Geloven Onderweg 2015-2 by Dominicanenklooster Huissen

geloven

onderweg

dominicaans tijdschrift voor bezinning, bezieling en beweging losse verkoopprijs ďż˝ 7,50

zomer 2015 | jaargang 133

Paul Loomans

Tanja van Hummel

AndrĂŠ Lascaris

Doorbreek het vijandsdenken

Marga Claus

Inhoud Colofon Geloven Onderweg Dominicaans tijdschrift voor bezinning, bezieling en beweging Jaargang 133 Verschijnt 4 keer per jaar Uitgave van Stichting Dominicanenklooster Huissen Redactie Ernst Marijnissen Holkje van der Veer Henk Jongerius Theo Menting Stef de Kroon (eindredacteur) Gitta Nieuwenburg (beeldredacteur) Aalt Bakker (hoofdredacteur) Redactieadres Postbus 59 6850 AB Huissen Telefoon: 026 – 326 44 22 E-mail: redactie@kloosterhuissen.nl www.dominicanenkloosterhuissen.nl Uitgever Stichting Dominicanenklooster Huissen E-mail: aaltbakker@kloosterhuissen.nl Abonnementen-administratie Postbus 59 6850 AB Huissen Telefoon: 026 – 326 44 22 E-mail: abonnementen@kloosterhuissen.nl Tarieven 2015 Geloven Onderweg verschijnt 4 maal per jaar Jaarabonnement € 25,00 via automatische incasso Opzegging van abonnement kan uitsluitend schriftelijk en uiterlijk 2 maanden voor het verstrijken van de betalingsperiode. De tarieven zijn inclusief BTW. Losse verkoopprijs € 7,50 (exclusief verzendkosten) Vormgeving Marieke de Vlieger Technische realisatie Uitgeverij Skandalon Auteursrechten © Copyright Dominicanenklooster Huissen Afbeelding omslag Carl Fredrik | Non violence | 1985 issn 0920-2544

Redactioneel

Gerechtigheid impliceert zelfkennis 4 G itta N ieuwenburg

Let niet op die dwaas

Wees niet bang je veilige wereld te verlaten

E rnst M arijnissen

H olkje

van der

V eer

Tolerantie als deugd T anja

van

H ummel

Slachtoffers en daders

Eelt op je ziel

Levensverhalen anders M arga C laus

R oy C lermons

H enk J ongerius

Op één been sta je beter 22 dan op twee A ndré L ascaris

Geweldloosheid op het witte doek 25 H olkje

van der

V eer

Met Hagar in Huissen A nnego H ogebrink

en I na

V eldman

Mijmering

Tijdsurfen

Agenda voor onderweg

Tekst voor onderweg

T heo M enting P aul L oomans

Doorbreek het vijandsdenken Hoe een verhaal van een vrouw die op haar neusgaten valt, tot inspiratie kan zijn! Vrouwen leveren vaak een belangrijke en wijze bijdrage, zo ook in het verhaal over Abigajil, dat deze keer de inspiratiebron voor dit tijdschrift is. De vrouw levert een bijdrage aan het doorbreken van het vijandsdenken tussen een dwaas en een driftkop. Het thema vijandsdenken is ook in onze tijd zeer actueel. Geweld, strijd en verdeeldheid zijn aan de orde van de dag. We veranderen in een steen om staande te kunnen blijven. De weg van dialoog, respect en tolerantie lijkt vaak ver weg. Het zijn mooie begrippen, die vaak als soft en naïef worden afgedaan. Deze keer indrukwekkende bijdragen over hoe we ons vijandsdenken kunnen doorbreken. Over geweldloos actievoeren tot de dood toe en over leven in een verscheurd land. Over de mogelijkheden van een multiculturele samenleving en over elkaar ontmoeten als voorwaarde om echt naar elkaar te kunnen luisteren. Over een vader als potentiële moordenaar. Over tijd en over het kunnen omgaan met verschillen en over een wereld waarin we allemaal mens kunnen zijn. Over de prachtige spreuk van Albert Einstein dat vrede alleen kan worden bereikt met begrip. Over de prachtige woorden ten slotte van Huub Oosterhuis: Wek mijn zachtheid weer, geef mij terug de ogen van een kind. Dat ik zie wat is en mij toevertrouw en het licht niet haat. Doorbreek het vijandsdenken. Laten we naar onszelf en naar elkaar kijken met de ogen van een kind.

Aalt Bakker hoofdredacteur

bezinning bezieling beweging

– nr 2 • 2015 geloven onderweg

bezinning met kunst door: gitta nieuwenburg, kunstenares

Gerechtigheid impliceert zelfkennis

oe reageren we in situaties waarin iemand ons kwaad wil doen? Zijn we in staat om te reageren vanuit de rede of worden we gedreven door emotionele impulsen? Een recent voorbeeld rond deze vraag trof een vriend van mij die nietsvermoedend aan het fotograferen was. Altijd op zoek naar mooie straatbeelden fotografeerde hij twee mensen op de rug gezien die net uit een gebedshuis kwamen. Een derde persoon stapte op hem af en reageerde vol woede over het feit dat hij deze foto’s nam. Wat dacht hij wel! Hij nam zelfs het fototoestel uit zijn handen. Op dit moment kon mijn vriend op twee manieren reageren: met dezelfde woede als waar hij mee belaagd werd, of met een poging om uit te leggen wat hij aan het doen was. Hij koos gelukkig voor het laatste. Met respect voor de mensen die hij had gefotografeerd, legde hij uit dat het hem ging om het straatbeeld en niet om de mensen of de religie. Helaas kon hij geen contact met zijn belager krijgen. Deze volhardde in zijn woede en de situatie werd echt dreigend. Zijn belager dreigde de politie erbij te halen. In het vertrouwen van mijn vriend dat hem geen blaam trof, dacht hij: “Graag, doe maar.” De komst van de politie voorkwam verdere escalatie. Dialoog of geweld? Onze eerste neiging om vanuit onze impulsen te reageren is logisch. Je wilt jezelf verdedigen en denkt dan niet direct aan een goed gesprek. Maar gelukkig beschikken wij als mens over een denkend vermogen dat ons in staat stelt om afwegingen te maken en deze te toetsen aan ons gevoel voor rechtvaardigheid. Wanneer we echter in ons

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

leven te maken hebben gehad met geweld en slachtoffer zijn geworden, kan ons beoordelingsvermogen niet meer adequaat reageren. Als we later in ons leven in situaties terechtkomen die dit verleden oprakelen, zullen we geneigd zijn om met onze primaire verdedigingsmechanismen (vechten, vluchten of verstarren) te reageren. Pas wanneer we negatieve ervaringen van welke aard

dan ook zelf onder ogen durven komen en het verwerken, zijn we weer in staat om te reageren vanuit ons natuurlijk geweten over goed en kwaad en zullen we eerder geneigd zijn tot een dialoog. De schaduw belicht De kunstenares Niki de Saint Phalle heeft in haar jeugd te maken gehad met seksueel geweld door haar vader. Deze levensbepalende ervaring heeft ze proberen te verwerken door de film Daddy te maken waarin ze uitdrukking geeft aan haar intense woede. Helaas bracht het haar geen rust, maar diepe depressies. Het trauma kon ze niet oplossen door zelf met geweld te reageren. Ook maakte ze de zogeheten ‘shooting paintings’ waarbij ze met een geweer verf schoot op maagdelijk wit gekalkte symbolische voorwerpen op doek. Het idee daarachter was dat ze eerst moest afrekenen met de patriarchale maatschappij, voordat er iets nieuws kon ontstaan. Haar keuze om woede met woede te bestrijden veranderde gaandeweg haar loopbaan. Ze ging krachtige ronde oervrouwen creëren, de Nana’s. Een van de beelden in haar monumentale beeldenpark Giardino dei Tarocchi heet De gerechtigheid. Hierover zegt ze: “Gerechtigheid impliceert zelfkennis. Je moet het vermogen ontwikkelen om over jezelf te kunnen oordelen, om in het reine te komen met je donkere kant. Met dit inzicht kun je andere mensen en situaties beoordelen met een blik van mededogen. Echte gerechtigheid is niet blind.” Het interessante van dit beeld is dat zich in de rok een ruimte bevindt met tralies ervoor, waarin de onrechtvaardigheid in de vorm van een ratelende, piepende machine opgesloten zit die in de verre omtrek te horen is, als symbool voor het

Nikki de Saint Phalle | La Justice

kwaad dat altijd aanwezig is en met een weloverwogen oordeel berecht dient te worden. De krachtige vrouwelijk gevormde overhellende borsten symboliseren de schalen van de weegschaal waaruit compassie en begrip rijkelijk vloeien. Dit omarmt ze met barmhartigheid en onvoorwaardelijke liefde. De kleuren zwart en wit laten zien dat ze handelt vanuit een scherp onderscheidingsvermogen. Niki’s weg in de kunst is zoals de weg in haar leven. Van slachtoffer van geweld naar dader in de kunst om uiteindelijk te komen tot een vrouw die haar schaduwzijde heeft weten te omarmen en in volle glorie durft te zijn wie ze is. Haar antwoord op het geweld dat haar is aangedaan, illustreert hoe belangrijk het is om eerst je eigen pijn te verwerken, te uiten, te zien en uiteindelijk te omarmen in mededogen om vandaaruit ook de ander met mededogen en respect te kunnen benaderen, onder welke omstandigheden dan ook. bezinning bezieling beweging

– nr 2 • 2015 geloven onderweg

bezinning door: ernst marijnissen o.p., dominicaan en schrijver

Let niet op die dwaas

avid is op de vlucht, want koning Saul staat hem naar het leven. Van Godswege is hij tot koning over Israël gezalfd en Saul weet daar alles van. Als bevelhebber van Sauls legermacht heeft David grote overwinningen bevochten op de Filistijnen, en het volk heeft hem bij monde van de vrouwen bezongen. Afgunst en gebrek aan zelfkennis verzieken de relatie tussen beiden. Op advies van Jonathan, zoon van de koning en zijn boezemvriend, vlucht hij naar de woestijn. Een grote groep mannen, die op een of andere manier met de toenmalige samenleving van Israël in conflict zijn geraakt, sluit zich bij hem aan. Water- en voedselgebrek noodzaken de bende op strooptocht te gaan, maar uitgerekend de herders en kudden van Nabal beschermt zij tegen roof en doodslag. David Nabal bezit kudden runderen en schapen, weidegronden en knechten in menigvoud. Zijn naam betekent dwaas. Dat wordt geïllustreerd met zijn weigering de mannen van David als tegenprestatie voor hun welwillende houding van voedsel te voorzien. Nabal beschouwt David en de zijnen als een stelletje profiteurs en gespuis en wuift hun verzoek achteloos terzijde. Daarop zegt David tot zijn mannen: ‘gordt u aan, ieder zijn zwaard’. De grens van het geduld van David en zijn mannen is bereikt, het overleg mislukt en het geweld geboren. De vlakte wordt een kloof of een hoge berg, die de partijen scheidt.

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

Gaat David nu dezelfde weg op als Saul? Wat staat hem voor ogen met zijn wilde woorden en wapengekletter? Zijn er nu drie dwazen? Saul, Nabal én David? Is zijn strafexpeditie wel in overeenstemming met zijn roeping als messias-koning over Israël? Moeten de zwakken (de knechten) leiden onder de dwaasheid van de machtige (Nabal)? Abigajil Zij is Nabals vrouw. Als één van haar knechten haar op de hoogte brengt van een op handen zijnde wraakexpeditie van David en zijn mannen, neemt zij het initiatief om haar huis van de ondergang te redden en David tot bezin-

ning te brengen. Er is haast geboden. Steeds als de Schrift ons herinnert aan het heilshandelen van de Ene, is er sprake van haast, aanstonds, terstond, op hetzelfde ogenblik. Er valt niets te treuzelen zodra het welzijn van mensen op het spel staat. Maar haastig te werk gaan betekent in dit geval niet onzorgvuldig en onverantwoord handelen. Van Abigajil wordt verteld dat zij eerst een grote hoeveelheid voedsel verzamelt om zo de weigering van Nabal uit te vlakken. De aantallen die vermeld worden, zijn duidelijk bestemd voor een grote groep mensen. Zij stuurt haar knechten voor zich uit. Aan haar man Nabal heeft ze niets gemeld! Een dwaas is niet voor rede vatbaar. Ze vraagt dus geen verlof, frappanter nog: ze zegt helemaal niets! Dat zou een slag in de lucht zijn. Zij handelt slechts, even zelfbewust als Sara en Rebecca. De ontmoeting De twee groepen naderen elkaar. Beide dalen af maar zien de andere niet. Oogcontact is onmogelijk, want een hoge berg belemmert het zicht op elkaar. Beide groepen zijn ons sympathiek. Abigajil komt met haar knechten de hongerigen van eten en drinken voorzien. David leidt een verzameling mannen en vrouwen die slachtoffer werden van onrecht en armoede. Abigajil komt als een profetes. ‘Vader van de vreugde’ betekent haar naam. Zij draagt de vreugde van de Ene en verlossing uit onderdrukking met zich mee. David strijdt voor het welzijn van zijn volk. Desondanks is er die hoge berg. Blijkbaar is het niet zo vanzelfsprekend dat zij elkaar zullen verstaan. Nu volgt de ontmoeting, die tevens een confrontatie is. Er staat geschreven dat

Dikla Laor | Abigail | 2013

Abigajil David ziet. Het zien is nog niet wederzijds! Bij Abigajil is sprake van inzicht. Daarom haast zij zich. Dit laatste wordt niet van David gezegd. Ze daalt haastig van de ezel af. Normaal spreek je van afstijgen, maar de toestand is niet normaal. Zij hoeft zich voor David niet te vernederen, maar zij moet de dwaasheid van Nabal teniet doen en David voor dwaasheid behoeden. De tekst schetst het beeld van een vrouw die zich vanuit het zadel bijna vallen laat, en wel zo haastig dat zij struikelt en ‘op haar neusgaten valt’! Dan buigt zij zich voor David tot op de grond en spreekt hem aan met ‘mijn heer’. Zij heeft de last van Nabals nalatigheid en wangedrag op zich genomen. Niet Nabal is haar heer maar David. Zij betoont David het respect dat Nabal weigerde. ‘Laat toch mijn heer zijn hart niet zetten op deze Belialsman, op Nabal, want als zijn naam zó is hij: Nabal, dwaas is zijn naam en dwaasheid is met hem’. Abigajil heeft het wel met haar man gehad.

Steeds als de Schrift ons herinnert aan het heilshandelen van de Ene, is er sprake van haast, van aanstonds en op hetzelfde ogenblik. bezinning bezieling beweging

– nr 2 • 2015 geloven onderweg

Abigajil brengt vreugde teweeg, omdat zij de veilige situatie van meesteres bij een dwaas verlaat en dienares bij de onrechtbestrijder David wordt; zo verbeeldt zij de afdaling van de ENE die ‘er voor ons zal zijn’. Vanuit haar aanvankelijk veilig bestaan als meesteres van een huis daalt zij af en verlaagt zich tot een dienares en slavin aan de voeten van David. Zo wordt zij beeld en gelijkenis van de ENE, die afdaalt tot zijn volk: Ik zal er zijn voor jullie. Het gesprek Wat zij zegt krijgt aldus het karakter van plaatsbekleding. Ze heeft de schuld van Nabal op zich genomen en zegt: ‘op mij, ja mij, mijn heer, kome het onrecht! Laat toch je dienstmaagd spreken voor je oren, hoor de woorden van je dienstmaagd!’ Wij vernemen het grondbeginsel van de Schrift: Hoor Israël! Zij vermeldt dat ze de jongens van David niet heeft gezien! Derhalve brengt zij alsnog wat er toen werd gevraagd: voedsel als een kleine tegenprestatie voor de bescherming van Nabals kudden en weidegronden. En zij gaat voort: doch jij, David, jij bent door de Ene geroepen ánderen te bevrijden, maar jezelf kun je niet bevrijden. Word niet ontrouw aan je ziel, je wezen, je missie, jouw messiasschap. Maak je niet schuldig aan bloedvergieten. Doe niet als Saul, die jou vervolgt en omwille van jou is verworpen.

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

In milde bewoordingen wordt David zijn plaats gewezen: ‘verdraag toch de vermetelheid van je dienstmaagd’! In één adem voegt zij eraan toe: ‘want het zijn de oorlogen van de Ene waarin mijn heer oorlog heeft gevoerd, en kwaad is er bij jou niet te vinden’. Het conflict met Nabal is daarentegen geen oorlog van de Ene, doch eerder een machtspel tussen een dwaas en een driftkop. Wees, David, een betrouwbare leidsman van Israël, niet enkel van je eigen mensen, maar ook van de herders van Nabal. De laatste is niets of niemand, want de dwaasheid lost zich op en verdampt, maar de eersten zien uit naar bevrijding van Nabals juk. Hun bloed kun je niet vergieten. Anders word jij alleen maar gelijk aan andere wereldse heersers en is er geen sprake meer van een messiaans koningschap. Abigajil zegent hem, maar in die zegenwens herinnert ze David fijntjes aan het gegeven, dat niet hij zichzelf maar de Ene hem heeft geroepen tot leidsman over Israël. Zijn verheffing door de Ene mag geen struikelblok worden. Zijn koningschap mag geen ergernis opwekken en aanstoot geven aan God en het volk. David laat haar uitspreken. Hij hoort en verstaat. Hij dankt haar en roept uit (1Sam. 25, 32 en 33): “Gezegend de ENE, Israëls God, die op deze dag jou heeft gezonden, mij tegemoet, en gezegend je doorzicht, ja gezegend jijzelf, die mij hebt verhinderd om op deze dag terecht te komen in bloedvergieten en mijzelf met eigen hand bevrijding te brengen!”

essay door: holkje van der veer o.p., dominicanes, agoge en theologe

Wees niet bang om je veilige wereld te verlaten

et is ruim dertig jaar geleden, dat Nederland massaal de straat op ging om te demonstreren tegen de kruisraketten. Deelnemen aan de vredesdemonstraties in Amsterdam en Den Haag was in mijn omgeving de normaalste zaak van de wereld.

Begin jaren tachtig was ik betrokken bij de doopsgezinde vredesgroep. Dit was voor mij geen bewuste keuze, ik rolde er als vanzelf in omdat ik ben opgegroeid in de doopsgezinde broederschap. Pacifisme behoort tot het DNA van deze kleine kerkgemeenschap. De doopsgezinde vredesbeweging zocht in deze dagen naar een nieuwe koers omdat haar kerntaak, het begeleiden van dienstplichtige jongens, door het verdwijnen van de opkomstplicht ten einde liep. De dienstplicht was voor vele pacifisten dé lakmoesproef. Als je, zoals ikzelf, opgegroeid bent in een doopsgezind gezin was de kans groot dat je op grond van gewetensbezwaren koos voor de vervangende dienstplicht. Vervangende dienst was het doen van onbetaalde arbeid in een maatschappelijke organisatie als bijvoorbeeld een ziekenhuis. Voor de enkele superradicale pacifisten was het mogelijk om te kiezen voor de weg van het totaal weigeren. Nadat deze jongens voor een

rechter waren verschenen verdwenen zij voor enkele maanden naar de gevangenis. Het zoeken naar nieuwe activiteiten door de vredesgroep bracht mij samen met twee andere doopsgezinde vrouwen op verkenningstocht naar NoordIerland. De twee oprichters van ‘The Peace People’, Máiread Corrigan Maguire en Betty Williams, waren begin jaren tachtig wereldberoemd nadat zij in 1978 de nobelprijs van de vrede hadden kregen. Vanwege ‘The Trubbles’, het conflict, de burgeroorlog tussen het katholieke en het protestantse volksdeel waren begrippen als de IRA, Bobby Sands, de UDA, UFF en ds. Ian Paislay regelmatig in het wereldnieuws. The Peace People is ontstaan doordat Máiread Maguire in 1977 zowel haar zus als twee van haar neefjes verloor bij een auto-ongeluk. Enkele IRA-leden, op de vlucht voor de politie, reden op hen in waardoor zij de dood vonden. bezinning bezieling beweging

– nr 2 • 2015 geloven onderweg

Vanuit onmacht, woede en frustratie ontstond er naar voorbeeld van Maarten Luther King een beweging die de straat op ging om te demonstreren voor de vrede. Met deze vredesmarsen hoopten de vrouwen dat alle verantwoordelijke mensen die het conflict in stand hielden tot bezinning en nieuwe inzichten zouden komen. Zij hoopten dat zij zouden kiezen voor de weg van geweldloosheid, verzoening en vrede. De bijeenkomsten die eind jaren zeventig door de katholieke Máiread en de protestantse Bettie werden geïnitieerd brachten vele duizenden mensen op de been en waren wereldwijd op de televisie te volgen. Met het geld dat verbonden was aan de nobelprijs werd een vredeshuis in Belfast geopend waar enkele maatschappelijk werkers en jongerenwerkers aan verbonden waren. Het moet rond 1982 geweest zijn dat ik met Máiread Maguire kennismaakte. Belfast maakte diepe indruk op mij omdat ik geconfronteerd werd met wat het praktisch betekent om te leven in een verscheurd land. Door de straten reden pantserwagens met bewapende militairen, door de woonwijken liepen bewapende patrouilles van politie. Tot de gebruikelijke stadsgeluiden behoorden naast de sirenes van politie en brandweer ook de drilboor en de timmergeluiden van de bouwvakkers. Veel straten lagen bezaaid met gebroken glas omdat er weer eens ergens een autobom was afgegaan. In deze situatie ging het dagelijks leven onder abnormale omstandigheden gewoon door. Kinderen gingen naar school, jongeren zochten naar geluk en vermaak. Als je het stadscentrum in ging om te winkelen moest je eerst

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

langs detectiepoortjes om vervolgens gefouilleerd te worden door een militair om daarna, voordat je een winkel in ging, je tas te openen voor een beveiligingsmedewerker. Dit alles om je vooral een veilig gevoel te geven. Na deze eerste reis volgden er nog tientallen, er was zelfs een periode waarin ik zeker vier of vijf keer per jaar naar Belfast ging om vrijwilligerswerk te doen. Van Máiread Maguire heb ik veel mogen leren. Pacifisme vraagt buitengewoon veel moed omdat je genoodzaakt bent om te luisteren, om je te verdiepen in het leven en de beweegredenen van mensen die voor de weg van geweld kiezen. Veel radicale para-militairen hebben heel bewust gekozen voor de gewapende strijd. Zij zetten zich op hun manier in vanuit een dringende noodzaak. Vaak is het zo dat zij denken dat het gebruikmaken van geweld de enige en juiste weg is om de eigen gemeenschap te helpen. Zij hopen dat hun wapens een oplossing bieden om de gebrekkige leefomstandigheden waarin zij en hun families en vrienden moeten leven te verbeteren. Máiread wees mij de weg van de dialoog en het onderlinge respect. Zij leerde ons ook om niet bang te zijn om mensen persoonlijk, in hun eigen omgeving op te zoeken en te spreken. Ik kreeg van haar de kans om met zeer uiteenlopende mensen te spreken. Onder hen waren veel vrouwen van wie de man in de gevangenis verbleef op verdenking van het plegen van een aanslag. Met de jongerenwerkers van The Peace People organiseerde ik vele uitwisselingen en zomerkampen. In de zomerkampen brachten wij pubers uit Belfast en Nederland samen. Wij hoopten de

Een muurschildering in Belfast | foto: Kevin Cummins

katholieke en de protestantse jongeren dichter bij elkaar te brengen en vooroordelen te beslechten. In de wintermaanden ging ik met Nederlandse studenten naar Noord-Ierland om samen met enkele Noord-Ierse studenten de belangrijkste politieke organisaties te bezoeken. Ook bezochten wij het hoofdkantoor van de UDA , de UFF en Sinn Féin én ik heb verschillende keren op zondagochtend onder het gehoor van Ian Paisley gezeten. Ik zal nooit die avond vergeten dat we in een kroeg zaten die bezocht werd door veel muzikanten en kunstenaars. We raakten, met een goed glas bier in de hand, in gesprek over ons eigen dagelijkse leven. Het gesprek kreeg een merkwaardige wending toen één van

Pacifisme vraagt buitengewoon veel moed, omdat je je moet verdiepen in leven en beweegredenen van mensen die voor de weg van het geweld kiezen.

ons begon te vertellen over zijn lichamelijk gebrek, hij had jeugdreuma. Er ontstond een bizarre sfeer waarin iedereen heel eerlijk vertelde over zijn eigen lichamelijke situatie. Wat bleek, iedereen had wel wat! De één had een vorm van reuma, de ander diabetes en een volgende MS. In deze groep van acht jongeren bleek iedereen een lichamelijk ongemak te hebben! Na het horen van al deze persoonlijke verhalen hieven wij het glas en werd er vanuit het niets een nieuwe vorm van vredeswerk opgericht. Op deze avond ontstond ‘Cripple for Peace’! Een grensoverschrijdende vredesorganisatie! Ik heb mij lang afgevraagd of deze samenklontering van jongeren met een bijzonder lichaam toeval was, of zou het zo kunnen zijn dat juist mensen met een fysieke beperking of een belemmering een uitdaging zoeken om zinvol, grenzeloos en risicovol te leven? In ieder geval, ‘the times are changing’. De tijd van de grote vredesdemonstraties ligt ver achter ons. De tijd van het goed luisteren en het onderling respect zal altijd moeten blijven. bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2015 geloven onderweg

Essay door: tanja van hummel, docent filosofie

Tolerantie als deugd

et is vrijdagmiddag, het derde lesuur. Met de filosofieleerlingen uit 5-vwo heb ik het over tolerantie als deugd. Ze hebben over dit onderwerp een pittige tekst gelezen van prof. dr. Paul van Tongeren en ze zitten met een aantal vragen. Hoe kan tolerantie enerzijds ontaarden in onverschilligheid en anderzijds in arrogantie? Waarom is tolerantie als deugd het uithouden van een probleem? Ik reageer met een wedervraag. “Kun je spreken van een multiculturele samenleving als de ene bevolkingsgroep in Limburg woont en de andere zich heeft teruggetrokken in Groningen? Wat is nodig om van een multiculturele samenleving te kunnen spreken?” De leerlingen zijn het erover eens dat we geen multiculturele samenleving hebben als groepen gescheiden van elkaar leven. Juist dat leidt tot onverschilligheid. En als een van de ander zegt dat die er wel mag zijn, maar eigenlijk nog in de Middeleeuwen leeft, dan is er sprake van arrogantie. Tot zo ver begrijpen ze het. Maar dan ontstaat er discussie. Is een multiculturele samenleving wel echt mogelijk? Kunnen we met elkaar in gesprek gaan? Ik reageer fel. Ik zeg ervan overtuigd te zijn dat we met praten conflicten kunnen oplossen; dat ik dat zelf heb ervaren. Na dit gezegd te hebben is het even stil in de klas. Dan vraagt een van de leerlingen: “Maar, mevrouw, waarom bent u hier zo zeker van?” Hier begint mijn verhaal over de tijd dat ik vrijwilliger was in Corrymeela. Corrymeela is een vredes- en verzoeningscentrum in Noord-Ierland. Ik ben slechts twee weken in dit centrum geweest, maar wat ik daar meemaakte, heeft mij gevormd. Het is deze ervaring die ertoe heeft geleid dat ik in mijn lessen stilsta bij internationale conflicten. Wat maakte ik daar mee en hoe werkt dat vandaag de dag door in het contact met mijn filosofieleerlingen?

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

Mijn vertrek naar Corrymeela In 2010 vertrok ik voor twee weken naar Corrymeela. Voor vertrek verdiepte ik me een beetje in het NoordIerse conflict. Meer leek mij niet nodig, want het conflict is elf jaar geleden beëindigd. Na elf jaar, dacht ik, zal dat conflict toch wel verleden tijd zijn. Ik pakte mijn koffer en vloog naar Belfast. In Belfast wandelde ik een dag rond als toerist en het werd mij gelijk duidelijk dat ik het conflict onderschat had. Tijdens mijn wandeling door de stad stootte ik met enige regelmaat op blinde muren die de weg versperden. Ook was het opvallend dat er wijken waren waar uitbundig oranje vlaggen wapperden en wijken waar je geen enkele vlag zag. En toen ik in een protestantse kerk vertelde dat ik net daarvoor een mooie katholieke kerk had bezocht, vertrok het gezicht van de persoon tegenover me. Het gewapende conflict was dan wel voorbij, maar in hun hoofden speelde het nog. Samenkomst van een gemengde groep De volgende dag kwam ik in Corrymeela aan. In de eerste week ontvingen we een groep uit Craigavon. Het was een gemengde groep van katholieken en protestanten die bovendien allemaal in een achterstandssituatie leefden. Ze namen dus alle problematiek van die achterstandssituatie mee. Dat op zich was voor mij al een hele schok. Maar daarnaast waren er spanningen tussen de katholieken en de protestanten. Die spanningen waren zo groot dat ze nooit waren gekomen, als ze van elkaar geweten hadden dat ze samen naar Corrymeela zouden gaan. Nu zaten ze echter

Foto Corrymeela website

met elkaar in één huis, onder één dak. Dat was te veel. Binnen twee dagen bereikte de spanning zijn hoogtepunt en vertrok een deel van de groep. Een onbegrijpelijke gebeurtenis Na dat vertrek zaten we met alle medewerkers bij elkaar. Iedereen was er kapot van. Nog nooit was dit in Corrymeela gebeurd. Ik snapte er helemaal niets van. Ik was ‘s middags bij een praatsessie geweest waarin geprobeerd werd de katholieken en de protestanten elk hun eigen verhaal te laten vertellen, maar er werd niet naar elkaar geluisterd. Waarom reageerden ze zo op elkaar? Ze probeerden het me uit te leggen. “Die mensen leven totaal gescheiden van elkaar en hebben hun eigen verhalen bedacht over de ander zonder ooit echt contact met die anderen te hebben gehad. Daardoor be-

Al vertel je je eigen verhaal nog zo indringend, wie er niet naar luistert, komt nooit in echt contact met de verteller. bezinning bezieling beweging

– nr 2 • 2015 geloven onderweg

“Wat ik vandaag geleerd heb, is dat je sommige dingen de tijd moet geven.” handelen ze elkaar zo. ”Aha”, dacht ik, “ik snap dit mechanisme, maar ik snap nog steeds niet waarom je dan hier de boel opblaast.” “Ach”, zei mijn kamergenootje uit Noord-Ierland, “ik ben trots op mijn Ierse paspoort, maar als ik een protestantse wijk inga, ben ik mijn leven niet zeker. Zo is het gewoon.” Ze zei het laconiek, maar ik stond met mijn oren te klapperen. Een nieuwe start De volgende dag maakten we een nieuwe start. Opnieuw waren er praatsessies voor de tieners en volwassenen om elkaar te leren kennen en om begrip voor elkaar te krijgen. Ik was niet bij die gesprekken aanwezig, maar werkte in de art&craft-barak met de kinderen. Kinderen zijn een goede graadmeter als het om sfeer gaat, en ik kon in mijn barak duidelijk merken dat de sfeer ten positieve aan het veranderen was. De eerste dagen waren de kinderen boos en onhandelbaar, maar nu de rust was weergekeerd, werden de kinderen rustiger en bloeiden ze helemaal op. Ze speelden met elkaar zonder onderscheid te maken en de ouders lieten ook langzaam het onderscheid tussen katholiek en protestant varen. De week vloog voorbij en voor we het goed en wel beseften brak de laatste avond van hun verblijf aan. Er werd een spetterende bonte avond georganiseerd waarbij iedereen wat deed. Er

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

werd gezongen, gedanst, kleinkunst opgevoerd en iedereen had het naar de zin. Toen ik de zaal rondkeek, kon ik niet zien wie tot welke groep behoorde. Een emotioneel afscheid En toen kwam het afscheid. Dat was een emotioneel gebeuren. De groep had het verblijf in Corrymeela uiteindelijk hartstikke fijn gevonden en daar werden we uitvoerig voor bedankt. Uiteindelijk vertrok de bus en keerden wij voldaan, maar ook wel wat moe, terug naar het huis. We waren echter nauwelijks binnen of de bus kwam terug. Ze waren wat koffers ‘vergeten’. En het afscheidsritueel begon weer opnieuw ... Ik ben klaar met mijn verhaal en kijk de klas rond. “Daarom ben ik ervan overtuigd dat praten conflicten op kan lossen”. De leerlingen zijn onder de indruk. Persoonlijk raakvlak Na de les blijft een meisje in het lokaal zitten. Ze heeft tranen in haar ogen. Als ik alleen met haar in het lokaal ben, vertelt ze dat het verhaal haar erg raakt, omdat ze zelf ook met een probleem zit, maar dat het haar niet lukt om er met de ander over te praten. Ik praat even met haar. Het geeft haar lucht en als ze weggaat, zegt ze: “wat ik vandaag geleerd heb, is dat je sommige dingen de tijd moet geven.” Dit is nou precies tolerantie als deugd: het uithouden van een probleem, omdat jouw standpunt afwijkt van het standpunt van de ander, terwijl je dat andere standpunt toch accepteert, ook al valt dat je soms zwaar.

column door: roy clermons, geestelijk verzorger in de psychiatrie en lekendominicaan

Slachtoffers en daders?! Een aantal jaren geleden reed ik op een zondag op de A50 naar het zuiden. Langs de kant van de weg net voor knooppunt Valburg stond een enorme reclamezuil met daarop een campagneslogan van een politieke partij: “Medelijden met de slachtoffers, niet met de daders.” Het was de tijd vlak voor de Tweede Kamerverkiezingen. Ik herinner me nog dat ik ontzettend boos werd toen ik het las. Dit soort zwart-witdenken, deze campagneretoriek vond ik vreselijk. Elke nuancering ontbreekt hierin en het draagt alleen maar bij aan het hokjesdenken en drijft eerder mensen uit elkaar dan dat het mensen bij elkaar brengt. Er schoten gelijk allerlei gedachten door mijn hoofd. “Wij zijn goed en de ander is slecht. Wij hebben het gelijk aan onze kant. Wie kwaad doet moet gestraft worden.” Alsof het allemaal zo simpel is en je het kwaad op deze manier binnen de perken kunt houden? Een moment later dacht ik: “De slachtoffers van nu zijn de daders van de toekomst en de daders van nu zijn de slachtoffers van toen.” Misschien was dat ook een generaliserende gedachte en is het dat nog, maar het raakt aan een realiteit die ik regelmatig tegenkom bij de mensen die ik ontmoet en het raakt ook aan de realiteit van mijn eigen leven. Sinds ik vader ben geworden is er ook een potentiële moordenaar in mij ontwaakt. Ik hoop nooit dat ik in de omstandigheden terechtkom dat daar een appèl op gedaan wordt. De plek van mijn wieg, de opvoeding van mijn ouders en mijn leven zoals het er nu uitziet geven die potentiële moordenaar weinig kans. Maar wat als de plek van je wieg een totaal andere is geweest evenals je opvoeding en jezelf of je zusje of je moeder voortdurend blootgesteld wordt aan vernedering, mishandeling of verkrachting en in een opwelling breng je de dader ernstig of zelfs dodelijk letsel toe? Wat dan? Wordt de daad en de dader over één kam geschoren, staat de persoon in kwestie gelijk met zijn delict, is hij of zij niet meer mens dan dat? Als ik denk aan die campagneslogan, dan stemt me dat triest. We lijden allemaal mee in het zelfde leven waarin goed en kwaad aanwezig zijn en hoe zich dat manifesteert in je eigen leven, is zelden een bewuste eigen keuze.

bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2015 geloven onderweg

Essay

door: henk jongerius o.p., dominicaan auteur en dichter

Eelt op je ziel?

ij hebben allemaal in onze jeugd wel eens meegemaakt, dat wij, om wat voor reden dan ook, buitengesloten werden. Als je op school niet zo goed was in sport, werd je als laatste gekozen bij de samenstelling van een team, en als je klein van stuk was of een bril droeg, kon je al snel het verwijt voelen dat je er niet bij hoorde. Wanneer je daarover klaagde, kon je steevast de bemoediging krijgen dat je je ‘er niets van moest aantrekken’ of dat je wat ‘harder’ moest zijn tegenover die anderen. Jezelf zijn was dan heel vaak je wapenen tegen die anderen die ‘beter’ waren dan jij, in de studie, in het spel of in de omgang met anderen. Het zou me niet verbazen als veel kinderen die op school gepest worden, ook dergelijke goede raad van hun ouders of opvoeders krijgen. Maar ik vraag me af of dat de oplossing is. Er niet bij horen Gelijkgestemde mensen zoeken elkaar altijd op, of ze nu oud of jong zijn. Want die kring van bekenden geeft een zekere veiligheid en geborgenheid waarin je voor je gevoel iemand bent en meetelt. Dat betekent dat er anderen dus buitengesloten worden die niet van hetzelfde soort zijn; zo kan er al snel een zekere verharding optreden. Als je je in een comfortabele positie bevindt, hoef je je niet te bekommeren om de buitenstaanders, want die horen er toch eigenlijk niet bij. En de mensen buiten de kring zullen de grootst mogelijke moeite hebben om zich een plaats in die kring te veroveren. Over

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

en weer heeft men zich hard gemaakt om staande te blijven. Ze hebben eelt op hun ziel laten groeien, zodat ze niet langer teleurgesteld worden. Wat levert dat uiteindelijk op? Ik denk dat het een wereld oplevert van mensen die eigenlijk in een soort verschansing leven, zich gepantserd hebben om onaanraakbaar te zijn voor anderen, want niemand wil graag gekwetst of gekleineerd worden. Je moet je nu eenmaal staande houden en handhaven in de maatschappij, of dat nu op klein of groot niveau is. Eigenlijk maken mensen elkaar op die manier tot vijanden want zij vormen een bedreiging van eigen rust en zeker-

heid. En wie zo leven zijn altijd op hun hoede. Zij zullen zich niet zo gemakkelijk te kennen geven, want zij beseffen maar al te goed dat, zoals een oud Romeins gezegde leert, de ene mens voor de ander een wolf is. Verstening De Poolse dichteres Wislawa Szymborska schreef ooit een gedicht met de titel ‘Gesprek met een steen’. Het is de verwoording van wat ik hierboven beschreef. Ik klop op de deur van een steen. ‘Ik ben het, doe open. Ik wil in je binnenste gaan, overal rondkijken, met jou mijn longen vullen.’ ‘Ga weg,’ zegt de steen. ‘Ik ben hermetisch gesloten. Zelfs aan stukken geslagen zullen wij hermetisch gesloten blijven. Zelfs fijngewreven tot zand zullen wij niemand binnenlaten.’ In dit gedicht wordt op een geestige en speelse manier omschreven wat een gesloten bestaan is. Daarin laat je een ander niet binnen, daar is geen plaats voor hem. Het tekent de mensen die zichzelf alleen aan de buitenkant laten zien, maar hun innerlijk voor anderen gesloten houden. Zij hebben niet alleen een laagje eelt op hun ziel laten groeien om onaantastbaar te zijn en onkwetsbaar, neen zij hebben zichzelf veranderd in steen! In dit gesprek met een steen lees ik aan het slot: ‘Als je mij niet gelooft,’ zegt de steen, ‘vraag het dan het blad, je zult hetzelfde horen.

Esther Veerman | Eelt op de ziel

Vraag het de waterdruppel, zijn antwoord luidt net zo. Vraag het tenslotte een haar op je eigen hoofd. Een lach zwelt in mij aan, een reusachtige lach, maar ik weet niet hoe ik hem moet lachen.’ Ik klop op de deur van de steen. ‘ik ben het, doe open.’ ‘Ik heb geen deur,’ zegt de steen. Mensen die verstard en versteend zijn geraakt, komen uiteindelijk tot de bevinding dat zij helemaal geen opening hebben waardoor anderen bij hen binnen kunnen komen. Dat maakt het isolement wel volkomen. Zij bevinden zich in een cocon waaruit het ongelofelijk moeilijk is om naar buiten te komen. Zij zijn opgesloten in zichzelf, wellicht zonder dat zij er zich van bewust zijn. Ik vraag mij af of er een uitweg is uit zo’n gesloten leven, uit die schijnbare veiligheid en zelfverzekerde rust die mensen kunnen uitstralen.

Wie verstard en versteend zijn geraakt, komen uiteindelijk tot de bevinding helemaal geen opening te hebben om anderen binnen te laten: hun isolement is volkomen. bezinning bezieling beweging

– nr 2 • 2015 geloven onderweg

In de blik van je ogen opent zich je ziel; wie met een liefdevolle blik kijkt, legt zijn pantser af en ontmoet een gelijke. De cirkel doorbreken? Ik herinner me goed dat er bij assertiviteitstrainingen die ik jaren geleden meemaakte, van je gevraagd werd om op een non-verbale manier binnen te komen in een gesloten kring. Dat is een hele opgave, want je kunt anderen niet met woorden overtuigen van jouw verlangen om deel uit te maken van die kring. Je moet het hebben van een ander soort contact. Je voelt je dan heel hulpeloos en kwetsbaar en hebt geen ander middel dan door middel van oogcontact een ander te bereiken. Dan kan het gebeuren dat die geraakt wordt door jouw onuitgesproken vraag, en ruimte voor je maakt. Het doet me denken aan kinderen die gestraft zijn maar dan zo hulpeloos en eerlijk naar je kunnen kijken dat je als het ware ‘smelt’, je kwade woorden inslikt en hen weer liefdevol naar je toe laat komen. In de blik van je ogen opent zich je ziel, zegt men wel eens, en ik geloof dat het waar is. Wie in een nieuwe onbevangenheid naar anderen weet te kijken, breekt de muur af die hij of zij heeft opgetrokken voor zijn of haar eigen veiligheid. In de liefdevolle blik van mensen wordt het pantser afgelegd dat zij hadden aangetrokken, en staan zij weer als gelijken tegenover elkaar.

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

Het is het geopende leven dat ons de weg wijst naar het geluk dat immers nooit gevonden wordt in jezelf, maar altijd in samenhang met andere mensen. Wij kunnen wel ‘verstenen’ maar diep in onszelf weten wij dat ‘geen mens een eiland is’ en dat niemand waarachtig leven kan zonder verbinding met anderen. Ommekeer Het is een ommekeer die plaatsvindt; mensen treden dan uit hun schuilplaats, omdat zij diep in zichzelf beseffen dat hun schuilplaats eigenlijk een graf is. Opgesloten in jezelf staat het leven stil, is er geen beweging, ja zelfs geen toekomst want het leven is versteend, dor en vruchteloos geworden. Alleen de ontmoeting met anderen waarin wij beseffen dat wij elkaar nodig hebben om te kunnen leven en ademhalen, zal als een deur zijn waar we binnengaan om elkaar in gelijkwaardigheid tegemoet te treden en werkelijk te bereiken. Wie controle wil houden over zijn leven, zal stilstand ondervinden. Wie echter zijn hart durft te openen, breekt de muren af die mensen gescheiden houden. Hij beseft dat vijandschap tussen mensen nooit het laatste woord kan zijn en kan het de dichter Huub Oosterhuis nazeggen: Wek mijn zachtheid weer, geef mij terug de ogen van een kind. Dat ik zie wat is en mij toevertrouw en het licht niet haat.

essay

door: marga claus, auteur

Levensverhalen anders

oen men de filosoof Plato op zijn sterfbed vroeg of hij een samenvatting van zijn leven kon geven, zei hij: Oefen je om te sterven. Een merkwaardig antwoord, zou je zeggen. En waarom dit citaat, als deze tekst over levensverhalen moet gaan … Een taboe in onze cultuur Ik las er, dacht ik, ooit over in Volzin: dat de dood en het spreken over de dood nog steeds één van de laatste taboes in onze cultuur is. We leven in een wereld waarin alles leuk moet zijn. Zelfs op begrafenissen moeten mensen het naar hun zin hebben. Het liefst horen we verhalen over ‘helden in het sterven’. Zieken die ‘dapper’ waren, ‘waardig’ of ‘moedig’. Dat is veilig. Dat bezweert onze eigen angst om de grens van het leven over te steken. Wij hebben te weinig woorden voor de dood, voor angst en verdriet, voor pijn en verlies. Ze passen niet in ons opgepoetste plaatje van de werkelijkheid en verstoren onze innerlijke rust. Ik kan erover meepraten, ik verloor mijn Hans in 2011, na een ziekbed van acht maanden. In 2013 kwam mijn Friestalige roman Kompleten uit, over een achtdaagse retraite in een klooster. Een verhaal waarin ik onder meer zijn ziekte en dood heb beschreven. Er gebeurt van alles in zo’n periode van ziekte en sterven, maar één ding wil ik er specifiek uitlichten: het grote belang

van fotoalbums, plakboeken, dagboeken en levensboeken. Als iemand moet loslaten, zijn gezondheid, zijn plannen en idealen, zijn liefsten, het leven, gaat hij op zoek naar zijn wortels, naar de verhalen die achter hem liggen. Het levensverhaal wordt van levensbelang. Cursus Levensverhaal Jaren geleden ben ik begonnen met het geven van cursussen aan mensen die graag hun levensverhaal op papier willen zetten. Bij het verstrijken der jaren kan het gevoel ontstaan dat je iets wilt vastleggen, voor de kinderen, de kleinkinderen, of gewoon voor jezelf. Zodat je je kunt verzoenen met het feit dat het leven eindig is, dat je een sterflijk mens bent. Als jij er straks niet meer bent, zijn er in elk geval nog de verhalen.

De ontdekking dat je geheugen onbetrouwbaar is, maakt een mens mild, omdat het laat ervaren hoe betrekkelijk het eigen gelijk vaak is. bezinning bezieling beweging

– nr 2 • 2015 geloven onderweg

Levensverhalen versterken en bevestigen iemands identiteit, ze zijn een tastbaar bewijs van het geleefde leven. Vanuit de hele provincie komen cursisten naar Leeuwarden om lessen ‘Levensverhaal schrijven’ te volgen. Zij komen binnen als individu en gaan weken later als een groep ‘vrienden’ uit elkaar. Dat is logisch: er is intens geschreven en gesproken over het eigen leven. Er zijn grenzen verlegd, er is opbouwende kritiek geïncasseerd, er is veel gelachen, maar er zijn ook tranen gevloeid en er is getroost. De ontmoeting, het gehoord en gezien worden, is van essentieel belang in deze bijeenkomsten. Het kunnen teruglezen, vertellen, herschrijven, het reflecteren op hoogte- en dieptepunten in een mensenleven, daar gaat het om. Veel ouderen knappen op na het praten en schrijven over het verleden. Men krijgt grip op het dagelijks bestaan en ervaart de dagen opnieuw als zinvol. Bovendien – en dat is pure winst - blijkt gedurende de lessen dat niets onbetrouwbaarder is dan het eigen geheugen en dat er daarom vele waarheden zijn. Ook die ontdekking is van levensbelang, omdat het milder maakt en een mens laat inzien dat het eigen gelijk vaak betrekkelijk is.

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

Levensverhalen als roman In 1999 waagde ik mij zelf voor het eerst aan een levensverhaal. Ik kwam een Oekraïense vrouw tegen, een vluchteling, en wilde een kort verhaal over haar vlucht uit Afghanistan schrijven. Doch toen ze eenmaal begon te vertellen, was het hek van de dam. “Dit is teveel voor een kort verhaal”, zei ik tegen haar. “Dan schrijf je maar een boek”, was haar reactie. “Maar dat heb ik nooit eerder gedaan”, sputterde ik tegen. “Wat je niet probeert, weet je ook niet”, zei ze nuchter. Ik sprong in het diepe en begon aan mijn eerste roman. Toen ik twee hoofdstukken klaar had, had zich al een uitgever gemeld, iets waarvan je vandaag alleen nog kunt dromen. Oxzana, ferhaal fan in flechtling (2000) / Oxzana’s vlucht (2005) sloeg aan. Plotseling keken lezers over hun eigen grenzen heen. Ze ontdekten dat een vluchteling een mens is net als zij: met gevoelens van verdriet, angst, blijdschap en verliefdheid. Een mens dus om rekening mee te houden, om respect voor te hebben. Het verhaal is helaas nog steeds actueel. We hoeven alleen maar aan de vreselijke drama’s met bootvluchtelingen te denken. Mijn tweede boek was weer een levensverhaal, met opnieuw een grensverleggend onderwerp: over een Friese pater Franciscaan die twintig jaar bij de Papoea’s op Nieuw Guinea had geleefd: De heit van Serafyn (2003) / De vader van Serafyn (2006). Een paar jaar na de voltooiing belde de pater die helaas begon te dementeren - mij zo nu en dan op. “Ik heb je boek uit”, zei hij dan. Maar dat had hij toch al gelezen? “Ja, maar als ik het uit heb,

begin ik gewoon weer opnieuw”, antwoordde hij. Zo hield hij nog wat grip op het leven dat hem langzamerhand ontglipte. In sommige verzorgingshuizen is gelukkig aandacht voor levensboeken, een toe te juichen ontwikkeling. Wanneer een bewoner in een toestand is geraakt waarin hij zelf niet meer kan denken of formuleren, is het belangrijk dat er een boek over hem bestaat. Zo is hij nog iemand, en is er nog uitwisseling mogelijk tussen de wereld van toen en nu. Levensverhalen versterken en bevestigen iemands identiteit, ze zijn een tastbaar bewijs van het geleefde leven. Een levensboek fungeert bovendien als geheugensteun, zoals uit het verhaal van de pater is gebleken. Het is een geweldig hulpmiddel bij een zinvolle communicatie met verzorgenden of familie en leidt tot meer respect en begrip voor het gedrag van dementerenden. Mooi anders Mijn derde roman gaat over Lytse do (2006) (Kleine jij). Lytse do is mijn eerste kleinkind. Toen ze nog in de buik van haar moeder rondzwom, ben ik haar beginnen te schrijven, in dagboekvorm. Eigenlijk was dat mijn eerste eigen levensverhaal. Behalve dat Lytse do een periode van negen maanden nieuw leven omvat, gaat het over religie en andere culturen. Recensenten ontdekten dat de zoektocht naar ‘dat wat anders is’ een belangrijk thema is in mijn romans. Blijkbaar heb ik mij tot nu toe laten inspireren door het prachtige gedicht van Hans Andreus, dat al jaren in mijn keuken hangt.

Henriette Browne | A girl writing | 1870-1874

Jij bent zo mooi anders dan ik. Natuurlijk niet meer of minder maar zo mooi anders. Ik zou je nooit anders dan anders willen. Tot slot Toen ik in het kader van mijn docentschap Tweede Taalonderwijs een bijscholing Interculturele communicatie volgde, vroeg de cursusleider de deelnemers te noteren wat ze vreemd vonden aan zichzelf. Hij wilde ons laten ervaren dat je nooit leert begrip op te brengen voor het vreemde in de ander als je geen kennis hebt van je eigen wonderlijke kanten. Wellicht was dat een oefening in het sterven, zoals Plato het bedoelde. Jezelf ‘im Frage’ stellen, zodat er op een bevrijdende manier ruimte komt voor de ander. Wat dat betreft zou het voor meer mensen goed zijn een cursus Levensverhalen schrijven te volgen …

bezinning bezieling beweging

– nr 2 • 2015 geloven onderweg

essay

door: andré lascaris o.p., dominicaan en publicist

Op één been sta je beter dan op twee

n het noorden van de republiek Zuid-Afrika wonen in een steppeachtig gebied de Bapedi. Zij zijn niet heel bekend en hebben niet, zoals de Amazulu, een roemrijk militair verleden om trots op te zijn. Ze geloven in een God die min of meer samenvalt met de oudste voorvader. Dat is gemeengoed in Afrika. Hun voorstelling van God heeft iets vreemds: God heeft maar één been. Dat is om te lachen natuurlijk. Dit is wel heel primitief: geloven in een God die het met één been moet doen. Wat dwaas. De betekenis van asymmetrie Als we uitgelachen zijn, moeten we toch nadenken over wat dit zou kunnen betekenen. Het antwoord is niet zo moeilijk: de Bapedi geloven dat God communicatief is. Vanwege dat ene been is hij meer dan de andere wezens asymmetrisch. Nu is elk mens en zelfs elk levend wezen enigermate asymmetrisch. Dat geldt onder andere voor ons gelaat. Je kunt vaststellen of iets van een levend wezen is of is geweest en wat dode materie is. Het levende heeft altijd wat asymmetrisch: het levende is uiteindelijk communicatiever dan een computer, gemaakt in een fabriek. De gedachte dat God één been heeft, sluit aan bij een bredere Afrikaanse traditie: de gewonde genezer. De genezer moet zelf verwond zijn. De wonde draagt bij tot de openheid van de genezer voor de cliënt en zijn kwaal.

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

Asymmetrie bevordert de communicatie Dit geldt ook voor de communicatie tussen mensen. In een goed, asymmetrisch, gesprek heb je een golfbeweging. De ene zegt wat, de ander vult aan of beweert iets anders waar de eerste spreker weer op in kan gaan. Ze weten beiden dat zij niet alle wijsheid in pacht hebben. Ze proberen elkaar af te tasten en te ontdekken wat de intentie is van de ander. Waarom wil hij/zij een gesprek? Waarom hier, waarom nu? Wat is mijn eigen inzet, wat die van mijn gesprekspartner? De twee mensen (of drie of meer) die een dergelijk gesprek voeren, helpen elkaar de goede woorden te vinden. De lichaamstaal is hier ook van belang. Kijken ze elkaar aan of staren ze wat de leegte in?

God is asymmetrisch God heeft maar één been, God is asymmetrisch. God is communicatief en heeft oog voor mensen die in de problemen zitten. Mensen moeten God daarin volgen. Het gesprek tussen David en Abigajil is asymmetrisch: dit wordt uitgebeeld in de val van de ezel van Abigajil. Verder is ze een vrouw. Zij noemt zichzelf een slavin. Ze geeft David, een man en bendeleider, alle eer. Ze smeert honing rond zijn mond. David is een soort maffialeider: hij legt de landeigenaren een belasting op, beschermgeld; als ze die niet betalen, stuurt David zijn zeshonderd man op hen af. En ze wrijft David onder zijn neus dat hij afhankelijk is van de Ene, van God. Nabal is als de dood voor David. Wanneer zijn vrouw hem vertelt hoe dicht hij bij de afgrond stond, gaat hij van schrik dood. Het gaat er dus niet om dat je het met je gesprekspartner eens bent of wordt, maar dat je het verschil met je gesprekspartner uitbuit en daar wat van leert. Symmetrie is tegenover elkaar staan Er zijn ook symmetrische gesprekken. Daarin doen de gesprekvoerders elkaar voortdurend na. Dat nadoen kan betekenen precies het tegenovergestelde doen; tweemaal links is ook rechts. De ontmoeting van Mozes en Aäron met de farao (Ex 7,8-18) is een spiegelspel. Mozes werpt zijn staf op de grond en deze verandert in een draak. Vervolgens werpen de tekenduiders van de farao hun staf op de grond en zij worden tot draken. Een ander voorbeeld is het gesprek tussen koning Rechabeam en plaatselijke leiders (1 Kon 12). Het volk vraagt om de lasten te verlichten die koning Salomo hun had opgelegd, maar Rechabeam

Geert Devos

belooft dat hij harder dan zijn vader zal optreden. Het gevolg is de opsplitsing van het koninkrijk. In dit soort gesprekken of ontmoetingen staan de betrokkenen als beschuldigers tegenover elkaar. Ze smijten wat ze als waarheid zien elkaar in het gezicht. De een roept ‘ja’, de ander ‘neen’. Dat lijkt heel asymmetrisch, maar is symmetrisch. Het is als met twee boksers, ze vechten tegen elkaar, maar maken dezelfde bewegingen. De een slaat de ander die vervolgens terug slaat; beiden denken ze dat er een levensgroot verschil is tussen hen beiden, maar ’omstanders’ zien hoeveel de twee op elkaar lijken, dezelfde plannen maken, medestanders verzamelen, de publiciteit zoeken, of iets heel anders proberen te doen. De strijdende partijen kunnen elkaar gaan fascineren, maar

Asymmetrische communicatie verloopt in een golfbeweging, waardoor de wijsheid van beider gesprekspartners wordt gewaardeerd en hen tot lering strekt. bezinning bezieling beweging

– nr 2 • 2015 geloven onderweg

Iets onverwachts doen, bijvoorbeeld door humor in te zetten, kan het symmetrische ‘vijanddenken’ doorbreken. ook anderen. Deze kunnen zich gaan aansluiten bij een van de partijen met als gevolg dat het conflict zich steeds meer verbreidt. In dit proces wordt de vijand groter, machtiger, indrukwekkender in de ogen van zijn belagers. De inzet van het conflict kan al lang vergeten zijn. Ik herinner me dat ik een fel conflict had in het verpleeghuis waar mijn moeder woonde, maar ik kan me niet herinneren waarover het ging. ‘Die daar!’ Ouders en anderen vertellen hun eigen kinderen en die van anderen hun verhaal over ‘die daar’. Hun verhalen gaan deel uitmaken van de geschiedenis van gezin, familie en samenleving. Ze menen de waarheid te spreken, maar hun verhaal wordt een mythe, een verhaal dat de strijd rechtvaardigt tegen die ‘anderen’. Ik heb verschillende keren in Noord-Ierland in een pub gezeten tegenover een Ier of een niet-Ier (een protestant, loyalist, unionist). Ik deed dan of ik niets van het probleem begreep. Zij gingen het mij uitleggen. Er kwam veel geschiedenis op tafel, maar het was een mythisch verhaal. Die ‘anderen’ zijn een eindeloos onderwerp van gesprek. Er vormt zich een vaststaand beeld van de vijand. Het gerod-

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

del blijkt een uitstekend cement te zijn voor de saamhorigheid van de eigen groep. Vragen stellen bij hun geroddel zien mensen als een aanval op hun recht te bestaan. De symmetrie doorbreken Hoe kom je van een symmetrische verhouding tot een asymmetrische? Hoe word je bevrijd van het vijanddenken: ‘die moffen’, die ‘Russen’ of die ‘Chinezen’? Er bestaat geen altijd werkend recept hiervoor. Je moet iets onverwachts doen, de symmetrie doorbreken. Humor kan een goede hulp zijn. Twee mannen zijn met elkaar aan het bekvechten. Een klaagt dat hij er hoofdpijn van heeft. ‘Nou’, zegt de ander, ‘als ik me bij jou aansloot hadden twee mensen hoofdpijn’. Je relativeert jezelf, verandert hier van spoor. Hoe kom je tot een asymmetrisch verhouding met de ‘Islamitische Staat’? Hoe smeer je honing om hun mond? Ik weet het niet. Om tot een gesprek te komen met een dergelijke groep is meer kennis van die groep nodig. De groepsbanden kunnen sterk zijn. Je hebt meer kans met een individu. Dat lijkt niet veel zoden aan de dijk te zetten, maar voorlopig zie ik geen alternatief. Daarbij heb ik meer vertrouwen in de ‘zachte’ benadering van jonge voormalige IS-strijders zoals in Denemarken dan in de rechtsvervolging die ze in Nederland krijgen. Op één been sta je beter dan op twee.

essay door: holkje van der veer o.p., agoge en theologe

Geweldloosheid op het witte doek

Speciaal voor deze aflevering van ‘Geloven Onderweg’ heb ik de film Gandhi (1982) op DVD en de film Selma (2014) in de bioscoop bekeken. Een geweldloos protest tegen discriminatie Selma pakt de draad van Maarten Luther Kings levensverhaal op in 1964, wanneer hij in Oslo de Nobelprijs voor de vrede in ontvangst neemt. Zijn toespraak - ‘I have a dream’ - een jaar eerder, heeft tot dan toe nog niets verbeterd voor de zwarte bevolking. Er is officieel stemrecht, maar in veel zuidelijke staten maakt discriminatie het onmogelijk om te stemmen. Ook in het verhaal van Gandhi staat de ervaring van discriminatie aan de basis van de strijd. Als Gandhi na zijn rechtenstudie in Engeland als jonge advocaat in 1893 in Zuid-Afrika aankomt, reist hij op een eersteklas treinkaartje. Hij wordt uit de trein verwijderd, omdat een Indiër hierin volgens de apartheidswetten niet thuishoort. Gandhi besluit een geweldloze protestcampagne te starten om de rechten van de Indiase minderheid te verbeteren. Al snel ontstaat er vriendschap met een blanke predikant, die hem bijstaat in zijn strijd. Na meerdere malen gearresteerd te zijn, krijgt Gandhi en zijn

geweldloze strijd internationale aandacht. De overheid in Zuid-Afrika zit met deze ongewenste aandacht in de maag. Uiteindelijk krijgt Gandhi de erkenning van de gelijkwaardigheid voor alle Indiërs in Zuid-Afrika voor elkaar. Na deze overwinning besluit Gandhi terug te keren naar zijn vaderland India. Hier aangekomen blijkt hij ondertussen een nationale held te zijn. Zowel King als Gandhi zijn op onverwachte wijze aan hun einde gekomen. Hun geweldloze strijd kwam ten einde door een dodelijke kogel, afkomstig van iemand uit de menigte. Dit gegeven maakt deze beide levensverhalen extra dramatisch. Van beiden kun je zeggen, hun dood was een dramatisch dieptepunt, zowel voor hun eigen kring van vrienden als voor de gehele mensheid. Op de dag van de uitvaart was de hele wereld met elkaar verbonden. Gandhi overleed op 30 januari 1948 en Maarten Luther King op 4 april 1968. Maarten Luther King was een predikant, van hem mag je verwachten dat hij regelmatig een uitspraak of een bezinning bezieling beweging

– nr 2 • 2015 geloven onderweg

beeld aan de Bijbel ontleent. Gandhi was Hindoe, maar door zijn brede en multireligieuze opvoeding kon hij putten uit de Bijbelse traditie. Overeenkomsten Wat mij opviel tijdens het zien van beide films was dat beide mannen al in een heel vroeg stadium van hun strijd een vriendschap onderhielden met een blanke predikant. Het waren belangrijke, steunende vriendschappen, die motiverend zijn geweest voor de geweldloze strijd. In de loop van de film zie je Gandhi steeds radicaler worden. Hij kiest zelfs voor een geheel eigen levensstijl in de vorm van een gemeenschapsleven dat zo veel mogelijk zelfvoorzienend is. Ook King is ervan overtuigd dat hij offers moet brengen en niet voor zijn roeping weg kan lopen.

Mahatma Ghandi

Zowel Gandhi als King zijn ervan overtuigd dat ze offers moeten brengen om hun roeping te kunnen volgen. Zonder wapens tegen een leger strijden, waardoor er slachtoffers vallen, is erg pijnlijk.

leven bleef niet veel meer over. Vanwege de ideeën van haar man moest zij in zeer grote soberheid leven. Omdat haar man ervan overtuigd was dat alle arbeid even gelijkwaardig was, krijgen wij haar grote weerstand te zien, toen het haar beurt was om de toiletten te reinigen. Het verwondert mij dat beide huwelijken ondanks alle druk van buiten, niet zijn stukgelopen.

Bij beiden komt ‘de vrouw van’ in beeld, met de indringende vragen waar zij voor geplaatst werden. We zien hoe Coretta Scott in haar huis haar best deed om een zo gewoon mogelijk gezinsleven voor haar kinderen te creëren. Ondertussen gaat de telefoon en krijgt Coretta de meest smerige en bedreigende boodschappen naar haar hoofd geslingerd door mensen die het niet eens zijn met de strijd van haar man. Ook van Kasturba Mohandas Gandhi werd niet alleen solidariteit met haar man verwacht, van een privé-

Behalve dat zowel Gandhi als King indrukwekkend goede sprekers waren, waren het ook politieke strategen die dankbaar gebruik maakten van de media. King kiest hiervoor het stadje Selma in de staat Alabama uit als epicentrum voor de strijd om gelijke rechten. In Selma was de helft van de bevolking kleurling, maar had maar twee procent van hen stemrecht, mede door de zeer brute autoriteiten aldaar. King realiseerde zich dat zijn vreedzame verzet tegen een gewelddadige tegenstander tot media-aandacht en uitein-

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

delijk sympathie zou leiden. Ook in het leven van Gandhi spelen de media een cruciale rol. De geweldloze acties die hij in Zuid-Afrika ondernam, hadden hem dankzij de media beroemd en berucht gemaakt. Door gebruik te maken van de macht van de media kon hij een invloedrijk leider worden. Dankzij de media gingen zijn acties en ideeën de oceaan over, waardoor de overheersende macht wel naar hem moest luisteren. Een laatste overeenkomst is natuurlijk het geweldloos actie voeren. Zij wisten zeer veel mensen te inspireren om ook geweldloos de barricades op te gaan. Vanwege deze acties zaten zij regelmatig in de gevangenis en spraken zij met de belangrijkste politieke leiders van hun tijd. Beide mannen spraken met kracht en autoriteit waardoor zij een soort Messias werden, iemand die spreekt en handelt met het gezag van een ‘man van God’. Zonder wapens strijden tegen een leger, waardoor er onschuldige mannen, vrouwen en zelfs kinderen om het leven kwamen, is heel pijnlijk. Je ziet in deze films hoe dit aan de beide leiders knaagt. Het is dan ook bewonderenswaardig hoe zij beiden op donkere momenten zo goed en zo kwaad als het ging het volk in de hand wisten te houden, en als een soort van nieuwe Mozes de weg wezen. Verschillen Zijn er ook verschillen? De film Gandhi is voor een zeer groot deel in India opgenomen. De fragmenten die het dagelijks leven en de natuur van India laten zien, zijn van een adembenemende schoonheid. De film is gemaakt vóór het digitale tijdperk waarin alles

Marten Luther King

met de computer bewerkt kan worden. Daarom waren er duizenden figuranten nodig. In de film Selma komen we aardig wat bekende tv-gezichten tegen, onder wie Oprah Winfrey en Lorainne Toussaint. De film Gandhi was in de jaren tachtig een grote hit en won maar liefst acht Oscars. Miljoenen mensen in Europa en de Verenigde Staten hebben de film gezien en nog altijd is hij de moeite van het kijken zeker waard. Voor Selma zat ik met tien andere personen in de bioscoopzaal, voor 2015 heeft ook deze film een groot aantal nominaties op zijn naam staan. Diep ontroerd was ik op de momenten waarop King steun in zijn geloof zocht. Hij belde de zangeres Mahalia Jackson op om “even de stem van de Heer te horen”, terwijl zij ‘Heer, leid me naar het licht’ zingt. De opa van een vermoorde jongen troost hij met de woorden “God huilde als eerste”. “Ieder mens is gelijk geschapen”, zo onderstreept hij keer op keer. Met de rassenrellen in onder meer Ferguson in 2014 en Baltimore in april dit jaar nog vers in het geheugen, hoeft de actualiteit van Selma en Gandi niet verder onderstreept te worden. bezinning bezieling beweging

– nr 2 • 2015 geloven onderweg

essay

door: annego hogebrink

ina veldman

‘ Met Hagar in Huissen’

en verslag van een intermenselijke ontmoeting tussen vrouwen uit het jodendom, de islam en het christendom in het Dominicanenklooster Huissen met als thema ‘Volharding’. Hoe houden we het met elkaar uit in deze tijd? Hoe volharden we samen in het wezenlijk ontmoeten en proberen te begrijpen van elkaar? Vrouwen oefenen dat al decennia lang: de dialoogweekenden zijn in de negentiger jaren begonnen in het kader van het project van de toenmalige Hervormde Kerk ‘Ontmoeting Moslims – Christenen’. Deze dialoogweekenden bestaan inmiddels bijna vijfentwintig jaar. In het voorjaar van 2015 werd een weekend georganiseerd in Huissen. Deze keer met een joodse vrouw. Zo is de dialoog een trialoog geworden. We hebben ons laten inspireren door het gezamenlijk bestuderen en toe-eigenen van teksten uit de drie grote wijsheidstradities. Zo konden we de verbinding leggen in wat we ten diepste geloven. Kennismaking Het fundament voor het weekend werd gelegd op vrijdagavond met van thuis meegebrachte voorwerpen waarmee we iets van onszelf lieten zien. Wij maakten hiermee de ruimte open en veilig. Met respect voor elkaars eigenheid konden ook lastige dingen gestameld en moeilijke vragen gesteld worden. Teksten bevragen We kregen de joodse methode van het ‘lernen’ aangereikt om daarmee naar heilige teksten uit eigen en andervrouws traditie te kijken. Aan de hand

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

van het verhaal van Hagar (Hajar) uit Bijbel, Koran en Tenach oefenden we in het interpreteren van het verhaal en het vrijmoedig vragen stellen aan elkaar: wat is voor jou de essentie, wat zegt het verhaal jou? Hierin mochten we onze eigen wijsheid ontdekken. Dat riep heel wat op die zaterdag, want hiermee kwamen ook onze, dikwijls onbewuste, vanzelfsprekendheden en voorliggende aannames aan het licht. Ieder op onze eigen manier hebben we geleerd, in onze eigen traditie en socialisatie, welk gezag we aan welke teksten mogen toekennen. Wij bemerkten: hoe dichter je elkaar nadert, hoe meer dit

Herman van Nazareth

gaat opspelen. Wij, zes moslima’s, één joodse vrouw en elf christelijke vrouwen van protestantse en katholieke huize, ondervonden hoe het elkaar ontmoeten en – een beetje – beter leren kennen, de voorwaarde is om echt te kunnen luisteren naar elkaar. Om in elkaars taal en woorden te kunnen binnentreden.

En als we het over volharding hebben, wat bedoelen we dan? Wanneer is het geduldig uithouden van iets en wanneer is het meer actief aanpakken? Kunnen we zeggen dat Hagar het eerste deed en Sarah het tweede? Omdat hun posities en dus hun mogelijkheden zo verschillend waren: meesteres en slavin?

Begrippen bepalen Gaandeweg het verhaal van Hagar ontdekten we een verschil tussen vertrouwen in God en gehoorzaam zijn aan God. Ja, dat klinkt anders, terwijl het over hetzelfde gebeuren gaat. In dit verhaal: Sarah’s ingreep, was dat nu vertrouwen of zelf ingrijpen? Vertrouwde ze God niet genoeg? We kwamen te spreken over het verschil tussen het lot, je overgeven aan datgene waar je geen zeggenschap over hebt, en vertrouwen in God, dat het Zijn wil is. Uitleg over begrippen blijkt dan nodig en is behulpzaam.

Prototypen worden personen De informele contacten, het doorpraten ‘s avonds, het ritueel van het openen en het sluiten van de sabbat, dat alles vormde een verdieping, gaf een extra glans aan het samenzijn. Het elkaar ook op andere manieren meemaken, zoals bij het bidden en het delen van ervaringen, schiep de voorwaarden om ook elkaars religieuze identiteit en loyaliteit beter te begrijpen. Immers, het praten over teksten, en het leven in de teksten, in de taal, in de woorden van je eigen traditie, kan niet los gezien worden van elkaar. Dan bezinning bezieling beweging

–

nr 2 • 2015 geloven onderweg

worden prototypen opeens een persoon, een mens, net als wij zelf zijn ... Dat is wat zich liet zien toen we Hagar opnieuw ontmoetten in de verschillende teksten. ‘Een slaaf is een ding dat praat’, citeerde iemand de wijsgeer Seneca. Hagar werd een echt mens door de ingreep van Sarah die zelf onvruchtbaar was en die Hagar als draagmoeder aan Abraham aanbood. Van slavin, een object, werd zij een vrouw, een subject, met als gevolg dat er een heel andere relatie ontstond tussen de beide vrouwen. In de film (‘Le fils de l’Autre’, 2012) die op zaterdagavond vertoond werd, zagen we dat ook: de prototypen ‘jood’ en ‘Palestijn’ en dus elkaars vijanden, groeiden toe naar ‘zoon’ en ‘broer’. Ze werden een mens als de ander. Overigens, het waren de vrouwen in deze film die de eerste stap naar elkaar toe konden zetten en hun echtgenoten uitnodigden om hun hart te openen.

Elkaar ontmoeten en – een beetje – beter leren kennen, is de voorwaarde om echt naar elkaar te kunnen luisteren. Om in elkaars taal en woorden te kunnen binnentreden. Deel van het verhaal worden Na een meditatief moment op zondagmorgen, keerden we terug naar het verhaal. Gekozen was voor de episode van Hagar met haar zoon Ismaël in de woestijn, weggestuurd door haar meesteres Sarah, met toestemming van Abraham. Het verhaal werd in de ruimte gezet met behulp van bibliodrama, waarmee we een verbinding konden leggen tussen het verhaal en onszelf. Het was verrassend en ontroerend, hoe

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

we allemaal deel werden van het verhaal. Binnen het verhaal blijvend, konden we desgevraagd onze eigen invulling geven aan wat het met ons deed, in die rol, van Hagar, van de engel, van de bron ... Gehoord en gezien worden Achttien eigentijdse vrouwen. Allemaal vrouwen die geraakt zijn door de actualiteit en een weg zoeken om daar mee om te gaan. En Hagar, een vrouw uit een tijd van lang geleden. Hagar die volhardend en vertrouwend haar weg ging. Uiteindelijk werd zij een eervolle en geprezen vrouw. Zoals Hagar haar spoor achterliet en zich gekend wist door de Eeuwige, zo laten ook de vrouwen van nu hun spoor in de geschiedenis achter. Vrouwen die zich gehoord en gezien weten door de Eeuwige alsook door elkaar. Dankbaar voor alles wat zij van elkaar ontvangen en met elkaar gedeeld hadden, namen zij, na twee interactieve en dynamische dagen, op zondagmiddag afscheid. De wereld kon delen in hun belevenissen door het radio-interview dat werd gehouden een dag na afloop van het weekend. In het Radio 5-programma ‘Dichtbij Nederland’ vertelden drie vrouwen uit de groep vanuit hun joodse, islamitische en christelijke traditie over hoe zij zich in elkaar herkend hadden en door elkaar verrijkt en bezield waren. Dit gesprek vormde een passende afsluiting van een bijzonder weekend. Tegelijkertijd was dit gesprek een poort naar de wereld. Een wereld die hunkert naar volharding wat betreft verduidelijking en verbinding in de manier van omgaan met verschillen. Een wereld waarin we allemaal mens kunnen zijn …

geloven

Neem nu een jaarabonnement onderweg op Geloven Onderweg voor slechts € 15,– onderweg 4 of ontvang een gratis 1 cd* of boek** dominicaan

s tijdschrift

pprijs � 7,50

voor bezinn

ing, bezieling

geloven

losse verkoo

en beweging

winter 2014 | jaargang 132

dominicaan

losse verkoo

s tijdschrift

pprijs � 7,50

voor bezinn

ing, bezieling

en beweging

voorjaar 2015 | jaargang 133

Liesbeth Woer tman

Colet van der

Dick Lieftink

**Catechismus van de compassie Over twaalf kernwaarden uit het Christendom Christiane Berkvens-Stevelinck en Ad Alblas

André van der

Braak

Jakob van Wiel

ink

(winkelwaarde 19,50)

*Dubbel cd Jaargetijden 25 schriftliederen voor het liturgisch jaar Henk Jongerius en Jan Raas (winkelwaarde 22,50)

Vertrouwen en

Afwijken van

toekomst

Ton Roumen

Ton Jorna

je pad

❍ Ja, ik neem een abonnement op Geloven Onderweg en betaal het eerste jaar slechts € 15,– ❍ Ja, ik neem een abonnement op Geloven Onderweg voor € 25,– en ontvang de cd Jaargetijden ❍ Ja, ik neem een abonnement op Geloven Onderweg voor € 25,– en ontvang het boek Catechismus van de compassie mijn gegevens zijn:

naam voorletters

m/v*

straat + huisnr. postcode woonplaats telefoonnummer geboortedatum emailadres * doorhalen wat niet van toepassing is

❍ J a, ik geef iemand een abonnement op Geloven Onderweg en betaal daarvoor slechts € 15,–** ❍ Ja, ik geef iemand een abonnement op Geloven Onderweg voor € 25,– en ontvang zelf de cd Jaargetijden** ❍ Ja, ik geef iemand een abonnement op Geloven Onderweg voor € 25,– en ontvang zelf het boek Catechismus van de compassie** ** Het abonnement stopt automatisch.

het abonnement is bestemd voor: naam voorletters

m/v*

straat + huisnr. postcode woonplaats telefoonnummer geboortedatum emailadres betaling: Ik machtig Stichting Dominicanenklooster Huissen om eenmalig het abonnementsgeld af te schrijven van mijn rekening: iban rekeningnummer

(volledig invullen) Incassant ID: NL19ZZZ999999991662

handtekening Stuur deze bon in een envelop zonder postzegel naar: geloven onderweg, stichting dominicanenklooster huissen,

antwoordnummer 2900, 6800 vk huissen

Voorwaarden Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. Prijswijzigingen voorbehouden. Het abonnement geldt minimaal voor een jaar en kan tot uiterlijk een maand voor het eind van deze periode worden opgezegd. Na de actieperiode wordt het abonnement automatisch omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd welke op ieder moment opzegbaar is met een opzegtermijn van drie maanden. U kunt gebruik maken van deze aanbieding indien u de afgelopen 6 maanden geen abonnement op Geloven Onderweg heeft gehad. Het cadeau-abonnement stopt automatisch na een jaar.

Ven

Rasit Bal

mijmering... theo menting, lekendominicaan en medewerker Dominicanenklooster Huissen

Voor mij ligt een indrukwekkend boek, uitgegeven door Skandalon. ‘Geloof in de publieke ruimte’ is de titel en het is geschreven door de voormalige Aartsbisschop van Canterbury Rowan Williams. In maar liefst 26 thematische hoofdstukken geeft de auteur een hele evenwichtige visie op geloof en politiek. Hij lijkt in dit boek te reageren op de gangbare publieke opinie dat geloof exclusief thuishoort in de privésfeer. Achter de voordeur dus, zoals een Nederlandse politicus nog niet zo lang geleden opmerkte. Een al te strikt seculiere overheid loopt het gevaar, zo zegt Williams, overdreven rationeel te zijn en te worden – alles wat daarbuiten valt wordt zo onbespreekbaar. Een democratie moet juist openstaan voor religieuze kritiek, want anders dreigt onze Europese cultuur ten onder te gaan aan haar eigen materialisme en absolutisme. Religie en geloof leveren – in al hun variaties – een constructieve bijdrage aan een morele en verantwoordelijke samenleving. Sterker nog: ze zijn onmisbaar in de politiek en in de samenleving. Een politiek die het geloof uit de openbare ruimte wil weren, speelt gevaarlijk spel. Al lezende merk ik hoe Rowan Williams enorm veel kennis heeft van de geschiedenis, van filosofie en van de huidige politiek. Van daaruit gaat hij de discussie aan over de religieuze identiteit van Europa, gaat in op het belang van gemeenschap en de veelkleurigheid daarvan en schetst hij de effecten van secularisme. Er komen nogal wat thema’s voorbij: mensenrechten, godslastering, duurzaamheid, economie, spiritualiteit, de zorgzame samenleving en de participatiemaatschappij. Hoe actueel blijkt dit boek te zijn, ook voor onze eigen Nederlandse samenleving. Maar nu realiseer ik mij dat ik inmiddels voor een dilemma sta: is dit schrijven van mij nu een mijmering of een boekbespreking? De bedoeling is dat er ruimte wordt gegeven om te mijmeren. Zoals u dat gewend bent in dit tijdschrift, op deze plek. Ik zou natuurlijk heel graag dit boek aanbevelen. Want het is de moeite waard. Maar dan gaat het meer op een boekbespreking lijken. Misschien toch wat mijmeren dan maar. Ik laat de auteur van dit boek aan het woord.

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

“Een religieuze overtuiging en in het bijzonder het christelijk geloof, is geen vage filosofie. Het is een voortdurend vragen naar de mens en zijn lot. Daarom blijft de betekenis van de geloofsleer voor ons publieke leven van belang. Zelfs als dat leidt tot bemoeienis met onderwerpen waarover experts het nadrukkelijk en op uiterst technisch niveau met elkaar oneens zijn.” “Als het waar is dat de wereld geheel afhankelijk is van de vrije gave van God, en dat Gods handelen en aanwezigheid twee millennia geleden op unieke wijze in de vorm van een mensenleven in de geschiedenis zijn verschenen, dan heeft dat implicaties voor ons denken over de wereld en het menselijk leven. Daarbij valt niet te vermijden dat we op onvoorziene problemen stuiten. Hopelijk zijn enkele van de onvermijdelijke fouten die we dan maken interessant genoeg om iemand anders te helpen om met een beter antwoord te komen.” “Het besef dat mensen beperkt en afhankelijk zijn, is voor religieuze mensen niet vernederend en geeft ze geen gevoel van machteloosheid. Het is enkel een erkenning van hoe de dingen zijn. Zoals elk ander begrip van de waarheid, is dat een bevrijdend inzicht, omdat het ons verlost van het streven naar het onhaalbare doel van de totale controle van de mens over zijn lot.” “Maar de hele argumentatie zou leeg zijn als we geen verhalen konden vertellen als dat van Etty Hillesum: als er personen zijn die een dergelijke ruimte maken voor God in hun leven, onder omstandigheden zo extreem als die waaronder zij leefde en stierf, welk soort samenleving en welke vorm van publiek debat geven ons dan de ruimte om toch in elk geval iets te begrijpen van waarom zij staat (en knielt) waar ze staat? Een samenleving waarin de christelijke verbeelding zover is weggekwijnd dat ze bijna is verdwenen, zal ons die ruimte niet bieden. We kunnen ons maar beter realiseren hoeveel we verliezen en onbesproken laten, en hoe groot de belofte is van een verhaal en een praktijk als deze ….”

bezinning bezieling beweging

– nr 2 • 2015 geloven onderweg

essay

door: paul loomans, oprichter van de stressontknoping, auteur en zenmonnik

Tijdsurfen?

oen ik in 1994 in Amsterdam kwam wonen, in het Oostelijk Havengebied, stonden er twee rijen huizen, vroeger bestemd voor het personeel van de Koninklijke Lloyd. Ik kon tijdelijk met mijn dochtertje intrekken in een wat grotere en vroeger zeker chique woning, met boven de ramen kleinere glas-inloodraampjes en boven de vroegere kachel een marmeren plaat. Ik was de koning te rijk. Achter de woning was een diepe, wat wilde tuin met hoge rozen en daarachter weer een stuk braakliggend terrein. In het hekwerk van de tuin was een officiële opening naar het achterland dat bestond uit zandhopen, grasveld en hier en daar een plas water. Mijn dochter kon zo ontsnappen en zomaar de vrijheid in lopen. Ze maakte er dankbaar gebruik van. Daar ontmoette zij de buurjongens die een voetbalveldje schiepen met jassen op de grond als doelpaal. Een ander meisje, net zo groot als zij, bleek een paar huizen verder te wonen en werd haar vriendinnetje. Mijn dochter kon haar zelfstandig achter de woningen langs bereiken. Op het land werden hutten gebouwd, zelfgemaakte bootjes in het water gelaten en buurtfeesten georganiseerd. Ontginning Op een dag kwamen er bouwlieden die in korte tijd een houten omheining optrokken, die het halve terrein omsloot. De schutting begon pal achter onze tuin. De grond van de andere helft van het terrein werd gesaneerd als voorbereiding op toekomstige bouw. In de jaren daarop verrezen er de zilverkleurige torens die er nu staan, met daaromheen keurige stukjes gras. Voor de kinderen was er een pleintje met echte basketbalpalen. Voetballen ging niet

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

meer want je schoot de bal zo door een raam van de aangrenzende woningen. Nog iets later werd er midden op het grasveld een voetbalkooi opgericht. Daar kon je zo hard knallen als je wilde. Maar met alle goede bedoelingen van de inrichters van de ruimte werd de vrijheid van weleer ingeleverd. De kinderkooi, zoals ik het noem, was daarvan een ongemakkelijk symbool. Met een leeg stuk land is van alles mogelijk. Zijn functie verandert van dag

tot dag naar gelang behoefte en creativiteit. Om telkens ’s avonds bij het invallen van de schemer weer terug te keren tot zijn onontgonnen staat. Wat een braakliggend stuk land is voor ruimte is stilte voor tijd. Tijd, bol van activiteit Soms ga ik ’s avonds achter mijn huidige huis zitten. Het is een stukje verderop gelegen, in het andere rijtje havenwoningen. Daar staat een grote blauwe kist die naast zijn opbergfunctie dienst doet als bankje. Ik ga erop zitten en doe niks. Geen krant, geen muziek, geen e-mail of facebook, gewoon niks. En schep zo een stukje braakliggende tijd. Na verloop van enige tijd gebeurt er van alles. Onder de boerenjasmijn dansen grote muggen op en neer. Luid schreeuwend van plezier vliegen gierzwaluwen in telkens wisselende formatie over. Groegroe de duif, zo gedoopt door mijn vrouw, schuifelt voorzichtig dichterbij om de voerbakjes van de katten te inspecteren. Zij is in de lente geboren in een nestje op de balkonkast van de bovenbuurman. De populieren rondom de zilveren torens wuiven zachtjes mee in de wind. Als je niets doet, gebeurt er van alles. Als je niet invult is alles mogelijk. Het heilige moeten Maar net als de stad die zijn kostbare stukjes niemandsland gulzig opschrokt, is ook de vooruitgang op zoek naar de laatste stukjes oningevulde tijd om deze gretig vol te proppen met nuttigheid. In het begin was de mogelijkheid om even tussendoor een e-mail te versturen, facebook te checken of een tweet te versturen een leuke en handige extra optie. Maar al vlug is het van vrijblijvende mogelijkheid verworden tot

‘niet meer zonder kunnen’. Als je niet snel al even tussendoor wat post, heb je straks veel e-mails af te handelen. En als je je facebook niet checkt, dan mis je die leuke foto’s van je vrienden. Je móet haast wel even in je pauzetijd. Ik noem dit fenomeen ‘De Versnelling’. Nieuwe ontdekkingen en praktische uitvindingen lijken het leven te vergemakkelijken en ons meer tijd te geven voor onszelf: de afwasmachine en de wasdroger, internetbankieren en de OV-chipkaart, voorgesneden groentes en bezorgdiensten. Maar het tegendeel is waar. De vrijgekomen tijd wordt in no-time opgeëist door nieuwe functies en toepassingen die van alle kanten naar ons lonken om uitgeprobeerd en geïnstalleerd te worden. Ze veroveren zich niet alleen een plaats op onze smartphone en laptop, maar ze dringen ook binnen in onze toch al zo kostbare vrije tijd. We krijgen er geen extra vrije tijd en rust door. We hebben juist steeds meer te doen en voelen de druk die daarvan uitgaat.

Net als de stad die zijn kostbare stukjes niemandsland gulzig opschrokt, is ook de vooruitgang op zoek naar de laatste stukjes oningevulde tijd om deze gretig vol te proppen met nuttigheid. bezinning bezieling beweging

– nr 2 • 2015 geloven onderweg

Intuïtief met rust omgaan In mijn boek ‘Ik heb de tijd’, dat tot mijn verrassing verkozen werd tot beste spirituele boek van 2013, presenteer ik een intuïtieve methode om vanuit rust te kunnen omgaan met al je taken en bezigheden. Ik noem deze methode ‘Tijdsurfen’. Je navigeert op je gevoel over de golven van de tijd. Het is een natuurlijke methode, waarin je je gevoel of intuïtie gebruikt bij de keuze van wat je gaat doen. Of anders gezegd, je laat het beheer van je tijd over aan je gevoel. Wat een bevrijding!

De momenten waarop je er in slaagt de focus los te laten en stukjes braakliggende tijd te scheppen, worden tot grote rijkdom, want als je niets doet, kan er van alles gebeuren. Terwijl de gangbare methode gebruik maakt van overzicht en controle, van indeling naar prioriteiten en wilskracht in de afhandeling, drijft de nieuwe methode op rust en vertrouwen. Vertrouwen dat jouw gevoel het beste weet wat je als volgende actie kunt gaan ondernemen en er ook voor zorgt dat alle taken en taakjes op het juiste moment worden afgehandeld. Het lijkt bijna onmogelijk. Je doet dan vast alleen maar de leuke dingen. Of je vergeet belangrijke zaken, oppert men vaak wanneer men nog niet de hele methode kent. Maar deze veronderstelling stemt niet overeen met de praktijk. Je mag erop vertrouwen dat het gevoel dit gewetensvol doet, en wel met de precisie van een Zwitsers uurwerk. Het gevoel neemt namelijk veel fijner waar wat alle aspecten zijn waarmee rekening gehouden dient te worden. Het gevoel is ook geïnformeerd over jouw gesteldheid. Ben je uitgerust, of ben je

geloven onderweg nr 2 • 2015 – bezinning bezieling beweging

moe? Wat heb je net gedaan? Wat gebeurt er in je omgeving? Het is niet handig met tegenzin en inzet van kracht iets de deur uit te werken. Dat kost meer tijd en de kwaliteit is minder. Een van de eigenschappen van Tijdsurfen is dan ook dat het gevoel je een voorstel doet ‘op het juiste moment’. Dit ‘juiste moment’ kent iedereen wel. Het lijkt af en toe bij toeval langs te komen. We zijn dan blijkbaar in de ‘flow’. In het weekend of in de vakantie, wanneer er geen druk van buiten is, kunnen we al onbewust op deze wijze functioneren. We kiezen op ons gevoel welk klusje we gaan doen, of nemen tijd voor een bezoekje of voor onszelf. Dan lijkt het allemaal spontaan te gaan. Zeven aanwijzingen Tijdsurfen bestaat uit zeven aanwijzingen. Zeven natuurlijke richtlijnen die gezamenlijk één geheel vormen. Wanneer je ze alle zeven toepast, grijpen ze als raderen in elkaar en begint de machine gesmeerd te lopen. De aanwijzingen maken mogelijk dat de intuïtie haar werk kan doen en wel op een harmonieuze en vloeiende manier. De basis van dit proces is de derde aanwijzing: ‘schep witjes tussen je activiteiten’. Een witje is een moment waarop je de focus loslaat. De aanwijzing nodigt je uit om lege ruimte te scheppen, stukjes braakliggende tijd, tussen je activiteiten in. Deze witjes worden tot grote rijkdom, want als je niets doet, kan er van alles gebeuren. Weekend tijdsurfen en aandacht onder leiding van Paul Loomans Vrijdag 16 oktober tot zondag 28 oktober 2015 Informatie en aanmelding: kloosterhuissen.nl

“En wat zij zong, hoorde ik dat psalmen waren.”(Martinus Nijhof ). Een meditatieve psalmenweek met meditatie en persoonlijke lezing van psalmen in oude en nieuwe vertalingen. Henk Jongerius, dominicaan en meditatieleraar zondag 12 juli 15.00 uur - vrijdag 17 juli 2015 14.00 uur A € 359,- B € 399,- C € 459,- 15181

retraite

Meditatieve psalmenweek

Tijdens dit weekend wordt gezongen vanuit zin, vanuit de betekenis van een lied en de natuurlijke stroom van de adem. De workshop is een ontdekkingsreis langs de diepe bezinning van India, de krachtige puls van een indianenlied, een melancholisch Balkanlied of de aardse swing van Afrika. Ervaren is belangrijker dan resultaat. Voor iedereen die meer zoekt dan ‘goed’ kunnen zingen. Martijn Nanninga, zijn grote passie is het delen van muziek vrijdag 17 juli 19.30 uur - zondag 19 juli 2015 16.00 uur A € 219,- B € 269,- C € 329,- 15182

muziek

Camini – Een stilte wandeling over vertrouwen

retraite

Zomerleerhuis: Genezing van bijzondere kwaliteit. In therapie bij

studie

Zangweekend - Wereldliederen met Hart en Ziel

Een Camini is een kleine pelgrimage. Bij een pelgrimstocht komt het thema ‘vertrouwen’ regelmatig om de hoek kijken. Vertrouwen in elkaar en in de ander. Stap voor stap groeit het vertrouwen, om de wereld vol vertrouwen tegemoet te kunnen treden. Anouk Poll en Wilco Kruijswijk, beiden adviseur en bevlogen wandelpelgrims zaterdag 18 juli 9.45 uur – 16.00 uur € 25,- inclusief lunch 15206

Natuurlijk verhaalt ook Matteüs van de wonderen van Jezus, maar hij noemt ze therapeia, waarin we ons woord therapie herkennen. Als we de weg van Jezus volgen worden we daar beter van! Ernst Marijnissen, dominicaan, schrijver, theoloog en exegeet vrijdag 24 juli 15.00 uur - maandag 27 juli 2015 14.00 uur A € 175,- B € 245,- C € 285,- 15180

De tekeningen van Peter van Straaten vormen de basis voor een vrolijke en verrassende theaterweek in het ritme van het klooster. Via spel en improvisatie maken we samen een kleine voorstelling. Voor iedereen die altijd al toneel heeft willen spelen en voor diegenen die er geen genoeg van krijgen. Theo Menting, kerkmusicus en lekendominicaan maandag 27 juli 10.00 uur - vrijdag 31 juli 2015 16.00 uur A € 349,- B € 449,- C € 549,- 15141

Voel de vibratie van jouw stem in je lichaam, geef er klank aan en zing voluit. Ervaar de vreugde van het samen zingen met meerstemmige liederen. Een week samen klinken en zingen, eenvoudig en speels. We sluiten af met een klein concert in de prachtige kapel. F rohmut Knie, dirigente, zang- en stemdocente vrijdag 31 juli 15.00 uur - maandag 3 augustus 2015 16.00 uur A € 259,- B € 299,- C € 359,- 15086

Hoe is het om midden in de zomer, terwijl iedereen om je heen vakantie viert, de stilte op te zoeken? Hoe is het om stil te worden en stil te zijn in een omgeving die niet altijd stil is? Een uitdaging! Geef deze week uzelf kado! En geniet van de stilte, de rust, het ritme van het klooster, de dagelijkse meditatieoefeningen en de prachtige omgeving van het Dominicanenklooster. Theo Menting, kerkmusicus en lekendominicaan maandag 3 augustus 14.00 uur - zondag 9 augustus 2015 14.00 uur A € 46,- B € 539,- C € 599,- 15223

retraite

Zomerstilteweek – daar word ik stil van!

muziek

Zomerzingen - stemexpressie en zingen

workshop

Zomertheaterweek: Mensen Mensen!

Vijfdaagse workshop Stemexpressie. Een lichtvoetige en vrolijke vijfdaagse. Waarin je de talloze kleuren van je stem leert kennen en je mee kan laten nemen door de muzikaliteit die ook in jouw stem verscholen ligt. Pete Pronk, verhalenverteller, docent beeldend vertellen en stemexpressie. maandag 10 augustus 14.00 uur - vrijdag 14 augustus 2015 14.00 uur A € 399,- B € 529,- C € 599,- 15041

In dit zomerweekend staan we stil bij Maria, de moeder van Jezus. We laten ons leiden door teksten, muziek, Iconen en meditaties. Wie is zij? Wat betekent zij voor ons? Wat heeft zij ons te zeggen? Centraal staat het feest van Maria ten Hemelopneming. (15 augustus) Theo Menting, kerkmusicus en lekendominicaan vrijdag 14 augustus 14.00 uur - zondag 16 augustus 2015 15.00 uur A € 199,- B € 239,- C € 279,- 15171

retraite

Zomerretraite Zomertijd, ademtijd

retraite

Zomerweekend Maria – meisje – vrouw – moeder

workshop

agenda voor onderweg

Zomerweek - Je stem kent 1000 kleuren

In deze zomerretraite verkennen we de groei in onszelf. Dat doen we door ons tempo van leven te ‘vertragen.’ In die vertraging kan opnieuw helder worden wat belangrijk voor je is. Een belangrijk voertuig waar we ons van bedienen is een keur van meditaties. Ton Roumen, theoloog en spiritueel auteur maandag 17 augustus 15.30 uur - vrijdag 21 augustus 2015 14.00 uur A € 399,- B € 469,- C € 509,- 15024

Festivalretraite Verbinden, Verdiepen, Vieren

Een paar dagen je terugtrekken in het klooster. Om de tijd en de rust te nemen voor jezelf. Om stil te worden en ruimte te maken om je te openen voor…….. voor wat? Wie spreekt er in de stilte tot jou? Onder begeleiding enkele dagen in stilte, met rust, meditaties, teksten en gesprek in het ritme van het klooster. Theo Menting, lekendominicaan maandag 24 augustus 10.00 uur - woensdag 26 augustus 2015 13.30 uur Vaste prijs € 195,- (inclusief eenpersoonskamer) 15218

retraite

Op zoek naar….

retraite

Een vrolijk weekend vol verhalen, muziek, stilte, ontmoetingen, vieringen, kloostergerechten, zingen, vertellen, spelen en wandelen. Iedereen die zich verbonden voelt met het Dominicanenklooster in Huissen en iedereen die kennis wil maken met deze plek voor bezinning, bezieling en beweging is welkom! Neem je eigen verhaal, je gedicht, je muziekstuk en je muziekinstrument mee. vrijdag 21 augustus 11.00 uur – zondag 23 augustus 2015 16.00 uur A € 149,- B € 199,- C € 229,- 15087

Bijspijkerdagen ‘Recente ontwikkelingen in theologie en religiestudies’

studie

Komt u tijd te kort om eens in een goed studieboek te duiken en een nieuw onderwerp te verkennen? Dan kunt u vóór het begin van het nieuwe seizoen binnen drie dagen de belangrijkste recente ontwikkelingen in theologie en religiestudies opsnuiven, inleiders en spreeksters leren kennen en met collega’s van gedachten wisselen. Op u wacht een breed spectrum van thema’s en invalshoeken. Incl. heerlijke kloosterspijzen en de sfeer van rust en stilte in het ritme van ons klooster. 6e editie Martina Heinrichs, theologe in dienst van het dominicanenklooster donderdag 27 augustus 09.30 uur - zaterdag 29 augustus 2015 16.00 uur A € 199,- B € 284,- C € 324,- 15042

Zomerlieddag

muziek

Ook dit jaar houden we weer een zomerlieddag. Koren, cantorijen, leden van liturgische werkgroepen, kerkmusici, voorgangers.....iedereen die van zingen houdt: van harte welkom! Nieuwe en bekende liturgische muziek wordt ingestudeerd en gezongen. We besluiten de dag met een vesperviering. Houdt onze website in de gaten voor het laatste nieuws! Theo Menting, kerkmusicus en lekendominicaan zaterdag 29 augustus 10.30 - 16.00 uur vast tarief € 25,- 15107

Een Camini is een kleine pelgrimage. Pelgrims dragen een volle rugzak. En het gewicht telt. Dus bekijken ze iedere dag: wat heb ik écht nodig? Zo wordt de rugzak van de meeste pelgrims gedurende de tocht steeds lichter. En dragen ze uiteindelijk alleen wat er daadwerkelijk toe doet. Hoe licht kan jij leven? Anouk Poll en Wilco Kruijswijk, beiden adviseur en bevlogen wandelpelgrims Zondag 30 augustus 2015 9.45 – 16.00 uur € 25,- inclusief lunch 15207 We luisteren naar wat het eigen lijf ons te zeggen heeft in stilte, meditatie en beweging. Speels, ernstig, saai en mooi: zo veelzijdig als het lichaam zelf is! Iedereen kan dansen, je hoeft geen ervaring te hebben. We mediteren zittend, m.b.v. tekstimpulsen, symbool of beeld. We dansen expressief en soms meditatief geleid. Leonie van Straaten, theologe en stiltecoach met specialisatie dans zondag 30 augustus 19.30 uur – donderdag 3 september 2015 16.00 uur A € 399,- B € 499,- C € 549,- 15193

retraite

Weekend met dans en meditatie de innerlijke ruimte onderzoeken

retraite

Camini: een stilte wandeling over loslaten

Studieweek Gregoriaans Jubilate deo!

Op een reeds voorbereid paneel leert u een icoon te schilderen op traditionele wijze afhankelijk van de regio waaruit de icoon afkomstig is: Grieks, Russisch of Bulgaars. U maakt zelf uw verf met behulp van eigeel en pigment. Martin Mandaliev, afkomstig uit Bulgarije en de 4de generatie van een familie van iconenschilders maandag 14 september 14.00 uur – vrijdag 18 september 2015 13.30 uur A € 369,- B € 454,- C € 499,- 15156

Een bemoedigingsweekend voor vrouwen over (on)volmaaktheid en hoe daarmee om te gaan. Weleens bang om fouten te maken of niet goed genoeg te zijn? Soms ontevreden met je lichaam? Denk je dikwijls: dat kan ik sowieso niet? Kom dan naar dit weekend over zelfvertrouwen en durf, lef, moed en kracht. Martina Heinrichs, theologe en programmacoördinatrice vrijdag 18 september 15.00 uur – 20 september 2015 13.30 uur A € 199,- B € 229,- C € 279,- 15187 Het denken van de Dominicaanse filosoof/mysticus Meister Eckhart oefent grote aantrekkingskracht uit op mensen van nu. Tijdens dit weekend verdiepen we ons in leven en denken van Meister Eckhart. We laten ons inspireren door het kloosterritme, de stilte en het bijzondere gedachtegoed van de Lebe- en Lesemeister. M arcel Braekers, dominicaan, auteur en provinciaal van de Vlaamse dominicanen, docent psychologie en Welmoed Vlieger, docent en auteur. vrijdag 18 september 19.30 uur – zondag 20 september 2015 13.30 uur A € 199,- B € 249,- C € 299,- 15213

Breng lust, werk en leven in lijn! Wat is je lust en je leven? Innernemer worden betekent niet langer wachten op de juiste baan, de juiste relatie, banksaldo of timing om je goed te voelen. Een inspirerende dag met interactieve lezingen, (begeleide) contemplatie, schrijfoefeningen en volop mogelijkheid tot uitwisseling. Geertje Couwenbergh, columnist, innernemer en auteur zaterdag 19 september 2015 10.00 tot 17.00 uur A € 59,- B € 69,- C € 79,- 15203

workshop

Workshop Innernemerschap

workshop

Kloosterweekend met Meister Eckhart

workshop

Weekend – Nobody is perfect

creativiteit

Iconenweek

muziek

Een bijzondere studieweek Gregoriaans voor iedereen die deze prachtige muziek wil ervaren. We maken kennis met de geschiedenis, het notenschrift, de verschillende gezangen, en we gaan vooral veel zingen. Dit jaar bezoeken we de Benedictijner abdij in Gerleven (D), waar we op unieke wijze kennis maken met het Gregoriaans. Een studieweek voor zowel vrouwen als mannen! Theo Menting, theoloog en kerkmusicus en Stef de Kroon, koorzanger maandag 7 september 15.00 uur – vrijdag 11 september 2015 13.30 uur A € 295,- B € 375,- C € 425,- 15219

Peace cannot be kept by force; it can only be achieved by understanding albert einstein

Stadsda m 1 | Postbus 5 9 | 6 8 5 0 A B Hui s se n | T. 0 2 6 - 3 2 6 4 4 2 2 | w w w. k l o o ste r huis se n . n l