Geloven Onderweg 2 - 2012

geloven

onderweg

dominicaans tijdschrift voor bezinning, bezieling en beweging zomer 2012 | jaargang 130

2

Margreet Blanken

Bram Grandia

Kees Kok

Louise Korthals

Goede machten en zachte krachten

Inhoud Colofon

Redactioneel

Geloven Onderweg Dominicaans tijdschrift voor bezinning, bezieling en beweging Jaargang 130 Verschijnt 4 keer per jaar

bezinning

Uitgave van Stichting Dominicanenklooster Huissen

profiel

Redactie Ernst Marijnissen Annemiek Schrijver Henk Jongerius Theo Menting Stef de Kroon (eindredacteur) Anne Marijke Spijkerboer (beeldredacteur) Aalt Bakker (hoofdredacteur) Redactieadres Postbus 59 6850 AB Huissen Telefoon: 026 – 326 44 22 E-mail: redactie@kloosterhuissen.nl www.dominicanenkloosterhuissen.nl Uitgever Stichting Dominicanenklooster Huissen Aalt Bakker E-mail: aaltbakker@kloosterhuissen.nl Abonnementen-administratie Postbus 59 6850 AB Huissen Telefoon: 026 – 326 44 22 E-mail: abonnementen@kloosterhuissen.nl Tarieven 2012 Geloven Onderweg verschijnt 4 maal per jaar Jaarabonnement via automatische incasso € 25,00 Jaarabonnement via acceptgiro € 27,50 Opzegging van abonnement kan uitsluitend schriftelijk en uiterlijk 2 maanden voor het verstrijken van de betalingsperiode. De tarieven zijn inclusief BTW.

3

Goede machten en zachte krachten B ram G randia

Men moet zichzelf tot vaderland zijn. Portret van Margreet Blanken, actrice 6 T heo M enting

teksten voor onderweg

Als de geest geweken is E rnst M arijnissen bezinning

Saul

A nnemiek S chrijver bezinning

Vurige kolen stapelen H enk J ongerius e s s ay

Wek uw kracht K ees K ok

Medezeggenschap avant la lettre B ert

V elde H arsenhorst

de

e s s ay

Passie voor passie E lske

te

L indert

column

Ik heb alle tijd

Vormgeving Marieke de Vlieger

interview met louise korthals

Auteursrechten © Copyright Dominicanenklooster Huissen Afbeelding omslag timeless collection | skynetblogs.be

R oy C lermons

12 15 18

21 24 27

Haar theaterpodium: vergrootglas op macht en maatschappij 28 H olkje

van der

V eer

mijmeringen

Wek mijn zachtheid T heo M enting e s s ay

issn 0920-2544

9

e s s ay

Losse verkoopprijs € 7,50 (exclusief verzendkosten)

Technische realisatie Uitgeverij Skandalon

4

32

Liturgie op gevaarlijk terrein

34

Agenda voor onderweg

38 40

T homas Q uartier

Gedicht voor onderweg

Goede machten en zachte krachten Wek mijn zachtheid weer geef mij terug de ogen van een kind dat ik zie wat is en mij toevertrouw en het licht niet haat.

Als kunst iets is dat je verheft, je raakt en je in beweging zet, dan is deze poëzie van Huub Oosterhuis toch Kunst, met een hoofdletter K. Geef mij weer terug de ogen van een kind. Om stil van te worden. Dit gedicht en de prachtige gedichten van Dietrich Bonhoeffer en van Henriette Roland Holst over de zachte krachten en de goede machten, kwamen naar boven bij de voorbereiding op dit nummer, rondom het thema van goede machten en zachte krachten in de samenleving. De zachte krachten zullen zeker winnen in ’t eind, dit hoor ik als een innig fluistren, schrijft Henriette Roland Holst. Hoe prachtig en hoe krachtig kan poëzie toch zijn.

Horen we dit fluisteren nog in een samenleving met veel gebrul, waar de zachte krachten in ons zelf en in de samenleving niet aan de winnende hand lijken.

In het verhaal van Saul en David komen de zachte krachten mooi aan bod.

Opmerkelijk wat de hovelingen van Saul doen en ook opvallend dat koning Saul luistert, met een positief effect.

In dit nummer gaan we, vanuit verschillende perspectieven in op de zachte krachten en de goede machten, want die zijn er volop! Naast onze vaste auteurs komen boeiende gastauteurs aan het woord. In het profiel zegt actrice Margreet Blanken mooie dingen over kunst. Aanstormend kleinkunsttalent Louise Korthals (ze won in 2011 de Wim ­Sonneveldprijs) gaat in op de waarde van theater in de samenleving. Theoloog Kees Kok verdiept ‘Wek uw kracht’. Bert de Velde Harsenhorst vertaalt het thema naar medezeggenschap in organisaties.

We wensen u veel plezier met dit nummer en hopen dat het ons allemaal ­inspireert om onze zachte krachten te laten wekken.

Aalt Bakker

bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

3

bezinning door: bram grandia, predikant en hoofd ikon-pastoraat

De goede machten en de zachte krachten In 1918, in het jaar waarin de Eerste Wereldoorlog eindigt, verschijnt ­‘Verzonken Grenzen’, een dichtbundel van Henriette Roland Holst. In het ­eerste deel van de bundel ‘Opgang’ staat haar bekendste gedicht:

De zachte krachten zullen zeker winnen in ’t eind—dit hoor ik als een innig fluistren in mij: zoo ’t zweeg zou alle licht verduistren alle warmte zou verstarren van binnen.

De machten die de liefde nog omkluistren zal zij, allengs voortschrijdend, overwinnen, dan kan de groote zaligheid beginnen die w’als onze harten aandachtig luistren in alle teederheden ruischen hooren als in kleine schelpen de groote zee.

Liefde is de zin van ’t leven der planeten en mensche’ en diere’. Er is niets wat kan storen ’t stijgen tot haar. Dit is het zeekre weten: naar volmaakte Liefde stijgt alles mee.

Dat was 1918. Henriette Roland Holst dicht tegen alle oorlog en geweld in over de zachte krachten. Zesentwintig jaar later schrijft Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) vanuit de dodencel in Ber-

4

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

lijn een gedicht aan zijn verloofde Maria von Wedemeijer. De onderstaande vertaling is uit het prachtige boek Dietrich Bonhoeffer, een thematisch dagboek van Gerard Dekker.

Door goede machten trouw en stil omgeven, beschermd, getroost, beveiligd wonderbaar, zo wil ik deze dagen met u leven, en met u ingaan in het nieuwe jaar.

Nog wil de oude pijn ons hart vernielen, nog drukt de last van ’t leed dat ons beklemt, O Heer, geef onze opgejaagde zielen het heil waarvoor gij zelf ons hebt bestemd.

En zo gij ons de bitt’re kelk wilt geven vol leed, gevuld tot aan de hoogste rand, dan nemen wij hem dankbaar, zonder beven, aan uit uw goede, uw geliefde hand.

henriette roland holst

Maar wilt gij ons nog eenmaal vreugde schenken om deze wereld en haar zonneschijn, dan willen wij wat voorbijging gedenken, geheel van u zal dan ons leven zijn.

Henriette en Dietrich hebben elkaar – vermoed ik – nooit ontmoet. Henriette Roland Holst staat in een revolutionaire beweging. Als socialist gelooft ze heilig in het aanbreken van de nieuwe wereld.

De christen Bonhoeffer ziet hoe christenen in zijn land het christelijk geloof verraden door massaal achter Hitler aan te lopen. In zijn dodencel – vanwege zijn verzet tegen Hitler – schrijft hij zijn gedicht. Henriette Roland Holst en Dietrich Bonhoeffer nodigen ons uit om in gesprek te gaan over goede machten en zachte krachten vandaag.

Zowel het christendom als het socialisme hebben in de loop der jaren veel van hun glans verloren. Dat vraagt om op zoek te gaan naar vonken, noem het Pinkstertongetjes van vuur. In het werk van Henriette Roland Holst en in dat van Dietrich Bonhoeffer ervaar ik de hoop. Op wie, op wat? ‘Op God’ zegt Bonhoeffer. ‘Op Volmaakte Liefde’ zegt Henriette Roland Holst.

dietrich bonhoeffer

Wees mijn zachte kracht in deze wereld Een bezinningsweekend waarin we zoeken naar de zachte krachten in ons leven en in ons zelf. Teksten van onder meer Dietrich Bonhoeffer zullen ons daarbij helpen en we laten ons leiden door het dagelijks ritme van het kloosterleven.

Vrijdag 3 augustus 16.00 uur tot zondag 5 augustus 2012 14.30 uur met Bram Grandia en Theo Menting in het Dominicanenklooster Huissen. Voor informatie en aanmelding 026 326 44 22 of www.kloosterhuissen.nl.

bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

5

profiel door: theo menting, lekendominicaan en kerkmusicus

Men moet zichzelf tot vaderland zijn

een portret van actrice margreet blanken

M

argreet ontvangt me in haar knusse woning in Arnhem, met heerlijke kruidenthee. Haar woonkamer straalt rust uit en opmerkelijk is de grote spiegel, staande aan de wand. Deze spiegel geeft de kamer nog meer ruimte, maar roept bij mij ook gedachten op aan het theater als ‘spiegel van de samenleving’.

Margreet Blanken is actrice en heeft een boeiende toneelgeschiedenis achter zich. De laatste jaren zijn vooral gevuld door haar bijzondere solovoorstelling over Etty Hillesum. Een gesprek over kunst, toneel en over Etty.

Over haar passie voor het acteren en de verschillende fasen in haar toneelcarrière.

Definitie van kunst Ik begin dan ook maar direct met de bijna onmogelijke vraag: wat versta jij onder kunst?

Na enig nadenken: ‘het begrip kunst is moeilijk te definiëren. Wat voor de één kunst is, is voor de ander ‘wel leuk’.

Misschien is kunst wel: als het je verheft, als het aan iets raakt, als het wat met je doet, je in beweging zet.’

‘Het probleem is dat er - binnen de wereld van de kunst en de muze - een bepaalde groep is, die uitmaakt wat ‘kunst’ is. Zij bepalen, zij oordelen. En als je dan als kunstenaar ook financieel afhankelijk bent, wordt het moeilijk.

6

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

De geldschieter bepaalt als het ware of datgene wat jij creëert of schept, tot kunst verheven wordt of niet. Die tendens wordt, zeker met onze huidige economische crisis, steeds sterker en groter. Het groeit buiten alle proporties en dat baart me zorgen’.

Margreets Loopbaan Margreet Blanken volgde de toneelopleiding aan de Arnhemse Toneelschool en kwam na haar eindexamen vrijwel direct in dienst bij Toneelgroep Theater, toen een van de bekendste toneelgezelschappen in ons land. Hier speelde ze in bekende en onbekende toneelstukken en creëerde ze prachtige rollen.

Ik vraag haar waarom ze eigenlijk aan het toneel wilde. ‘Al heel jong voelde ik de behoefte, de drang om mensen een spiegel voor te houden. Dat is het toneel geworden. Het was en is mijn manier om ‘ergens iets aan te doen’. Er is een boodschap die je wilt brengen.’

Toch verliet ze na ruim 24 jaar het gerenommeerde gezelschap om te gaan werken bij de televisie. Ze speelde is verschillende tv-series - wie kent haar niet van ‘Medisch Centrum West’? - en ze kwam terecht in de ‘commerciële wereld’ van televisie en theater. Maar uiteindelijk vond ze daar niet wat ze zocht. ‘Spelen voor tv en camera is veel oppervlakkiger. Er wordt gekeken naar wat de massa wil, niet zozeer naar de kunstenaar zelf. Er was geen plaats meer voor eigen creativiteit of inbreng.

Dat bloedde dood.’

Ze zocht het theater weer op en kwam terecht bij het Theater van het Oosten, maar ook hier strandde de samenwerking omdat ze zich niet kon vinden in de filosofie en het gedachtegoed van deze theatergroep.

Keuze voor solovoorstellingen ‘En toen, op dat moment, kwam Etty Hillesum in mijn leven’. Ze begon haar dagboeken te lezen en ze ontdekte in Etty een vrouw die heel dicht bij haar stond. ‘Ze reikte me zoveel aan’, vertelt Margreet. ‘Etty is totaal vrouw, maar ook een mystica. Ik werd gegrepen door haar innerlijke worsteling. Het verlangen om bevrijd te worden van haar depressies, het contact met haar binnenste, waaraan zij de naam God gaf. En de ‘relatie‘ met die God, die in haar teksten steeds meer een ‘jij’ wordt.’

margreet blanken

Ze las en herlas de teksten van Etty, selecteerde en zo ontstond er een tekst voor een solovoorstelling. De tekst zoekt vooral naar de essentie in het leven en denken van Etty: haar worsteling met haar gevoelens, haar groei naar ‘bidden’ en het besef dat je eigenlijk alles al in je hebt.

‘Alle rijkdom heb je in je’, vertelt Margreet. ‘Vaar op je eigen kompas en voeg je niet zomaar naar een autoriteit buiten je. “Men moet zich tot vaderland zijn”, zegt Etty, en dat vind ik één van haar mooiste uitspraken.’

Gegrepen werd ze ook door Etty’s filosofie van ‘niet-haten’. ‘Als ik tegenover de Gestapo sta, zou ik hem het liefst willen vragen: hoe is het zo gekomen dat je zo geworden bent’. ‘Dat vind ik zo treffend’.

Godsbeeld Ook het Godsbeeld dat uit de teksten van Etty naar voren komt, spreekt haar aan. ‘Haar verlangen om in het reine te komen met haar depressies bracht haar steeds meer in contact met haar bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

7

binnenste. Ze ontdekte dat ze op een gegeven moment aan het bidden was en was daar verbaasd over. Haar relatie met deze God werd steeds persoonlijker, er ontstond een vriendschap tussen die twee. Hierdoor wordt God als het ware uit de hemel gehaald. Dit moderne Godsbeeld spreekt mij erg aan, ik herken daar veel in’, aldus Margreet.

Acteren is niet in iemands huid kruipen, maar toelaten dat de ander in jouw huid kruipt.

In deze voorstelling leest Margreet Blanken de teksten van Etty Hillesum, maar het gaat verder dan lezen. Etty komt ‘tot leven’ in deze voorstelling. Hoewel het nooit de bedoeling is geweest om Etty te spelen. ‘Ik wilde haar wezen naar voren brengen’. En ik verbaas me nog iedere keer hoe haar teksten bij me binnenkomen, hoe ze me raken’.

De kunst van het toneelspelen Dat brengt me op de vraag: wat is dan de kunst van het toneelspelen? Wat is toneelkunst?

‘Allereerst heb je een goede tekst nodig’, vertelt ze. ‘Dan ga je werken naar het samenvallen van de kunstenaar en de tekst. Wanneer mensen zich kunnen identificeren met de tekst, wanneer mensen gegrepen worden, aangeraakt, in beweging worden gezet, dan mag je spreken van kunst, toneelkunst. Acteren is niet in iemands huid kruipen, maar toelaten dat de ander in jouw huid kruipt. Helaas moet ik constateren dat vervreemding momenteel de overhand krijgt in het theater. Er is veel ‘lawaai’, te veel materie bij voorstellingen. Dat gaat ten koste van de tekst. Toneel in grote theaters is volgens mij passé. We

8

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

krijgen bijna niet meer de gelegenheid om ons helemaal voor de tekst te kunnen openen, en dat baart me zorgen. Ik ga niet zo vaak meer naar het theater.

En als ik er kom, moet ik ontzettend oppassen voor een soort beroepsdeformatie, die mij dan parten speel. Vaak denk ik: ik geloof het niet wat ik zie.

Waarom word ik niet geboeid? Waarom raakt het mij niet?’

Toekomst Ze speelde ‘Etty’ al meer dan 280 keer.

En ze is nog steeds verbaasd over het grote aantal bezoekers. Met name veel vrouwen bezoeken de voorstelling. De laatste jaren heeft ze veel in kerken gespeeld, maar dat is niet altijd eenvoudig.

‘De enorme akoestiek, de grote ruimte en het geluid werken vaak niet mee. Ik wil er eigenlijk mee stoppen, maar ik mag en kan er niet mee stoppen.’

Na ‘Etty’ richt zij zich nog op een autobiografische solovoorstelling, waarin thema’s als God, geloof, de zoektocht naar de ideale man en de zoektocht naar haar vader een belangrijke rol spelen.

Ook deze voorstelling trekt veel publiek en roept bij velen herkenning op.

Ze denkt nog niet aan stoppen, hoewel ze het wel wat rustiger aan wil doen.

‘Het is een hele opgave om ‘s avonds op pad te zijn en tegen het reizen begin ik steeds meer op te zien. Maar het is een prachtig vak en ik ben dankbaar dat ik de mogelijkheden heb gekregen om dit vak te kunnen en mogen uitoefenen.

De toneelkunst is mij heel dierbaar, het is mijn leven geworden. Ik wilde ‘ergens iets aan doen’, een bijdrage leveren. Dat te kunnen en te mogen doen is toch wel heel bijzonder’.

teksten voor onderweg door: ernst marijnissen o.p., dominicaan en schrijver

Als de geest geweken is

V

anaf het ogenblik dat Saul als koning over Israël is afgewezen, gaat het bergafwaarts. Geleidelijk aan raakt hij verstrikt in het gevaarlijke spel om de macht. Draad na draad wordt geweven en ten slotte kan hij geen kant meer uit. De Israëlieten wilden een koning zoals alle andere volken die hadden. Nu, die hebben ze gekregen: een wereldlijk heerser, grillig soms, maar ook een goed bestuurder; dan weer sluw en onbetrouwbaar, doch ook bij tijd en wijle oprecht. Anderzijds worden we in de boeken van Samuël getuigen van Davids groei tot een waarachtig messiaanse koning, een herder over en voor zijn volk. Dat is een lange weg, met struikelen en opstaan, een pittige leerschool. Simpel gesteld vertelt het verhaal over David en Saul hoe de Geest kan werken of worden belemmerd.

Een boze geest De Geest van God is van Saul geweken (1 Samuel 16, 14-23). In onze oren klinkt dat wellicht wat vreemd. Als God zijn geest van Saul wegneemt, kun je hem toch niet kwalijk nemen dat hij stilaan wegglijdt naar de verkeerde weg!

Maar bijbelse verhalen zijn ver van ons land en ver voor onze cultuur ontstaan en geschreven. Duidelijk is in elk geval dat Saul alleen als koning van het godsvolk is afgewezen, niet als mens.

Wereldse heersers hebben hun luimen en buien. Wie macht heeft, kan zich vaak willekeur veroorloven. Niemand beter dan dienaren, werknemers en knechten hebben dat door. De bui-

tenwacht kun je met glimlachjes, manipulatie en schone schijn om de tuin leiden. Mensen in loondienst niet. Ze zijn niet alleen slachtoffer van heersersgedrag, maar doorzien meestal sneller waaraan het schort. De dienaren van Saul vragen hem vriendelijk doch dringend iets te ondernemen tegen wat ze – keurig verpakt – de invloed van sombere en depressieve gedachten (boze geest) noemen. Ze bevelen hem feitelijk aan om zich therapeutisch te laten behandelen. Maar dat zeg je natuurlijk niet tegen je baas.

Bovendien is zo’n taalgebruik onbijbels. Ze adviseren hem iemand te zoeken die met spel en zang zijn bestaan kan verlichten en opvrolijken. bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

9

Typisch gedrag Wereldse heersers hebben een broertje dood aan adviezen. Ze hebben ze nodig en weten dat ook. Toch zullen ze eerder zichzelf op de voorgrond plaatsen dan hun raadgevers. Saul is daarvan een sprekend en illustratief voorbeeld! Alsof het de gewoonste zaak van de wereld is, suggereert het verhaal dat hijzelf op het idee komt naar een muzikant uit te zien. Geen woord over zijn driftbuien en wispelturige uitvallen. Een van die bijbelse knipogen naar de eenvoudige lezer: zie je wel! Zo zijn ze nu eenmaal.

Laat ze maar! We lezen: dan zegt Saul tot zijn dienaren: ziet toch voor mij uit naar een man die goed is in spelen en laat hem tot mij komen! Alsof hij met een cultuurslag bezig is.

Wie macht heeft, kan zich vaak willekeur veroorloven. Niemand beter dan dienaren, werknemers en knechten hebben dat door.

De dienaren doen alsof hun neus bloedt. Maar hun reactie spreekt boekdelen. Ze hebben er al over nagedacht.

Je ziet ze samenscholen en zich afvragen: hoe kunnen we die man tot bedaren brengen? Ze hebben een kandidaat en een naam. Een van hen zegt: zie, gezien heb ik een zoon van Jesse, de Bethlehemiet, die weet te spelen, die een held van vermogen is, een man van strijd, verstandig van taal en een man van gestalte: de Ene is met hem! Je kunt je natuurlijk afvragen hoe de man dit alles weet. De strijd tegen de Filistijnen moet nog beginnen, en het verhaal van Goliath en David is nog niet eens verteld. Er is nog geen sprake geweest van

10

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

David als bevelhebber van Sauls troepen. Ja, het wordt nog vreemder. Zelfs Saul kent de naam van David al! Dan zendt Saul boden tot Jesse; hij laat zeggen: zend tot mij je zoon David die bij het wolvee is. Vreemd wellicht, maar niet als we bedenken dat bijbelse verhalen geen geschiedschrijving, geen krantenbericht of een journaal zijn. Bijbelverhalen zijn onderricht en getuigenis tegelijk. Ze brengen een boodschap over en houden de hoorder of lezer niet zelden een spiegel voor.

Tegen de stroom in Hoe weersta je de boze machten van onze samenleving? Hoe bieden we het hoofd aan afgoden? Hoe ga je om met onderdrukking? In ons verhaal zijn de dienaren de slachtoffers en onderdrukten. Welke tactiek of handelwijze volg je als je het dagelijks bestaan wat leefbaar wilt houden zonder zelf een onrechtvaardig mens te worden? De dienaren kiezen niet de weg van geweld, het opbouwen van een tegenmacht of het scheppen van een nieuwe afgod.

Ze laten Saul zijn troon. Hun voorstel is van dien aard dat het voor Saul aanvaardbaar is. Daarom kan hij het voorstel zonder gezichtsverlies overnemen.

Ook Jesse speelt het spel mee, want hij is maar een eenvoudig man. Jesse neemt een ezel, een brood, een zak wijn en één geitenbokje, en zendt dat alles door de hand van zijn zoon David naar Saul.

Het is roeien met de riemen die je hebt, een worsteling tegen de stroom in. Maar het sorteert effect. David komt aan het hof van Saul. Sterker nog, wat Saul niet vermoeden kan, gebeurt. Hij haalt zijn ondergang binnen. De dienaren op hun beurt brengen hun bevrijder binnen handbereik. De verhalen die nog volgen, vertellen en illustreren het.

Als een handtekening Toen David, de sjofele, voor Samuël verscheen om te worden gezalfd tot koning over Israël, werd van hem gezegd: hij is rossig, daarbij mooi van ogen en goed om te zien. Hij is tov (goed) van ogen. Hij kijkt goed om zich heen. Hij heeft iets van het kijken van God. Hij is tov om te zien. Hij beantwoordt aan zijn bestemming, zoals God zag dat alles tov was, toen hemel en aarde geschapen waren.

Deze schoonheid van een mens, waarin God weerspiegeld wordt, is hartveroverend en in geen enkel opzicht bedreigend. Als David, de pas gezalfde koning, tegenover Saul, de verworpen koning, staat, heeft de laatste geen enkel gevaar te duchten: hij krijgt hem zeer lief, en hij wordt voor hem drager van zijn spullen. Saul zendt bericht naar Jesse om te zeggen: moge toch David voor mijn aanschijn blijven staan, want hij heeft genade gevonden in mijn ogen!

Dan laat het verhaal ons getuigen zijn van het wonder. Wanneer Saul gekweld wordt door machtswaan en toegeeft aan zijn grillen en wispelturigheden, neemt David de citer en maakt muziek voor hem: en hij bespeelde die met zijn hand; dat gaf Saul verlichting en deed hem goed, en de boze geest week van hem.

Zoals Mozes staat voor de Tora en Elia voor de profeten, zo staat David voor de psalmen, lucht en licht in elke levenssituatie: het lied is ons van dienst.

david speelt voor saul op de harp | rembrandt van rijn

Zoals Mozes staat voor de Tora en Elia voor de profeten, zo staat David voor de psalmen, ook als duidelijk is dat de meeste psalmen door anderen en soms ver na zijn tijd zijn gedicht. In de psalmen ligt alle rijkdom van de menselijke ervaring opgetast. Er wordt gebeden, gejubeld en gevloekt. Er wordt gesmeekt en geschreeuwd om verlossing uit het onrecht, om bevrijding uit diepe wanhoop en ondoordringbare duisternis. Er wordt schuld beleden en bekering beloofd. De psalmen geven ons lucht en licht in elke levenssituatie. Zó zit David aan de voeten van Saul, vlak bij de troon van macht en onderdrukking. Het lied is ons van dienst.

Tot driemaal toe wordt in de tekst gesproken van ‘de hand’ van David (16; 20; 23). David is als een handreiking van Godswege, maar dat niet alleen.

Er wordt nog iets anders duidelijk. bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

11

teksten voor onderweg door: annemiek schrijver, presentatrice en schrijfster

Saul Succes is een eindpunt. Op de hoogste sport van een ladder kan een mens alleen nog maar omlaag vallen. Hogerop kun je niet. Merkwaardig dat niemand me dat ooit verteld heeft. Terwijl zo velen me daarin zijn voorgegaan.

Ik hoor wel wat ze achter m’n rug fluisteren over macht. Dat ik mijn positie koste wat het kost wil behouden. Het is mij een raadsel waarop men dat oordeel baseert. Ach, ook al schijn ik van nature nogal naïef te zijn, dat mensen in mijn positie jaloezie opwekken, is me inmiddels wel opgevallen. Maar ja, dat hoort nu eenmaal bij dit baantje. Bovendien schijnt voor velen het pluche verslavend te zijn. Vandaar dat succes iets angstaanjagends heeft. Het lijkt bijna tegennatuurlijk om ooit weer een toontje lager te moeten zingen.

Vandaar dat ik uit voor- en lijfsbehoud gewoon maar nooit aan het zingen ben geslagen. Nimmer heeft iemand mij een overmoedige koning kunnen noemen. En wat mijn alom beschimpte naïviteit betreft, daar heb ik helaas bewijzen genoeg voor.

Om te beginnen zou ik al nooit met die extremistische profeet Samuel in aanraking gekomen zijn, als ik de ezelinnen van mijn vader niet uit het oog was verloren. (1 Samuel 9). En niet ik, de toe-

12

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

komstige koning, bepaalde kordaat en macho de speurtocht naar deze dieren; dat deed nota bene mijn slagvaardige en doelgerichte knecht. Zelf wilde ik die zoektocht al gauw opgeven, omdat ik bang was dat mijn vader ongerust zou worden; maar mijn knecht zette door en vond zodoende de ezelinnen.

En toen ik zo onverwacht tot koning was gezalfd, ging ik gewoon terug naar mijn vader en vertelde hem niks. Toen men de nieuwe koning collectief zocht, probeerde ik me te verschuilen tussen de bagage. Lekkere leider wel. Maar nu ik er achteraf over nadenk, was mijn gedrag toen misschien helemaal niet zo naïef. Ergens voelde ik toch op m’n sandalen aan dat dat koningschap geen prettig baantje zou worden. Waarom heb ik toen niet meteen een heilzamer heenkomen gezocht? Was ik zelfs te weekhartig om te vluchten?

Hoewel mensen met macht jaloezie oproepen, schijnt pluche toch erg verslavend te zijn. Vandaar dat succes iets angstaanjagends heeft.

Men noemde me vroeger bachoer watov, uitgelezen en goed. Maar dat lijkt

david brengt het hoofd van goliat bij saul | rembrandt van rijn

verdacht veel op bachoer tov, een brave jongen. Ja, ik geef het ruiterlijk toe: ik ben een watje en aan dit koningschap kapot gegaan. Mijn hart is gebroken.

Nog een wonder dat een orgaan dat zo week is, kan breken.

Ja, oerstom dat ik die Samuel indertijd mijn hoofd heb laten zalven. Hoewel ik toen natuurlijk geen idee had wat me overkwam, laat staan dat ik bevroeden kon hoezeer deze man Gods in zijn wreedheid en koude hart lijkt op zijn hemelse Werkgever.

Wees niet te zeer rechtvaardig! Laat genade voor recht gaan! Dat soort dingen had ik hem zo vaak willen smeken, maar zo ad rem ben ik helaas niet.

Hopelijk zal er ooit iemand na mij komen die dat wel durft te zeggen. Die de liefde, de bewogenheid van het hart voor de regels laat gaan. Iemand die de wet durft op te schudden en van hernieuwde wijsheid en compassie weet te voorzien. Ik bedoel: hoe wreed was

het niet van de profeet Samuel om mij mijn doodsbange dierenoffer zozeer na te dragen dat hij mijn koningschap prompt vervloekte. (1 Samuel 13). Wat een onvermurwbaar hart. Die gebeurtenis toont trouwens wel goed aan dat echte macht niet bestaat. Althans niet die van de koning. Ik heb geen stuiver in te brengen. Zeker niet wanneer ik het menselijk gelaat achter mijn koningsmasker toon.

Nog zo’n staaltje: omdat ik zowel de leider als het vee van de Amalekieten in leven liet, werd de profeet Samuel razend. En toen ik, angstig om Gods wrekende oordeel en wanhopig om Samuels woede, een stuk van zijn kleed afscheurde en om vergeving smeekte, draaide hij zo door dat hij die koning Agag eigenhandig onthoofdde. Oog om oog, tand om tand, zo bleek wel uit Samuels woorden tot die doodsbange Agag: ‘Zoals uw zwaard vrouwen van hun kinderen heeft beroofd, zo wordt bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

13

nu uw moeder van haar kind beroofd.’

En pats, het wapen van de profeet doorkliefde de schedel van de koning.

Wat moet een man Gods trouwens met een wapen? En waarom heeft de God van Israel die wrekende gerechtigheid nodig? Als dat woedende, ijdele, lichtgeraakte gebrul uitingen zijn van de echte macht, dan pas ik er nog langer voor. Laat mij hier maar mijmeren in m’n zitkamer. Het werd tijd.

Mocht David zijn wie ik vermoed dat hij is, dan zal ik hem met mijn liefde bekrachtigen en hem tot een werktuig voor de vrede laten uitgroeien.

Ja, in sommige gevallen is wat gefluisterd wordt, wel waar. Ik ben gek geworden. Maar om dat nou een kwade geest te noemen … is dat niet een beetje de zaken omdraaien? Ik geef toe dat ik bepaald niet geschikt ben voor het koningschap met zijn vele bloederige brandoffers en moorddadige opdrachten. Alles wat ‘geen waarde’ had, moest ik vernietigen. Geen waarde! Waardeloos, wat zou dat zijn? Ik kan het niet bedenken. Maar God brulde: ‘Spaar ze niet, maar dood alles en iedereen; mannen en vrouwen, kinderen en zuigelingen, runderen en schapen, kamelen en ezels.’

Het moet geen koninklijk gezicht geweest zijn, een leider te paard over wiens wangen onafgebroken tranen stroomden. Op weg naar het slagveld heb ik gefaald. Jammerlijk gefaald. En huilen doe ik nog steeds. Ik betreur mijn vuile handen, mijn arme volk,

14

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

mijn wrede man Gods en zijn ondoorgrondelijk oplaaiende Opdrachtgever.

Niets rest mijn treurende hart dan zich te laten troosten door die lierspeler, die mij zo omstandig is aanbevolen. Ja, ik geef toe dat ik daar regelmatig om moet lachen. Om de inspanning die mijn personeel zich getroost heeft deze David onder mijn aandacht te brengen.

Dat was helemaal niet nodig geweest.

Een blik op zijn ontwapenende gezicht en houding, en mijn gewonde hart smolt alweer. Natuurlijk voel ik nattigheid. Wie zou dat niet ervaren, als een hofharpistje niet alleen zou worden aangeprezen om zijn muzikale talent, maar ook om zijn deftige komaf, zijn intelligentie, moed en schoonheid? Bovendien moest mij omstandig worden uitgelegd dat zelfs de Heer met David is.

Arme jongen. Is hij mooi klaar mee. Wat moet die onschuldige knaap met die jaloerse God? Zou deze uitverkorene die wrede onmenselijkheid van Jahweh wel het hoofd kunnen bieden? Zou David zijn warme hart open kunnen houden, ook als het geraakt en misschien wel gebroken wordt? Zijn spel is voortreffelijk en balsem op mijn wond. Ik zal David koesteren. Mocht hij zijn wie ik vermoed dat hij is, dan zal ik hem met mijn liefde bekrachtigen en hem tot een werktuig voor de vrede laten uitgroeien.

Laat men maar denken dat ik naïef ben en geen idee heb wie mijn citerspeler is.

Mijn naïviteit is het enige waar ik trots op ben en wat ik heb behouden. Moge David dat ook lukken, maar dan gecombineerd met koninklijk leiderschap.

Moge hij de wegbereider zijn voor degene die ooit genade voor recht zal laten gelden, zo is mijn dagelijks gebed.

Wat rest mij anders nog?

bezinning door: henk jongerius o.p., dominicaan, auteur en dichter

Vurige kolen stapelen

I

n een vermakelijke conference vertelt Wim Sonneveld over een vader wiens dochter telkens een nieuwe aanbidder had. De man werd het een beetje zat om telkens maar weer nieuwe vriendjes te moeten verwelkomen, totdat hij op het glorieuze idee kwam om de ongewenste vrijer te gaan prijzen: ‘ik prees hem regelrecht het graf in’ en daarmee kwam er een einde aan de reeks ‘indringers’.

De man deed schijnbaar wat in het Bijbelboek Spreuken geschreven staat:’ als je vijand honger heeft, geef hem dan brood om te eten; als hij dorst heeft, geef hem dan water om te drinken: want zo stapel je gloeiende kolen op zijn hoofd en de Heer zal het je belonen’. Het is een andere manier om te zeggen dat je het kwade doet verdwijnen door een overvloed aan goedheid te tonen.

Toch waren de bedoelingen van die vader eigenlijk niet dezelfde als waarover wij in het boek Spreuken horen. Liever gezegd: ze hadden juist een heel tegengestelde bedoeling, want het prijzen van het vriendje was erom begonnen om hem het huis uit te jagen en dat is nu niet bepaald een edel motief!

Zo kan een bepaalde handelwijze die eigenlijk heel positief bedoeld is – iemand werkelijk prijzen – in het tegendeel verkeren, want hij prees hem ‘regelrecht het graf in’. Dat wat er eigenlijk bedoeld is – het kwade overwinnen

door het goede – is hier dus niet van toepassing, maar dat komt omdat het ‘prijzen’ geen echt eerbetoon was, maar een façade om het doel te bereiken, namelijk de jongeman het huis uit krijgen.

Oprechte woorden Hoe oprecht zijn onze bedoelingen eigenlijk, als wij iemand prijzen om wat hij of zij doet? Is het niet vaak zo dat wij er niet op uit zijn een ander in het zonnetje te zetten, maar om een bepaald doel te bereiken? Wij prijzen iemand wellicht vaak om bij hem of haar in het gevlei te komen, om iemand te paaien, zodat wij iets van hem of haar gedaan krijgen. In ons omgaan met elkaar zijn onze motieven vaak dubbel: achter onze woorden proberen wij iets anders te bewerken dat wij niet uitspreken. De vurige kolen die wij stapelen, hebben dan meer te maken met het bereiken van onuitgesproken verlangens dan dat wij een ander echt goed doen ...

bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

15

Je kunt ook zeggen dat wij op die manier met een dubbele tong spreken en een ander in het ongewisse laten over wat wij werkelijk bedoelen. De verborgen redenering is dan: als ik dit of dat goeds van hem of haar zeg, dan zal ik wel kunnen bereiken wat ik eigenlijk wil.

Met ons prijzen van de ander hebben we er vaak meer oog voor om ons eigen verlangen te bereiken dan om die ander in het licht te zetten.

Ik heb het idee dat er op velerlei terreinen op die manier gesproken wordt. Je kunt zeggen dat het in politieke termen spreken soms de schijn wekt dat je niet weet wat mensen eigenlijk bedoelen.

Ze hebben het over het landsbelang, maar jagen in feite alleen het partijbelang na! Ik denk dat wij heel vaak meemaken hoezeer er onder het spreken van mensen een ander doel schuilgaat dan wat er gezegd wordt.

Mensen die heldere taal spreken, zijn een zegen voor elkaar.

Vals Ik denk te mogen zeggen dat die manier van spreken ‘vals’ is, zoals het in het boek van de Psalmen wordt aangeduid. Vals in de zin van een toon die niet zuiver klinkt, omdat zij te hoog of te laag wordt geïntoneerd. Wij gebruiken wel bepaalde woorden maar bedoelen iets anders. In die wirwar of onzuivere manier van doen is het goed om je af te vragen wat nu zuivere woorden zijn.

16

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

Woord In de vloedgolf van woorden die ons overspoelen hoop je toch op een woord dat niet wegebt In de chaos van klanken die ons verdoven hoop je toch op een toon die niet wegsterft In de massa van mensen die ons omringen hoop je toch op een mens die niet verdwijnt Er moeten toch woorden zijn die iets zeggen Er moeten toch klanken zijn die waarheid blijven Er moet toch een mens zijn die is wat hij zegt Klaar als water helder als de klank van muziek?

Zuivere woorden zijn doorzichtig.

Mensen die heldere taal spreken, laten geen twijfel bestaan over de bedoeling van hun spreken. Hun ja is ja en hun nee is nee. Je hoeft niet te vragen naar de bedoeling achter hun woorden, want die is duidelijk. Mensen die zo spreken en handelen, zijn een zegen voor elkaar.

Zij laten een ander namelijk niet in het

ongewisse en scheppen helderheid in hun verhouding tegenover elkaar. Bij die mensen is het helemaal niet nodig om te vragen naar hun bedoelingen, want die zijn zo helder als het licht.

Zegenen Er is een prachtig woord in het Latijn voor zegenen, namelijk ‘benedicere’; vertaald betekent het ‘goed spreken’.

Bij zegenen gaat het erom dat je het goede in een ander mens aanwijst: jij bent goed, jij mag er zijn zoals je bent.

Als wij een ander zo benaderen en het werkelijke goede in hem of haar aan het licht brengen, bevestigen wij een ander en laten hem of haar ervaren dat zij er mogen zijn.

Dat kan alleen als je je met een heldere blik en zonder winstbejag - zonder onuitgesproken bedoelingen - louter en alleen laat leiden door welwillendheid.

Daar is geen sprake van jaloezie of concurrentie, maar alleen de klare en heldere erkenning van een ander als mens.

In de woorden die wij zo tot elkaar richten, ontstaat er een sfeer van helderheid, van een weerloze ontmoeting met elkaar. Dan kan het ook gebeuren dat wij - door een ander ‘goed’ te noemen in de beste zin van het woord - ‘vurige kolen stapelen’: iemand weer aan zichzelf teruggeven. Het zou kunnen zijn dat er bij een ander dan duidelijk wordt, dat hij zichzelf aan het verbergen was en nu weer in het licht kan komen.

Als wij elkaar werkelijk zegenen, prijzen wij de ander niet het graf in, maar wordt deze opgewekt om te leven onder een heldere hemel!

bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

17

essay door: kees kok, theoloog en verbonden aan de nieuwe liefde te amsterdam

Wek uw kracht aantekeningen bij een roep

‘W

ek uw kracht en kom ons bevrijden’. Deze tekst, die in veel liederen en gebeden van Huub Oosterhuis voorkomt, is afkomstig uit psalm 80, vers 3: ‘Wek uw kracht (sterkte) op voor Efraïm, Benjamin en Manasse en kom om ons te bevrijden. O God herstel ons, doe uw aangezicht lichten, opdat wij worden bevrijd.’ Maar Oosterhuis heeft hem leren kennen als tekst uit de oude Romeinse liturgie van de Advent, om precies te zijn: in de vierde graduale (tussenzang) van de mis op zaterdag voor de vierde zondag van de advent: ‘Exita potentiam tuam et veni ad liberandum nos’. De drie in de psalm genoemde stammen, Efraïm, Benjamin en Manasse, vormden samen het Noordrijk Israël, dat in ballingschap was weggevoerd.

Psalm 80 is oorspronkelijk een smeekpsalm om bevrijding uit die ballingschap. In de christelijke liturgie is het de roep geworden om de bevrijdende komst van de Messias, een adventsroep.

Vrouwkracht ‘Wek uw kracht’, maar hoe dan? Hoe werkt die bevrijding van Godswege?

God beschikt niet over legers, over paarden en ijzeren strijdwagens, zoals Israëls vijanden. Als de God van Israël in de bijbelse verhalen ingrijpt ten bate van zijn volk, is dat nooit met man en macht, maar altijd met behulp van listen en trucs en van de natuur. Zijn profeten hebben er meestal geen ‘zin an’, ze stotteren (Mozes), storten in (Elia op weg naar de Horeb), achten zich onbekwaam of te jong (Jeremia), weigeren

18

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

dienst (Jona) of zweten bloed en tranen (Jezus). Vaak spelen vrouwen in de bijbelse bevrijdingsverhalen een centrale rol: Mirjam, Debora, Hanna, Esther, Judith.

In de bevrijdingsstrijd moet met zo weinig mogelijk mensen en middelen een zo groot mogelijke bevrijdingskracht worden gewekt, met een optimaal resultaat. Dat begint al in het boek Jozua. Bij de verovering van het land worden de muren van Jericho door trompetten omvergeblazen. In

het boek Richteren lezen we hoe Debora in haar strijd tegen de Kanaänitische koningen wordt geholpen door de natuur, onder andere door de sterren en door een beek die haar loop wijzigt. En we horen van die kleine ‘Gideonsbende’: alleen de paar honderd die het water van een beek met de tong oplikken, zoals honden dat doen, mogen meevechten tegen de veel talrijkere vijand. En ze moeten vooral veel lawaai maken om de vijand schrik aan te jagen. David, de zanger, verslaat de Filistijnen zo’n beetje in zijn eentje door Goliath een steen in het gezicht te slingeren. Esther pakt de vijand in met haar schoonheid, en Judith verslaat een heel leger door het hoofd ervan te onthoofden. Allemaal sterke verhalen, die de harde werkelijkheid van deze wereld, met zijn eeuwige strijd van ‘man en macht’, die er altijd is, ook in Israël, belachelijk maken. Uiteindelijk gaat het er in al die sterke verhalen om, dat de oorlog moet wordt afgeleerd; dat zwaarden worden omgesmeed tot ploegijzers, aldus het bekende beeld van de profeet Micha. De ware kracht, zo roepen ons de bijbelse verhalen, liederen en psalmen toe, is de kracht van de creativiteit, de levenskracht, de bevrijdende potentie, de uitstralende liefdes- en geesteskracht, de zangkracht. Het soort kracht waarmee David, spelend op zijn harp, de woedende macht van koning Saul temt.

Tegenover dat voortwoekeren van het kwaad tot in het derde en vierde geslacht stelt God zijn vriendschap, liefde en trouw ‘tot het duizendste geslacht’.

kees kok

Naamkracht ‘In uw Naam ligt onze kracht,’ zegt Huub Oosterhuis elders: in de Naam van Israëls God ligt zijn en onze kracht.

En die Naam luidt (volgens Exodus 34, vers 6-7): ‘Ik zal er zijn, erbarmend, genadig, lankmoedig, overvloeiend van vriendschap, liefde, trouw’.

Maar is dat niet te soft? Ja, dat is het gevaar als het vervolg van die naam over het hoofd wordt gezien. Er staat ook dat hij ‘de schuldige niet houdt voor onschuldig’, en ‘dat hij heel goed weet en ziet dat het kwaad van de vaderen voortwoekert tot in het derde en vierde geslacht’. (Dat wordt meestal vertaald in die zin dat God het kwaad verhaalt, of zelfs wreekt, op de kinderen en kindskinderen, maar dat lijkt me geen adequate vertaling.)

Tegenover dat voortwoekeren van het kwaad tot in het derde en vierde geslacht stelt God zijn vriendschap, liefde en trouw ‘tot het duizendste geslacht’. En het kwaad, het onrecht, de zonde? Die draagt hij weg, de wereld uit. Ook dat hoort bij die Naam. Mensen die in die Naam hun kracht zoeken, helpen mee het onrecht de wereld uit te helpen. Zo dóen zij de Naam. Met andere woorden: zij heiligen de Naam en vervullen daarmee de eerste en voornaamste bede van het Onze Vader. bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

19

De oorlog moet worden afgeleerd; de ware kracht is immers de kracht van de creativiteit, de levenskracht, de bevrijdende potentie, de uitstralende liefdes- en geesteskracht, de zangkracht.

Het heiligen van de Naam vraagt veel geestkracht: een heldere kijk op deze wereld, een groot vermogen tot het maken van de juiste analyse, het maken van de juiste keuzes. ‘Kies het leven,’ maant bij herhaling het boek Deuteronomium. Kies altijd de kant van het leven, nooit van de dood. Wek je eigen levenskracht, richt je op, doe jouw aangezicht lichten over je naasten. Dat is geen vage spiritualiteit, dat is hard werken. Dat kost vaak een heel leven met vallen en opstaan. Geen vroom religieus leven naast het alledaagse, maar een volledig, persoonlijk en politiekmaatschappelijk leven in al zijn facetten en aspecten.

Lichtkracht Over die Naam gaat het ook in de proloog van het evangelie van Johannes. Die Naam wordt ‘belichaamd’, is ‘vlees geworden’ in Jezus Messias. En, zo staat er ook: aan al wie zich aan die

Zomerlieddag ‘Liederen van geloof, hoop en liefde’ in samenwerking met de Nieuwe Liefde Amsterdam op zaterdag 25 augustus 2012 en Zomerweekend ‘Liederen van geloof, hoop en liefde van vrijdag 24 augustus tot maandag 27 augustus 2012 Informatie en aanmelding via www.kloosterhuissen.nl

20

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

Naam toevertrouwt, wordt de kracht (Grieks: exousia) gegeven om ‘kind van God’ te worden, mededrager van zijn Naam. Die zijn niet louter meer geboren uit ‘de wil van het vlees of uit de wil van de man’, maar uit God. Huub Oosterhuis vertaalt: ‘niet uit man en macht zijn zij geboren, maar uit God’. Of met woorden van Paulus in een van zijn brieven: ‘Kinderen van het licht, kinderen van de dag, niet van de nacht en van de duisternis. Daarom niet slapen, als zoveel anderen, maar wakker blijven en nuchter. Wij die het daglicht bewonen, wij moeten nuchter zijn, bekleed met geloof en liefde, en met een schild van vertrouwen, en vol hoop op redding’ (1 Tessalonicenzen 5, vers 5, 6 en 8, vert. Huub Oosterhuis). Het gaat dus kort gezegd om het wekken en wakker houden van de nuchtere lichtkracht van geloof, hoop en liefde.

Of met nog andere woorden van Oosterhuis, in de biddende wijs: Wek uw kracht en kom.

Gedenk uw woord van trouw: dat Gij zult komen, komen bevrijden.

Gij, in dromen gevreesd, in wanen een doodsgod – dichtbij, lieve naam, in Jezus uw kind.

Ik zal zijn, zegt Gij, richt op je ziel.

Hef je hoofd omhoog, vrees niet, zegt Gij. Wees onze genezer. Leg op ons uw handen. opdracht en zegen, vandaag en morgen.

Door Jezus uw knecht, door Jezus uw mens, uw gerechte – kome wat komt. (uit: verzameld liedboek 339)

ESSAY door: bert de velde harsenhorst, senior trainer medezeggenschap sbi training en advies

Medezeggenschap avant la lettre over hoe david aan het hof kwam

O

udtestamentici gaan er vanuit dat het verhaal over Saul en David op schrift is gesteld in de ballingschap. Naar mijn idee eerder om iets te zeggen over de toekomst en minder over het verleden. Het verhaal over Saul die beheerst wordt door angst en gekalmeerd wordt door muziek, zal vast wel een historische kern hebben. Maar te achterhalen is de ware geschiedenis achter het verhaal niet meer. In de verhalen over Saul en David vertaalt Israël zijn hoop en verlangen over wat het koningschap zou moeten zijn, bezien in het licht van de openbaring. Of de schrijvers van het boek Samuël ook gedroomd hebben over arbeidsverhoudingen, kan ik me niet voorstellen. Bedoeld of onbedoeld schetsen de bijbelschrijvers wel medezeggenschap ‘avant la lettre’.

Goed laten functioneren Medezeggenschap is een begrip dat voor ons kleeft aan de arbeidsverhoudingen zoals ze ontstaan zijn na de Tweede Wereldoorlog. In de jaren Vijftig van de vorige eeuw wordt er een begin gemaakt met democratisering in bedrijven. De wederopbouw en daarmee het gevoel van wederzijdse afhankelijkheid en gedeelde verantwoordelijkheid vormt het klimaat waarin het mogelijk werd om een wet aan te nemen die dit formaliseerde. Sinds 1950 functioneert in Nederland de Wet

op de Ondernemingsraden (WOR). Je hoeft maar even in de wet te bladeren om te ontdekken waartoe die bedoeld is. Artikel 2 van deze wet geeft aan dat medezeggenschap ertoe dient om de ‘organisatie in al haar geledingen’ tot een beter functioneren te brengen.

Wij ervaren dat als een soort stille revolutie in de verhoudingen in bedrijven en organisaties. Het doorbreekt voor ons het bestel van onrechtvaardige patroons en kleingehouden arbeiders. In de komst van de ondernemingsraden bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

21

zien wij het eigenlijke einde van de standenmaatschappij. Helemaal onwaar is dat niet. De arbeidsverhoudingen in de 19e en begin 20e eeuw werden gekenmerkt door scherpe grenzen.

Medewerkers praten echter al veel langer mee over het wel en wee van de onderneming. Zo praatten leden van de gilden mee over prijzen, vestigingsbeleid, opleidingen, keurmerken en arbeidsomstandigheden. Gilden kenden een vorm van sociaal vangnet bij ziekte, ouderdom en overlijden. Ook in de dagen van het VOC moest een schipper die zijn schip voor een langere periode wilde opleggen, daarvoor in overleg met de scheepsbemanning.

Met andere woorden: al heel lang bestaat de gedachte dat je, wanneer je een onderneming wilt laten slagen, overleg moet voeren met de mensen die direct bij die onderneming betrokken zijn.

Kort gezegd: het bedrijf wordt er beter van, wanneer ook je personeel een aandeel krijgt in de besluitvorming.

Blijkbaar dachten de hovelingen van Saul via dezelfde lijnen. Opvallend in het verhaal is dat Saul, in al zijn angst, beseft dat goede raad van medewerkers een kostbaar goed is en dat je die niet in de wind moet slaan.

Kortom, de eerste conclusie kan zijn dat medezeggenschap een onderdeel van algemeen menselijke wijsheid is.

Iets wat, in alle tijden, bij goede sociale verhoudingen hoort.

Een tweede bevinding is dat medezeggenschap die ertoe doet, te maken heeft met medewerkers die verantwoordelijkheid nemen en leidinggevenden die verantwoordelijkheid geven. Was Saul een autocraat geweest, dan had hij zichzelf de troost van David als minstreel onthouden.

22

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

Levinas De hovelingen van Saul nemen hun verantwoordelijkheid voor zijn welzijn op grond van betrokkenheid. Of zij zich nu zorgen maken over het wel en wee van het prille koninkrijk of om het welzijn van hun koning, wordt uit het verhaal niet duidelijk. In de beschrijvingen van het Oude Testament over de verhouding tussen heren en knechten is het duidelijk dat (persoonlijke) loyaliteit een belangrijke rol speelt.

Naar mijn idee steekt het echter een spa dieper. Verantwoordelijkheid nemen en krijgen is een wezenlijk onderdeel van het beeld dat de Schrift heeft over sociale en menselijke verhoudingen. Het is een essentieel onderdeel van de ideeën in de bijbel over de menselijke samenleving en dus ook over menselijk organiseren.

Normaal wordt er gesproken over functionele en collectieve verantwoordelijkheid. Professionele of individuele verantwoordelijkheid gaat daar nog bovenuit. Levinas beschrijft daarnaast nog een ander niveau van verantwoordelijkheid. In de literatuur wordt dit aangeduid als vacante verantwoordelijkheid. Het is de verantwoordelijkheid die bij niemands taakomschrijving behoort. Er doet zich een vraagstuk voor dat niemand heeft verwacht, maar dat er wel is en waar een antwoord op geboden moet worden. Geen functieomschrijving, beroepscode of instructieboek bepaalt wat er gebeuren moet of wie er iets moet doen. Plotseling word je getroffen door het beroep dat de ander of het onverwachte op je doet. Volgens Levinas krijgen we een menselijk gezicht als we gehoor geven aan deze vorm van verantwoordelijkheid. Als we een

antwoord geven op de vraag die de ander of de situatie aan mij stelt.

De ultieme vraag is dan toch het lijden van een ander. Daar reageren de hovelingen van Saul op. Ze zien het lijden van hun vorst. Ze hadden ook anders kunnen reageren, maar ze zoeken uit bewogenheid de oplossing op een onverwachte plek. Het brengt dan ook onverwachte gevolgen met zich mee.

Voor Saul, dat zijn angstige hersenspinsels even op de vlucht worden gejaagd.

Maar het brengt ook David aan het hof, met alle gevolgen van dien.

En nu?

Oude verhalen hebben voor vandaag hun zeggingskracht. Israël heeft dat begrepen en daarom is dit verhaal vastgelegd voor latere generaties. Maar wat is dan die zeggingskracht voor onze organisaties, bedrijven en instellingen?

Medewerkers van vandaag zijn allemaal op de een of andere manier een professional. Dat wil zeggen dat ze zelfstandig een (vooraf) bepaalde taak kunnen uitvoeren. Het moderne beroepsonderwijs stimuleert allerlei competenties die dit mogelijk maken. Dat brengt met zich mee dat de medewerkers - of het nu een draaier, een bouwvakker, een agent of een verpleegkundige is - doorgaans heel goed weten wat er in hun organisatie nodig is om die goed te laten functioneren.

Zij hebben allerlei ideeën over de manier waarop ze hun vak goed kunnen uitoefenen en hun organisatie kunnen ontdoen van domheid en bureaucratie. Moderne werknemers kunnen vanuit hun vakbekwaamheid aangeven, wanneer hun management op sleeptouw wordt genomen door al te theoretische voorstellingen of wanneer hun leidinggevenden gevangen zitten in koker-denken.

Het is de kunst om medewerkers die verantwoordelijkheid te geven waardoor zij inspelen op de nieuwe situaties die ontstaan. Situaties die niemand heeft voorzien, maar die het bedrijf en zijn maatschappelijk belanghebbenden verder helpen door er een oplossing voor te bieden.

Onder werknemers bestaat een enorme bereidheid om vorm te geven aan hun ideeën, als zij de ruimte maar krijgen.

Wat mij vaak opvalt, is dat medewerkers die ruimte niet krijgen.

Medezeggenschap vormt een onderdeel van algemeen menselijke wijsheid en is pas echt effectief als medewerkers hun verantwoordelijkheid nemen en leidinggevenden die verantwoordelijkheid geven.

Zoals hierboven al werd gezegd, is het niet alleen opmerkelijk, wat de hovelingen van Saul doen, maar ook dat Saul bereid is om naar hen te luisteren. Medezeggenschap of participatie van werknemers slaagt, wanneer leidinggevenden hen de ruimte geven om ideeën te spuien en ze daadwerkelijk vorm te geven.

De moderne angstpsychosen van de leiding worden verdreven, wanneer men hulp zoekt bij de mensen die deze hulp ook te bieden hebben, namelijk de mensen met wie de leiding dagelijks werkt.

bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

23

essay door: elske te lindert, klassiek zangeres

Passie voor passie steeds meer begin ik te merken dat God voor mij Adem is Adem geeft leven Adem geeft ruimte Adem geeft zin diep doorademen lukt alleen als je het met aandacht doet als je je focust op de adem Adem is er altijd maar pas als je met aandacht ademt merk je dat er ruimte komt dat het leven zin heeft dat mijn leven zin geeft Adem geeft ruimte voor langere adem aandacht voor de medemens langere adem, meer geduld Adem laat vooroordelen verdwijnen zorgt voor een opener blik naar de ander naar de wereld naar je eigen situatie (passage uit mijn veertigdagenboek; februari 2010)

24

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

Kom als de wind die je voelt en de regen Volg wat je doet als het licht van de maan Zoek me in alles dan kom je me tegen Fluister mijn naam En ik kom eraan (passage uit The Passion) God is voor mij Adem en hartslag. Iets wat er altijd is, zonder dat je het altijd opmerkt. Toch is het goed om er af en toe bij stil te staan. Dat het er is en dat het je goed doet. Dat de liefde van God zichtbaar mag worden in de liefde voor elkaar. En dat je dat mag delen. Liefde is een van de zaken die je kunt delen, zonder dat het minder wordt. Sterker nog: als je liefde deelt, vermenigvuldigt het zich. Wonderbare vermenigvuldiging!

En wat is dat dan, God? En wat is dat dan, geloof? Boeken zijn hierover vol geschreven, oorlogen worden hierover gevoerd.

In de Goede Week was ik bij een uitvoering van de Matthäus-Passion van Bach.

Geweldige muziek, ik dompel me graag een paar uur onder in deze klanken. Na zo’n uitvoering ben ik echt geraakt; door het verhaal, door de muziek, door sommige solisten, door het koor.

elske te lindert

het verhaal van Jezus te vertellen? Danny de Munk die Jezus speelt? Zeker in de klassieke muziekwereld wordt er al snel schande gesproken van dit soort projecten. Woorden als authenticiteit, kwaliteit en cultuurerfgoed vliegen je om de oren. Honderd argumenten waarom de Matthäus beter zou zijn dan The Passion liggen binnen de kortste keren op tafel. Meningen verharden, afstanden vergroten.

Op Goede Vrijdag keek ik The Passion terug. Geweldig project, ik laat me graag meevoeren in deze versie van het passieverhaal. Ik ben echt geraakt; door het verhaal, door de muziek, door een aantal zangers, door de grootsheid van dit project, door de tomeloze inzet van zoveel medewerkers.

Dit zijn de momenten waarop ik mij het minst thuis voel in het wereldje van de klassieke muziek. Wie zijn wij als klassieke musici om te kunnen bepalen dat de muziek van Bach meer geschikt is om het evangelie te hervertellen dan liederen van hedendaagse popmusici??

Waarom zou een gemiddelde bariton wel geschikt zijn om Jezus te vertolken, maar kan of mag Danny de Munk dat niet? Weten wij dan precies hoe het in de tijd van Jezus is gegaan? Hebben wij de waarheid in pacht? Kunnen wij de onmetelijke grootheid en goedheid van de Eeuwige verklaren?

En dan begint het: de discussie. Kan dat zomaar, popliedjes gebruiken om

Boos kan ik worden van deze ellenlange discussies. Nog bozer kan ik worden bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

25

van de hoogmoed van menig klassieke collega. Naar de Matthäus gaan luisteren is integer en naar The Passion gaan is sensatielust? Laat me niet lachen.

Alsof het evangelie alleen is voor de relatief kleine groep die nog ongeremd warmloopt voor de muziek van Bach!

Het idee alleen al dat de klassieke musicus door zijn of haar kennis van muziek kan bepalen wie er iets mag beleven aan het passieverhaal en vooral: hoe je dat mag beleven. Zolang het verhaal met respect en met kwaliteit gebracht wordt, zijn er naar mijn idee maar weinig restricties. Ik was niet onder de indruk van het optreden van Frans Bauer, dat wil ik eerlijk bekennen. Maar ik was ook niet kapot van de alt-solist bij de Matthäus-Passion. Tegelijkertijd vond ik Danny de Munk en Carly Luske ijzersterk. En bij de Matthäus sprongen Maarten Koningsberger en Jörg Dürmüller er wat mij betreft uit.

Maar nogmaals: het idee alleen al dat iemand meent te kunnen bepalen welke muziek, welke artiesten en welke uitvoeringspraktijk geschikt zijn om de verhalen uit de bijbel te hervertellen, stuit mij enorm tegen de borst. God is niet te verklaren, het geloof is niet in muziekstijlen te vangen.

Jos Wouters, abt van het klooster in Averbode zei eens: ‘als je het begrijpt, is het God niet’. Laten we met z’n allen nu eens ophouden met denken dat we na een studie het recht hebben om te bepalen hoe je je wel en niet mag richten tot de Eeuwige. In plaats daarvan zouden we beter eens op zoek kunnen gaan naar onze eigen adem en hartslag. Waar leef ik voor?

Waardoor word ik bewogen? Met wie ben ik op deze aarde? Hoe kan ik een opener blik krijgen naar de ander?

26

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

Laten we zoeken naar het goede in de ander, naar de overeenkomsten, in plaats van steeds maar weer het gevecht aangaan om de verschillen. En vooral: laten we ieders beleving en bewogenheid op waarde schatten en respect hebben voor elkaars inzichten en overtuigingen. En, zoals ik in een artikel van Nynke Dijkstra-Algra las: ‘vervolgens kan er over alles worden nagepraat’.

Liefde is een van de zaken die je kunt delen, zonder dat het minder wordt. Sterker nog: als je liefde deelt, vermenigvuldigt het zich!

Ben ik zo fel omdat ik één van de makers van The Passion goed ken? Nee. Ben ik daardoor meer geraakt? Wellicht. En dat brengt me bij het tweede punt dat ik wil maken: laten we alsjeblieft blij zijn met mensen die hun nek durven uitsteken, die hun nek willen uitsteken. Ik kan alleen maar heel grote bewondering hebben voor mensen die - op wat voor manier dan ook - met veel passie iets goeds nastreven.

En wat is dan goed? Goed is, dat je je eigen identiteit durft te laten zien, dat je het geloof bespreekbaar wilt maken, dat je je durft te laten raken. Met een uitgestreken gezicht bij de Matthäus zitten, ziet er misschien wel heel interessant uit, maar eerlijk vertellen dat je geraakt bent door The Passion, doet mij meer en laat mij meer zien van de persoon achter deze opmerking. Het is zo makkelijk om overal over te mekkeren, maar zet je hart toch open, toon respect naar elkaar en durf je te laten raken!

essay door: roy clermons, geestelijk verzorger in de psychiatrie en lekendominicaan

Ik heb alle tijd Ik ben te kennen, maar willen jullie dat wel? Dat vraag ik me soms wel eens af?

Sinds jullie je verstand zijn gaan gebruiken, doen jullie heel erg je best om mijn bestaan te ontkennen. Alsof ik er al van het begin af aan niks mee te maken zou hebben gehad? Door de verregaande ontwikkeling van de rede hebben jullie je geloof verloren. Alles moet empirisch aantoonbaar zijn om waar te kunnen zijn. Wat goed is voor elkaar bepalen jullie zelf, maar daar kom je nooit uit. Jullie voeren daar zoveel strijd over en ieder is overtuigd van zijn eigen gelijk. Pogingen om schoonheid te creëren worden op dit moment ernstig de nek omgedraaid. Wat maken jullie het jezelf moeilijk. Kun je nog accepteren dat al die zaken jullie reeds gegeven zijn? Het is per slot van rekening mijn wereld, jullie zijn per slot van rekening mijn mensen. In alle goedheid, waarheid en schoonheid die ik in me heb, heb ik jullie het leven gegeven; daar had je zelf niks over te zeggen. Wanneer jullie leven ten einde is, zal ik jullie van harte terug ontvangen, welke puinhoop je er ook van gemaakt hebt. Maak het jezelf niet zo zwaar, je kunt deze wereld, dit leven niet naar je hand zetten. Daar zijn jullie niet toe in staat. Vertrouw erop dat jullie leven vanuit mij en dat ik jullie draag in de palm van mijn hand. Het enige waar ik om vraag, is om mee te werken aan een koninkrijk van vrede en gerechtigheid in deze wereld, want dat kan ik niet alleen. Daar heb ik jullie voor nodig. Jullie zijn hierin mijn handen en voeten.

Door de eeuwen heen zijn er profeten geweest die hebben verteld hoe en wat. Mijn dierbaarste mens heeft tot jullie gesproken, maar hebben jullie hem gehoord?

Met de vrije wil en het verstand die ik jullie gegeven heb, lijkt een vreemd soort zelfbeschikking tot stand te zijn gekomen. Jullie zeggen in alles autonoom te willen zijn en alles zoveel mogelijk zelf te willen bepalen, en tegelijkertijd twijfelen jullie aan alles. Daarom moet de wetenschap ook aantonen of iets waar is of niet, en timmeren jullie de samenleving dicht met regels en wetten vanwaaruit het ook gemakkelijk is om een zondebok aan te wijzen als iets niet goed gaat. Want het is voor jullie vreselijk, dat er dingen gebeuren waar je zelf geen grip op hebt, of die je niet in de hand hebt. Als je de gang van het leven en de zeggenschap over de wereld in eigen hand wilt houden, is dit dus wat er gebeurt. Jullie kunnen de verantwoordelijkheid niet aan, zo blijkt iedere keer weer. Kijk eens goed en eerlijk naar de wereld waarin jullie leven. Gaat het nou echt zo geweldig, wordt er recht gedaan aan alle mensen?

Jullie gaan me aan het hart, maar ik grijp niet in. Uit respect voor de vrije wil die ik jullie heb gegeven, wacht ik geduldig totdat goedheid, waarheid en schoonheid gerealiseerd worden vanuit het besef dat ze jullie vanuit mijn genade gegeven zijn.

Ik heb alle tijd.

bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

27

interview door: holkje van der veer, dominicanes en agoge

Haar theaterpodium: vergrootglas op macht en maatschappij interview met louise korthals

I

n april 2011 won Louise Korthals (27) het Amsterdams Kleinkunst Festival en mocht ze de Wim Sonneveldprijs voor aanstormend kleinkunsttalent mee naar huis nemen. De vakjury omschreef haar als ‘een indrukwekkende theatermaakster met een ontegenzeglijke noodzaak om op het podium te staan’. Haar eerste avondvullende voorstelling ‘vlieguur’ gaat vanaf september in de try-out en zal op 17 november in première gaan in het Amsterdamse Bellevue theater. ‘Vlieguur’ verwijst onder andere naar de tijd van oefening en rijping die een podiumkunstenaar nodig heeft om uiteindelijk tot grote hoogte te kunnen stijgen.

Oefening en rijping Na haar studie sociologie en filosofie volgde zij de opleiding tot theatermaker aan de Koningstheateracademie in ‘s Hertogenbosch. Cabaret maken is een vak, een ambacht. Iedere grote naam heeft, toen hij begon, vlieguren moeten maken ‘tussen de schuifdeuren’, om een eigen stijl, timing en grappen te ontwikkelen. Geen enkele grote naam speelt binnen drie maanden Carré vol. Theaterprogrammeurs met hart voor het vak zijn belangrijk voor aankomend talent. Aan hen is de uitda-

28

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

ging om een financieel risico te durven nemen en jong, onbekend talent toch een podium te bieden.

Als theatermaker ben je een ondernemer net als iedere andere ondernemer, een periode van vorming, oefening en het verwerven van een eigen publiek is uitermate belangrijk. Daarbij heb je, ook als podiumkunstenaar, startkapitaal nodig om de eerste investeringen in je ontwikkeling te kunnen maken. De radicale manier van bezuinigen op de kunsten momenteel zal vooral beginnende kunstenaars

louise korthals

treffen en uiteindelijk het aanbod in de theaters doen verschralen, omdat veel kleine en middelgrote podia hun hoofd niet meer boven water kunnen houden.

Engagement Vragen als ‘waarin ligt de schoonheid?’ en ‘waar ligt de grens tussen goed en fout?’ vormen de kern in het werk van Louise Korthals. Dit maakt haar tot een ‘ethisch geëngageerde actrice’, die zowel in haar eigen dagelijks leven als in haar werk op het podium zoekt naar de grenzen van ons handelen. De arrogantie van de macht is daarin een groot thema. Zij wil haar eigen visie op de wereld en onze samenleving laten zien.

De samenleving een spiegel voorhouden vindt zij geen holle woorden uit de oude doos. Van zichzelf zegt ze: “Ik heb wel een kritische blik, maar het is ook nog een wat jonge en onzekere blik”.

Voor dit nog niet zeker weten gebruikt zij het woord vloeibaar. Er zijn nog veel onderwerpen waar zij gevoelsmatig

meer over wil denken en lezen, alvorens zij met recht stelling kan nemen.

Met platte en snelle ‘oneliners’ heeft ze beduidend minder op.

Het woord vloeibaar komt ook terug als zij over het huidige politieke klimaat spreekt. Louise komt uit een politieke familie van vaders kant en daar is ze trots op. Zowel haar opa als haar oom zijn beiden minister geweest en ook haar eigen vader had grote politieke belangstelling. Met vloeibaar wijst zij onder meer op de geconstrueerde samenwerking met de PVV. Deze samenwerking heeft ze in veel van zijn facetten betreurd. Sommige waarden mag je niet in de uitverkoop doen, vindt ze.

Haar podium is het theater. Het theater is in onze samenleving een plaats waar mensen samenkomen en zich kunnen verbinden. Dit podium geeft haar de vrijheid en de ruimte om haar creatieve talenten te gebruiken en te zeggen wat zij denkt. bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

29

Humor Humor is voor haar geen doel, maar een middel om haar verhaal te vertellen. Mensen komen naar het theater om vermaakt te worden. Daarom kun je niet aan één stuk door diepzinnig doordraven; je hebt ook grappen en momenten nodig waar je niet te lang over hoeft na te denken, zodat je als publiek even achterover kunt leunen.

Maar humor kent ook zijn grenzen: niet alles kun je met een grap afdoen.

Sommige dingen maken kwaad, echt kwaad en dat is ook mooi. Louise hoopt met haar programma mensen te raken en, wie weet, misschien wel een nieuwe kijk op de werkelijkheid mee te geven.

Het zou fantastisch zijn, als haar publiek positief geïnspireerd het theater zou verlaten.

Je kunt niet alles met een grap afdoen; sommige dingen maken kwaad, echt kwaad!

De allermooiste en ook de allermoeilijkste vorm van een voorstelling is die waarin mensen echt kunnen lachen en tegelijkertijd kunnen denken: ‘... potdorie! Zo had ik het nog niet bekeken!’ Momenten van ontroering, mensen echt raken, dat is wat zij wil. Genieten is daarbij uitgangspunt. Als zijzelf van een optreden geniet, geniet ook haar publiek.

Cabaretière Als cabaretière is zij ‘een late roeping’.

Aanvankelijk dacht ze eraan om zangeres en actrice te worden. Zij ontdekte echter dat zij in de kleinkunst haar twee liefdes, acteren en zingen, kon combineren. Juist vanwege haar kritische houding is cabaret een theatervorm die prima bij haar past.

30

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

Schrijven heeft zij altijd al gedaan. Als kind en puber schreef zij verhaaltjes en gedichtjes in boekjes en schriftjes. Nu zijn haar schrijfsels belangrijk in haar theaterwerk. Een talent dat zij pas bewust ontdekte tijdens haar theateropleiding. Op het podium staat zij samen met pianist Erik Verwey. De teksten die Louise schrijft, zet ze samen met Erik op muziek.

Politiek Louise Korthals kan het niet laten om zich ook politiek tegen dingen aan te bemoeien. In het afgelopen jaar mocht zij optreden tijdens een partijcongres van de VVD. Gezien haar achternaam voelde zij zich schatplichtig om hier positief op in te gaan. Zij greep deze kans samen met een vriend meteen aan om een statement te maken tegen de bezuinigingen op de cultuur en de podiumkunsten. Na één couplet te hebben gezongen over ‘het korten op cultuur’, braken ze hun optreden radicaal af, waarna het publiek massaal opstond en luid begon te applaudisseren.

Blijkbaar was er een gevoelige snaar geraakt. Veel VVD’ers zijn vaak zelf de bezoekers van musea en theaters. Zij herkennen de zorgen over de toekomst, de schade die de bezuinigingen zullen aanrichten.

Een andere actie van Louise is het schrijven van een brief met haar bezwaren tegen de bezuinigingen aan de D66-fractie. Deze brief is in de Kamer voorgelezen en argumenten van haar zijn gebruikt bij het indienen van een motie.

Er zijn waarden die je niet in de uitverkoop mag doen!

Zo komen we op het onderwerp ‘macht’. Of Louise het podium van het theater ooit zal verruilen voor het podium van de politiek? Zelf houdt zij dit niet voor onmogelijk. De verschillende kanten die aan macht zitten en het opkomen voor het behoud van onze democratische rechtsstaat, vindt zij belangrijk. De democratie en de instituties die onze democratie beschermen zijn van essentiële waarde. Vertrouwen mag niet geschaad worden; ook niet het vertrouwen in de instituties die onze rechtsstaat beschermen.

Onze samenleving heeft voorbeelden van goed handelen nodig. Er zijn veel onbekende mensen die onze democratie hebben beschermd. Mensen die trouw zijn gebleven aan eigen morele grenzen. Het begint bij de vraag of iets vanzelfsprekend is of niet, of iets kan of niet. Vele heldendaden vinden plaats buiten het oog van camera’s, kranten of blijken van eerbetoon zoals onderscheidingen en prijzen. In onze recente geschiedenis zijn er individuen geweest die bijvoorbeeld niet gezwicht zijn voor doodsbedreigingen, ondanks dat ze ergens in een afgelegen boerderij woonden met hun drie kleine kinderen. Zij hebben standgehouden door niet te zeggen waar bijvoorbeeld een buurman verblijf houdt. Dat is een ontroerend besef. Rechtvaardigheid begint ergens en het eindigt ergens, maar het gaat altijd om de mensen.

Onze samenleving heeft voorbeelden van goed handelen nodig. Veel onbekende mensen hebben - trouw aan eigen morele grenzen - onze democratie beschermd. een jonge vrouw op het podium staat, die belangrijke, soms wat zwaardere thema’s aan de orde stelt. Zij willen graag weten waar wij, jonge mensen van vandaag, mee bezig zijn. Naarmate je ouder wordt, word je steeds bewuster van de verkeerde stappen die er in onze samenleving gezet kunnen worden. Soms merk je dat die oudere generatie het geruststellend vindt om te zien, dat er ook jonge mensen zijn die zich afvragen wat hun rol in de samenleving kan en moet zijn.

Een nieuwe generatie die zich afvraagt hoe het met hun verantwoordelijkheid zit.

Dat is nooit verkeerd.

Zie de site ‘www.louisekorthals.nl’ voor meer informatie en voor de speellijst van Louise.

Publiek Louise trekt zowel een wat ouder als een jonger publiek. Veel mensen herkennen in haar verhalen en liedjes hun eigen ervaringen. Het zijn volwassen, veelal poëtische liedjes. Oudere mensen vinden het geruststellend dat er bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

31

mijmeringen bij een LIED

Wek mijn zachtheid weer geef mij terug de ogen van een kind dat ik zie wat is en mij toevertrouw en het licht niet haat.

Huub Oosterhuis

1. De haan van Willem Als klein kind schilderde onze oudste zoon een haan. Een puur beeld door de ogen van een zich ontplooiende mens, nog zonder invloed van buitenaf. Als ouders koesteren we deze spiegel van het ongerepte van een mensenkind, ook in onszelf. wim van heugten, Duiven

32

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

2. getekend door het aardse leven bidt mijn ziel om de zachtheid van weleer in de werkelijkheid van het heden opdat Gods licht kan stralen en er Liefde kan zijn zr. margareth van gils ocsco, Abdij Koningsoord, Arnhem 3.

“Wek mijn zachtheid weer”, er sijpelt direct verdriet naar boven; wat maakt dat ik me zo vaak hard, gesloten, vervreemd van mezelf, voel?

“Geef mij terug de ogen van een kind en zie wat is.” In het contact met mijn kleindochters Lotte en Anne heb ik geen gelegenheid om de bovenstaande vraag te stellen. Zij dwingen mij om door hun ogen te kijken en ik kan en mag weer zacht worden en lachen, zingen, dansen en genieten ... me bijna ook weer kind voelen ... Lieve God, dankbaarheid en lichtheid vervullen mijn ziel ... ik vertrouw mij toe ....soms even ... jessie loos, Arnhem 4. wek de zachte kracht in ons leer ons zien met nieuwe ogen dat wij ontvankelijk worden voor elkaar dat wij niet haten niet verbitterd raken maar groeien in liefde theo menting, Wehl

bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

33

essay door: thomas quartier, religiewetenschapper aan de radboud universiteit van nijmegen

Liturgie op gevaarlijk terrein: monastieke spiritualiteit vanuit de Zion

“W

ij, broeders op de berg Zion, moeten stevig in onze schoenen staan”, zo hoorde ik onlangs van een monnik in Jerusalem.

Op de Zion, net buiten de muren van de oude stad, naast het graf van koning David en de zaal van het Laatste Avondmaal, staat de abdij Dormitio. Al meer dan honderd jaar leven hier benedictijnse monniken uit Duitsland. Ze werken, studeren en bidden (ora, lege et labora) in een leven dat is bepaald door een monastiek ritme. Hun gemeenschap vertoont veel overeenkomsten met kloostergemeenschappen in Duitsland of Nederland, en toch is het anders. Allereerst heeft dat te maken met de specifieke plek waar men zich bevindt – het ‘privilege van de plaats’ noemt een broeder het– met het laatste avondmaal op een steenworp afstand. Dit maakt dat men bijvoorbeeld de eucharistie anders viert – meer als maaltijd met echt brood. Maar die plek heeft ook iets riskants: men bevindt zich letterlijk op een ‘brandpunt’ (Nikodemus C. Schnabel), waar verschillende confessies en religies het met elkaar moeten zien te vinden. En dat valt niet altijd mee, zoals men bijna dagelijks in de krant kan lezen.

Deze specifieke locatie vraagt een eigen ‘spirituele stijl’ (Elmar Salmann), een aanwezigheid die volop in de benedictijnse traditie staat, maar tegelijk ook eigen accenten aanbrengt. Want de stabiliteit die het monastieke leven

34

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

kenmerkt, lijkt in scherp contrast te staan met de woelige oude stad met zijn conflicten en schrikscenario’s. De broeders geven hier een simpel antwoord op: er wordt gewezen op de ‘specifieke roeping’ die het leven op

dit ‘gevaarlijk terrein’ veronderstelt. En die roeping uit zich in de liturgie – het opus dei – dat daar continu, dag in dag uit, voor eenheid, verzoening en vrede wordt verricht.

Er valt een hoop te leren van deze broeders. Want ik durf te stellen dat ieder spiritueel leven dat in een traditie staat, tegenwoordig een leven op ‘gevaarlijk terrein’ is. Het is een stille cultuurkritiek, aanwezig te zijn in woelige tijden.

Het maakt puur de aanwezigheid tot een ritueel gebaar voor eenheid en verzoening. En daarom is het ook verstandig eens na te gaan wat dit impliceert – op de Zion en ook in onze samenleving.

Stabiel Het is opvallend dat juist een contemplatief klooster dat niet direct op maatschappelijk engagement gericht is, op zo’n centrale plek staat en het volhoudt.

De bezoeker merkt het meteen, het is een plek vol leven. En dat terwijl het moderne streven naar flexibiliteit en verandering haaks lijkt te staan op de spiritualiteit van de broeders en de anderen in en rondom de abdij. In de Regel van Benedictus lezen we: “Laten wij dan ook nooit afwijken van hetgeen Hij ons geleerd heeft, maar in zijn leer tot aan de dood in het klooster volharden” (RB Prol 50). Ouderwetse taal en een ouderwets leven. En dat op het ‘gevaarlijk terrein’ van de Zion? Ik denk dat juist de stabiliteit (stabilitas) van dit leven maakt dat het grote impact kan hebben. In de wisselvallige situatie is stabiliteit een contrapunt – een doorn in het oog van degenen die onrust en onvrede willen zaaien.

Wat voor ieder klooster geldt, krijgt hier een extra dimensie: het rituele

thomas quartier

protest van er gewoon te zijn betekent ‘compassie’ in de goede zin van het woord (Karen Armstrong). Compassie met iedereen ter plekke en ook elders. Is het niet een gebaar naar de mensheid dat men met deze stabiliteit kan maken? En zou dat niet overal betekenisvol kunnen zijn, waar onrust heerst – dus zeker ook in het vaak onrustige leven van de moderne mens?

Liturgisch De trouw in spirituele levensstijl kan zeker veel betekenen, maar daarvoor moet hij wel gekoesterd worden. En daar zijn monniken goed in. Ze koesteren hun levenshouding liturgisch.

Niet voor niets plaatst de heilige Benedictus het gebed boven alles en vraagt hij van de zijnen daar telkens weer bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

35

aan te werken. Het gaat bij het ‘werk Gods’ namelijk niet alleen maar om een doen en laten in de kapel. Liturgie ís het leven op ‘gevaarlijk terrein’. Dat lukt je alleen als je goed in balans bent – “stevig in je schoenen staat”, aldus de broeders. Benedictus geeft daar een directe aanwijzing voor: “En verrichten wij onze psalmzang zo, dat ons hart in harmonie is met onze woorden” (RB 19, 7). Je moet eerst in je hebben wat je wilt geven, pas dan is het mogelijk dat je liturgie uitstraalt. En die uitstraling komt op de Zion vooral door twee houdingen: het zoeken en het verheerlijken – de twee keurmerken van de monastieke levensstijl. En twee woorden die tegenwoordig in Jerusalem, maar ook bij ons, raar klinken. Wat betekenen ze als men op een brandpunt zit?

Het is juist de gemeenschappelijke zoekbeweging naar God die mensen in het huidige spirituele landschap met elkaar kan verbinden.

Zoeken Een monnik is niet op de eerste plaats iemand die iets gevonden heeft, maar iemand die zoekt – een Godzoeker.

Benedictus adviseert bij nieuwe aanmeldingen om er vooral op te letten “of de kandidaat werkelijk God zoekt” (RB 58, 7). Daar horen ook de minder aangename en gemakkelijke omstandigheden bij. Hoe je God op een plek moet zoeken waar mensen vooral om God lijken te vechten, zoals op de Zion, is geen gemakkelijke vraag. Ik kreeg het idee dat juist dit zoeken vooral een

36

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

liturgisch zoeken is. De broeders zijn liturgisch gastvrij en ze zijn tegelijkertijd ook bij anderen – andere confessies en religies – te gast, zonder dit alles tot één pot nat te maken. Ieder kan blijven wie hij is. En juist dan is de ontmoeting met de ander wellicht het beste moment om God te zoeken. Die God, waar iedereen op een eigen wijze naar op zoek is. Bij een middagdienst in het klooster op de Zion wordt dit concreet: op het einde bidden de broeders en andere aanwezigen telkens een gebed voor vrede en verzoening, afkomstig uit verschillende tradities en religies. Het is een moment waar het liturgisch schijnbaar gevaarlijke terrein tot vruchtbare vindplaats wordt.

En is niet juist dit zoeken ook heel kenmerkend voor veel maatschappelijke situaties, ook buiten Israël? Mijns inziens is het juist de gemeenschappelijke zoekbeweging die in het huidige spirituele landschap mensen met elkaar kan verbinden. Durf buiten de grenzen van je eigen zelf te gaan. Waar mensen dat doen, kan het liturgisch gevaarlijke terrein een grazig weiland worden: “de steppe zal bloeien” (Huub Oosterhuis). Maar zonder het zoeken blijft zij woestijn.

Verheerlijken Naast het zoeken is ook nog een andere houding vereist: het verheerlijken. Ook al is het zoeken nooit af, toch kan de mens nu al lof brengen aan God. Dat met die God in Jeruzalem eigenlijk dezelfde bedoeld wordt, is met al die verschillende lovende liturgieën – bijvoorbeeld in de Grafkerk – lang niet altijd te merken. Maar juist de houding van het lof verbindt wederom. Voor monnikenvader Benedictus is dit lof alomvattend – men

is er continu mee bezig, “opdat God in alles worde verheerlijkt”(RB 57, 9).

Maar weer komt hier op de Zion een extra vereiste bij: veelheid en eenheid moeten in één lovend gebaar tot uitdrukking kunnen komen. Ook daarvoor is in de Dormitio een liturgische weg. Als doxologie op het einde van een psalm zingen de broeders: “Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest – de ene God van eeuwigheid tot eeuwigheid”. In deze eigen formulering is de drievuldige God – Vader, Zoon en Heilige Geest – uitdrukking van de éne God waar men vanuit de Zion zijn lofprijzing naar richt, en wel samen met anderen.

Ik heb dat als zeer verrijkend ervaren: veelheid en eenheid samen, maar dan wel in een gezamenlijk liturgisch gebaar. Het maakte dat ik bij de Klaagmuur kon staan en me helemaal niet misplaatst voelde, ook al ben ik geen jood. En het maakte dat ik mijn rozenkrans van een islamitische straatverkoper kon kopen, zonder dat dit ongeloofwaardig was.

We kunnen dus inderdaad leren van de Zion en de broeders aldaar. Maar voorzichtig – het is geen houding van ‘alles moet kunnen’. Het zoeken en de lofprijzing zijn noodzakelijk, maar niet vanzelfsprekend. Wie doen dat tegenwoordig nou nog? De broeders en iedereen die met hen zoekt en lof prijst, laten een kritische stem klinken - in de liturgische stabiliteit en balans.

Gericht op Jerusalem, zeker. Maar de Zion wordt ook een symbool voor de wereld. ‘Liturgie op gevaarlijk terrein’ is de liturgie van de toekomst, want die komen we zoals gezegd ook in Nederland tegen. En ze is de sleutel voor een

Verrijkende ervaring: veelheid en eenheid samen in één gezamenlijk liturgisch gebaar, gesymboliseerd in de slotformule van de psalmen. eigentijdse, traditionele spiritualiteit.

Wie naar Jeruzalem reist, moet echt naar deze plek even buiten de oude stad. Hij zal daar mensen ontmoeten die ‘stevig in hun schoenen staan’. Een bemoedigend teken voor iedereen die vandaag ook bij ons zijn spirituele en liturgische stijl wil koesteren!

Wellicht kunnen de volgende vragen sommige lezers alvast aan het denken zetten:

- Wat betekent voor mij stabiliteit op plekken waar het moeilijk is?

-H oe kom ik in balans – is mijn innerlijk met mijn uiterlijk in overeenstemming?

-W aar kan ik samen met anderen zoeken zonder meteen alles te vinden?

-H oe breng ik lof aan wie groter is dan ik, samen met anderen die ik niet ken?

-W aar is in mijn leven mijn persoonlijke berg Zion?

bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

37

agenda VOOR ONDERWEG Ontmoeting in bewegen - Zondagen geïntegreerde dans Voor mensen zonder en met een fysieke beperking, inspirerend voor activiteitenen andere begeleiders.

Ontspannen en met plezier, zonder pasjes aan te leren, ervaart men samen bewegen als een bevrijding!

- Lidy Rubers, pedagoge en dansdocente - Zondagen 29 juli, 30 september en 25 november 2012 Bewegen tot je bewogen wordt Het hoofd tot rust laten komen. De tijd nemen om aandacht aan het lichaam te schenken en het (weer) ‘lekker in het vel te laten zitten’. Ontdek deze eenvoudige bewegingsvorm waarin niets moet en alles goed is! De inspirerende oefeningen, die geschikt zijn voor jong en oud, voor dansers en voorzichtige bewegers, voor soepele en stramme lichamen….voor solisten en sociale naturen….laten je glimlachen.

- Lidy Rubers, pedagoge en dansdocente - Vrijdag 6 juli t/m zondag 8 juli 2012 Heilzaam egoïsme - Putten uit de eeuwige bron Egoïsme vs. Altruïsme. Of is er een tussenweg? Heilzaam egoïsme? Die weg gaan we zoeken in en met onze eigen ervaringen, geholpen door het boek (en de verfilming ervan) van Ayn Rand ‘De eeuwige bron’.

- Harm Knoop, coach, trainer en Jung-liefhebber - Vrijdag 6 juli 19.00 uur t/m zondag 8 juli 2012 13.30 uur Zomerweek Je eigen levensverhaal schrijven Met eenvoudige schrijfopdrachten roep je herinneringen op, waarmee jij jezelf kunt verrassen. Alle zintuigen helpen hierbij mee. Schrijftalent is niet nodig. Stap voor stap word je op weg geholpen.

- Magda Vlasblom, biografisch coach - Maandag 9 juli t/m vrijdag 13 juli 2012 Wandelretraite - De weg van de pelgrim Vier dagen wandelen vanuit het Dominicanenklooster Huissen, waarin we ruimte maken voor stilte, bezinning, ontmoeting en gesprek en genieten van de prachtige omgeving. Het dagelijkse ritme van het getijdengebed in het klooster zullen deze dagen markeren.

In deze week lezen we pelgrimsteksten en gaan we wandelen in de omgeving van het klooster. Tijdens de wandelingen maken we ruimte om met jezelf en met elkaar in gesprek te gaan over de pelgrimsteksten.

- Theo Menting, kerkmusicus en lekendominicaan en Bara van Pelt, IKON Pastoraat - Woensdag 18 juli t/m maandag 23 juli 2012 Fietspelgrimage Over grenzen Tijdens deze pelgrimsweek trekken we elke dag een stukje verder langs pleisterplaatsen en plekken van inspiratie. We overnachten in kloosters en bisdommelijke herbergen over de grens. Voor het vervoer van de bagage wordt gezorgd. Vertreken aankomstplaats is het Dominicanenklooster Huissen.

- Piet Elands, oud-medewerker van het klooster en enthousiaste hardloper en Hans Vlaskamp, wel bekend met de streek van de pelgrimage en de pleisterplaatsen in het bisdom Münster.

- Zondag 22 juli t/m zondag 29 juli 2012

38

geloven onderweg nr 2 • 2012 – bezinning bezieling beweging

Zomerweek in Bretagne - Echt leven Een week bij de zusters Dominicanessen in Bretagne. In deze meditatieve week lezen wij teksten van Anthony de Mello die ons op een verrassende manier inzicht wil geven in wat waarachtig leven is.

- Henk Jongerius, dominicaan en schrijver en Michel Daniëls, lekendominicaan - Dinsdag 24 juli tot maandag 30 juli 2012 Zomertijd Ademtijd De zomer is een tijd om rust te vinden, maar ook om de groei in onszelf te verkennen met behulp van een veelheid aan meditaties. Dagelijks zijn er ’s ochtends en ’s avonds groepsbijeenkomsten. Drie keer per dag is er gelegenheid om deel te nemen aan de gebedsmomenten van het klooster. De middagen zijn voor jezelf, voor de ontmoetingen met anderen, of voor het contact met de natuur. In de avonden blikken we terug op de dag en brengen deze tot rust.

- Ton Roumen, theoloog en spiritueel schrijver - Maandag 20 augustus t/m vrijdag 24 augustus 2012 I did it my way - Bezinningsdagen rond Elvis Presley Tweedaagse bezinning op het leven van muzieklegende Elvis Presley waarin we zijn levensloop bekijken, langs jeugd, roem, geloof, moeilijkheden en overlijden en ons ook bezinnen op onze eigen levensloop. Welke muziek speelt een rol bij de hoogte- en dieptepunten in ons eigen leven? Wat zouden we van Elvis kunnen leren en wat niet?

- Fred Omvlee, geestelijk verzorger bij Defensie en theoloog - Zaterdag 25 augustus t/m zondag 26 augustus 2012 - Donderdag 27 september t/m vrijdag 28 september 2012 Weekend ‘Liederen van geloof, hoop en liefde’ Een weekend rond liturgische liederen van Huub Oosterhuis, Henk Jongerius en Sytze de Vries.

De liederen in de liturgie vormen de basis van gemeenschap, gebed en bezinning. In dit weekend staan we stil bij een aantal liederen van Huub Oosterhuis, Henk Jongerius en Sytze de Vries. Daarbij vormt de ‘zomerlieddag’ op zaterdag een belangrijk onderdeel van dit weekend.

- Theo Menting, kerkmusicus en lekendominicaan - Vrijdag 24 augustus t/m maandag 27 augustus 2012 Zomerlieddag ‹Liederen van geloof, hoop en liefde› Voor de derde maal organiseert het Dominicanenklooster samen met De Nieuwe Liefde een ‘zomerlieddag’ waarin de liturgische liederen van Huub Oosterhuis, onder leiding van Theo Menting, worden ingestudeerd en gezongen.

Aan de vleugel: Henri Heuvelmans, vaste begeleider van de Amsterdamse Studentenekklesia. Een lieddag voor koren, cantorijen, kerkmusici, pastores, leden van liturgische werkgroepen en allen die graag (en veel) zingen.

De dag wordt besloten met een vesperviering.

- Zaterdag 25 augustus van 10.00 - 16.30 uur

Dominicanenklooster Huissen T. 026 - 326 44 22 info@kloosterhuissen.nl www.kloosterhuissen.nl

bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2012 geloven onderweg

39

het hiernamaals is gesloten

Het hiernamaals is gesloten de mens sloeg de poorten dicht geen vraag meer bij de groten bij de kleinen, de malloten zo verlicht Het hiernamaals is gesloten dus er rest nog één bestaan de mens heeft zelf besloten de ogen neer te slaan de goden werden maakbaar ze verloren het duel eens zo ongenaakbaar nu slechts inzet van een spel Op de aarde roepen mannen schreeuwen kinderen en vrouwen we moeten hemels bouwen!

Hemels bouwen!

We moeten groots zijn en bekend straks zijn we oud en nooit herkend en wie zal ons dan eren als we verteren als we zonder wederkeren nooit publiekelijk erkend het leven laten zo alleen en we kunnen nergens heen?

Mensen roepen, mensen schreeuwen ze willen het zo graag want alles moet gebeuren en wel nu, meteen, vandaag Het hiernamaals is gesloten de aarde wordt verlicht geen reden voor de groten voor de kleinen, de malloten en de mensen blijven hopen boven goeie glazen wijn dat ze zoveel kunnen kopen tot ze onuitwisbaar zijn

© louise korthals 2010

Op de aarde roepen mannen schreeuwen kinderen en vrouwen we moeten hemels bouwen!

Hemels bouwen!

Groot en duur met vormen zo uniek want straks zijn we oud en moe en ziek en wie zal ons dan dragen straks in die dagen als we eenzaam en verslagen zonder enige repliek het leven laten zo alleen en we kunnen nergens heen Mensen roepen, mensen schreeuwen ze willen het zo graag want alles moet gebeuren en wel nu, meteen, vandaag!

Oh alles moet gebeuren en wel nu, meteen, vandaag!

Stadsda m 1 | Po stbus 5 9 | 6 8 5 0 A B Hui s se n | T. 0 2 6 - 3 2 6 4 4 2 2 | w w w. k l o o ste r hui s se n . n l