Geloven Onderweg 2014 kwartaal 1 by Dominicanenklooster Huissen

geloven

onderweg

dominicaans tijdschrift voor bezinning, bezieling en beweging losse verkoopprijs â&#x201A;Źďż˝ 7,50

voorjaar 2014 | jaargang 132

Julika Marijn

Etty Hillesum

Nieuw leven, waar vrouwelijke en mannelijke krachten elkaar versterken

Svetlana van Wielink

Anne Stael

Inhoud Colofon Geloven Onderweg Dominicaans tijdschrift voor bezinning, bezieling en beweging Jaargang 132 Verschijnt 4 keer per jaar Uitgave van Stichting Dominicanenklooster Huissen Redactie Ernst Marijnissen Holkje van der Veer Henk Jongerius Theo Menting Stef de Kroon (eindredacteur) Gitta Nieuwenburg (beeldredacteur) Aalt Bakker (hoofdredacteur) Redactieadres Postbus 59 6850 AB Huissen Telefoon: 026 – 326 44 22 E-mail: redactie@kloosterhuissen.nl www.dominicanenkloosterhuissen.nl

Redactioneel

Waar het mannelijke en het vrouwelijke elkaar ontmoeten

De keuze van Sarai

Alsof alles zicht uitstrekt in mijn ochtendgebed

G itta N ieuwenburg E rnst M arijnissen

H olkje

van der

V eer

Etty Hillesum, inspiratiebron voor een rijk innerlijk leven

Uitgever Stichting Dominicanenklooster Huissen E-mail: aaltbakker@kloosterhuissen.nl

Ontvankelijk

Abonnementen-administratie Postbus 59 6850 AB Huissen Telefoon: 026 – 326 44 22 E-mail: abonnementen@kloosterhuissen.nl

Vrouwen in de Bijbel

Vrouwelijke krachten en leidinggevende competenties

Mijmeringen bij het gedicht ‘Moeder de vrouw’

Muziek verbindt mij met mensen

Tarieven 2014 Geloven Onderweg verschijnt 4 maal per jaar Jaarabonnement € 25,00 via automatische incasso Opzegging van abonnement kan uitsluitend schriftelijk en uiterlijk 2 maanden voor het verstrijken van de betalingsperiode. De tarieven zijn inclusief BTW. Losse verkoopprijs € 7,50 (exclusief verzendkosten) Vormgeving Marieke de Vlieger Technische realisatie Uitgeverij Skandalon Auteursrechten © Copyright Dominicanenklooster Huissen Afbeelding omslag Aerie Margarita Sikorskaia | 2008 issn 0920-2544

A alt B akker

H enk J ongerius I rene H aalboom

M artina H einrichs

IS vetlana

van

W ielink

Deken van rust in een koude kerk 31 T heo M enting

Inspiratiedagen voor medewerkers en vrijwilligers van hospices 34 A nne S tael

Agenda voor onderweg

Gedicht voor onderweg

Nieuw leven; waar het vrouwelijke en mannelijke elkaar elkaar versterken Een verhaal over nieuw leven, toekomst en vruchtbaarheid. De toekomst begint bij twee mensen op hoge leeftijd. Sarah maakt de keuze in het verhaal. Zij kiest voor toekomst en voor het heil van de wereld, waar haar man Abraham de keuze niet maakt. In de Bijbel spelen vrouwen altijd een essentiële rol als het lastig en kritiek wordt. Sarah is in dit verhaal het symbool voor de behoedster van de wereld. Het gaat niet over de sterkste zijn of over mannen versus vrouwen. Het gaat om hoe mannen en vrouwen elkaar kunnen versterken en hoe mannen én vrouwen meer hun vrouwelijke kanten kunnen laten zien. We groeien namelijk allemaal door elkaars aanwezigheid. In onze wereld is het hard nodig om onze vrouwelijke krachten, die mannen én vrouwen bezitten, meer te laten zien. Daarmee gaat het dit nummer ook om nieuw leven, ontvangen en toekomst. Die toekomst gloort als we liefde, menselijkheid en ook kwetsbaarheid verspreiden. Prachtige en veelzijdige bijdragen over dit thema. Van de indrukwekkende Etty Hillesum tot een dansende non en ook de allereerste zon, waar het al zo vaak mee begon. Het thema wordt afgesloten met mijmeringen over het bekende gedicht ‘De Moeder de vrouw’ van Martinus Nijhoff. Buiten het thema gaat het in dit nummer over een groep jongeren die een weekend het kloosterleven in Zundert ervaart. Hoe krachtig de stilte en de rust kan zijn. Er is ook aandacht voor Byzantijnse muziek en voor inspiratiedagen voor mensen die stervenden begeleiden in de laatste fase van hun leven. Hoe aanwezig zijn bij een sterfproces de kern raakt.

Aalt Bakker, hoofdredacteur

bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

toelichting bij de omslag door: gitta nieuwenburg, kunstenares

Waar het mannelijke en het vrouwelijke elkaar ontmoeten Zondagavond, Boer zoekt vrouw. Een heerlijke gelegenheid om naar mensen te kijken die vol lef een groot avontuur aangaan op zoek naar de relatie van hun leven. Glimlachend kijk ik naar Aletta die met een bedrukt, ietwat angstig gezicht vertelt dat ze niet weet hoe ze het moet noemen ‘wat Patrick in haar los maakt’. ‘Die lijkt wel iets bedreigender’, zegt ze later met een verlegen glimlach. Deze vrouw, die haar ‘mannetje’ staat en alleen een boerderij op Bonaire runt, wordt aangesproken op haar vrouwelijkheid door de aanwezigheid van een man. Dat is mooi en illustreert hoe het mannelijke en het vrouwelijke elkaar wakker maken en aanvullen. Waar ze eerst enkel ruimte had voor hard werken, werd ze door de aanwezigheid van een man zachter en toegankelijker. Tegelijkertijd raakt ze ook een heikel punt aan. Ze spreekt over ‘bedreigender’. Het mannelijke raakt het vrouwelijke aan en dat is bedreigend. Omgekeerd geldt dat ook. Vanuit die angst kan de drang ontstaan om het andere te overheersen of te onderdrukken. Als we de strijd nu eens neerleggen en elkaar als complementair gaan zien in plaats van de sterkste te willen zijn.

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

We leven en groeien door elkaar Wanneer ik mij verdiep in vrouwen uit de kunstgeschiedenis kom ik met name tegen dat ze ondergewaardeerd werden en vaak roemloos ten onder gingen ten opzichte van hun mannelijke tijdgenoten. Veel van hun werk werd zelfs toegeschreven aan hun mannelijke collegae. Neem bijvoorbeeld Camille Claudel (1864-1943). Deze zeer getalenteerde beeldhouwster heeft vanwege haar vermeende krankzinnigheid de laatste dertig jaar van haar leven doorgebracht in een psychiatrische inrichting. Haar broer Paul kon niet verdragen dat zij als vrouw een genie was. Hij claimde dat recht als man en als schrijver en heeft haar, zelfs nadat ze genezen was verklaard, in de inrichting laten zitten. Het is een aangrijpend voorbeeld waaruit de noodzaak blijkt van de herwaardering voor vrouwelijke kunstenaars. Toch wil ik deze strijd niet verder belichten, maar ingaan op de aanvullende kwaliteiten. Camille was een tijdgenoot van de beeldhouwer Auguste Rodin. Ze heeft zelfs een periode met hem

gewerkt en samengeleefd. Als we kijken naar het werk van Rodin en Claudel zien we een verschil in de mannelijke en vrouwelijke hand. Daar waar Rodin de lichamen in een bijna perfecte staat van verheerlijking uitbeeldt, springen bij de beelden van Claudel de emoties en kwetsbaarheid veel meer in het oog. Dit wat wij typisch mannelijk of vrouwelijk noemen is in essentie niet bedoeld om tegenover elkaar te zetten, maar om elkaar te versterken en aan te vullen. Er is moed voor nodig om ontvankelijk te zijn voor de waarde van het andere. Biologisch zijn er verschillen en we hoeven niet de ander te worden, maar kunnen wel leren van eigenschappen die bij de ander beter ontwikkeld zijn. Stereotyperend gedrag, opvoeding en cultuur versterken de strijd tussen man en vrouw. Tegelijkertijd willen we graag dat de vrouw meer naar voren treedt in de maatschappij en de man zijn vrouwelijke kanten laat zien. Daar is niets mis mee, zolang de vrouw haar vrouwelijke eigenschappen niet hoeft te onderdrukken om mee te kunnen draaien aan de (mannelijke) top en de man zijn gevoelens op zijn eigen manier mag blijven tonen.

Camille Claudel | Vertumnus en Pomona | 1905

Laten we terugkeren naar waar het allemaal begon, naar moeder aarde, naar de schoot van de natuur waar het leven begint. Zonder bestuiving geen nieuwe planten, zonder voortplantingsdrift geen nieuwe dieren. Zonder man geen vrouw en zonder vrouw geen man. Wanneer de essentie, ontkleed van emoties en verwachtingen overblijft, is het eigenlijk heel eenvoudig. We leven en groeien door elkanders aanwezigheid en niet ten koste van elkaar. De van oorsprong Russische kunstenares Margarita Sikorskaia laat in haar prachtige oeuvre zien dat de man evengoed man kan zijn met vrouwelijke kanten en vice versa. Haar schilderijen zijn uiterst harmonieus zoals te zien is op het schilderij Aerie op de voorpagina. “Als je het niet fijn vindt waar je bent, en het lijkt onmogelijk om te komen waar je heen wilt, dan is het enige wat je kunt doen leren te navigeren door de troebele wateren naar het licht en te genieten van je drijfvermogen.” Dat deze uitspraak van haar ook mag helpen bij het vinden van de ander in welk relationeel opzicht dan ook.

Auguste Rodin | De kus | 1882

bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

bezinning door: ernst marijnissen o.p., dominicaan en schrijver

De keuze van Sarai

ie het bijbelverhaal in Genesis 6, 1-6 over Sarai (vorstin voor mij) en Hagar (zwerfster) als een verslag uit vervlogen tijden leest, kan de bijbel beter sluiten. Conclusies zijn dan snel geformuleerd. Sarai is een autoritaire en liefdeloze vrouw. Ze kan niet tegen haar verlies. Ze drijft een aankomende moeder de woestijn in en ze spreekt tamelijk grof tegen haar man Abram (vader is verheven). En als een soort zoete wraak houden we ons verder met Hagar en haar lotgevallen bezig. De vraag naar de ‘ziel’ van het verhaal is niet eens gesteld! Ga! Abram en Sarai worden door de Enige weggeroepen uit hun land en met onbekende bestemming op tocht gezet. Eerstgeroepenen zijn ze op de lange weg van de menswording van de mens, die een hele zesde scheppingsdag zal gaan duren. Het is de dag, waarop gesproken wordt: “Laten wij mensen maken” (Genesis 1,26). Het is de dag van de Enige, die de mens boetseren blijft totdat deze een echte mens geworden is. Het vertrek van Abram en Sarai is als de steenlegging van een groot en fraai gebouw. Het is een eerste stap op de weg die de Levende met de mensheid gaat. In deze beide mensen én hun trouw aan de roepstem om te gaan (Genesis 12,1), doemen de contouren op van een nieuwe wereld als een vermoeden. Het scheppen van de nieuwe hemel en de nieuwe aarde begint niet met

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

Adam en Eva, maar zet in met Abram en Sarai. Ze mogen niet afwijken van de weg noch wegvluchten van de Stem! Zij weten het samen: we zijn aan de Levende overgeleverd. Als een van ons versaagt, raakt het klinken van de Stem in onze samenleving gesmoord. Vraag naar de toekomst Sarai is onvruchtbaar (Genesis 11,30). Een goed verstaander heeft het al begrepen. Een kind staat voor toekomst en vernieuwing van leven. Welke toekomst eigenlijk? Niet die naar wereldse patronen. Daarover heeft God geen zorg. De mannen zullen kinderen verwekken en de vrouwen zullen baren. Maar voor hen die de Stem hebben vernomen en aan deze Stem gehoor geven, is er een andere toekomst. De Schrift staat er vol van en verhalen tuimelen over elkaar. Bij deze toekomst is

het initiatief aan de Enige. Bouwen aan een duurzame samenleving vereist derhalve diens aanwezigheid. Onze blikken reiken immers niet verder dan de horizont en dat is niet genoeg. God ziet verder en dat is beslissend. De voortgang van Gods werken wordt in menig bijbelse vertelling gekoppeld aan het krijgen van kinderen. Hun geboorten zijn dan omgeven met hoge ouderdom, onvruchtbaarheid, het verschijnen van boden (engelen) en bepaalde tekens. Abram en Sarai zijn de eersten Geboorteverhalen staan in het teken van bevrijding. Denk aan Izak, Jakob, Jozef, Mozes, Simson, Samuël, Johannes de doper en Jezus van Nazaret. Al deze eerstgeborenen zijn iconen van Gods toekomst, nieuwe wegen naar het land van belofte en daarom door God verwekt. Deze verwekkingen hebben niets met biologie van doen. Theologieën die van een bepaalde ingreep in de natuur uitgaan, zijn misleidend. Niet biologie maar het huis van de Enige in wording is het vertrekpunt van theorie en beschouwing. Proberen wij ons eens in te leven in dat eerste echtpaar, voortgaande op de onbekende weg naar een nieuwe schepping. Sarai is onvruchtbaar. Daarom verschijnt Hagar ten tonele. Het verhaal wordt sterk aangezet en doet ons denken aan bepaalde uitspraken van Jezus: “Wie meer houdt van zijn vader en moeder dan van mij, is mij niet waard” (Matteüs 10,37). “Wie naar mij toekomt, moet zijn vader en moeder, zijn vrouw en kinderen, zijn broers en zusters, ja zelfs zijn eigen leven haten; anders kan hij geen leerling van mij zijn” (Lukas 14,26). Natuurlijk leert Jezus niet, dat je je vader en moeder of je verdere familie moet haten

Sarai and Hagar | Carl-Heinz Kliemann | 1962

om hem te kunnen navolgen. Het is een zwartwit spreken dat past bij een bepaalde manier van onderrichten. Het wil ons leren dat we - in geval van een keuze tussen Jezus en onze dierbaren die ons van hem zouden willen wegtrekken - moeten kiezen voor Jezus Messias. Sarai en Hagar markeren de keuze tussen een toekomst van Godswege of een verdergaan zonder de Enige. Als later uit Hagar Ismaël geboren wordt, is hij een zoon van Abram, maar niet de zoon van de belofte. Als Hagar Sarai

Al de bijbelse eerstgeborenen zijn iconen van Gods toekomst, nieuwe wegen naar het land van belofte en daarom door God verwekt. bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

Bouwen aan een duurzame samenleving vereist derhalve de aanwezigheid van de Enige. Hij ziet verder dan onze horizont en dat is beslissend. onbeduidend vindt, omdat zíj wel en Sarai niet vruchtbaar blijkt, ligt daar een verholen waarschuwing onder. Om het anders te zeggen: dit verhaal is een lering en niet een verslag over het gedrag van twee vrouwen. Hagar lacht omdat ze de vruchtbaarheid van de heilsweg - wat levert dat anders op dan een gesloten schoot - onbeduidender vindt dan de wereldse vanzelfsprekendheid van het verwekken en baren van kinderen. Sarai behoedt de opdracht, waaraan Abram en zij hebben te gehoorzamen. Er moet een huis gebouwd worden. Dat huis is de vervulling van de belofte: “Ziehier mijn verbond met jou! Jij zult worden tot een vader van een menigte volken.” Daarom wordt de naam Abram veranderd in Abraham: vader van de velen (Genesis 15,4)! Dat huis is het werk van de levende God en niet van de volken. Hagar is het beeld van die volken. Daarom betekent haar naam ook zwerfster! Ze doet denken aan Abel, wiens naam zoveel beduidt als doler, dampje, pluisje (Genesis 4,1-2). De wereld, waarop Gods zorg zich richt vanwege haar kwetsbaarheid en die hij redden wil, verkeert in donkerte en dwaling. Ze tast in het duister omtrent haar zin en bestemming. Je kunt haar wegblazen als een pluisje en ze kan vervluchtigen als een damp. Zij doolt of zwerft. Uit die wereld is geen heil te verwachten. Dus wordt Hagar weggestuurd en ligt de volle nadruk

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

op het ‘wachten op God’. Dat was heel wat voor het ouder wordende echtpaar Abram en Sarai. Toch bleven ze vertrouwen op de belofte. Daar hoort de volger van de Stem thuis. Daarom is Kaïn een landbouwer, zal later Jakob zich thuis voelen in de tent, en houden Abram en Sarai zich op terzijde van de woestijn. De Enige kiest geen zwervers en jagers. Het ouder worden van beiden en Sarai’s onvruchtbaarheid zijn de uiterlijke kenmerken van het bijzondere, waarop we gewezen gaan worden. Niet Ismaël zal de eerstgeborene zijn, maar een ander. En de Enige zelf kondigt zijn geboorte aan als hij bij de godeiken van Mamré Abraham komt bezoeken. Dan wordt Sara een zoon beloofd. “Nu sprak de Enige: Ik zal mij keren, keren tot jou, wanneer het de leven schenkende tijd is, dan heeft Sara, jouw vrouw, een zoon” (Genesis 18,9-10). In het verhaal veranderen de namen van het echtpaar. Van Abraham weten we het. Door zijn trouw, die duidelijk wordt in zijn gehoorzaamheid aan Sara, belooft de Enige hem te maken tot een ‘vader van vele volken’. Maar de belofte van een zoon - Izak (hij die lacht) - geeft ook Sara een nieuwe plaats in de heilsgeschiedenis. Ze wordt een echte aartsmoeder en heet voortaan ‘vorstin’, hetgeen wil zeggen dat ze aan de wieg staat van een nageslacht en een volk van koningskinderen (zie Exodus 19,6). Het begrip van Sara behoedt Abraham voor de dwaling dat Ismaël, zijn eerstgeborene, ook de zoon van het heil is. Sara heeft het nooit vergeten: haar eerstgeborene zal van Godswege verwekt worden.

bezinning door: holkje van der veer o.p., agoge en theologe

Alsof alles zich uitstrekt in mijn ochtendgebed

anwege onder andere mijn gezondheid ben ik enkele jaren geleden vanuit het klooster van Zwolle verhuisd naar aan appartement in Nijmegen in de nabijheid van veel van mijn medezusters. Natuurlijk mis ik het leven in het klooster met zijn bewoners en gasten en zijn vanzelfsprekende dagindeling, een vast ritme met momenten van samenzijn voor maaltijd en gebed en momenten van alleen zijn. Tot aan mijn vijftigste had ik nooit eerder alleen in een huis gewoond; vooraf kon wel aanvoelen maar niet weten hoe ik dit zou ervaren. Nu, na ruim drie jaar, kan ik zeggen dat ik aan de nieuwe situatie gewend ben en dat ik er vrede in gevonden heb. Ik kook voor mijzelf de heerlijkste maaltijden, ik kan mijn dagen prima indelen en zo af en toe vier ik in mijn eentje kleine feestjes. Als ik het te stil vind zoek ik contact met vrienden en familie en voor wat verstrooiing zorgt de radio, de TV of mijn geluidsinstallatie. Mijn ritme zoeken Als religieuze vrouw leef ik van meer dan brood alleen, ik heb een verlangen om mijn leven te verbinden, te verbreden met de bron waaruit ik tot leven geroepen ben. Om dat contact, die relatie te voeden zoek ik, ook nu ik alleen woon, momenten van gebed. Momenten van stilte zijn in mijn huis in ruime mate aanwezig, maar ieder moment van stilte is nog geen moment van gebed. Mijn vraag is: Hoe geef ik in deze nieuwe situatie vorm aan een gebedsritme

dat bij mij past? Mijn appartement heeft geen bel op het dak, geen koster die de kaarsen ontsteekt, geen orgel dat voor mij speelt. Als ik dagelijks ruimte wil maken voor meditatie en gebed dan vraagt dit van mij een persoonlijke discipline die geheel door mijzelf gevonden en gevoed zal moeten worden. Als ik zelf geen kaars ontsteek wie zal het dan voor mij doen? Als vanzelf ben ik gaan experimenteren met vorm en inhoud. Er zijn periodes waarin ik mij concentreer op een tekst, bezinning bezieling beweging

â&#x20AC;&#x201C;

nr 1 â&#x20AC;˘ 2014 geloven onderweg

Dank zij mijn ochtendgebed realiseer ik mij in dankbare vreugde dat ik geroepen ben om een visioen van hoop te zijn. dan ga ik op een bepaalde tijd aan mijn tafel zitten en lees een bijbelverhaal of een gedicht. In een andere periode lees of zing ik een psalm en ontsteek ik een kaars of lees een tekst uit de traditie. En dan blijken er nog veel meer vormen mogelijk te zijn! Het lied van Sara Kroos Het lied ‘De allereerste zon’ uit de nieuwste voorstelling van Sara Kroos heeft mij de afgelopen weken tot een dansend ochtendgebed gebracht. Nadat ik ’s morgens ben opgestaan, mijn persoonlijke verzorging heb gedaan en - met een kop koffie - de krant heb gelezen, zwaai ik mijn balkondeuren open. De frisse ochtendlucht verdrijft al wat nog duf is en naar nachtrust ruikt. Ik start mijn computer op en de muis opent het Youtube kanaal, enkele luidsprekers zijn aangesloten op mijn pc. Muziek vult de kamer, een zacht tromgeroffel. Ik sta op van mijn bureau en loop naar de vrije ruimte tussen salontafel en boekenkast; al snel voegt het geluid van een piano zich bij het zachte tromgeroffel; dan klinkt de stem van Sara Kroos: http://www.youtube.com/ watch?v=45AS92jGXZ8 (uit de voorstelling ‘Van Jewelste’). Het is maar goed dat ik alleen woon, denk ik dan, want wat je mij vervolgens ziet doen, had ik in de gebedsruimte van ons klooster nooit gedurfd. Ik geniet van de klanken waarmee de kamer zich vult, het ritme wordt duidelijker en versnelt, mijn lichaam reageert, mijn

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

romp beweegt en al snel maken mijn benen stampende bewegingen, de muziek neemt langzaam in kracht toe en zwelt op tot een lofzang. Ik herhaal dit nu al twee weken iedere ochtend. Ik ken de tekst uit mijn hoofd, ik zing luid en overtuigend mee, omdat ik het niet laten kan. De beelden in de tekst komen elke ochtend weer als nieuw naar mij toe. Ze ontroeren mij: op dit moment ontmoeten ‘weten’ en ‘beseffen’ elkaar. Bezinning bij de tekst van Sara Mijn dagelijks koffiemoment met krant verbindt mij met de wereld buiten mijn eigen domein. Het is alsof ik even op een steiger zit, een platform aan de rand van de levensrivier, ik hoop daar te kunnen schuilen in een ongezien alleen zijn, waar ik in afstand de wereld overzie zonder verantwoordelijk te zijn. Het is naast de stilstaande reiger die wacht op zijn voedsel waar ik zit. Ik aarzel om mee te doen, liever wil ik een toeschouwer zijn, het lijkt alsof deze wereld even niet van mij is. De dag, het ware leven is voor al die anderen, de drukdoeners die allang begonnen zijn, die stroom van mensen met hun zorgen en verdriet, maar ik doe niet mee, ik verschuil mij en wacht in een zelf gecreëerd alleen zijn. Terwijl ik daar zit, komt er een boot voorbij en de man aan het roer zwaait naar mij. Met een schok word ik wakker, mijn alleen zijn is doorbroken! Het is een zonnig weerzien, jouw aanwezigheid, jouw zwaaien is een erkenning van mijn bestaan. Door jou word ik teruggeroepen naar het dagelijkse onvolmaakte bestaan van de gehele mensengemeenschap. Het is dit ene, het onverwachtse, dat mij mijn mens-zijn teruggeeft, en mij verbindt met de bron van mijn leven! De ander als een Ander, belofte van vertrouwen. Ik laat mijn steiger los in vertrouwen, ook in

eerste zon Er vaart een boot voorbij, stilstaande reiger De man aan ‘t roer zwaait naar mij, ik zit, op onze steiger Rivier, boot en zon, zo simpel overvalt het mij Tot tranen toe geroerd, elke winter gaat voorbij Refrein

Rollin Kocsis | Sun over red hill

deze woeste wateren valt te varen, hoef ik niet stuurloos en alleen te zijn. Met een schok besef ik dat ik leef en dat dit vertrouwen is. Het is het daadwerkelijk voelen dat ook deze kale wintertijd voorbij zal gaan. Geen oorlog meer in Syrië; geen onrecht meer in de straten; geen vrouwen die worden belaagd! Ochtendgebed Mijn hart klopt, mijn benen komen in beweging, frisse lucht stroomt mijn lichaam in. Ik realiseer mij in dankbare vreugde dat ik geroepen ben, dat wij geroepen zijn om te leven, om een visioen van hoop te zijn. De koude wintertijd is voorbij, voor alle mensen van wie ik hun gezicht heb gezien op de foto’s in de krant, de verhalen van angst en vrees die in mijn geheugen zijn geplant. Deze boot weet te varen en brengt mij bij ‘De allereerste zon, waarmee alles al zo vaak opnieuw begon’!

Die allereerste zon, die na de winter komt Die allereerste zon En wat ik steeds vergeet Is dat alles al zo vaak opnieuw begon Met die allereerste zon Geen kou meer in de grond, geen rijp meer op de bomen Toch denk ik elke winter dat geen zon ooit door zal komen Rivier, oever, gras, bomen waren blad’ren kwijt Nu mag de sluier af van kale wintertijd Refrein Als de avond zachter valt De eerste merel zich laat horen Alsof alles zich uitrekt na een diepe winterslaap Als het land wordt voorbereid En nieuw leven wordt geboren En ik mijn verloren moed weer bij elkaar raap Refrein Uit: Sara Kroos, Van Jewelste

Wat je mij tijdens mijn ochtendgebed ziet doen, had ik in de gebedsruimte van ons klooster nooit gedurfd. bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

interview door: aalt bakker, directeur van het dominicanenklooster huissen in gesprek met: ton jorna en julika marijn

Etty Hillesum, inspiratiebron voor een rijk innerlijk leven

it jaar is het 100 jaar geleden dat de joodse schrijfster Elly Hillesum geboren werd. Ze leefde in concentratiekamp Westerbork en stierf in 1943 in Auschwitz. Ze liet indrukwekkende teksten na, die veel mensen in de hele wereld veel troost, inspiratie en kracht geven. Haar werk werd wereldwijd vertaald. Onlangs verscheen een prachtig boek: Altijd Etty, inspiratiebron voor een rijk innerlijk leven, geschreven door universitair hoofddocent aan de universiteit voor Humanistiek Ton Jorna en actrice Julika Marijn. Een verslag van een bijzonder gesprek met de auteurs. Dicht bij mijn hart Ton Jorna publiceerde al veel over Etty en gebruikt haar werk als docent levensvragen, gericht op geestelijke verzorging. Het werk van Etty is voor studenten een inspiratiebron om je te buigen over wat je als geestelijk verzorger te wachten staat, zegt Ton. “De studenten krijgen in het dagboek vele levensthema’s te lezen. Je leest haar innerlijk proces en ziet dat lastige dingen in je leven een potentie hebben om te leren van het leven en om er rijker van te worden. Dat is voor veel studenten vruchtbaar. Met Etty kan ik de studenten iets geven door hun denken in verband te brengen met je eigen

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

levensverhaal. Hoe zitten ze straks bij een zieke? Je bent dan deelgenoot van het leven van de zieke. Je bent er en je moet niets willen bereiken. Je bent er voor de ander, opdat deze kan doormaken wat hij of zij heeft door te maken.” Julika Marijn speelt al meer dan tien jaar een voorstelling met fragmenten uit het dagboek. Op 28-jarige leeftijd krijgt Julika Marijn het dagboek van Etty Hillesum van haar oma. Julika werd meteen verliefd op het boek en draagt sindsdien het gedachtegoed van Etty in haar leven op een bijzondere wijze met zich mee. “Etty zit dicht

bij mijn hart”, zegt Julika. “Ze draagt sinds ik het boek kreeg, bij aan mijn persoonlijke ontwikkeling. Het verhaal van Etty is een zoektocht van een vrouw naar haar eigen waarheid, naar trouw blijven aan jezelf en naar hoe je je verhoudt tot levensvragen. Dat is ook mijn zoektocht. Ik ben zielsblij dat ik Etty’s werk heb leren kennen en dat ik haar mag spelen. Het is een voorrecht om bijna dagelijks met haar werk bezig te zijn en om mensen te inspireren met haar gedachtegoed.” Etty’s geschriften zijn bijzonder. Alle aspecten van het leven komen aan bod, liefde en liefdes, kunst, lijden, de moed tot zichzelf en God. Etty heeft in de bizarre omstandigheden van de oorlog tot het eind toe haar eigen pad gevolgd en ging grote levensvragen niet uit de weg. Ze zocht vrede en liefde in haar eigen hart als antwoord op de haat. Ze kreeg mogelijkheden genoeg om onder te duiken. Maar ze wilde haar medemensen niet in de steek laten en hen helpen waar ze kon. “Haar gedachtegoed en haar geloof zijn getest in de heftige oorlogstijd. Dat maakt het boek voor mij heel bijzonder. Dat je zelfs met die innerlijke waarden en wijsheid kunt leven in zo’n angstige tijd en zelfs in een concentratiekamp, is voor mij geruststellend en geeft me vertrouwen”, zegt Julika. Etty begint met angst en chaos in haar leven, zegt Ton. In deze tijd willen we

Om vol liefde in het leven te staan, moet je wel wat doen en buiten je eigen kleinigheden stappen.

Etty Hillesum

dat niet meer doormaken, zo lijkt het. We willen dat zo snel mogelijk van ons bord schuiven. Nu krijgen mensen snel medicatie. Soms moet dat, maar zou het ook kunnen dat we iets te verstouwen hebben, wat ongewis is, zegt Ton. “Het lijkt dat we niet meer de diepte zoeken in ons leven. Etty’s werk is een weergave van wat we onszelf vaak onthouden. Als je het moeilijk hebt, of je bent in crisis, dan ben je niet gestoord of zo. Laten we de lastige dingen in ons leven niet zien als een doodlopende straat, maar als behorend bij innerlijke levensprocessen. We kunnen er vaak wat van leren en rijker worden.” De dagboekteksten staan vol wijsheid. “Ik voel met bevoorrecht om stemgever te mogen zijn van dit gedachte-

bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

Het gaat in het leven meer om overgave, loslaten en jezelf zijn – ergens voor staan – dan om bezig zijn met wat anderen vinden.

mijn leven, vind ik zelf. Onze donkere kant hoort er ook bij. Die moet je ook betreden om bij de mooie kanten uit te komen en om bij een ‘plus’ uit te komen. Daar moet je wel voor werken en er niet omheen gaan.”

goed, als ik Etty speel en haar teksten uitspreek. Het gaat in het leven denk ik om overgave, loslaten en jezelf zijn en dat je ergens voor staat en minder bezig bent wat anderen vinden. Etty is voor mij een soort ijkpunt. Ik herken me in haar levensvreugde, haar dankbaarheid voor het leven en ook wel in de twijfels die ze soms had. Het dagboek is ook heerlijk menselijk.”

“Etty bezat een groot vermogen om wakker te blijven en om het goede te zien in de ander”, zegt Julika. “In veel Aziatische landen groeten mensen elkaar met het woord namasté: ik groet het goddelijke in jou. Wat zou het goed zijn als we zo naar elkaar én ook naar onszelf kunnen kijken. Maar er is zoveel angst en we maken ons druk om allerlei kleine dingen. Ik zit soms zelf midden in mijn eigen kleinigheid. Etty spreekt ons aan om het goede in ons te laten spreken. Liefde is een centraal thema in haar leven. Dat zou ook richting moeten geven aan ons doen en laten: in het zich geborgen voelen in het leven, in verbinding staan en vervuld zijn met het mysterie. Daar raakt Etty mij. In dat thuisgevoel vind ik haar.” Onder de hemel is men thuis. Op iedere plek van deze aarde is men ‘thuis’, wanneer men alles in zich draagt, schrijft Etty.

Namasté Naast Etty is Sri Sri Ravi Shankar, een spirituele leraar uit India, een grote inspiratiebron voor Julika. Hij heeft me geleerd wakker te worden voor het mysterie van het leven en te laten voelen dat je deel bent van een groter geheel. Om wakker te blijven en vol liefde in het leven te staan, moet je wel wat doen en buiten je eigen kleinigheden stappen, zegt ook Etty. De hygiëne van de ziel noemt Etty dat. “Ik moet contact houden met de ‘onderstroom’ in mezelf. Als ik het buiten mezelf ga zoeken, dan raak ik verloren. Rusten in mezelf is het hoogste en beste wat ik voor mezelf bereiken kan. Anders is er niet. Dat betekent voor mij dat je de weg naar binnen schoon en vrij moet houden. Dat doe ik door ademoefeningen, meditatie en schrijven”, zegt Julika. Ik ben zelf ook een voorbeeld dat iedereen zijn eigen gang moet gaan, ook al is dat niet makkelijk, aldus Ton. “Ik heb iets aardigs kunnen maken van

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

Etty en God Etty spreekt in haar dagboeken veel over God. Etty onderhield een persoonlijke relatie met God, niet alleen in gebed, maar ook door haar lotgenoten bij te staan. Ze speculeert niet over wie of wat God is. Het is voor haar een overvloeiende bron. Leven met God is voor Etty een innerlijk weten en voortdurend met God in dialoog gaan. Ze zag het als haar taak om het ‘huis van God’ te redden, zegt Jean-Jacques Suurmond in het boek. Daarmee be-

100 jaar Etty Hillesum Etty Hillesum, een inspiratiebron voor een rijk innerlijk leven

Theatervoorstelling ‘Denkend Hart’

Inleiding, workshops, reflectie, muziek, maaltijd en theatervoorstelling ‘Denkend Hart’. Met medewerking van Ton Jorna en Julika Marijn, auteurs van het boek Altijd Etty.

Julika Marijn speelt fragmenten uit de indrukwekkende oorlogsdagboeken van Etty Hillesum.

Vrijdag 9 mei 2014 13.30 - 21.00 uur

Vrijdag 9 mei 2014 van 19.30 - 21.00 uur

www.kloosterhuissen.nl/p/891

doelt ze de mens als woning, als plaats van God. God is het diepste in haarzelf. God kun je opgraven in het hart van mensen, zegt ze. “Binnen in me zit een hele diepe put. Daarin zit God. Soms kan ik erbij. Ze probeert in zichzelf de rust te vinden om God te ontwaren in andere mensen, in de wereld, ook als die gruwelijk blijkt. Haar geloof is haar leven, tot en met het laatste briefkaartje dat ze uit de trein gooit met de psalmtekst: “De Heer is mijn hoog vertrek.” Een indrukwekkende tekst uit haar dagboeken is: “God, wat jouw evenbeelden op deze aarde aandoen in deze losgebroken tijden. Ik zit oog in oog met jouw wereld God en ontvlucht de realiteit niet in schone dromen; ik meen, dat er plaats is voor schone dromen naast de wreedste realiteit – en ik blijf je schepping prijzen, God, ondanks alles.”

Altijd Etty Ton Jorna en Julika Marijn kenden elkaar nog niet zo goed, voordat ze aan het boek begonnen. Ze vonden bij elkaar de grote passie voor Etty. Beiden hebben het gedachtegoed doorleefd. Zij vulden elkaar mooi aan. Ton vanuit zijn wetenschappelijke achtergrond en Julika vanuit het theater en stemgeven. Ze wilden een boek schrijven dat aansloot bij hun eigen leven. In het boek spiegelen zij zich aan Etty en geven aan wat dit voor hun persoonlijke leven betekend heeft. Ze gaan in op de grote thema’s uit haar werk, zoals liefde, kunst, dood, dader en slachtoffer, de moed tot zichzelf en God. Zij gaan ook in gesprek met anderen die door Etty’s werk zijn geïnspireerd. Hierdoor is het een prachtig boek geworden, dat de lezer over deze levensthema’s in gesprek brengt met zichzelf en met anderen.

bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

essay door: henk jongerius o.p., dominicaan, auteur en dichter

Ontvankelijk

n het verhaal van de handelingen van de apostelen (20, 35) legt Paulus Jezus de woorden “het is zaliger te geven dan te ontvangen” in de mond. Ik heb wat moeite met deze uitdrukking. Hoe edelmoedig deze houding ook is bedoeld, christelijke vroomheid heeft haar wel een bepaalde kleur gegeven. Onder dit devies van ‘goed doen aan anderen’ is mensen ook veel onrecht aangedaan, zijn mensen gechanteerd en afhankelijk gemaakt, is een kiem gelegd voor tweespalt, concurrentie en oorlog. Gelukkig bestaat er ook een andere manier van geven, waarbij de linkerhand niet weet wat de rechterhand doet. Dat is het ware geven, waarbij de ander het gevoel ontvangt bemind en in tel te zijn. Dat is een kostbaar geschenk dat wederliefde oproept. Alleen wie weet heeft van het laatste en ontvangen kan, zal weten te geven wat een ander recht doet. Daarom is het zaliger te ontvangen dan om te geven. Wie niet ontvangen kan, zal ten diepste moeite hebben om zichzelf te aanvaarden, want in het ontvangen aanvaard je de liefdevolle blik en de goede gezindheid van een ander die jou ‘voor lief neemt’. Dat is een stil gebeuren dat alles te maken heeft met opnieuw geboren worden, opgewekt en wakker worden. Het staat prachtig in psalm 92, waarvoor ik deze woorden vond: Mijn eerste woord als ik wakker word is een lied voor Jou, Allerhoogste, dat zingt van jouw zorg in het holst van de nacht, van jouw goedheid en trouw die het morgen laten worden:

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

met al de snaren van mijn hart word ik geroerd om wat Jij voor mensen doet! Jij neemt de ereplaats in! Wie Jou naar de kroon steken gaan te gronde, hebben geen toekomst. Jij geeft ons kracht als een vechter voor de strijd die onvervaard zijn tegenstander in de ogen ziet.

The Three Sphinxes of Bikini | Salvador Dali | 1947

Als een boom die te pronken staat in de tuin van God is de mens die vaste grond vindt bij Jou: hij zal vruchten dragen tot in lengte van dagen. Anders wakker worden Zo’n manier van wakker worden staat in schril contrast tot onze wijze van ontwaken. Voor ons is het wakker worden geen nieuw geboren worden, maar een opstaan uit een kortstondige rust om door te gaan met datgene waar we gisteren al aan begonnen waren. Ons slapen is ook geen werkelijk tot rust komen. Was dat wel zo, dan zouden wij gezegende mensen zijn, want in de slaap kan God ons overkomen, kan ons helder worden wie wij zijn. In het tot rust komen van ons lichaam ontvangen wij onszelf in beelden en symbolen terug. Wij zouden weer moeten leren

zien in dat donker en lezen in het verborgene van onszelf. Dat kan alleen als wij weer ontvankelijk worden, heldere luisteraars naar wat er gebeurt in onszelf. In de diepe ontvankelijkheid ontvangen wij uiteindelijk leven, worden wij herboren en door God aan onszelf teruggegeven. Psalm 92 brengt heel mooi de dag en de nacht in verband met de goedheid en trouw van God die mensen bewaart. De dageraad, het opgaan van de zon, wordt daarin het beeld van het ‘opengaan van de schoot der barmhartigheid’, zoals het gezegd wordt in de lofzang van Zacharias. Anders gezegd: dat wij weer kunnen opstaan en de dag kunnen begroeten, danken wij aan een ons omgevende Barmhartige. Juist wanneer een mens volstrekt weerloos en kwetsbaar is, als hij slaapt, is het ook bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

Dat wij een nieuwe dag met vertrouwen kunnen begroeten, danken we aan een ons omgevende Barmhartige. Zijn trouw die het besef kan geven dat er gewaakt wordt, dat er een goedheid is waaraan je je kunt overgeven. Natuurlijke momenten: bron voor gebedsmomenten Wie al biddend wezenlijk wil leren omgaan met zichzelf en de wereld om hem heen kan het ontvankelijk vertrouwen weer leren van de mens die in dit lied de nacht ingaat, in het besef dat hij niet bedreigd maar juist gedragen wordt, en opstaat vanuit het gevoel dat hem ruimte wordt gegeven. Wie dat doorleeft zal ook anders met de mensen om hem heen omgaan. De joodse traditie leert ons hoezeer het natuurlijke gebeuren van dageraad en schemering ons kan helpen om tot die ware levenshouding te komen. Vanouds werd daar het gebed in de morgen gebeden vlak voor het aanbreken van de dag en het avondgebed vond plaats als de schemering inviel en men afscheid nam van de dag en het bezig zijn. Die natuurlijke momenten zijn gebedsmomenten geworden. Het uiterlijk gebeuren bracht als vanzelf een innerlijk op gang waarin de Naam van God genoemd werd. Het schiep de oorspronkelijke mogelijkheid om van en tot God te spreken. Als de avond komt en de dag zich sluit, wordt het perspectief korter en heeft er ook in onszelf een beweging naar binnen plaats: wij gaan het huis in, het werk is gedaan en we keren tot onszelf terug. Niet de beweging naar buiten,

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

het je groter maken, de prestatie in de goede zin van het woord van zelfverwerkelijking is aan de orde, maar het inkeren tot jezelf. Wat God ons aandoet Zo’n oud lied als deze psalm 92 zingt het ons voor: ‘mijn eerste woord, als ik wakker word, is een lied voor uw Naam’. De Naam bezingen betekent niet dat wij er iemand mee aanduiden die ergens ver bestaat, nee, de Naam betekent in de Schriften dat wat Hij mensen aandoet. De jood boog vanouds het hoofd voor ‘de Naam’, omdat hij leefde vanuit het besef dat God een gebeuren onder ons is dat je aanduidt met de Naam. Daar waar mensen bemerken dat God met ons is, maakt Hij zijn naam waar: IK ZAL ER ZIJN ZOALS IK ER ZAL ZIJN. Zo hebben wij weet van God uit wat Hij aan mensen doet. Wij weten niet wie Hij in zichzelf is, zoals wij dat ook bij mensen niet weten. Wij mogen vermoeden wie God is vanuit de ervaring van zijn werkzaamheid. Dat wat God doet zou je beter kunnen omschrijven met datgene wat Hij ons aandoet. Het gaat om meer dan louter iets aanwijzen. Het is ermee als met de blik van iemand: die kan je iets doen; of het eenvoudige gegeven dat iemand er zo maar is, ook dat kan je wat doen. Het is een beweging naar jou toe waarin je terecht komt. Zo is God. Wij naderen het geheim van die ondoorgrondelijke Barmhartige niet langs de redenerende wegen van ons verstand, maar eerder langs het diep in ons gewortelde verlangen, in de geest van Augustinus’ woorden: ‘onrustig is mijn hart totdat het rust

vindt in God’. De ontvankelijke mens zal kijken naar God, de Enige, die de troon inneemt, en zijn eigen grenzen kennen en toch weten dat er een verband moet bestaan met die Onuitsprekelijke. Dat verband wordt niet bewezen, maar wordt voelbaar! Waar een mens van zijn eigen troon afstapt, zijn begeerte naar macht aflegt en zijn eigen plaats en maat bewust kent, ontstaat er een nieuwe kracht in hem waardoor hij staande kan blijven. Die mens toeft ‘in de schaduw van de Allerhoogste’ (psalm 91) en voelt de echte levenskracht in zichzelf wakker worden. Die nieuwe kracht wordt in de Schriften ook rechtvaardigheid genoemd: je wordt vaardig en bekwaam tot rechtdoen. In de mate dat je beseft dat er aan jou recht gedaan wordt, dat er licht over je opgaat in de morgen, zul je anderen in diezelfde gezindheid tegemoet treden. Menselijkheid verspreiden De rechtvaardige is de mens die zijn plaats kent en anderen ruimte en levenskansen geeft. Geloven, leven vanuit de barmhartige bewogenheid van God, betekent heel gewoon mens zijn. Het klinkt zo eenvoudig maar het moet ons telkens weer aangezegd worden. En wat is daartoe beter dan een beeld? De Schriften gebruiken er - hoe kan het anders? - het beeld voor van de boom. Wij kennen dat beeld ook goed als wij het hebben over een boom van een mens. Dat is iemand die met beide voeten op de grond staat, geworteld is en rechtop en fier zijn hoofd in de wind steekt. Zo’n mens komt, volgens psalm 1, tot ontplooiing, groeit uit tot wat hij moet zijn. Zulke mensen worden vruchtbaar tot in hun grijze dagen, hun ouderdom.

De echte vruchtbaarheid van leven ligt niet in onze prestaties, maar in de barmhartigheid die wij voelbaar maken aan anderen. Want de echte vruchtbaarheid van leven is niet gelegen in de prestaties die wij bereiken, maar in de menselijkheid die wij rondom ons verspreiden, in de barmhartigheid die wij voelbaar maken aan anderen. Daar gaat het om: het eerste en het laatste dat mensen in leven houdt, is barmhartigheid: dat ze er mogen zijn. Dat is het geheim van de parabel van de twee zonen en de vader die in barmhartigheid op hun terugkeer staat te wachten. Mensen die rechtvaardig zijn, leven voor Gods aangezicht, staat er geschreven. Wonderlijk genoeg is het perspectief van hun leven dat zij worden weggenomen, zoals Henoch (Genesis 5, 23), die wandelde voor Gods aangezicht. Het wil zeggen dat mensen weliswaar geboren worden en sterven, maar dat dit gebeurt onder en voor het aangezicht van een barmhartige hemel. Ons leven, met zijn ritme en maat van dagen, jaren en tijden is uiteindelijk veilig en geborgen in God. Die grondige overtuiging horen wij klinken aan het einde van psalm 92. God wordt daar een rots genoemd, de vaste grond waarop mensen kunnen staan. Hij wordt er ook genoemd: de bron van recht. Hij is het die van meet af aan én ten einde toe recht zal doen aan mensen. Wie de dag begint en de nacht binnengaat in de ontvankelijkheid dat hij gedragen wordt in de schoot van barmhartigheid, zal telkens opnieuw geboren worden. bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

essay

door: irene haalboom, xxxxx

Vrouwen in de Bijbel

r zijn vrouwen in de Bijbel die de eeuwen door tot de verbeelding spraken. Zoals te zien is op schilderingen in kerken en musea of als illustraties in bijbels of in gebedenboeken. Ik bedoel niet alleen Eva en Maria, of profeten die zelfs aan bijbelboeken hun naam hebben gegeven, maar juist de niet zo bekende vrouwen. Het zal te maken hebben gehad met de tijd, waarom juist bepaalde vrouwen in beeld kwamen. Bijzondere vrouwen, al of niet bij haar naam genoemd. Ook dankzij feministisch theologen kwamen vrouwen in de Bijbel meer voor het voetlicht. De dochters van Selofchad Ik denk aan de ‘dochters van Selofchad’ met de prachtige namen: Machla, Noa, Chochla, Milka en Tirsa. Zij komen bij Mozes voor hun recht op, wanneer het land verdeeld wordt. Ook zij vinden dat ze rechten hebben, omdat hun vader in de woestijn gestorven is. En zie, dankzij deze vrouwen wordt de wet gewijzigd (Numeri 27). Of de vroedvrouwen Sifra en Pua; dankzij hun moed en vindingrijkheid kon Mozes, de latere bevrijder, in leven blijven (Exodus 1). Debora Een kenmerkend verhaal is dat van Debora; een profetes en rechter. Zij hield zitting onder de Deborapalm, tussen Rama en Bethel (Rechters, 4). In een tijd waarin vrouwen een zeer ondergeschikte rol spelen, werpt het verhaal

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

van Barak en Debora een ander licht op vrouwenrollen. Debora heeft een man, zijn naam wordt wel genoemd, maar hij speelt verder geen rol in het verhaal. Barak, een legeraanvoerder, moet ten strijde trekken; maar zonder Debora wil hij niet gaan. Zij zegt: “Ik zal met u meegaan, maar let wel, u zult geen eer behalen aan deze veldtocht. De Heer zal Sisera (de tegenstander) uitleveren aan een vrouw.” En zo geschiedde: het is Jaël die Sisera, die haar tent in vlucht, doodt door een tentpin dwars door zijn hoofd te slaan. Daarna volgt ‘het lied van Debora en Barak’, één van de oudste teksten uit de Bijbel. Ten slotte staat er: “Veertig jaar had het land rust”. Dan was het niet zozeer de overwinning in de strijd, die zorgt voor veertig jaar rust, maar het feit dat het volk zich opnieuw richt op het Verbond.

Abigaïl Nog een bijzonder verhaal is dat van Abigaïl, een slimme vrouw die initiatief neemt om vrede te bewerkstelligen (1 Samuel 25). Zij is in de joodse traditie één van de vier mooiste vrouwen uit de geschiedenis, samen met Sara, Rachab en Esther. David is op de vlucht voor Saul, samen met zijn mannen. Zij komen bij de Karmel, waar ook de rijke Nabal is om zijn schapen te laten scheren. Het verhaal laat ons weten dat Nabal hard en gewetenloos was en zijn vrouw Abigaïl mooi om te zien en met een helder verstand. De tijd van het schaapscheren was traditioneel een groot feest. David vraagt Nabal, waar hij volgens ‘de wetten van de woestijn’ recht op had: gastvrijheid! Maar Nabal stuurt de knechten van David weg. David is woedend en wil wraak. Abigaïl die ervan hoort, laat haastig tweehonderd broden, twee zakken wijn, gedroogd vlees van vijf schapen, geroosterd graan, rozijnen en vijgen op ezels laden. Zonder haar man iets te zeggen gaat zij op weg met haar knechten. Zij valt neer voor de voeten van David en biedt al het eten aan voor David en zijn mannen. Bij haar thuiskomst zag Abigaïl dat Nabal een feestmaal had aangericht en dat hij dronken was. De volgende morgen vertelde zij Nabal wat ze had gedaan. “Zijn hart bleef stilstaan in zijn borst, en hij zakte roerloos in elkaar.” Toen het nieuws David bereikte dat Nabal dood was, stuurde hij boden naar Abigaïl om haar ten huwelijk te vragen. Het medium van Endor De ‘heks’ van Endor (1 Samuël 28,3vv) wordt in de Bijbel geen ‘heks’ genoemd. Ze is een medium en onderlegd in het raadplegen van doden. Do-

Mary of Magdala | Andrew Annenberg

denbezwering is een oeroud, religieus gebruik, dat meestal door vrouwen uitgeoefend werd; ze genoten doorgaans geen groot aanzien. Koning Saul had de dodenbezweerders en waarzeggers uit zijn land verdreven. De God van de uittocht uit de slavernij wilde niets te maken hebben met occultisme en esoterie, irrationalisme en valse mystiek. Maar in het geheim gaat Saul toch naar deze vrouw, wanneer hij radeloos is, omdat hij geen antwoord krijgt van God op zijn vragen. Zij moet hem in contact brengen met de profeet van weleer, Samuël. Zij laat hem de waarheid zien omtrent zijn leven en optreden. Wat hij vervolgens te horen krijgt, is niet positief. Toch wordt ‘de heks’ uit dit verhaal niet verbrand, niet uitgestoten of veroordeeld. Zij geeft Saul te eten en slacht haar mestkalf voor hem. bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

De vrouw die Jezus zalfde Wie herinnert zich niet het verhaal van de vrouw die Jezus zalfde. Bij Matteüs heet ze ‘een vrouw’ die kostbare olie over Jezus’ hoofd uitgoot. De leerlingen van Jezus mopperen en vinden het zonde van het geld, dat toch aan de armen gegeven had kunnen worden. Maar Jezus geeft als antwoord: ”armen zullen er altijd zijn; door die olie over mij te gieten heeft zij mijn lichaam voorbereid op het graf. Ik verzeker jullie, waar ter wereld ook het goede nieuws verkondigd zal worden, zal ter herinnering aan haar verteld worden wat zij heeft gedaan.” Bij Lucas is het ‘een zondares’ en zij maakt zijn voeten nat met haar tranen, droogt ze met haar haren en zalft met olie. Johannes situeert het verhaal in het huis van Lazarus, en is het Maria, de zus van Lazarus, die Jezus’ voeten zalft en droogt met haar haren. Deze vrouw had intuïtief begrepen hoe waardevol deze Jezus was. Zonder woorden beeldde zij dat uit met deze handeling. Maria van Magdala Dan is er Maria van Magdala; zij wordt pas bij naam genoemd aan het einde van de evangelieverhalen; bij het kruis en later bij zijn graf. Maria van Magdala is de eerste die Jezus tegenkomt na zijn dood. De leerlingen van Jezus vluchtten weg, maar de vrouwen zijn er, onder wie deze Maria. In de kunst wordt Maria van Magdala vaak afgebeeld als de ‘zondares’ die Jezus voeten wast met haar tranen en ze zalft met olie. Zo ook bijvoorbeeld op een icoonachtig schilderij van een Italiaanse schilder uit de 13e eeuw. Maria van Magdala staat met haar gezicht naar de toeschouwer. Ze heeft een banderol in de hand waarop staat: “vertwij-

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

felt niet, wanneer jullie gezondigd hebben. Volg mijn voorbeeld en verzoen je met God.” Op acht kleine schilderijtjes rondom Maria zijn de belangrijkste gebeurtenissen uit haar leven uitgebeeld. Ze maakt Jezus’ voeten nat met haar tranen en giet er kostbaar parfum over. Ze is er getuige van hoe Jezus Lazarus na drie dagen dood in het graf beveelt om naar het leven terug te keren. Op de ochtend van Pasen staat Jezus levend voor haar en zegt: “Houdt mij niet vast.” Verbeeld is ook de legende dat zij preekt in de kerk van Aix, waar ze is terechtgekomen, nadat zij en haar metgezellen met hun stuurloze schip op het strand van Marseille waren aangespoeld. Bij het bidden wordt zij door engelen omhoog geheven, zodat ze boven de grond zweeft. Tijdens haar boetedoening in de woestijn brengt een engel haar voedsel. Maximinus geeft Maria van Magdala het heilig sacrament. Zij wordt begraven in Aix en na haar dood worden haar relikwieën naar Vezelay gebracht. Mooie verhalen, uitgebeeld door de eeuwen heen, om toeschouwers hoop en moed te geven op een beter leven, maar in het evangelieverhaal is zij het die de opdracht kreeg aan de broeders te gaan vertellen wat hen te doen staat. Zij was een eigenzinnige vrouw die niet bang thuis bleef zitten, maar haar geliefde Jezus volgde tot bij het kruis en het graf.

essay door: martina heinrichs, theologe

Vrouwelijke krachten en leidinggevende competenties

r hangt een grote zwart-wit foto van een bergbeklimmer in de ontbijtzaal. Hij heeft een pak aan met een knickerbockerbroek, draagt een hoed én een gouden horlogeketting. De overgrootvader van onze gastheer, Sepp Innerkofler, is een beroemde bergbeklimmer in de Dolomieten en Zuid Tirol geweest. Hij is uiteindelijk in 1915 in de bergen gesneuveld tijdens de strijd tegen de Italianen die aan Oostenrijk de oorlog hadden verklaard.

Typisch mannelijk Hoewel de outfit op de foto erg verschilt met wat alpinisten tegenwoordig dragen, kan ik me toch goed voorstellen dat deze man hoge sportieve prestaties heeft volbracht: menige top in de bergwereld heeft hij aan het eind van de 19e en begin 20e eeuw voor het eerst beklommen, “Seilschaften”, teams aangevoerd, touristen begeleid en een veilige route naar de top gewezen. Zijn achterkleinzoon is apetrots op hem. Bergbeklimmers zijn stoere mannen, avonturiers, goede strategen, bereid om risico’s te nemen. Ze tonen uithoudingsvermogen en kunnen goed afzien, zijn doelgericht en weten in moeilijke weersomstandigheden met weinig eten en zonder onderdak te overleven. Mijn stereotiepe beeld van de bergwereld als

een mannenwereld, stoere kerels met leidinggevende competetenties wordt helemaal bevestigd. Een roldoorbrekende vrouw Totdat we verder in gesprek raken en onze gastheer over Jeanne Immink vertelt, wanneer hij hoort dat wij uit Nederland komen. Zijn overgrootvader had namelijk de eer, om gids te zijn van deze bijzondere vrouw uit Amsterdam. Ze was bezeten van de bergen, één van de weinige vrouwen in die tijd, vaak de eerste vrouwelijke alpiniste op een bergtop. Ze schrok zelfs niet voor korte dagen, sneeuw en ijs: als één van de eersten klimt zij ook in de winter. In haar tijd werden vrouwen in de bergen begeleid door twee gidsen, omdat ze niet in staat werden geacht hun ei-

bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

gen rugzak te dragen. Jeanne Immink rekende af met dat fabeltje en bewees dat een klettertoer met één gids praktischer en veiliger was. Maar er werd schande van Jeanne Immink haar gesproken, alleen al vanwege haar kleding. De allereerste vrouwen droegen lange rokken; dat was niet alleen onhandig maar ook gevaarlijk. Je kon achter een rotspunt blijven haken of over de stof uitglijden. Jeanne Immink weigerde dit en droeg strakke mannenbroeken. Ook was het onfantsoenlijk dat een vrouw alleen in gezelschap van mannen en veraf van de beschaafde samenleving verkeerde. Sepp Innerkofler werd zelfs ontboden door de plaatselijke pastoor. Hij moest tekst en uitleg geven en werd vermanend toegesproken. Mijn stereotype van de mannelijke bergwereld wordt compleet doorbroken, en ik raak geboeid door deze vrouw. Ik maak kennis met haar ongebruikelijke levensloop aan de hand van het boek ‘Het mysterie Jeanne Immink, de vrouw die naar de wolken klom’, van de hand van de Nederlandse journalist en bergbeklimmer Harry Muré. Levensbeschrijving Jeanne Immink-Diest werd in 1853 in Amsterdam geboren als eerste van vier dochters in een gezin van Duits-Joodse komaf. Na het overlijden van haar vader hadden de achterblijvers het niet breed. Toch kregen de kinderen een goede opleiding. Jeanne sprak en schreef uitstekend Duits, Engels en Frans. Ze trouwde op jeugdige leeftijd met stadgenoot Karel Immink, waarna het paar meteen naar Transvaal emigreerde. Het huwe-

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

lijk hield niet lang stand. Een relatie met een welgestelde Britse officier die carrière maakte in de Zoeloe-oorlog, bood Jeanne de gelegenheid om aan de situatie te ontsnappen. Ze bracht haar nog geen jaar oude zoontje onder bij een bevriende huisarts in Pretoria, negeerde de door haar man wegens overspel aangespannen echtscheidingszaak en trok met haar minnaar naar India. Toen ze van hem in verwachting raakte, was haar aanwezigheid niet langer gewenst. Ze kreeg een ruime toelage om het onwettige kind - wederom een zoon - in Zwitserland ter wereld te brengen en op te voeden. Haar prestaties in de bergen Daar maakte ze haar eerste bergwandelingen. Al snel zocht ze hogere doelen op, waaronder talrijke bergen boven de vierduizend meter. Daarbij kwamen haar uitzonderlijke fysieke en mentale eigenschappen aan het licht. Jeanne was in staat hoogteverschillen van vijfentwintighonderd meter per dag te overwinnen, prestaties die vandaag onvoorstelbaar zijn. Haar belangstelling voor de bergen was gewekt in de gesprekken met Britse officieren aan de voet van de Himalaya in India. Eenmaal gegrepen door de majestueuze schoonheid van het hooggebergte en de voldoening die het leveren van grote lichamelijke inspanningen haar schonk, maakte ze snel vorderingen aan het touw van haar gidsen. Nadat ze voor het eerst een rotstoren van vierhonderd meter hoogte in de Dolomieten had beklommen, schreef ze op haar topbriefje: “Ik nodig de heren alpinisten uit mijn stappen te volgen. Leve Italië, leve Nederland.” Nog provocerender is haar verslag over een andere sensationele klettertoer: “Omdat

wij vrouwelijke berggymnasten maar al te vaak gekleineerd worden, meld ik bij dezen, dat ik geen moment een beroep op het touw van de gids heb gedaan.” Naast twee bergtoppen, de Cima Immink en Campanile Giovanna, heeft Jeanne Immink ook een uitvinding op haar naam staan: de klimgordel. Bij het abseilen - het omlaagglijden langs het touw - veroorzaakte de wrijving pijnlijke, soms bloedige striemen op dijen en billen. Ze liet daarom een brede leren riem vervaardigen met stalen ringen, waar het touw doorheen liep. Stereotypie doorbroken De bergwereld en haar topprestaties, een mannenwereld – dit beeld is bij deze in mij volledig doorbroken. Het lijkt dus een mythe dat zogenaamde mannelijke eigenschappen als doorzettingsvermogen, afzien, ja zelfs fysieke kracht, voorbehouden zijn aan mannen. Het beroemde fabeltje van vrouwen als het zwakke geslacht gaat niet op. Net als het fabeltje dat ik in mijn studie theologie tegen kwam: wanneer het bijvoorbeeld over ‘de mens’ ging, bleek het vaak een ‘hij’ te zijn. Veel abstractie, weinig over alledaagse mensen en situaties. Het bloed van Christus is verlossend en heilig; maar het alledaagse menstruatiebloed van vrouwen is onrein. Door feministische theologie leerde ik kritisch door starre beeldvorming heen te kijken en sporen van moedige en vrijgevochten vrouwen in bijbel en kerkgeschiedenis te ontdekken. Een feest van herkenning en het doorbreken van stereotiepe beelden. Typerende eigenschappen? Wat zijn dan ‘vrouwelijke’ of ‘mannelijke’ krachten? Het zachte, emotionele,

zorgende, dichter bij de natuur staande zou ‘vrouwelijk’ zijn; het ‘abstracte’, verstandelijke, cultuurvormende zou ‘mannelijke’ zijn. Over het algemeen worden de zogenaamde vrouwelijke eigenschappen in onze Westerse samenlevingen maatschappelijk minder gewaardeerd dan de zogenaamde mannelijke eigenschappen. C.G. Jung had het over androgynie – een begrip uit de Griekse oudheid -, over mannelijke en vrouwelijke karaktertrekken in de menselijke psyche in iedere persoon. Ik zelf geloof hier niet zo in. In feite worden hiermee de stereotypen versterkt. Op internet vind ik een androgynietest waardoor je erachter kunt komen of je meer mannelijk danwel vrouwelijk bent in je eigenschappen. Volgzaam, ambitieus, attent, houdt van uitdagingen zijn de eerste van dertig eigenschappen waarop je kunt scoren. Drie keer raden wat als mannelijk geldt en wat als vrouwelijk. Ik krijg hier de kriebels van. In vrouwenstudies wordt onderscheid gemaakt tussen ‘gender’ en ‘sexe’. We worden – althans de meesten van ons - met duidelijke biologische geslachtskenmerken geboren. Dat is ‘sexe’. Vervolgens worden wij gevormd door verschillende factoren: opvoeding thuis en op school, in peer groups, door vriendschappen, door maatschappelijke structuren en overtuigingen (hoe een vrouw of man hoort te zijn), door machtsverschillen. En dat wordt ‘gender’ genoemd. Geef mij maar levensverhalen van concrete en bijzondere vrouwen zoals Jeanne Immink of zelfbewuste vrouwen in de bijbel, die ons denken op een ander been zetten en zowel vrouwen als ook mannen inspireren tot roldoorbrekend handelen. bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

mijmeringen bij een gedicht

De moeder de vrouw Ik ging naar Bommel om de brug te zien. Ik zag de nieuwe brug. Twee overzijden die elkaar vroeger schenen te vermijden, worden weer buren. Een minuut of tien dat ik daar lag, in ‘t gras, mijn thee gedronken, mijn hoofd vol van het landschap wijd en zijd laat mij daar midden uit de oneindigheid een stem vernemen dat mijn oren klonken. Het was een vrouw. Het schip dat zij bevoer kwam langzaam stroomaf door de brug gevaren. Zij was alleen aan dek, zij stond bij ‘t roer, en wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren. O, dacht ik, o, dat daar mijn moeder voer. Prijs God, zong zij, Zijn hand zal u bewaren. M artinus Nijhoff, 1934

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

Ik zie het helemaal voor me, een typisch Nederlands tafereel. Een schip glijdt door het landschap op een rivier. Dit gedicht is vast verplichte lectuur op Nederlandse scholen. Voor mij, opgegroeid in Duitsland, is Nijhoff onbekend. Het gedicht is uit 1934. Wat bijzonder dat je kennelijk toen al vrouwelijke schippers had. Het beeld heeft voor mij ook betekenis in overdrachtelijke zin: de vrouw staat doelgericht vooruitkijkend aan het roer van het leven. Wel een beetje jammer dat ze alleen is. De stuurvrouw heeft blijkbaar geen hulp van anderen nodig. De ik-persoon herkent zijn/haar moeder in deze vrouw of hoopt dat zij zo zou zijn als deze vrouw: psalmen zingend, de koers bepalend en daarbij vertrouwend op een goede en beschermende God.

een moment samenvallend met het landschap moment van oneindigheid en dan uit die andere wereld uit de tijd een stem ‘dat mijn oren klonken’ twee werelden verbonden mijn moeder vrouw aan het roer van groot gezin

martina heinrichs

als twee overzijden waren wij vertrouwde onbekenden maar haar stem ...

De twee oevers staan voor die twee tegengestelde krachten: licht – donker, angst – liefde, ziek – gezond, verdriet – blijdschap, oorlog – vrede. Die krachten die ons heen en weer slingeren tussen de ene oever en de ander in onszelf. Vaak willen we de ene kant wel maar de ander liever niet. Helaas, ze zijn niet los verkrijgbaar. Echt leven wil zeggen: het donker én het licht omarmen, een brug slaan tussen twee ogenschijnlijk tegengestelde krachten. Om ergens op die brug wellicht iets van de heelheid te ervaren waar we zo naar verlangen.

kon ik maar een moment mij overgeven aan die schoot geborgen in haar vertrouwen

margreet roos

erna bakker-tevel, therapeute, coach en ervaringsdeskundige

Een kind was ik nog. Spelend met zand bij de plas maakte ik heuvels met een echte rivier. En een brug van takjes en twijgen. Een jongen was ik nog. Toen stierf mijn moeder. Haar stem klonk niet meer. Ze is naar de hemel zeiden ze. Maar ik schreeuwde bij de rivier. En er was geen brug. Een man staat bij maanlicht in de rivier. Stil klinkt een lied. Van moeder en liefde en vrouw. Hij geeft zich over aan de stroom. Tot bij de brug van takjes en twijgen.

pete pronk, verhalenverteller, docent beeldend vertellen en stemexpressie

bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

interview

door: sahar jahish, journaliste in gesprek met: svetlana van wielink

Muziek verbindt mij met mensen

oordirigent Svetlana van Wielink is goed ingevoerd in de Byzantijnse muziek. Soms verzorgt ze een inspirerend weekeinde rond deze muziek in het klooster van Huissen. Tevens brengt ze met haar Arnhems Slavisch Koor een cd uit als eerbetoon aan de Russische componist Alexander Archangelsky. Een gesprek met deze veelzijdige vrouw over muziek, God en geloof. Warmte en rust zijn twee woorden die Svetlana het beste omschrijven. In haar huiskamer zit ze op de bank met een kop koffie voor haar op tafel. Met een gracieuze beweging pakt ze haar kopje en neemt voorzichtig een nip waarna ze terugblikt op haar leven in haar vaderland, Rusland. Contact met de kerk In de voormalige Sovjet-Unie, die gebukt ging onder het streng communistisch regime, was er geen ruimte voor God. Je werd met de nek aangekeken als je openlijk naar de kerk ging. Daarom is Svetlana zelf ook niet gelovig opgevoed. “Als je vaak genoeg op school hoort dat God niet bestaat, dan geloof je dat ook. En je wordt dan ook niet nieuwsgierig om naar Hem op zoek te gaan”, vertelt ze. Per toeval komt ze in de kerk terecht. Niet omdat ze grote levensvragen had, maar omdat ze daar als koorzangeres ging werken tijdens haar studie aan het conservatorium van St. Petersburg.

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

Algauw besluit Svetlana om koordirigent te worden. Het was niet een lang gekoesterde droom, maar de Russische werd geïnspireerd door het karakter van haar eigen koordirigent. “Misschien wilde ik wel op haar lijken”, lacht ze. Maar ze vindt het ook een mooi vak. “Je moet veel weten over muziek en over een gezonde dosis mensenkennis beschikken. Dit vond ik heel bijzonder; mensen inspireren en ze nieuwe dingen leren. Als dirigent besteed je aandacht aan de verschillende muziekstijlen. Verder vertel ik veel over de muziek zelf en hoe ik het graag wil horen. Het is mooi om dat ook terug te kunnen horen in het koor.”

Composition vii | Wassily Kandinsky | 1913

Zoektocht naar haar levensvragen De kerk opende een deur voor Svetlana die daarvoor potdicht zat. Ze kwam daar voor het eerst in haar leven in aanraking met religieuze feesten, ze hoorde voor het eerst de preek van een priester, ontmoette er mensen met heel persoonlijke verhalen. Dit alles zorgde ervoor dat de Russische op zoek ging naar haar eigen levensvragen. Bestaat God wel? En wie is Hij? Het was een moeilijke weg die Svetlana bewandelde. “Op deze manier heb ik ook geleerd om naar mijn gevoelens te luisteren. En dit ging niet makkelijk. Want je gelooft en je gelooft ook niet.

Met de Byzantijnse muziek ben ik met mensen onderweg op zoek naar het geloof.

Maar van dat niet geloven wordt je geloof ook sterker. Je komt in een zoektocht terecht. Hoe ziet mijn geloof eruit, en waarvoor doe ik het en wat wil ik? Hoe moet ik omgaan met anderen en wat verwacht ik van anderen? Wat staat me aan het einde te wachten? Juist door de muziek heb ik deze vragen in mijn leven vorm kunnen geven. Muziek is nu mijn instrument geworden om mensen te helpen en hun eigen plek te vinden en hun inspiratie te vinden. Muziek heeft mij naar mijn geloof gebracht en het is ook het geloof dat mij terugbrengt naar mijn muziek. Er zijn momenten dat ik iets klaarspeel waarvan ik later weet dat ik dit onmogelijk had gekund zonder goddelijke kracht. Dit steunt mij en geeft mij een gevoel van veiligheid.”

bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

Muziek is mijn instrument geworden om mensen te helpen en hun eigen plek en inspiratie te vinden. Thuis raken in de Nederlandse cultuur Svetlana kijkt graag in de verte, wanneer ze dingen uitlegt. Zoals een bloemist zorgvuldig bloemen uitkiest voor een bloemenkrans, kiest Svetlana haar woorden uit. Over haar persoonlijk leven is ze terughoudend. Veel laat ze er niet over los. Een tikkeltje verlegen vertelt ze hoe ze in 2007 naar Nederland kwam en hoe spannend deze tijd was. Ze moet haar leven helemaal opnieuw inrichten in een vreemd land. Haar geloof is altijd haar steun geweest in moeilijke omstandigheden en zo ook nu. Gelukkig voor haar kon ze na zes maanden als koordirigent aan de slag bij een katholieke kerk. “Ik zeg nu dat het me makkelijk afging, maar ik heb natuurlijk ook met de taal en de cultuur van Nederland geworsteld. Ik moet zeggen dat ik er veel van geleerd heb. Sommige dingen zijn totaal anders dan in mijn eigen cultuur. Bijvoorbeeld, dat mensen hier niet bang zijn om zichzelf te zijn. Ze hoeven zich niet te conformeren aan de wensen van anderen. In mijn land is het anders. Je moet slim zijn en mooier overkomen dan de werkelijkheid. Dit kost heel veel energie.” In dienst van de Byzantijnse muziek In Nederland valt het haar op en verbaast het haar dat er veel interesse is voor Byzantijnse kerkmuziek. Dit is echter ook de reden waarom ze zo snel aan de slag kon. Over deze muziek verzorgt de dirigent regelmatig workshops. Zo ook in maart in het

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

klooster in Huissen. “Ik ga een weekend lang een workshop geven over de geschiedenis van de Byzantijnse muziek. Verder worden er muziekstukken ingestudeerd en samen gezongen. Zingen, luisteren, spreken en naar de gevoelens zoeken die deze muziek oproept, staan centraal tijdens dit weekeinde. Je maakt niet alleen kennis met de tekst en de muziek, maar ook met verschillende zangtechnieken. Diepere warmere klanken.” Bij een workshop alleen blijft het niet. Met het Arnhems Slavische Koor brengt ze een cd uit als eerbetoon aan de Russische componist Alexander Archangelsky. Hij was een Russisch koordirigent aan het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. Zijn muziek is in Rusland dan ook erg bekend en wordt vaak in de kerk gezongen. “Mijn idee was om zijn muziek in een concert te zingen, omdat het heel mooie muziek is. Het is minder bekend, maar niet minder mooi. Voor het koor zelf is het ook een heel mooi project. Het heeft nog nooit zo’n compleet werk van een componist uitgevoerd. Het gaat de koorleden niet gemakkelijk af, maar ze doen het heel goed. We hebben er overigens ook heel veel van geleerd.” Door haar werk is Svetlana nieuwsgierig geworden naar andere geloofsstromingen. “Nu kan ik God overal vinden. Het maakt niet uit waar ik ben. Ik sta open voor alle overtuigingen. Ik kan makkelijk mijn deuren openen voor andere stromingen. Dat heb ik hier in Nederland onder andere geleerd van de mensen die naar mijn workshops komen. Muziek is mijn instrument om met mensen onderweg te zijn naar het geloof.”

essay door: renske houweling, tekstredacteur en tekstschrijver

Een deken van rust in een koude kerk

n de afgelopen jaren is diverse keren een weekend ‘Komt een vreemde in het klooster’ georganiseerd. Een weekend voor jongeren (tussen 18 en 40) die met verschillende (of juist geen) religies vertrouwd zijn. Een weekend om het kloosterleven en elkaar te leren kennen. De weekenden zijn georganiseerd door Greco Idema en het Dominicanenklooster Huissen en worden gesteund door Kerk en Wereld en waren eerder in België en in Huissen. Een verslag van een weekend begin februari 2014 in abdij Maria Toevlucht in Zundert. Ik ben bang dat ik het weekend niet in woorden kan vangen, dat geen zin kan beschrijven wat voor indruk het weekend in het klooster op me maakte. Hoe het was, wat ik heb ervaren, wat ik heb geleerd, welke mensen ik heb leren kennen, wat stilte is, hoe stilte voelt, hoe een cisterciënzermonnik leeft, hoe een psalm uit de monden van monniken klinkt in de vroege ochtend om 04.30 uur. En hoe anders hun gezang klinkt om 08.00 uur of om 12.00 uur of om 17.00 uur of om 20.00 uur. Hoe de nuances in de psalmteksten subtiel veranderen in de loop van de dag. Hoe het eruitziet als ‘s avonds bij de dagsluiting door een van de monniken in de schemering de klokken worden geluid, in drie porties van drie met gelijke tussenpozen en daarna langer, dankbaar en vierend, terwijl alle monniken gedraaid zijn naar het beeld van Maria waarop

het weinige licht schijnt. Het ontroert, het is prachtig. Stilte Van tevoren zag ik op tegen de stilte in het klooster. Ik had geen idee wat ik kon verwachten. Ik ben vorig jaar met dit project in het Dominicanenklooster in Huissen geweest. Daar was ik diep onder de indruk van de gastvrijheid, warmte en liefde die de kloosterlingen uitstraalden. Echte stilte heb ik daar niet ervaren. De trappisten, cisterciënzers, bij wie ik nu te gast zou zijn, behoren letterlijk tot een heel andere orde en leven volgens de regel van Benedictus. Ik dacht: als er bij de maaltijden maar wel mag worden gepraat! Als we maar niet als een stel giechelende pubers bij elkaar zitten met een bord eten voor ons neus, schuivend op onze stoel, bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

Voor mij is ‘stilte’ niet hetzelfde als ‘geen geluid’. Het is zwijgen als het kan. Het is praten als het nodig is. puur omdat stilte eng is. De stilte bleek voor mij een verademing. Hoe kan ik die stilte beschrijven? Kan dat überhaupt met woorden? Voor mij is ‘stilte’ niet hetzelfde als ‘geen geluid’. Het is zwijgen als het kan. Het is praten als het nodig is. Het is een deken van rust die warm op je neerdaalt in een koude kerk, terwijl de monniken prachtig in harmonie zingen. Het is een leegte die goed is. Het is een maaltijd waarbij niet wordt gesproken, terwijl op de achtergrond klassieke muziek klinkt. Het is een meditatie waarbij het binnen de muren van de ruimte volkomen stil is, op geluiden van ademhaling na. Met af en toe het geluid van voetstappen in een gang elders in het klooster. Waar je de vogels buiten hoort zingen, steeds duidelijker aanwezig naarmate de tijd verstrijkt en dan ten slotte de galm van de klankschaal die klinkt en die je plots terugduwt in de wereld. Ik verlangde een aantal keren zelfs dat de stilte kon blijven, zoals na een meditatie toen we op weg gingen door de donkere kloostergang naar de kerk, gedragen door het geluid van de voetstappen van tientallen voeten, en toen iemand plotseling iets fluisterde. Stilte is zien dat de zon doorbreekt precies op het moment dat de hosties worden uitgereikt bij de Communie en door de eenvoudige glas-in-loodramen schijnsels werpt op de witte muren van de sobere abdijkerk. Het zijn de glanzende ogen van een heel oude monnik die steeds naar me lachten, net voor hij

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

plaatsnam op zijn vaste plek in de kerk aan het begin van een dienst. Die vredige blik. Een blik van geluk, berusting, een welkom, steeds weer. Monnikenleven Het programma van ‘Komt een vreemde in het klooster’ was afgestemd op het leefritme van de monniken. Daardoor kon wie wilde alle vijf de diensten per dag bijwonen en konden we echt proeven van het kloosterleven. ‘We’ waren 24 vreemden in het klooster, allen tussen de 18 en de 40. Hoe verschillend de deelnemers ook waren (man, vrouw, moslim, protestant, katholiek, atheïst, aan het studeren, aan het werk, bezig met religie, administratie, jongerenwerk, onderwijs), de sfeer was open, eerlijk en verbonden. Hoe bijzonder is dat, als je 24 mensen bij elkaar zet die elkaar bijna allemaal niet kennen? Er ontstonden steeds bijzondere gesprekken, als vanzelf, ook tussen de programmaonderdelen door. Gesprek met de broeders Zaterdagmorgen hadden we een gesprek met drie monniken: gastenbroeder Bruno, broeder Peter en broeder Kris. ‘Het voelt als thuis’, zoals broeder Kris verwoordde, is denk ik de belangrijkste reden dat deze broeders ooit zijn ingetreden. Leven in dienst van God (al kon geen broeder vertellen wie God nu precies is, want ‘over God wil ik zwijgen’, zoals Eckhart schreef ), buiten de maatschappij, gericht op de kloostergemeenschap en zichzelf, daar kan ik me zo weinig bij voorstellen. Wat moet iemand dan allemaal opgeven? Celibatair leven, soberheid, zwijgzaamheid en gehoorzaamheid zijn de

belangrijkste onderdelen van de gelofte die de broeders hebben afgelegd. De drie monniken met wie we dit indrukwekkende, open en inspirerende gesprek hadden, antwoordden op de vraag “Wat mist u het meest?” vooral dat ze affectie misten, iemand om op terug te vallen, een partner. Het dag in dag uit moeten leven met mensen die je niet hebt uitgekozen, valt deze monniken soms zwaar. Het kloosterleven was hun keuze, maar de ‘huisgenoten’ kregen ze erbij. Wat mij zo verbaasde, en nog steeds doet, was dat er ongeveer een keer per maand met ‘de jongere broeders’ gezamenlijk wordt gesproken, om ‘het beeld van de ander weer bij te stellen’. Wat een onuitgesproken conflicten, irritaties en wrijving kunnen er in die tijd worden opgebouwd. Broeder Peter vertelde dat het heel leerzaam is om zo te leven en zo weinig woordelijk met elkaar te delen. Hij ontdekte dat als broeder X een deur dichtslaat, het hem niet uitmaakt, maar dat als broeder Y dat doet, hij dat niet kan hebben: “Wat ligt daarbij bij mezelf en wat ligt bij de ander?” De broeders die we spraken, zijn gewoon mensen, met humor, ze zijn open en gastvrij en hebben te dealen met waar ‘wij’ ook tegenaan lopen: conflicten met mensen, het gevoel van verveling, eenzaamheid en het volkomen op jezelf teruggeworpen zijn, de vraag wie God is. Het strikte ritme brengt ook rust en veiligheid, iets waar ‘wij’ zeker van kunnen leren.

Voor een kloosterleven kies je zelf, maar de huisgenoten krijg je er gratis bij.

Abdij Maria Toevlucht, Zundert

Eeuwen der eeuwen Om 4.30 uur vieren de broeders de nachtofficie, tot 5.15 uur. Om 7.25 uur begint de meditatie, tot 7.55 uur. Om 8.00 uur is de morgendienst. Om 12.00 uur is de middagdienst. Aansluitend nuttigen ze om 12.30 uur hun warme maaltijd. Om 17.00 uur is de volgende dienst met daarna om 17.30 uur de broodmaaltijd. Tussendoor werken de broeders hard: in de brouwerij, in de wasserij, in de kleermakerij, in het gastenhuis, in de keuken. Om 20.00 uur is de dagsluiting met in de liturgie “Vredig vind ik | de rust en de slaap”. Daarna zoekt elke monnik zijn cel op. Zo ging het en zo zal het blijven gaan. Mijn wereld draait als voorheen, merk ik sinds ik weer thuis ben. Met als verschil: meer rust in mijn hoofd en meer psalm, met nagalmende ‘eeuwen der eeuwen’. Het is flink omschakelen. Wat een vreemde gewaarwording dat zulke zo verschillende werelden naast elkaar bestaan. En dat ze allebei goed zijn.

bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

essay

door: anne stael, coördinator kloostertuin in rotterdam en ondernemer

Inspiratiedagen voor medewerkers en vrijwilligers van hospices

anwezig zijn bij een sterfproces raakt de kern van het leven. Dat ervaren medewerkers en vrijwilligers van hospices regelmatig. Hun werk raakt aan vragen zoals: “Wat is de zin van het leven én hoe kan ik laatste dagen zinvol vormgeven voor de stervenden en de nabestaanden?”, en “Hoe zorg ik voor de ander en voor mijzelf?” Op de dominicaanse plekken de Kloostertuin in Rotterdam, het Thomashuis in Zwolle en het Dominicanenklooster in Huissen worden regelmatig inspiratiedagen georganiseerd waarin bezinning en verdieping op deze vragen centraal staan. De dominicaanse centra zijn zeer gemotiveerd om deze dagen te organiseren. “Met de programma’s willen wij medewerkers en vrijwilligers de gelegenheid bieden om zich te bezinnen op hun belangrijke werk en hen inspireren om hun belangrijke bijdrage aan een menselijke samenleving te blijven bieden”. Onmisbaar Vrijwilligers en medewerkers van hospices vormen een onmisbare schakel tussen de patiënt en de familie en nabestaanden. Mede dankzij de inzet van vrijwilligers is er aandacht en persoonlijke betrokkenheid, die er in de reguliere zorg vaak niet meer is. Het begeleiden van mensen die gaan sterven, en hun naasten is erg belangrijk. De mensen doen dat met hart en ziel. Maar het

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

werk is ook belastend en vergt ook veel van hen. Zoals gezegd raakt het de kern van het leven. Tijdens de inspiratiedagen komen vele thema’s en vragen aan de orde die in het leven van hulpverleners van werkelijk belang zijn. Het gaat om vragen over: • zingeving rond sterven en dood • wat loslaten voor jou betekent • hoe je met jouw persoonlijk oordeel over de behandeling omgaat

• of de wensen van de stervende altijd voorop moeten staan • de zorg voor de ander en voor jezelf • inspiratiebronnen en drijfveren • afstand en nabijheid Sterfstijlen Samen nadenken over waarden en overtuigingen laat zien dat mensen verschillend zijn; het maakt duidelijk hoe stervenden en nabestaanden in hospices verschillend omgaan met de dood. Dat we allemaal doodgaan is zeker, maar de praktijk wijst uit dat erover praten geen vanzelfsprekendheid is. De vraag ‘Hoe wil ik leven als ik dood ga?’ kan met de ene persoon heel gemakkelijk besproken worden en met de ander helemaal niet. Waarom wil de één over de dood praten en de ander juist over het leven? Een model van Motivaction (doodgewoonbespreekbaar.nl) onderscheidt vijf verschillende type mensen, die ieder op een eigen manier omgaan met sterven: proactieven, onbevangenen, socialen, vertrouwenden en rationelen. Voor proactieven bijvoorbeeld is het volgende belangrijk in de laatste levensfase: helder van geest zijn; zelf beslissen over het moment van sterven; zo weinig mogelijk pijn; zo kort mogelijke lijdensweg; gecremeerd worden. Deze groep heeft het meest geregeld: een uitvaartverzekering, donorcodicil, testament, wensenboekje, euthanasieverklaring, niet reanimeer/niet behandelverklaring. Vaker dan anderen hebben zij ervaring met sterfgevallen in de omgeving, vaker hebben zij (vrijwilligers)werk in de zorg of mantelzorg gedaan. Voor deze groep is de laatste fase een onderdeel van het leven, er is geen taboe (men wil dat zelfs doorbreken). Men wenst regie tot het einde, wil

Wanneer er sprake is van innerlijke ruimte bij de betrokkenen rondom een sterfproces, is contact in de diepste en meest spirituele laag van iemands wezen mogelijk. authentiek sterven, bij voorkeur thuis. Proactieven willen tot het einde toe nuttig blijven, ze zijn sterk sociaal betrokken en goed voorbereid. De andere stijlen typeren zich door bijvoorbeeld het ontkennen van de dood, volledige vertrouwen in techniek en gezondheidszorg, doordat ze niets geregeld hebben of door angst voor de dood. De vijf sterfstijlen vragen om een afgestemde benadering en communicatie van de hulpverlener. Wat bespreek je wel, wat niet? Tijdens de inspiratiedagen wordt aan de hand van voorbeelden en uitwisseling uitgewerkt hoe je hiermee kunt omgaan. Innerlijke ruimte Het creëren van innerlijke ruimte is ook een belangrijk onderdeel van het begeleiden in de stervensfase van een patiënt. Vanuit openheid en door aandachtig te zijn in handelen kan het contact met de ander opener zijn en worden levensvragen makkelijker bespreekbaar. Wanneer er sprake is van innerlijke ruimte bij zowel de patiënt, de naaste als de zorgverlener is er ruimte voor echt contact in de diepste en meest spirituele laag van iemands wezen. Hoogleraar Zorgethiek en Palliatieve zorg Carlo Leget heeft een model ontworpen waarin de innerlijke ruimte centraal staat. Sommige mensen hebben het van nature, die innerlijke ruimte, en bij hen voel je je direct op je gemak. Je bezinning bezieling beweging

–

nr 1 • 2014 geloven onderweg

kunt die ruimte ook creëren door de stilte op te zoeken en bewust af te stemmen op de ander. Vanuit die ruimte kun je gemakkelijker omgaan met de spanningsvelden die stervenden en ook hun verzorgers kunnen ervaren. Een van de spanningsvelden is: ‘ik en de ander’. Hoe kun je in je laatste levensfase rekening houden met anderen of sta je dan zelf (eindelijk) op de eerste plaats? Voor verzorgenden geldt een zelfde dilemma: je kunt je nooit helemaal inzetten voor de patiënt omdat er ook andere patiënten zijn in de hospice of omdat je privé situatie aandacht vraagt. Hoe verhoud je je tot de ander die in de laatste levensfase zit en hoe vind je de balans tussen nabijheid en afstand?

(Bron: Carlo Leget)

Tijdens de inspiratiedagen onderzoeken de medewerkers en vrijwilligers hun eigen innerlijke ruimte, doen oefeningen in aandacht en kijken hoe ze voor zichzelf kunnen zorgen. Bij dit zorgen voor zichzelf is het van belang te kijken wat hen drijft en wat dat betekent voor het handelen. De metafoor van het schip helpt: Als je een schip wilt bouwen, roep je geen mensen bij elkaar om hout te verzamelen, het werk te verdelen en orders te geven. In plaats daarvan leer je ze te verlangen naar de eindeloze zee.

geloven onderweg nr 1 • 2014 – bezinning bezieling beweging

Inspiratiedagen Thomashuis Zwolle Medewerkers, vrijwilligers en mantelzorgers bieden de broodnodige zorg, aandacht voor en betrokkenheid op de patiënt en zijn omgeving. Soms is er weinig ruimte en aandacht voor vragen, verlangens en grenzen van de hulpverleners. Ruimte voor wat ze gaande houdt, is wezenlijk om bewogen en met veerkracht zorg te kunnen verlenen. Een bezinning met hoofd, hart en handen om de concrete situatie, draaglast en draagkracht in balans te kunnen houden. Het Thomashuis biedt voor mantelzorgers of groepen vrijwilligers in de zorg kloosterdagen ‘op maat’. Informatie: thomashuis@kloosterzwolle.nl Inspiratiedagen Kloostertuin Rotterdam Een inspiratiedag in de kloostertuin kent vaak aandacht voor een socratisch gesprek, voor verschillende sterfstijlen en de innerlijke ruimte. In een socratisch gesprek zonder oordeel onderzoeken deelnemers elkaars denkbeelden en opvattingen. Dat is vaak verrassend en geeft nieuwe zelfkennis. Zo’n gesprek maakt de deelnemers bewust hoe de eigen kijk hen beïnvloedt in hun eigen handelen. Dat leidt tot een beter begrip van fundamentele waarden en overtuigingen in concrete situaties. Zo’n gesprek is altijd weer een enerverende en waardevolle zoektocht. Rondom de sterfstijlen en de ‘innerlijke ruimte’ wordt aan de hand van voorbeelden en uitwisseling uitgewerkt hoe je hiermee om kunt gaan. Informatie: info@kloostertuin.nl Inspiratiedagen in het Dominicanenklooster Huissen Tijdens de een- of meerdaagse inspiratiebijeenkomsten voor medewerkers, vrijwilligers of mantelzorgers staat inspiratie en verbinding centraal. Er wordt gewerkt met thema’s als afstand en nabijheid, grenzen, kwetsbaarheid, waardigheid, troost of humor. Daarnaast zijn de inspiratiebronnen van de betrokkenen van belang; wat inspireert je om dit mooie maar ook zware werk te doen. Ook worden er meditatieve of creatieve workshops georganiseerd, zoals zingen, schilderen, theater of schrijven. Hierdoor wordt de onderlinge verbondenheid versterkt en is er ruimte voor verstilling en bezieling. De inspirerende kloosteromgeving en het kloosterritme vormen een inspirerende omgeving. Dominicanenklooster Huissen organiseert per jaar vele een- en meerdaagse inspiratiedagen voor medewerkers, vrijwilligers en mantelzorgers uit het hele land. Informatie: info@kloosterhuissen.nl

geloven

Neem nu een jaarabonnement onderwe op Geloven Onderweg voor slechts € 15,– onderweg 3 of ontvang een gratis 4 cd* of boek** dominicaan

geloven

losse verkoo

voor bezinn

ing, bezieling

en be

herfst 2013

dominicaan

losse verkoo

s tijdschrift

pprijs €� 7,50

s tijdschrift

pprijs €� 7,50

voor bezinn

ing, bezieling

en beweging

winter 2013

- 2014 | jaarga ng 131

Vincent Duin

Sipke Draisma

**Rembrandts Engel Bijbelverhalen van een schilder Anne Marijke Spijkerboer

Renée van Riess en

André Lascaris

Theo Menting

(winkelwaarde 29,50)

*Dubbel cd Jaargetijden 25 schriftliederen voor het liturgisch jaar Henk Jongerius en Jan Raas (winkelwaarde 22,50)

De keuze is aa

Erna Bakker

n ons

Als een onbeschreven bl

Wout Huizing

❍ Ja, ik neem een abonnement op Geloven Onderweg en betaal het eerste jaar slechts € 15,– ❍ Ja, ik neem een abonnement op Geloven Onderweg en ontvang de cd Jaargetijden ❍ Ja, ik neem een abonnement op Geloven Onderweg en ontvang het boek Rembrandts Engel mijn gegevens zijn:

naam voorletters

m/v*

straat + huisnr. postcode woonplaats telefoonnummer geboortedatum emailadres bankrek. nummer handtekening * doorhalen wat niet van toepassing is

❍ J a, ik geef iemand een abonnement op Geloven Onderweg en betaal daarvoor slechts € 15,–** ❍ J a, ik geef iemand een abonnement op Geloven Onderweg en ontvang zelf de cd Jaargetijden** ❍ J a, ik geef iemand een abonnement op Geloven Onderweg en ontvang zelf het boek Rembrandts Engel** ** Het abonnement stopt automatisch.

het abonnement is bestemd voor: naam voorletters

m/v*

straat + huisnr. postcode woonplaats telefoonnummer geboortedatum emailadres betaling: ❍ Ik betaal via automatische incasso ❍ Gift à ______________ Stuur deze bon in een envelop zonder postzegel naar: geloven onderweg, antwoordnummer 2900, 6800 vk huissen Voorwaarden Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. Prijswijzigingen voorbehouden. Het abonnement geldt minimaal voor een jaar en kan tot uiterlijk een maand voor het einde van deze periode worden opgezegd. Na de actieperiode wordt het abonnement automatisch omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd welke op ieder moment opzegbaar is met een opzegtermijn van drie maanden. U kunt gebruik maken van deze aanbieding indien u de afgelopen 6 maanden geen abonnement op Geloven Onderweg heeft gehad. Het cadeau-abonnement stopt automatisch.

Annemiek Schr ijver

Het Arnhems Slavisch Koor vertolkt de Vespers van Alexander Archangelsky (1846 – 1924). Deze zondagavond zingt het koor het volledige werk en kunt u de prachtige avondgezangen voluit beleven. Tijdens dit concert wordt de CD met de Vespers van Alexander Archangelsky gepresenteerd. Het Arnhems Slavisch Koor staat onder leiding van Svetlana van Wielink zondag 6 april 2014 20.00 uur € 10,- voorverkoop, € 12,50 aan de deur www.kloosterhuissen.nl Bevrijd uit slavernij trekt een volk door de woestijn naar hun ideaal: een land waar het goed is. In gedachten trekken we met het volk mee: wat zegt deze tocht over onze eigen reis door het leven? zaterdag 12 april 2014 10.00 tot 16.00 uur. Evert van den Berg en IJt Eikelboom Dragt A € 25,- B € 30,- incl. soep www.kloosterzwolle.nl

studie

Een woestijnreis als levenstocht?

muziek

agenda voor onderweg

Vier de Vespers in het klooster - concert Arnhems Slavisch Koor

Bezinningsdagen op weg naar Pasen

retraite

Samen de Goede Week en Pasen beleven in het klooster. De bijzondere vieringen zijn de rode draad voor de dagen. Met inleidingen, gesprekken, ontmoetingen, de bezinnende sfeer van rust, stilte en gastvrijheid, onderlinge gezelligheid en heerlijke maaltijden. woensdag 16 april 15.00 uur tot zondag 20 april 2014 13.30 uur A € 199,- B € 299,- C € 399, www.kloosterhuissen.nl

Gebed en breakfast

retraite

Voordat de drukte van de dag begint is er in het klooster dagelijks een gebed, een lied, een woord, stilte. Aan de ontbijttafel preken we over het gebed zelf, over bijzondere teksten en over psalmen en profeten, over geloofsbeleving en eigen vragen. Voedzame kost, waar we goed op kunnen teren! donderdag 17 april, vrijdag 18 april, zaterdag 19 april. Ochtendgebed 08.30 tot 09.00 uur. Gesprek aan de ontbijttafel: 09.00 tot 10.00 uur IJt Eikelboom-Dragt en Jan Laan € 15.- www.kloosterzwolle.nl

Contemplatie - Kijken vanuit de diepte

Deze cursus laat u zorgvuldig kijken naar de icoon en geeft u kennis over de plaats van de icoon in de rijke geloofstraditie. Aan bod komen de icoon van de Samaritaanse vrouw, de icoon van Hemelvaart en die van Pinksteren. dinsdagen 6 mei, 20 mei en 3 juni 2014 19.30 tot 21.45 uur Rini Bekkers en Leo van Leijssen A € 30,- B€ 37,50 www.kloosterzwolle.nl In dit weekeinde voor partners staan we stil bij de impact van verlies op jullie relatie. Denk aan overlijden, ziekte en ontslag of een echtscheiding. Met korte inleidingen, meditaties en oefeningen brengen jullie je verhaal in perspectief van jullie zelf en je relatie. vrijdag 9 mei 19.30 uur tot zondag 11 mei 2014 15.30 uur Jakob van Wielink, verliesbegeleider en Denise van Geelen-Merks, Register psycholoog NIP Arbeid en Organisatie A € 199,- B € 289,- C € 339,- www.kloosterhuissen.nl

retraite

Persoonlijk verlies in perspectief van de relatie - Kijk tot achter mijn ogen

studie

Iconen lezen

retraite

Deze contemplatieretraite is een pelgrimeren door je innerlijke landschap. Net als op een uiterlijke pelgrimstocht komen we van alles tegen, leuke en minder leuke dingen. We gaan ‘op weg’ en laten ons verrassen. Onze blik verdiept zich en we ‘kijken’ anders waardoor we meer en intenser gaan waarnemen. Het pelgrimeren transformeert ons op een dieper niveau. maandag 28 april 16.00 uur tot vrijdag 2 mei 2014 10.30 uur (zie site voor meer data) Miek Pot, ex-non, contemplatielerares en schrijfster A € 299,- B € 399,- C € 499,- www.kloosterhuissen.nl

Een driedaagse in het dominicanenklooster om stil te staan bij je beleving van het ouder worden. Over een speelse en zinvolle omgang met deze wijze levensfase. maandag 19 mei 15.00 uur tot woensdag 21 mei 2014 13.30 uur Kees Scheffers, geestelijk verzorger en Martina Heinrichs, theologe en begeleidster van groepen A € 199,- B € 249,- C € 299, www.kloosterhuissen.nl

retraite

Ouder worden: speels, zinvol en wijs

Voedsel voor de ziel

Een weekend stilte, rust en bezinning. Het kloosterritme met de vieringen bepaalt de daginvulling. Er is tijd om stil te zijn en elkaar te ontmoeten. Er zijn korte inleidingen en meditaties. Een weekend om tot rust te komen, te bezinnen en bezield te raken. vrijdag 6 juni 19.30 uur tot maandag 9 juni 2014 14.00 uur Holkje van der Veer, jongste Dominicanes van Nederland A € 199,- B € 249,- C €289, www.kloosterhuissen.nl

Singer- songwriter Martin Korthuis, zingt in zijn moerstaal poëtische liedjes over verlies, vreugde, dood, vaderschap, afscheid, liefde en eenzaamheid. Een intiem optreden in de binnentuin van het klooster. vrijdag 13 juni 2014 20.00 tot 21.30 uur. € 10,- Betaling aan zaal www.kloosterzwolle.nl In deze Zomeracademie staat de vraag naar het mysterie van de zelfwording centraal. Een weg die nooit in afgeslotenheid kan worden begaan. Wie zichzelf zoekt, moet niet alleen naar binnen, maar vooral ook naar buiten gaan. Buber is ‘weg’ van het ik! zaterdag 21 juni tot zaterdag 28 juni 2014 Chris Doude van Troostwijk, theoloog en filosoof en Lida van Dijk www.kloosterzwolle.nl Meerdaagse met thema’s ontleend aan het leiderschap van Franciscus, zoals roeping, ontmoeting en dienstbaarheid. Diverse werkvormen om inzicht te krijgen in het eigen leiderschap en de eigen kwaliteiten, valkuilen, beweegredenen,waardoor het fundament onder het dagelijks leidinggeven wordt versterkt. woensdag 25 juni 19.30 uur tot vrijdag 27 juni 2014 16.00 uur Jos van Genugten en Brigit Verstappen, trainers op gebied van spiritueel leiderschap € 800,- excl. Btw, incl. verblijfskosten www.kloosterhuissen.nl Je levenslijn gaat niet altijd een rechte weg, maar soms over bergen, door dalen en langs kronkelende rivieren. Aan de hand van onze levensverhalen creëren we een landschap dat ieders eigen-wijze weg in beeld brengt. Verhelderend, verrassend, inspirerend en creatief. Naast schilderen ook meditatie, stiltewandeling, lichaamswerk, kleien, collages en gesprekken. vrijdag 4 juli 19.30 uur tot zondag 6 juli 2014 13.30 uur Martina Heinrichs, theologe en Gitta Nieuwenburg, kunstenares A € 189,- B € 239,- C € 289, www.kloosterhuissen.nl

creativiteit

Schilderweekend - Het landschap van je leven

werk

Franciscus ontmoeten in leidinggeven en werk

retraite

Zomeracademie Martin Buber – Weg van het ik

muziek

Groningse heimweeliedjes

retraite

Pinksterretraite

retraite

Met zorg en liefde afstemmen op je ziel. Met liefde leren luisteren naar wat je ziel nodig heeft om bezield en geïnspireerd te leven. donderdag 29 mei 13.30 uur tot zondag 1 juni 2014 13.30 uur Joke Litjens, geestelijk begeleidster en voormalig mediapastor A € 379,- B € 439,- C € 489, www.kloosterhuissen.nl

eerste zon |

Er vaart een boot voorbij, stilstaande reiger De man aan â&#x20AC;&#x2122;t roer zwaait naar mij, ik zit, op onze steiger Rivier, boot en zon, zo simpel overvalt het mij Tot tranen toe geroerd, elke winter gaat voorbij REFREIN

sara kroos

Als de avond zachter valt De eerste merel zich laat horen Alsof alles zich uitrekt na een diepe winterslaap Als het land wordt voorbereid En nieuw leven wordt geboren En ik mijn verloren moed weer bij elkaar raap REFREIN

Sta dsda m 1 | Postbus 5 9 | 6 8 5 0 A B Hui s se n | T. 0 2 6 - 3 2 6 4 4 2 2 | w w w. k l o o ste r huis se n . n l