Actueel verleden
DECEMBER 2016 Een uitgave van:
E-MAIL: INFO@GESCHIEDENISTERUGGEHAALD.NL | WEBSITE: WWW.GESCHIEDENISTERUGGEHAALD.NL
Toen & Nu De stad groeit. De stad verandert. Bekende plekken in Utrecht, zoals de Catharijnesingel, het Jaarbeursplein en het Vredenburg transformeren, maar blijven ook herkenbaar. Bekijk de verschillen zelf op deze pagina’s.
Catharijnesingel Vroeger was het water van de singels rondom het centrum op elkaar aangesloten. Nu wordt er gebouwd en zal het eruit komen te zien als op de oude foto’s. Het water komt weer terug.
2016
Deze bijlage kwam tot stand in samenwerking met de Stichting Geschiedenis Teruggehaald. Deze stichting zet zich in voor het stimuleren van het contact tussen mensen met dementie en hun omgeving. Het doel is om deze mensen te blijven betrekken bij de samenleving. Dit wil zij bereiken door het ontwikkelen en produceren van een krant met verhalen uit het verleden die linken naar de actualiteit, toegesneden op de behoeften van de doelgroep: mensen met dementie en hun omgeving, familie vrienden of verzorgers.
1965 -1970
Het thema van deze bijlage is de feestmaand december. Toen en nu in woord en beeld. Met als primair doel om het gesprek met dementerende mensen tot stand te brengen. Dat kan in verzorgingstehuizen waar deze krant wordt bezorgd, maar ook u kunt hem in uw omgeving om die reden gebruiken. En daarnaast denken we dat deze beelden van de stad voor iedereen leuk zijn om te zien. Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door De Ridderlijke Duitsche Orde in de protestantse Balije Utrecht en het K.F. Hein Fonds.
1965 -1970
Jaarbeursplein Het is altijd druk geweest rond het Jaarbeursplein. Tegenwoordig staat er een groot kantoorgebouw aan deze kant van het station: het Stadskantoor. Nog steeds wordt hier veel gebouwd, zoals een grote fietsenstalling.
2016
Actueel verleden
2
DECEMBER 2016
2016
Uitzicht op de Catharijnebaan Er is flink gebouwd rond Hoog Catharijne. De Catharijnebaan werd een grote doorgaande weg met autoverkeer, maar wordt nu weer voor iets anders in gebruik genomen. Er komt water onderdoor en erboven komen winkels en kantoren.
1970 - 1975
1976
Politiebureau Paardenveld Het politiebureau Paardenveld is flink vernieuwd maar de locatie is nog dezelfde. Het is al sinds 1930 het hoofdbureau van de Utrechtse politie.
2016
2016
Vredenburg Het Vredenburgplein was tot de jaren zeventig het terrein van de jaarbeursgebouwen. Daarna kwam er een deel van winkelcentrum Hoog Catharijne en het nieuwe Muziekcentrum Vredenburg. Tegenwoordig is de TivoliVredenburg een enorm gebouw op het Vredenburg.
1977
Actueel verleden
DECEMBER 2016
3
V Een kerstboomverbranding op het H.J. Schimmelplein in 1952. Tekst: Tim de Hullu
Slag om de kerstboom
E
Een afgedankte kerstboom bleef in Utrecht niet lang buiten staan. Direct doken jochies er bovenop om de boom naar een veilige plek te slepen. Bij iemand in de achtertuin, in een schuurtje, op een afgesloten schoolplein, in rioolputten langs het trottoir of thuis onder de vloer in de gang. Alles werd verzonnen om de bomen maar uit de buurt te houden van rivaliserende groepen. Het was een prestigestrijd: welke buurt of stratengroep had het grootste vuur? Overal was het oorlog. Tussen Lombok en Nieuw Engeland, tussen de Zuilense Balderikstraat en de Betonbuurt en aan het begin van de Amsterdamsestraatweg: tussen de Tiendstraat/Sluisstraat en de 1e Daalsebuurt.
Niet elke buurt had een vuur, je moest er wel een geschikte plek voor hebben. Zo was er bij de Tiendstraat een groot weiland, leenden pleinen als het Bisschopsplein in Zuilen en het H.J. Schimmelplein in Nieuw Engeland zich perfect voor een goede fik en waren ook braakliggende terreinen potentiële vuurplaatsen. Het kon er heftig aan toe gaan; katapulten, stokken of andere slagwapens werden ingezet om andere kerstboomgroepen te belagen. Gevechten waren eerlijk. Het waren niet de kleintjes die als kanonnenvoer naar voren werden geschoven; grote kerels vingen zelf de klappen op en deelden uit. En flink ook. Soms was het geweld van dien aard dat voor een enkeling de
pret er vanaf ging. Maar bovenal had het verdedigen van je veroverde bomen iets spannends en voeren mooie herinneringen de boventoon. Na een hele sleeptocht met een kerstboom hielden jongeren uit de Tiendstraat even pauze onder de spoorbrug over de Straatweg. Terwijl de tieners lekker in de grote gaten in de brug lagen, zongen ze luidkeels het lied Jezebel van Frankie Laine. Op Oudejaarsavond of in het begin van het nieuwe jaar was het hoogtepunt; een – vaak – gigantisch vuur waar iedereen van kon genieten. Dat was niet altijd zonder gevaar; de grote populieren op het Bisschopsplein zouden bijvoorbeeld zomaar vlam kunnen vatten.
Doorgaans ging het goed, al moesten politie en brandweer wel een oogje in het zeil houden. Ondanks dat buurtverenigingen branden gingen organiseren, bleven de illegale kerstboombrandjes bestaan. Zo hadden politie en brandweer op 2 januari 1961 een drukke avond. Vijfenzestig keer moesten zij assistentie verlenen. Toen gezinnen kleiner werden en straatgroepen minder groot, verdwenen de vreugdevuren langzaam uit het straatbeeld. Begin jaren negentig verbood de gemeente Utrecht alle kerstboomverbrandingen. Op één na. Alleen in Zuilen kunnen ze nog steeds de traditie in ere houden.
4
Actueel verleden
Eind 19e-eeuw vestigde een bakkerij zich in het pand aan de Boltstraat, dat in 1910 werd overgenomen door J.D. Bloemsma.
DECEMBER 2016
Speciaalzaak de Goey-Koot zit sinds 1936 aan de Nobelstraat.
‘Mijn moeder bestelde de kalkoen bij poelier Van Leeuwen in de Biltstraat’ Tekst: Yontie Helders Beeld: Het Utrechts Archief
N
Nu we net aan Yotam Ottolenghi gewend zijn, komen in de Allerhande voor Kerst 2016 tot mijn grote verbazing de klassieke kerstgerechten weer voorbij. De garnalencocktail, de kalkoen, de dame blanche. Niets mis mee, maar samen vormen ze het diner dat ik me uit mijn jeugd herinner: een garnalencocktail vooraf, als hoofdgerecht een met kastanjes gevulde kalkoen en plumpudding toe. De garnalen haalde mijn moeder bij de vishandel in de Nobelstraat, ze bestelde de kalkoen bij poelier Van Leeuwen in de Biltstraat, het kalfsgehakt bij slagerij Van Schaik op het Van Alphenplein en de kastanjes bij de GoeyKoot. Voor de kerststol ging ze naar bakkerij Bloemsma op de Biltstraat, of Van der Wurff op de Burgemeester Reigerstraat. Ze was lang bezig met de kalkoen: kastanjes inkruisen, koken en pellen, de kalkoen vullen, uren in de oven laten staan en steeds maar bedruipen. De plumpudding kwam van een Engelse peettante die hem elk jaar door Fortnum & Mason in Londen liet verzenden. Als kind vond ik het dessert eigenlijk niet te eten, maar de vanillesaus maakte veel goed. Meer tradities We hadden een buurvrouw die elk jaar een andere kleur koos voor de kersttafel, wij waren daarentegen meer van de traditie; onze tafel was mooi gedekt met wit damast en rode linten voor het kerstaccent. Ook traditioneel was de datum waarop de kerstboom
De verlichting in de kerstboom op het Vredenburg wordt aangebracht, 1964.
bij ons thuis werd neergezet; mijn moeder was 14 december jarig en pas daarna kwam de boom het huis in. Mijn vader en ik liepen ’s avonds naar de Maliebaan waar we een boom uitzochten bij de kerstbomenman. Verder dan het uitzoeken van de boom ging mijn vaders bemoeienis met Kerstmis niet. Mijn moeder en ik versierden de boom met ballen, engelenhaar, kransjes en echte kaarsjes die nooit helemaal recht stonden. Op kerstavond gingen de kaarsjes aan – naast de boom stond een emmer water met een spons. Voor als er iets mis zou gaan. Een andere traditie waar we niet van afweken, was het bakken van oliebollen en appelflappen op Oudejaarsdag. Al vroeg stonden het beslag in bakken te rijzen. We droegen oude witte jassen van mijn vader en steevast begonnen we om 11.00 uur met bakken. Buren en kennissen kwamen langs om te proeven en als we klaar waren, ging mijn moeder nog snel naar Marcel de kapper in de Van Limburg Stirumstraat. Op Oudejaarsavond ging voor ‘t laatst de kerstboom aan, dan keken we de Oudejaarsconference en was het aftellen. Champagne, vuurwerk en vanaf 00.00 uur stond de tafel weer gedekt voor een feestelijk souper. Op 1 januari keken we het Nieuwjaarsconcert in Wenen en skischansspringen in Garmisch Partenkirchen op televisie. Nog een oude oliebol en het nieuwe jaar kon beginnen.
Het aansteken van de kaarsen in de kerstboom, 1976.
DECEMBER 2016
Actueel verleden
5
Bioscopen in Utrecht Ook vroeger was de bioscoop in Utrecht een leuk uitje. Zeker rond de feestdagen gingen mensen gezellig naar de bioscoop om mooie films te bekijken. Alle Utrechtse bioscopen zaten in de binnenstad, behalve de bioscoop Olympia. Die zat aan de Amsterdamsestraatweg. Er waren tot 1984 vooral spannende actiefilms te zien. Hieronder een aantal bioscopen die in de jaren zeventig in Utrecht te bezoeken waren.
’t Hoogt Begin jaren zeventig kwam ook bioscoop ‘t Hoogt erbij, het eerste Nederlandse filmhuis. Op Hoogt 4 werden geen commerciële films gedraaid, maar vooral films die nergens anders op het grote scherm te zien waren.
Bioscoop Vreeburg Deze bioscoop op Vreeburg 9-10 was de tweede van Utrecht en werd verbouwd door Gerrit Rietveld. ‘De pettenbioscoop’ was tot 1974 in gebruik. Na de sluiting van Bioscoop Vreeburg kwam er een kledingzaak in het gebouw.
Kinepolis De laatst geopende bioscoop in Utrecht is er een op Jaarbeursterrein. De Kinepolis is een van de grootste bioscopen van Nederland en heeft een bijzonder scherpe beeldkwaliteit. Er zijn veertien zalen en 3.200 stoelen. De Kinepolis heeft begin december 2016 zijn deuren geopend.
City/Movies In de City-bioscoop op de Voorstraat 89 draaiden de grote publieksfilms. Vanaf de jaren zestig werd het steeds meer de plek voor vecht- en actiefilms. Lang waren hier de grootste films en ook premières te zien. Stoelen voorin in de zaal waren vroeger het duurst; hoe verder naar achteren, hoe goedkoper. Bioscoop Wolff City bestaat nog steeds.
Olympia De enige buurtbioscoop die Utrecht ooit had, was op de Amsterdamsestraatweg 350. Omdat het een buurtbioscoop was waren er geen premières, maar wel veel spannende actiefilms. In de laatste periode was er een gesplitst programma: in het begin van de week een spannende western of detective, aan het eind van de week een pikante seksfilm. Die werden dan ook goed bezocht. Nu is in het pand een winkel gevestigd.
Flora/Camera De oudste bioscoop van Utrecht zat aan de Oudegracht 154: Flora. Die werd later Camera genoemd. Tussen 1966 en 1978 vond hier voor het eerst een filmfestival in Nederland plaats: de Cinemanifestatie. Een gezellig filmfestival ónder de bioscoop, waar veel internationale gasten kwamen.
Actueel verleden
6
DECEMBER 2016
Illustraties: Munir Mohamed
D
De adventskrans Een krans met vier kaarsen die één voor één worden aangestoken op de zondagen voor Kerst. Op de laatste zondag voor Kerst moeten alle kaarsen branden. De krans hing vaak aan het plafond en was gemaakt door de vrouw des huizes – bijvoorbeeld van een fietswiel, versierd met groene takken.
J
Jezus in de kerststal Tegenwoordig ligt Jezus vaak al vanaf het opzetten van de kerststal in de kribbe, dat was vroeger anders. Toen mocht Jezus officieel pas ná de nachtmis in de kerststal worden geplaatst, vaak door het jongste lid van de familie.
Weet u nog…?
O
Oliebollen bakken Oliebollen worden traditioneel gebakken op Oudejaarsdag, de dag dat we afscheid nemen van het voorbije jaar. De oliebol eten we al zo’n vierhonderd jaar. Nu is hij te koop bij de bakker, vroeger werd hij gewoon thuis gebakken in de schuur; eerst het beslag maken en in kommen laten rijzen bij de verwarming om het tot slot met twee lepels in de frituur te gooien.
K
Kaarsen in de kerstboom Geen lichtsnoer in de kerstboom, maar kaarsjes in kaarsenhoudertjes die aan de takken zitten geklemd. Naast de boom stond vaak een emmer water of zand om de boom te kunnen blussen bij brand. Eind december is de donkerste tijd van het jaar; Kerstmis wordt, vanwege alle lampjes en kaarsen, ook wel ‘het feest van het licht’ genoemd. Voor christenen is een brandende kaars het symbool voor Jezus. Hij noemde zichzelf het ‘Licht van de Wereld’.
D
De kerknachtmis Met het hele gezin naar de kerk om de mis te volgen en liederen te zingen, om vervolgens lekkernijen te eten. De nachtmissen begonnen ooit om 04.00 uur ‘s nachts, later werden ze vervroegd naar middernacht. Tijdens de mis kregen de kleintjes soms al wat zoetigheden toegestopt, zodat de mis ‘rustig’ zou kunnen worden volbracht. Na de mis werd er met z’n allen eten genuttigd, zoals krentenbrood.
DECEMBER 2016
Actueel verleden
7
Wim Kan: godfather van de Oudejaarsconference
Jelle zal wel zien Wat het wordt weet niemand nog Negenhonderd miljoen tekort Het dekkingsplan da’s nou akkoord De stier van Potter is ook aan boord Waar we heengaan Jelle sal wel sien (3x) Wie d’r meegaan Jelle sal wel sien (3x) Ouwe Cals staat aan de kant Die had een gaatje in z’n hand Staat op ‘t strand daar heel alleen En roept heel zielig: “Waar gaat dat heen”
Wim Kan als Joop den Uyl tijdens de oudejaarsconference van 1976.
Een Oudjaar zonder conference is in ons land ondenkbaar. Deze traditie begon in 1954 met Wim Kan die op de radio terugkeek op het afgelopen jaar. Toen was dat nog geen jaarlijks fenomeen. Tot 1966 was Kan zes keer op de radio te horen, om in 1973 als oudejaarsconferencier met zijn show Zuinig over de drempel voor het eerst op televisie te komen. Een Oudjaar zonder conference is in ons land ondenkbaar. Deze traditie begon in 1954 met Wim Kan die op de radio terugkeek op het afgelopen jaar. Toen was dat nog geen jaarlijks fenomeen. Tot 1966 was Kan zes keer op de radio te horen, om in 1973 als oudejaarsconferencier met zijn show Zuinig over de drempel voor het eerst op televisie te komen. In 1985 brengt hij zijn laatste show. Daarna is de jaarafsluiting door veel andere cabaretiers gedaan. Maar Wim Kan blijft onbetwist de godfather van de oudejaarsconference. Waar zijn opvolgers vaak opgewonden over het podium renden, was Kan een toonbeeld van rust en eenvoud. Zittend op een stoel, zijn teksten op de vloer (hij kon geen hele voorstelling onthouden) en met een glaasje binnen handbereik fileerde hij op briljante wijze de Nederlandse politiek. Veel van zijn teksten hebben de tand des tijds moeiteloos doorstaan. Neem bijvoorbeeld deze, een reactie op de bemoeienis van de kerk met de pil en abortus. De paus en de bisschoppen zijn tegen de pil en abortus. Ik zeg altijd: als je de sport niet beoefent, dan moet je je ook niet met de spelregels bemoeien.
Geweldig waren zijn imitaties van politici: Joop den Uyl (“twee dingen goed begrijpen”) en Dries van Agt (“ik honger niet naar macht maar heb wel trek”). Dat Kan ooit aan de basis stond van een carnavalskraker zal hem verbaasd hebben. Het minderheidskabinet van Jelle Zijlstra inspireerde hem tot de meezinger Jelle zal wel zien. Op de melodie van het Beatles-nummer Yellow Submarine sloot hij in 1966 magistraal het jaar af. Al na één refrein zong de zaal het lied luidkeels mee. En zoals altijd sloot Kan de avond stichtelijk af: “Ik wens u op dit altijd toch weer plechtige, ontroerende ogenblik, wens ik u in Nederland al het goede wat een mens elkaar zou kunnen wensen: de bejaarden, de middelmatigen en de kleuters. Voor iedereen wens ik het allerbeste wat je zou kunnen wensen. Ik wens u, lieve mensen, dat al uw werkdagen in 1967 op een erkend christelijke feestdag mogen vallen.”
Waar we heengaan Jelle sal wel sien (3x) Wie d’r meegaan Jelle sal wel sien (3x) We lopen vol, daar staat de storm Het wordt een duikboot, da’s ook enorm Hoor, Van olmen roept: “Hoera We varen door naar Zuid-Afrika” Waar we heengaan Jelle sal wel sien Jelle sal wel sien - We gaan duiken, we gaan duiken Jelle sal wel sien - Klaar voor onder water, we gaan duiken, maak ruim Wie d’r meegaan Jelle sal wel sien - We gaan onder de loongrens door Jelle sal wel sien - Hier is Max Tak uit New York, Hier is Max Tak uit New York Jelle sal wel sien - Wij wensen u een bijzonder gelukkig nieuwjaar Hier is Max Tak uit New York Amerika gaat langzaam toe naar de viering van het Nieuwjaar Hier is Max Tak in New York Ik weet ook niet waar jullie heengaan Al ben ik Max Tak in New York En weet ik al alles Waar we heengaan Jelle sal wel sien (3x) Wie d’r meegaan Jelle sal wel sien Jelle sal wel sien - Maar wat Jelle ook zal zien Jelle sal wel sien - in de periscoop voor 1967
Actueel verleden
8
DECEMBER 2016
De kerstshow van Tuincentrum Overvecht
‘Mensen stonden massaal voor de deur te wachten’ Tuincentrum Overvecht opende in 1969 de deuren. In de loop der jaren groeide de jaarlijkse kerstshow daar uit tot een grote Utrechtse attractie waar vele gezinnen uit het hele land naartoe gingen. Wim Scherrenberg opende de allereerste vestiging van Tuincentrum Overvecht aan de Gageldijk, waar het tuincentrum nog steeds zit. “We begonnen vanuit een kleine kas”, vertelt zijn zoon, Bob Scherrenberg. De eerste jaren waren best moeilijk, zegt hij, omdat een tuincentrum an sich nog niet zo bekend was in de markt. In 1974 werd de winkel vergroot, wat leidde tot meer personeel op de loonlijst. “In de winterperiode was het rustiger, dus gingen we op zoek naar een oplossing.” Bobs vader kwam op het idee om kerstbomen te gaan verkopen. “We begonnen heel kleinschalig met zo’n tweehonderd bomen.”
Een aankondiging van de kerstshow in de jaren tachtig.
In de jaren tachtig begon het tuincentrum steeds meer uit te pakken voor Kerst. “Mijn vader en zijn broer gingen als een van de eersten naar Azië om kerstartikelen in te kopen. En in Polen kocht hij kerstballen die met de mond geblazen werden”, vertelt Bob Scherrenberg trots. Ook begon zijn vader met het verduisteren van de glazen kassen, wat voor een gezellige sfeer in het tuincentrum zorgde. “Onze kerstshow werd een fenomeen, er kwamen
bussen vol mensen naar het tuincentrum. Vanuit heel Nederland, maar ook van buiten de landsgrenzen.” Een speciaal team van zo’n honderd man begon al eind september met het opbouwen van de show in het tuincentrum. De opening ervan werd in de krant aangekondigd. Bob Scherrenberg: “Dan stonden om negen uur ’s ochtends mensen massaal voor de deur te wachten om als eersten naar binnen te kunnen. Heel geestig, nu kun je je dat bijna niet meer voorstellen. Op hoogtijdagen kwamen er vijftien- tot twintigduizend bezoekers per dag. De omliggende weilanden stonden vol met geparkeerde auto’s en het verkeer in Overvecht stond helemaal vast.” Bob Scherrenberg lacht bij de herinnering. “Gelukkig hielp de politie op drukke dagen het verkeer te regelen.” Kunstboom Wim Scherrenberg was het brein achter de kerstshows. Hij liet zich inspireren door de mode van het jaar ervoor. “Die was altijd bepalend voor de kleurstelling van de boomversiering”, vertelt zijn zoon.
Een omslagpunt was de introductie van de kunstkerstboom. “Mijn vader haalde die als eerste naar Nederland. Dat veranderde veel; opeens kon je je boom op zolder opslaan en het jaar erop weer gebruiken.” In de eerste jaren van de kunstkerstboom verkochten ze veertigduizend kerstbomen, waarvan de helft kunstkerstbomen waren. “Dat zijn zo’n vijftig zeecontainers vol.” Sinds die jaren specialiseerde Wim Scherrenberg zich nog meer in de kerstversiering zoals verlichting en kerststallen- en huisjes. Tuincentrum Overvecht – een attractie waarvoor mensen speciaal naar Utrecht kwamen. In de jaren tachtig bezochten ook veel gezinnen de show om in de kerststemming te komen. En er kwamen speciale arrangementen voor verzorgingstehuizen. Bob Scherrenberg: “Al vroeg in de ochtend kwamen er bussen aan met gepensioneerden, die vervolgens door de kerstshow werden geduwd. Kregen ze een kopje koffie met gebak in het restaurant. Echt een uitje.”
Tips en trucs: stel een dementerende de goede vragen
‘O ja, dat weet ik nog goed’ Ouderen hebben een natuurlijke behoefte te praten over vroeger. Dat is niet gek, ze hebben veel meegemaakt en voor hen ligt er minder in het verschiet. Het helpt hen de balans van het leven op te maken en geeft de mogelijkheid kennis en levenservaring over te dragen aan jongere mensen. Het ophalen van herinneringen versterkt ook het gevoel van identiteit: van wie men was en is. Verleden Ook ouderen met een geheugenstoornis kunnen wat hebben aan het ophalen van herinneringen. Als het langetermijngeheugen nog redelijk intact is, kunnen ze vertellen over vroeger. Een dankbaar onderwerp, waarover ook iemand met dementie volwaardig kan meepraten. Het kan een gevoel geven van veiligheid en zekerheid; als hij of zij houvast in het heden kwijt is, kan het verleden zorgen voor meer greep op het leven.
Leidraad Het kan best moeilijk zijn een gesprek te beginnen met iemand die dementeert. De artikelen in deze krant helpen u op weg bij een gesprek met een dementerende – in een zorginstelling, of thuis met uw grootouders, vader of moeder. Met herkenbare onderwerpen over vroeger en nu hebben alle generaties een aanknopingspunt. De vragen hieronder kunt u als leidraad nemen. Veel plezier!
Vragen Kerstboomverbrandingen • •
Was u wel eens bij de kerstboomverbrandingen in Utrecht? Wat deed u met uw oude kerstbomen?
Kerst • •
Hoe zag uw kerstdiner er vroeger uit? Wat werd er vaak gegeten tijdens kerstdiners?
Bioscopen • •
Ging u wel eens naar de bioscoop? Zo ja, naar welke ging u dan? Kent u nog een mooie film van vroeger?
In gesprek met iemand met dementie
De volgende tips helpen u contact te maken: • Wend u tot de ander en maak oogcontact • Praat rustig, duidelijk en niet luider dan normaal
Weet u nog
• Vermijd moeilijke woorden en lange zinnen
• •
• Stel korte, gerichte vragen
Werden er bij u thuis oliebollen gebakken? Ging u naar de nachtmis?
Wim Kan • •
Weet u zich nog iets van de Oudejaarsconferences te herinneren? Luisterde u ook naar Wim Kan op de radio?
Tuincentrum • •
Ging u met de familie naar de grote kerstshow van Tuincentrum Overvecht? Had u vroeger een kunst- of een echte kerstboom?
• Vraag niet ‘waarom’, maar suggereer zelf een reden (‘deden ze dat omdat ze toen…?’) • Heb geduld, mensen met dementie hebben soms moeite de juiste woorden te vinden