད་གནད་དོན་གྱི་གྲངས་རིག་རྩ་འཛིན་ཆོ་ག Mathemat-
ear programming (L.P.) problems
ical formulation of L.P. problems
Graphical method of solving linear programming problems
•
Feasible and infeasible regions, Feasible and infeasible solutions, Optmal (feasible) solutions
probability, Independent events, Total probability
Baye’s theorem, Random variable and its probability distribution,
Mean and variance of random variable
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད།
( 243 )
ཐིག་གཤིས་འཆར་བཀོད་ཀྱི་དཔེ་རིས་ཐབས་ལམ།
• སྤྱོད་རུང་མཚམས་དང་སྤྱོད་རུང་མིན་པའི་མཚམས། སྤྱོད་རུང་དང་སྤྱོད་མི་རུང་ བའི་འགྲོལ་ཐོབ། མཆོག་གྱུར་ (སྤྱོད་རུང་) འགྲོལ་ཐོབ།
ཆ། སྲིད་ཕྱོད། Probability • སྲིད་ཕྱོད་སྐོར་གྱི་སྒྱུར་རྩིས་ངེས་སྲོལ། Multiplication
on probability • ཆ་རྐྱེན་ཅན་གྱི་སྲིད་ཕྱོད། རྐྱེན་རང་དབང་བ། ཆ་ཚང་སྲིད་ཕྱོད། Conditional
•
theorem
བྷེ་ཡཱེ་ཡི་ངེས་སྲོལ། སྐབས་བསྟུན་འགྱུར་ཚད་དང་དེའི་སྲིད་ཕྱོད་ཁྱབ་ཚུལ།
• ཆ་སྙོམས་སྐབས་བསྟུན་འགྱུར་ཚད་དང་། ཁྱད་སྒྱུར་སྐབས་བསྟུན་འགྱུར་ཚད།
• བྷེར་ནུ་ལཱི་ཚོད་ལྟ་དང་ཚན་གཉིས་ཁྱབ་ཚུལ། Bernoulli Trials and Binomial distribution * མཚམས་སྦྱོར་སློབ་དེབ། NCERT ནས་པར་སྐྲུན་ཞུས་པའི་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་ཨང་རྩིས་སློབ་དེབ་དང་པོ་དང་གཉིས་ པ།
ceptual understanding)
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 244 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས། ཚན་རིག་རིག་སྡེ་ཚན་གྱི་བསླབ་གཞི། ཀ༽ དངོས་ཁམས་རིག་པ། (PHYSICS) གཞི་རིམ་གོང་མ་ནི་སྤྱིར་བཏང་སློབ་སྦྱོང་ནས་ཆེད་ལས་སློབ་སྦྱོང་ལ་ཁ་ ཕྱོགས་པའི་གནས་སྐབས་ཤིག་ཡིན་པས། དངོས་ཁམས་ཚན་རིག་གི་བསླབ་གཞིའི་ ནང་དོན་གཏིང་ཟབ་ཏུ་གཏོང་བའི་ཐབས་ལམ་བཟུང་དགོས་པ་དང་ཆབས་ཅིག སློབ་ མའི་ཚན་རིག་གི་གོ་རྟོགས་རྒྱ་གང་ཆེར་སྤེལ་དགོས། བསླབ་གཞི་གསར་པའི་ནང་ དོན་ཐད་གཤམ་འཁོད་ཁྱད་ཆོས་རྣམས་འབུར་དུ་ཐོན་པར་གཙོ་འདོན་བྱས་ཡོད་དེ། • དངོས་ཁམས་རིག་པའི་གཞི་རིམ་གོ་དོན་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ། (Basic Con-
• དངོས་ཁམས་རིག་པའི་གཅིག་འགྱུར་ཨང་རྟགས་དང། (SI units) བརྡ་སྦྱོར་ རིག་པ། (Symbols) བརྡ་སྦྱོར་རྣམ་རིག་པ། (Nomenclature) སོགས་རྒྱལ་ སྤྱིའི་མཚོན་རྟགས་ལྟར་བཀོལ་སྤྱོད་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ། • སློབ་ཚན་གྱི་གོ་རིམ་འབྲེལ་ཆགས་པ་དང། བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་རྣམས་གནས་ བསྡུས་རན་ཞིང་སློབ་ཚན་ཕན་ཚུན་མཚམས་སྦྱོར་ཐུབ་པ་དགོས། • བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་ཟློས་སྐྱོན་མི་འགྲོ་བར་གཙོ་འདོན་བྱས་ཏེ། བསླབ་གཞིའི་ ཁུར་པོ་ཡང་དུ་གཏོང་དགོས། • དངོས་ཁམས་རིག་པའི་དཀའ་གནད་གསེལ་བཀྲོལ་དང་། བྱ་རིམ། བཀོལ་སྤྱོད་བྱ་ སྟངས་བཅས་ཀྱི་ནུས་རྩལ་གོང་མཐོར་གཏོང་རྒྱུ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 245 ) • དངོས་ཁམས་རིག་པའི་ཐོག་ཆེད་ལས་སློབ་སྦྱོང་རྒྱུན་འཁྱོངས་བྱ་ཆེད། གཞི་རིམ་ གོང་མར་ཚན་རིག་གི་གཞི་རྟེན་ལེགས་པོ་ཞིག་འདིང་རྒྱུ་གལ་ཆེ། • དངོས་ཁམས་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་བཟོ་གྲྭ་དང་འཕྲུལ་རིག་ལག་རྩལ་གྱི་བྱ་རིམ་ ཁག་ལ་ཤེས་རྒྱ་བསྐྱེད་ཐབས། • སློབ་མའི་རྒྱུད་དུ་ཚོད་ལྟ་དང། (Experimental) རྟོག་ཞིབ། (Observational) མྱོང་འདྲིས། (Manipulative) ཐག་གཅོད། (Decision making) (Investigatory) བཅས་བྱེད་པའི་བྱ་རིམ་གྱི་ནུས་རྩལ་གོང་མཐོར་གཏོང་རྒྱུ། • དཀའ་གནད་གསེལ་བཀྲོལ་དང། གསར་གཏོད་ཀྱི་བསམ་བློ་བསྐྱེད་ཐབས། • བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་ལ་གོ་བ་གཏིང་ཟབ་ལོན་པར་བྱས་ནས། དངོས་ཁམས་ རིག་པ་དང་སློབ་ཚན་གཞན་དག་དབར་འབྲེལ་བ་གང་ཡོད་ངོས་འཛིན་དང་ གཤིབ་བསྡུར་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ།
Physical
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 246 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག དངོས་ཁམས་རིག་པ། ༡། དངོས་ཁམས་ཀྱི་འཇིག་རྟེན་དང་འཇལ་ཚད།
world and Measurement ༢། འགུལ་འགྲོས།
༣། འགུལ་བསྐྱོད་ཀྱི་ཁྲིམས། Laws of Motion ༤། བྱ་བ་དང་ནུས་ཤ གས། སྟོབས་ཤ གས། Work, Energy & Power ༥། རྡུལ་གྱི་མ་ལག་གི་འགུལ་སྐྱོད། Motion of System of particles & Rigid Body ༦། སའི་གོ་འཐེན་ཤ གས། Gravitation ༧། རྡོག་རྫས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས། Properties of Bulk Matter ༨། དྲོད་སྒུལ་ཤ གས། Thermodynamics ༩། འགུལ་ནུས་ཀྱི་རྣམ་གཞག་དང་རླུང་གཟུགས་རྣམ་དག་གི་རང་བཞིན། Behaviour of Perfect Gas & Kinetic Theory of gases ༡༠། རླབས་དང་ཡོམ་འགུལ། Oscillations & Waves
(Kinematics)
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 247 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཉིས། དངོས་ཁམས་རིག་པ། ༡། སོར་གནས་གློག Electrostatics • ཁྱབ་རའི་སྐོར་གསར་འཇུག་བྱ་རྒྱུ། ༢། གློག་རྒྱུན་དང་གློག Current Electricity ༣། ཁབ་ལེན་དང་གློག་རྒྱུན་གྱི་ཁབ་ལེན་ནུས་པ། Magnetic effect of current & Magnetism ༤། གློག་ཁབ་ལེན་གྱི་ཁྱབ་འགྱེད་དང་རེ་མོས་གློག་རྒྱུན། Electromagnetic Induction and Alternating current ༥། གློག་ཁབ་ལེན་གྱི་རླབས། Electromagnetic Waves • Maxwel ཡི་རྩིས་ཐབས་བཞི་རྒྱས་བཤད་བྱ་རྒྱུ། ༦། འོད་ཤེལ། Optics ༧། དངོས་རྫས་ཀྱི་རང་བཞིན་གཉིས་ལྡན་དང་འོད་ཁྱབ་འགྱེད། Dual Nature of Matter • རྡུལ་དང་རླབས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ཇི་ཙམ་ལྡན་པ་ཇི་བཞིན་འགོད་རྒྱུ། • De Broglie ཡི་རྣམ་བཞག་མ་ནོར་བར་འགོད་རྒྱུ།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 248 ) ༨། མ་རྡུལ་་དང་ལྟེ་ཉིང། Atoms and Nuclei • ཉིེང་རྡུལ་སྦྱོར་འགྱུར་སྐབས་སུ་འཛམ་གླིང་ནང་ཉིང་རྡུལ་གྱི་དཀའ་རྙོག་སྐོར་ རགས་ཙམ་ངོ་སྤྲོད་བྱ་རྒྱུ། ༩། གློག་ཆས། Electronic Devices ༡༠། འབྲེལ་མཐུད་མ་ལག Communication Systems • གློག་ཁབ་ལེན་གྱི་ནུས་པར་བརྟེན་ནས་འབྲེལ་མཐུད་བྱུང་བ་དང། འབྲེལ་ མཐུད་ནི་གློག་ཆས་ལ་བརྟེན་ནས་བྱུང་བའི་སྐོར་འགོད་རྒྱུ།
འགྱུར་རིག་པའི་ཐ་སྙད་འབྲི་ཀློག་རྣམ་བཞག>>ལས་ཀྱང་གལ་ཆེའི་ལེགས་ཆ་བླངས་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 249 ) ཁ༽ རྫས་འགྱུར་རིག་པ། (CHEMISTRY) གཞི་རིམ་གོང་མ་ནི་སློབ་གྲྭའི་དུས་སྐབས་གལ་ཆེ་ཤོས་དེ་ཡིན། དུས་སྐབས་ འདིར་སློབ་ཕྲུག་ཚོས་སྤྱིར་བཏང་སློབ་སྦྱོང་ནས་ཆེད་ལས་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པའི་དུས་རིམ་ ཞིག་ཡིན་པས། གཞི་རིམ་བར་འོག་གི་ལོ་ངོ་བཅུའི་སློབ་ཁྲིད་དུས་ཡུན་ཁྲོད་སློབ་མ་ རྣམས་ལ་སྨན་པ་དང། སྨན་སྦྱོར། བཟོ་སྐྲུན། འཕྲུལ་ལས་སོགས་ཀྱི་ལས་རིགས་ཐོག་ ཚན་རིག་སློབ་སྦྱོང་གི་ངོ་སྤྲོད་སྤྱི་ཙམ་པ་ཞིག་ལས་གཞི་རྐང་ཚུགས་པའི་ཆེད་ལས་སློབ་ སྦྱོང་སྤྲད་མེད་པས། གཞི་རིམ་གོང་མའི་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་ སློབ་གཞིའི་ནང་རྫས་འགྱུར་རིག་པའི་སློབ་ཚན་གཏིང་ཟབ་ཙམ་ཚུད་པར་བྱས་ནས། མཐོ་སློབ་དང་རྫས་འགྱུར་དང་འབྲེལ་བའི་ལས་རིགས་ཀྱི་གནད་དོན་གང་ལའང་གདོང་ ལེན་བྱ་ཐུབ་པའི་གོ་ཆ་བསྐྲུན་དགོས། IUPAC དང་CGPM སོགས་རྒྱལ་སྤྱིའི་རྫས་ འགྱུར་ལྷན་ཚོགས་ཀྱིས་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་རྫས་གྱི་མིང་འདོགས་ཚུལ་དང། རྫས་ ཀྱི་ཆོ་ག རྫས་ཀྱི་གཅིག་འགྱུར་མཚོན་རྟགས་སོགས་ལ་གལ་འགངས་ཧ་ཅང་ཆེན་པོར་ བརྩི་དགོས་པ་མ་ཟད། ཤེས་རིག་ལས་ཁུངས་ནས་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་<<རྫས་
ནས་བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་ནང་བཀོལ་སྤྱོད་ཐུབ་པ་བྱ་དགོས། དམིགས་ཚད། གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་རྫས་འགྱུར་རིག་པའི་ བསླབ་གཞིའི་དམིགས་ཚད་ནི། • རྫས་འགྱུར་རིག་པའི་གཞི་རིམ་གོ་དོན་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་པ་བྱས་ནས། རྫས་འགྱུར་ རིག་པར་སྤྲོ་སྣང་སླེབས་པ་བྱ་རྒྱུ།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 250 ) • སློབ་ཕྲུག་རྣམས་སློབ་སྦྱོང་དང་ཆེད་ལས་ལས་རིགས་ (སྨན་སྦྱོར། བཟོ་སྐྲུན། འཕྲུལ་ལས་སོགས།) ཐོག་སློབ་གཉེར་གཏིང་ཟབ་བྱ་ཐུབ་པ་བཟོ་ཐབས། • སློབ་ཕྲུག་རྣམས་གསར་དུ་ཐོན་པའི་རྫས་འགྱུར་རིག་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་སློབ་ཚན་ དང་ལས་རིགས་སོགས་ལ་གོ་རྒྱ་སྐྱེད་པར་བྱས་སྟེ། རང་གིས་སྦྱངས་པའི་སློབ་ཚན་ ཁག་འབྱུང་འགྱུར་རྫས་འགྱུར་དང་འབྲེལ་བའི་ཚན་རིག་དང་འཕྲུལ་ལས་བེད་ སྤྱོད་བྱ་བར་བཀོལ་སྤྱོད་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ། • འཕྲོད་བསྟེན་དང། ཟས་བཅུད། ཁོར་ཡུག མི་འབོར། གནམ་གཤིས། བཟོ་གྲྭ། ཞིང་ ལས་སོགས་ཀྱི་འགྱུར་འགྲོས་ཁག་ལ་གདོང་ལེན་དང། དུས་དང་མཐུན་པའི་དགོས་ མཁོ་གསར་སྣོན་བྱ་རྒྱུ། • རྫས་འགྱུར་རིག་པའི་དཀའ་གནད་གསལ་བཀྲོལ། • སློབ་ཕྲུག་རྣམས་བཟོ་གྲྭ་དང་འཕྲུལ་ལས་ཀྱི་བེད་སྤྱོད་ལས་རིམ་ཁག་ལ་གོ་རྒྱ་སྐྱེད་ དུ་འཇུག་པ། • རྫས་འགྱུར་རིག་པའི་སློབ་ཚན་རྣམས་དངོས་ཁམས་རིག་པ་དང། སྐྱེ་དངོས་རིག་པ། ས་གཤིས་རིག་པ། འཕྲུལ་ལས་རིག་པ་སོགས་ཚན་རིག་གི་སློབ་ཚན་གཞན་རྣམས་ དང་འབྲེལ་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ།
Some Basic Concepts of Chemistry
Structure of Atom
Classification of Elements and Periodicity in Properties
Chemical Bonding and Molecular Structure
States of Matter: Gases and Liquids
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 251 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག རྫས་འགྱུར་རིག་པ། ༡། རྫས་འགྱུར་རིག་པའི་གཞི་རིམ་གོ་དོན།
༢། རྡུལ་ཕྲན་ཆགས་ཚུལ།
༣། རྩ་རྫས་ཀྱི་དབྱེ་བ་དང་དུས་འཁོར་གྱི་ཁྱད་ཆོས།
༤། རྫས་ཀྱི་འཆིང་དང་གྲུབ་རྫས་ཆགས་ཚུལ།
༥། དངོས་རྫས་ཀྱི་རང་བཞིན། རླུང་གཟུགས་དང་གཤེར་གཟུགས།
༦། དྲོད་ཤ གས་དང་ནུས་ཤ གས་གཞན་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ་དཔྱད་ཐབས། Thermodynamics ༧། རྫས་ཀྱི་མཉམ་བྱ། Equilibrium ༨། རེ་ཌོགས་སྦྱོར་སྡེབ། Redox Reactions ༩། ཡང་རླུང། Hydrogen
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 252 ) ༡༠། s སྡེ་ཚན་གྱི་རྩ་རྫས། s-Block Elements ༡༡། p སྡེ་ཚན་གྱི་རྩ་རྫས་ཁག་ཅིག Some p-Block Elements ༡༡། སྐྱེ་ལྡན་རྫས་འགྱུར་གྱི་གཞི་རྩའི་རྣམ་གཞག་དང་བྱ་ཐབས། Organic Chemistry: Some basic Principles and Techniques ༡༡། ཡང་རླུང་སོལ་རྫས། Hydrocarbons ༡༡། ཁོར་ཡུག་རྫས་འགྱུར། Environmental Chemistry
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 253 ) ཛིན་རིམ་བཅུ་གཉིས། རྫས་འགྱུར་རིག་པ། ༡། སྲ་གཟུགས། Solid State ༢། ཞུ་ཁུ། Solutions ༣། གློག་སྐུལ་རྫས་འགྱུར། Electrochemistry ༤། རྫས་ཀྱི་འགུལ་ནུས། Chemical Kinetics ༥། ངོས་ཀྱི་རྫས་འགྱུར། Surface Chemistry ༦། རྩ་རྫས་ཁེར་འདོན་གྱི་གཞི་རྩའི་རྣམ་གཞག་དང་བྱ་ཐབས། General Principles and Processes of Isolation of Elements ༧། p སྡེ་ཚན་གྱི་རྩ་རྫས། p-Block Elements ༨། d- དང་ f- སྡེ་ཚན་གྱི་རྩ་རྫས། d- and f- Block Elements ༩། མཐུན་སྦྱོར་འདུས་རྫས། Coordination Compounds
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 254 ) ༡༠། ཧ་ལོ་ཨལ་ཀེན་དང་ཧ་ལོ་ཨ་རེན། Haloalkanes and Haloarenes ༡༡། ཆང་དང། ཧྥེ་ནོལ། ཨེ་ཐེར། Alcohols, Phenols and Ethers ༡༢། ཡང་རླུང་བསལ་བའི་ཆང་བཅུད་དང། ཀེ་ཊོན། ཀར་བོག་སི་ལིག་སྐྱུར། Aldehydes, Ketones and Carboxylic Acids ༡༣། ནེ་ཏྲོ་ཇེན་ཡོད་པའི་སྐྱེ་ལྡན་འདུས་རྫས། Organic Compounds containing Nitrogen ༡༤། སྐྱེ་ལྡན་གྲུབ་རྫས། Biomolecules ༡༥། ཆ་འདྲའི་གྲུབ་ཕུང། Polymers ༡༦། ཉིན་རེའི་འཚོ་བའི་ནང་གི་རྫས་འགྱུར། Chemistry in Everyday Life
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 255 ) ག༽ སྐྱེ་དངོས་རིག་པ། (BIOLOGY) གཞི་རིམ་གོང་མའི་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་བསླབ་གཞིའི་ནང་གསར་རྟོགས་དང། གསར་གཏོད། ཁོར་ཡུག བཟོ་གྲྭ འཕྲོད་བསྟེན། ཞིང་ལས་སོགས་མི་ཚེའི་དངོས་མྱོང་གི་ དཀའ་རྙོག་རྣམས་སྐྱེ་དངོས་རིག་པར་བརྟེན་ནས་སེལ་ཐབས་བྱེད་པའི་སྐོར་མང་ཙམ་ འགོད་པ་དང། བསླབ་གཞིའི་ཁུར་པོ་ཡང་དུ་བཏང་ནས་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་གཞི་རྩའི་ གནད་དོན་ཁག་ཤེས་པར་བྱེད་པ་དང། སྐྱེ་དངོས་རིག་པར་སྦྱོང་རྒྱུར་སྤྲོ་སྣང་སྐྱེ་ཐབས་ བྱ་དགོས། • སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་གཞི་རིམ་ལྟ་གྲུབ་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་པ་བྱ་རྒྱུ། • སྦྱང་བྱའི་སློབ་ཚན་ཁག་རང་སྒེར་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གནད་དོན་དང་འབྲེལ་ཐུབ་ པ་བྱ་རྒྱུ། • མི་འབོར་དང། ཁོར་ཡུག འཕེལ་རྒྱས་སོགས་ཀྱི་གནད་དོན་ཐད་རྒྱུ་མཚན་ལྡན་ པའི་གོ་རྟོགས་དང་རྣམ་དཔྱོད་བསྐྲུན་རྒྱུ་དང། དེ་དག་དཀའ་ངལ་ལ་གདོང་ལེན་ བྱ་ཐབས། • འཛམ་གླིང་ནང་འཚོ་ཐབས་དང་འཕེལ་རྒྱས་སོགས་རྣམ་པ་མི་འདྲ་བ་སྣ་ཚོགས་ ཡོད་པས། སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་རྣམ་བཞག་ལ་བརྟེན་ནས་སྣ་མང་གི་ཁྱད་ཆོས་དག་ ལ་གུས་བརྩི་བྱེད་པའི་གོ་རྟོགས་བསྐྱེད་ཐབས།
(Virus)
(Viroid)
of plant)
(Tissues in animals and plants)
(Morphology, Anatomy and functions of different parts of flowering plants)
(Morphology, Anatomy and functions of different parts of flowering
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 256 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག སྐྱེ་དངོས་རིག་པ། སྡེ་ཚན་༡། སྐྱེ་དངོས་འཇིག་རྟེན་གྱི་སྣ་མང་རང་བཞིན། (Diversity in Living World) སྐྱེ་དངོས་ཀྱི་སྣ་མང་རང་བཞིན། (Diversity of Living Organisms) སྐྱེ་ དངོས་ཀྱི་དབྱེ་བ། (Classification of the living organisms) གོ་རིམ་ལྡན་པ་ དང་མིང་ཚིག་གཉིས་ཐབས་ཀྱི་བརྡ་སྦྱོར་རིག་པ། (Systematic and binomial System of nomenclature) སེམས་ཅན་གྱི་དམིགས་བསལ་ཁྱད་ཆོས། (Salient features of animal) རྩི་ཤིང་གི་དབྱེ་བ། (Classification
གཉན་ སྲིན།
ཤིང་འབུ།
གྲོག་ཤིང་གི་རྩི་ཤིང་རིག་པའི་ལྡུམ་རྭ། (Li-
དུད་འགྲོའ་ཚན་རིག་གི་གླིང་ཁ་དང་འགྲེམས་སྟོན་ ཁང། (Zoological parks and museums) སྡེ་ཚན་༢། སེམས་ཅན་དང་རྩི་ཤིང་གི་ཕུང་གཟུགས་ཆགས་རིམ། (Structural Organisation in Animal and Plants) སེམས་ཅན་དང་རྩི་ཤིང་གི་ཕུང་གྲུབ།
མེ་ཏོག་ཅན་གྱི་རྩི་ཤིང་གི་ཕུང་གྲུབ་རིག་པ་དང། གཟུགས་ཕུང་མ་ལག་གྲུབ་ཚུལ། བྱེད་ལས།
ཚིགས་ལྡན་འབུ་དང། འབུ་སྲིན། ས་ཆུ་གཉིས་སྡོད་ཀྱི་སྲོག་ ཆགས་བཅས་ཀྱི་ཕུང་གྲུབ་རིག་པ་དང། གཟུགས་ཕུང་མ་ལག་གྲུབ་ཚུལ། བྱེད་ལས།
chens Botanical garden)
(Basic chemical constituents of living bodies)
(Structure and functions of carbohydrates, protein, lipids and nucleic acids)
(Enzymes: types, properties and function)
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 257 ) plants) སྡེ་ཚན་༣། ཕྲ་ཕུང་གི་རྣམ་པ་དང་བྱེད་ལས། (Cell: Structure and Function) ཕྲ་ཕུང། ཕྲ་ཕུང་གི་རྣམ་བཞག གདོད་ཉིང་ཕྲ་ཕུང་དང་དངོས་ཉིང་ཕྲ་ཕུང། (Prokaryotic and eukaryotic cell) ཕྲ་ཕུང་གི་ཕྱི་སྐོགས། (Cell wall) ཕུང་ སྐྱི། (Cell membrane) ཕྲ་ཕུང་གི་དབང་པོ་ཆུང་ངུ། (Cell organelles) ལྟེ་ཉིང་ གི་ཆགས་རིམ། (Nuclear organization) སྦུབས་ཕྲན་ཞིག་འགྱུར་དང་ཕྲ་ཕུང་གི་ རྒྱུན་འཁོར། (Mitosis, meiosis, cell cycle) སྐྱེ་ལྡན་གཟུགས་ཀྱི་གཞི་རིམ་རྫས་ ཀྱི་གྲུབ་ཆ།
སོལ་ཡང་ཅན་ དང། སྤྲི་དཀར། ཚི་ཞག ཉིང་སྐྱུར་བཅས་ཀྱི་རྣམ་པ་དང་བྱེད་ལས།
རྩབས་རྫས་ ཀྱི་རིགས་དང་ཁྱད་ཆོས། བྱེད་ལས་བཅས།
སྡེ་ཚན་༤། རྩི་ཤིང་གི་གཟུགས་ཁམས་རིག་པ། (Plant Physiology) ཆུ་དང་ཟས། འཚོ་བཅུད། རླུང་བཅས་ཀྱི་འགུལ་སྐྱོད། (Movement of water, food, nutrients and gases) རྩི་ཤིང་དང་ཆུའི་གཏེར་རྫས་ཀྱི་འཚོ་བཅུད། (Plant and Water Mineral nutrition) དབུགས་འབྱིན་རྔུབ། (Respiration) འོད་ཀྱི་ སྦྱོར་སྡེབ། (Photosynthesis) རྩི་ཤིང་གི་འཚར་ལོངས་དང་འཕེལ་རྒྱས། (Plant growth and development) སྡེ་ཚན་༥། མིའི་གཟུགས་ཁམས་རིག་པ། (Human Physiology) • ཁ་ཟས་འཇུ་བ་དང་འཐིམ་པ། (Digestion and absorption) • དབུགས་གཏོང་ལེན་དང་འབྱིན་རྔུབ། (Breathing and respiration)
•
•
•
•
(Body fluids and circulation)
(Excretory product and elimination)
(Locomotion and movement)
(Neural control and coordination)
(Chemical coordination and regulation)
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 258 ) • ལུས་ཀྱི་གཤེར་རྫས་དང་འཁོར་སྐྱོད།
འདོར་བྱའི་མི་གཙང་བ་དང་འདོར་བ།
འགུལ་ཤ གས་དང་འགུལ་སྐྱོད།
དབང་རྩའི་ཚོད་འཛིན་དང་འབྲེལ་མཐུད།
རྫས་ཀྱི་འབྲེལ་མཐུད་དང་འཚར་ནུས།
(Asexual and sexual reproduction)
(Structure of flower)
(Embryo development)
(Implantation)
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 259 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཉིས། སྐྱེ་དངོས་རིག་པ། སྡེ་ཚན་༡། སྐྱེ་འཕེལ། (Reproduction) • སྐྱེ་ལྡན་གྱི་སྐྱེ་འཕེལ། (Reproduction in organism) མཚན་མེད་སྐྱེ་འཕེལ་ དང་མཚན་ལྡན་སྐྱེ་འཕེལ། (Asexual and sexual reproduction) མེ་ཏོག་ ཅན་གྱི་རྩི་ཤིང་གི་མཚན་ལྡན་སྐྱེ་འཕེལ།
མེ་ཏོག་གི་རྣམ་པ་དང།
ཟེའུ་འབྲུ་འདྲེན་སྦྱོར།
ས་བོན་འདུ་སྦྱོར།
ས་བོན་དང་འབྲས་བུ་ སྨིན་འགྱུར། (Development of seeds and fruit) མཚན་འདྲེས་སྐྱེ་ འཕེལ་དང་སྦྲུམ་སྲིང་དུ་མའི་སྐྱེ་འཕེལ། (Apomixis and polyembryony) • མིའི་སྐྱེ་འཕེལ། (Human reproduction) ཕོ་མོའ་སྐྱེ་འཕེལ་མ་ལག (Reproductive system in male and female) ཟླ་མཚན་རྒྱུན་འཁོར། (Menstrual cycle) ཁམས་ཀྱི་འབྲས་བུ། (Production of gametes) ཁམས་འདུ་སྦྱོར། (Fertilization) རིགས་མྱུག་འཛུགས་པ།
སྦྲུམ་སྲིང་ ཚར་ལོངས།
སྦྲུམ་མའི་གནས་སྐབས། (Pregnancy) བཙའ་ལས། (Parturition) འོ་མ་འབབ་སྐྱེད། (Lactation) • སྐྱེ་འཕེལ་གྱི་འཕྲོད་བསྟེན། (Reproductive health) དཀའ་ངལ་དང་ ཐབས་ལམ། (Problems and strategies) མི་འབོར་དང་སྐྱེ་སྒོ་འགོག་ཐབས།
(Pollination)
(Fertilization)
•
MTP (Contraception & MTP) MTP
(Population and birth control)
(Sexually transmitted diseases)
(Chromosome theory of inheritance)
(Deviations from Mendelian ratio) •
XX, XY (Sex determination in human beings: XX, XY)
(Linkage and crossing over)
(Inheritance Pattern)
(Mendelian disorders and chromosomal disorders in humans) DNA
(DNA fingerprinting)
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 260 )
སྐྱེ་འགོག་དང་
ལུས་འབྲེལ་གྱི་འགོས་ནད།
སྐྱེ་འཕེལ་ནུས་མེད།
སྡེ་ཚན།༢ རིགས་རྒྱུན་དང་རིམ་འགྱུར། (Genetic
evolution) • མེལ་ཌེལ་རིགས་ཁྱད་རྒྱུད་འཛིན། (Mendelian inheritance) ཚོས་ཕུང་ རིགས་ཁྱད་རྒྱུད་འཛིན་གྱི་རྣམ་བཞག
མེལ་ཌེལ་བསྡུར་ཚད་ཀྱི་འཁྱར་གོལ།
མིའི་རིགས་ཀྱི་མཚན་མ་དབྱེ་འབྱེད་
(Infertility)
and
འབྲེལ་མཐུད་དང་བརྗེ་སྒྱུར།
རིགས་ཁྱད་ རྒྱུད་འཛིན་གྱི་བཀོད་རིས།
མིའི་རིགས་ཀྱི་མེན་ཌེལ་ གོ་འཆོལ་དང་ཚོས་ཕུང་གོ་འཆོལ།
དང་ RNA རིགས་རྒྱུན་གྱི་རྫས་ འཚོལ་བ། (Search for genetic material) ངོ་འདྲ་བཟོ་བ། (Replication) གཟུགས་འགྱུར། (Transcription) རིགས་རྒྱུན་གྱི་གཞི་རྩ། (Genetic code) རིགས་འགྱུར། (Transcription) རིགས་རྒྱུན་གྱི་བརྡ་མཚོན་དང་ཆ་ཚད། (Gene expression and regulation) རིགས་རྫས་རང་འགྲིག་དང་མིའི་ རིགས་རྫས་རང་འགྲིག་གི་ལས་འཆར། (Genome and Human Genome Project) DNA མཛུལ་ཐེལ།
• འཕེལ་འགྱུར།
ཚེ་སྲོག་གི་འབྱུང་ཁུངས།
of life) རྣམ་ བཞག་དང་དཔང་རྟགས། (Theories and evidence) འཕྲོད་ནུས་འགྱེད་ འཕྲོ། (Adaptive Radiation) འཕེལ་འགྱུར་གྱི་ཆ་ལག་གྲུབ་ཚུལ། (Mecha-
(Evolution)
(Origin
(Biology and Human Welfare) •
(Adolescence and drug)
(Plant breeding)
(Tissue culture)
(Single cell protein)
(Animal husbandry)
ཐོན་སྐྱེད། (Food production)
(Microbes in household food processing)
(Sewage treatment)
(Energy Generations)
(Biocontrol agents & biofertilizers)
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 261 )
of evolution) མིའི་འབྱུང་ཁུངས་དང་འཕེལ་འགྱུར། (Origin and
man) སྡེ་ཚན་༣། སྐྱེ་དངོས་རིག་པ་དང་མིའི་བདེ་དོན།
ནད་རིགས་སྔོན་འགོག་རིག་པའི་གཞི་རྩའི་ལྟ་ཚུལ། (Basic concepts of immunology) སྔོན་འགོག་སྨན་ཁབ། (Vaccine) • ནད་རིགས། (Pathogens) གཞན་རྟེན་སྲིན་འབུ། (Parasites) སྐྲན་ནད་ དང་གཉན་ནད་རེག་དུག
• གཞོན་སྐྱེས་དང་མྱོས་རྫས།
ཆང་རག་ངན་ཤོར།
• ཤིང་སྣ་སྐྱེལ་སྤེལ།
ཕུང་གྲུབ་བསྙལ་སྦྱོང།
རྐྱང་ལྡན་ཕྲ་ཕུང་གི་སྤྲི་དཀར།
བཟའ་ཆས་
སྒོ་ཕྱུགས་གསོ་སྐྱོང་།
ཁྱིམ་ཚང་ནང་ལས་སྣོན་བྱེད་པའི་ཟས་རིགས་ཀྱི་སྐྱེ་དངོས་ཕྲ་རབ།
ཤིང་སྣ་སྐྱེལ་སྤེལ།
བཟོ་གྲྭའི་ཐོན་སྐྱེད། (Industrial
བཙོག་ཆུ་གཙང་ སེལ།
ནུས་ཤ གས་སྐྱེད་སྤེལ།
སྐྱེ་ལྡན་དོ་དམ་བྱེད་པོ་དང་སྐྱེ་ལྡན་ལུད།
སྡེ་ཚན་༤། སྐྱེ་ལྡ་འཕྲུལ་རིག་དང་དེའི་བེད་སྤྱོད།
nism
evolution of
(Cancer & AIDS)
(alcohol abuse)
(Plant breeding)
production)
(Biology and Human Welfare)
ཆས། (Recombinant DNA technology)
(Application in Health and Agriculture)
(Genetically modified organisms)
(Principles
(Diversity and its conservation for Biodiversity)
(Biosphere reserves)
(National parks and sanctuaries) •
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 262 ) • རྣམ་བཞག་དང་བྱ་རིམ། (Principles & Process) འདུས་སྦྱོར་DNAའཕྲུལ་
འཕྲོད་སྟེན་དང་ཞིང་ལས་ཐོག་ བེད་སྤྱོད།
རིགས་རྒྱུད་སྒྱུར་ བཅོས་བྱས་པའི་སྐྱེ་དངོས།
སྐྱེ་ལྡན་ ཉེན་སེལ་གྱི་གནད་དོན།
& Process) སྡེ་ཚན་༥། སྣོད་བཅུད་རིག་པ་དང་ཁོར་ཡུག (Ecology & Environment) • རྣམ་བཞག་དང་བྱ་རིམ། (Principles & Process) འདུས་སྦྱོར་DNAའཕྲུལ་ ཆས། (Recombinant DNA technology) མི་འབོར་དང་སྣོད་བཅུད་བསྟུན་ འགྱུར། (Population and ecological adaptations) སྣ་མང་རང་བཞིན་དང་ སྐྱེ་དངོས་སྣ་མང་རང་བཞིན་སྲུང་སྐྱོབས།
སྐྱེ་ཁམས་ཟུར་བཅད་ས་ཁུལ།
རྒྱལ་ཁབ་སྤྱི་གླིང་དང་སྐྱེད་ཚལ།
སྣོད་བཅུད་མ་ལག་གི་གྲུབ་ཆ་དང་དབྱེ་བ།
& types) ནུས་ཟུངས་འཁོར་རྒྱུག (Energy flow) འཚོ་བཅུད་རྒྱུན་འཁོར་དང་ སྣོད་བཅུད་མ་ལག་གི་ཞབས་ཞུ། (Nutrient cycling & Ecosystem services) ཁོར་ཡུག་དང་འབྲེལ་བའི་གནད་དོན། (Environmental issues)
(Ecosystem; components
ཀྱི་རིན་ཐང་གོང་སྤེལ་བྱེད་པའི་བསམ་སྤྱོད་གང་ཞིག་ཡིན་ཡང་ལུས་པོའ་འཕྲོད་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 263 ) ལུས་སྦྱོང་དང་འཕྲོད་བསྟེན་བསླབ་གཞི། འཕྲོད་བསྟེན་དང་ལུས་སྦྱོང་གི་བསླབ་གཞི་ནི་སློབ་ཕྲུག་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཁྱོན་ ཡོངས་དང་འབྲེལ་བ་ཞིག་ཡིན། འདིའི་ནང་གཟུགས་པོའ་འཕྲོད་བསྟེན་ལས་གཞན་ སློབ་ཕྲུག་གི་སེམས་ཁམས་དང་། ཡིད་འགྱུར་ཚོར་བ་ (Emotion) ཡང་ཚུད་ཡོད། འཛམ་གླིང་འཕྲོད་བསྟེན་མཐུན་ཚོགས་ (WHO) ཀྱིས་འཕྲོད་བསྟེན་ནི་རིམས་ནད་ དང་ནད་མནར་མེད་པ་གཅིག་པུ་མིན་པར་མིའི་ལུས་ཁམས་དང་། སེམས་ཁམས། སྤྱི་ ཚོགས་འཕྲོད་བསྟེན་ཀྱི་གནས་བབ་བཅས་ཡིན་པར་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་པ་རེད། འཕྲོད་ བསྟེན་དང་ལུས་སྦྱོང་བསླབ་གཞིའི་དམིགས་ཡུལ་ནི། སློབ་ཕྲུག་ཚོས་རང་ཉིད་ཀྱི་ལུས་ སེམས་བདེ་ཐང་ཡོང་བར་བྱས་པ་བརྒྱུད། འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཡོངས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་ཞིག་ ཏུ་འགྱུར་བར་བྱེད་དགོས། ཕྱོགས་དེའི་ཐད་ནས་བལྟས་ན། བདེ་ཐང་གི་འཚོ་བ་སྐྱེལ་སྟངས་ནི་ལུས་རྩལ་ སློབ་སྦྱོང་གི་རྨང་གཞི་ཡིན་པར་བཤད་མ་དགོས།
བསྟེན་ལ་བརྩི་མཐོང་བྱེད་རྒྱུ་ཚུད་དགོས་ཏེ། ལུས་པོར་དབང་འབྱོར་བ་དང། དེ་ སྟོབས་དང་ལྡན་ཞིང་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པ་ཞིག་ཡོང་བ། དེའི་སྐོར་གྱི་ཤེས་བྱ་ཐོབ་པར་ བྱས་ཏེ་གོ་རིམ་ལྡན་པའི་སྦྱོང་བརྡར་བྱེད་པ་བཅས་ཡིན། ལུས་སྦྱོང་ནི་སློབ་ཕྲུག་གི་ལུས་སེམས་བདེ་ཐང་དང། གཟུགས་སྟོབས་རྒྱས་ ཤིང་མྱུར་རྩལ་ལྡན་པ། དགོས་ངེས་དང་ཐབས་ཇུས་ལྡན་པའི་རྩལ་སྦྱོང་། ཤ་གནད་ དང་དབང་རྩའི་ནུས་པ་གོང་སྤེལ། གཟུགས་པོའ་མཛེས་ཉམས་དར་ཞིང་རྒྱས་པ། སེམས་ཤ གས་བསྐྱེད་པ། གཙང་སྦྲ་ལྡན་ཞིང་ཟས་སྤྱོད་འཕྲོད་བསྟེན་དང་མཐུན་པར་ བྱེད་པའི་གོམས་གཤིས་འཇགས་པར་བྱེད་པ་བཅས་ཡིན་པར་བརྟེན་བསླབ་གཞིའི་ རྩ་འཛིན་ནང་གོ་རིམ་ལྡན་པའི་ངང་ཁྲིད་སྟོན་བྱེད་དགོས། གོང་གསལ་དམིགས་ཚད་
སློབ་གྲྭའི་སྐབས་སུ་མཛེས་དཔྱོད་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 264 ) རྣམས་ལེགས་གྲུབ་བྱུང་སླད། འཕྲོད་བསྟེན་དང་ལུས་སྦྱོང་གི་སློབ་ཚན་ཅི་འདྲ་ཞིག་ ཡིན་རུང་སློབ་ཕྲུག་ཚོར་སྤྲོ་སྣང་དང་བདེ་ཐང་བསྐྲུན་པ། ལུས་སེམས་ཀྱི་ནུས་རྩལ་ གོང་སྤེལ། འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་གོ་རྟོགས་ཡར་རྒྱས། རང་དང་རང་ཉིད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་སྲུང་ སྐྱོབ་དང་བདག་གཅེས་ཀྱི་ནུས་རྩལ་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་པ་བཅས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་ཁ་ཕྱོགས་ དམ་འཛིན་བྱ་དགོས། འཕྲོད་བསྟེན་དང་ལུས་སྦྱོང་བསླབ་གཞི་ཁྲིད་སྟོན་ཆེད་བདུན་རེར་དངོས་ གཞིའི་ཚོགས་ཐུན་ ༢ ལས་མ་ཉུང་བ་དགོས་པའི་ཁར། སྔ་དགོང་སོགས་ཀྱི་དུས་ཚོད་ གང་མང་གོ་སྒྲིག་བྱ་དགོས། བསླབ་གཞ འི་རྩ་འཛིན་གྱི་དམིགས་ཚད་ནི། • སློབ་ཕྲུག་རྣམས་ལ་ལུས་སྦྱོང་དང་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་གོམས་གཤིས་དང་སྤྱོད་ལམ་ རང་རྒྱུད་ལ་འཇགས་སུ་བཅུག་སྟེ་ཕྱོགས་ཡོངས་ཀྱི་གོ་རྟོགས་སྤེལ་བ་དང་། ཁོང་ ཚོའི་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་གནས་སྟངས་གོང་འཕེལ་ཡོང་བར་བྱེད་པ། • སློབ་ཕྲུག་གི་ལུས་དང་། སེམས། ཚོར་བ་བཅས་བདེ་ཐང་ཡོང་བར་བྱས་ཏེ། ཁོང་ ཚོའི་རང་ཉིད་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གནས་བབ་གོང་འཕེལ་བཏང་སྟེ། མི་ཡག་ཤོས་ ཤིག་ཏུ་འགྱུར་བར་བྱེད་པ། • འཕྲོད་བསྟེན་དང་ལུས་སྦྱོང་ཐོག་ཚན་རིག་དང་མཐུན་པའི་བསམ་བློའ་ལྟ་སྟངས་ གོང་འཕེལ་གཏོང་བ། • མི་སྒེར་དང། ཁྱིམ་ཚང། སྤྱི་ཚོགས་ཐོག་གི་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་དཀའ་ངལ་ངོས་ འཛིན་དང་། འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ཚན་རིག་གི་ཤེས་བྱ་དང་གནས་ཚུལ་ཐོབ་པར་བྱས་ ཏེ་དེ་དག་སྔོན་འགོག་དང་སྟངས་འཛིན་གྱིས་བདེ་ཐང་ཡོང་བར་བྱེད་པ། • མི་སྒེར་རམ་ཚོགས་སྡེ་གཞན་དང་མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་རང་ཉིད་དང་། ཁྱིམ་ཚང། མཐའ་འཁོར་བཅས་ཀྱི་མི་མང་གི་བདེ་ཐང་སྲུང་སྐྱོབ་དང་གོང་འཕེལ་གཏོང་བ་ དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དགོས་ངེས་བྱེད་ཐབས་ཁག་བསྔོགས་འདོན་གྱིས་ཐོབ་པར་
• རང་ཉིད་སྲུང་སྐྱོབ་དང་རང་ཁ་རང་གསོའ་གལ་ཆེ་རང་བཞིན་གྱི་གོ་རྟོགས་གོང་
• རང་འགུལ་གྱི་སྒོ་ནས་རང་ཉིད་ཀྱི་མི་ཚེ་ལ་སྤྲོ་སྣང་སྤེལ་ཏེ་མི་ཚེ་དོན་དང་ལྡན་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 265 ) བྱེད་དགོས། • ཁྱིམ་ཚང་དང་སྤྱི་ཚོགས་ནང་དུ་སྔོན་འགོག་རང་བཞིན་དང་གོང་སྤེལ་རང་ བཞིན་གྱི་རང་ཉིད་ལྟ་སྐྱོང་གི་སྤྱོད་ལམ་གོང་སྤེལ་གཏོང་བ། • སྤྱི་ཚོགས་ནང་དུ་ HIV དང་ AIDS, མྱོས་རྫས་ལང་ཤོར་ (Drug Abuse) བཅས་ཀྱི་གོ་རྟོགས་གོང་འཕེལ་གཏོང་བ། • མི་སྒེར་དང་སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བའི་ནང་། ལུས་པོའ་བདེ་ཐང་དང་དབང་པོའ་འགུལ་ སྐྱོད་ནུས་ལྡན་ཞིག་ཡོང་རྒྱུའ ་གལ་ཆེ་རང་བཞིན་དང་འབྲེལ་བའི་གོ་རྟོགས་གོང་ འཕེལ་གཏོང་བ། • ལུས་སྦྱོང་དང། རྩལ་འགྲན། རྩེད་མོ་བཅས་ཐོག་དགའ་ཞེན་སྤེལ་ཏེ་མི་ཚེའི་ཆ་ ཤས་ཤིག་ཏུ་འགྱུར་བར་བྱེད་པ། • རང་ཉིད་རང་གཅུན་དང། ཁྲིམས་སྒྲིག་རང་འཁུར། སྙིང་སྟོབས་དང་འཇོན་ཐང་ ལྡན་པ་བཅས་ནང་གི་གཤིས་རྒྱུད་ཀྱི་ཡོན་ཏན་གོང་ནས་གོང་དུ་འཕེལ་བ། • འགན་ཁུར་གྱི་འདུ་ཤེས་དང། རྒྱལ་ཞེན། རང་ཉིད་བློས་གཏོང། སྤྱི་ཚོགས་ཞབས་ ཞུ་བཅས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་གོང་མཐོར་གཏོང་བ།
འཕེལ་གཏོང་བ།
པར་སྐྱེལ་ཐུབ་པ། • སློབ་ཕྲུག་རང་ཉིད་ཀྱིས་སྤྱི་ཚོགས་རང་བཞིན་གྱ ་ལུགས་སྲོལ་དང་མཐུན་པའི་ སྤྱོད་ལམ་བསྟེན་པ་བཅས་སོ། །
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 266 ) ལུས་སྦྱོང་དང་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་བྱེད་སྒོ་ཁག ༡། ལུས་སྦྱོང་། • ཞབས་བྲོ། (Dance) ལུས་རྩལ་དང་རྩེད་འགྲན། (Competation) • མཆོང་རྒྱུག་འཕེན་གསུམ། (Athletics) མཉེན་རྩལ། (Gymnastics) • ཡོ་གཱ (Yoga) རྐྱལ་རྩལ། (Swimming) ༢། འཕྲོད་བསྟེན། • ཁོར་ཡུག་དང་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་འབྲེལ་བ། • བརྡབ་ཆག་དང་འཕྲལ་སེལ་སྨན་བཅོས། • འཚོ་བཅུད། • དེང་རབས་ཅན་དུ་འགྱུར་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ནང་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་ཉེན་ཁ་དང། མྱོས་རྫས་ཐལ་སྤྱོད། HIV དང་ AIDS • འགོས་ནད་དང་འགོས་ནད་མ་ཡིན་པའི་ནད་རིགས། རྒྱ་གར་ནང་ལག་ལེན་ བསྟར་ཆོག་པའི་འཕྲོད་བསྟེན་སྨན་བཅོས་ཀྱི་སྒྲིག་སྲོལ། • རྒྱལ་སྤྱིའི་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་གལ་ཆེ་རང་བཞིན།
འཛོམས་མིན་ལ་རག་ལས་ཡོད་པས། དགེ་རྒན་གྱིས་སློབ་གྲྭ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ནང་གི་ མཐུན་རྐྱེན་ལ་གཞིགས་ནས་ལས་རིམ་འཆར་འགོད་བྱེད་དགོས།
ལུས་སྦྱོང་ཤེས་ཡོན་གྱི་བྱེད་སྒོ་ནི་སློབ་གྲྭའི་ནང་དང་མཐའ་འཁོར་གྱི་མཐུན་རྐྱེན་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 267 ) ལུས་སྦྱོང་བསླབ་གཞི། དང་པོ། མཆོང་རྒྱུག་འཕེན་གསུམ། (Athletics) ཀ) རྒྱུག་རྩལ། འཕར་མཆོང་རྒྱུག་རྩལ་ (Sprints) འགྲན་སྡུར་དང་། དུས་ ཡུན་རིང་ཐུང་འབྲིང་གསུམ་གྱི་རྒྱུག་རྩལ་བཅས་བསླབ་དགོས་ཏེ། རྒྱུག་འགྲན་སྐབས་ འགོ་འཛུགས་སྟངས་དང་མཇུག་སྒྲིལ་སྐབས་ཀྱི་ཐབས་རྩལ་ (Technique) དང། རྐང་པའི་མྱུར་ཤ གས་དང་རྐང་པ་འཛུགས་སྟངས། གཟུགས་པོའ་བཟོ་ལྟ་གཏོད་སྟངས་ དང་རྐང་པའི་འདེགས་འཇོག་ཇི་ལྟར་བྱས་ན་མགྱོགས་ཚད་ཡར་རྒྱས་གཏོང་ཐུབ་ ཚུལ་བཅས་ཀྱི་མན་ངག་དང་ལག་ལེན་སྐོར་གནད་དུ་བཟུང་ནས་བསླབ་རྒྱུ། ཁ) མཆོང་རྩལ། རྒྱང་མཆོང་དང་མཐོ་མཆོང་གི་ཤ གས་གཅིག་ལ་སྒྲིལ་ཚུལ་གྱི་ མན་ངག་དང། གོམ་གསུམ་རྒྱང་མཆོང་ (Triple Jump) འགག་མཆོང་བཅས་ཀྱི་ གཞི་རྩའི་རྩལ་སྦྱོང་དང་མན་ངག་ངོ་སྤྲོད་བྱ་རྒྱུ། ག) འཕེན་རྩལ། ལྕགས་རྡོ་རྒྱང་འཕེན་གྱི་ལུས་ཤ གས་སྒྲིལ་ཚུལ་དང་། རྐང་ ལག་གི་བརྟན་ཆ་བྱེད་ཚུལ། འཕངས་རྡོ་ (Discus) འཕེན་ཚུལ་གྱི་མན་ངག འཕངས་མདུང་ (Javelin) བཅས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་རྩལ་སྦྱོང་སྐོར་ངོ་སྤྲོད་བྱ་རྒྱུ། ང) ཐག་འཐེན། ཐག་འཐེན་ནི་བོད་མིའི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་རྩེད་མོ་ཞིག་ཡིན་ལ། ཐག་འཐེན་འགྲན་སྡུར་སྐབས་ལུས་ཤ གས་དང་རྐང་ལག་གི་བརྟན་ཆ་བྱེད་སྟངས། འཐེན་ཤ གས་མཉམ་སྒྲིལ་བྱེད་སྟངས་བཅས་ཀྱི་ཐབས་རྩལ་རྣམས་བསླབས་ཏེ་བུ་དང་ བུའི་དབར་དང། བུ་མོ་དང་བུ་མོའ་དབར། འཛིན་གྲྭ་ཕན་ཚུན་དབར་བཅས་ལ་ཐག་ འགྲན་བྱེད་སྒོ་སྤེལ་དགོས། ཅ) དུས་ཚོད་ལྟར་རྩལ་སྦྱོང་ནང་འཛུལ་ཞུགས་བྱས་ཏེ་ལུས་ཕུང་འགུལ་བྱེད་ མ་ལག་ (Motor Components) ནུས་ལྡན་ཡོང་ཆེད་གཙོ་བོ་མྱུར་ཚད་ (Speed)
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 268 ) དང། ནུས་སྟོབས་ཅན། (Strength) བཟོད་བསྲན་གྱི་ནུས་ཚད། (Endurance) ལྡེམ་ཚད། (Flexibility) མཉམ་འབྲེལ་ནུས་པ་ (Coordinative Ability) བཅས་དམིགས་བསལ་གྱིས་སྦྱོང་དགོས། མཆན། ༡) སྐབས་འདིར་སློབ་ཕྲུག་ཚོས་ལུས་རྩལ་གྱི་བྱེད་སྒོ་གོང་མཐོར་ཡོང་ཆེད་རྩེད་ རིགས་གང་རུང་གཅིག་ཆེད་ལས་ཅན་དུ་འདེམས་དགོས་པ་དང། རྩེད་འགྲན་གཞན་རང་ཉིད་ཀྱི་ ཆེད་ལས་རྩེད་འགྲན་དེ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་ཚེ་གསུམ་ལས་མ་མང་བར་གདམ་ཆོག ༢) རྩེད་འགྲན་དེ་དག་གི་འབྲེལ་ཡོད་སྒྲིག་ཁྲིམས་སྐོར་ངོ་སྤྲོད་བྱ་དགོས། གཉིས་པ། མཉེན་རྩལ། Gymnastics ཀ) སློབ་ཕྲུག་ཕོ། ༡) འཛིན་རིམ་གོང་མའི་སྐབས་སྦྱངས་པའི་རྩལ་སྦྱོང་གི་སྐོར་བསྐྱར་དུ་སྦྱོང་རྒྱུ། ༢) ཞ་ལའི་སྟེང་གི་ལུས་རྩལ། Floor Exercises • མགོ་འཛུགས་སྐོར་ལངས། (མགོ་འཛུགས་ཨ་ལོག) (Head Spring) • ལག་འཛུགས་སྐོར་ལངས། (ལག་འཛུགས་ཨ་ལོག) (Hand Spring) ༣) སྒ་རྟ་ལུས་སྦྱོང། Vaulting Horse • ཞེང་ཁ་ཆེ་བའི་སྒ་རྟའི་སྟེང་ལག་འཛུགས་མདུན་མཆོང། (Straddle Vault on Broad Horse) • ལག་འཛུགས་སྐོར་མཆོང། (Hand Spring on Broad Horse) • སྒ་རྟ་རིང་པོའ་སྟེང་ཞོན་ཚུལ་དང་འབབ་ཚུལ། (Take Off and Sitting on the Long Horse) • སྒ་རྟ་རིང་པོའ་སྟེང་རྐང་བགྲད་ལངས་རྩལ། (Straddle from the Standing
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 269 )
༤) མཉམ་འགྲོ་ལྕགས་རྡང་། Parallel Bars • ལྕགས་རྡང་སྟེང་འཛེགས་སྟངས་དང་འབབ་སྟངས་མི་འདྲ་བ་ཁག་ངོ་སྤྲོད་དང་ སྦྱོང་བརྡར། • ལྕགས་རྡང་གཅིག་གི་སྟེང་དུ་འགྲེ་ལོག་རྒྱག་ཚུལ། (One Bar Roll) • ལྕགས་རྡང་སྟེང་ཕྲག་ལངས་བྱེད་ཚུལ། (Shoulder Stand) • L དབྱིབས་འདུག་སྟངས་ཀྱི་རྩལ་སྦྱོང། (‘L’ Position Hold) ༥) འཕྲེད་རྒྱུག་ལྕགས་རྡང། Horizontal Bar • ལྕགས་རྡང་སྟེང་ལག་པས་འཇུ་སྟངས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ཐབས་རྩལ། (Different Types of Grips) • ལྕགས་རྡང་སྟེང་རྒྱབ་ཕྱོགས་སུ་སྐོར་བ་བྱེད་སྟངས་ཀྱི་རྩལ་སྦྱོང། (Back Turn Over) • ལྕགས་རྡང་སྟེང་རྐང་པ་གཅིག་གི་སྟེང་ནས་སྐོར་བ་མདུན་རྒྱག་བྱེད་ཚུལ། (One Leg Circle Forward) • ལྕགས་རྡང་སྟེང་དཔྱང་གཡུག་བྱེད་སྟངས་ལས་སླ་པོའ་རིགས་ཀྱི་རྩལ་སྦྱོང། (Simple Swing) ཁ) སློབ་ཕྲུག་བུ་མོ། ༡) འཛིན་རིམ་གོང་མར་བསླབས་པའི་ལུས་སྦྱོང་སྐོར་གྱི་རྩལ་སྦྱོང། ༢) ཞ་ལ་སྟེང་གི་རྩལ་སྦྱོང། Floor Exercises • ལག་པ་གཅིག་གམ་གཉིས་སྟེང་ཟུར་འཁོར་བྱེད་སྟངས། (One Hand Cartwheel) • ལག་འཛུགས་སྐོར་ལངས། (Hand Spring)
Position on Long Horse)
(Turning Movement)
•
• Bandh (དབུགས་བཀག)
• Mudra (ཕྱག་རྒྱ།)
• Kriya (སྤྱོད་རྫོགས།)
• Meditation (སྒོམ།)
• Dhanurasana (Bow Pose) (གཞུ་དབྱིབས་སྟེངས་ཀ)
• Kukutasana (Cock Pose) (བྱ་ཕོའ་སྟེངས་ཀ)
• Mayurasana (Peacock) (རྨ་བྱའི་སྟེངས་ཀ)
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 270 ) ༣) རྡང་ཤིང་སྟེང་གི་དོ་མཉམ་མཉེན་རྩལ། Balancing Beam
ཞབས་བྲོ་རྒྱག་སྟངས། (Dancing Movement) • སྐོར་བ་རྒྱག་སྟངས།
•
མདུན་འཁོར་དང་རྒྱབ་འཁོར་རྒྱག་སྟངས།
Roll)
དོ་མཉམ་རྩལ་སྦྱོང་མི་འདྲ་གཞན། (Different Balances)
སྒ་རྟའི་རྩལ་སྦྱོང། Vaulting Horse • ཞེང་ཁ་ཆེ་བའི་སྒ་རྟའི་སྟེང་ལག་འཛུགས་མདུན་མཆོང། (Straddle Vault on Broad Horse) • སྤྱང་ཀིའི་འཕར་མཆོང་ (Wolf Vault or Side Vault) • ཞི་མིའི་འཕར་མཆོང། (Cat Spring and Jump on Long Horse) ག) རྐང་ལག་སྒུལ་བྱེད་རྩ་རྒྱུས་ཀྱི་མཉེན་ཤ གས་གོང་འཕེལ་ཡོང་བར་མཉེན་ རྩལ་རིགས་མི་འདྲ་བ་གཞན་བཅས་རིམ་པ་བཞིན་བསླབ་དགོས། གསུམ་པ། ཡོ༌ག ༡) དབུགས་སྦྱོང་།
(Front Roll and Back
•
༤)
༢) ལུས་སྦྱོང་།
• Suptavajrasana (Recline Pose)
• Vakasana (Crane Pose)
• Gaunukhasana (Cow Face Pose)
• Supt-pawan Muktasana (Wind Release) (དབུགས་ཕུད་སྟེངས་ཀ)
• Halasana (Plow Pose) (ཐོང་གཞོལ།)
• Shalabhasana (Locust Pose) (ཆ་གྭ་པའི་སྟེངས་ཀ)
• Naukasana (The Boat Pose)
• Shirshasana (The headstand Pose)
• Surya Namaskar (The Sun God Obeisance Pose)
•
(Table Tennis)
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད།
)
( 271
(གན་རྐྱལ་སྟེངས་ཀ)
(ཁྲུང་ཁྲུང་སྟེངས་ཀ)
(གླང་མགོའ་སྟེངས་ཀ)
(ཀོ་གྲུའི་སྟེངས་ཀ)
(མགོ་ལངས་སྟེངས་ཀ)
(ཉི་ལྷར་ཕྱག་ འབུལ་སྟེངས་ཀ) བཞི་པ། རྩེད་འགྲན་རིགས། • དབྱུག་རྩེད་སྤོ་ལོ། (Cricket) • རྐང་རྩེད་སྤོ་ལོ། (Football)
སིལ་སྤོལ།
ལག་རྩེད་སྤོ་ལོ།
མཆོངས་རྒྱུགས་ལག་སྤོལ།
པིང་པོང་སྤོ་ལོ།
•
(Basketball) •
(Volleyball) •
(Handball) •
བྱ་སྒྲོ།
རྩེད་འགྲན་འདི་དག་ཆེད་ཆ་ཚད་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པའི་རྩེད་ཐང་ཞིག་ཡོད་དགོས།
(Badminton)
ཤ གས་ཚད་གོང་འཕེལ་ཡོང་ཆེད་དུས་ཚོད་ལྟར་འཛུལ་ཞུགས་བྱེད་དུ་འཇུག་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 272 ) དེ་ལྟར་མེད་ཀྱང་ས་སྟོང་ཅུང་ཆེ་ས་ཞིག་ཏུ་རྩེད་ཀྱང་ཆོག ཡང་སྙིང་སློབ་ཕྲུག་ཚོར་ མཉམ་ཞུགས་ཀྱི་གོ་སྐབས་ཐོབ་པར་བྱེད་དགོས། རྩེད་འགྲན་འདི་དག་གི་སྒྲིག་ཁྲིམས་དང།
བཅས་བསླབས་ཏེ་ལག་ལེན་བྱེད་དགོས། དུས་ཚོད་ལྟར་རྩེད་འགྲན་ནང་འཛུལ་ཞུགས་བྱས་ཏེ་ལུས་ཕུང་འགུལ་བྱེད་མ་ ལག་ (Motor Components) ནུས་ལྡན་ཡོང་ཆེད་གཙོ་བོ་མྱུར་ཚད་དང། ནུས་ སྟོབས། བཟོད་བསྲན། ལྡེམ་རྩལ། སྙོམས་སྒྲིག་གི་ནུས་པ་ (Coordinative Ability) བཅས་ཡར་རྒྱས་གཏོང་ཐབས་དམིགས་འབེན་དུ་བཟུང་ནས་བསླབ་དགོས། ལྔ་པ། རྐྱལ་རྩལ། • ལུས་ཤ གས་སྒྲིལ་སྟངས་དང་རྐང་ལག་གཡུག་སྟངས་རིགས་མི་འདྲ་བ་ཁག་ དང། རྐྱལ་གྱི་གཞི་རྩའི་ཐབས་རྩལ་དང་གོ་རིམ་བཅས་གལ་གནད་དུ་བཟུང་ ནས་བསླབ་དགོས། • རྐྱལ་རྩལ་དང་འབྲེལ་བའི་ལུས་ཕུང་འགུལ་བྱེད་མ་ལག་མི་འདྲ་བ་རྣམས་ཀྱི་
བཅས། མཆན། ལུས་རྩལ་གྱི་བྱེད་སྒོ་གོང་མཐོར་ཡོང་ཆེད་སྐབས་འདིར་སློབ་ཕྲུག་ཚོས་རྩེད་རིགས་སྣ་ གཅིག་ཆེད་ལས་ཅན་དུ་འདེམས་དགོས་པ་དང། རང་ཉིད་ཀྱི་ཆེད་ལས་རྩེད་འགྲན་དང་འབྲེལ་བ་ ཡོད་ཚེ་རྩེད་འགྲན་གཞན་གསུམ་ལས་མ་མང་བ་བདམས་ཆོག
ཐབས་རྩལ། ཐབས་ཇུས་ཀྱི་གོ་རིམ་
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 273 ) འཕྲོད་བསྟེན་བསླབ་གཞི། འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་གོ་དོན་དང་རང་བཞིན་དང། འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་སྣོད་བཅུད་ ལྟ་ཚུལ། (Ecological Concept of Health) ངོ་སྤྲོད། ལུས་ཁམས་དང་། སེམས་ ཁམས། ཡིད་འགྱུར་ཚོར་བ་ (Emotion) བཅས་ཀྱི་རྟེན་འབྲེལ། སྤྱི་ཚོགས་འཕྲོད་ བསྟེན། འཕྲོད་བསྟེན་ལ་ཤ གས་རྐྱེན་བྱེད་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ (Factor) དང་གནས་སྟངས། (Condition) འཕྲོད་བསྟེན་སློབ་སྦྱོང་ག ་གལ་ཆེ་རང་བཞིན་དང་། གོ་དོན། དགོས་ པ། རྩ་འཛིན། (Principle) ཐབས་ལམ་བཅས་དང་། འཕྲོད་བསྟེན་སློབ་སྦྱོང་ལ་ བརྒྱུད་ལམ་གྱི་བྱེད་ནུས་ཐོན་སྟངས་བཅས་ངོ་སྤྲོད། • མི༌མང་གི་འཕྲོད་བསྟེན་དང་འབྲེལ་བའི་གྲོང་གསེབ་དང། གྲོང་བརྡལ། དབུལ་ ཕོངས་གྲོང་ཁུལ་གྱི་ཁོར་ཡུག་གི་གནས་སྟངས་དང། སྙིགས་རོ་གསོག་ཉར་བྱེད་ ཚུལ། འབག་བཙོག་འགོག་ཐབས་ཀྱི་བྱེད་ཐབས། རུལ་སྙིགས་ས་དོང་ (Compost Pit) དང། ཆུ་སྙིགས་སིམ་དོང། (Soakage Pit) སྟབས་བདེ་གསང་ སྤྱོད། (Sanitary Latrine) འཐུང་ཆུ་གཙང་མའི་ཐོན་ཁུངས་བདག་ཉར་བྱེད་ ཚུལ། གྲོང་སྡེའི་གསོག་ཆུ་མཁོ་སྤྲོད་མ་ལག (Municipal Water Supply System) སྡོད་ཁང་ལས་གཞི་ (Housing) བཅས་ངོ་སྤྲོད། • མི་སྒེར་དང་ཁོར་ཡུག་གཉིས་དབར་གྱི་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་ལག་ལེན་ཐོག་ནས་ རིམས་ནད་ (Disease) སྔོན་འགོག་དང་འཕྲོད་བསྟེན་གོང་སྤེལ། རིག་གཞུང་ གི་ལག་ལེན་དང་འབྲེལ་བའི་འཕྲོད་བསྟེན་བཅས་ངོ་སྤྲོད། • གྲོང་དང་གྲོང་ཁྱེར་ཁུལ་གྱི་འཆི་སྐྱོན་བྱུང་བཞིན་པའི་བརྡབ་ཆག་ (Accident) དང། བརྡབ་ཆག་གི་རྒྱུ་རྐྱེན། བརྡབ་ཆག་དེ་དག་འགོག་ཐབས་ཀྱི་སྤྱིར་བཏང་ གི་རྩ་འཛིན། མེ་གཏོང་སྟངས་དང། མེ་ཐབ་སྤྱོད་སྟངས། གློག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ སྟངས། ཐེམ་སྐས་འཛེགས་སྟངས། ལམ་ཁ་འཕྲེད་བརྒལ་བྱེད་སྟངས། རྐང་འཁོར་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 274 ) ཞོན་སྟངས། རྩེད་མོ་རྩེ་བ་བཅས་ཀྱི་གནས་སྐབས་སུ་བདེ་འཇགས་འགན་སྲུང་ དང་འབྲེལ་ཡོད་སྒྲིག་ཁྲིམས། སྨན་དང་དུག་རྫས་རིགས་ཉར་ཚགས་བྱེད་ཐབས། བཟོ་རྩལ་ལག་ལེན་དང་། གློག་དང་འཕྲུལ་ཆས་རིགས་ཀྱི་ཡོ་བྱེད་བཅས་བདེ་ འཇགས་ངང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཚུལ་གྱི་ལམ་སྟོན་དང་ཐབས་ལམ་ངོ་སྤྲོད། • གྲི་སོགས་ཀྱིས་བཅད་པ་ (Cut) དང། རྨ་བཟོས་པ། (Wound) ཚིགས་ཕུད་ པ། (Sprain) རྩ་འཆུས་པ། (Strain) ཁྲག་ཐོན་པ། (Bleeding) རུས་པར་ ཆག་སྐྱོན་དང་སེར་ཁ་གས་པ། (Fracture) ཁྱི་དང་སྦྲུལ་སོགས་ཀྱིས་སོ་བརྒྱབ་ པ། སྦྲང་མ་དང་སྡིག་པ་ར་ཙས་དུག་མདུང་བཙུགས་པ། ཆུར་དིམ་པ། བརྒྱལ་བ། དངངས་སྐྲག་བྱུང་བ། (Shock) མེས་འཚིགས་པ་བཅས་ཀྱི་གནས་སྐབས་སུ་ འཕྲལ་སེལ་སྨན་བཅོས་ (First-aid) བྱེད་སྟངས་དང། ཁྱིམ་དུ་ནད་གཡོག་ རྒྱུགས་སྟངས། ནད་རྟགས་དང། སྔོན་འགོག སྨན་བཅོས་བཅས་ངོ་སྤྲོད། • མི་སྒེར་གྱི་འཚོ་བཅུད་ (Nutrition) འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་དང་གནས་ སྟངས་ངོ་སྤྲོད་དང། འཚོ་བཅུད་ལྡན་པའི་ལུས་ཕུང་བདེ་ཐང་ཡོང་བར་ཁེལ་ ལོ་རི་ (Calories) དང་བཅུད་རྫས་ཀྱི་དགོས་མཁོ། འཚོ་བཅུད་ལྡན་པའི་ ཟས་རིགས། རིན་གོང་ཆུང་བའི་གྲོང་གསེབ་ཁུལ་གྱི་འཚོ་བཅུད་ལྡན་པའི་ཟས་ རིགས། ཟས་སྤྱོད་དོ་མཉམ་བསྟེན་དགོས་ཚུལ་དང་དེའི་གལ་ཆེ་རང་བཞིན། དེ་ ཡང་ལོ་ཚད་དང། ཕོ་མོ། ལས་རིགས། སྦྲུམ་མ། ས་བབ་གནས་སྟངས་ལ་བརྟེན་ ནས་འཆར་གཞི་དང་ལྡན་པའི་ཟས་སྤྱོད་བསྟེན་ཚུལ།། ཟས་བཅུད་མ་འདེང་ བའི་ནད་རིགས་ངོ་སྤྲོད་དང་སྔོན་འགོག་ཇི་ལྟར་བྱེད་ཚུལ་བཅས་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་ དགོས། • དེང་རབས་ཅན་དུ་འགྱུར་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ནང་། ཁོར་ཡུག་འབག་བཙོག་གིས་ འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་ཉེན་ཁ་དང། མི་འབོར་འཕར་པའིཤགས་རྐྱེན་ལ་བརྟེན་ནས་ བྱུང་བཞིན་པའི་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་ཉེན་ཁ་ དང་། ཁྱིམ་ཚང་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མི་ ཚེ་བཅས་ཀྱི་འཕྲོད་བསྟེན།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 275 ) • འགོས་ནད་ (Commnicable Disease) དང་འགོས་ནད་མ་ཡིན་པའི་ནད་ རིགས་དང། འགོས་ནད་ཁྱབ་ཚུལ་དང་འགོག་སྡོམ་བྱེད་སྟངས། ལུས་སྲུང། (Body Defence) ལུས་ཟུངས་ནུས་པ། (Immunity) རང་བྱུང་དང་ཐོབ་ རུང་ལུས་ཟུངས་ནུས་པ། • ནད་སྔོན་འགོག་ཆེད་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་གཟུགས་གཞི་བརྟག་དཔྱད་དང་དེའི་གལ་ ཆེ་རང་བཞིན། ལུས་ཟུངས་ནད་འགོག་སྨན་ཁབ་རྒྱག་པའི་དུས་ཚོད་ (Immunization Schedule) དང་སྟོབས་བསྐྱེད་སྨན་ཐུན། (Booster Dose) རྒྱ་གར་དང་བོད་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་དུས་རྒྱུན་འབྱུང་བཞིན་པའི་ནད་རིགས་ (Morbility) དང་འདས་གྲོངས་ཀྱི་ཚད། (Mortality) རྒྱ་གར་དང་བཙན་ བྱོལ་བོད་མིའི་འཕྲོད་བསྟེན་ལས་འཆར་དང་དེ་དག་ལག་བསྟར་བྱེད་སྐབས་མི་ མང་དང་ལྷག་པར་སློབ་ཕྲུག་རྣམས་མཉམ་ཞུགས་བྱེད་དགོས་པའི་གལ་ཆེ་རང་ བཞིན། གཞི་རིམ་གྱི་འཕྲོད་བསྟེན་ལྟ་སྐྱོང་དང་ཁྱབ་ཚད། གྲོང་གསེབ་དང་གྲོང་ ཁྱེར་ཁུལ་གྱི་འཕྲོད་བསྟེན་ལྟ་སྐྱོང་ལྟེ་གནས་བཙུགས་པའི་དགོས་པའི་སྐོར། • བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་སྨན་བཅོས་ལྟ་སྐྱོང་ལས་འཆར་དང་། ཁྱབ་ཚད། • རྒྱལ་སྤྱིའི་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན་དང། རྒྱལ་སྤྱིའི་འཕྲོད་བསྟེན་ གྱི་བྱེད་ཐབས་སྤྱད་དེ་རྒྱལ་ཁབ་དང་རྒྱལ་ཁབ་དབར་དུ་འགོས་ནད་ཁྱབ་ཚད་ ལ་བརྟག་དཔྱད་བྱེད་ཚུལ། ཟུར་བཀག་བྱེད་ཐབས། འཛམ་གླིང་འཕྲོད་བསྟེན་ སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱི་བྱེད་ནུས་དང་བྱེད་སྒོ། UNICEF ཡི་བྱེད་ནུས་དང་བྱེད་སྒོ། འཛམ་གླིང་འཕྲོད་བསྟེན་ཉིན་མོའ་གལ་གནད་ངོ་སྤྲོད། • རྒྱ་གར་ནང་གི་ཆོག་མཆན་ཡོད་པའི་སྨན་གྱི་སྒྲིག་སྲོལ་དང་། རིགས་གཅིག་ ཁྱད་མཁས་ཀྱི་གནས་སྟངས། (Specialization Available) སྨན་ཡིག་ དགོས་དང་མི་དགོས་པའི་སྨན་རྫས་ཀྱི་རིགས། ངན་ལངས་སྤྱོད་ཐལ་གྱི་སྨན་ རྫས། (Habit Forming Drugs) རང་ཉིད་སྨན་བཅོས་དང་སྨན་པ་རྫུན་མར་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 276 ) སྨན་གཏུགས་གི་ཉེན་ཁ། ཆང་རག་དང་ཐ་མ་ཁའི་གནོད་འཚབ། • གྲོང་གསེབ་དང། གྲོང་བརྡལ། རྫོང། མངའ་སྡེ། རྒྱལ་ཁབ་རིམ་པའི་འཕྲོད་ བསྟེན་རྩ་འཛུགས་ངོ་སྤྲོད། འཕྲོད་བསྟེན་དང་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་ཤེས་ཡོན་ཁྱབ་ ཁོངས་སུ་དང་བླངས་འཕྲོད་བསྟེན་ཞབས་ཞུའི་ལས་དོན། • HIV དང་ AIDS ཡི་གོ་རྟོགས་དང་། སློབ་ཕྲུག་ཚོར་ཚུལ་དང་མི་མཐུན་པའི་ ལུས་འབྲེལ་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ཉེན་ཁའི་སྐོར། མྱོས་རྫས་ཐལ་སྤྱོད། ལང་ཚོ་དར་སྐབས་ ཀྱི་ཤེས་ཡོན། (Adolescence Education) སྐྱེ་འཕེལ་ཤེས་ཡོན་ (Reproduction Education) ཡང་སློབ་ཕྲུག་གི་ལོ་ཚད་དང་འཚམས་པའི་སྒོ་ནས་ ངོ་སྤྲོད། • འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་ཤེས་བྱ་འདི་དག་སློབ་གྲྭའི་ནད་གཡོག་དང་། སྐྱེ་དངོས་རིག་ པའི་དགེ་རྒན་གྱིས་འབྲེལ་ཡོད་ཡིག་ཆ་ཐབས་འཚོལ་གྱིས་དམར་ཁྲིད་བྱ་ དགོས།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 277 ) ཟློས་གར་དང་རོལ་དབྱངས་ཀྱི་བསླབ་གཞི། ཟློས་གར་ནི། གླུ་གཞས་དང༌། བྲོ་གར། རོལ་དབྱངས་སོགས་འཁྲབ་སྟོན་སྒྱུ་ རྩལ་སྤྱི་ལ་གོ་ཞིང༌། གཞི་རིམ་གོང་མའི་སྐབས་སུ། རྣམ་ཐར་དང་། གཏམ་བརྗོད། གནའ་དེང་གི་འཁྲབ་གཞས་སོགས་སློབ་མའི་དྲན་ཤེས་དང་མོས་ཁམས་སོགས་ ཡར་རྒྱས་གཏོང་ཐབས་སུ་དམིགས་ཏེ་ནང་དོན་བཀོད་སྒྲིག་བྱ་དགོས་པ་མ་ཟད། སློབ་ཕྲུག་བྱེ་བྲག་པའི་བག་ལ་ཉལ་བའི་ནུས་པ་ལའང་དམིགས་བསལ་བསམ་ གཞིགས་ཀྱིས་སློབ་སྟོན་བྱ་དགོས། རོལ་དབྱངས་དང༌། བྲོ་གར་སོགས་གདམ་ གསེས་བྱ་སྐབས་སློབ་ཕྲུག་གིས་བོད་མིའི་རིག་གཞུང་དང་འདུ་ཤེས་འཛིན་སྟངས་ ལས་མ་འགལ་བ་བྱ་རྒྱུར་གཙོ་འདོན་བྱ་དགོས། ཟློས་དགེ་རྣམ་པས་ཟློས་གར་ཁྲིད་ སྟོན་དང་འབྲེལ་རང་ཉིད་ཀྱི་ཆེད་ལས་ཐོག་ཉམས་ཞིབ་དང། གླུ་གཞས་དང་རོལ་ མོ། ཟློས་གར་སོགས་གསར་གཏོད་བྱས་ཏེ་དམངས་ཀྱི་འཚོ་བ་ཕུན་སུམ་ཇེ་ཚོགས་ སུ་གཏོང་རྒྱུར་ཤ གས་སྣོན་རྒྱག་དགོས་ཤིང། འབྲེལ་ཡོད་འཛིན་སྐྱོང་ནས་དེར་ མཐུན་རྐྱེན་གང་ཐུབ་སྦྱོར་རྒྱུ། ཟློས་གར་དང་རོལ་དབྱངས་བསླབ་གཞི། ཟློས་གར་ནི་གླུ་གཞས་དང། བྲོ་གར། རོལ་དབྱངས་སོགས་འཁྲབ་སྟོན་སྒྱུ་ རྩལ་ཞིག་ཡིན་པས་འཁྲབ་སྟོན་བྱས་པ་བརྒྱུད་རིག་གཞུང་གི་འདུ་ཤེས་དང། ལོ་ རྒྱུས་ཀྱི་འདུ་ཤེས། མི་རིགས་ཀྱི་འདུ་ཤེས། རོལ་རྩེད་ཀྱི་འདུ་ཤེས་བཅས་མིའི་ཤེས་ རྒྱུད་དུ་བག་ཆགས་ངེས་ཅན་ཞིག་ཐེབས་འཇུག་གི་ཡོད་ལ། ཟློས་གར་དེ་ཉིད་ སྔོན་བྱུང་གཏམ་རྒྱུད་དང་། ལོ་རྒྱུས། ལྷ་སྒྲུང་སོགས་ལད་ཟློས་ཀྱི་གར་བྱེད་པ་ཙམ་ མ་ཡིན་པར་སྔོན་སྲོལ་རྒྱུན་འཛིན་དང་དུས་ནས་དུས་སུ་གསར་གཏོད་བྱས་ཏེ་
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 278 ) དམངས་ཀྱི་འཚོ་བ་ཕུན་སུམ་ཇེ་ཚོགས་སུ་གཏོང་དགོས། རྒྱུན་འཛིན་དང་གསར་ གཏོད་གཉིས་ཀྱི་འབྲེལ་བའི་སྐོར་ལ་འགྲེལ་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་ཡོད་ཀྱང་འདིར་རྒྱུན་ འཛིན་ནི་འཁྲབ་ཆས་དང། རོལ་དབྱངས། འཁྲབ་ཚུལ། འཁྲབ་སྟངས་བཅས་སྔར་ སྲོལ་ཇི་མ་ཇི་བཞིན་དུ་འཁྲབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས་ཤིང། གསར་གཏོད་ནི་དུས་རབས་ ཀྱི་དགོས་མཁོ་དང་། སློབ་ཕྲུག་གི་མོས་འདུན། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རོལ་རྩེད་དགའ་ཞེན་ ལ་ལྟོས་ནས་སྔར་མེད་གསར་གཏོད་བྱེད་པར་གོ་བ་ཡིན། སྐབས་བབས་འདིའི་ཟློས་གར་བསླབ་གཞིའི་ནང་། བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ནང་མ་ སྟོད་གཞས་དང། གླུ་གར། བྲོ་གར། གཏམ་རྒྱུད། རྣམ་ཐར། ལྷ་མོའ་འཁྲབ་གཞུང་བཅས་ སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་སྐོར་དང། བོད་ཕྱི་ནང་གི་སྤྱི་ཚོགས་དང། ཆབ་སྲིད། བོད་དོན་འཐབ་ རྩོད། ཤེས་ཡོན་སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་དགོད་བྲོའ་གཏམ་གླེང། གཏམ་བརྗོད་འཁྲབ་ སྟོན། དེང་དུས་ཀྱི་གླུ་གར། རོལ་རྩེད་འཁྲབ་སྟོན་གཞན་བཅས་གསར་གཏོད་ཀྱིས་ འཁྲབ་ཁྲིད་བྱེད་དགོས། ཟློས་གར་བསླབ་གཞི་འདི་དག་ཁྲིད་སྟོན་ཆེད་གཟའ་འཁོར་རེར་དངོས་གཞིའི་ ཚོགས་ཐུན་གཉིས་ལས་མ་ཉུང་བ་དང། སྔ་དགོང་དང་དུས་ཆེན་སོགས་སུ་སྦྱོང་བརྡར་ དང་འཁྲབ་སྟོན་གྱི་གོ་སྐབས་གང་མང་བསྐྲུན་དགོས། ཟློས་གར་བསླབ་གཞིའི་དམིགས་ཚད་ནི། • བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་གཞས་སྣ་འཁྲབ་སྟོན་སོགས་ལ་རྒྱུས་མངའ་དང་གོ་རྟོགས་ ཡོང་བར་བྱས་ཏེ་བོད་མིའི་རིག་གཞུང་ལ་དང་ཞེན་སླེབས་འཇུག་རྒྱུ། • བོད་མིའི་རོལ་ཆ་ཁག་བྱང་ཆ་ལྡན་པའི་ངང་དཀྲོལ་ཤེས་པ། • བོད་ཀྱི་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་རོལ་རྩེད་ཀྱི་གླུ་གཞས་དང། གཏམ་གླེང་། གཏམ་ བརྗོད་སོགས་ལ་དགའ་མོས་དང་། འཁྲབ་སྟོན་བྱེད་པར་སྤྲོ་བ་ལྡན་པར་བྱ༌དགོས། • བོད་ཆོལ་ཁ་གསུམ་དུ་དར་བའི་རོལ་ཆ་ཁག་དང་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་བོད་མིའི་ གླུ་གཞས་སོགས་ལ་རྒྱུས་མངའ་དང་དགའ་མོས་ཡོང་བར་བྱེད་རྒྱུ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 279 ) • སྒྱུ་རྩལ་ཐད་ཀྱི་གསར་གཏོད་ཀྱི་གོ་རྟོགས་དང་ཐབས་རྩལ་གྱི་རྒྱུན་ཤེས་གོང་སྤེལ། • སྲོལ་རྒྱུན་དང་དེང་རབས་ཀྱི་འཁྲབ་སྟོན་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ནུས་པ་སྤེལ་ཏེ་རོལ་རྩེད་ཀྱི་ འདུ་ཤེས་གོང་མཐོར་གཏོང་ཐབས་བྱ་དགོས། • སྒྱུ་རྩལ་ལ་དགའ་མོས་ཆེ་བའི་སློབ་ཕྲུག་ལ་དམིགས་བསལ་གྱིས་གསོ་སྐྱོང་གིས་ སློབ་ཕྲུག་དེ་ཉིད་ཟློས་གར་རིགས་ལ་ཁྱད་ལས་ཅན་དུ་འགྲོ་བར་སྐུལ་འདེད་དང་ ལྟ་རྟོགས་བྱེད་དགོས། • རྒྱུན་སྤྱོད་གཞས་སྣ་དང་འཁྲབ་སྟོན་སོགས་རང་ཉིད་ཀྱིས་འཁྲབ་ཁྲིད་དང་འཁྲབ་ སྟོན་བྱེད་ཤེས་པ་བཅས་ཀྱི་དམིགས་ཚད་ལ་བསླེབ་པར་བྱ་དགོས།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 280 ) འཛིན་རིམ་དགུ་པ་དང་བཅུ་པ། ཟློས་གར་དང་རོལ་དབྱངས། དང་པོ། རོལ་ཆ་དཀྲོལ་རྡུང་། གླིང་བུ། སྒྲ་སྙན། རྒྱུད་མངས། པི་ཝང་། རྔ་ཆ་ཚང། མཛུབ་ཐེབས་རོལ་ཆ་ཁག སྦུག་ཆལ། བོད་རྔ། གཉིས་པ། གཞས་དང་ཞབས་བྲོ། ༡། ལྷ་མོའ་རྣམ་ཐར། • བཀྲ་ཤིས་མཆོད་མཚམས། • ཏ་ལའི་ལ་མོའ་རྣམ་ཐར། • འབྲོག་མོའ་རྣམ་ཐར།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 281 ) ༢། ནང་མ་སྟོད་གཞས། • འཛོམས་པ་རྣམ་གསུམ། • ཟླ་བའི་གཞོན་ནུ། ༣། རྒྱལ་རབས་ཁྲབ་གཞས། • མདོ་སྨད་གཞོན་ནུ་ཕོ་མོའ་དཔྱིད་ཀྱི་སྦྲང་ཆར། • མདོ་སྟོད་གཞོན་ནུ་ཕོ་མོའ་རྟེན་འབྲེལ་ཉི་ཟླ་སྐར་གསུམ། • དབུས་གཙང་གཞོན་ནུའི་ཕོ་མོའ་ཞབས་བྲོ་སྐལ་བཟང་དགའ་སྟོན། • བཟོ་ཞིང་འབྲོག་གསུམ་གྱི་གཞས་སྣ་གང་མང། གསུམ་པ། དུས་དྲན་ཁག་གི་གཞས་སྣ་དང་སྒྲ་གདངས། • སྤུན་ཟླ་ཆིག་སྒྲིལ། • དྲུག་ཅུའི་དབྱངས་ལྡན། • བདེ་སྐྱིད་གསར་སྐྱོང་། • དགའ་བསུའི་གཞས། • ནོ་བེལ་བསྟོད་དབྱངས། • གསུམ་བཅུའི་དྲན་གླུ། • གཞོན་ནུའི་མཐུན་གཞས།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 282 ) • དམངས་གཙོ་གསར་བཞད། བཞི་པ། ཁ་བཤད་དང་རྣམ་ཐར་འཁྲབ་ཚན། • ཡར་ཀླུང་བཀྲ་ཤིས་ཞོལ་པའི་ཁ་བཤད་དང་ཁྲབ་ཚུལ། ལྔ་པ། དམངས་གླུ་དང་། རྩེད་རིགས། གཏམ་བརྗོད། • བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་དམངས་གླུ། • གླུ་གཞས་དང་གཏམ་བརྗོད་གསར་གཏོད། དྲུག་པ། སྒོར་གཞས། • བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་སྒོར་གཞས་གང་མང།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞ ་རྩ་འཛིན་དང་སློབ་ཚན་འཆར་འགོད། ( 283 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས། ཟློས་གར་དང་རོལ་དབྱངས། བསླབ་གཞིའི་ནང་དོན་ཁག་ནི། དང་པོ། རོལ་ཆ་དཀྲོལ་རྡུང་། • བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རོལ་ཆ་ཁག་ལ་བསྐྱར་སྦྱོང་བྱས་ཏེ། སློབ་ཕྲུག་ཚོས་ཉུང་ མཐར་རོལ་ཆ་གཅིག་ལ་བྱང་ཆ་ལྡན་པ་བཟོ་ཐབས་གནང་རྒྱུ། • རོལ་མའ་བསྟན་བཅོས་ལས་རོལ་མོའ་ཆ་ལས་དྭང་བས་བསླབས་ཏེ་མཁས་ པར་གྱུར་བའི་དགེ་མཚན་ངོ་སྤྲོད། • གཉིས་པ། ལྷ་མོའ་སྒྱུ་རྩལ་ངོ་སྤྲོད། ༡། རྔོན་པའི་འདོན། • རྒྱ་ལུའི་བྱིན་འབེབས། • ལྷ་མོའ་གླུ་གར། • བཀྲ་ཤིས་མཆོད་མཚམས།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་གཞི་རིམ་ཤེས་ཡོན་སྲིད་བྱུས་དགོངས་དོན་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན། ( 284 ) ༢། ལྷ་མོའ་ཁྲབ་གཞུང་སྐོར། • ཐང་སྟོང་རྒྱལ་པོའ་ལོ་རྒྱུས་སྙིང་བསྡུས། • བོད་ཀྱི་ཞོ་སྟོན་ངོ་སྤྲོད། • ལྷ་གཞུང་ཁག་ལས་དྲི་མེད་ཀུན་ལྡན་དང། གཅུང་དོན་ཡོད་དོན་གྲུབ། གཟུགས་ཀྱི་ཉི་མ། ཆོས་རྒྱལ་ནོར་བཟང་སོགས་ཀྱི་ངོ་སྤྲོད་སྙིང་བསྡུས། ༣། ཆས་གོས་ངོ་སྤྲད། • ཆོལ་ཁ་གསུམ་གྱི་ཆས་གོས་ངོ་སྤྲོད། • ཡུལ་གྲུ་ཁག་གི་གཞས་སྣའི་ཁྲབ་ཆས་ངོ་སྤྲོད། • ལྷ་མོའ་ཁྲབ་ཆས་ངོ་སྤྲོད། བཞི་པ། དམངས་གླུ་དང་། རྩེད་རིགས། གཏམ་བརྗོད། • བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་མཉམ་གཞས་གང་མང། • གླུ་གཞས་དང་གཏམ་བརྗོད་གསར་གཏོད། • དགོད་བྲོའ་གཏམ་གླེང། ལྔ་པ། སྒོར་གཞས། • བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་སྒོར་གཞས་གང་མང།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞི་བཟོ་འགོད་ཚོགས་ཆུང་གི་ཚོགས་མི། ( 285 ) ༄༅། ། གཞི་རིམ་གོང་མ་འཛིན་རིམ་དགུ་པ་དང་བཅུ་པ་གཉིས་ ཀྱི་བསླབ་གཞི་རྩ་འཛིན་བཟོ་འགོད་ ཚོགས་ཆུང་གི་ཚོགས་མི། གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་གྱི་གཞི་རྩའི་ལམ་སྟོན་བཟོ་འགོད་ ཚོགས་ཆུང་། ༡། ཤེས་རིག་དྲུང་འཕར་ཟུར་པ་བཀྲ་ཤིས་དོན་གྲུབ། ༢། སམ་བྷོ་ཊ་བོད་སློབ་སྤྱི་ཁྱབ་ཡིག་ཚང་གི་འགན་འཛིན་ཀརྨ་ཆུང་བདག ༣། དྷ་ས་བོད་ཁྱིམ་གྱི་སྤྱི་ཁྱབ་ཤེས་ཡོན་ངེས་སྟོན་པ་བསོད་ནམས་སྒྲོལ་དཀར། ༤། ཤེས་རིག་སྲོལ་རྒྱུན་ཚན་པའི་འགན་འཛིན་ཚེ་རིང་བསམ་གྲུབ། ༥། མེས་དབོན་གཙུག་ལག་དཔེ་སྟོན་སློབ་གྲྭའི་སློབ་སྤྱི་བསྟན་འཛིན་རྡོ་རྗེ། ༦། སིམ་ལ་བོད་སློབ་འཛིན་ཚོགས་ཀྱི་ཨང་རྩིས་སློབ་དགེ་པད་མ་རྒྱལ་མཚན། ༧། དྷ་ཤོད་བོད་ཁྱིམ་གྱི་སྤྱི་ཚན་སློབ་དགེ་པ་སངས་ཚེ་རིང་། ༨། ཤེས་རིག་དྲུང་གཞོན་བསོད་ནམས་བཟང་པོ། ༩། ཤེས་རིག་དྲུང་ལས་དཔལ་ལྡན་རྡོ་རྗེ། སྐད་ཡིག་གི་བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་ཚོགས་ཆུང་། ༡། ཤེས་རིག་དྲུང་འཕར་ཟུར་པ་བཀྲ་ཤིས་དོན་གྲུབ། ༢། ཤེས་ལྷན་འགན་འཛིན་ཚེ་རིང་བསམ་གྲུབ། ༣། དྷ་ཤོད་བོད་ཁྱིམ་སློབ་གྲྭའི་བོད་དགེ་ལྷག་པ་དོན་གྲུབ། ༤། སྤོན་ཊ་གཏན་སློབ་ཀྱི་བོད་དགེ་སྐལ་བཟང་ཆོས་སྒྲོན། ༥། མ་སུ་རི་གཏན་སློབ་ཀྱི་བོད་དགེ་དབང་ཆེན་ནོར་བུ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞི་བཟོ་འགོད་ཚོགས་ཆུང་གི་ཚོགས་མི། ( 286 ) ༦། མེས་དབོན་གཙུག་ལག་དཔེ་སྟོན་སློབ་གྲྭའི་བོད་དགེ་བློ་བཟང་ཚེ་རིང་། ༧། ཅོན་ཏ་ར་སམ་བྷོ་ཊ་གཏན་སློབ་ཀྱི་ཨིན་དགེ་བསོད་ནམས་དཔལ་སྐྱིད། ༨། བྷེལ་ཀོབ་གཏན་སློབ་ཀྱི་ཨིན་དགེ་སྐལ་བཟང་རབ་རྒྱས། ༩། སུ་ཇ་བོད་ཁྱིམ་སློབ་གྲྭའི་ཨིན་དགེ་རྡོ་རྗེ་སྒྲོལ་མ། ༡༠། མེས་དབོན་གཙུག་ལག་དཔེ་སྟོན་སློབ་གྲྭའི་ཨིན་དགེ་བསྟན་འཛིན་ཆོས་སྒྲོན། ༡༡། ཤེས་རིག་དྲུང་གཞོན་བསོད་ནམས་བཟང་པོ། ༡༢། ཤེས་རིག་དྲུང་ལས་དགེ་འདུན་དོན་ཡོད། ༡༣། ཤེས་རིག་དྲུང་ལས་དཔལ་ལྡན་རྡོ་རྗེ། ཚན་རྩིས་གཉིས་ཀྱི་བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་ཚོགས་ཆུང་། ༡། ཤེས་རིག་དྲུང་འཕར་ཟུར་པ་བཀྲ་ཤིས་དོན་གྲུབ། ༢། ཤེས་ཡོན་འགན་འཛིན་རྒྱལ་མཚན། ༣། སིམ་ལ་གཏན་སློབ་ཀྱི་ཨང་རྩིས་སློབ་དགེ་པདྨ་རྒྱལ་མཚན། ༤། བྷེལ་ཀོབ་གཏན་སློབ་ཀྱི་ཚན་རིག་སློབ་དགེ་ཚེ་རིང་ཆོས་འཕེལ། ༥། དྷ་སྟེང་བོད་ཁྱིམ་གྱི་ཨང་རྩིས་སློབ་དགེ་ཚེ་བརྟན་རྡོ་རྗེ། ༦། སུ་ཇ་བོད་ཁྱིམ་སློབ་གྲྭའི་ཚན་རིག་སློབ་དགེ་ཉི་མ་ཚེ་རིང་། ༧། ཤེས་རིག་སློབ་དེབ་རྩོམ་སྒྲིག་པ་ཆོས་འཕེལ་ལུང་རྟོགས། ༨། ཤེས་རིག་དྲུང་གཞོན་བསོད་ནམས་བཟང་པོ། ༩། ཤེས་རིག་དྲུང་ལས་དཔལ་ལྡན་རྡོ་རྗེ། སྤྱི་ཚན་བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་ཚོགས་ཆུང་། ༡། ཤེས་རིག་དྲུང་འཕར་ཟུར་པ་བཀྲ་ཤིས་དོན་གྲུབ། ༢། སྤོན་ཊ་གཏན་སློབ་ཀྱི་སྤྱི་ཚན་སློབ་དགེ་བསྟན་འཛིན་བཞིན་བཟང་། ༣། དྷ་ཤོད་བོད་ཁྱིམ་སློབ་གྲྭའི་སྤྱི་ཚན་སློབ་དགེ་པ་སངས་ཚེ་རིང་།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞི་བཟོ་འགོད་ཚོགས་ཆུང་གི་ཚོགས་མི། ( 287 ) ༤། ཅོན་ཏ་ར་སམ་བྷོ་ཊ་གཏན་སློབ་ཀྱི་སྤྱི་ཚན་སློབ་དགེ་ཚེ་རིང་གཡུ་སྒྲོན། ༥། ཀ་སྦུག་གཏན་སློབ་ཀྱི་སྤྱི་ཚན་སློབ་དགེ་ཚེ་རིང་མཚོ་མོ། ༦། སོ་ན་མདའ་གཏན་སློབ་ཀྱི་སྤྱི་ཚན་སློབ་དགེ་ཚེ་རིང་ཕུན་ཚོགས། ༧། མེས་དབོན་དཔེ་སྟོན་སློབ་གྲྭའི་སྤྱི་ཚན་སློབ་དགེ་བསྟན་འཛིན་རྣམ་དག ༨། ཤེས་རིག་ལས་ཁུངས་ཀྱི་སྤྱི་ཚན་སློབ་དེབ་རྩོམ་སྒྲིག་པ་བྷུད་དྷ་སྐྱབས། ༩། ཤེས་རིག་དྲུང་གཞོན་བསོད་ནམས་བཟང་པོ། ༡༠། ཤེས་རིག་དྲུང་ལས་དཔལ་ལྡན་རྡོ་རྗེ། ཟློས་གར་དང་ལུས་སྦྱོང་། འཕྲོད་བསྟེན་བཅས་ཀྱི་བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་ཚོགས་ ཆུང་། ༡། ཤེས་རིག་དྲུང་འཕར་ཟུར་པ་བཀྲ་ཤིས་དོན་གྲུབ། ༢། སྤོན་ཊ་གཏན་སློབ་ཀྱི་ཟློས་དགེ་བསོད་ནམས་ཚེ་རིང་། ༣། ཅོན་ཏ་ར་སམ་བྷོ་ཊ་གཏན་སློབ་ཀྱི་ལུས་དགེ་དཔལ་ཆུང་། ༤། དྷ་སྟེང་བོད་ཁྱིམ་གྱི་ལུས་དགེ་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན། ༥། དྷ་སྟེང་བོད་ཁྱིམ་གྱི་ཟློས་དགེ་ཟླ་བ་བཀྲ་ཤིས། ༦། མེས་དབོན་དཔེ་སྟོན་སློབ་གྲྭའི་ལུས་དགེ་ངག་དབང་ཕུར་བུ། ༧། ཤེས་རིག་དྲུང་གཞོན་བསོད་ནམས་བཟང་པོ། ༨། ཤེས་རིག་དྲུང་ལས་དཔལ་ལྡན་རྡོ་རྗེ། རིགས་ལམ་དང་ནང་ཆོས་ཀྱི་བསླབ་གཞིའི་རྩ་འཛིན་ཚོགས་ཆུང་། ༡། ཤེས་རིག་དྲུང་འཕར་ཟུར་པ་བཀྲ་ཤིས་དོན་གྲུབ། ༢། དགེ་ལུགས་སྤྱི་འཐུས་དགེ་བཤེས་ལྷ་རམས་པ་རོང་པོ་བློ་བཟང་སྙན་གྲགས། ༣། ཧ་པར་པུར་གཏན་སློབ་ཀྱི་ཆོས་དགེ་དགེ་བཤེས་ཐུབ་བསྟན་བློ་ལྡན། ༤། རྡོར་གླིང་གཏན་སློབ་ཀྱི་ཆོས་དགེ་དགེ་བཤེས་བསྟན་པ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞི་བཟོ་འགོད་ཚོགས་ཆུང་གི་ཚོགས་མི། ( 288 ) ༥། དྷ་ཤོད་བོད་ཁྱིམ་གྱི་ཆོས་དགེ་དགའ་ཤར་རྟ་དབོན་བློ་བཟང་དངོས་གྲུབ། ༦། ཅོན་ཏ་ར་སམ་བྷོ་ཊ་སློབ་གྲྭའི་ཆོས་དགེ་ངག་དབང་བརྩོན་འགྲུས། ༧། དཔེ་སྟོན་སློབ་གྲྭའི་ཆོས་དགེ་མཁན་པོ་ཨོ་རྒྱན་རིག་འཛིན། ༨། ཤེས་ཡོན་འགན་འཛིན་དྲུང་ལས་དངོས་གྲུབ་བསྟན་པ། ༩། ཤེས་རིག་དྲུང་གཞོན་བསོད་ནམས་བཟང་པོ། ༡༠། སློབ་དེབ་རྩོམ་སྒྲིག་པ་དྲུང་ལས་དཀར་གཞུང་བཀྲ་ཤིས་རྡོ་རྗེ། ༡༡། སློབ་དེབ་རྩོམ་སྒྲིག་པ་དྲུང་ལས་དགེ་འདུན་དོན་ཡོད། འཛིན་རིམ་དགུ་པ་དང་བཅུ་པའི་བསླབ་གཞིའི་རགས་ཟིན་ཤེས་རིག་དྲུང་ལས་ དཔལ་ལྡན་རྡོ་རྗེས་བཟོ་འགོད་བྱས།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞི་བཟོ་འགོད་ཚོགས་ཆུང་གི་ཚོགས་མི། ( 289 ) འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་བསླབ་གཞིའི་རྩ་ འཛིན་བཟོ་འགོད་ཚོགས་ཆུང། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག ༡། ཤེས་རིག་དྲུང་འཕར་ཟུར་པ་བཀྲ་ཤིས་དོན་གྲུབ། ༢། ཤེས་ལྷན་འགན་འཛིན་ཚེ་རིང་བསམ་གྲུབ། ༣། ཤེས་རིག་དྲུང་གཞོན་བསོད་ནམས་བཟང་པོ། ༤། ཤེས་ཡོན་འགན་འཛིན་དྲུང་ལས་དངོས་གྲུབ་བསྟན་པ། ༥། སློབ་དེབ་རྩོམ་སྒྲིག་པ་དྲུང་ལས་དགེ་འདུན་དོན་ཡོད། ༦། སློབ་དེབ་རྩོམ་སྒྲིག་པ་དྲུང་ལས་བཀྲ་ཤིས་རྡོ་རྗེ། ༧། ཀིརྟི་གྲྭ་ཚང་གི་སློབ་དགེ་འབྲེང་བ་དཀོན་མཆོག་འཇིགས་མེད། ༨། སྤོན་ཊ་གཏན་སློབ་ཀྱི་དགེ་ཆེ་སྐལ་བཟང་ཆོས་སྒྲོན། ༩། སུ་ཇ་བོད་ཁྱིམ་སློབ་དགེ་བསྟན་འཛིན་ཆོས་སྐྱབས། ༡༠། གོ་པལ་པུར་བོད་ཁྱིམ་སློབ་དགེ་ཚེ་རིང་བཀྲ་ཤིས། ༡༡། དྷ་སྟེང་བོད་ཁྱིམ་སློབ་དགེ་མིང་ཆུང། ༡༢། མ་སུ་རི་བོད་ཁྱིམ་སློབ་དགེ་བཟང་པོ་ཐུབ་བསྟན། ཚན་རིག་སྡེ་ཚན། ༡། ཚན་རིག་སློབ་དེབ་རྩོམ་སྒྲིག་པ་ཆོས་འཕེལ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞི་བཟོ་འགོད་ཚོགས་ཆུང་གི་ཚོགས་མི། ( 290 ) ༢། ཤེས་རིག་དྲུང་གཞོན་བསོད་ནམས་བཟང་པོ། ༣། ཚན་དགེ་ཀརྨ་རིན་ཆེན། ༤། ཚན་དགེ་བདེ་སྐྱིད་དབང་མོ། ༥། ཚན་དགེ་བྱམས་པ་སྒྲོལ་དཀར། ༦། ཚན་དགེ་བྱམས་པ་དངོས་གྲུབ། ༧། ཚན་དགེ་ཀུན་བཟང་སྒྲོལ་མ། ༨། ཚན་དགེ་ཀུན་བཟང་སྟོབས་ལྡན། འབྱུང་རིག་སྡེ་ཚན། ༡། ཤེས་ལྷན་འགན་འཛིན་ཚེ་རིང་བསམ་གྲུབ། ༢། ཤེས་རིག་དྲུང་གཞོན་བསོད་ནམས་བཟང་པོ། ༣། སློབ་དེབ་རྩོམ་སྒྲིག་པ་བུད་དྷ་སྐྱབས། ༤། སློབ་དེབ་རྩོམ་སྒྲིག་པ་ཆོས་འཕེལ། ༥། ཤེས་ཡོན་འགན་འཛིན་སྐལ་བཟང་དབང་འདུས། ༦། དྷ་སྟེང་བོད་ཁྱིམ་དགེ་ཆེ་ངག་དབང་ལྷ་མོ། ༧། རྡ་སྟེང་བོད་ཁྱིམ་སློབ་དགེ་བསྟན་འཛིན་དཔལ་མོ། ༨། སུ་ཇ་བོད་ཁྱིམ་སློབ་དགེ་བསྟན་འཛིན་བུ་འཁྲིད། ༩། སཾ་བྷོ་ཊ་སྤོན་ཊ་སློབ་དགེ་བསྟན་འཛིན་ནོར་འཛོམས། ༡༠། གོ་པལ་པུར་བོད་ཁྱིམ་སློབ་དགེ་ལྷག་པ་དོན་གྲུབ། ༡༡། སཾ་བྷོ་ཊ་སྤོན་ཊ་སློབ་དགེ་བསྟན་འཛིན་བྱད་བཟང། ༡༢། གོ་པལ་པུར་བོད་ཁྱིམ་སློབ་དགེ་ཚེ་རིང་ཉི་མ།
གཞི་རིམ་གོང་མའི་བསླབ་གཞི་བཟོ་འགོད་ཚོགས་ཆུང་གི་ཚོགས་མི། ( 291 ) ཚོང་ལས་སྡེ་ཚན། ༡། ཤེས་ལྷན་འགན་འཛིན་ཚེ་རིང་བསམ་གྲུབ། ༢། ཤེས་རིག་དྲུང་གཞོན་བསོད་ནམས་བཟང་པོ། ༣། སློབ་དེབ་རྩོམ་སྒྲིག་པ་བུད་དྷ་སྐྱབས། ༤། སློབ་དེབ་རྩོམ་སྒྲིག་པ་ཆོས་འཕེལ། ༥། སློབ་དེབ་རྩོམ་སྒྲིག་པ་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན། ༦། ཅོན་ཏ་ར་སཾ་བྷོ་ཊ་སློབ་དགེ་ཚེ་རིང་གཡུ་སྒྲོན། ༧། གོ་པལ་པུར་བོད་ཁྱིམ་སློབ་དགེ་བསོད་ནམས་དབང་མོ། ༨། དྷ་སྟེང་བོད་ཁྱིམ་སློབ་དགེ་བསྟན་འཛིན་ཕུན་ཚོགས། ༩། དྷ་སྟེང་བོད་ཁྱིམ་སློབ་དགེ་སྒྲོལ་མ་གཡང་འཛོམས། ༡༠། དྷ་སྟེང་བོད་ཁྱིམ་སློབ་དགེ་བསྟན་འཛིན་རིག་གྲོལ། འཛིན་རིམ་བཅུ་གཅིག་དང་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་བསླབ་གཞིའི་རགས་ཟིན་ཤེས་རིག་ དྲུང་གཞོན་བསོད་ནམས་བཟང་པོས་བཟོ་འགོད་བྱས།
