Geloven Onderweg 2013 kwartaal 4

geloven

onderweg

dominicaans tijdschrift voor bezinning, bezieling en beweging losse verkoopprijs €� 7,50

4

winter 2013 - 2014 | jaargang 131

Sipke Draisma

Renée van Riessen

Erna Bakker

Als een onbeschreven blad

Wout Huizing

Inhoud Colofon Geloven Onderweg Dominicaans tijdschrift voor bezinning, bezieling en beweging Jaargang 131 Verschijnt 4 keer per jaar Uitgave van Stichting Dominicanenklooster Huissen Redactie Ernst Marijnissen Annemiek Schrijver Henk Jongerius Theo Menting Stef de Kroon (eindredacteur) Gitta Nieuwenburg (beeldredacteur) Aalt Bakker (hoofdredacteur) Redactieadres Postbus 59 6850 AB Huissen Telefoon: 026 – 326 44 22 E-mail: redactie@kloosterhuissen.nl www.dominicanenkloosterhuissen.nl Uitgever Stichting Dominicanenklooster Huissen Aalt Bakker E-mail: aaltbakker@kloosterhuissen.nl Abonnementen-administratie Postbus 59 6850 AB Huissen Telefoon: 026 – 326 44 22 E-mail: abonnementen@kloosterhuissen.nl Tarieven 2013 Geloven Onderweg verschijnt 4 maal per jaar Jaarabonnement via automatische incasso € 25,00 Jaarabonnement via acceptgiro € 27,50 Opzegging van abonnement kan uitsluitend schriftelijk en uiterlijk 2 maanden voor het verstrijken van de betalingsperiode. De tarieven zijn inclusief BTW. Losse verkoopprijs € 7,50 (exclusief verzendkosten) Vormgeving Marieke de Vlieger Technische realisatie Uitgeverij Skandalon Auteursrechten © Copyright Dominicanenklooster Huissen Afbeelding omslag Levenslust Gitta Nieuwenburg | 2007 issn 0920-2544

Redactioneel

3

Levenslust

4

Hetzelfde en toch anders

6

Goh, ben jij het?

9

G itta N ieuwenburg E rnst M arijnissen H enk J ongerius

Een Liefde die alles overwint

12

Papa is hier!

15

Elke dag een jubeldag

16

Een tweede kans

21

Mijmeringen bij een gedicht

24

Tussen weten en beseffen

26

Ik heb het leven ontvangen toen ik het losliet

29

Moet de ziel opnieuw uitgevonden worden?

32

E rna B akker

R oy C lermons A ndré L ascaris

G itta N ieuwenburg

S ipke D raisma

T heo M enting

R enée

van

R iessen

Stiltemomenten op school

35

Stemklankmijmeringen

38

Elk afscheid is de geboorte van een herinnering

41

Als daar muziek voor is

44

Agenda voor onderweg

46

Gedicht voor onderweg

48

T on R oumen

R ob L iethoff

W out H uizing

T heo M enting

Als een onbeschreven blad Ik hoop dat het lezen van deze uitgave u net zo ontroert als het mij heeft gedaan. Het is altijd weer een feestje om vlak voor het schrijven van het redactioneel alle artikelen te lezen. Deze keer raakte me dat in het bijzonder.

Prachtige bijdragen over het thema ‘als een onbeschreven blad’ en ontroerende artikelen over programma’s in het klooster, over lezingen over sporen van God, over filosofische lezingen over de ziel, over het symposium ‘Ode aan de doden’, over gesprekken in het klooster én over het overlijden van mijn moeder. Wat een voorrecht. Om stil van te worden, of sterker nog om het van de daken te schreeuwen.

Hoe kun je als mens een onbeschreven blad zijn en blijven? Hoe kunnen we open zijn en ontvankelijk? Hoe kunnen we blijven leven in het vertrouwen dat er voor iedereen liefde genoeg is en een bron die boven ons uitstijgt? Hoe kunnen we een onbeschreven blad blijven, terwijl er van alles gebeurt in ons leven?

We worden geboren als een onbeschreven blad. Maar in ons leven doen zich verdrietige en lastige dingen voor en lopen we krassen en blauwe plekken op.

Om te overleven passen we ons aan en verbergen we onze kwetsbaarheid en gekwetstheid. Hoe kunnen we weer gaan leven in plaats van overleven? Uit de bijdragen blijkt de kracht van stilte en van aandachtig leven, en met name ook dat we anderen nodig hebben om door onze illusies heen te prikken.

Het thema van dit nummer gaat na de rubriek ‘mijmeringen’ eigenlijk gewoon verder, met bijdragen over aandachtig leven, zoeken naar sporen van God in je leven en in je eigen ziel, en leven in het nu en omgaan met verlies.

Als we vrij zijn en ontvankelijk en weer leven in het nu, dan kunnen we de Liefde die boven ons uitstijgt en die steeds weer naar ons toekomt, weer zien en ervaren. Leven vanuit die Liefde geeft nieuwe ogen. Dan kunnen we weer kijken als een kind. Leven vanuit die Liefde is vrij leven en grenzeloos. Leven is durven geloven in die Liefde.

Aalt Bakker hoofdredacteur

bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

3

toelichting bij de omslag door: gitta nieuwenburg, kunstenares

Levenslust

A

ls kind was ik al bezig met creativiteit. Het heeft me door heel wat uren heen geholpen. Iets helemaal zelf creëren zoals ik dat wilde, gaf zoveel voldoening. Het gaf me een vrijheid die ik toentertijd niet kon ervaren in het leven van alledag. De taal van mijn creativiteit heeft mij geholpen om gaandeweg het leven uitdrukking te geven aan wat ik dikwijls niet onder woorden kon brengen.

Tot op de dag van vandaag kan ik me laten verrassen door de betekenis van een schilderij van jaren geleden. Alsof mijn lichaam het allang wist, maar mijn geest nog niet. Een soort stuwende kracht waar vorm aan gegeven moet worden. Pas later ontdekte ik dat dit intuïtief schilderen heette. Het was er dus al zonder dat ik het wist. Veel schilderijen zijn op deze manier ontstaan en vertellen met elkaar het verhaal van mijn weg door het leven. De strijd om me te bevrijden uit oude situaties die geen recht aan me doen, het losmaken uit relaties die telkens weer het ‘oude liedje’ afspelen en het rotsvaste vertrouwen dat het anders kan. Dwars tegen alles in toch koers blijven houden en varen op mijn innerlijke kompas. Ik geloof oprecht dat we allemaal een diep weten hebben hoe we willen leven en wie we werkelijk zijn. Om op dit weten te vertrouwen moet je soms wel bergen verzetten.

4

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

Een schets van mijn levensverhaal Het schilderij Levenslust vertelt een stukje van mijn verhaal. Er is een aantal mensfiguren in te ontdekken. De meesten hebben een gebogen houding alsof ze ergens onder gebukt gaan. Ploeterend klimt een figuur links op het doek op de buik van een zwangere vrouw die met een hand haar buik ondersteunt. Op het hoofd van de vrouw die vol verwachting van leven is, zijn twee figuren te zien die beschermend haar hoofd omhullen. Een bescherming ‘van boven’. Middenin staat een vrouw die de weg naar de geboorte van het kind, onder in het schilderij, ondersteunt. De pasgeborene wordt in ontferming overgedragen aan een moederfiguur. Aan de rechterzijde stijgt een figuur omhoog, weliswaar met gebogen hoofd, maar ook kleurrijk. Aan de linker bovenzijde is een rechtop zittend mens te zien die zijn hoofd afkeert van dit verhaal, alsof hij er niets mee te maken wil hebben. De aardetinten ver-

wijzen naar moeder aarde, het vertrouwen in het leven en het vertrouwen dat een mens meerdere keren in zijn leven ‘geboren’ kan worden. Zoals in de cyclus van de seizoenen kunnen we ons als mens vernieuwen in de richting van een leven waarin we onszelf meer en meer ontdekken, ontwikkelen en ontvangen in alle kleurschakeringen. Van donker naar licht, van aarde naar hemel.

Ieders levensverhaal Het is mijn verhaal maar tegelijkertijd het verhaal van alle mensen.

Om telkens weer van voren af aan te durven beginnen. Jezelf iedere dag open te stellen voor nieuwe mogelijkheden, de strijd aan te gaan als Gitta Nieuwenburg | Levenslust | 2007 je weg vastloopt en je geen vrede meer vindt in je situatie. De moed en de kracht te De grond, de aarde is mijn bed. zien en te voelen om opnieuw op weg te De lucht, de vogels, het plafond. gaan. De berg op te klimmen, soms met lege handen, maar in het vertrouwen Mooier dan ik ooit dromen kon. dat vanbinnen een ‘onverwoestbaar weten’ huist dat de weg zal wijzen. Met een open hart naar jezelf en de ander. wat niet, wordt dikwijls onderschat en ‘klein gemaakt’ door eigen gedachten Woord en Beeld en door beoordelingen vanuit de jeugd.

Bij het ontdekken van je eigen weg kan Dat is ontzettend jammer, want creaintuïtief schilderen heel behulpzaam tieve uitingen kunnen daadwerkelijk zijn. In ieder mens schuilt een kunstehelpen om uitdrukking te geven aan naar, een creatieve bron vol wijsheid. wat ten diepste in je leeft. Waar woorHet onvermoede talent, vaak ingekapden ontoereikend zijn, geven beelden seld door ideeën over wat mooi is en het onbenoembare weer. bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

5

bezinning door: ernst marijnissen o.p., dominicaan en schrijver

Hetzelfde en toch anders (naar aanleiding van exodus 34: 1-9)

D

at hebben we toch al eens gehoord? Mozes op de berg, de stenen tafelen bij de hand en de goede woorden van God, vast op de tafelen geschreven. De platen worden inderdaad door God beschreven, maar er gaat iets aan vooraf, wat we nog niet wisten. Mozes moet nu zelf de platen uithakken en moederziel alleen de berg bestijgen. Daar zal hij de Aanwezige ontmoeten, die opnieuw de woorden zal schrijven, welke stonden op de platen die Mozes aan de voet van de berg in gruzelementen heeft gegooid, toen hij voor het eerst de berg was afgedaald.

We zullen ervoor moeten werken Toen de goede woorden van God vanaf de Sinaï geklonken hadden, was het volk verbijsterd en verward. Ze vroegen Mozes of hij hun maar vertellen wilde, wat de Tora betekende. Mozes stelde het volk gerust en naderde zelf de wolk, waarin de Aanwezige zich bevond en van waaruit de tien woorden hadden geklonken (Exodus 20, 21). Nergens horen we dat Mozes zelf de platen moet uithakken en deze tegen de steile berghelling naar boven dragen. Maar nú is het anders. Omdat het volk onder leiding van Aäron zijn eigen godsbeeld heeft ontworpen, een eigen interpretatie heeft bedacht van Gods wonen bij zijn volk, en een duidelijke eredienst met alles erop en eraan in het leven heeft geroepen, is de wereld drastisch veranderd. Toen zij uit

6

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

Egypte vluchtten waren ze slaven, hulpeloos en kapot van ellende. Ze hebben tot God gebruld om bevrijding. Zo is het niet meer. Toen heeft God ons uitgeleid. Thans zijn we vrije mensen en maken onze eigen wereld. We houden wel rekening met God, maar dan met die god, die we zelf hebben neergezet.

De Aanwezige denkt daar anders over.

Als we weigeren te wachten totdat God zelf zijn wonen onder ons heeft bekend gemaakt en vorm geeft, zullen we naar hem toe moeten komen om te horen wat er te zeggen valt. Die weg is zwaar en zo lezen we ook: zelf de platen uithakken, deze onbeschreven laten, want anders ontstaat er opnieuw een gouden kalf, en vervolgens de lange steile weg omhoog. De enige zekerheid is de overtuiging dat de Aanwezige ons verwacht. Maar we zullen zelf omhoog

ploeteren en de last dragen in het besef dat niet wíj, maar de Aanwezige zal schrijven wat we moeten doen. We dienen alleen te gaan. Geen mens gaat naast ons, want we zouden ons achter die ander kunnen verschuilen.

Ook het vee blijft achter.

De veestapel was destijds het beeld van een economisch systeem, waarmee onze levensinrichting en onze verdiensten werden veilig gesteld. Wie omAlbert Bloch | Mountain | 1916 hoog ploetert, gaat met lege handen. Er valt niets Aanwezige Aanwezige! een godheid: te geven, wel alles te ontvangen. barmhartig, goedgunstig en lankmoedig, overvloeiend van vriendschap en De Naam opnieuw bekendgemaakt trouw, die vriendschap bewaart voor Zo maakt Mozes zich op voor de zwaduizenden, die verdraagt kwaad en re tocht, niet namens zichzelf maar misdaad en zonde, die niets ongestraft, uit naam van zijn volk. In het torsen ongestraft, laat, die het kwaad van de van de nog onbeschreven platen onvaderen verrekent met hun kinderen en dergaat hij het gewicht van het kopmet de kinderen van hun kinderen tot pige en halsstarrige volk, dat nog niet het derde en het vierde geslacht. zo lang geleden vrolijk en zelfbewust gedanst heeft rond het gouden kalf.

Ik zal er zijn voor jullie. Dat is de Maar Mozes is onverzettelijk, even Naam. Daarom spreekt de Aanwezivolhardend als de Tora, waarvan de ge in ‘het voorbijgaan’, ingebed in de woorden straks opnieuw op de beide loop van de geschiedenis van mens en platen gegrift staan, en waarin de onmensheid. De nabijheid van de Aanverzettelijkheid van de Aanwezige wezige wordt in het eerste deel van de zich weerspiegelt. Deze geeft het niet tekst sterk benadrukt. Ik denk dat we op om zijn weg onder de mensen te ons graag door deze woorden laten improclameren. Dat kan ook niet, gezien poneren tot aan het moment, waarop het wezen van zijn Naam. we horen dat de Aanwezige weliswaar kwaad, misdaad en zonde verdraagt, Op de juiste hoogte aangekomen, vermaar deze niet ongestraft laat, en verneemt Mozes aanstonds het spreken rekent met de kinderen van het derde van de Aanwezige. Geen onderhanen vierde geslacht. Meteen - want zo delingen. Vragen worden niet gesteld. zijn we - zetten wij ons schrap: wat Dan klinken er woorden, die worden een haatdragende God! Je kunt kindeuitgesproken in het voorbijgaan: de bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

7

Onze enige zekerheid is de overtuiging dat de Aanwezige ons verwacht. Maar we zullen zelf omhoog moeten ploeteren en de last dragen. ren, kleinkinderen en achterkleinkinderen toch niet laten opdraaien voor de overtredingen en mislukkingen van hun voorouders? Zo is God toch niet, want God is liefde! Ja, we blijven onszelf in selectief geloven!

Weet waaraan je begint Dat God de zonde van de ouders verrekent met de generaties van later is een Hebreeuwse manier van spreken.

Daarom is het soms moeilijk te begrijpen wat er eigenlijk wordt gezegd. In goed Nederlands kunnen we zeggen, dat wij niet alleen verantwoordelijk zijn voor wat we doen en spreken, maar ook moeten inschatten wat ons handelen in breder verband en verder in de tijd voor gevolgen kan hebben. Ik geef één voorbeeld. Wij kunnen doorgaan met de belasting van het milieu, waardoor we de grote cyclus van de natuur verstoren en de kinderen en kleinkinderen van dit geslacht opzadelen met situaties die we ons nu nauwelijks kunnen voorstellen. Zo krijgen komende generaties de rekening gepresenteerd van de ernstige fouten en nalatigheden van het huidige geslacht. De Schrift zegt dan dat de Aanwezige zonde en misdaad verrekent met het derde en vierde geslacht. Deze woorden worden gezegd tegen hen, die nu leven. Niet tegen hen, die nog geboren gaan worden. De Aanwezige is niet rancuneus. De mens van vandaag presenteert zijn schulden aan toekomstige geslachten!

8

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

Trek met ons mee Mozes hoort de woorden. Hij knielt op de aarde en buigt zich diep. Op de aarde hoort hij thuis. Deze aarde dient gekoesterd te worden en daarom buigt hij zich als wil hij haar omhelzen. Ook buigt hij voor de Aanwezige, niet enkel uit eerbied maar vooral in het besef dat de aarde verloren gaat, als de weg van de Aanwezige, beschreven in de Tora, waarvan Mozes de verpersoonlijking is geworden, verlaten wordt. Hij schreeuwt het bijna uit: als ik nu genade heb gevonden in jouw ogen, Heer, laat de Heer dan bij ons intrekken. Al is dit volk ook hard van nek, vergeef ons kwaad en onze zonde en eigen ons jou toe.

Maar heeft de Aanwezige de tent van de ontmoeting niet opgeslagen buiten het tentenkamp, waar Israël verblijft?

Heeft Deze niet in een eerder stadium geweigerd met zijn volk verder te trekken, ondanks het smeekgebed van Mozes? Maar dat is het juist. De Naam luidt niet: Ik ben er, maar …. Ik zal er zijn voor jullie! Nu het volk, verslaafd aan het gouden kalf, andere volken kopieert, blijkt de aanwezigheid van de Aanwezige niet langer vanzelfsprekend. Ze moet worden afgesmeekt.

Daarom is het volk in rouw gedompeld en moet Mozes alleen de steile berg beklimmen om van de Aanwezige te horen, dat verdriet om falen en moed tot inkeer het begin zijn van een nieuw perspectief. Want eens heeft de Aanwezige het kermen en schreien van een vernederd volk vernomen en verstaan (Exodus 2, 23-25). Dus mogen Mozes en wij bidden en schreien.

Hier en nu. Altijd weer. ‘Ik zal er zijn’, zegt God.

bezinning door: henk jongerius o.p., dominicaan, auteur en dichter

‘Goh, ben jij het!’

I

n een van zijn voorstellingen vertelde Herman van Veen eens dat hij op zoek was naar God. Na heel lang zoeken vond hij een deur met de naam ‘God’ erop. Hij belde aan en na lang wachten verscheen er een oud vrouwtje dat hem vroeg wat hij kwam doen. ‘Ik zoek God’ zei hij, ‘maar ik denk dat ik aan het verkeerde adres ben’. Waarop het vrouwtje hem antwoordde: ‘daar spreek je mee, lieverd’.

Een prachtig verhaal waar naar mijn gevoel een heel diep bijbels thema wordt aangeduid: mensen zijn op zoek naar God of het geheim van het leven en menen dat zij dat uit zichzelf kunnen vinden of kunnen verbeelden. Vooral dat laatste is een diep in ons geworteld verlangen. Wij horen het ook in het verhaal van het stierkalf dat het volk van Israël oprichtte in de woestijn. Je moet uit dat verhaal begrijpen dat wij uit onszelf dat grote levensgeheim niet kunnen grijpen of vasthouden, maar dat het omgekeerd is. De werkelijkheid van God komt naar ons toe! De rollen worden omgekeerd als het gaat over de wezenlijke dingen van het leven.

In het voorbijgaan In de bijbelse verhalen komen wij nog meer op het spoor van het verschijnen of openbaar worden van Gods werkelijkheid in ons midden. Zo is er het prachtige verhaal van Elia die op de berg Horeb twijfelt aan zijn profetisch werk en in contact wil komen met God. Dan horen wij eerst dat het niet in storm, geweld of vuur is dat de Eeuwige zich laat zien, maar in een nauwelijks waarneembare tere stilte. Het is daarin dat de Eeuwige aan Elia voorbijgaat,

staat er geschreven, zodat die Hem alleen maar achteraf kan bespeuren.

Een ander sprekend verhaal is dat van de leerlingen die in Emmaüs aan tafel gaan met een vreemdeling die hen onderweg vergezeld had. Bij het breken van het brood gaan hun ogen open, maar dan is de vreemdeling plotseling uit hun ogen verdwenen.

Achteraf Vaak beseffen wij dat wat van belang is in ons leven, ons pas bij nadere bebezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

9

schouwing duidelijk wordt. In het gewone leven van alledag gaan de dingen zoals ze gaan. Wij ontmoeten mensen, doen ons werk en staan er eigenlijk nauwelijks bij stil wat de betekenis ervan is of wat wij voor anderen betekenen. Het gebeurt vaak dat je van mensen te horen krijgt dat je ooit iets gezegd hebt wat voor hen grote waarde had, maar zelf weet je daar nauwelijks meer iets van. Op die manier missen wij veel van de vreugde en de vrede die het leven ons kunnen geven.

Wij zullen de momenten moeten kiezen waarop wij aandachtig terugkijken op ons leven, om zo op het spoor te komen van de bijzondere momenten in het gewone leven.

Wij zullen de momenten moeten kiezen waarop wij aandachtig terugkijken op ons leven om op het spoor te komen van de bijzondere momenten in het gewone leven. Zulke ogenblikken kun je bewust kiezen in de morgen of in de avond, wat wel enig verschil maakt: de morgen is het ogenblik waarop je open kunt gaan voor wat komt, terwijl de avond het moment van terugkijken is. Het is niet voor niets dat het kloosterlijke getijdengebed deze momenten van verstilling kent aan het begin en het einde van de dag.

Aandacht In alle literatuur over spiritualiteit wordt er terecht gesproken over aandacht en het leven in het hier en nu.

Wie probeert te verblijven in het tegenwoordige moment, zal oog krijgen voor wat er om hem of haar heen ge-

10

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

beurt. Je wordt ontvankelijk voor de natuur om je heen. Zodoende kan er in ons een nieuw bewustzijn groeien dat een openheid in ons bewerkt waardoor wij aandacht krijgen voor dingen en mensen waar wij normaal onnadenkend aan voorbijgaan. Ook de zogenoemde ‘mindfullness’ wil niets anders zijn dan een zich oefenen in het aandachtig en oplettend worden voor het hier en nu. De grote meditatieleraar Karl von Dürckheim heeft een boekje geschreven met de titel ‘De oefening van het alledaagse’, waarin hem hetzelfde voor ogen staat. Ook de grote mystica Teresa van Avila heeft ooit eens gezegd dat ‘God niet alleen gevonden wordt in gebed en beschouwing, maar evenzeer tussen de potten en de pannen’.

In de zorgvuldige aandacht voor het moment worden wij mensen aan wie de geheimen en de schoonheid van dingen en mensen niet tevergeefs voorbijgaan. Integendeel, daar zullen wij een rust in onszelf geboren zien worden die ons thuis doet zijn in onze eigen ziel.

Vanuit die innerlijke rust wordt het pas goed mogelijk andere mensen te ontmoeten, want wij verlaten dan het opgesloten zitten in ons eigen kleine wereldje en gaan deel uitmaken van een veel groter geheel waarin wij een rol mogen spelen.

‘Goh!’ Dan kan het gebeuren dat wij ons gaan verwonderen over dingen waaraan wij normaal geen aandacht schenken: dat kan een spelend kind zijn, een oude man of vrouw die iets van zijn of haar levensverhaal vertelt, mensen die ons deelgenoot maken aan hun vreugde in hun werk of hun beroep. Allemaal klei-

ne momenten die zo kostbaar worden dat de genoemde Herman van Veen er ooit van zei: ‘liefde duurt een eeuwigheid in een seconde’.

De kreet ‘goh’, die onze verrassing en verwondering tot uitdrukking brengt over wat er naar ons toekomt, heeft alles te maken met de oerkreet ‘God’.

Dat is niet zozeer een naam als wel een uitroep en een oproep die ons in verbinding brengt met de bron van onze werkelijkheid, met de Onuitsprekelijke Naam die je niet uitspreekt, maar die je als de grond van je bestaan met eerbied begroet. In die uitdrukking dragen wij het vermoeden met ons mee dat wij omgeven worden, gedragen en geleid worden door een Vriend, een vader of moeder, die wij niet kennen maar van wie wij het bestaan vermoeden.

Gaandeweg kan dit besef in je leven een diepgeworteld vertrouwen opleveren. In zijn brief schrijft de apostel Johannes ‘nu al zijn wij kinderen van God en wat wij zullen zijn is nog niet verschenen; maar wij weten dat, wanneer Hij zal verschijnen, wij aan Hem gelijk zullen zijn; want wij zullen Hem zien zoals Hij is.’

Ooit maakte ik bij deze woorden de opmerking dat wanneer wij dit zullen meemaken, wij tot onze verwondering zullen zeggen: ‘Goh, ben jij het! Ik wist het wel want nu besef ik dat ik je in mijn leven al vaker heb gezien …’

Wie de verwondering in zich toelaten over wat zij niet ten volle kunnen bevatten of in hun greep krijgen, zullen mensen worden die zich thuis weten in het huis van de Allerhoogste en het leven als een geschenk aanvaarden!

Odilon Redon | Cup of cognition. The children’s cup | 1894

Wie leven van verwondering om wie gij voor ons zijt: zij ademen uw leven in en uw bewogenheid.

Wie leven van het weerloos woord dat uw genade meldt vertrouwen dag en nacht op u, raken op u gesteld.

Wie leven van de stille kracht die gij aan mensen geeft: zij gaan elkander tegemoet, zijn voor geen kwaad bevreesd.

Wie leven van het kloppend hart staan aan de levensbron als bomen, dragend nieuwe vrucht tot in hun ouderdom.

Uit: Voor onderweg, 101 schriftliederen door Henk Jongerius en Jan Raas

bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

11

bezinning door: erna bakker

- tevel, therapeute, coach en ervaringsdeskundige

Een Liefde die alles overwint Een ervaring We zitten met zijn zevenen bij elkaar.

We zijn net samen drie dagen stil geweest. Drie dagen samen gemediteerd, gegeten, buiten gewandeld, koffie en thee gedronken en op onszelf geweest.

Alles in volledige stilte in een huis dat zich daar prachtig voor leent, het dominicanenklooster in Huissen. Eén voor één geven we woorden aan wat we op dat moment ervaren. Hoewel woorden tekort schieten, is er ook weer de behoefte om te delen met elkaar. Totdat iemand met tranen in haar ogen zegt: “Wat is hier veel Liefde voelbaar”. We zijn weer stil en ervaren allemaal hetzelfde. Hoe we deze dagen in Liefde verbonden zijn geweest. Verbonden met onszelf, met elkaar en met Iets dat zoveel groter is dan wij zevenen bij elkaar. Om daarna weer naar huis te gaan, het volle leven in, maar dan net iets anders dan drie dagen geleden.

Nog een ervaring Graag vertel ik u een ander voorbeeld over Liefde ervaren in de stilte, de stilte na de dood … Mijn schoonmoeder, al ruim zeven jaar dement, gaat steeds meer achteruit. De laatste weken wordt het ademen en het

12

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

slikken steeds moeizamer en lijkt ze nog meer weg te glijden in haar eigen wereld. Haar vier kinderen en de mensen van het verzorgingshuis omringen haar met alle liefde die er is.

Dan wordt helder dat het niet meer lang zal duren. Haar kinderen met aanhang verzamelen zich om het bed van een zwaar ademende vrouw die bezig is met het laatste stukje van haar leven. Het is hard werken voor haar en ze wordt liefdevol omringd door haar dierbaren. Er wordt over haar wang geaaid, door haar haar gestreken en ze krijgt lieve woorden toegezegd, waarvan we nog steeds geloven dat ze ze hoort. Wij hebben er vrede mee wanneer ze zal gaan. In haar ogen zien we een lege blik, alsof haar Wezen al vertrokken is. Het wachten is op het moment dat haar lichaam zich overgeeft. Het is indrukwekkend om te zien hoe uiteindelijk haar ademhaling oppervlakkiger wordt, haar huid langzaam wit en doorschijnend wordt, waarna ze haar laatste adem uitblaast.

“Dag Engel”, zegt één van de kinderen. En dan is het stil, doodstil. Haar kleine kamer vult zich met een stilte die bijna niet te beschrijven is. Een se-

rene rust die zo weldadig aanvoelt, dat ik hoop dat er voorlopig niets gezegd of gedaan wordt. Een stilte die doordrenkt is van de Liefde van degene die ons zojuist heeft verlaten. Alsof die liefde extra voelbaar is nu het zo stil is. Een ervaring om nooit te vergeten.

Nooit eerder voelde ik zo sterk dat de Liefde doorgaat na de dood, misschien zelfs nog zuiverder te ervaren is. Tijdens haar afscheidsdienst lezen we 1 Korintiërs 13: Zo blijven dan: Geloof, Hoop en Liefde, deze drie, maar de meeste van deze is de Liefde. Bekende woorden die opeens nieuw klinken en tot leven komen in de vorm van een vrouw, moeder en oma die ons deze Liefde voorleefde.

Ook buiten piekervaringen onze diepte zoeken Twee ervaringen waarbij in de stilte de Liefde voelbaar wordt. Leven en dood komen samen in die Liefde. Tegelijk ook twee extreme ervaringen die we niet dagelijks tegenkomen: bij het sterven van een geliefde en na een stilteretraite van drie dagen. Kunnen we die Liefde, die alles overstijgt, dan alleen maar ervaren in extreme situaties? Alleen tijdens hoogte- of dieptepunten in ons leven? Is die Liefde, die onvoorwaardelijk is, alleen bestemd voor deze momenten? Het lijkt er soms wel op. Het leven van alledag kan ons zo opslokken dat deze Liefde ondergesneeuwd wordt en plaats maakt voor liefde van een andere orde, voorwaardelijke liefde. Ik houd van je als …

Niks mis mee, we zijn mensen op weg.

Groeiend in liefde. Maar toch. Deze piekervaringen maken dat we gaan verlangen die Liefde ook te ervaren in ons dagelijks bestaan. In contact met onze kinderen, onze partner, op ons werk,

Odilon Redon | Silence

in de supermarkt en tijdens het koken.

Kan dat wel? Is dat niet een beetje hoog van de toren blazen? We zijn toch gewone mensen?

Ja, we zijn gewone mensen, maar wel geschapen naar een beeld dat verwijst naar deze Liefde. Een Goddelijke liefde die te groot lijkt voor ons gewone mensen. Maar misschien vergissen we ons. En zijn deze piekervaringen bedoeld om ons te herinneren aan wie we werkelijk zijn? Dat we veel meer zijn dan onze rol als ouder, partner, kind, vriend, collega en ga zo maar door.

Onder die rollen leeft iets anders, iets dat gezien en geleefd wil worden.

Maar het zit verscholen, verborgen onder een jas die we in de loop van ons leven hebben aangetrokken. Een jas die ons moet beschermen tegen de bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

13

Een beschermende, maar al gauw te krappe jas verstikt het meest wezenlijke deel van onszelf: de Bron, de Liefde, die diep in ieder van ons verborgen zit. (boze) buitenwereld, tegen de oordelen van anderen, tegen alles wat ons bang maakt. Zonder die bescherming voelen we ons naakt en kwetsbaar, we kunnen aangevallen worden. Dat willen we niet want dat doet pijn, is onze ervaring. Om die pijn niet te hoeven voelen, houden we onze, inmiddels te krappe, jas aan. En dat is nog pijnlijker. Deze pijn kan zich op verschillende manieren uiten, als emotionele pijn maar ook als lichamelijke klachten. Stressklachten zijn niet zelden een uiting van een te krappe jas. Een jas die geen bescherming meer biedt maar ons juist beperkt. Het wordt dan tijd om de jas eens goed te bekijken en als het even kan uit te doen. Door de oude jas te blijven dragen, sluiten we namelijk ook het meest wezenlijke deel van onszelf af: de Bron, de Liefde, die diep in elk van ons verborgen zit.

Die zo groot is dat we het bijna niet kunnen geloven. En die we alleen kunnen ervaren wanneer we in onze eigen diepte durven kijken.

Workshop ‘Leef NU’ • 8 februari 2014

Retraite ‘Jezelf in stilte ontmoeten’ • 5 tot 8 januari 2014 en 4 tot 7 april 2014

Workshop ‘Je plek innemen’ • 8 maart 2014 en 20 tot 22 juni 2014 Onder leiding van Erna Bakker in het Dominicanenklooster Huissen

14

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

Een ander om je smoesjes door te prikken Om in die diepte te kijken heb je moed nodig, heel veel moed. En dat niet alleen, maar je hebt op zijn minst één ander iemand nodig die meekijkt in die diepte. Te kijken wat daar in je huist. En daar is moed voor nodig.

Moed om te breken met oude patronen, oude tradities, oude ideeën over jezelf. Ideeën als ‘dat kan ik toch niet’, ‘dat is niet voor mij weggelegd’, ‘daar ben ik nu te oud voor’. Onzin, stoppen hiermee! Je hebt je lang genoeg verscholen achter je oude jas. Het wordt tijd voor het echte Leven. Leven vanuit vrijheid, een vrijheid die geen grenzen kent. Net als die Liefde, die op die piekmomenten voelbaar is, ook geen grenzen kent.

Met vallen en - steeds sneller - opstaan “Ja, maar hoe doe ik dat dan?” hoor ik je vragen. Ik heb natuurlijk niet jouw antwoord. Ik ken alleen mijn eigen weg hierin, vol vallen en opstaan.

Vallen en opstaan en weer vallen en opstaan. Klinkt misschien niet bemoedigend, maar mijn ervaring is dat ik minder val en steeds sneller opsta.

En dat dit haalbaar is in het gewone leven van alledag met partner, kinderen, vrienden, klanten, collega’s en de groenteboer.

Vanuit die ervaring en mijn achtergrond als (fysio)therapeute en coach begeleid ik mensen individueel in mijn praktijk en in groepen in het klooster.

We werken met meditatie, stilte, aandacht, lichaamsgerichte oefeningen en familieopstellingen. Het thema is altijd weer die vrijheid in jezelf leren kennen zodat je kunt LEVEN in plaats van overleven.

column door: roy clermons, geestelijk verzorger in de psychiatrie en lekendominicaan

Papa is hier!

Ik heb een zoon, elf weken oud en een onbeschreven blad. Ik voel me geroepen om zijn vader te zijn. Vol overgave geef ik gehoor aan die oproep. Als hij huilt, ga ik naar hem toe en zeg ik: “Rustig maar jongen, papa is hier.” Dan troost ik hem, neem hem in mijn armen en praat of zing tegen hem en aai hem daarbij over zijn hoofdje. Hij komt dan zichtbaar tot rust.

Steeds vaker realiseer ik me dat mijn zoon me in de toekomst ook zal roepen wanneer ik niet in de buurt ben en niet tegen hem kan zeggen: “Rustig maar jongen, papa is hier.” Dan moet hij het alleen doen en alleen de problemen oplossen die zijn levenspad doorkruisen. Ook al ben ik dan niet aanwezig om hem te helpen of te troosten, ik hoop dat hij dan weet dat papa er altijd voor hem zal zijn. Dat hij, wanneer hij me weer ziet, alles tegen me kan vertellen wat hem dwarszit of waar hij verdriet over heeft en dat ik hem zal troosten.

Mijn zoon blijft geen onbeschreven blad. Er zal in de toekomst heel veel gebeuren in zijn leven waar ik nu nog geen weet van heb en waar ik geen grip op heb. Dat beangstigt me wel eens. Het liefst zou ik hem tegen alle gevaar en alle kwaad willen beschermen, maar uit eigen levenservaring weet ik dat dat onmogelijk is. Ik zal hem moeten loslaten. Hij zal meer en meer zijn plek in de wereld innemen en zijn beschermde omgeving, waar ik er altijd ben, verlaten. Dat zal hij ook willen op een gegeven moment. Hij zal los willen komen van thuis om op eigen benen te leren staan. En ik zal hem laten gaan en hem laten weten dat er van hem gehouden wordt en dat ik er zal zijn wanneer hij me nodig heeft. Dat geeft hem hopelijk de kracht en het vertrouwen om zijn levensweg te gaan.

Ik ben ook geen onbeschreven blad en heb de nodige misstappen gemaakt in het leven en toch is er altijd van me gehouden, door mijn vader, door mijn moeder, door God. Wij mensen zijn kinderen van God en Hij heeft ons laten gaan, de wijde wereld in. Maar Hij heeft ons laten weten dat Hij van ons houdt en dat we altijd naar huis mogen komen. Hij zal er zijn.

bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

15

essay door: andré lascaris o.p., dominicaan en publicist

Elke dag een jubeldag

I

n het jaar 26 van onze jaartelling komt op een sabbat volgens het evangelie van Lucas een man van een jaar of dertig naar de synagoge van Nazareth.

Men kent hem wel: hij heet Jezus en is hier opgegroeid. Het is volgens de wet van Mozes een bijzonder jaar, een jubeljaar. Eenmaal in de vijftig jaar behoren allen die zich wegens schulden als slaaf hadden moeten verkopen vrijgelaten te worden. De boeren moeten de grond rust gunnen en braak laten liggen.

Alle schulden die iemand gemaakt heeft moeten worden kwijtgescholden. De grond die verkocht was keert weer terug naar de oorspronkelijke eigenaar. De prijs van een stuk land werd mede berekend op grond van het jubeljaar. Duurde het nog lang voordat een jubeljaar aanbrak, dan betaalde je meer dan wanneer het jubeljaar voor de deur stond. In feite was het jubeljaar nooit volledig in praktijk gebracht. Het was een visioen van hoe mensen met elkaar om moeten gaan. De synagoge nodigt Jezus uit te preken en hij kondigt het jubeljaar aan.

Schulden van anderen Voor het geval dat mensen met schulden zich zouden beroepen op het jubeljaar brachten de schuldeisers de schuldenaars voor de rechter. Ze moesten dan zweren dat ze ondanks het jubeljaar toch hun schulden zouden terugbetalen. Zo voorkwamen de schuldeisers dat ze verliezen zouden lijden en geen krediet meer zouden krijgen. Want wie zou je nog geld uitlenen vlak voor en in een jubeljaar? Jezus reageert: tegen de activiteiten van de schuldeisers in zegt hij bij een andere gelegenheid dat mensen niet alleen in

16

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

het jubeljaar elkaar schulden moeten kwijt schelden, maar altijd, iedere dag.

Het gaat hem daarbij zowel om materiële schulden als om schulden die wij op ons laden wanneer we iemand op een of andere manier te kort doen, bedriegen, beschadigen.

Het eerst openbare optreden van Jezus bestaat in het aankondigen van Gods regering van vergeving en kwijtschelding. Wie vergeeft, schept een nieuwe wereld, maakt de aarde nieuw, zet mensen op hun voeten, bevrijdt ze uit de gevangenis die ze voor zichzelf heb-

ben gebouwd. Zij die schulden hebben, hoeven niet weg te zinken in een depressie, maar krijgen ruimte om hoopvol de toekomst tegemoet te gaan. Het rijk van God, de tijd waarin God daadwerkelijk regeert, komt zo dichterbij. Jezus vergeeft hen die hem kwaad doen, hem ombrengen op het kruis.

Wie kan er vergeven?

Een Franse, joodse wijsgeer, Emanuel Levinas heeft met instemming van zeer velen gezegd dat alleen het slachtoffer kan vergeven. Het zou een mooie boel worden als iedereen een ander zo maar kon vergeven. Ik kan bijvoorbeeld niet zeggen: ik scheld jou je schuld kwijt die je op je geladen hebt toen je dat meisje of die jongen verkrachtte, terwijl het slachtoffer nog worstelt met het gebeuren en nog niet verder kan. Dan loop ik over het zwaar beschadigde slachtoffer heen; ik duw hem nog verder de put in.

Het ligt voor de hand partij te kiezen voor het slachtoffer en de dader te laten merken dat je hem uitspuwt.

Jezus handelt anders. Kijk maar hoe hij als niet-slachtoffer bijvoorbeeld Zacheüs vergeving schenken. Jezus is het met ons eens: Zacheüs is tuig van de richel. Maar hij ziet ook hoe eenzaam de man is te midden van al die inwoners van Jericho. Zij zien hem over het hoofd. Hij kiest partij voor deze man, maar hierdoor roept hij tegelijkertijd in de eenzame Zacheüs iets wakker: een gevoel van verbondenheid met zijn slachtoffers. Hij wil ze recht doen, meer dan dat: ze viervoudig vergoeden. Jezus kiest zo ook voor de andere partij, de slachtoffers van Zacheüs. Als Jezus eet met de tollenaar doet hij recht aan de tollenaar maar evenzeer aan de mensen die onder deze tollenaar geleden hebben. Dit is een moeilijke positie. Vol

Diego Rivera | The embrace | 1923

onbegrip hierover werden velen zijn vijanden.

Levinas heeft gelijk. Alleen het slachtoffer kan vergeven. De dader moet vergeving vragen aan het slachtoffer, de eventuele schade zoveel mogelijk vergoeden en compensatie geven.

Maar wat moet er gebeuren als het slachtoffer dood is, of zo diep beschadigd dat het niet kan toekomen aan een gebaar of woord van vergeving? Ik zie als mogelijkheid dat anderen, die geen slachtoffer zijn, de dader omringen en zich met hem verbinden in zijn moeilijke situatie. Zij proberen diens daad niet te ontkennen of te verkleinen, maar laten de dader ondanks zijn misdadig gedrag niet vallen, maken een nieuwe toekomst voor hem of haar mogelijk. Want dat is vergeving: een ander ruimte geven en een nieuwe toekomst. bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

17

Vergeving is ten diepste: een ander ruimte en een nieuwe toekomst geven.

Je bent dader Wanneer ik mensen hoor zeggen: ‘nou, wat Kaïn gedaan heeft, zijn jongere broer doden, zou ik nooit doen; ik kan nog geen mug doodslaan, laat staan een medemens ombrengen’, ga ik liever een straatje om. Zulke mensen vertrouw ik niet erg. Ze weten niet dat ieder mens, ook zij, in staat is in bepaalde omstandigheden vreselijke dingen te doen. In het begin van je leven denk je misschien dat er weinig kans is dat je iets slechts doet. Maar het leven gaat verder en je ontdekt dat je als mens soms faalt. Je bent niet beter dan andere mensen. Je maakt slachtoffers. Je weet soms niet dat je ze maakt of beseft het niet echt.

In de loop van je leven wordt jouw onbeschreven blad steeds meer beschreven; deels smeriger en deels rijker door tekeningen, teksten, wensen, verwensingen en versieringen. Je behoefte gezien en erkend te worden, kan je ertoe brengen de rechtvaardigheidsgrenzen te overschrijden. Je doet ander mensen geen recht, je doet ze tekort, je beschadigt hen. Je moet soms of vaak om vergeving vragen of excuses aanbieden. En als er dan niet positief op wordt gereageerd - of een slachtoffer is dood of onbereikbaar - dan valt het niet mee om weer als vrij mens verder te kunnen leven. Je mag hopen dat je niet in de ogen van iedereen als slecht wordt gezien, zodat er mensen naast je willen blijven staan.

Je bent slachtoffer Een collega, je echtgenoot, je vriend heeft je diep en pijnlijk geraakt. Ze

18

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

kenden je al lang en misbruikten je zwakke plekken. Je voelt je vernederd, je bent misbruikt, voor gek gezet, beroofd, verwond. De gevolgen draag je misschien heel je leven met je mee, zoals bijvoorbeeld bij een gepest kind. De dader kunnen vergeven helpt je om een nieuw mens te worden en met andere ogen naar je leven en de wereld te kijken. Niet alle gevolgen zullen verdwijnen – misschien houd je wel nachtmerries ervan over – maar je loopt weer rechtop.

Tot vergeving komen is niet eenvoudig. Er zijn drie stappen te nemen. Je moet allereerst je verwond zijn onder ogen zien, inclusief je woede, haat en teleurstelling. Durf woedend te zijn, want zo voorkom je een staat van depressie en verlammende somberheid.

Je kunt gemakkelijk ongezond medelijden met jezelf krijgen. Blijf daarom kritisch naar jezelf kijken en vraag je af in hoeverre je misschien zelf hebt bijgedragen aan de verstoring van de relatie met de dader.

In een tweede fase ga je de confrontatie aan met de dader. Je houdt afstand van hem of haar en probeert mee te voelen wat de dader heeft gevoeld. Je reduceert de dader niet tot iemand die jou verwond heeft. Je gaat in een grotere ruimte staan waarin wat jou is overkomen, een onderdeel is. Je plaatst het gebeurde in een ruimer perspectief.

In een derde fase neem je het besluit de dader te vergeven. Eerst is dat een verstandelijke beslissing. Het kan enige tijd duren voordat je ook emotioneel aan de vergeving toe bent en je negatieve gevoelens van woede, haat en verbittering los kunt laten. Maak je verwachtingen niet te groot. Pas als

de dader ingaat op jouw aanbod van vergeving en dus zijn falen erkent, komt verzoening tot stand. Gaat de dader niet op je aanbod in, dan blijven de verhoudingen verstoord. Maar je aanbod om te vergeven maakt jezelf grotendeels vrij. Je ziet weer toekomst.

Onvoorwaardelijk?

Verzoening en vergeving betekenen niet dat je vrienden wordt, of blijft samenwerken. Het kan een goede zaak zijn om te besluiten elkaar niet meer te zien en elkaar niet meer te ontmoeten.

Dat vermindert de kans op herhaling.

Je kunt ook voorwaarden verbinden aan je aanbod van vergeving. Je kunt de dader vragen de materiële schade te herstellen of je schadeloos te stellen.

Bij vergeven verdwijnt het zwart geworden blad niet, het verliest alleen zijn invloed. een ander beeld van God: een God die liefde is en geen offers vraagt. Niemand kan je dwingen anderen hun schulden te vergeven. Maar als je niet vergeeft, zet je jezelf gevangen. Je kunt beter bidden om de geestkracht van Jezus in de hoop te doen wat onmogelijk lijkt: vergeven. We slaan een nieuw blad om; het zwart geworden blad blijft bestaan, maar de invloed daarvan is gering. Het gelaat van de aarde wordt vernieuwd.

(advertentie)

Vergeven is een klein wonder. Dit geldt speciaal voor de vergeving zonder voorwaarden vooraf. Je kunt immers voorwaarden stellen voordat je vergeving schenkt, of bepaalde voorwaarden vervullen voordat je vergeving ontvangt. Jezus schenkt vergeving zonder voorwaarden vooraf. Zacheüs belooft na zijn vergeving compensatie te geven en de helft van zijn bezit aan de armen te geven. Later heeft de kerk toch weer allerlei voorwaarden ingevoerd: je moet eerst boete doen, wilde je zeker van de vergeving zijn. De menselijke schuld kreeg alle aandacht in plaats van de viering van Gods onvoorwaardelijke vergeving.

Toen Jezus volgens het evangelie van Lucas in de synagoge van Nazareth opriep het jubeljaar werkelijk te gaan vieren en preekte dat je altijd schulden zou moeten kwijtschelden, werd hij een bron van inspiratie. Hij preekte bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

19

geloven

Neem nu een jaarabonnement op Geloven Onderweg voor slechts € 15,– onderweg of ontvang een gratis 3 cd* of boek** dominicaan

losse verkoo

s tijdschrift

pprijs €� 7,50

voor bezinn

ing, bezieling

en beweging

herfst 2013

Vincent Duin

dam

**Rembrandts Engel Bijbelverhalen van een schilder Anne Marijke Spijkerboer

André Lascaris

(winkelwaarde 29,50)

*Dubbel cd Jaargetijden 25 schriftliederen voor het liturgisch jaar Henk Jongerius en Jan Raas (winkelwaarde 22,50)

| jaargang 131

Theo Menting

De keuze is aa

n ons

Annemiek Schr ijver

❍ Ja, ik neem een abonnement op Geloven Onderweg en betaal het eerste jaar slechts € 15,– ❍ Ja, ik neem een abonnement op Geloven Onderweg en ontvang de cd Jaargetijden ❍ Ja, ik neem een abonnement op Geloven Onderweg en ontvang het boek Rembrandts Engel mijn gegevens zijn:

naam voorletters

m/v*

straat + huisnr. postcode woonplaats telefoonnummer geboortedatum emailadres bankrek. nummer handtekening * doorhalen wat niet van toepassing is

❍ J a, ik geef iemand een abonnement op Geloven Onderweg en betaal daarvoor slechts € 15,–** ❍ J a, ik geef iemand een abonnement op Geloven Onderweg en ontvang zelf de cd Jaargetijden** ❍ J a, ik geef iemand een abonnement op Geloven Onderweg en ontvang zelf het boek Rembrandts Engel** ** Het abonnement stopt automatisch.

het abonnement is bestemd voor: naam voorletters

m/v*

straat + huisnr. postcode woonplaats telefoonnummer geboortedatum emailadres betaling: ❍ Ik betaal via automatische incasso ❍ Ik betaal via acceptgiro (€ 2,50 extra) ❍ Gift à ______________ Stuur deze bon in een envelop zonder postzegel naar: geloven onderweg, antwoordnummer 2900, 6800 vk huissen Voorwaarden Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. Prijswijzigingen voorbehouden. Het abonnement geldt minimaal voor een jaar en kan tot uiterlijk een maand voor het einde van deze periode worden opgezegd. Na de actieperiode wordt het abonnement automatisch omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd welke op ieder moment opzegbaar is met een opzegtermijn van drie maanden. U kunt gebruik maken van deze aanbieding indien u de afgelopen 6 maanden geen abonnement op Geloven Onderweg heeft gehad. Het cadeau-abonnement stopt automatisch.

essay door: gitta nieuwenburg, kunstenares

Een tweede kans Het Exodushuis in Venlo biedt opvang en begeleiding aan vrouwen, met eventueel kinderen, die in het verleden gedetineerd zijn geweest, of in de laatste fase van de detentie zitten, en echt gemotiveerd zijn om een andere weg in te slaan. Na een strenge selectie volgt een zwaar programma van een jaar met eventueel nazorg, waarin de vrouwen genoodzaakt zijn de moeilijke perioden uit hun leven onder ogen te komen en aan te pakken. Door te leren omgaan met de negatieve ervaringen wordt de weg vrij gemaakt voor positieve veranderingen. Zelfredzaamheid, weerbaarheid en een zinvolle dagbesteding zijn enkele aspecten waarin de vrouwen begeleid worden. Veel aandacht is er ook voor een hereniging met de kinderen. Door de zware omstandigheden waarin deze kinderen verkeren, is er dikwijls sprake van hechtingsproblematiek.

Anne Nooten, één van de begeleidsters die aan de basis van dit Exodushuis heeft gestaan, vertelt gepassioneerd over haar werk en de noodzaak van dit huis. Het voortbestaan komt echter in het gedrang door bezuinigingen en afhankelijkheid van donateurs. Ze benadrukt dat de afkomst, achtergrond en opleiding van de vrouwen zeer gemêleerd is. De vrouwen hebben te maken met een hardnekkige stigmatisering. Dat uit zich ook bij de terugkeer in de maatschappij. Wanneer de detentie erop zit, blijven deze vrouwen vaak gestraft doordat het bijna onmogelijk is een betaalde baan te vinden. Veel vrouwen vinden dagbesteding in vrijwilligerswerk en voorlichting op scholen waarin ze hun negatieve ervaring een positieve wending kunnen geven.

Geborgenheid, veiligheid en liefde In oktober hebben elf vrouwen een programma in het Dominicanenklooster gevolgd, met daarin de workshop intuïtief schilderen Je eigen wijze weg, het landschap van je leven. De vrouwen werden uitgenodigd om vorm te geven aan hun weg door het leven. Aan de hand van vragen en foto’s over hun kwaliteiten en toekomstdromen zijn we allereerst gaan tekenen op het ritme van muziek. Als een dans op papier zonder einddoel, zonder oordeel om de weg vrij te maken naar expressie. Daarna zijn we gaan schilderen en heeft iedereen haar levensverhaal, of een deel daarvan, vorm gegeven. Het kleurenpalet was absoluut uitbundig te noemen en het lef om de kwast ter hand te nemen indrukwekkend. Vrouwen die nog nooit geschilderd hadden, vertelden met hun penseel zeer indrukwekkende verhalen. Verhalen waarin de zware weg beslist niet werd miskend, maar die ook vol waren van hoop, geloof en vertrouwen in een betere toekomst. Het verlangen naar hereniging met de kinderen bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

21

of familie was een telkens terugkerende, schrijnende wens. Geborgenheid, veiligheid en liefde als de basis voor een tweede kans, als een onbeschreven blad.

Hier volgt een impressie van deze workshop. Stuk voor stuk pure verhalen van moedige vrouwen.

je eigen wijze weg Het landschap van je leven - Exodus Workshop 16-10-2013 Het begin van haar leven is een zwart gat. De witte cirkels symboliseren haar familieleden die in elke levensfase om haar heen zijn. Dat geeft rust. Het grijze is ‘haar’ kleur én het grijze weerspiegelt ‘de goede weg’.

Het groene is de vooruitgang, omgeven door de blauwe atmosfeer. Dat geeft haar kracht. Daarin lopen rode lijnen: alle wegen zijn nog open. De gekleurde cirkels geven vooruitgang en tegenslag aan, maar zijn altijd omhuld door haar familie (witte cirkels). De man en de vrouw staan voor haar verlangen om de liefde te vinden.

De kleur blauw staat voor haar jeugd èn voor wie ze in wezen is. De laag daarboven met de diverse kleuren staat voor de moeilijke periode waarin haar moeder stierf. De lichte baan daarboven geeft de leegte weer, nadat haar moeder was overleden.

Deze baan is omgeven met zwarte stenen van pijn. Deze ‘blokjes’ kun je echter ook als mensen zien die om haar heen zijn. Daarna komt een lichtere rode periode waarin het weer beter met haar gaat. Met vogels ‘die de goede kant opvliegen’ de bovenste blauwe baan geeft aan dat ze weer terugkomt bij wie ze in wezen is.

Het is een cyclus in haar leven.

22

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

Het zwart staat voor haar verleden in de gevangenis waar ook fijne momenten waren. Dit is te zien door de lichte kleuren die door de zwarte banen heen vervlochten zijn. De lichte kleuren staan voor haar verlangens. Op verschillende plekken in het schilderij zijn figuren te zien die op een foetus lijken. Dit staat voor haar sterke kinderwens. De kleur roze staat voor het verlangen naar liefde.

De vaas staat voor haar moeder. De gele bloemen op de vaas staan voor haarzelf en haar twee kinderen. Het verlangen is om weer met haar kinderen herenigd te worden. De vrolijke kleuren van de bloemen in de vaas staan voor haar vrolijke, blije karakter.

De zonnebloem met veel kleuren geeft haar kleurrijke leven weer. De kleuren van de regenboog staan voor haar wens om in een warm land, bijvoorbeeld Afrika, liefdadigheidswerk te gaan doen. Ze wil graag mensen helpen die het echt nodig hebben. De zon linksboven heeft ook vele kleuren in haar stralen. Ook dat geeft haar karakter weer. Een kleurrijk en warme persoonlijkheid.

‘Het landschap van je leven - je eigen wijze weg in beelden’

Workshop o.l.v. Gitta Nieuwenburg en Martina Heinrichs. Je levenslijn gaat over bergen, door dalen en langs kronkelende rivieren. Aan de hand van onze levensverhalen gaan we een landschap creëren dat ieders eigen-wijze weg in beeld brengt.

Verhelderend, verrassend, inspirerend en creatief. Met: meditatie, stiltewandeling, lichaamswerk, kleien, schilderen, collages en verschillende gespreksvormen.

Vrijdag 4 juli tot zondag 6 juli 2014 in Dominicanenklooster Huissen

bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

23

mijmeringen bij een gedicht

Luister Luister, Dat wat ik vertel is het schuim Hoe schoon ook en wit en bewegend: Het moet weg Daaronder wordt alles helder Daar schuilt het geheim En kan ik mijn diepten zien: Dat wil ik Dus Hier heb je mijn handen Handen vol schuim Ik vertel je Ik moet je vertellen Mijn woorden zijn zacht Aan mijn geheim ontstegen En levend Dus luister En zuiver mijn zwijgen. mischa de vreede

24

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

Het gedicht roept het beeld van de zee op: het schuim van de golven aan de oppervlakte. Een metafoor voor de buitenkant, de oppervlakte van mij als mens, en het verlangen om de diepte daaronder te kennen, te laten zien. Een zielsverlangen. En de stilte die nodig is om daar te komen ... christien müskens, trainer Het gedicht herinnert mij aan de tijd dat ik werkzaam was als maatschappelijk werker. Juist daar heb ik het schuim regelmatig zien wegtrekken door het gesprek dat ik met iemand had.

Mensen kregen (soms pijnlijk) helder zicht op wat hun weg moest zijn om dingen in hun leven te veranderen. Ik heb het altijd een mooi moment gevonden om in het gesprek bij die kaalheid en tegelijkertijd volheid van die ‘diepten’ te komen.

Dan komt er ruimte om ‘woorden zacht aan mijn geheim te laten ontstijgen’. yvonne riemeijer, projectleider bij een zorg- en welzijnsorganisatie; lid van de Dominicaanse Lekengemeenschap Nederland Dus dat wil je: je diepten zien. Je wilt het schuim, de woorden, dat wat je vertelt, vertellen moet, weggeven. Je moet het weggeven, loslaten, om dieper te kunnen zien, om je zwijgen te zuiveren, de stilte te vinden.

Maar aan wie geef je het? Wie luistert er? God? De ander? Of ... kun je ook zelf luisteren? Je eigen luisteraar zijn, liefdevol aanwezig? Jezélf bevrijden van het schuim, de zachte woorden? En dan, wellicht, voorbij dat schuim, jezelf ontmoeten. En God. En de ander.

Wil je dat? helena biemond, sopraan Ja, woorden schieten vaak tekort. Wat ik voel, denk, ben. Hoe een ander te bereiken in diens diepten, voorbij wat vertroebelt.

Dat ‘zuiveren’ vind ik mooi. Zo spreken, zo luisteren dat de ruis wordt uitgezuiverd en we elkaar recht doen. mirjam wolthuis, pastor Dominicuskerk Amsterdam

bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

25

essay

door: sipke draisma, pastoraal werker en lekendominicaan

Tussen weten en beseffen sporen van god in de eigen ziel

O

p Eerste Pinksterdag 2010 komt Tonio van der Heijden, het enig kind van schrijver A.F.Th. (Adri) van der Heijden en Mirjam Rotenstreich, bij een verkeersongeval in Amsterdam om het leven. Tonio is dan 21 jaar.

Zijn vader doet het enige wat hij kan doen: schrijven. Uit aantekeningen en zijn geheugen ontstaat een boek, een requiem zoals hij het zelf noemt. Het boek heet naar zijn omgekomen zoon: Tonio.

Halverwege het boek schrijft Van der Heijden: “Grote delen van de dag ervaar ik inwendige sidderingen van nervositeit, die mij duidelijk lijken te willen maken dat het ergste nog moet komen. Alsof Tonio’s sterven pas de aánkondiging was van dat ‘ergste’. Deze notie kan niet anders dan het refrein van dit requiem worden. (...) Maar wat, in godsnaam, kan er nog erger zijn dan Tonio’s dood? Dit: de waarheid van zijn dood. Dat die straks, te eniger tijd, echt tot ons doordringt.

Daartegen zetten mijn zenuwen zich schrap, ook namens Mirjam.”

Er blijkt voor de schrijver nog iets indringender te zijn dan het weten dat zijn zoon Tonio dood is. Er is iets dat die doodskennis te boven gaat. En dat is het besef van zijn dood. Blijkbaar is er een verschil tussen weten en beseffen.

De angst van het besef De nervositeit die Adri van der Heijden beschrijft, wordt niet veroorzaakt door het weten. Het is de angst voor het besef. Kennis kun je nog wegredeneren. Het besef niet. Dat laat zich niet temmen. Beseffen is van een andere orde dan weten. Toen ik onlangs aan een groep parochianen vroeg of ze

26

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

konden aanwijzen waar ‘het weten’ zich afspeelt, wezen de meesten naar het hoofd. Toen ik ze vervolgens vroeg om aan te wijzen waar ‘het besef ’ zit, wezen de meesten naar hun hart.

Kijk, wij weten van alles. Dat we er zijn, bijvoorbeeld. Dat we bestaan. Maar beseffen wij het ook. En wat is dan het

verschil tussen weten en beseffen? Is beseffen een dieper weten? Of is dat te romantisch gedacht?

Terughoudend over God spreken Beroepshalve praat ik veel over God. Dat mag ik ook want ik heb er een opleiding voor gevolgd en heb er een zending van de bisschop voor. Bovendien ben ik dominicaan en die kunnen hun mond niet houden over God. Maar toch, elke keer als ik hoor hoe gemakkelijk er over God gesproken wordt, ten nadele maar ook ten gunste van Hem, dan neem ik me voor wat zuiniger met God om te gaan. Dat doe ik in navolging van Meister Eckhardt, onze middeleeuwse medebroeder, die zegt dat je God een grote dienst bewijst door over Hem te zwijgen. En dat als je meent Hem te kennen, Hij het zeker niet is, want Hij past domweg niet in je hoofd.

Niet-voorstelbaar God gaat in elk geval mijn voorstellingsvermogen te boven. Ik moet dan ook bekennen dat ik niet zo ben van God die je ontmoet in de mooie natuur.

Of in een fraaie zonsopgang of -ondergang. Ik snap dat het beelden zijn, iconen zelfs, die verwijzen naar God maar God zelf ontmoet ik er niet in. Met kunst en muziek is het hetzelfde. Het zijn geen ‘stukjes God’ voor me. Maar misschien ben ik er gewoon niet gevoelig voor. Toch is het godsbesef er wel degelijk bij mij. Maar dan in een weten dat tot beseffen is gekomen.

Met enige regelmaat begraaf ik mensen. Soms is het leven voltooid en heerst er vrede. Soms is het leven allesbehalve voltooid en is er boosheid, onbegrip, ach u kent het wel. Geen uitvaart is hetzelfde. Tijdens zo’n uit-

Vincent van Gogh | Sterrennacht boven de Rhone | 1888

vaart hoorde ik me in de overweging spreken over eeuwig leven, over de hemel, over Gods eeuwigdurende ontferming. En toen ik mezelf zo hoorde spreken dacht ik ineens: wat moeten de mensen daar nou mee tegen wie ik het nu heb? Verstaan ze deze geheimtaal? Of zou het allemaal langs hen heengaan. Ik zei daarom, los van de tekst die ik opgeschreven had, ‘ach weet u, ik weet ook niet precies hoe dat zit met die hemel en eeuwig leven en zo. Maar gelukkig hangt het niet van mijn voorstellingsvermogen af of het zo is of niet.’ Enkele dagen later kwam ik een mevrouw tegen die bij de uitvaart aanwezig was geweest. Ze zei me: ‘Op het moment dat u dat zei hebt u mij mijn geloof weer teruggegeven.

Omdat u zei dat het gelukkig niet van uw voorstellingsvermogen afhing of het zo is of niet, met die hemel en zo.’

Ik weet ook niet precies hoe dat zit met die hemel en eeuwig leven en zo. Maar gelukkig hangt het niet van mijn voorstellingsvermogen af of het zo is of niet! bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

27

Een spoor van God, een spoor naar God: het besef dat je deel bent van een groter geheel.

Godssporen Ik heb er nog lang over na lopen denken. Juist op momenten dat je het er niet om doet, kun je mensen weer op het spoor van God zetten. Haar nietweten van God, of niet-willen-weten, veranderde in een besef dat er dingen zijn die ons weten en verstand en voorstellingsvermogen te boven gaan. Het Godsspoor van het beseffen dat niet alles om jezelf draait.

Ik blijf nog even bij de dood, omdat daar het besef van mensen en God zo’n nadrukkelijke rol speelt in zijn aanwezigheid of afwezigheid. Een nog jonge man die wist dat hij zou sterven, vond vrede met zijn vroege dood aan het strand van Vlieland. ‘Ik weet al enige tijd dat ik doodga, maar besefte het nog niet’, zei hij. Maar daar aan het strand zie ik de golven komen en weer gaan.

Het wordt eb en het wordt vloed. Lang voor ik er was, kwam de zee daar en trok ze zich weer terug. Als ik er straks niet meer ben, dan zullen de golven nog steeds komen en weer gaan. Zo is het ook met mij. Ik kwam en ik ga. Ik besef dat ik een deel ben van een groter geheel. Van mij mag je dat God noemen, pastor. Maar ik vind rust daar aan het strand en vind er vrede met mijn dood.’ Ook hier zie ik weer een spoor van God, een spoor naar God: het besef dat je deel bent van een groter geheel.

28

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

Van de dood naar het begin van het leven. Vader en moeder worden is een grote gebeurtenis. Vooral als het voor het eerst is. Je ziet dan jonge mensen veranderen. De jongen en het meisje die je nog kende bij de huwelijksvoltrekking, zijn vaak ernstiger geworden. Het ouderschap betekent immers een grote verantwoordelijkheid en op de een of andere manier beseffen de meeste jonge ouders dat ook. Het religieus besef, dat bij de huwelijksvoltrekking vaak vooral een verplichtend karakter had, keert op een andere wijze terug. In de vorm van verwondering. Verwondering over het jonge leven dat je wordt toevertrouwd. Of, zoals een jonge vader mij vertelde: ‘Je weet wel dat het kind van jou is, maar het is toch ook weer niet van jou. Zoiets moois kun je zelf toch niet bedenken?’ Over sporen van God gesproken!

Hier zie je dat in het besef dat het leven je, ook letterlijk, gegeven wordt.

Dat het een cadeau is.

God als besef God als besef. Het bracht me ertoe om de betekenis, de etymologie van beseffen op te zoeken. De betekenis ervan was ooit breder dan wat we er nu onder verstaan. Beseffen was: smaken, proeven, gevoelen, ondervinden, in zich waarnemen. God beseffen, zou je dus kunnen zeggen, is God smaken, God proeven, God gevoelen, God ondervinden, God in je waarnemen.

Zo’n Godsbesef gaat alle Godskennis te boven.

interview door: theo menting, lekendominicaan en kerkmusicus

Ik heb het leven ontvangen toen ik het heb losgelaten in gesprek met roy clermons Roy Clermons, geestelijk verzorger in Eindhoven, lid van de Dominicaanse Lekengemeenschap Nederland, muzikant én trotse vader.

Heb ik hiermee de belangrijkste ‘eigenschappen’ van jou genoemd of ...?

Ik zou er liefhebbende echtgenoot er nog bij willen hebben. Mijn vrouw Carolien is erg belangrijk voor me. Maar of het nu ‘eigenschappen’ zijn die je genoemd hebt? Het zijn verschillende rollen die ik vervul in mijn leven en waarvan er nog veel meer te noemen zijn, maar dit zijn wel de belangrijkste.

Zondag 26 oktober jongstleden heb je, tijdens een vesperviering in de Dominicanenkerk in Zwolle, je professie bekrachtigd en daarmee je lidmaatschap van de Dominicaanse Lekengemeenschap Nederland (DLN).

Wat betekent de DLN voor jou?

De DLN is voor mij een gemeenschap van geestverwanten. Een groep van zoekers naar waarheid en echtheid in het leven en in deze wereld, die leven vanuit Zijn genade. Dat te kunnen

delen met elkaar geeft een gevoel van geborgenheid, maar ook inspiratie en kracht om op je eigen plek het dominicaan-zijn gestalte te geven: het gezonden zijn om te verkondigen. In woord en daad Gods aanwezigheid in deze wereld voor het voetlicht te brengen.

Hoe ben je bij de DLN terecht gekomen? Wat trok je aan?

In de tijd dat ik theologie studeerde, was ik zoekende naar een plek in onze rooms-katholieke traditie die me paste en waar ik me thuis zou kunnen voelen, wetende dat ik met het studietraject dat ik volgde nooit een bisschoppelijke zending zou kunnen krijgen.

Toch was het voor mij belangrijk om zo’n plek te hebben. Ik vond en vind nog steeds dat het belangrijk is om als geestelijk verzorger geworteld te zijn in een traditie. Vanuit een doorleefde spiritualiteit kun je je verhouden tot alles wat zich aan je voordoet en dat is wezenlijk voor een goed pastor of geestelijk verzorger, anders wordt je bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

29

We leven in een wereld waarin waarachtigheid voortdurend onder druk staat en tegelijkertijd is deze wereld Gods wereld, ja, is God de dragende grond van deze wereld! werk een trucje. Via een boekje over Eckhart kwam ik in aanraking met de mystiek en met de dominicanen.

Hoe meer ik erover las en leerde in gesprekken met mensen, hoe meer de dominicaanse spiritualiteit ging leven en hoe meer ik ontdekte dat het paste met hoe ik in het leven stond. Vooraf aan het initiële vormingsjaar zei Henk Jongerius ooit tegen me in een gesprek: “Je bent eigenlijk al dominicaan, je moet alleen nog professie doen.”

De Vereniging Geestelijk Verzorgers Zorginstellingen (VGVZ) erkent overigens mijn lidmaatschap van de DLN als zending. Ik ben geestelijk verzorger met een dominicaanse zending.

Bestaat er een ‘dominicaanse manier van leven’? Hoe krijgt dat in jouw leven gestalte?

Toen ik professie deed heb ik mijn eigen aanvulling gegeven met de woorden: “Ik zoek naar waarachtig leven voor alle mensen in navolging van Jezus van Nazareth op de wijze zoals Dominicus ons heeft voorgedaan”.

Daar zit eigenlijk alles in. Mensen ‘waar’ laten worden, echt, waarachtig, of hoe je het ook noemen wilt.

In navolging van Jezus die dat mijns inziens ook deed. Hij heeft ons een weg getoond die leidt tot waarlijk mens-zijn. Voor mij is dat waar het om gaat, wanneer we het hebben over waarheid. Mens worden zoals God ons

30

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

bedoeld heeft. We leven in een wereld waarin die waarachtigheid voortdurend onder druk staat en tegelijkertijd is deze wereld Gods wereld. Sterker nog: God is de dragende grond van deze wereld. Deze levenshouding en het doen en laten dat daaruit voortkomt, is mijn manier van verkondigen.

Deze houding heb ik me door de jaren heen eigen gemaakt, na een persoonlijke crisis zo’n vijftien jaar geleden, waarin ik niks meer kon herstellen of veranderen. Ik zat compleet vast in mijn situatie toen. Mijn leven in Gods handen leggen was het enige wat ik nog kon en dat heb ik gedaan. De beste beslissing die ik ooit genomen heb. Ik heb het leven ontvangen, toen ik het heb losgelaten. Dit diep gewortelde besef willen delen en doorgeven aan anderen is toch heel dominicaans lijkt me.

Je bent werkzaam als geestelijk verzorger in Eindhoven. Je ontmoet veel mensen die op de een of andere manier een ‘geestelijke blessure’ hebben opgelopen.

Wat kun, wat wil je voor deze mensen betekenen?

Grappige term ‘geestelijke blessure.’

Om in die terminologie te blijven: de mensen die ik ontmoet in de psychiatrie zijn ‘geestelijk verongelukt.’ Een blessure veronderstelt de kans op genezing, terwijl de meeste mensen in de psychiatrie nooit meer genezen.

Herstellen kan wel. En op dat grensvlak van ziekte en herstel, daar werk ik als geestelijk verzorger. Hoe gebrekkig of gebroken het leven van iemand ook is, het helpt heel erg om iemand zijn verhaal te laten doen, te luisteren, vragen te stellen, het proberen samen te duiden, betekenis te geven, zonder te oordelen. Je kunt op die manier

mensen helpen grip te krijgen op hun verhaal, waardoor ze het voor zichzelf weer tot hun beschikking hebben. Het ‘ ware’ of waarachtige van de mens komt op die manier naar boven. En dat draagt bij aan herstel.

Tijdens de professieviering in Zwolle heb je, samen met Thijs Caspers, een prachtig lied gezongen van Leonard Cohen.

Wat betekent muziek voor je?

Ik maakte al muziek voordat ik kon lezen en schrijven. Het is heel belangrijk voor me. Ik heb zelfs 8,5 jaar als muziektherapeut gewerkt. Muziek heeft een zeggingskracht die aan woorden voorbij gaat, maar laat ik toch een poging wagen. Muziek maken is scheppen. Het is iets van God present stellen in deze wereld. Voor mij komt dat heel sterk tot uiting in de Brazilaanse samba. Ik speel al een aantal jaren in Escola de Samba Os Malandros in Eindhoven. Samba komt voort uit de onherbergzame en gevaarlijke favelas, de sloppenwijken van Rio de Janeiro.

In de samba wordt het leven gevierd, juist omdat er vaak niets te vieren valt.

Het is een uiting van een diepgewortelde levensvreugde, die voortkomt uit het besef dat het leven gebroken is en dat mensen soms een hard en zwoegend bestaan leiden. In die zin is samba een ode aan het leven.

Maar het is niet alleen samba wat de klok slaat in huize Clermons. Ik houd van vele soorten muziek. Muziek vertolkt de vele aspecten van het leven, niet alleen het schone en verfijnde, maar ook de ruwe, tegendraadse en donkere kanten ervan en al die kanten mogen er zijn en gehoord worden. Ik zing graag en begeleid mezelf daarbij op piano of gitaar en dan is het niet alleen

Roy Clermons

Leonard Cohen, Stef Bos of Huub Oosterhuis wat er klinkt, maar ook Johnny Cash, Metallica en die Toten Hosen.

Onlangs ben je vader geworden. Een trótse vader, mag ik wel zeggen. Dat zal een grote verandering in je leven hebben gebracht.

Hoe heb je dat ervaren?

De bevalling was de meest indrukwekkende gebeurtenis in mijn leven.

Dat ons dit prachtige kleine mensenkind geschonken is, is werkelijk pure genade. Zwanger worden was een moeizaam proces, maar Eerste Kerstdag 2012 kwamen we erachter dat Carolien zwanger was. Fantastisch!

We hebben de zwangerschap samen heel intens beleefd. Onze zoon Luuk is geboren op 8 augustus: Dominicusdag.

Het vaderschap is een roeping. Luuk roept mij om zijn vader te zijn, om voor hem te zorgen en tegelijkertijd kun je niet alles voor hem regelen en in orde maken. Je kunt zijn weg in het leven niet glad strijken en eigenlijk is dat het liefste wat je zou willen.

Vanaf het moment dat hij er is, is het grote loslaten begonnen. Dit is weer een nieuwe fase in het besef dat ieder mens leeft vanuit Gods genade, dus ook mijn zoon Luuk. bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

31

essay

door: renée van riessen, filosoof, dichter, docent godsdienstfilosofie en bijzonder hoogleraar christelijke filosofie

Moet de ziel opnieuw worden uitgevonden?

W

ie vandaag over ziel en innerlijk wil spreken, komt in een merkwaardig krachtenveld terecht. Aan de ene kant lijkt het erop dat de wereld waarin we leven, ons wil afhouden van het opbouwen van een innerlijke wereld. We worden aan één stuk door aangezet ons te manifesteren, zo niet te excelleren en naar buiten te treden. Meer dan ooit is ons leven door ‘media’, door bemiddelaars, en dus door externe ogen en externe beoordelaars bepaald.

Aan de andere kant is het opvallend hoeveel mensen op zoek zijn naar een vorm van contact met hun innerlijk, of dat nu is door het beoefenen van meditatie, door psychotherapie en vormen van coaching of door zich te verdiepen in spiritualiteit en filosofie.

Meer dan innerlijkheid alleen Is het mogelijk deze twee werelden met elkaar te verbinden? Misschien loont het de moeite een nieuwe benadering van de innerlijkheid te ontwikkelen, in de lijn van Kierkegaard en Levinas.

Bijzonder aan deze twee denkers is dat ze het filosofisch gedachtengoed in verband brengen met hun eigen religieuze bronnen: de bijbel en haar uitleg door de eeuwen heen. Het vermogen tot zichzelf in te keren maakt een belangrijk onderdeel uit van religiositeit in het algemeen, denk aan bidden, mediteren, biechten, of het besef schuldig te zijn voor mensen en voor God. Innerlijkheid kan in deze vorm van spirituele filosofie niet worden gemist, maar toch

32

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

blijkt dit niet de enige bron van waarheid te zijn. Juist het vermogen in te keren tot zichzelf veronderstelt nog iets anders dan de innerlijkheid alleen: de aanwezigheid van een Ander die deze inkeer mogelijk maakt en vergemakkelijkt. In religieuze en filosofische tradities wordt deze ander gerepresenteerd door de figuur van de leraar. De ziel, het innerlijk, kan niet zonder een leraar die ten opzichte van het innerlijk een buitenpositie inneemt.

De figuur van de leraar Vanuit deze interesse is het van belang om na te gaan hoe Kierkegaard een vergelijking maakt tussen Socrates en Christus als leraren van de innerlijk-

heid. Kierkegaard zoekt in de jaren tussen 1842 en 1846 naar een transformatie die moet leiden tot een nieuw register voor zijn schrijven als christelijk filosoof. In dit nieuwe register moet plaats zijn voor de notie ‘schepping’ als verwijzing naar de mogelijkheid een nieuw begin te maken.

“Tussen mens en mens is helpen het hoogste, het scheppen komt alleen de god toe” – tot die conclusie was Kierkegaard gekomen toen hij het leraarschap van Socrates en dat van Christus met elkaar vergeleek. Werkelijk scheppen is in Kierkegaards visie iets dat voorbij de menselijke mogelijkheden ligt. We kunnen wel spreken van menselijke scheppingskracht, maar deze kracht is afhankelijk van een andere en eerdere schepping.

De ziel, het innerlijk, kan volgens Kierkegaard haar eigen waarheid niet voortbrengen. Eerder is het zo dat ze steeds opnieuw naar de waarheid toe geschapen worden. Geschapen worden betekent in dat verband meer dan louter geïnformeerd worden over een waarheid die buiten jezelf bestaat. Het is niet de voortzetting van hetzelfde, maar een beslissende breuk in het bestaande. Als het innerlijk geschapen wordt, wordt het in feite herschapen en vernieuwd. Geloof is volgens Kierkegaard zo’n herschepping, die niemand bij zichzelf bewerken kan. De belangrijkste impuls hiervoor komt van buiten, niet van binnenuit.

Herschepping bij Ida Gerhardt Ida Gerhardt gebruikt ditzelfde woord ‘herschapen’ in haar gedicht Genesis dat verrassend genoeg niet over de schepping gaat, maar over het proces van ouder worden. Ze beschrijft het nieuwe zien van iemand die ouder wordt, als een ‘eindelijke verheldering van ogen’

René Magritte | Composition on a seashore | 1935

en een ‘opengaan van vergezichten’. De slotstrofe bevat, via het woord ‘herschapen’, een verwijzing naar de schepping. Ouder worden is voor Gerhardt het wonderlijk vooruitgrijpen op een herschepping die nog in het verschiet ligt. Oud worden als vooruitzien naar vernieuwing en herschepping: Het is een opengaan van vergezichten, een bijna van gehavendheid genezen; een aan de rand der tijdeloosheid wezen.

Of in de avond gij de zee ziet lichten.

Het is, allengs, een onomstotelijk weten dat gij vernieuwd zult wezen en herschapen wanneer men van u schrijven zal: ‘ontslapen’.

Wanneer uw naam op aarde is vergeten.

Levinas De herontdekking van het innerlijk is een herontdekking van het belang van subjectiviteit. Het perspectief van

Juist het vermogen om tot jezelf in te keren veronderstelt nog iets anders dan de innerlijkheid alleen: de aanwezigheid van een Ander. bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

33

Het zoeken naar waarheid begint in het innerlijk, maar daar is de waarheid niet te vinden. Het innerlijk gedijt alleen, wanneer het zich zijn gebondenheid aan iets buiten zichzelf realiseert. de enkeling doet ertoe, het kan niet zomaar worden uitgewist. Dat ontdekte Kierkegaard en na hem werd dit uitgangspunt verder uitgewerkt in de filosofie van het existentialisme (Heidegger, Sartre). Sartre bevrijdde ­ de mens van een oppermachtige en concurrerende God. Als God alomtegenwoordig en almachtig is, dan is er voor menselijke activiteit en inbreng geen ruimte meer.

De Frans-joodse filosoof Emmanuel Levinas (1905-1995) was een tijdgenoot van Sartre. Hij plaatste bij de existentialistische ontdekking van het subject en zijn vrijheid een eigen accent. Met Sartre erkende hij de noodzaak van een bijstelling van een (beeld van een) God als almachtige en alomtegenwoordige instantie die met menselijke vrijheid concurreert. Maar hij verplaatste die vraag ook naar het vlak van het humane: wordt bij Sartre vervolgens het contact tussen mensen onderling niet een strijd om vrijheid die even conflictueus kan zijn als de relatie tussen mensen en God? Kan een mensbeeld dat van initiële vrijheid uitgaat, ooit iets anders opleveren dan elkaar onderling bestrijdende vrijheden? Levinas ontwikkelt daarom op basis van de joodse traditie een ander mensbeeld: hij gaat ervan uit dat mensen kunnen opleven van de dialoog, de discussie en het onderlinge contact.

Wie dialoog en discussie zegt, zegt onderwijs. Het is daarom niet verrassend

34

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

dat Levinas een uitermate positief idee van onderwijs heeft. In de lijn van de joodse traditie verbindt hij het zelfs met de messiaanse tijd. In onderwijs gaat het niet alleen om de verlossing van de enkeling (door hem/haar innerlijk te ontsluiten), maar ook om het nastreven van vrede en gerechtigheid voor allen.

In de leraar ziet hij de gestalte van de verlosser, de Messias terug.

Innerlijkheid en uiterlijkheid De concentratie van Kierkegaard en Levinas op de figuur van de leraar en op het belang van onderwijs heeft gevolgen voor hun visie op het innerlijk en de ziel. Allebei geven ze aan het innerlijk een belangrijke plaats, omdat filosofie, als zoeken naar de waarheid, daar begint. Maar vervolgens voegen ze een tweede aspect toe, want het blijft niet bij het innerlijk alleen. Daar is de waarheid uiteindelijk niet te vinden. Ze laten zien dat het innerlijk alleen floreert wanneer het zich zijn gebondenheid aan iets buiten zichzelf realiseert. Buiten het zelf staan de boeken waarover Levinas spreekt, culminerend in de Heilige Schrift. Buiten is ook de gestalte van de ander als Vreemdeling, die het innerlijk verlost van zijn gebondenheid aan zichzelf.

Levinas neemt zo, net als Kierkegaard, afstand van de gnostische idee van waarheid, dat ervan uitgaat dat de essentie van alle waarheid reeds in het innerlijk aanwezig is. Het ‘zelf ’ staat volgens hem niet in natuurlijk contact met de waarheid: daarvoor is een gebeurtenis nodig die het innerlijk doet ontwaken.

Dit artikel is gebaseerd op het boek De ziel opnieuw van Renée van Riessen, dat medio 2013 bij uitgeverij Sjibbolet verscheen.

essay door: ton roumen, theoloog en spiritueel auteur

Stiltemomenten op school

D

ocenten ervaren aan den lijve dat de werkdruk onacceptabel hoog is en de rust vaak ontbreekt op school. Een docent vertelde onlangs dat onderwijs veel van je vraagt en dat de school je opeet. En op de vraag naar een wenselijke koers op een school voor voortgezet onderwijs antwoordde een kwart van de docenten dat de school gebaat zou zijn bij meer rust en momenten van stilte.

Het huidige onderwijs heeft minstens te kampen met het probleem van hectiek en onrust. Deze vraag kwam aan de orde tijdens een retraiteseminar over benedictijns leiderschap voor schoolleiders in het Dominicanenklooster Huissen. De bijeenkomst bestond uit een combinatie van een retraite en een seminar. Het was een seminar, omdat er kennis werd gedeeld, geduid en gegenereerd. En het was een retraite, omdat de bijeenkomst in een klooster plaatsvond, met twee gebedsmomenten waaraan men vrijwillig kon deelnemen.

In de groepssessies was er altijd aan begin of eind een verstillend moment met een tekstje ter bezinning en meditatieve religieuze muziek. De schoolleiders deelden in een bijzondere ontmoeting tussen klooster en school en gingen op zoek naar behulpzame monastieke wijsheden die de moderne school kan helpen in haar ontwikkeling.

Monastieke inspiratie?

Kan de moderne school zich wel door eeuwenoude, wellicht gedateerde, monastieke wijsheden laten inspireren?

De laatste jaren is er een revival van studies over Benedictus van Nursia (480-547), grondlegger van de orde der benedictijnen. Met zijn eeuwenoude wijsheden kan hij moderne mensen op een spoor zetten om met bijvoorbeeld werkdruk, ritme en schoolleiderschap om te gaan. De verschillende dagelijkse contemplatie- en gebedsmomenten bieden kloosterlingen de gelegenheid het werk regelmatig te onderbreken, om zo geïnspireerd te blijven. De praktijk van werkonderbreking kan worden vertaald naar het leven op school. Bij de retraite waren twee schoolleiders die vertelden dat hun scholen op het punt stonden een continurooster in te voeren. Ze gingen nu twijfelen. Vanuit benedictijns perspectief behelst de bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

35

middagpauze de mogelijkheid om na te gaan of je nog aandachtig op koers ligt en fris aan de middag kunt beginnen.

Komt met de invoering van het continurooster de middagpauze niet te zeer in het gedrang, vroegen zij zich af.

Bewust pauzes inlassen De aandacht voor meditatie en mindfulness op school is een andere mogelijkheid om praktijken van verstilling vorm te geven, bracht een andere deelnemer naar voren. Er zijn docenten in Nederland die mindfulness beoefenen en aan het begin van een les vijf minuten aandacht vragen voor ademhalingsoefeningen of een korte geleide meditatie.

De praktijk is dat je ogenschijnlijk vijf minuten effectieve lestijd verliest, maar je wint vervolgens aan concentratie en motivatie. In de Verenigde Staten bestaat het zogenoemde Quiet Time program. Twee keer per dag is er op school een pauze van vijftien minuten. Leerlingen kunnen dan mediteren of ervoor kiezen een waardevolle educatieve activiteit in stilte uit te voeren, bijvoorbeeld lezen. Deze schoolbrede Quiet Time periode stelt leerlingen in staat hun geest en lichaam tot rust te brengen en zich opnieuw te motiveren om te leren. Overigens heeft het Quiet Time program zijn wortels in de benedictijnse school.

De lesdag of de les wordt daar vaak begonnen met momenten van verstilling.

Van 17 tot 19 januari 2014 geeft Ton Roumen in het Dominicanenklooster Huissen de weekendretraite ‘Groeien naar het licht’. Op 1 februari verzorgt hij de retraitedag ‘De ladder naar God’ en op 20 en 21 maart is er wederom een retraiteseminar ‘Benedictijns leiderschap voor schoolleiders’.

36

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

Op het Egbert Gymnasium, dat met de benedictijner abdij van Münsterschwarzach in Duitsland is verbonden, zijn meditatieve momenten te vinden tijdens de weekopeningen, in de vieringen of tijdens bezinningsdagen, maar ook op stiltemomenten voor de aanvang van de lessen. En in de advents- en vastentijd zijn er meditatieve bijeenkomsten voordat de school begint.

Het kloosterlijke ritme Contemplatieve momenten in het klooster zijn onderdeel van een ritme.

Kloosters kennen een ritmische afwisseling van contemplatie en werk. Wat is ritme? Het woord ritme is ontleend aan het Grieks en betekent vloeiend of stromend bewegen. Het is een ononderbroken, voortgaande beweging die te vergelijken is met de golfslag van de zee, die geen begin en geen einde kent.

De golfbeweging vernieuwt. Het zingen van psalmen door monniken tijdens het getijdengebed is een ritmisch, vloeiend gebeuren dat gevoed wordt door de adem. Door te zingen worden ze van binnenuit ritmisch bewogen en krijgt hun ziel ademruimte.

De kenmerkende golfbeweging van het zeewater roept het beeld op van de ademhaling. Het ritmisch aan- en terugrollen van de golven vertoont verwantschap met de in- en uitademing.

De inademing is leven ontvangen, de uitademing is leven geven en loslaten.

Je kunt je laten dragen op de golven van je ademhaling, zoals je je kunt laten dragen door de golven van de zee. Ritme verbindt de actieve en passieve levensstroom. Zoals het leven behoefte heeft aan een ritme van zich openen en sluiten, van in- en uitademen, zo heeft het leven ook een ritme van uitwendigheid

en inkeer: een beurtelings zich wenden van de aandacht naar binnen en naar buiten. En dat gebeurt in de kloosters.

Oorspronkelijk werden veel ritmes vanuit religie vormgegeven: een vaste rustdag, terugkerende rituelen en feestdagen, vastliggend werktijden, die vanuit klooster en kerkklok werden aangereikt.

Daar kwamen ritmes bij die mensen zichzelf oplegden. Een voorbeeld is de schrijver die zes ochtenden per week aan zijn romans werkt en de musicus en atleet die op vaste tijden oefenen. “In onze moderne tijd lijkt het erop alsof we onze persoonlijke en collectieve ritmes zijn kwijtgeraakt”, zegt Marli Huijer in haar boek ‘Ritme, op zoek naar terugkerende tijd’. Dat komt voor een deel door de nieuwe sociale media. Daardoor zijn de grenzen tussen werk, vrije tijd en andere bezigheden vloeiend geworden.

Toepassing van ritme op school Hoe zit het met het ritme op school?

Wordt er nog gezamenlijk een lunch gebruikt en wordt er nog gevierd op vaste momenten? Pedagoog Peter Petersen (1884-1952) heeft nagedacht over het belang van ritme op school. In het pedagogisch concept van deze onderwijsvernieuwer speelt ritme een centrale rol. Hij is de grondlegger van de Jenaplanscholen en wilde de traditionele klassikale school vernieuwen. Hij vond het klassikale systeem een keurslijf; de school was te eenzijdig gericht op het aanbieden van leerstof in plaats van het zich richten op de ontwikkeling van leerlingen. Hij zocht naar een manier om beter aan te sluiten bij de leefwereld van kinderen en jongeren door te zorgen voor een dynamisch ritme op school. Ritme is voor Petersen te vinden in de dynamiek en de afwisseling van de vier elementen die hij wezenlijk

Matisse | The silence that lives in houses | 1947

acht voor het onderwijs: werk, gesprek, spel en viering. Voor het bewerkstelligen van een goed ritme op school is het nodig een evenwicht te vinden tussen cognitieve en creatieve vakken, tussen groepswerk en zelfstandig werk en tussen instructie en begeleiding.

Sturing vanuit de schoolleiding De confronterende vraag hoe je meer rust en ritme op school kunt realiseren, krijgt nog een vervolg in de vraag hoe je als schoolleider hierop kunt sturen. Ook hier heeft Benedictus een les: die van verandering in kleine stapjes – conversio morum. Je hoeft niet hard van stapel te lopen en er hoeft geen revolutie te worden ontketend. Er zijn altijd kleine stapjes te zetten en te organiseren. Tijdens het retraiteseminar vertelde een schoolleidster dat een van de kleuterjuffen van haar school besloten had om iedere dag even tijd vrij te maken om met haar kleuters te luisteren naar rustgevende klassieke muziek en dat bleek een weldadige uitwerking te hebben. bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

37

essay door: rob liethoff, acteur, choreograaf en stempedagoog

I

Stemklankmijmeringen

ntellect, beschaving en spraak in het verdomhoekje. Voor een tijdje dan!! Op zoek naar de klankkast. In contact treden met de ‘echte’ stem. Met ons totale lijf. Met ons instrument, onze klankkast.

Zo begon ik in 2002 aan mijn stem-en-klankreis in de lessen van docent Alex Boon aan de Acteerstudio. Voor mij een toen radicale benadering van het idee over stem. Tot dan toe had stem niet meer betekend dan ‘zinnen spreken’, ‘goed articuleren’ en ‘weten wat je zegt’. In de lessen van Alex stond stem gelijk aan lichaam en lichaam gelijk aan stem. Ik betrad met ontzag, respect en ietwat angst voor het werk, dit pad. Een tweetal jaar later kregen we zangles van Ingrid Voermans aan de hand van de Lichtenberger Methode, een klankgeoriënteerde stempedagogiek. Dit deed mij besluiten de opleiding voor toegepaste stemfysiologie in het kleine Duitse Lichtenberg te volgen. Vanaf 2007 tot nu heb ik me intensief met de samenhangende fenomenen stem, klank en lichaam beziggehouden. Zonder in een al te technisch verhaal te treden, zal ik trachten iets te verwoorden over datgene wat zich zo moeilijk vangen laat: onze stem.

Frau Rohmert; Lichtenberger Institut Mijn stem is niet meer mijn stem. Stem is sowieso niet alleen stem. Stem is zeker niet meer alleen het gesproken woord. Is stem klank, lichaam of lichaamsklank? Een optelsom van een boel fysiologische principes? Ja en ja.

Zangeres Frau Rohmert, oprichtster van het Lichtenberger Institut, beschrijft vaak een zogenaamd ‘klankwezen’. De klank als authentiek wezen dat op een bepaald moment op zichzelf staat en haar eigen wetten laat zien.

Zelfregulerend haar weg formuleert in

38

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

ons lichaam. Met als uitgangspunt het luisteren. Het waarnemen. Zingende oren. Klankontvouwing.

Luisteren Omgaan met het fenomeen luisteren.

Anders luisteren. Luisteren met alle zintuigen. Het loslaten van het esthetische gehoor. Weg van interpretatie of trends. Het proberen los te laten van ‘mentale’ commentaren op hetgeen met ons en in ons gebeurt als we zingen. Geluid maken. Klank maken.

Echt luisteren. Ontdekken wat er zich

in de klank afspeelt. Klanken in de klank. In deze is de rol van toehoorder minstens zo belangrijk als de rol van de zanger. De vocalen tonen hun dieptes. Hun oneindigheid. Elke keer weer. De complexiteit van de stem openbaart zich. Het unieke karakter van het strottenhoofd mag zich laten zien. De slag– en compensatievelden van ons lichaam dat zich via handelende concepten altijd en overal mee wil bemoeien, dient zich meer en meer op de achtergrond te houden. De klank zoekt haar weg. Stoïcijns maar flexibel. Nietsontziend toont zij ons misschien wel hoe we zijn.

Zingen Wat als we met het idee kunnen spelen dat we, als we zingen en spreken, onze stem en klank ontvangen in plaats van naar buiten richten? Als zij in alle rust en ruimte hun werken kunnen voltooien? Zo kunnen we gadeslaan. Als een zeer betrokken toeschouwer op gepaste afstand. De vaak zo overactieve kant van onze wil wordt zacht doch dringend verzocht zich koest te houden. Zo kan het parasympatische zenuwstelsel ons begeleiden. Met als resultaat dat het strottenhoofd leert. Het muzikale orgaan met haar membraanweefsels.

Het wil ongebonden vrij kunnen ‘zingen’, ‘klinken’, ‘spreken’.

Strottenhoofd De stem is van het oor. Het oor is van de stem. Stem en oor worden gehoord door het strottenhoofd. Zij laat zich niet sturen. Niet domineren. Niet opdringen. Het strottenhoofd stapt direct op een spreekklankelijke rem en wil niet meer zijn uiterste best voor ons doen. Het muzikale gehoor dient te leiden. Akoestische principes bepalen

Edgar Degas | Zanger met handschoen | 1878

een natuurlijke ordening. Zangerformanten als leidraad. Grondtoon lost op in hogere frequenties. Een vocaal valt als een spuitende fontein uiteen in vele hoogbegaafde vocaaltjes. Het strottenhoofd in zijn zetel ontvangt deze rijke klankwerelden en geniet zonder enige inspanning. Zij aanschouwt en laat zich kietelen in het gesproei. De orgaanweefsels eromheen antwoorden en resoneren mee. Een dialoog die leidt tot schittering en glans.

Beweeglijkheid Als een koene wetenschapper met een stijlvolle microscoop opereert onze stem zacht maar krachtig ons weefsel. Ongestoord raakt hij onze klankreceptoren. Deze worden aangenaam verrast en laten het weefsel levendig participeren. Dansende cellen verzorgen een punkrockconcert in ons lijf. bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

39

Ons binnenlichaam wordt geactiveerd.

En toch is er rust in een totale activiteit. Weldoend voor het lichaam en de geest. Een wakkere stem ondersteunt zo van binnen uit onze verlangens naar expressie.

Wakker gadeslaan Wij aanschouwen met haar mee. Als in een droom mogen we de klank van binnen aftasten. Haar doorzichtige muren kussen met vitale lippen. We laten ons vallen zonder de grond te raken. We vliegen maar zijn o zo geaard. Vibrerend en vol ‘Schwingung’ laat ons weefsel zich verleiden tot een prachtig spel.

Onze zintuigen dienen niet ter controle van de waarneming, maar laten zich mede beschenken. Voelend horen, horend zien, ziend voelend horen. Er ontstaat duidelijkheid in de verwarring.

Een nieuwe lief Onze stem. Kleur klank stem. Stem en oor. Oorstem. Klankkaststem. Oorklankmuziekstem. Een nieuwe lief.

Stemlief. In staat kwetsbaarheid klanksterk te verwoorden. Vraag het de stem maar. Hij liegt niet. Een archaïsch karakter spreekt klare taal. Hij mag ons muzikaal stemmen. En misschien zelfs wel temmen. Niet andersom. Denk ik.

Seminar ‘De Kunst van het luisteren’

Klank– en waarnemingsgeoriënteerd zingen volgens de Lichtenberger Methode; begeleid door Rob Liethoff; van 31 januari 2014 tot 2 februari 2014, in het Dominicanenklooster Huissen. Voor ­zangers, instrumentalisten, acteurs, logopedisten, koordirigenten, geïnteresseerde leken; kortom voor iedereen die vragen en interesse heeft in het fenomeen klank/stem en bereid is zich door een proces van zijn of haar eigen zintuiglijke waarneming te laten leiden.

40

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

essay door: wout huizing, stafmedewerker bij reliëf, een christelijke vereniging van zorgaanbieders en voormalig geestelijk verzorger

Elk afscheid is de geboorte van een herinnering

A

ls ik mijn ‘blindengeleidehond in opleiding’ uitlaat en mensen vertel dat ik na ruim een jaar afstand moet doen, zijn twee reacties bijna standaard: ‘Maar dat is toch vreselijk moeilijk om afscheid te moeten nemen?’ En vervolgens de conclusie: ‘Dat zou ik niet kunnen, hoor!’ Zo merk ik bijna dagelijks dat mensen afscheid nemen moeilijk vinden.

Moeite Dat afscheid nemen een hele opgave is, zal ik niet ontkennen. Maar de reactie is typerend: als je je hecht, is het vreselijk moeilijk om ook afscheid te nemen; dus begin je er maar niet aan. Hoe vaak gebeurt het niet dat mensen proberen het te omzeilen of uit de weg te gaan?

Iemand stopt - na jarenlang zingen op het koor - in de vakantietijd, om geen afscheid te hoeven nemen. Een collega die elders gaat werken, hoeft geen plechtigheid. Buren verhuizen zonder iets te zeggen. Kortom: voorbeelden te over.

We lijken te vergeten dat leven voortdurend ook afscheid nemen is. En dat we ons daarin hebben te oefenen. Hechting en scheiding zijn twee - onlosmakelijke - kernmomenten voor ons leven. Leven zonder afscheid bestaat niet. En zeker:

hoe sterker de hechting, des te moeilijker is het afscheid en des te zwaarder de ervaring van verlies. Maar wat kan het waardevol zijn als het lukt om tijd en aandacht te geven voor afscheid bij iemands naderende levenseinde. Dat is helaas lang niet altijd mogelijk. Mensen sterven immers vaak ook plotseling en onverwacht. Maar zie het - áls er gelegenheid voor een afscheid is - niet alleen als een opgave, maar ook als een kans.

Afscheid is de geboorte van een herinnering De uitspraak dat elk afscheid de geboorte van een herinnering is, is een waar woord. Maar nadenken over afscheid nemen wordt mede beïnvloed door de wijze waarop je eerdere afscheidsmomenten in je leven hebt ervaren. Waren het mooie, slechte, zorgvuldige? Je herbezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

41

Hechting en scheiding zijn twee kernmomenten voor ons leven. inneringen kleuren mede het nieuwe moment van afscheid. Bezin je op de betekenis voor jezelf van afscheid nemen en vraag je af hoe je daar inhoud aan wilt geven. Realiseer je dat deze inhoud toeneemt als het verder gaat dan alleen nadenken over de keuzes omtrent medische behandelingen en regelzaken. Er wordt wel gesproken over ‘keuzestress rondom het levenseinde’.

Daardoor raakt op de achtergrond hoe bijzonder en verrijkend momenten van afscheid kunnen zijn.

Dat klinkt dan wel erg mooi, ja bijna romantisch, maar afscheid is toch vaak vreselijk! Veel stervensprocessen zijn hard en rauw. Niets geen aanvaarding.

Boosheid. Conflicten. Ontluistering.

Veel unfinished business. En toch ….

Elk afscheid is de geboorte van een herinnering. Die waardevolle herinneringen geven kracht en hoop voor die toekomst.

Een paar voorbeelden Ik beschrijf enkele concrete voorbeelden uit mijn eigen leven. Niet als model hoe het zou moeten, maar om het besef wakker te roepen waarom zorgvuldig afscheid nemen zo betekenisvol kan zijn.

Mijn moeder Mijn moeder overleed ruim 23 jaar geleden, na jaren van bestralingen en kuren tegen verschillende vormen van kanker. Haar laatste half jaar lag ze op bed. Omdat zij in Friesland woonde en ik in Utrecht, schreven we elkaar brieven met onze herinneringen aan vroeger. En als we elkaar zagen, spraken we erover door. Zij zocht naar bevestiging

42

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

of ze een goede moeder was geweest; gelukkig kon ik die bevestiging geven.

Steeds dichterbij kwam haar levenseinde. Telkens als ik op bezoek was, moesten we afscheid nemen van elkaar.

Onzeker of we elkaar levend weer zouden zien. Vaak waren er dan tranen.

We lieten ze elkaar zien en drukten zo uit wat we voor elkaar betekenden.

Op een gegeven moment was alles wel gezegd wat gezegd móest worden. En haar krachten namen af. Toen heb ik de kracht van de stilte ervaren. Gewoon ‘er zijn’. Naast het bed zitten. Niets hoeft meer gezegd. Het was goed zo.

Die momenten van stilte en rust aan haar ziekbed zijn voor mij een kostbare herinnering. Het heeft me geleerd hoe stilte meer gevuld kan zijn dan momenten met vele woorden.

Deze herinnering heeft me duidelijk gemaakt hoe mooi het kán zijn als er tijd voor is om samen herinneringen op te halen, te benoemen wat er toe doet, welke betekenis je voor elkaar hebt, de balans op te maken. En de kracht van de stilte te leren kennen.

Judith Herzberg heeft dat prachtig verwoord in één van haar gedichten: Mijn vader had een lang uur zitten zwijgen bij mijn bed.

Toen hij zijn hoed had opgezet zei ik, nou, dit gesprek is makkelijk te resumeren.

Nee, zei hij, nee toch niet, je moet het maar eens proberen.

Ritueel Als geestelijk verzorger in de ouderenzorg heb ik veel zonen en dochters aangemoedigd zaken te benoemen, liefde uit te spreken en samen stil te zijn bij het bed. Rituelen kunnen hierbij bij-

zonder ondersteunend zijn. Een gebed, een lezing, branden van een kaars, een familiebijeenkomst waarin kinderen benoemen wat de betekenis van vader of moeder voor hen is geweest. In kleine kring vieren van communie of avondmaal. Samen luisteren naar muziek. Het laatste Sacrament. Het geven van een zegen. Rituelen verbinden en markeren het moment van afscheid.

Muziek Ook muziek kan troostend zijn, zo ondervond ik deze zomer bij het afscheid van een vriendin. Twintig jaar zongen we samen in een kamerkoor. Twee jaar geleden hoorde ze dat ze kanker had. Er volgden operaties, bestralingen, behandelingen. Ze sprak er openhartig over in haar vriendenkring en werk. Vlak voor haar overlijden zei ze zeer dankbaar te zijn over de afgelopen twee jaar.

“Het klinkt gek, maar het waren misschien wel mijn mooiste jaren. Zoveel oprechte belangstelling, openhartige gesprekken, liefde van mensen, inzet en bereidheid om mij bij te staan en voor me te zorgen. Ik ben een opener mens geworden.”

Samen bedachten we als koor nog een keer bij haar thuis te komen zingen.

Maar plotseling ging ze enorm achteruit. De vraag was of we nog wel bij haar op bezoek zouden kunnen. Ze wilde het echter dolgraag en besefte dat dit een moment van afscheid zou worden. Na een concert gingen we naar haar huis. Ze was te zwak om ons te begroeten. Wij stelden ons op in de huiskamer. De deur naar haar slaapkamer geopend. Zij lag er: broos, geheel

Elk afscheid is de geboorte van een herinnering.

Bansky, graffitikunstenaar

vermagerd, nauwelijks nog energie. En het koor ging zingen. Haar ogen gingen open. Haar lippen bewogen mee, omdat ze de woorden zo goed kende.

Haar hart zong mee. Gaandeweg kwam er een glimlach op haar gezicht. Deze muziek troostte en steunde haar. Lord let me know my end and the numbers of my days ... , met als laatste woorden: dan beleef ik nog vreugde, voordat ik heenga en niet meer ben.

Twee dagen later overleed m’n vriendin; de familie gaf aan dat ze vanaf dit moment meer rust had gehad. Deze muziek markeerde het afscheid en de overgave aan het sterven. Tijdens de uitvaartplechtigheid zongen we dit lied opnieuw.

Gedenken Maak ruimte voor gedenken. Dat wordt des te waardevoller als het verbonden kan zijn met bijzondere herinneringen aan woorden, gebaren, rituelen, muziek, en stilte. Dan is het einde niet alleen iets dat zo goed mogelijk geregeld moet worden en het sterven niet alléén groot verdriet. In en door het afscheid nemen ontdek je waar het op aankomt in het leven. Mede door die ervaringen is mijn levensmotto geworden: leven is geloven in de liefde. bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

43

muziek voor onderweg

door: theo menting, lekendominicaan en kerkmusicus

Als daar muziek voor is

D

het nieuw liedfonds viert haar jubileum met een bundel en een nieuwe cd

e Amsterdamse Dominicuskerk is al meer dan veertig jaar broedplaats van liturgievernieuwing en bron van nieuwe liturgische muziek. Het omvangrijke repertoire van dichter Huub Oosterhuis en componisten als Bernard Huijbers, Tom Löwenthal en Antoine Oomen werd in deze kerk uitgeprobeerd, volop gezongen en de wereld in gezonden. Maar naast dit repertoire ontstond er in de loop der jaren ook muziek ‘van eigen bodem’ met teksten van Simone Huisman, Jannet Delver, Sieds Prins en Gerard Swüste, op muziek van Thom Jansen, de vaste organist van de Dominicus.

In 1993 richtten een groep vrouwen uit de Dominicus het Nieuw Liedfonds op.

Er bleek grote behoefte aan een andere invalshoek, wanneer het gaat om liturgische muziek: de invalshoek van vrouwen! Zo werd het Nieuw Liedfonds een platform dat vrouwen stimuleert tot het schrijven van teksten en liederen die geschikt zijn voor liturgie in de breedste zin van het woord.

Sinds zijn oprichting is het Nieuw Liedfonds zeer voortvarend te werk gegaan.

Vrouwelijke dichters en componisten werden gezocht en gevonden, aangevuld met composities van onder anderen Thom Jansen en Tom Löwenthal. Inmid-

44

geloven onderweg nr 4 • 2013 – bezinning bezieling beweging

dels heeft het Fonds maar liefst acht CD’s uitgebracht en negentig partituren. De liederen hebben niet alleen een plek gevonden en gekregen in de Amsterdamse Dominicus, maar zijn – naar goed gebruik – het land ingegaan. Niet alleen via de CD- en partituuruitgaven, maar ook via lied- en studiedagen.

Het nieuwste project ‘Als daar muziek voor is’ is daarom een jubileumuitgave.

Op 28 september 2013 werd de boreling aan den volke gepresenteerd in de Dominicus: een bundel met maar liefst negentig liederen, bij elkaar gebracht en voorzien van muzieknotatie voor de delen die door de gemeente meegezongen worden. De uitgave bevat daarnaast een uitvoerige toelichting bij

elk lied, een uitvoerige inleiding door Wilna Wieringa én een woord vooraf door publiciste Marjoleine de Vos. Eveneens verscheen de achtste CD: ‘Zielsverlangen’, met veertien nieuwe liederen, opgenomen in de Dominicuskerk en mooi gezongen door het Projectkoor van het Nieuw Liedfonds onder leiding van Lisette Bernt.

Eerst terug naar de bundel. Het oogt niet alleen erg mooi, het ís ook erg mooi! Het is een goed plan geweest om de verzameling ontstane liederen bij elkaar te brengen. Een bundel om te gebruiken, niet alleen om te zingen, maar om mijmerend, mediterend, luisterend en overwegend door de teksten te gaan.

Wat de bundel zeer waardevol maakt is de toelichting bij ieder lied; niet alleen bij de tekst, maar ook bij de muziek.

Met daarbij de suggestie wanneer het lied kan worden gezongen en op welke plaats in de liturgie.

In haar inleiding beschrijft Wilna Wieringa niet alleen hoe het Nieuw Liedfonds is ontstaan, maar ook hoe het te werk gaat bij het produceren van nieuwe liederen. Boeiend om te lezen.

Daarnaast vind je ook een register met ‘vindplaatsen in de bijbel’ en informatie over de dichteressen en componisten.

Al met al een volledige bundel, die het waard is om gebruikt te worden.

Wanneer je in het bezit bent van alle uitgebrachte CD’s van het fonds, dan is het erg aangenaam om de CD’s te beluisteren met de bundel erbij. Ik ga dan direct maar op de stoel van een ‘gemeentelid’ zitten en probeer dan uitgenodigd te worden om van harte mee te doen. Want dat vind ik wel het allerbelangrijkste criterium van liturgische

muziek: de gemeente moet mee kunnen doen en een volwaardig en volwassen deel hebben aan het lied. Natuurlijk mag (moet) er voortdurend sprake zijn van een ‘spel’ tussen koor en volk, tussen één- en meerstemmigheid, tussen vrouwen en mannen, instrumenten.

Dat maakt het zingen juist nog indringender en boeiender, maar altijd is daar de gemeente die mee moet kunnen doen. Enkele liederen in de bundel zijn puur voor een koor geschreven. Dat staat er bij vermeld en de muzieknotatie ontbreekt dan ook.

De meeste liederen mogen voor een doorsnee gemeente geen probleem zijn en kunnen, na korte oefening, snel worden meegezongen. Het is mede daarom dat liederen als ‘Dit ene weten wij’, ‘Tussen de tijd’, ‘Uw lichtend spoor’, ‘Welkom’, ‘Altijd Aanwezige’ en ‘Hore mijn oor’ snel hun weg hebben gevonden in het vernieuwende liturgisch-muzikale landschap. Maar niet alle liederen zijn, zeker muzikaal, altijd even makkelijk.

Uitvoering daarvan vraagt niet alleen een goed koor, vakbekwame musici, maar ook een gemeente die van zingen weet! Dat vraagt van een gemeente nogal wat en zeker ook van de muzikale verantwoordelijken. Overigens geldt dat niet alleen voor deze liederen, maar ook voor andere liturgische liederen.

De teksten evenwel zijn toegankelijk en goed in te passen in de liturgie. Het spoort aan tot een creatieve invulling bij wat er in de liturgie klinkt, zeker in relatie tot de Schrift.

De uitgaven van het Nieuw Liedfonds vormen een welkome aanvulling op het liturgisch muzikale repertoire dat in de afgelopen jaren, in al haar veelkleurigheid, is verschenen. bezinning bezieling beweging

–

nr 4 • 2013 geloven onderweg

45

In de periode tussen Kerst en nieuwjaar bent u te gast in het klooster. Met inleidingen, uitwisseling, meditatie, film of muziek. We laten ons inspireren door het kloosterritme en de vieringen. Tijd voor eigen invulling en ontmoeting. Het is ook mogelijk om een deel van deze dagen te verblijven. vrijdag 27 december 11.00 uur tot woensdag 1 januari 2014 14.00 uur Holkje van der Veer, dominicanes en pastoraal vormingswerker € 269,- (5 nachten) € 180,- (2 nachten)

retraite

13093

Vrijdagretraites Herademen – Geniet van een dag voor jezelf!

Een retraitedag om te herademen en bij je bron te komen. Ervaar de kracht van de stilte, met het kloosterritme als inspiratiebron. Meditatie, tekstreflectie, uitwisseling, muziek, deelname aan de kloostervieringen en heerlijke kloostermaaltijden. vrijdagen 3 en 31 jan., 21 feb., 21 mrt., 9 mei 2014 09.30 tot 19.00 uur Henk Jongerius, dominicaan en dichter of Theo Menting, musicus en lekendominicaan A € 48,- B € 68,- C € 78,- (losse inschrijving) 14043 (3 jan) 14046 (31 jan) 14048 (21 feb) 14052 (21 mrt) 14053 (9 mei) De winter is het seizoen van leegte en stilte. Maar vaak zijn we dan extra druk, met feestdagen, eten, culturele uitjes. Misschien juist een moment ‘om stil te staan’, wél even die ruimte van de kale winter op te zoeken. vrijdag 3 januari 19.30 uur tot zondag 5 januari 2014 14.00 uur Miriam Janssen, schrijfdocente en Erna Lankhorst, docente verhalen vertellen A € 199,- B € 249,- C € 299,- 14001

creativiteit

Naar de winterstilte Weekend tekst, stem en beweging

retraite

agenda voor onderweg

Bezinningsdagen rond Kerst en Nieuwjaar

Jezelf ontmoeten in de stilte

retraite

Drie dagen om in volledige stilte te ervaren wat zich NU in jou aandient. Zwijgen en jezelf ontmoeten, zodat wat diep in jou leeft aan het licht komt. Misschien confronterend, altijd helend. Ervaar hoe de stilte je innerlijk kan bevrijden. Er is gelegenheid voor een gesprek met de begeleidster. zondag 5 januari 15.00 uur tot woensdag 8 januari 2014 13.30 uur vrijdag 4 april 15.00 uur tot maandag 7 april 2014 13.30 uur Erna Bakker, therapeute en coach bij het (terug-)vinden van innerlijke rust A € 269,- B € 319,- C € 369,- (losse inschrijving) 13201

Jubileumconcert Capella Phos Hilaron

zondag 5 januari 2014 15.00 uur toegang: deurcollecte

muziek

Vijf jaar geleden werd vocaal ensemble Capella Phos Hilaron door dirigent Theo Menting opgericht, met als doel de liturgische muziek uit de grote tradities van Oost en West te laten klinken. In de afgelopen jaren is een behoorlijk repertoire opgebouwd, werden diverse concerten gegeven en werden twee CD’s uitgebracht. Alle reden dus voor een bijzonder jubileumconcert.

14045

Dit retraiteweekeinde is gesitueerd in een tijd van het jaar waar de dagen weer merkbaar langer worden. Tijdens deze retraite oriënteren we ons op het terugkerende licht en verwelkomen dit in ons leven.

retraite

Retraiteweekend Groeien naar het licht

vrijdag 17 jan. 19.30 uur tot zondag 19 jan. 2014 15.00 uur Ton Roumen, theoloog en spiritueel auteur A € 199,- B € 249,- C € 299,- 14008 De Paus is de opvolger van Petrus, apostel van Jezus. Hij schreef twee brieven.

Wat zijn dat voor brieven? Voor wie bedoeld?

Deze brieven zijn ouder dan het Vaticaan! dinsdagochtenden 21, 28 januari, 4,11,18, 25 februari, 4,11,18, 25 maart en 1 april 2014 10.00 tot 12.15 uur.

Ernst Marijnissen, dominicaan, auteur en catecheet A € 115,- B € 165,- C € 195,- 14009

studie

Leerhuis - Brief van de Paus

Start het jaar met prachtige hartverwarmende muziek van noordelijke componisten. We zingen oa.

Nothern Lights van Ola Gjeilo, een stuk over de krachtige, verschrikkelijke schoonheid van de Aurora Borealis. En het prachtige Wiegenlied van Nørgård gebaseerd op het verhaal van de Zwitserse kunstenaar Adolf Wölfli. Maar ook Cyrillus Kreek en Hugo Alfvén staan op het repertoire.

Herma Timmer, dirigente en zangdocente vrijdag 31 januari 19.30 uur tot zondag 2 februari 2014 14.00 uur A € 199,- B € 249,- C € 299,- 14012

muziek

Zangweekend Noordelijke koormuziek voor de donkere dagen

Filosofische serie De ziel, het zijn en het niets

zondagen 2 februari, 2 maart en 6 april 2014 15.00 uur tot 17.00 uur Losse lezing € 12,50 Meer informatie op www.kloosterhuissen.nl/p/799

Ervaar een paar dagen de kracht van stilte en rust en maak tijd voor jezelf. In ’de leegte’ zoeken naar sporen van het Goddelijke in je leven en ontdekken wie je bent, wat je wilt en waar je tegen aanloopt. Onder begeleiding enkele dagen met stilte, vieringen, tekstreflecties, creatieve werkvormen en gesprek. woensdag 5 febr. 10.00 uur tot vrijdag 7 febr. 2014 16.00 uur Theo Menting, kerkmusicus en lekendominicaan € 195,- (incl. 1pk) 14092

Net als op een pelgrimstocht komen we van alles tegen, leuke en minder leuke dingen. We gaan ‘op weg’ en laten ons verrassen. Onze blik verdieptzich en we kijken anders waardoor we meer en intenser gaan waarnemen. ma 16 dec. 16.00 uur tot vr.ochtend 20 dec. 2013, ma 17 febr. 16.00 uur tot vr.ochtend 21 febr. 2014, Miek Pot, contemplatielerares en schrijfster A € 299,- B € 399,- C € 499,- (losse inschrijving) Een fascinerende reis naar de ongekende mogelijkheden van de menselijke stem. Geënt op de werkwijze van het Roy Hart Theater: avontuurlijk, spelenderwijs en op de tast. maandag 17 febr. 14.00 uur tot vrijdag 21 februari 2014 13.30 uur Pete Pronk, verhalenverteller en docent stemexpressie A € 399,- B € 529,- C € 599,- 14015 Ontdek de wereld van de (Slavisch-) Byzantijnse zangcultuur uit het Oosten. Maak zingend kennis met bijzondere zangtechnieken en componisten uit verschillende tijden. Je gaat aan de slag met je eigen stem. Laat je ziel spreken onder inspirerende begeleiding!

muziek

Byzantijnse zangcultuur van vroeger en nu

workshop

Vijfdaagse stemexpressie De Schatkamers van de stem

retraite

Contemplatie - Pelgrimeren door je innerlijke landschap

retraite

Op zoek naar het Goddelijke in je leven

studie

Een filosofische lezingenserie in samenwerking met Amor Mundi. Lezingen van Jan Flameling (febr), Bert Keizer (mrt) en Joke J. Hermsen (apr).

vrijdag 7 maart 19.30 uur tot zondag 9 maart 2014 16.00 uur Svetlana van Wielink, Russisch-Nederlandse dirigente en zangdocente A € 219,- B € 259,- C € 319,- 14049 Zingen met hart en ziel. Liederen van de CD Wat ongezegd bleef met teksten van Huub Oosterhuis en nieuwe composities van Onno Krijn. Een inspirerende dag voor koren en zangers, onder bezielende leiding van Leoni Jansen. zaterdag 15 maart 2014 10.00 tot 17.00 uur Leoni Jansen, zangeres, regisseuse en zangtrainster, m.m.v.

Onno Krijn en Abeltje Hoogenkamp € 37,50 (inclusief lunch en nieuwe partituren) 14050

muziek

Oosterhuis zingen met Leoni Jansen - Zingen met hart en ziel

Het kind en ik Ik zou een dag uit vissen, ik voelde mij moedeloos.

Ik maakte tussen de lissen met de hand een wak in het kroos.

Er steeg licht op van beneden uit de zwarte spiegelgrond.

Ik zag een tuin onbetreden en een kind dat daar stond.

Het stond aan zijn schrijftafel te schrijven op een lei.

Het woord onder de griffel herkende ik, was van mij.

Maar toen heeft het geschreven, zonder haast en zonder schroom, al wat ik van mijn leven nog ooit te schrijven droom.

En telkens als ik even knikte dat ik het wist, liet hij het water beven en het werd uitgewist.

Uit: Martinus Nijhoff, Nieuwe Gedichten

Sta dsda m 1 | Postbus 5 9 | 6 8 5 0 A B Hui s se n | T. 0 2 6 - 3 2 6 4 4 2 2 | w w w. k l o o ste r huis se n . n l