Duurzaam Gebouwd Magazine # 30 by Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

Duurzaam Gebouwd # 30 | juni 2015

EEN GEZOND BINNENKLIMAAT 200 TOT 300% RENDEMENT OP UW INVESTERING

Jan Willem van de Groep en Stefan van Uffelen:

‘Radicale keuze voor verandering is noodzakelijk!’ # 30 | juni 2015

maart 2015 | building holland T 078 - 615 00 00

Duurzaam Flexibel Comfort

Circulaire Economie

Met o.a. het rondetafelgesprek ‘Duurzaam is mooi, mooi is duurzaam’ en de marktvisie ‘Data-infrastructuur kan ook duurzaam en flexibel’.

Met o.a. de bijeenkomst ‘De circulaire praktijk: kansrijk en weerbarstig’ en het interview ‘Afrekenen met het ‘A-woord’.

TU Eindhoven vraagt tien jaar commitment Hypermodern distributiecentrum voor e-commerce gigant Cradle to Cradle-kantoor voor offshore multinational

E INFO@ALKLIMA.NL

I WWW.ALKLIMA.NL

BIM READY!

Bouwt u mee aan een toekomstbestendige sector?

Vernieuwde serie brandkleppen van Solid Air® Alle Solid Air brandkleppen van de nieuwe serie voldoen standaard aan de LUKA-C luchtdichtheidsklasse, waarbij tevens de inbouwmethoden zijn verbeterd. De rechthoekige brandkleppen zijn standaard voorzien van 2 inspectieluiken. ✔ CE-getest volgens EN 1366-2 ✔ CE-gecertiﬁceerd volgens EN 15650-2010 ✔ Hoge gecertiﬁceerde bestendigheid tegen vlammen, hitte en rook (t/m 180 minuten)

✔ Handmatige bediening, motorbesturing

De bouwbranche staat voor enorme uitdagingen: van het reduceren van faalkosten tot het

met Belimo of Siemens motoren ✔ Montagemethoden eenvoudig, snel en gecertiﬁceerd

verminderen van CO2-uitstoot. Duurzaam Gebouwd brengt als integraal platform daarom alle

✔ Uitgebreide range uit voorraad leverbaar

schakels in de bouwen vastgoedsector samen en richt zich samen met toonaangevende

(incl. Belimo motoren)

partners op integrale samenwerking, kennis- en netwerkdeling en het gezamenlijk ontwikkelen

✔ Rechthoekige brandkleppen (vanaf maat 200)

✔ Snelle en korte levertijden

van nieuwe business. Word partner van Duurzaam Gebouwd en behoor tot de top 250

v.v. 2 inspectieluiken voor verplichte inspecties

✔ Zeer aantrekkelijk geprijsd

organisaties die de bouwen vastgoedsector een grote stap vooruit willen helpen.

✔ Luchtdichtheid standaard EN 1751 klasse C

✔ Lage luchtweerstand en geluidsniveaus

solid-air.nl Solid Air maakt deel uit van de Nijburg Industry Group. De groep omvat een internationaal actieve organisatie die bestaat uit

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl

de bedrijven Solid Air (luchtbehandeling, luchtverdeeltechniek, brandwerende producten en klimaatplafonds) , Velu Klimaattechnische Groothandel, Nijburg Klimaattechniek (engineering, installatie en montage) en Nijburg Products (productie/fabricage)

BEZOEK VOOR MEER INFORMATIE DUURZAAMGEBOUWD.NL

Duurzaam Gebouwd

Groot interview: Jan Willem van de Groep en Stefan van Uffelen

Tijdens het Green Tie Gala 2015 won Greenspirator Jan Willem van de Groep de Duurzame 50 Vastgoed NL. Vorig jaar viel deze eer te beurt aan Stefan van Uffelen, nu programmamanager bij het MVO Netwerk Beton van MVO Nederland. Wat beweegt deze koplopers in duurzaamheid en wat doen zij om hun idealen in realiteit om te zetten?

Thema: Duurzaam Flexibel Comfort • Rondetafelgesprek: Duurzaam is mooi, mooi is duurzaam • Marktvisie: Data-infrastructuur kan ook duurzaam en flexibel • Thematisch nieuws

17 Thema: Circulaire Economie • Bijeenkomst: De circulaire praktijk: kansrijk en weerbarstig • Project: Opvoeden in Cradle to Cradle • Project: Cradle to Cradle-kantoor voor offshore multinational • Algemeen: De betonketen sluiten kan! • Algemeen: Afrekenen met het ‘A-woord’

• Algemeen: Materiaalhergebruik biedt bouwkolom grote kansen • Thematisch nieuws

duurzaam gebouwd | juni 2015

Duurzaam Gebouwd is verhuisd Duurzaam Gebouwd is op 1 april verhuisd naar een nieuwe locatie, om de organisatiegroei te faciliteren. Het nieuwe adres is Beekhuizenseweg 11 in het Gelderse Velp. “Na de uitbreidingen van onze organisatie waren we toe aan een nieuwe huisvesting”, vertelt Duurzaam Gebouwd-directeur Wietse Walinga. “Het kantoor is in de jaren 30 als woonhuis gebouwd en tientallen jaren geleden getransformeerd naar een kantoor. Het is nu ook verduurzaamd. We betrekken dit kantoor samen met Real Concepts Group, onze vaste partner op het gebied van multimediaproductie, printprocurement en videoproductie. Dit is een mooie verbinding die het productenaanbod van Duurzaam Gebouwd nog verder versterkt.”

Hij is erg trots op deze nieuwe huisvesting. “Zowel de binnenkant als de buitenkant van het kantoor spreken aan. We zijn omringd door groen. Ik nodig onze relaties dan ook graag uit om binnenkort een kop koffie te drinken om de nieuwe locatie in te wijden.”

Nieuw adres De nieuwe adresgegevens van Duurzaam Gebouwd zijn: Beekhuizenseweg 11 6881 AA Velp T: 085 - 273 59 70 E: info@duurzaamgebouwd.nl

Uitbreiding team Duurzaam Gebouwd Nicol Levers, Linde van Rooijen en Jaap Kries en hebben het team van Duurzaam Gebouwd uitgebreid. Nicol Levers (31) heeft na haar studie aan de Hoge Hotelschool gewerkt in diverse ondersteunende functies, met als rode draad regelen en organiseren. “Ontzorgen en vooruit denken is waar ik goed in ben. Ik ben het gewend om een spin in het web te zijn, die alle ballen hoog houdt”, vertelt ze. “Het vakgebied van Duurzaam Gebouwd, de bouwen vastgoedsector, spreekt me erg aan: na drie jaar bij een gedelegeerd projectontwikkelaar te hebben gewerkt ben ik verknocht geraakt aan de sector. Samen met het team gaan we Duurzaam Gebouwd verder uitbouwen en professionaliseren. Ik heb erg veel zin om daar aan bij te dragen door de Marketing & Events samen met Barbara op me te gaan nemen.” Nicol richtte zich tijdens Building Holland 2015 op de organisatie van het Green Tie Gala en de Duurzame 50 vastgoed NL. Nicol is te bereiken via levers@duurzaamgebouwd.nl en tel. 085-2735970. Linde van Rooijen (20) is derdejaarsstudent Bedrijfskunde MER (Management, Economie en Recht) aan de Christelijke

Linde van Rooijen en Nicol Levers.

juni 2015 | duurzaam gebouwd

Hogeschool Ede. “Tijdens deze deeltijdstage bij Duurzaam Gebouwd verdiep ik me in beroepsrelevante functies. Daarnaast werk ik gericht aan de eerste invulling van mijn gekozen afstudeerprofiel: Commerciële Bedrijfskunde”, legt ze uit. “Naast een verdere inhoudelijke kennismaking met de beroepspraktijk en het uitvoeren van de daarbij horende werkzaamheden op de afdeling Marketing & Events, werk ik zelfstandig aan een projectopdracht voor school.” Linde loopt stage bij Duurzaam Gebouwd tot en met november 2015. Ze is te bereiken via vanrooijen@ duurzaamgebouwd.nl en tel. 085-2735970. Jaap Kries (52) is sinds 1995 commercieel actief in de B2B-mediakant van de bouwbranche. “Met oog voor de lange termijn en meerwaarde voor relaties in het achterhoofd”, vertelt Kries. “Voornamelijk in de sales met initiatieven in de bouwen vastgoedmarkt, gericht op het ontwerpen en onderhouden van gebouwen. Nieuwsgierig en geïnteresseerd in duurzame en energiezuinige oplossingen heb ik welgeteld twee thermische zonnepanelen op mijn dak liggen.” Dat is niet al te veel, geeft hij zelf toe. “Maar als elk huishouden in Nederland er twee of meer zou hebben, dan wordt het pas echt interessant. Zo geldt dat ook voor de Duurzaam Gebouwd community. Meer goede, actieve leden en partners maken het verschil met elkaar in het groeiende netwerk en op evenementen als Building Holland. Daarvoor ga ik mij samen met Helga, Dirk en Pieter van de Sales-afdeling inzetten.” Jaap is te bereiken via kries@ duurzaamgebouwd.nl en tel. 06-46021205.

Duurzaam Gebouwd

Duurzaam Gebouwd Seminars Seminars Woningen Datum

Locatie

dinsdag 9 juni

De Schaapskooi, Delft

donderdag 11 juni

Windesheim, Zwolle

dinsdag 16 juni

De Spreeuwelse Heide, Westelbeers

donderdag 18 juni

Het Oude Slot, Heemstede

Seminars Scholen donderdag 17 september

De Schaapskooi, Delft

woensdag 23 september

Windesheim, Zwolle

donderdag 24 september

De Spreeuwelse Heide, Westelbeers

dinsdag 29 september

Het Oude Slot, Heemstede

te sparren. De bijeenkomsten, met een maximum aantal van tachtig deelnemers per bijeenkomst, worden op verschillende locaties gehouden, verspreid door het land. U kunt zich inschrijven via de link DuurzaamGebouwd.nl/ DGwoningen, DuurzaamGebouwd.nl/DGscholen en DuurzaamGebouwd.nl/DGzorgvastgoed.

Duurzaam Gebouwd Congres 2015 Het Duurzaam Gebouwd Congres vindt dit jaar plaats op donderdag 12 november 2015 in MartiniPlaza te Groningen. Houd voor meer informatie DuurzaamGebouwdCongres.nl in de gaten.

Seminars Zorgvastgoed maandag 12 oktober

De Schaapskooi, Delft

dinsdag 13 oktober

Windesheim, Zwolle

woensdag 14 oktober

De Spreeuwelse Heide, Westelbeers

dondnerdag 15 oktober

Het Oude Slot, Heemstede

Duurzaam Gebouwd organiseert dit jaar de seminars Woningen, Scholen en Zorgvastgoed in respectievelijk juni, september en oktober. Tijdens deze seminars komen professionals bijeen om over het thema kennis te delen, kennis te vergaren en inspiratie op te doen. Naast het bijwonen van de interactieve presentaties is het voor deelnemers mogelijk om met elkaar en met de sprekers

In 2014 vond het Duurzaam Gebouwd Congres plaats in MECC te Maastricht.

Duurzaam Gebouwd Op Locatie Duurzaam Gebouwd organiseert jaarlijks een aantal thematische bijeenkomsten onder de naam â&#x20AC;&#x2DC;Duurzaam Gebouwd Op Locatieâ&#x20AC;&#x2122;. Deze bijeenkomsten met maximaal honderd deelnemers vinden plaats op locaties die goed passen bij het betreffende thema. Dit jaar staan er nog vier bijeenkomsten op de agenda. Bekijk voor meer informatie DuurzaamGebouwd.nl/duurzaam-gebouwd-op-locatie. Duurzaam Gebouwd Op Locatie

Rondleiding bij Alliander in het Gelderse Duiven.

Datum

Thema

vrijdag 5 juni

Logistiek Vastgoed

donderdag 25 juni

Renovatie

dinsdag 22 september

BIM

vrijdag 9 oktober

Industrieel Bouwen

duurzaam gebouwd | juni 2015

DUCO at HOME

De totaaloplossing voor een gezond en comfortabel binnenklimaat

Een gecontroleerde, natuurlijke toevoer van verse lucht rechtstreeks via de gevel, een natuurlijke doorvoer van de binnenlucht en een centrale, mechanische afvoer van vervuilde en vochtige lucht via de ‘natte’ ruimtes. Dat is Duco’s formule voor een gezond & comfortabel binnenklimaat.

De vier Vraaggestuurde Natuurlijke Ventilatiesystemen (VNV) van Duco zetten de standaard voor woningventilatie: het Duco CO2 System, het Duco Comfort System, het Duco WTW System en het DucoTronic System.

DUCO SEMINARS JUNI 2015 “Natuurlijk, naar O op de meter!“ Inschrijvingen: www.duco.eu/seminars

We inspire at www.duco.eu

info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44

Slimme en efﬁciënte constructies voor nieuwbouw en hergebruik

DIFFER | EINDHOVEN

GRAVENSTRAAT | AMSTERDAM

TECHNIEKMUSEUM | DELFT

STAKYOKAY | BERGEN OP ZOOM

DE KAMPANJE | DEN HELDER

STIELTJESWEG | DELFT

MUSEUM BOIJMANS VAN BEUNINGEN | ROTTERDAM

EDITH STEIN COLLEGE | DEN HAAG

ENERGIEHUIS | DORDRECHT

Piekstraat 77 3071 EL Rotterdam T E

010 201 23 60 imd@imdbv.nl

www.imdbv.nl

Isolatieoplossingen van Termokomfort

Milieubewust en innovatief! Door alle aandacht voor energiebesparing en milieu in de media is het isoleren van woningen en gebouwen ‘hotter’ dan ooit. Bij Termokomfort is de isolatie van gebouwen pas echt in ‘groene’ handen. Dat komt onder andere omdat we recyclebare en biologisch afbreekbare grondstoffen voor onze isolatieproducten én -systemen gebruiken die zorgen voor een minimale belasting van het milieu. BioFoamPearls bijvoorbeeld is 100% plantaardig, cradle-to-cradle gecertiﬁ ceerd en biedt de allerhoogste isolatiewaarde in de markt.

100% natuurlijk product Gecertiﬁceerd energiezuinig Hoogste isolatiewaarden in de markt 100% veilig voor mens en milieu Flexibel in de verwerking Inzetbaar voor vele vormen van isolatie

dakisolatie

spouwisolatie

kruipruimteisolatie

februari 2015 | duurzaam gebouwd

Bel vandaag nog voor een vrijblijvend gesprek en wij vertellen u graag hoe Termokomfort de beste ‘groene’ isolatieoplossingen in de markt kan bieden! akoestische isolatie

(036) 538 75 58 www.termokomfort.nl

maakt het behaaglijk

Inhoud

Editorial

Nederland is een stad, geen land

Groot interview: Jan Willem van de Groep en Stefan van Uffelen

Thema: Duurzaam Flexibel Comfort 20 26 31 34 38 42 45 50 52 59 62 67 71

Rondetafelgesprek Duurzaam is mooi, mooi is duurzaam Marktvisie Data-infrastructuur kan ook duurzaam en flexibel Thematisch nieuws Rijksdienst voor Ondernemend Nederland De slimme meters komen eraan GPR Al 20 jaar maakt GPR duurzaamheid meetbaar en bespreekbaar DuurzaamGebouwd.nl ‘Iedere woning zijn eigen accu’ Partner uitgelicht Van liftenleverancier naar leverancier van verticale oplossingen Project Wonen met een energiebundel Algemeen TU/e vraagt tien jaar commitment Algemeen Nieuwe manier van ventileren Project Hypermodern distributiecentrum voor e-commerce gigant Algemeen Eindelijk wapens tegen faalkosten en onvoldoende bouwkwaliteit Algemeen Notaloos comfortabel wonen

Thema: Circulaire Economie 76

Bijeenkomst De circulaire praktijk: kansrijk en weerbarstig 82 Project Cradle to Cradle-kantoor voor offshore multinational 87 Project Opvoeden in Cradle to Cradle 91 Algemeen De betonketen sluiten kan! 97 Algemeen Afrekenen met het ‘A-woord’ 101 Algemeen Materiaalhergebruik biedt bouwkolom grote kansen 103 Thematisch Nieuws 105 109 110 113 119 123

Project Duurzaam visitekaartje Algemeen Een proeftuin als laatste zetje Duurzaam Gebouwd Op Locatie Building Holland (Re)Building the Future! Green Tie Gala in teken van Duurzame Top 50 Nieuws

Volgens ons is de doelstelling om Nederland energieneutraal te maken niet de meest duurzame ambitie. Trouw-journalist Cokky van Limpt gaf dit weer in haar artikel op 31 maart 2015. In deze editorial staat het interview dat als titel meekreeg ‘CO2-winst zit vooral in bestaande bouw’. “Nederland is de urban delta van Europa. Kijkend naar het aantal inwoners per vierkante kilometer wonen wij in een stad en niet in een land. Nederland heeft 406 inwoners per vierkante kilometer. Daardoor kunnen wij nooit zo duurzaam zijn als Denemarken, Zweden of Noorwegen, met respectievelijk 129, 20 en 15 inwoners per vierkante kilometer. In de stad Nederland moeten we ons richten op maximale besparing en minimaal verbruik van energie. Maar zelf alle duurzame energie willen opwekken die we nodig hebben, is een onzinnig streven. Het opwekken van duurzame energie moeten we daarom in breder Europees verband bekijken en regelen met omringende landen. Windmolens en zonnepanelen moeten we neerzetten waar ze het efficiëntst zijn. Kies een stuk zee waar niemand vaart en investeer daar met andere landen in windparken. Of laat Zweden uitbreiden. Niet zelf alle duurzame energie willen opwekken dus, maar zuinig zijn en zoveel mogelijk besparen. En waar dat het beste kan, is in onze bestaande bouw: in die 600 miljoen vierkante meter aan huizen en gebouwen waarmee onze urban delta vol staat. Met CFP hebben we een groot doel voor ogen: alle bestaande gebouwen in Nederland circulair maken. Dat betekent herontwikkeling, renovatie, beheer en gebruik van gebouwen met zo min mogelijk inzet van virgin material en met zoveel mogelijk hergebruik van de aanwezige grondstoffen, producten en systemen. Om dit te bereiken zijn we leider geworden van de Green Deal Circulaire Gebouwen, die eind vorig jaar is gesloten met de ministeries van Economische Zaken, Infrastructuur en Milieu, en Wonen en Rijksdienst. Daarnaast hebben 62 organisaties zich aangesloten bij deze Green Deal. We hebben zeven proeflocaties waar we de komende jaren bijhouden wat er aan nieuwe grondstoffen in komt, en wat eruit gaat en niet wordt hergebruikt. De bedoeling is dat deze gebouwen straks allemaal circulair zijn gemaakt. Daar komen gebouwpaspoorten uit en software met bijdragen van alle grote partijen. Door deze aan Nederland beschikbaar te stellen, kan verduurzaming van de gebouwde omgeving een grote versnelling krijgen.”

Bram Adema is directeur van Corporate Facility Partners en expert van Duurzaam Gebouwd. Hij is lid van het bestuur van Dutch Green Building Council, lid van de Ambitieraad 2020 van MVO Nederland en organisator van onder andere het Green Buildings congres. Bram staat op de vijfde plaats in de Duurzame 50 Vastgoed NL.

duurzaam gebouwd | juni 2015

â&#x20AC;&#x2DC;De businesscase voor duurzaamheid moet verbeterenâ&#x20AC;&#x2122;

Stefan van Uffelen (links) en Jan Willem van de Groep

Groot interview Winnaars van Duurzame 50 Vastgoed NL zetten in op radicale innovatie

De drijfveren van duurzame winnaars Tijdens het Green Tie Gala 2015 won Greenspirator Jan Willem van de Groep de Duurzame 50 Vastgoed NL. Vorig jaar viel deze eer te beurt aan Stefan van Uffelen, nu programmamanager bij het MVO Netwerk Beton van MVO Nederland. Wat beweegt deze koplopers in duurzaamheid en wat doen zij om hun idealen in realiteit om te zetten? Tekst: Tom de Hoog, Beeld: Robert Tjalondo

Betekent het winnen van de prijs waardering of juist aanmoediging? Jan Willem: “Ik vind het vooral een vorm van erkenning voor mij en voor het team waar ik mee werk. En voor alle mensen die met activiteiten bezig zijn vanuit Energiesprong. Het is ook erkenning voor de beweging, die Energiesprong in gang heeft gezet: we zien dat we veel verder zijn dan ik vijf jaar geleden hoopte.” Stefan: “Ik doe ook een project voor de World Business Council for Sustainable Development en internationaal hebben lijstjes en ‘dingen winnen’ veel aanzien. Destijds kreeg ik van allerlei partijen, tot zelfs uit Mexico, mailtjes met ‘Hé, we zien dat je wat gewonnen hebt’. Dus ik ben daar wel blij mee. Ik had niet verwacht dat ik überhaupt zou winnen, dus ik was daar wel verbaasd over. Het geeft een verantwoordelijkheidsgevoel en ook iets van ‘Als ik dan de duurzaamste ben, dan is het er niet zo goed mee gesteld’. Ik vind namelijk dat we nog een lange weg te gaan hebben met verduurzaming. Dat mag best wel radicaler.”

Er is nog veel te doen? Jan Willem: “Het grootste probleem op dit moment is dat iedereen zegt dat technisch alles al kan. Dus dat het een kwestie is van op een andere manier de dingen in elkaar zetten. Ook vindt men dat de mensen duurzaamheid maar moeten gaan waarderen als toegevoegde waarde. Het is de oude manier van denken. Dat zie je ook bij de toeleverende industrie. Waar men nog steeds duurzamere oplossingen op productniveau bedenkt, bijvoorbeeld betere kozijnen, betere installaties, beter beton. Alles kan in principe beter, maar integraal is het geen systeem. We moeten gaan denken zoals in de automotive-industrie. Daar vraagt men de toeleverende industrie gewoon om

compleet andere oplossingen dan er nu bestaan. En als ze die kunnen maken, dan produceren ze die op grote schaal en tegen een lage kostprijs. De businesscase voor de bouw moet ook veranderd worden. Om dat voor elkaar te krijgen, moeten we extreem goedkoper en beter bouwen. De grote opgave ligt dus ook in gewoon domweg betere spullen produceren voor lagere prijzen en met gegarandeerde prestaties.” Stefan: “Ik ben eigenlijk niet van goedkoper, meer van kwaliteit. Eerlijk gezegd vind ik de prijs nu wel te hoog voor wat er staat, want we bouwen naar mijn mening heel veel rotzooi met weinig toekomstwaarde. Dus ik vind dat we veel te laagwaardig bouwen en een veel te uitgeknepen sector hebben. Een betonconstructie kost maar een paar procent van de prijs van een gebouw, de installatie mag al boven de dertig procent kosten. Ik zou graag zien dat we in Nederland iconen bouwen, echt gave en inspirerende gebouwen met toekomstwaarde. Dat was voor mij in mijn tijd bij de Dutch Green Building Council ook meer de insteek: partijen naar grotere hoogten te brengen.”

Dat is de eerder genoemde radicalere aanpak? Stefan: “Vraag mensen welk gebouw van de afgelopen tien à vijftien jaar hen in het hart raakt. Ik deed dat recent op een bijeenkomst met marketingmensen. Nou, ze konden geen gebouw noemen. Dan heb ik respect voor Dubai, ook al slaat het natuurlijk nergens op dat je in de woestijn allemaal dingen neerzet. Maar wat ze daar bouwen, wordt wel hoger, groter, inspirerender, bizarder, enzovoorts. Dat kunnen we in Nederland ook, denk ik dan. We hebben de technologie in huis, maar we doen het niet. Middelmatigheid regeert en dan moet het ook nog minder

duurzaam gebouwd | juni 2015

‘We moeten extreem goedkoper en beter gaan bouwen’

kosten en efficiënter zijn. Kijk naar beton. Dat is een enorm goedkoop volumeproduct. Onze hele welvaart draait volgens mij op goedkope olie en goedkoop beton, want het kost allemaal bijna niks. Maar ik zou wel uit die lage-kostencirkel willen stappen en veel mooiere dingen doen met beton. En duurzamer zijn. Want wat maakt het uit als beton tien procent of twintig procent meer kost? Op een heel gebouw geeft de prijs van beton nauwelijks meerkosten, maar beton staat wel voor het grootste volume in ons land aan puin en grondstoffen. Als je daarmee circulair kunt gaan, dan doe je echt iets moois.” Jan Willem: “Nu lijkt het of ik iets anders beweer, maar dat is absoluut niet zo. Want ik zei ‘goedkoper en beter’. Met de nadruk op ‘beter’. Goedkoper betekent voor mij niet dat we het nog meer gaan uitknijpen en nog laagwaardiger gaan produceren. Waar het wel om gaat, is de businesscase voor duurzaamheid te verbeteren.” Stefan: “Dat vind ik interessant, want dat zag je met BREEAM ook. De gebruiker wilde best meer huur betalen, de belegger meer betalen en de banken meer financieren voor een gebouw met een certificaat.”

Hoe vinden we de weg naar goedkoper en beter? Jan Willem: “In de Stroomversnelling zijn daarvan goede voorbeelden. Neem de installaties in gebouwen. Versie 1 daarvan was traditionele technologie met aan elkaar geknoopte installaties. Versie 2 is een wat integralere aanpak en versie 3 is een compleet nieuw concept waarbij aan de toeleverende industrie is gevraagd om met elkaar al die interfaces, al die kasten, voedingen, sensorentechnologie en de hele dimensionering te redesignen. Daar komt dus een oplossing uit die in grootte een derde is van wat we hadden en in prijs dertig procent goedkoper. Dat werkt,

Profiel Jan Willem van de Groep (44) ziet zichzelf als een kennisrijke generalist. En daarbij als inspirator, conditioner, innovator en zeker ook als rebel. Zijn opleiding kreeg hij in civiele techniek en bedrijfskunde. Op dit moment is hij actief als programmaregisseur van Energiesprong | Platform31. Hij richt zich op het versnellen van duurzame innovatie door nieuwe vormen van opdrachtgeverschap, kennisdeling en slimme coalities in de bouw. Hij was onder meer bedenker en initiator van de Stroomversnelling, een initiatief waarbij de bouwen corporatiesector door middel van radicale innovaties binnen vijf jaar 111.000 woningen renoveren naar het niveau energieneutraal. Op zijn website schrijft hij: “Ik heb een passie voor innovatie en duurzame ontwikkeling. Beide zie ik als ondergeschoven kindjes in de bouw.”

juni 2015 | duurzaam gebouwd

Groot interview

Profiel Stefan van Uffelen (41) studeerde af in Technische Bedrijfskunde in Twente en werkte daarna bij meerdere organisaties in de sfeer van kennisontwikkeling. Hij investeert in start-ups en is nu actief met de ontwikkeling van een hoogefficiënte cv-ketel. Bekend is Stefan van zijn directeurschap van de Dutch Green Building Council (20082013). Daar stond hij aan de wieg van BREEAM-NL. Op dit moment is hij op interim-basis betrokken bij de World Business Council for Sustainable Development, waar hij zich inzet voor de ontwikkeling van een keurmerk voor de wereldwijde cement- en betonindustrie. Verder is hij interim-directeur bij stichting Meer Met Minder en actief als programmamanager van het MVO Netwerk Beton van MVO Nederland, waar hij samen met bedrijven uit de betonketen en opdrachtgevers hard werkt aan het verduurzamen van beton.

omdat het integraal is geëngineerd, aanzienlijk beter dan versie 1. Díe slag maken, dat bedoel ik met goedkoper. En die slag kunnen we volgens mij in de hele bouw nog fors maken. Zo kennen we het fenomeen van de Original Equipment Manufacturing (OEM) nog niet echt in de bouw. De sleutel daarvoor ligt bij de aansturing van de toeleverende industrie. Die is nu nog gefocust op volume, volume en nog eens volume. Om die in de modus te krijgen van integrale en verticale samenwerking is echt iemand nodig die aan het stuur zit om dat te organiseren. Dan kom je bij de basisindustrie terecht om te onderzoeken of je bijvoorbeeld met een compleet nieuwe technologie een nieuw soort gevel kan maken. Het gaat erom met schaarse middelen de lat op een bijna onmogelijke hoogte leggen en het dan gewoon doen. Dus niet in ideeën blijven hangen, wat het favoriete tijdverdrijf lijkt in de Nederlandse duurzaamheidswereld. Innoveren is gewoon implementeren: een idee oppakken, prototypen, kijken of het werkt, verbeteren, optimaliseren en gewoon gáán!”

De lat op een onmogelijke hoogte? Jan Willem: “De onmogelijke lat is een soort handelsmerk van mij. Mensen binnen de Stroomversnelling zeggen ook wel eens dat iedere keer als we denken dat we er bijna zijn, ik de lat weer een stukje hoger leg. En ja, zo komen mensen wel in een andere systeemwereld. Dan heb ik het over nieuwe materialen en over nieuwe productietechnologie, want dat moet gelijk opgaan. Overal halen we partijen vandaan, die meedenken om de meest waanzinnig goede en duurzame gevels te ontwikkelen voor een fractie van de prijs van nu. En dat kan. We hebben het nu over de conceptgevel. Maar alles wat nodig is om een gebouw te maken, moet je op die manier ontleden en weer helemaal opnieuw ontwikkelen.”

‘Nederland loopt voorop in het nadenken over conceptueel bouwen’

duurzaam gebouwd | juni 2015

De reactie van Van de Groep, toen hij de Duurzame 50 Vastgoed NL won tijdens het Green Tie Gala.

Stefan: “De sector is natuurlijk enorm complex, dus wie neemt de lead om gewoon echt een stap te maken? Dat kan de toeleverancier zijn. De betonsector stel ik dan ook de vraag waarom we geen betonconstructies op de bouwplaats leveren in plaats van beton. Veel problemen met beton ontstaan namelijk op de bouwplaats, dus waarom niet gewoon de eindoplossing met garantie leveren die de klant vraagt? De betonketen moet in beweging komen en de spelers moeten onderzoeken

of ze geen groter deel van de keten zelf kunnen doen en zo optimaliseren. De lat dus hoger leggen voor zichzelf en niet volgens ingesleten patronen blijven werken en standaardoplossingen kiezen. De eerstvolgende stap met het MVO Netwerk Beton is daarom een groene betonsamenwerking met tien opdrachtgevers. Daarna zetten we alle publieke opdrachtgevers rond de tafel om ervoor te zorgen dat we met z’n allen een akkoord sluiten en het gewoon doen. Dat is eigenlijk mijn droom en volgens mij moet dat kunnen.”

Winnaars Duurzame 50 Vastgoed NL

Is Nederland een gidsland op dit terrein?

2012: Coen van Oostrom 2013: Coert Zachariasse 2014: Stefan van Uffelen 2015: Jan Willem van de Groep

Jan Willem: “Er is geen land, op Japan na, waar op dit moment zo nagedacht wordt over conceptueel bouwen als in Nederland. Daarin lopen we nu al voorop. Groepen uit China, Engeland, Frankrijk, België en Bulgarije komen naar ons land om te kijken hoe we dat hier doen en dan met name

juni 2015 | duurzaam gebouwd

Groot interview

‘Integrale engineering is de sleutel’ voor onze aanpak van de renovatie-opgave. Die opgave gaat nu in zo’n tempo, dat dat weer zijn weerslag heeft op de nieuwbouw. Een aantal bouwers gaat de gevels die zijn ontwikkeld voor de renovatie-opgave, gebruiken voor nieuwbouw. Neem ik daarin het idee van Stefan mee, dan wordt het voor de bouw nog veel interessanter, want heel ingewikkelde casco’s zijn dan niet meer nodig. Dus met veel minder installaties in dat beton gestort, want dat zit allemaal in die slimme gevels. Casco’s kunnen dan ook aanzienlijk goedkoper en ook veel eenvoudiger hergebruikt worden.”

Wat maakt dat jullie zelf voorop willen lopen als het om duurzaamheid gaat? Jan Willem: “Ik vind duurzaamheid gewoon evident. Het woord 'onduurzaam' bestaat niet eens. Ik ben een bedrijfskundige en zoon van een dominee. Daar komt die bevlogenheid ook wel een beetje vandaan. Daarbij word ik geïnspireerd door innovatie en door mensen als bijvoorbeeld Jan Rotmans (hoogleraar Transitiekunde aan de Erasmus Universiteit) en architect Thomas Rau.” Stefan: “En door Al Gore misschien …” Jan-Willem: “Ja, Al Gore. Nou, er zijn gewoon heel veel mensen in je leven die je erop wijzen dat er echt wat aan de hand is. Dat we dingen slimmer kunnen en moeten doen. Ik heb de overtuiging dat we het gewoon kunnen oplossen.” Stefan: “Ik verbaas me elke keer hoe eenvoudig mensen verspillen en daar niet over nadenken en daar niet om geven. En ook dat er zo veel laaghangend fruit hangt, nog steeds. Kom je bij een bedrijf dat zaden droogt en die warmte gaat, hup, zo de lucht in. Nooit over nagedacht of

ze iets met die warmte kunnen. Zelfs niet als zo’n bedrijf een miljoen euro uitgeeft aan gas. Dus die verbazing. Daarnaast, ik vond Al Gore heel inspirerend, maar op een gegeven moment ook irritant. Dat zondebesef, elke gram CO2 die je uitstoot is eigenlijk zonde, dus eigenlijk hoor je niet te bestaan. Bij wijze van spreken moet je de bevolkingsgroei afremmen in de wereld, want we vervuilen. Ook als je in de National Geographic steeds weer leest wat voor een enorme puinzooi we ervan maken, is dat uiteindelijk niet inspirerend. Dat is frustrerend. Ik verlang ernaar om mooie en gave dingen te doen, om zinvol bezig te zijn en iets toe te voegen. En met mensen op reis gaan om de wereld mooier te maken. Het moet voor mij wel altijd een combinatie van commercieel en maatschappelijk relevant zijn. Ik ben een onwijs optimist, maar ten aanzien van verduurzamen ben ik eigenlijk een pessimist. Ik geloof niet dat wij het als mensheid voor elkaar krijgen om dit probleem op tijd te tackelen, zeg maar. We zijn nu op zo’n grote schaal aan het ontbossen en de wereld aan het slopen, dat wordt een ramp voor de mensheid.” Jan Willem: “Ik ben daar optimistischer in. Ik kan me niet voorstellen dat de jongens en meisjes die bezig zijn met zich voor te bereiden op hun maatschappelijke toekomst, dit straks nog laten gebeuren. Daarbij kunnen we volgens mij best sneller die noodzakelijke stappen gaan zetten. Het is wel leuk wat jij zegt, want dat past helemaal bij hoe ik er ook over denk. Je zal straks 65 zijn en niet maatschappelijk relevant bezig zijn geweest in je leven.” Stefan: “Kijk naar mensen als voormalige ministerpresidenten, die op het moment dat ze niet meer in functie zijn over duurzaamheid beginnen. Ik heb zoiets van ‘Dat had je moeten doen toen je die verantwoordelijkheid had’. Waarom deden ze dat toen niet? Zaten ze zo vast in een systeem? Ik wil helemaal niet in een systeem zitten waar het niet kan en ik vind het juist fantastisch om in de beton- en cementindustrie te zitten en samen met partijen te verduurzamen. Mensen zeggen dan dat het geen duurzame industrie is, dus wat doe ik daar? Mijn antwoord is dat het daarom juist de plek is waar je met elkaar aan de gang moet gaan. Dat vind ik heel inspirerend, dat je mensen meeneemt op zo’n reis.”

Top 10 Duurzame 50 Vastgoed NL 2015

Van de Groep: "Ik ga de cheque besteden aan het onderwijs en studenten. Zij doen zulke gave dingen."

1: 2: 3: 4: 5: 6: 7: 8: 9: 10:

Jan Willem van de Groep Onno Dwars Daan Roosegaarde Thomas Rau Bram Adema Anke van Hal Hans de Jonge Derk Welling Nils Kok Gerard Schröder

duurzaam gebouwd | juni 2015

Isolatie, essentieel voor onze wereld.

ROCKWOOL steenwol. ®

Dé natuurlijke en duurzame isolatie.

Thema

Duurzaam Flexibel Comfort 20 Rondetafelgesprek Duurzaam is mooi, mooi is duurzaam

26 Marktvisie Data-infrastructuur kan ook duurzaam en flexibel

31 Thematisch nieuws

Beeld: VBI

Hij wil later ook opgelucht kunnen ademhalen We steken onze energie graag in toekomstige generaties

Het ontwikkelen van nieuwe leefomgevingen, maar

onderwerp binnen ons beleid. Maar ook grondstoffen-

ook het herinrichten van bestaande gebieden, schept

beheer, materiaalkeuze, ďŹ&#x201A;ora en fauna spelen een rol.

een grote verantwoordelijkheid. Het is onze ambitie

We zien het als onze opdracht duurzame bouwcon-

om duurzame producten te maken voor huidige ĂŠn

cepten te ontwikkelen die klaar zijn voor de toekomst.

toekomstige generaties, met respect voor het milieu.

Meer weten over onze gezonde kijk op ontwikkeling?

Het terugdringen van CO2-uitstoot is een belangrijk

www.vwvastgoed.nl

juni 2014 | duurzaam gebouwd

Postbus 9034 3430 RA Nieuwegein 088 186 68 68

Grence Dit is de Grence. Een nieuwe generatie spijlenhekwerk dat grenzen verlegt. Door slimme productie het groenste hek van Nederland. In vele kleuren, stijlvol ĂŠn betaalbaar. Dus eigenlijk het ultieme hek. Kijk op buitenbeveiliging.nl voor meer info en oordeel zelf. Of bel gerust 0499 - 55 12 55.

Buitengewoon Beveiligd

www.buitenbeveiliging.nl

Duurzaam is mooi, mooi is duurzaam Met nog ruim een halfjaar te gaan zijn alle appartementen van de nieuwbouwtoren ‘Wonen boven de Hoven’ in Delft verhuurd. “We betrekken huurders en kopers in het proces, door co-creatie. We spelen met een flexibele draagconstructie optimaal in op de vraag.” Tekst: Marvin van Kempen, Beeld: Robert Tjalondo

Van links naar rechts: Michiel Polman, Hugo Suppers, Martijn Glas en Maarten Peels.

“De flexibiliteit kwam ter sprake aan de start van het project, toen we met de ketenpartners de route uitstippelden”, weet ontwikkelmanager Michiel Polman van Heembouw. “Samen met Van der Vorm Vastgoed zijn we de initiator van het project. Deze partij zocht een ontwikkelende bouwer die een rendabel gebouw levert. Niet geënt op kostprijs, maar op toekomstbestendigheid.” Die focus sprak Technisch Adviseur Hugo Suppers van VBI direct aan. “Bouwen met het oog op de toekomst is absoluut ons expertisegebied. De basis die we bij de Hoven hebben aangehouden is een twaalf meter overspanning als compleet element. Binnen deze draagstructuur heb je veel mogelijkheden en kan de indeling van de binnenwanden eenvoudig worden aangepast.”

juni 2015 | duurzaam gebouwd

Toekomstbestendig door flexibiliteit Specialist in prefab betonnen casco’s Maarten Peels, directeur van Stabiel Management, is mede verantwoordelijk voor deze aanpasbaarheid. “Een gebouw zet je neer voor minstens vijftig jaar. Als je niet bouwt met de toekomst in je achterhoofd, is een gebouw snel afgeschreven. Denk aan ziekenhuizen, waar vroeger alle installaties in de vloeren werden ingebouwd. Na vijftien jaar waren de installaties achterhaald en moest het ziekenhuis gesloopt worden.” “Dat overkomt ons niet, integendeel”, benadrukt senior architect Martijn Glas van Habeon Architecten. “In het ontwerp hebben we ons nadrukkelijk aan de twaalf meter overspanning gehouden en bespraken we met huurders hoe we de hoogbouw zouden indelen. Daarmee bereikten we een stuk flexibiliteit aan de voorkant van het proces.

Rondetafelgesprek

Oplevering Wonen Boven de Hoven De nieuwbouwtoren in aanbouw. (Fotografie: VBI)

Tegelijkertijd dachten we na over de situatie over twintig jaar. Als de markt verandert, dan kunnen we in het uiterste geval een frisse start maken en een andere indeling maken binnen die twaalf meter. Mijn advies aan andere opdrachtgevers of ontwikkelaars is dat ze zich in ieder geval afvragen hoe flexibel hun gebouw moet zijn de komende tien jaar.”

Hoge bouwsnelheid De compleet verhuurde woontoren is gevestigd boven het Delftse winkelcentrum De Hoven Passage. Ook een tweede toren is gepland. Hoogbouw – en vooral hoogbouw in retailomgeving – brengt unieke uitdagingen met zich mee. “Het doel van de ontwikkeling van de toren is om het zo efficiënt mogelijk te realiseren. Als je het over snelheid van bouwen hebt, dan komt prefab automatisch in beeld. Je moet de mensen op locatie zo min mogelijk tot last zijn. Dat betekent bijvoorbeeld weinig afval en lawaai creëren”, zegt Peels. Uitdagingen op het gebied van logistiek en geluidsbeperking grepen ze met beide handen aan. “Vanwege het winkelgebied kun je niet eisen dat de ingang zes maanden dicht is. De bouwplaats moet goed zijn ingericht,

Naar verwachtingen wordt woontoren 1, bestaande uit 83 koop- en huurappartementen, medio zomer 2015 opgeleverd. De verhuur van woontoren 2 is van start gegaan op 29 april. Het betreft een toren met ongeveer 84 huurappartementen.

bereikbaar en vooral veilig blijven. Daarnaast is er trillingvrij geheid en doen we aan afvalscheiding, bij Heembouw een standaard onderdeel van het bouwproces”, aldus Polman.

Doordacht industrieel Bewust bouwen, dus. “Dat zit er bij Heembouw ingebakken en het is echt onze manier van werken. We willen duurzame plekken creëren waar mensen graag wonen. De manier waarop we met de omgeving omgaan, doen we niet alleen uit maatschappelijke verantwoordelijkheid: het levert ons ook een groot voordeel op. Dat is tweeledig. Enerzijds creëer je een stuk draagvlak bij omwonenden en stakeholders in de omgeving. Anderzijds leveren initiatieven als afvalscheiding ook gewoon geld op. Duurzaamheid zonder economisch haalbaar model is op de lange termijn niet duurzaam”, vertelt Polman. Duurzaamheid moet vooral zichtbaar en mooi zijn, volgens Glas. “Dat vind je bijvoorbeeld terug in de kwaliteit van de plinten, details van het metselwerk en de uitstraling van de woningen.” Tegelijkertijd zorgt een mooi gebouw voor duurzaamheid, vindt Polman. “Sociale duurzaamheid is ook heel belangrijk. Als bewoners rondlopen met een

duurzaam gebouwd | juni 2015

Vakmensen werken met Troelstra & de Vries

Meer mogelijkheden met Soprasolar zonne-energiesystemen Een plat dak wordt een inkomstenbron met Soprasolar. Een compleet gamma aan zonne-energiesystemen van Troelstra & de Vries. Door een uniek bevestigingssysteem op basis van bitumen en een verstelbare kunststof voet is het plaatsen van ballast of het doorboren van het dak niet meer nodig. Dit vergroot en vergemakkelijkt de mogelijkheden voor plaatsing. Soprasolar systemen kunnen dankzij hun lichtgewicht constructie en unieke bitumen bevestigingssysteem toegepast worden op zeer lichte en zelfs getoogde dakconstructies.

✓Stevige, lichtgewicht constructie < 14 kg/m ✓Toepasbaar op hellende daken tot 200 ✓Uniek bevestigingssysteem op bitumenbasis ✓Compleet pakket van dakbedekking tot 2

zonnepanelen en omvormer

✓Uitgebreide garanties op zonnepanelen, dakbedekking en bevestigingssysteem

✓Eén aanspreekpunt voor al uw vragen bij Troelstra & de Vries

Vraag nu aan!

Altijd de juiste dakoplossing binnen handbereik? Vraag gratis de productmap aan via info@troelstra-devries.nl of +31 (0)515 53 30 00.

Rondetafelgesprek

Michiel Polman: “We leveren een rendabel gebouw, niet geënt op kostprijs maar op toekomstbestendigheid.”

Hugo Suppers: “De basis is de draagstructuur, een twaalf meter overspanning als compleet element.”

Martijn Glas: “We bespraken met huurders hoe we de hoogbouw zouden indelen.”

Maarten Peels: “Als je niet bouwt met de toekomst in je achterhoofd, dan is een gebouw snel afgeschreven.”

grote glimlach en zich thuis voelen in hun woning, zijn ze zuinig op hun appartement en het gebouw in zijn geheel. We willen er dan ook voor zorgen dat de bewoners er met grote betrokkenheid wonen.”

Blijf betrokken Ook Heembouw blijft betrokken, zelfs na de oplevering die binnenkort volgt. “We participeren tot vier jaar in het verhuurrisico. Daar hebben we concrete afspraken over gemaakt. Als de waarde stijgt, delen we daarin mee. Staat het leeg, dan ondervinden we daar evengoed last van. Vanuit die stimulans om een verhuurd gebouw op te leveren brainstormden we over beperking van dat risico en zo kwamen we onder andere uit op een aanpasbaar gebouw”, verklaart Polman.

Het vervolg – toren twee – is volgens Peels een herhalingsoefening, met wat kanttekeningen. “Voor ons is toren twee eigenlijk hetzelfde. Een iets andere indeling, maar de beuken van twaalf meter blijft hetzelfde. Dat is voor ons en voor het hele systeem heel prettig. Als je om de zes meter een betonnen wand hebt staan, dan wordt je tweede toren compleet anders. De constructie wordt dan anders en dan start je vanaf nul.” Peels besluit dat de realisatie van prefab in woontorens uniek is, iets dat in de toekomst vaker voor komt. “De installaties blijven bereikbaar, dat is eigenlijk uniek in de woningbouw. De flexibiliteit die de twaalf meter draagconstructie met zich meebrengt, dat kan niet in een ander systeem. Daarvan horen we in de toekomst zeker meer.”

duurzaam gebouwd | juni 2015

februari 2015 | duurzaam gebouwd

NATURALLY FRESH AIR

De klimaatbeheersing van de meeste (kantoor)gebouwen verdunt vervuilde lucht en verbruikt de helft van de totale energie. ionair® zuivert elk binnenklimaat met natuurlijke lucht-ionen. Deze ionisatietechniek is mogelijk in bestaande en nieuwe klimaatsystemen.

Resultaat: een binnenklimaat vergelijkbaar met pure buitenlucht én tenminste 25% minder energiekosten. Daarom is ionair® in de meest duurzame gebouwen over de hele wereld terug te vinden. Uw g gebouw gezonder g én energiezuiniger? g g ionair® · Telefoon +31 88 234 0567 · info@ionair.com · www.ionair.nl

Data-infrastructuur kan ook duurzaam en flexibel Bij de huidige verduurzaming van typische woningbouwcomplexen wordt, logisch genoeg, zeer veel aandacht besteed aan het energiegebruik en het gebruik van bouwmaterialen. Maar geldt dit ook voor de duurzaamheid van data-infrastructuur? Tekst: Peter van Veen

juni 2015 | duurzaam gebouwd

Marktvisie

In de infrastructuren die nu in de woningbouw worden aangelegd is nog veel te winnen. Op dit moment behoren een CAI (Centrale Antenne Inrichting), telefoon en een geheel eigen infrastructuur tot de aanlegmogelijkheden. Is dit handig? Laten we eens een blik werpen in de toekomst. Een gebouw heeft een vierde dimensie, namelijk de tijd dat we het gebouw en de mogelijkheid blijven gebruiken. De functie van een gebouw verandert door de jaren heen. Wat nu een normaal modern wooncomplex is, kan over twintig jaar een gebouw zijn met hoofdzakelijk oudere bewoners, die een andere ondersteuning en hulp nodig hebben. Als vooraf rekening wordt gehouden met deze mogelijkheden wordt de exploitatie beter betaalbaar en aanpassingen eenvoudiger. Hiermee worden ook de technische infrastructuren duurzamer.

Meer, meer, meer data De behoefte aan een duurzame data-infrastructuur is duidelijk. In de afgelopen jaren zijn we steeds meer data gaan gebruiken. Twee voorbeelden hiervan zijn on-demand-televisie en het streamen van series en films. Beide acties gebruiken veel data en dat neemt alleen nog maar toe in de komende jaren. Daarnaast spreken we van zorgtoepassingen, die ontstaan om langer thuis te blijven wonen. De bewaking van en de communicatie met een hulpbehoevende vraagt om data, dus een goede ontsluiting naar het web. In woningen wordt dan ook steeds meer huisautomatisering toegepast, die de woning van buitenaf beheersbaar maakt. Dit krijgt langzaam in Nederland ook voet aan de grond. Denk bijvoorbeeld aan apps voor verlichting en verwarmingssturing.

Peter van Veen is directeur van Comelit Nederland en Duitsland. Hij is lid van het expertpanel van Duurzaam Gebouwd. Op DuurzaamGebouwd.nl vindt u meer blogs van Van Veen.

Veranderende datavraag Wanneer de gebouwfunctie en toepassing verandert, geldt dit ook voor de vraag naar data. We weten niet hoeveel data een kantoormedewerker of hulpbehoevende bewoner gebruikt over twintig jaar. Toch is het duidelijk dat de nieuwe technologieĂŤn en mogelijkheden het datagebruik sterk vergroten. Om er zeker van te zijn dat over vijftien jaar nog steeds aan de datavraag kan worden voldaan, is het bij renovatie en nieuwbouw verstandig nu duurzaam te bouwen voor een flexibel gebouw. Het is de kunst om die flexibiliteit niet alleen in materiaal, schil, en adaptieve ruimtes toe te passen, maar ook in data.

Flexibiliteit Om deze flexibiliteitsvraag in te vullen, pleit ik daarom voor duurzame producten op dit gebied. Noemenswaardig is glasvezel, dat duurzaam wordt geproduceerd en een zeer lage milieubelasting kent. Over een enkele vezel kan nu in iedere woning een aansluiting worden gemaakt, die aan alle vraag naar data voldoet. Is er noodzaak voor een afzonderlijk zorgnetwerk, dan kan dit zonder problemen over een eigen kanaal worden toegevoegd.

Denk ook aan bewaking of nog niet uitontwikkelde toepassingen die om data vragen. Deze kunnen via glasvezel worden ingebed. Wanneer we flexibele gebouwen maken, kan deze aansluiting ook voor studenten of kantoren worden gebruikt. Immers, het gaat nu om data en niet meer om de specifieke infrastructuur.

Voorbereid op de toekomst Een glasvezelinfrastructuur kan door de mogelijke bandbreedte en flexibiliteit vele jaren mee. Dat in de komende 25 tot 50 jaar geen nieuwe infrastructuur hoeft te worden aangelegd, is een belangrijk duurzaamheidsaspect. Wij geloven dan ook in duurzaamheid en hebben daarom een IP-deurintercomsysteem speciaal ontwikkeld om op elke data-infrastructuur te kunnen werken. De integratie met andere systemen levert een duurzame en flexibel inzetbare data-infrastructuur op. Duurzaamheid is een visie en geen los component. Laten we met elkaar blijven communiceren.

duurzaam gebouwd | juni 2015

U wilt de hoogste EPC-reducties. Wij bieden het BUVA Vital Air System. BUVAâ&#x20AC;&#x2122;s Q-Stream en SmartStream Lux woonhuisventilatoren zijn voorzien van nieuwe gelijkwaardigheidsverklaringen. Met deze verklaringen realiseert BUVA gegarandeerd de hoogste EPC-reducties op ventilatie in de markt, met de laagste investering per EPC-punt. De Q-Stream Time is voorzien van extra intelligentie waardoor deze zelfs beter presteert dan een CO2-gestuurd systeem en ook nog eens een gegarandeerde luchtkwaliteit biedt voor de bewoner! Voor meer informatie, ga naar buva.nl

Zet de zon aan! Remeha Zonlichtsystemen:

Gratis warm water met duurzame energie Met Remeha zonlichtsystemen besparen uw klanten al snel tot 60% op warmwaterkosten en helpen ze mee CO2-uitstoot te reduceren. De zonlichtsystemen worden in kant-en-klare pakketten voor op en in

Voordelen van Remeha Zonlichtsystemen

het huis geleverd. Ga voor meer informatie naar www.remeha.nl/zon

Zeer hoog rendement EPC-verlagend bij nieuwbouw Compacte en lichte collectoren Plug & play installatiegemak Veel montagemogelijkheden; op dak, in dak, plat dak Wandmontage

Nieuw De alles-in-ĂŠĂŠn-oplossing voor het dak

Integratie van zonnepanelen en dakramen!

Voorbeelden vindt u op www.velux.nl/pvpanelen. Mail voor meer informatie over alle mogelijkheden naar: architecten@velux.nl.

Nieuws

Natuurlijk CO2-neutraal klimaatsysteem De Nederlandse lancering van TripleAqua, een hoge kwaliteit warmtepompsysteem met een natuurlijk koudemiddel, vond plaats tijdens Building Holland 2015. Geestelijk vader Menno van der Hoff vertelt over dit volledig CO2-neutrale klimaatoplossingsysteem.

“Tijdens Building Holland 2015 introduceerden we voor het eerst in Nederland de TripleAqua. Hiervan hadden we de eerste openlijke publieke uiting op 16 maart in Brussel. Coolmark, een dochteronderneming van het Zweedse bedrijf BeijerRef, zet TripleAqua in de markt.” In Nederland heeft Coolmark een fors marktaandeel.

Verbod op HFK’s Wanneer we Van der Hoff vragen naar enkele innovaties van TripleAqua, koppelt hij dit aan het per 1 januari 2015 in gang gezette uitfaseringsschema op HFK’s, fluorkoolwaterstof. “In markten als de automobielmarkt was dit al eerder doorgedrongen, want synthetische koudemiddelen hebben

Triple Aqua won een Europese award op het gebied van klimaatinnovatie, uitgereikt op 9 december 2014 in het WTC Rotterdam.

een bewezen effect op de atmosfeer. Afhankelijk van je branche zijn er allerlei EU-bans. Dit dringt nu eindelijk ook in de bouwen vastgoedsector door.”

Antwoord voor opdrachtgevers Opdrachtgevers willen dus geen producten meer die onnatuurlijk zijn in hun klimaatoplossingen. “Daar speelt TripleAqua op in, want natuurlijke koelmiddelen hebben een uitstekend imago. De pomp werkt op het natuurlijke koudemiddel propæne, een woordspeling op propaan en propeen. De stof is absoluut voor het milieu ongevaarlijk en veilig in een buitenwarmtepomp." De tweede innovatie die Van der Hoff beschrijft, is die van de aanwezigheid van slechts drie leidingen. “We zijn natuurlijk gewend om tweemaal twee is vier leidingen te hebben bij op water gebaseerde klimaatoplossingen, maar TripleAqua heeft er slechts drie nodig. Dat heeft een positief effect op de installatiekosten binnen het project. Daarnaast kan de binneneenheid de warmte en de koude volledig eruit halen. De overdracht is zo goed als perfect, en de uitwisseling van warmte en koude is dan ook ideaal.”

Triple A Belangrijkste voordelen TripleAqua systeem • De mogelijkheid om binnen één gebouw bepaalde ruimten te koelen en andere te verwarmen en energie op te slaan • Tot wel vijftig procent lager energiegebruik • De afwezigheid van koelvloeistof in het gebouw • Het gebruik van natuurlijke propæne in plaats van F-gassen • Eenvoudige installatie met standaardonderdelen, en het heldere dashboard voor eenvoudige bediening

Ten slotte noemt Van der Hoff de twee opslagvaten met thermisch materiaal, waarbij restwarmte en restkoude wordt opgeslagen. “Tijdens het verwarmen ontstaat restkoude. Wanneer je ’s ochtends die koude opslaat, dan kun je dit meenemen naar een later moment op de dag, wanneer het warm is en er koeling noodzakelijk is. Omgekeerd gaat ook. Daarmee kun je de COP-waardes (afgifte ten opzichte van verbruik) verdubbelen. Zo kun je het COP-cijfer 10 halen. De kernpijlers van TripleAqua zijn dan ook drieledig, zoals de naam al verraadt: Een Triple A+++ energielabel, Triple A aanschafprijs en exploitatieprestaties en Triple A omdat het drie waterleidingen (aqua) zijn.”

duurzaam gebouwd | juni 2015

Pioneering for You

Wilo BIM ready Wilo is de eerste fabrikant van pompinstallaties ter wereld die zijn BIMcontent op een eenvoudige wijze beschikbaar stelt voor uw BIM projecten! Middels de Wilo-Revit Plugin kunt u onze intelligente Revit Families met ETIM productinformatie direct toepassen in uw BIM-projecten. Deze ‘Wilo button’ installeert u direct in Revit zelf en werkt onafhankelijk van uw toegepast BIM-teken-applicatie. BIM - Building Information Modelling – is de oplossing die maakt dat alle relevante informatie gedurende het hele bouwproces wordt opgeslagen, gebruikt en beheerd in een 3D model.

“Niet alleen de techniek JT IPPHFGÜDJ OU PPL EF ondersteuning in de ontwerpfase”

112

februari 2015 | duurzaam gebouwd

Wilo Nederland bv Rak 18 1551 NA Westzaan T. +31 (0)889456000 F. +31 (0)889456199 www.wilo.nl info@wilo.nl

Hoe duurzaam is leegstand?

Een duurzaam gebouw is een flexibel gebouw. VBI bouwt daarom mee aan duurzame, flexibele en comfortabele woon- en werkomgevingen die steeds aan te passen zijn aan de wensen van de eindgebruiker. Flexibel comfort noemen we dat. Meer weten? Bel +31 (0)26 379 79 79 of volg ons via @flexibelcomfort

www.vbi.nl

RVO.nl biedt ondersteuning bij de verduurzaming van gebouwen

De slimme meters komen eraan Dit jaar is de grootschalige uitrol van de zogeheten slimme meter in Nederland begonnen. Deze meter biedt niet alleen nieuwe mogelijkheden voor netbeheerders en energieleveranciers, maar vooral ook voor consumenten om het energieverbruik te controleren en hierop te besparen. Tekst: RVO.nl

Zo kunnen huishoudens met een slimme meter voortaan elke twee maanden of desnoods dagelijks een kostenoverzicht ontvangen van het werkelijke energieverbruik. Handig om besparingsdoelen of de effecten van investeringen in energiebesparing te monitoren. De slimme meter kan zelfs het energieverbruik in real-time inzichtelijk maken door aansluiting van een in-home-display of online applicatie voor pc, tablet of smartphone. Ook voor gemeenten en woningcorporaties ontstaan interessante mogelijkheden: de lokale uitrolcampagnes van de netbeheerders creëren een gunstig momentum om de eigen voorlichting over energiebesparing optimaal te benutten en zo te bevorderen dat de bewoners hiermee hun energieverbruik controleren en hierop besparen.

Besparingseffectiviteit Daar is wel meer voor nodig dan enkel de slimme meter te installeren. “Alles staat of valt met de aanschafbereidheid van aan de slimme meter te koppelen besparingsproducten of -diensten onder consumenten”, zegt Henk van Elburg. Namens de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) begeleidde hij een onderzoek naar de besparingseffectiviteit van de slimme meter en naar de marktontwikkelingen van hierop afgestemde producten en diensten. Dit onderzoek vond plaats in opdracht van het ministerie van Economische Zaken. “De consument blijkt nog wat terughoudend. Ze kennen de mogelijkheden van de slimme meter niet en moeten dus nog overtuigd raken.” Daarvoor biedt het plaatsen van de slimme meter echter een uitstekend momentum. “Veel consumenten tonen dan een opleving in de bewustwording van het eigen energieverbruik en interesse in de mogelijkheden voor energiebesparing. Daardoor biedt dit ook voor gemeenten en woningcorporaties zo’n gunstige gelegenheid om de communicatie met bewoners hierover (tijdelijk) te intensiveren. In de Achterhoek willen de regionale netbeheerder, gemeenten, woningcorporaties en huurdersverenigingen hiervoor zelfs al de handen ineen slaan.”

invult, legt Van Elburg uit. “Veel online applicaties hebben hiervoor uitgebreide analyse- en grafische presentatiemogelijkheden voor pc, tablet of smartphone. Dit spreekt echter vooral de reeds gemotiveerde en meer technologisch georiënteerde consument aan. Consumenten met minder motivatie of affiniteit met technologie of internet geven de voorkeur aan een laagdrempeliger (in-home) display op een voor alle gezinsleden vaste plek in huis. Zo wordt de belangrijkste informatie in één oogopslag aantrekkelijk gevisualiseerd. Als er maar op tijd voldoende keus is, dan kan de geïnteresseerde consument een keuze maken. Anders is het momentum voorbij en neemt de consument weer zijn terughoudende rol aan.” Voor meer informatie over de slimme meter en de mogelijkheden voor uw organisatie om hierop in te spelen, kunt u terecht bij Henk van Elburg, bereikbaar via henk.vanelburg@rvo.nl. Het genoemde onderzoek zelf is te downloaden van de website van RVO via onderstaande link: www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/ rapporten/2014/03/10/monitor-energiebesparing -slimme-meters.html

Inzicht in de effecten Met name real-time inzicht in het actuele verbruik en direct inzicht in de effecten van besparingsmaatregelen blijkt voor veel consumenten een missing link die de slimme meter

juni 2015 | duurzaam gebouwd

‘De inhoud van deze publicatie geeft niet noodzakelijk de mening van de Europese Unie weer. Het EASME noch de Europese Commissie zijn aansprakelijk voor het gebruik dat kan worden gemaakt van de hierin vervatte informatie.’

Foto's: Orga Architect.

Kennisbank Biobased Bouwen De kennisbank over Biobased Bouwen (www.biobasedbouwen.nl) geeft kennis over biobased bouwmaterialen en toont inspirerende bouwprojecten waarin deze materialen zijn toegepast. Biobased bouwen is bouwen door gebruik te maken van materialen, die een oorsprong hebben in de natuur. Voorbeelden van deze materialen zijn hout, vlas, schapenwol of suiker. Door gebruik te maken van biobased bouwmaterialen wordt de CO2-uitstoot verminderd ten opzichte van materialen op basis van fossiele grondstoffen. Bovendien worden voor de productie van deze materialen geen grondstoffen gebruikt, die de aarde uiteindelijk niet meer kan leveren. Daarnaast zijn woningen met biobased bouwmaterialen comfortabeler en gezonder voor de bewoners.

Voor integrale en transparante kennis over de duurzaam gebouwde omgeving kunt u terecht bij RVO.nl. Hiermee vervullen we een gidsfunctie voor Ondernemend Nederland, waarmee we het verduurzamen van de gebouwde omgeving bevorderen. Meer informatie? Website: www.rvo.nl/gebouwen Telefoon: 088-0424242 Voorbeelden energiezuinig bouwen? Kijk ter inspiratie op onze database: www.rvo.nl/ energiezuiniggebouwd.

Recente ontwikkelingen Bij architecten en aannemers zijn nog lang niet alle mogelijkheden van deze bouwmaterialen bekend. Daarom hebben de partners van de Green Deal Biobased Bouwen de kennisbank Biobased Bouwen opgezet en gelanceerd tijdens de Bouwbeurs 2015. “De kennisbank Biobased Bouwen bevat kennis en voorbeelden van de meest recente ontwikkelingen op het gebied van biobased bouwen”, vertelt Fred van der Burgh van Stichting Agrodome en penvoerder van de Green Deal. “Deze kennisbank blijft zich vernieuwen en ontwikkelen, want hij wordt gevuld met informatie van de marktpartijen en deze zitten niet stil. Zij werken volop aan innovaties om in te kunnen blijven spelen op de wensen van de markt.” Producenten van biobased bouwmaterialen

Belemmeringen wegnemen Green Deals zijn afspraken tussen Rijksoverheid en overige partijen. De afspraken richten zich op het wegnemen van belemmeringen voor duurzame initiatieven. Er zijn meer dan 160 Green Deals afgesloten. De Green Deal Biobased Bouwen is een van de Green Deals over bouwen. Het doel van deze Green Deal is de toepassing van biobased materialen, producten en bouwconcepten te bevorderen door het creëren van een gelijk speelveld. Op dit moment nemen 45 partijen deel aan de Green Deal, zoals architecten, producenten van biobased bouwmaterialen, leveranciers, kennisinstellingen en drie ministeries (Economische Zaken, Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en Infrastructuur en Milieu).

kunnen hun product zonder kosten op laten nemen in de kennisbank. De onafhankelijke redactie van de kennisbank bestaat uit de partners WUR, Agrodome, ICDuBo, SBRCURnet en RVO.nl. Zij bewaken de kwaliteit en inhoud. Iris de Rijke van Rijksdienst voor Ondernemend Nederland is secretaris van de Green Deal en is de ingang naar de deelnemende ministeries voor de biobased bouwbedrijven. Kijk voor meer informatie op GreenDealBouwen.nl.

duurzaam gebouwd | juni 2015

We vinden altijd de

optimale klimaatoplossing Overal waar mensen werken willen we het klimaat naar onze hand zetten. Dit bepaalt immers sterk ons gevoel van welbevinden. En dat kan. Met airconditioning zijn we in staat om ons eigen binnenklimaat te creëren. Lekker warm voor de één. Heerlijk koel voor de ander. Carrier is ‘s werelds grootste klimaatexpert. Als uitvinders van de airconditioning zijn we altijd een stap verder in technologie, om u in iedere situatie de optimale oplossing te bieden. Dus, voor élke klimaatoplossing: turn to the experts. Carrier Airconditioning. Do you turn? T 071 - 341 71 11, www.carrier.nl/klimaatoplossingen

februari 2015 | duurzaam gebouwd

Carrier Airconditioning is onderdeel van UTC Building & Industrial Systems. Wereldwijd de grootste leverancier van gebouwgebonden installaties.

Een voorbeeld van Attema’s vernieuwende ideeën voor ’n veranderende wereld. www.attema.com

De problematiek Zowel in nieuwbouw- als renovatieprojecten is een groeiende aandacht voor duurzaam bouwen. In beide gevallen geldt wel dat budgetten onder druk staan en dat er nog meer dan ooit op de kosten gelet moet worden. Dat vraagt om slimmere oplossingen, niet alleen qua materiaal maar zeker ook in logistiek. Oplossingen die bovendien bijdragen aan een structurele verlaging van zowel de arbeids- als de faalkosten.

De vernieuwing Om zo efficiënt mogelijk te bouwen, is het van belang dat alle materialen optimaal op elkaar zijn afgestemd. Juist daarom werkt Attema intensief samen met gerenommeerde leveranciers in de installatiewereld. Dit heeft geleid tot een innovatief totaalconcept voor 100% stekerbaar installeren, voor zowel de utiliteits- als woningbouw. Vanaf de groepenkast tot en met het laatste aansluitpunt is het eenvoudig ‘Plug & Play’ waardoor complete installaties drie tot tien keer sneller te realiseren zijn. En dat tegen zo’n 40% lagere kosten terwijl ook de faalkosten nog eens met 90% worden gereduceerd. Alle materialen zijn bovendien halogeenvrij, herbruikbaar, recyclebaar en in veel gevallen ook brandwerend. Dat maakt deze aanpak bij uitstek geschikt om ieder project kostenbewust en milieuvriendelijk uit te voeren.

Meer weten? Scan de code voor alle informatie over 100% stekerbaar installeren, of kijk op goo.gl/eAQlW

ATT 15005 Adv 210x297.indd 1

02-04-15 16:15

Maatschappelijk gedragen en wetenschappelijk onderbouwd

Al 20 jaar maakt GPR duurzaamheid meetbaar en bespreekbaar In 1995 nam de gemeente Tilburg het initiatief om een hulpmiddel te ontwikkelen voor het meetbaar en bespreekbaar maken van duurzaam bouwen. Tilburg organiseerde de dialoog met een breed scala aan lokale organisaties die betrokken zijn bij duurzaam bouwen en creëerde zo draagvlak. Het resultaat was de eerste versie van GPR Gebouw voor woningen. 20 jaar later anno 2015 is het hulpmiddel geëvolueerd tot een landelijk erkend en veel gebruikt instrument voor duurzaamheid in de gebouwde omgeving, van gebiedsontwikkeling tot onderhoud, van woning tot stationsgebouw. Een moment voor een terug- en vooruitblik. Tekst: John Mak, W/E adviseurs, Beeld: W/E adviseurs

De gemeente Tilburg schakelde W/E adviseurs in voor inhoudelijke expertise. De methode moest niet alleen maatschappelijk gedragen maar ook voldoende wetenschappelijk onderbouwd zijn, zodat de uitkomsten ervan algemeen geaccepteerd zouden worden. Daarnaast moesten inhoud en resultaten geschikt zijn voor een brede doelgroep, wat eisen stelt aan eenvoud en gebruiksgemak van de methode. Niet meer dan een paar uur voor het verkrijgen van bruikbare resultaten, die ook voor de wethouder en de burger te begrijpen zijn: een waardering van de prestaties in de vorm van rapportcijfers en sterren. De eerste versie van GPR Gebouw is ontwikkeld voor de nieuwbouw van woningen, met de drie beleidslijnen van het eerste Nationaal MilieubeleidsPlan uit 1989 als kapstok. Energie als uitwerking van de lijn ‘Energie-extensivering’, de thema’s Materialen, Afval en Water vanuit ‘Integraal Ketenbeheer’ en het thema Gezondheid als belangrijk onderdeel van ‘Kwaliteitsbevordering’.

juni 2015 | duurzaam gebouwd

Het instrument bleek in de praktijk gebruikt te worden voor het afspreken van ambities op bouwplanniveau, voor het toetsen en optimaliseren van prestaties in het ontwerptraject en voor het communiceren over prestaties. Deze eerste versie is vooral in de regio Tilburg gebruikt en in samenwerking met de gemeente Rotterdam twee jaar later ook voor utilitaire gebouwen uitgebracht onder de naam ‘Duurzaam Bouwen Scoort’. In 1999 is de tweede versie van GPR Gebouw uitgebracht, met een verbreding naar ‘Woonkwaliteit’ met onderwerpen als toegankelijkheid en sociale veiligheid. Dat was in lijn met de visie dat kwaliteit voorwaardelijk is voor echte duurzaamheid. Met versie 3 in 2004 veranderde er heel veel. Inhoudelijk onder andere door introductie van de gedetailleerde levenscyclus analyse (LCA) van materialen in gebouwen. Dit veroorzaakte een landelijke doorbraak bij eerst gemeenten en al snel ook bij de marktpartijen. Achttien gemeenten en actieve marktpartijen gingen toen gedreven aan de slag met

De thema’s van de GPR Gebruikersdag 2015 Benchmarking en asset management

Yuri Pelser, duurzaamheidspecialist van Ymere en Thijs Kurstjens van W/E.

Hoe prioriteiten stellen voor investeren in een gebouwvoorraad? Heeft u voldoende inzicht in de huidige kenmerken van de voorraad? Hoe weegt u de prijskwaliteitverhouding van het aanbod uit de markt? In deze workshop is gesproken over de mogelijkheden van benchmarking en big data!

Prestatiegericht aanbesteden maatschappelijk vastgoed

Johan Baars, inkoopcoördinator Gemeente Krimpen aan den IJssel en Martin Huiskes, architect LKSVDD architecten en Gerben Schuurman van W/E.

Geef marktpartijen een vaste prijs mee, vraag een GPR-score van ten minste een 8 en je krijgt een 9! Voorbeelden uit de praktijk van innovatieve, prestatiegerichte aanbestedingen blijken bijzondere, duurzame gebouwen op te leveren. Ervaringen en discussie over de inzet van GPR Gebouw bij EMVI-aanbestedingen als ambitiecommunicatie- en ontwerptool.

Duurzaamheidscertificaten

Theo Smits, duurzaamheidscoördinator Heijmans en Roel Kalfsvel, manager Duurzaamheid Syntrus Achmea Real Estate en Marit Béguin van W/E.

Nut en noodzaak van duurzaamheidscertificaten. Wat kan je ermee als vastgoedeigenaar, ontwikkelaar, belegger, eindgebruiker? Heijmans en Syntrus Achmea vertellen waarom zij waarde hechten aan GPR-certificaten bij ontwikkeling, aankoop en beheer van vastgoed.

Herziening Woningwet biedt kansen voor prestatieafspraken

Ans van den Berg, coördinator duurzaamheid Gemeente Nijmegen en Rogier Wolf van W/E.

De herziening van de Woningwet geeft de gemeente een krachtiger instrument in handen om met prestatieafspraken de doelstellingen van de woonvisie over duurzaam bouwen en levensloopgeschikt bouwen te realiseren. Met de gemeente Nijmegen als initiator over de Woonvisie, en hoe ambities in GPR Gebouw vast te leggen in prestatieafspraken met corporaties en huurdersvertegenwoordigers.

Resultatenscherm GPR Gebouw 4.2.

een prestatiegerichte werkwijze met ruimte voor creativiteit en innovatie. De resultaten van deze partijen waren zeer positief en werden op 22 maart 2007 in Den Haag aangeboden aan de minister van VROM.

GPR voor bestaande bouw – de prioriteit In dezelfde periode namen gemeenten, corporaties en schoolbesturen het initiatief om GPR Gebouw Bestaand te ontwikkelen. Ook toen was er al het besef dat de bestaande voorraad prioriteit zou moeten krijgen: het hoge energieverbruik en slechte comfort van bestaande gebouwen leiden tot hoge lasten, gezondheidsklachten en een lagere productiviteit. Met versie 4 kwam in 2008 GPR-software beschikbaar die dus zowel voor nieuwbouw als bestaande gebouwen geschikt was. En met voor alle gebouwtypen een uitbreiding naar de (sub)thema’s zoals we die nu kennen. En nog steeds met als ultiem kenmerk dat het makkelijk en snel in het gebruik is en voor iedereen begrijpelijke en betekenisvolle resultaten oplevert. De erkenning werd landelijk door gebruik door de rijksoverheid voor duurzaam inkopen en stimuleringsregelingen als MIA/Vamil.

GPR Gebruikersdag 2015 Op 21 april gingen professionals met verschillende achtergronden in workshops met elkaar en W/E in gesprek onder het motto ‘20 jaar GPR & de toekomst van duurzaam bouwen’. In levendige discussies ontstonden ideeën en suggesties voor de uitbouw en verdere verbetering van GPR. Centraal in de verschillende workshops stond de verduurzaming van de bestaande gebouwde omgeving en hoe GPR daarbij als hulpmiddel kan dienen. Marit Béguin, adviseur bij W/E en workshopleider: “Het is leuk en inspirerend om te zien hoe gebruikers samen tot nieuwe ideeën komen die goed bruikbaar zijn voor onze software. Het is onze taak met die software in te spelen op de duurzame bouwpraktijk van nu en straks. Naast frisse ideeën is ook weer benadrukt dat we de eenvoud en gebruiksvriendelijkheid als sterke punten moeten blijven koesteren”.

duurzaam gebouwd | juni 2015

Icopal gelooft in duurzaamheid

Icopal voelt zich als toonaangevende producent van dakproducten verantwoordelijk voor het milieu en werkt daarom op duurzame wijze, zowel v贸贸r, tijdens als na de productie van dakbedekking. Dat we serieus werk maken van duurzaamheid, zien we regelmatig beloond. Zo is onze dakbedekking Icopal Universal met DUBOkeur庐 dit voorjaar wederom verkozen tot meest milieuvriendelijke dakbedekking voor platte daken en hebben we niveau 4 op de CO2 prestatieladder bereikt. Kijk eens op onze website voor de nieuwste initiatieven op het gebied van duurzaamheid.

www.icopal.nl

‘Iedere woning zijn eigen accu’ Onder bovenstaande kop verscheen begin mei een expertpost van Onno Dwars op DuurzaamGebouwd.nl. Gezien de grote hoeveelheid reacties (zie kader) heeft de redactie van Duurzaam Gebouwd ervoor gekozen om deze blog ook in Duurzaam Gebouwd Magazine te plaatsen. Tekst: Onno Dwars

Improvisatiecabaretier Michel Verheijden van Mier (links) met Dwars tijdens het Green Tie Gala van dit jaar. Dit jaar stond dit evenement volledig in teken van de ‘Duurzame 50 Vastgoed NL’. In deze lijst neemt Dwars de tweede plaats in. Vanaf pagina 119 in deze editie van Duurzaam Gebouwd Magazine komt het Green Tie Gala uitgebreid aan bod.

Wat is salderen? De regeling dat de energieleverancier verbruikte elektriciteit verrekent met de duurzaam opgewekte elektriciteit, die wordt teruggeleverd aan het net.

juni 2015 | duurzaam gebouwd

Onno Dwars is werkzaam als hoofd acquisitie en innovatie voor VolkerWessels Vastgoed. In deze functie is hij binnen het managementteam verantwoordelijk voor het optimaal toepassen van bestaande en nieuwe beheersbare innovaties en voor de acquisitie binnen VolkerWessels Vastgoed. Daarnaast maakt hij deel uit van de stuurgroep Lente-Akkoord, de Commissie Duurzaamheid van Neprom en de stuurgroep Nezer.

Duurzaamheidsfans dromen ervan: autarkisch wonen. Volledig zelfvoorzienend, dus ook geen afhankelijkheid van het energienet. De thuisaccu biedt eindelijk perspectief voor deze droom. De powerwall van Tesla is de voorbode van wat dit ons gaat brengen in de woningbouw. Zal de thuisaccu ervoor zorgen dat salderen niet meer nodig is en de zon definitief off grid gaat? Eén ding is helder: de thuisaccu heeft ongekende mogelijkheden. Energieprijzen variëren, dus het opslaan van energie bespaart geld. Zeker als je eigen opgewekte stroom in de toekomst minder oplevert dan dat je ervoor zou moeten betalen. Dit is het gevolg van een wijziging in de salderingsmethode. Dat wij krenterige Nederlanders dan creatief worden pleit voor ons.

Kolencentrales sluiten Alleen opslaan om te voorkomen dat je eigen opgewekte stroom niet het net invloeit kan niet de bedoeling zijn. Dan mis je immers ook de kans om goedkopere energie op te slaan als er een overschot is, bijvoorbeeld als het hard waait en de zon schijnt. Ook missen we dan de kans om piekbelasting te dempen, zodat kolencentrales kunnen sluiten. Daarnaast draagt jouw mini-energiecentrale dan ook niet optimaal bij aan het verduurzamen van ons energiesysteem.

Online-statistieken Verschijningsdatum: 8 mei 2015 Meetdatum: 13 mei 2015 Paginaweergaven: 1.020 LinkedIn-berichtgevingen: 128 Facebook-aanbevelingen: 17 Twitter-berichten: 42

Hervorming salderingssysteem Om mensen te stimuleren zelf energie op te wekken of slim om te gaan met energiebufferen, moet het salderingssysteem lonend blijven. De hervorming van het salderingssysteem moet dan ook de verduurzaming van Nederland versnellen. Dit vraagt om de mogelijkheid om vraag- en aanbodgestuurd energie te verbruiken en te leveren op een collectief net. Alleen dan kunnen we maximaal profiteren van alle investeringen in duurzaamheid. Slimme gebruikers, duurzame energiecentrales, gestuurde opslag van energie en een stimulerend belastingsysteem zijn de ingrediënten om Nederland snel te verduurzamen.

Off grid Als iedereen zelf energie gaat opwekken neemt piekbelasting in een smart grid af. Een smart grid met huizen en huishoudens die energie verbruiken als de zon schijnt of de wind waait. Huizen met een thuisaccu die energie opslaan als er goedkope energie over is en energie verbruiken als hoge prijzen worden gerekend. Minienergiecentrales die energie leveren aan het net. Als de duurzame huizen nu off grid gaan en hun eigen overschot aan energie gaan bufferen vervalt het collectieve voordeel van een net. Om het net te balanceren zijn slimme huizen nodig die gestuurd op aanbod energie kunnen verbruiken én opslaan.

Energienet met mini-energiecentrales De ideale duurzame energiehuishouding zou naar mijn idee dan ook niet bestaan uit woningen met accu’s die off grid gaan, maar uit een energienet met minienergiecentrales (Nul-op-de-Meterwoningen) en grote energiecentrales (Windparken). Hierbij is een deel van de vraag naar energie aanbodgestuurd en hiermee worden pieken vermeden. Hierin kunnen accu’s en eigen opweksystemen een belangrijke rol spelen. De eigen opweksystemen dragen in de toekomst substantieel bij aan het verduurzamen van Nederland. De accu’s bieden de mogelijkheid om slim om te gaan met energieinkoop en -verkoop aan het net, zo wordt het net verder gebalanceerd. Dit biedt zelfs de mogelijkheid om met je Nul-op-de-Meter naar energienotaplus te gaan.

Reacties Na plaatsing van het artikel ‘Iedere woning zijn eigen accu’ volgden verschillende reacties, die onder andere ingingen op accurendement, de nadelen van off grid en de benodigde investeringen. Dwars reageerde spoedig: “Laten we voorop stellen dat de thuisaccu ons heel veel gaat brengen. Meer dan we ons nu kunnen voorstellen. Ik stel niet voor om off grid te gaan en denk zeker niet met een accu en eigen energie-opwek autarkisch te kunnen gaan. De accu is een ideaal middel om op basis van prijswijzigingen van het net en de veranderende salderingsmethodiek zelf slim om te gaan met duurzame energie. Je slaat energie op als het goedkoop is of als je te weinig vergoed krijgt als je levert aan het net. Dat doe je op dagbasis. De opwekcapaciteit is te laag om een winter mee door te komen. Wil je verdienen aan een accu dan moet je zo vaak mogelijk laden en ontladen: dan verdien je pas geld. Geld verdienen heeft te maken met schaarste en overschot. Het dynamische samenspel van leveren en gebruiken maken van de mix van eigen opwek en opslag de accu zeer interessant. Hopelijk draagt deze discussie bij aan het verduurzamen van Nederland. Dat is immers mijn doel.”

duurzaam gebouwd | juni 2015

Lean&Duurzaam

vandenpol.com

Partner uitgelicht

Een rondleiding door de fabriek.

Van liftenleverancier naar leverancier van verticale oplossingen Wie binnenstapt in het moderne hoofdkantoor van Mitsubishi Elevator Europe realiseert zich niet dat hij zich in het voormalige onderkomen van de Eerste Veenendaalse Lift Industrie bevindt. Het bedrijf startte in 1951 en daarmee zijn de Veenendaalse wortels al meer dan zestig jaar oud. Na diverse andere moederbedrijven te hebben gehad, verwierf Mitsubishi Electric in 2001 51 procent van de aandelen en werd de naam gewijzigd in Mitsubishi Elevator Europe. Tekst: Marvin van Kempen, Beeld: Peer Odekerken

duurzaam gebouwd | juni 2015

Sinds 2008 is het bedrijf volledig eigendom van het Japanse Mitsubishi conglomeraat. Vanaf dat moment werd er veel geïnvesteerd in de reeds aanwezige productie- en engineeringsfaciliteiten. Zo werd er onder andere een moderne testtoren bijgebouwd en een volwaardig R&Dcentrum geopend. In deze faciliteiten worden niet alleen alle lifttypen uitgebreid getest en gemonitord, ook worden ze gebruikt voor het opleiden en up-to-date houden van monteurs. Evert Visser en Bram van der Sanden, respectievelijk algemeen directeur en marketing manager bij Mitsubishi Elevator Europe, geven een rondleiding door de fabriek. De grondvesten mogen dan gelegd zijn in de jaren 50, de fabriek oogt beslist nieuwerwets. “Desondanks is de familiecultuur, die er ten tijde van de Eerste Veenendaalse Lift Industrie was, gebleven”, geeft Visser aan. “En dit is iets waar we heel bewust op sturen. Wat betreft de technologie zijn we helemaal up-to-date en spelen we in op de wensen van vele opdrachtgevers en eindgebruikers”.

Maatwerk afgestemd op klantwensen De diverse machines en materialen in de hal illustreren dit. Een keuze voor een automatische of handmatige bewerking wordt genomen aan de hand van de klantvraag. En deze kan nogal verschillen, weet het tweetal. Daarom is flexibiliteit een vereiste. “Kort kunnen schakelen op de specifieke wensen van een klant. Niet alleen vanuit je productaanbod, maar ook vanuit de hele advisering in het voor- en natraject”,

“We kunnen hier vrijwel alles op maat maken.”

juni 2015 | duurzaam gebouwd

aldus Visser. “Want ieder gebouw is anders en daarmee ook de plaatsing van de lift. Zo maken wij hier ‘standaard’ liften voor woongebouwen, maar ook ‘specials’ volledig van glas voor bijvoorbeeld het Mauritshuis in Den Haag.” Een medewerker laat zien wat dit inhoudt en toont elementen die gebruikt worden voor de verschillende lifttypen: “We kunnen hier vrijwel alles op maat maken”. Het product zelf is ook verbeterd, vertelt Visser als hij langs enkele bewerkte platen loopt: “In de jaren negentig bouwden we veel hydraulische liften, die energetisch heel slecht waren. Tegenwoordig gebruiken we geen wormkasten meer, maar drijven we direct via de tractieschijf aan, waardoor meer dan zeventig procent energiereductie ontstaan. Als we renovaties doen meten we ook de verschillen ten opzichte van de oude situatie. Hierin zien we vaak grote besparingen op het gebied van onder andere energieverbruik.” Duurzaamheid staat hoog in het vaandel, want de organisatie kwam als eerste op de markt met ‘VSE’ oftewel variabele snelheid, en energieterugvoeding van liften. Een mooie ontwikkeling volgens Visser, die duurzaamheid eenvoudig gestalte geeft. “Zo levert het toepassen van onze Energieterugvoeding-techniek in veel situaties al een extra energiebesparing van 35 procent op.”

Verschuivingen Terwijl de focus vroeger op de productie van kwaliteitsliften lag, is de rol tegenwoordig veranderd. Van der Sanden: “De leveranciersrol vervullen we nog steeds, maar we zijn wel op een andere manier betrokken bij het proces. In

Aan de hand van de klantvraag komt de keuze voor een automatische of handmatige bewerking tot stand.

Partner uitgelicht

De glazen liftschacht van het Achmea-kantoor in Apeldoorn.

tegenstelling tot vroeger, bieden we onze klanten nu veel meer een totaaloplossing voor hun vraagstukken rondom verticaal transport. Dit betekent dat je vanuit je kennis en ervaring een meerwaarde probeert te bieden, vanaf de tekentafel tot en met het vervangingsvraagstuk na dertig of veertig jaar. Hierbij heb je het dus veel meer over het bieden van productoverstijgende oplossingen. ” Ook al kun je flexibel produceren en leveren, een goede oplossing begint bij het doorgronden van de klantvraag, vervolgt Van der Sanden. “En juist hierom is het voor ons zo belangrijk om in een vroeg stadium met projectpartijen als de architect en de opdrachtgever aan tafel te schuiven. Zo zijn we in staat om vanuit gezamenlijke expertise een voor de eindgebruiker optimaal eindproduct te realiseren. Daarnaast kunnen we toegevoegde waarde bieden die echt onderscheidend is. Hiermee proberen wij zoveel mogelijk de klassieke prijsdiscussie over initiële aanschaf te voorkomen en juist te praten over de totale people flow in een gebouw en de Total Cost of Ownership van een lift. Als leverancier die staat voor kwaliteit willen wij namelijk ook onze verantwoordelijkheid blijven dragen over de lange termijn.”

Visser stemt in: “Transparantie en wederzijds vertrouwen zijn een groot goed. Om te kunnen garanderen dat we niet alleen een duurzaam product leveren, maar ook een duurzame relatie met de klant aangaan, leiden we eigen onderhoudspersoneel op en blijven we graag verantwoordelijk voor goed functionerende liften. Mede hierdoor zijn bijvoorbeeld PPS- en DBFMO-constructies contractvormen waarin wij erg erkend worden door de markt.” “Onze verkopers zijn dan ook goed onderlegd wanneer het van a tot z meedenken betreft in een project, door middel van bijvoorbeeld capaciteitsberekeningen en liftsimulaties”, vervolgt Visser. Hij ziet het project huisvesting DUO en Belastingdienst Groningen als icoonproject waar zijn organisatie aan heeft meegewerkt. “Dit laat zien wat de winst kan zijn van dergelijke contractvormen. Dit is een van de grootste nieuwbouwprojecten van de Rijksgebouwendienst geweest.” Een korte tour door de eigen opleidingsfaciliteit wijst uit dat er geen gebrek is aan de genoemde kennisdeling. Nieuwe medewerkers leren hier de fijne kneepjes en

duurzaam gebouwd | juni 2015

HeVg` ndjg ^bV\^cVi^dc >che^gVi^Z aZ^Yi idi XgZVi^kîZî# AVVi j ^c >che^gVi^Z aZ^Yi idi XgZVi^kîZî# AVVi j ^che^gZgZc Yddg ]Zi c^ZjlZ GD8@E6C:A 7gâa^Vci Vhhdgi^bZci# OZhi^Zc hX]îiZgZcYZ YZh^\ch bZi GD8@E6C:A 7gâa^Vci Vhhdgi^bZci# OZhi^Z ZZc kZgWaj[[ZcY àZjgZcheZa \ZkZc jl \ZkZa ZZc \aVcoZcYZ jîhigVa^c\# ZZc kZgWaj[[ZcY àZjgZcheZa \ZkZc jl \ZkZ Odca^X]i d[ \Zg^X]iZ a^X]ihedih kZghiZg`Zc YZ jîhigVa^c\ kVc jl \ZWdjl# Odca^X]i d[ \Zg^X]iZ a^X]ihedih kZghiZg`Zc YZ 9Z c^ZjlZ YZh^\chZg^Z W^ZYi j dcWZ\gZchYZ dcilZgekg^_]Z^Y# 8gZ Zg 9Z c^ZjlZ YZh^\chZg^Z W^ZYi j dcWZ\gZch ZZc jc^Z`Z h^\cVijjg kddg jl \ZWdjl bZi GD8@E6C:A 7gâa^Vci# ZZc jc^Z`Z h^\cVijjg kddg jl \ZWdjl bZi Kddg bZZg ^c[dgbVi^Z Zc ZZc ^che^gZgZcYZ Kddg bZZg ^c[dgbVi^Z Zc ZZc ^che^gZgZcYZ k^YZd! \V cVVg mmm$heYafWd[b$db%Xh_bb_Wdj$

7Z`^_` YZ ^che^gZgZcYZ k^YZd

Partner uitgelicht

installatiemethodieken, terwijl langgedienden up-todate blijven met actualiteiten. Investeren in kennis is noodzakelijk: “Duurzaam met je medewerkers omgaan. Onderschat de waarde daarvan niet, want je hebt capabel en betrokken personeel nodig om de kwaliteit te bieden die klanten van je verwachten”, vindt Visser.

Kwaliteitsslag De eerdergenoemde kwaliteitsslag wordt niet alleen aan de voorkant van het proces gemaakt. “Ook aan de achterkant hebben we veel gewonnen over de afgelopen jaren. Zo kunnen we bijvoorbeeld ook werken met prefabricage. Hierbij worden de liften compleet aangeleverd op de plaats van bestemming, gereed voor installatie”, aldus Visser. Trots toont hij een voorbeeld van een lift die na transport direct kan worden ingebouwd, waardoor het proces soepel blijft lopen. Deze pre-assemblage levert een aantal voordelen op voor zowel Mitsubishi als de overige partijen in de keten. Niet alleen is er de efficiëntieslag in werkuren en de reductie van afvalstoffen op de bouwplaats, ook is assembleren in de fabriek veel prettiger voor monteurs dan werken in een koude, natte liftschacht. Daarnaast is er een betere controle op kwaliteit mogelijk en kunnen hout en verpakkingsmateriaal beter gescheiden worden, waardoor afvoer duurzamer wordt. Zodoende voert Mitsubishi Elevator Europe al haar afval af naar bedrijven die het weer hergebruiken voor de opwekking van energie of bijvoorbeeld de productie van papier.

Nieuwe contractvormen Toch focussen steeds meer partijen zich niet per definitie meer op de aanschaf van liften, maar juist op het gebruik en het onderhoud hiervan. “We zien een verschuiving van aanschaf of bezit naar gebruik. Daarnaast zien we steeds vaker dat Mitsubishi Elevator Europe een bouwkundig regisseur is in het proces, waarbij we soms zelfs optreden als hoofdaannemer in geval van renovaties. Gebruiken zonder te bezitten kan hierbij onderdeel zijn van contracten. Denk hierbij aan het leasen van liften of onderhoudscontracten die volledig gebaseerd zijn op gebruik en omgevingsfactoren. Hierin zijn wij op dit moment al best ver en zullen wij ook in toenemende mate mee op de markt gaan komen”, vertelt Visser.

Transparanter Van der Sanden vult aan: “De uitdaging voor ons is om daar nog verder in te groeien en de winst op het gebied van Total Cost of Ownership (TCO) nóg transparanter te maken. Daar werken we op dit moment ook hard aan. Een belangrijk voorbeeld hierin is ons ‘Remote Monitoring’-project. Hiermee kunnen we het gedrag van liften beter meten en in de toekomst mogelijk zelfs onderhoud op afstand gaan verzorgen. Dit soort innovaties zijn voor ons ook noodzakelijk om op de lange termijn het verschil te maken. In het klassieke aannemersmodel leg je het op het gebied van initiële aanschafkosten als Mitsubishi zijnde misschien

Bram van der Sanden en Evert Visser. “Innovaties als Remote Monitoring zijn noodzakelijk om op de lange termijn het verschil te maken.”

af, maar over dertig jaar gemeten kun je wel drie keer zo goedkoop zijn.” Deze vormen van contracting vallen of staan volgens Visser met één criterium: transparantie. Het belang hiervan licht hij toe in een expertblog op DuurzaamGebouwd.nl, waarin hij aangeeft dat de transparantievraag eigenlijk een vraag is naar een betrouwbaar kosteninzicht over de lange termijn. “Zoals Bram al aangeeft is het juist op de lange termijn dat we het verschil kunnen en moeten maken. Dán kunnen we ons verhaal vertellen. Dit is tegenwoordig dubbel zo belangrijk omdat gebouweigenaren verantwoordelijk zijn voor de langdurige exploitatie van het gebouw.” Visser verzoekt de bouwen vastgoedsector daarom nog eens goed na te denken over wat nu echt duurzaam is. “Dat is niet alleen een duurzaam product met een goede energie-efficiëntie in je gebouw laten installeren. Of op de juiste manier investeren in je personeel. Het is het totaalplaatje, waarbij we het proces integraal oppakken, met contractvormen waarbij we gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor een goed eindresultaat. Ook op de lange termijn.”

Expertblog Evert Visser U leest de expertblog ‘Transparantie’ van Evert Visser op DuurzaamGebouwd.nl. Bekijk actuele expertposts in het kader aan de rechterzijde van de website. Klik op ‘Alle expertposts’ om een volledig overzicht te krijgen van de gepubliceerde stukken.

duurzaam gebouwd | juni 2015

Nul-op-de-Meter met EPC -0,54

Wonen met een energiebundel Hoe ziet onze woningvoorraad er over tien jaar uit? Deze vraag staat bij veel woningcorporaties centraal. In de opmars naar energieneutraliteit verschillen de ambities en de aanpak tussen corporaties fors. Hoe ver en hoe groot is de stip aan de horizon voor deltaWonen, actief in Zwolle, Kampen en Oldebroek? Tekst: Marvin van Kempen

Bij het project waren tevens architectenbureau 19 het atelier en Homij technische installaties betrokken.

Adjunct-directeur Sjoerd Quint is nauw betrokken bij de formulering en uitvoering van het duurzaamheidsbeleid van zijn organisatie. Nog niet zo lang geleden kreeg dit beleid een volgend hoofdstuk. “DeltaWonen formuleerde in 2013 een nieuwe ambitie ‘Durf en Duurzaamheid 2.0’, waarin we duurzaamheid als leidend principe stellen achter alle beslissingen die we maken. We legden dit beleid vast in onze strategie en al snel volgde een plan om onze woningvoorraad te verduurzamen, 8.800 woningen van 14.500 eenheden. Ons ultieme doel is dat we op de lange termijn een volledig energieneutrale voorraad realiseren.” Dat doel komt langzaam maar zeker binnen handbereik. Quint is ervan overtuigd dat zijn corporatie dit doel bereikt, door minder voor te schrijven en veel meer te

juni 2015 | duurzaam gebouwd

definiëren op uitkomsten. “De focus leggen op resultaat en prestaties, niet meer alleen op prijs. Bij twee projecten, in Zwolle en in Wezep, voegden we daad bij woord. We bevroren de prijs, waardoor ontwikkelaars met een vaste waarde werkten en ruimte hadden zich te onderscheiden op vlakken die er echt toe doen: duurzaamheid en kwaliteitsborging.”

Competitie op duurzaamheidsgebied Projectmanager van deltaWonen Gabriëlle Roelofs was verantwoordelijk voor de aanbesteding en begeleiding bij deze trajecten. “Vooraf stelden we vast dat we energienotanul-woningen wilden bouwen. De ambitie hiervoor legden we neer bij een geselecteerd aantal ontwikkelaars, waaronder de combinatie VolkerWessels

Project

Specificaties Nul op de Meter-concept • Hoge isolatiewaarden (Rc vloer 5 m2K/W en Rc gevel 4,5 m2K/W en Rc dak 6,63 m2K/W: kopgevel 8 m2K/W) • Triple beglazing (Uraam 1,06 W/m2K) • Hoge naad- en kierdichtheid (0,40 dm3/s.m2) • Geregelde ventilatie met WTW, die CO2-gestuurd is • Laag temperatuur verwarming • Luchtwarmtepomp • Pv-cellen met SMA-omvormer Het huis dat als vlaggenschip wordt bestempeld, heeft een EPC van -0,54.

Vastgoed en Ufkes Apeldoorn. Uitgangspunt was dat er een conceptuele woning werd getoond zonder gas, met een prestatiegarantie op installaties. Vanwege de afwezige focus op prijs ontstond al snel een competitie op duurzaamheidsgebied.” Een conceptuele woning aanbieden betekent niet dat je zuiver eenheidsworsten fabriceert, verzekert Onno Dwars, Hoofd Acquisitie & Innovatie bij VolkerWessels Vastgoed en expert bij Duurzaam Gebouwd. “Bijzonder aan het plan is dat we drie verschillende ontwerpen toonden, gevarieerd vanuit de oogpunten esthetiek en architectuur. Er zijn dus verschillende oplossingen gekomen voor verschillende locaties en de daarbij behorende oriëntatie. Het integrale aanbestedingsproces heeft ertoe geleid dat we adaptiever kunnen bouwen. Heel concreet betekent dat bijvoorbeeld het probleemloos toevoegen van woningelementen als veranda’s, dit alles in een rappe snelheid.”

Koppen bij elkaar, ook gemeente Wanneer Dwars spreekt over het integrale aanbestedingsproces, vindt Quint de gemeenterol noemenswaardig. “In het kader van de nodige transparantie nodigden we de gemeente uit om aan de voorkant van het proces met ons mee te denken. Met andere woorden: we hadden een stoel gereserveerd voor de gemeente bij de presentatie van de indieningsstukken van de twee projecten. Samen met de afgevaardigde beoordeelden we de vier ontwikkelaars”, aldus Quint. Roelofs onderstreept de winst van de koppen bij elkaar brengen, vroeg in het proces. “Het werkt voor ons erg fijn om dit soort aanbestedingen te doen op basis van Design & Build. We krijgen vroegtijdig grip op planning, prijs en kwaliteit. Op het moment dat de ontwikkelaar met het voorlopig ontwerp komt, hebben we tevens alle prestatieafspraken en weten we hoe we ervoor staan.”

vlaggenschip heeft een EPC van -0,54. Minder ruimte voor beïnvloeden zien we – zoals in ieder project met woningen zonder energierekening – aan de gebruikerskant. Dat maakt bewonerscommunicatie bij energienotanul een belangrijk punt. Als bewoners niet weten wat ze kunnen verwachten en hoe ze zich moeten gedragen qua energiegebruik, dan bereikt een woning nooit de volledige efficiëntie”, zegt Dwars. “Daarom is goede communicatie met bewoners en bewustmaking zo belangrijk”, vertelt Quint. “Ik weet ook dat het project veel telefoontjes genereert naar het klantencontactcentrum. Het triggert mensen dus. Het is nu zaak dat bewoners weten hoe ze de huizen optimaal kunnen gebruiken.” Dwars is niet nieuw in de wereld van energienotanul-wonen en kent de winst, mits bewoners op de hoogte zijn van de eigen energievraag. “De bewoner krijgt een soort energiebundel, te vergelijken met een belbundel. Ben je een grootverbruiker, dan tast je als bewoner dieper in de buidel. Spaarzame gebruikers plukken daar zelf de vruchten van. Dat werkt goed voor de bewoner en de woningcorporatie”, weet Dwars. “In dit project zouden de bewoners kunnen verdienen aan hun energierekening.”

Uitdaging voor woningcorporaties De toekomst behelst volgens Quint meerdere van dergelijke duurzame projecten. “Dit type uitvraag en het antwoord dat VolkerWessels biedt is een nieuwe standaard. Er komt absoluut een vervolg. De opgave die ik wil neerleggen bij bouwers en woningcorporaties in het bijzonder, is de appartementenbouw. Hoewel we op het gebied van eengezinswoningen al een eind zijn, hebben we nog een hele slag te slaan in de hoogbouw. Laten we daar met alle corporaties op de juiste manier vorm aan geven.”

Wonen met een energiebundel “Binnen deze projecten wordt een tienjarig prestatiecontract afgesloten, waarbij VolkerWessels garant staat voor de kwaliteit en prestaties van de installaties. Het

Lees meer over het vernieuwde duurzaamheidsbeleid van deltaWonen op Deltawonen.nl.

duurzaam gebouwd | juni 2015

TU/e vraagt 10 jaar commitment De omgeving is op weinig locaties zo complex als in het scheikundegebouw Helix van de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e). 24 uur per dag en 7 dagen in de week worden hier wetenschappelijke onderzoeken uitgevoerd en studenten opgeleid. Dat maakt verduurzaming een uitdaging. Toch hakte de TU/e de knoop door om met een energieprestatiecontract het energieverbruik en -lasten terug te brengen, met zo min mogelijk impact op het primaire proces. Tekst: Marvin van Kempen, Beeld: Robert Tjalondo

Van links naar rechts: Richard Schoonderbeek, Ronald van Nattem, Laurent Nelissen, Roy Eugelink, Ward Derix.

juni 2015 | duurzaam gebouwd

Algemeen

Laurent Nelissen, directeur bedrijfsvoering Faculteit Scheikundige Technologie van TU/e en Ronald van Nattem, Hoofd Beheer en Onderhoud bij TU/e.

“De winkel moet doordraaien”, zegt Laurent Nelissen, directeur bedrijfsvoering Faculteit Scheikundige Technologie van TU/e. “Essentieel”, noemt hij de zo kort mogelijke onderbreking van het primaire proces tijdens dit project. “Bij de uitvraag van het project werd specifiek gestuurd op een partij die niet alleen verantwoordelijk zou zijn voor de energieprestaties van het gebouw op lange termijn, maar zag ik ook streng toe op de veiligheid en het waarborgen van het voortzetten van onze core business; onderwijs & onderzoek.” Hoofd Beheer en Onderhoud bij de TU/e Ronald van Nattem kent de contouren van de voorbereidende fase van het project. “Als universiteit willen we binnen een aantal jaar energiebezuinigingsmaatregelen nemen om de voorgenomen CO2-reductie te behalen. De basislast oftewel het energieverbruik 24 uur per dag en 7 dagen in de week was hoog. Dit vormde, na verificatie met een quickscan, een mooi doel. Belangrijk om te beseffen is dat we met de vol belaste w-installaties geen mogelijkheden hadden om binnen het gebouw extra onderzoeksopstellingen te plaatsen.”

Contract voor tien jaar

Limiet bereikt

Winst op het gebied van Total Cost of Ownership is van groot belang, vindt Rene Simons, Business Development Manager bij Honeywell Building Solutions. “Besparing in het algemeen en energiebesparing in het bijzonder zijn meegenomen in de businesscase. Zo verlengen we de levensduur van de bestaande luchtbehandelingskasten, waardoor de onderhoudskosten naar beneden gaan. Ook zijn gebruikers in staat om een aantal zuurkasten erbij te plaatsen zonder te investeren in een nieuwe luchtbehandelingskast, waardoor we energie- en onderhoudskosten besparen.” Juist tijdens deze fase is het van belang om zoveel mogelijk verbeterslagen door te voeren, aan de hand van metingen, monitoring en rapportages. “Om die reden worden verbetervoorstellen aangedragen door Honeywell Building Holland, opgesteld met behulp van data van het

Daarom startte de zoektocht naar andere manieren om enerzijds een energiebesparing te behalen en anderzijds voorbereid te zijn op de toekomst. “We vernamen namelijk van onderzoekers dat zij behoefte hebben aan meer faciliteiten, maar we liepen tegen de limiet van de luchthuishouding aan”, vertelt Van Nattem. Nelissen vult aan: “Recent geopende nieuwe laboratoria in Nederland en Europa laten een tendens zien van kleinere laboratoria, maar hogere functionaliteit per m2. Dat maakt die inzet op flexibiliteit gewenst.” Een verduurzaming moest met slimme aanpassingen gestalte krijgen. Van Nattem: “Daar kwam bij dat we de voorwaarde hadden om met de besparing op de energierekening, die 5 miljoen euro per jaar voor de TU/e beslaat, de investering wilden doen. Daarnaast wilden we een garantie van de verbeterde energieprestaties door een derde partij.”

Deze partner vond de universiteit in Honeywell Building Solutions, dat energieprestatiecontracten al meer dan vijftien jaar lang als expertisegebied heeft. “We hebben een ondernemend samenwerkingsverband met de TU/e,” zegt Richard Schoonderbeek, Sales Manager bij Honeywell Building Solutions, “met een overeenkomst van minstens tien jaar. Naast de eerder genoemde focusgebieden als energieprestaties en veiligheid richten we ons op aantoonbaar resultaat en constante verbeteringen tijdens de exploitatiefase. Daarnaast was veiligheid voor de mensen die werkzaam zijn in Helix inderdaad een hoge prioriteit.” Ward Derix, projectleider bij TU/e, beaamt de focus op veiligheid en coördinatie. “We werken in een omgeving waar een onveilige situatie absoluut ongewenst is en dat maakt de focus hierop noodzakelijk. Tegelijkertijd liep er met de uitvoering een ander project in het kader van brandcompartimentering.”

Besparen en verbeteren

duurzaam gebouwd | juni 2015

©Alan Jensen

Google Amsterdam

Lely Industries - Maassluis

Yes, we can do it. Gebouwen moeten steeds duurzamer zijn. Voor de juiste plafond oplossing hoeft u niet ver te zoeken. Armstrong biedt alles wat nodig is voor groene gebouwen: innovatieve producten, efﬁciënte (recycling)processen en deskundig advies over duurzaam bouwen. Met Armstrong is de cirkel rond!

www.armstrong.nl

Algemeen

Toegepaste maatregelen zuurkasten Een belangrijk onderdeel van een onderzoekslaboratorium is de zuurkast. Deze kasten zijn in de loop van de tijd sterk doorontwikkeld en kunnen worden geleverd in een groot scala aan configuraties, van een constant volume versie tot aan de geavanceerde schuifraam volume geregelde zuurkasten. Om in een zuurkast te kunnen werken, wordt het schuifraam van de zuurkast geopend. Hierdoor zal de onderdruk in de zuurkast afnemen en bestaat de kans dat er (schadelijke) gassen ontsnappen, die ingeademd kunnen worden door de onderzoeker die voor de zuurkast staat. Bij het toepassen van een Phoenix venturiklep wordt de stand van het schuifraam gemeten en wordt overeenkomstig de hoogte van dit raam het volume over het gehele schuifbereik aangepast. De reactietijd van de Phoenix venturiklep is minder dan 1 seconde, waardoor het volume onmiddellijk wordt aangepast aan de stand van het schuifraam. Tevens is op de zuurkast een aanwezigheidssensor gemonteerd. De kans op besmetting met schadelijke gassen via het schuifraam is hierdoor minimaal. Door de nauwkeurige werking, de snelle reactietijd en de extra beveiligingsmaatregelen kan van de niet gebruikte zuurkasten en laboratoria het luchtvolume aanmerkelijk verlaagd worden. Ventilatielucht voor laboratoria is kostbaar waardoor energiebesparingen hoog zijn. Binnen het project zijn de volgende activiteiten uitgevoerd: • 118 laboratoria zijn voorzien van een nieuwe ruimtedebietregeling, verdeeld over 5 bouwlagen van het pand • 382 zuurkasten zijn voorzien van een nieuwe Phoenix venturiklep • 495 puntafzuigingen zijn voorzien van een open/dichtklep • 24 luchtbehandelingskasten zijn gerenoveerd In totaal zijn 974 Phoenix venturi kleppen toegepast en 495 open/dicht luchtkleppen.

up-to-date gebrachte gebouwbeheersysteem (GBS). In het verleden was er geen data beschikbaar over de zuurkasten, omdat deze stand alone werkten. Door toepassing van de Phoenix venturi kleppen en andere meet- en regelorganen was het mogelijk deze aan te sluiten op het bestaande gebouwbeheersysteem van de TU/e. Alle data uit deze omgeving is nu beschikbaar om omgezet te worden in informatie voor de gebruikers en beheerders. We monitoren het energieverbruik, het gebruik van de diverse typen zuurkasten en meer. Zo hebben we ruim de mogelijkheid om te sturen op constante verbetering”, weet Roy Eugelink, Project Manager bij Honeywell Building Solutions. De gebruikers kunnen het energieverbruik door middel van een webportal volgen, waardoor beheermaatregelen worden ondersteund en zijn te volgen.

Breder perspectief Naast de sturing is een langdurige garantie belangrijk voor een opdrachtgever. “Ook in dit project is dat zo”, weet Schoonderbeek. “Het moet een investering zijn waar de universiteit iets voor terugkrijgt. De TU/e verandert naar een regieorganisatie: ze zoeken een sterke partner die de competenties heeft om niet alleen naar gebouwautomatisering te kijken maar ook in een breder perspectief de verduurzaming te bekijken, voor tien jaar of langer. Daarom kijken we niet alleen naar techniek maar ook naar andere aspecten zoals financiering, veiligheid voor personeel en toegevoegde waarde voor de universiteit op de lange termijn.” Hierbij komt een ander belangrijk criterium, de huisvestingsratio, om de hoek kijken. “De investering

duurzaam gebouwd | juni 2015

Uw partner voor duurzame en innovatieve lijmsystemen ESTHETISCH, DUURZAAM, BRANDVEILIG, ENERGIEZUINIG EN ONDERHOUDSVRIENDELIJK

BOSTIK: WERELDWIJD ACTIEF EN TOONAANGEVEND OP HET GEBIED VAN LIJMEN, KITTEN, EGALINES EN AFDICHTINGSMIDDELEN Professionals over de hele wereld vertrouwen op de hoge kwaliteit van onze producten, onze klantgerichte organisatie en uitgebreide technische ondersteuning. Duurzame ontwikkeling is een belangrijk onderdeel van de Bostik bedrijfsvoering. Het motiveert ons om continu te werken aan ontwikkelingen waarbij economische prestaties en bescherming van het milieu hand in hand gaan. Dat doen we in het belang van onze werknemers, lokale gemeenschappen, klanten, consumenten en andere belanghebbenden. Met een grote betrokkenheid bij klanten en de vertaling van vakmanschap naar praktische toepassingen wil Bostik uitgroeien tot de meest gerespecteerde producent en partner in verbindingstechnologieĂŤn. Duurzame innovatie is de leidraad voor onze activiteiten. Zo heeft Bostik een geheel nieuwe concept ontwikkeld voor het (elastisch) verlijmen van Steenstrips, is er een All-Risk garantie mogelijk bij gevelplaatverlijming van Eternit Equitone panelen en is het assortiment voor lijmen voegmiddelen verder uitgebreid met een elastische voegmortel waarbij onkruidgroei en kans op voegscheuren wordt voorkomen. www.bostik.nl

Algemeen

De zuurkast is een belangrijk onderdeel van een onderzoekslaboratorium.

moet geen negatieve invloed op de huisvestingsratio hebben en we zijn in staat geweest om vanaf het eerste jaar een bijdrage hieraan te leveren”, vertelt Eugelink. “Verder ben ik het met Richard eens: we kijken naar verschillende facetten bij het bieden van commitment, niet alleen in het kader van techniek.”

Samen verantwoordelijk Op dit gebied zijn er verschillende interessante aspecten aan het project. Zo krijgt de universiteit de zekerheid dat het GBS, gemoderniseerd naar de nieuwste technieken met klimaat, security en andere focuspunten, 99% uptime haalt. “En vanuit het ondernemend samenwerkingsverband zijn we samen verantwoordelijk voor de prestaties van het GBS”, weet van Nattem. Om in deze opzet te werken, vormt een vertrouwensband en transparantie in proces en uitvoering de kern. “Blijf met elkaar communiceren over de stappen die je onderneemt en blijf helder over je wensen, wat je kunt bieden en hoe je processen kunt verbeteren. Een langdurige relatie heeft mijn voorkeur, omdat je je voor langere tijd aan elkaars doelstellingen committeert. Als je een contract voor bijvoorbeeld drie jaar aangaat, dan start je na de contractperiode met een andere partner vanaf het nulpunt.”

‘Duurzaamheid lastig te verkopen’ Wanneer Schoonderbeek wordt gevraagd naar geleerde lessen, benoemt hij de verschillende belangen van de gebruikers. “Er is veel meer dan alleen een opdrachtgever

Richard Schoonderbeek, Sales Manager bij Honeywell: “We kijken niet alleen naar techniek, maar ook naar andere aspecten zoals financiering, veiligheid voor personeel en toegevoegde waarde op lange termijn.”

en een opdrachtnemer in dit project. Dat leerden we toen we tijdens een planningssessie met verschillende labeigenaren aan tafel zaten. Dan komen ook aspecten als veiligheid, verwachtingsmanagement en verschillende belangen om de hoek kijken. Bovenal moet de winkel openblijven tijdens de uitvoering. Laat je niet verleiden om vanuit de techniek te denken, de techniek is een oplossing.” Ook Van Nattem belicht leermomenten. “Als je denkt in businesscases, dan is het relatief lastig om duurzaamheid te verkopen en zal je je meer moeten richten op de toegevoegde waarde zoals imago en gebruikswaarde om het als product te presenteren. Op het gebied van communicatie over duurzaamheid, buiten én binnen de deuren van het universiteitsgebouw, hebben we nog een wereld te winnen.”

Energieprestatiecontract Een energieprestatiecontract staat voor het reduceren van energie- en operationele kosten via het verbeteren van energie-efficiëntie van de installaties in een gebouw. De partij die het contract aanbiedt realiseert en garandeert de besparingen en staat hiervoor garant. Dat betekent dat, wanneer de energiebesparing niet wordt gehaald, de partij die het risico draagt het verschil bijlegt.

duurzaam gebouwd | juni 2015

GEVEL ISOLATIE SYSTEMEN In ruim 35 jaar hebben onze adviseurs talloze adviezen op het gebied van gevelisolatiesystemen uitgebracht bij nieuwbouw- en renovatieprojecten. We vinden het geweldig om u hierin te kunnen ondersteunen: van inspiratiefase tot aan de daadwerkelijke realisatie van het gevelisolatiesysteem. Samen laten we zien hoe mooi duurzaam kan zijn! Laat u inspireren op www.strikotherm.nl!

Algemeen

Nieuwe manier van ventileren Compact, zelfdenkend, energiezuinig en grensverleggend. Die kwalificaties zijn van toepassing op Brainy: het nieuwe concept voor het binnenmilieu van Frans Rasenberg. Vuile warme lucht wordt zonder energieverlies afgevoerd. Een verwarmingsinstallatie en airco zijn overbodig. “Na vijf jaar ontwikkelen en testen garanderen wij een comfortabel en gezond binnenmilieu.” Tekst en beeld: Piet Scheerhoorn

Het slechte binnenmilieu in gebouwen is een hardnekkig probleem. Dat gaat ten koste van het welbevinden en de gezondheid van mensen, vertelt binnenmilieuwetenschapper Frans Rasenberg. “De traditionele ideeën volstaan niet meer. Wij hebben ventileren opnieuw uitgevonden en een nieuw, zeer energiezuinig concept ontwikkeld.” Bij een temperatuur van ongeveer 19°C, een vochtigheid van 50 procent of hoger en een luchtverontreiniging met

vluchtige stoffen lager dan 2 ppm (buitenlucht) voelen mensen zich prettig en comfortabel. Onder die condities kunnen schimmels zich niet ontwikkelen en is de kans klein dat virussen zich verspreiden. Het is een gezonde omgeving.

Ademen vervuilt de lucht Waardoor vervuilt de lucht in een ruimte? Ten eerste stijgt de temperatuur door de lichaamswarmte van de aanwezigen. Daardoor daalt de luchtvochtigheid. Door het ademen vervuilt de lucht en neemt het CO2-niveau toe. Zeker in nieuwe en goed geïsoleerde gebouwen ontstaat in zeer korte tijd een onfrisse en te warme omgeving. Maar er gebeurt meer. De lucht in een ruimte is constant in beweging, ook zonder ventilatie. De afgegeven lichaamswarmte stijgt samen met de uitgeademde luchtverontreiniging langzaam naar het plafond. De eveneens uitgeademde CO2 is zwaarder dan lucht. Die hoopt zich op net boven de vloer. Er zijn dan ook drie verschillende luchtzones te onderscheiden (zie kader).

Ruimte effectief doorspoelen

Drie zones Er zijn drie zones met lucht te onderscheiden: • onderin een laag lucht (zone C) met een overschot aan CO2; • middenin een zone (zone B) met relatief schone lucht; • bovenin een laag extra warme en vervuilde lucht (zone A).

De beste manier om de luchtkwaliteit op peil te houden, is de ruimte te doorspoelen met verse schone lucht. Dat kan door een paar grote ramen tegenover elkaar open te zetten. Als het een klein beetje waait, is het binnen enkele minuten weer aangenaam. Maar dat kan alleen bij mooi weer. Het alternatief is een installatie, die wel aan enkele randvoorwaarden moet voldoen. Een ventilatiesysteem mag geen tocht veroorzaken door het inblazen van koele lucht. Er mag ook niet te hard worden geblazen en de installatie mag geen lawaai maken. Bij de meeste gangbare ventilatiesystemen wordt verse lucht bovenin de ruimte ingeblazen. Vuile lucht wordt via roosters in de muur of via het plafond afgevoerd naar de gang, waar het wordt afgezogen. Dat heet een

duurzaam gebouwd | juni 2015

In eigen regie. LITECOM – het lichtmanagementsysteem herdeﬁnieert de gebouwsturing. LITECOM reduceert sturingsprocessen tot een minimum en maakt een eenvoudige installatie, aangename menusturing en intuïtieve bediening via apps mogelĳk. Nieuw hierbĳ is de synthese van controller, touchpanel en software in één, op standaarden gebaseerd systeem. Daarmee kunnen – via PC, smartphone of tablet – individuele lichtoplossingen gerealiseerd, gestuurd en bewaakt worden.

Zumtobel. Het Licht.

zumtobel.com/litecom

Algemeen

Frans Rasenberg Ir. Frans Rasenberg is als wetenschapper binnenmilieu verbonden aan de TU Delft. In opdracht van het ministerie van Economische Zaken en van internationale opdrachtgevers doet hij onderzoek naar het binnenklimaat op plaatsen waar schone lucht het belangrijkst is, zoals ziekenhuizen en de hightech industrie. In 2003 heeft hij voor het ministerie van Defensie een sensor ontwikkeld om de algehele luchtkwaliteit te meten. Bij de ontwikkeling van deze gasdetector is samengewerkt met het Amerikaanse NASA en het Nederlandse bedrijf Linde Gas Benelux. Het bijzondere aan de sensor is dat deze alle vormen van luchtvervuiling meet. De sensor van Rasenberg wordt wereldwijd beschouwd als de best werkende gasdetector.

verdringingssysteem. In de praktijk blijkt dit principe niet goed te werken. “Deze systemen blazen de warmte en de vervuiling bij het plafond terug de ruimte in”, zegt Rasenberg. “Dat wil je niet. Het kost bovendien enorm veel energie om tegen de natuurlijke stijging van de lucht in te blazen. Ga maar na: als je tegen de wind in fietst, kost dat meer moeite dan met de wind mee.”

Horizontale glijbaan Zijn concept maakt gebruik van de natuurlijke verdeling van lucht. Langs het plafond wordt over de volle breedte van de ruimte een continue horizontale luchtstroom gecreëerd. Daarmee wordt de vuile warme lucht afgevoerd. Die luchtstroom is een soort horizontale glijbaan, waarmee de langzaam opstijgende lucht van de aanwezigen zich vanzelf vermengt. “Doordat wij slim gebruikmaken van de opstijgende warmte, kost ventileren heel weinig energie”, legt Rasenberg uit. Het principe zorgt voor een effectieve doorspoeling van de hele ruimte. Door de temperatuur, vochtigheid en vervuiling te meten en meteen te reageren op de kleinste verstoringen, ontstaat een evenwicht. De temperatuur wordt beheerst door te variëren met de temperatuur van de

ingeblazen lucht. Er wordt gewerkt met heel lage luchtsnelheden (0,1 m/sec is vaak voldoende). Daardoor is er geen tocht en maakt het systeem geen lawaai.

Verwarming of airco overbodig Om goed te kunnen reageren op heel kleine variaties in temperatuur en luchtkwaliteit, is een nieuwe luchtbehandelingskast ontworpen. Die zit vol met nieuwe technieken. Vuile en warme lucht uit de ruimte wordt in de kast gefilterd, naar behoefte vermengd met verse buitenlucht en op temperatuur gebracht voordat de lucht opnieuw wordt ingeblazen. Een verwarming of airco is bij dit systeem overbodig. In het koude seizoen zorgt een warmtepomp met een hoog rendement er in de luchtbehandelingskast voor dat de ingeblazen lucht wordt verwarmd. In de zomer werkt dezelfde warmtepomp andersom en wordt de ingeblazen lucht gekoeld. “Deze kast is een intelligente mengfabriek met allemaal interne kanalen, kleppen, filters en sensoren. Hij werkt volautomatisch en is zelfcorrigerend. Gebouwbeheerders hebben er geen omkijken naar.”

Gebouwgebruikers ontzorgen Het concept is geschikt voor vrijwel ieder nieuw en bestaand gebouw. De ontwikkeling en het testen hebben ruim vijf jaar gekost. Het systeem, dat de naam Brainy heeft gekregen, is al geruime tijd in gebruik bij scholen en in een kantooromgeving. De ervaringen zijn veelbelovend. Kostentechnisch kan het concept concurreren met bestaande systemen. De luchtbehandelingskast is 30 procent goedkoper in aanschaf dan traditionele systemen met een vergelijkbare capaciteit. Door het lage energieverbruik is de terugverdientijd naar schatting vijf jaar. Uitgangspunt bij de ontwikkeling van de Brainy was het ontzorgen van de gebruikers van gebouwen. “Dat is uitstekend gelukt. Het systeem zorgt voor een aangenaam binnenklimaat, is zeer energiezuinig, werkt volledig automatisch en voldoet ruimschoots aan de eisen in het nieuwe Bouwbesluit”, legt Rasenberg uit. “Mensen moeten zich kunnen focussen op hun werk, zonder last te hebben van een onprettige omgeving.”

duurzaam gebouwd | juni 2015

€ 1 miljoen aan duurzame ergonomische maatregelen doorgevoerd

Hypermodern distributiecentrum voor e-commerce gigant In de weilanden ten noorden van Zwolle, langs de A28, is afgelopen jaar een bijzonder distributiecentrum verrezen. Een van Nederlands grootste e-commercebedrijven, Wehkamp, heeft hier een splinternieuw en hypermodern distributiecentrum gebouwd. Behalve dat het pand ‘s werelds meest moderne sorteersysteem herbergt, is het ook nog eens heel duurzaam gebouwd: tijdens de bouw werd het BREEAM-predicaat ‘Very good’ overtroffen tot ‘Excellent’. Tekst: Harmen Weijer, Beeld: Klaas Eissens AV Producties

Het nieuwe distributiecentrum van Wehkamp.

Al bijna zestig jaar is Wehkamp met zijn Logistiek Service Centrum gevestigd in Dedemsvaart, dicht bij Zwolle. Hier worden bestellingen van kleine tot middelgrote producten, zoals kleding, elektrische apparaten en woonaccessoires, verwerkt en verzonden. Doordat online verkoop in Nederland door consumenten de laatste jaren sterk is gestegen en nu op circa zeventien procent zit, werkt Wehkamp.nl in Dedemsvaart al vanuit acht verschillende locaties. “Dat was twee jaar geleden zelfs nog maar één locatie; zo snel is dat gegroeid”, vertelt Andries van Daalen,

juni 2015 | duurzaam gebouwd

Programma Directeur bij Wehkamps moedermaatschappij RFS Holland Holding. “Omdat de verwachting is dat over tien à vijftien jaar in Nederland vijftig procent van alle aankopen online wordt gedaan, zijn wij een paar jaar geleden concreet gaan nadenken over nieuwbouw.”

BREEAM op alle panden Voor deze nieuwbouw is Wehkamp in zee gegaan met het Belgische concern WDP, dat meerdere logistieke centra heeft gebouwd. WDP verhuurt het aan RFS Holland Holding.

Project

‘Hiermee laten wij zien dat we als grote onderneming geven om de wereld’ De vrachtwagendocks beschikken over goede afsluiters om warmte en kou binnen te houden.

“WDP wil op al haar panden een BREEAM-certificering, want zij zien dat het pand daarmee aan waarde wint. Ook wij vinden dat een BREEAM-certificering toegevoegde waarde heeft, want hiermee laten wij zien dat we als grote onderneming geven om de wereld.” Bij het ontwerp en bij de aanvang van de bouw zetten WDP en Wehkamp in op ‘Very Good’. Van Daalen: “Meestal verlies je in het proces van denken naar bouwen punten in de certificatie, veelal omdat de praktijk wat weerbarstiger is of omdat de certificerende instantie bijvoorbeeld de isolatie anders waardeert. Maar omdat wij en vooral onze aannemers het van tevoren goed hebben uitgedacht, kwamen we zo dichtbij ‘Excellent’ dat we er nog een schepje bovenop deden. Daardoor haalden we uiteindelijk ruimschoots het ‘Excellent’-niveau.”

Zonnepark van 2,5 MW Het dak van het nieuwe distributiecentrum krijgt een flink aantal zonnepanelen, zodat er van een zonnepark gesproken kan worden. Het totale vermogen dat wordt opgesteld, bedraagt 2,5 MW. “Dit zonnepark dekt dertig procent van onze stroombehoefte. Het mooie van zonnepanelen is natuurlijk dat het vooral loont als je de opgewekte stroom direct zelf gebruikt. En dat doen wij. En dat komt goed uit want we verbruiken naar verwachting 3.100 MWh aan stroom per jaar.” In de bouw is bewust gekozen voor een betonnen pand, en dat werd vorig jaar zomer, toen het gebouw net werd gebouwd al gemerkt, vertelt Van Daalen. “Het was gemiddeld zeven graden koeler dan in onze panden in Dedemsvaart. Met zonnepanelen erbij op verwachten we nog eens vijf procent minder warmte binnen te krijgen via het dak.”

via de WKO willen dekken, dan hadden we een grotere waterhoudende laag moeten gebruiken. Daarvoor kregen we geen vergunning.” In het pand is door RFS € 1 miljoen aan duurzame ergonomische maatregelen geïnvesteerd. “Zo laten we veel daglicht toe, daar waar mensen werken in ons distributiecentrum. Dat is voor onze medewerkers prettiger dan in kunstlicht te werken, hoe goed dat ook is tegenwoordig. In de kantoren is gekozen voor led-verlichting, maar in het magazijn gebruiken we zoveel mogelijk daglicht, mede dankzij veel ramen en lichtkoepels.” De warmte en koude in het magazijn wordt ook bij het laden en lossen zo veel mogelijk binnen gehouden, dankzij goede afsluiters bij de vrachtwagendocks. “Dat werkt niet bij het laden en lossen van busjes en daarom hebben we hierbij gekozen voor speciale sluizen. Zodat warmte maar ook kou in de zomer binnenblijft”, legt Van Daalen uit.

Oorspronkelijke flora en fauna Ook de omgeving wordt niet vergeten. Dat zorgt ervoor dat bezoekers aan het distributiecentrum voor het pand niet een gladgestreken gazon zullen aantreffen, maar een ruige, ecologisch verantwoorde tuin. “Wij werken hierbij volgens de principes van Stichting ’t Heem, die de oorspronkelijke flora en fauna terugbrengt. Dus er komen berken en hazelaars en een kikkerpoel in plaats van een ‘golfbaan’.” Het resultaat is een voor Nederland uniek pand, weet Van Daalen. Hoewel er distributiecentra zijn met een ‘Excellent’certificaat, halen deze centra nog restwarmte en -koeling uit bijvoorbeeld grote koelruimten. “Die hebben wij niet, want wij versturen vanuit deze locatie alleen producten als kleding, elektrische apparaten en woonaccessoires.”

Veel daglicht in magazijn

Ver-van-mijn-bedshow

Voor warmte en koude put het nieuwe distributiecentrum uit een flinke WKO onder het pand. “Dat was slechts voor een deel mogelijk. Want als we al onze warmtebehoefte

Voor Van Daalen ging er wel een wereld open tijdens het duurzame bouwproces, de wereld van duurzaamheid. “Het halen van een BREEAM-certificering, en zeker die

duurzaam gebouwd | juni 2015

De stille kracht van ons complete ventilatiesysteem

Luchtdichtheidsklasse D

NEN 7120

DYKA AIR: slim, stil en energiezuinig Na de introductie van het revolutionaire ventilatiekanalensysteem DYKA AIR zijn inmiddels vele woningen voorzien van dit met DUBOkeur bekroonde systeem. En met nog meer woningen in opdracht kunnen we gerust spreken van een groot succes. Tijd om verder te vernieuwen. Want naast de kunststof ventilatiekanalen levert DYKA ook een slimme ventilator. Daarmee evolueert DYKA AIR tot een totaaloplossing voor woonhuisventilatie. Met een EPC-winst tot 0,21! Maar vooral een optimaal binnenklimaat voor de gebruiker. De nieuwe DucoBox Focus benut de aerodynamische vormgeving van DYKA AIR maximaal,

zonder energie te verspillen. Met CO2- en vochtsensoren en gepatenteerde regelkleppen is het systeem vraaggestuurd, stil en energiezuinig. Dat maakt de DucoBox de perfecte motor voor het DYKA AIR ventilatiesysteem in elke woning. De robuuste kunststof kanalen zijn makkelijk op de bouwplaats door elke installateur op maat te maken. Desgewenst levert DYKA ook direct vanaf tekening complete prefab sets op de bouwplaats. Waarmee kunnen we u van dienst zijn? Kijk voor meer informatie op www.dyka.nl/duco of bel DYKA voor een demonstratie: 0521-534911

â&#x20AC;?Onafhankelijke test toont aan dat DYKA AIR ruimschoots voldoet aan Luchtdichtheidsklasse D.â&#x20AC;?

Project

Volautomatisch sorteersysteem

Het kloppend hart van het nieuwe distributiecentrum van Wehkamp is een volautomatisch gestuurd sorteersysteem, dat de basis van het gehele pand is. “We hebben daarvoor het systeem van het Oostenrijkse Knapp gekozen”, zegt Van Daalen. “Rondom hun zogeheten OSR-systeem van 150 meter lang is de rest van het pand gebouwd. We hebben dus niet eerst een pand ontworpen en gebouwd en dan het magazijnsysteem erbij gezocht en geplaatst, maar het systeem was leidend hoe we hebben gebouwd.”

van Excellent, wordt bepaald door doorzettingsvermogen: ga je ervoor of niet. Vijf jaar geleden was ik daar niet zo mee bezig als nu. Ik had daar niet zo veel mee; het was een ver-van-mijn-bedshow. Maar dankzij de bouw van dit nieuwe distributiecentrum ben ik enthousiast over duurzaamheid geworden. En ik word nu regelmatig in het land door collega-bedrijven gevraagd om te vertellen over duurzaamheid.” Tijdens die lezingen roept Van Daalen collega-managers op om midden in de huidige maatschappij te staan. “Je kunt niet meer achter een boom gaan staan en denken: ‘Duurzaamheid gaat wel aan mij voorbij’. De omgeving wil dat, je klant wil dat. Achterblijven is geen optie.”

Het systeem is een hermetisch afgesloten stelsel van gangen, dat meer wegheeft van een datacenter dan van een magazijn. Het herbergt 450.000 bakken met Wehkamp-producten en bestaat uit 18 gangen met 26 lagen. Daar tussendoor glijden 468 shuttles, die productbakken volautomatisch ophalen met daarin de door orderpickers gevraagde producten. Deze bakken worden gestuurd naar een van de 24 pickstations, verdeeld over twee verdiepingen in het pand. Dankzij dit volautomatische systeem kan een online bestelling binnen een halfuur worden verwerkt en verzonden. Dat is vier keer sneller dan Wehkamp er tot voor kort voor nodig had.

‘Voor het pand komen berken en hazelaars en een kikkerpoel in plaats van een golfbaan’ duurzaam gebouwd | juni 2015

december 2014 | duurzaam gebouwd

Algemeen

‘Eindelijk wapens tegen faalkosten en onvoldoende bouwkwaliteit’ Een veelgehoorde analogie met de bouwen vastgoedsector is de automobielbranche. Hier worden componenten uitvoerig getest en er vindt geen oplevering plaats als de kwaliteit onvoldoende is. Om deze gedachtegang en werkwijze door te voeren in de bouwen vastgoedsector hebben we meer nodig dan alleen intensieve samenwerkingsverbanden. Tekst: Marvin van Kempen, Beeld: Robert Tjalondo

om de kwaliteit van het gebouw aan te tonen. “Is deze onvoldoende, dan zijn we te laat en kan er alleen nog tegen zeer hoge kosten reparatie plaatsvinden”, weet van Enschut. Gevelscan, dat al meerdere jaren ervaring heeft in de uitvoering van bouwkundige thermografie en luchtdichtheidsmetingen, ontwikkelde de nieuwe technologie Ultragraphyx, samen met Microflown en Leakworx. Deze innovatie kan al in de cascofase worden toegepast, om beoogde luchten kierdichting vast te stellen. Luc Holtkamp, technisch manager van Leakworx, die deze apparatuur heeft mee-ontwikkeld: “Met een ultrasoon camerasysteem sporen we kieren op en brengen deze in beeld. Hierdoor krijgen de bouwers, maar ook de eigenaren en opdrachtgevers duidelijkheid over wat er schort aan het gebouw.” Wie oorlog voert tegen faalkosten, heeft wapens nodig. “De middelen zijn er wel om effectief iets tegen faalkosten te doen, maar de meeste beslissers in de keten zijn hiervan nog onvoldoende op de hoogte”, weet Theo d’Achard van Enschut van Gevelscan. Zijn organisatie geeft vastgoedeigenaren en bouwers inzicht in de kwaliteit van de gebouwschil, al in een vroeg stadium van de bouw. Hij haalt hierbij een Chinese wijsgeer aan die lang geleden al aangaf dat voor een overwinning andere paden moeten worden bewandeld. “Onoverwinnelijkheid is gelegen in de verdediging. De mogelijkheid tot overwinning is gelegen in de aanval, stelde Sun Tzu (544 BC – 468 BC). De conclusie die we hieruit trekken is dat we, als we sneller en goedkoper de gevraagde bouwkwaliteit willen realiseren, ons niet moeten verdedigen met details, voorschriften en normen. In plaats daarvan moeten we kijken naar de werkelijk gerealiseerde bouwkwaliteit. Dat betekent ook andere wapens en innovatieve technieken inzetten om deze overwinning te behalen.” Momenteel, wordt na de oplevering thermografie en de luchtdichtheidstest, ofwel blowerdoor toegepast

Inzichten door voorselectie Verschillende praktijkcases onderbouwen het nut van dergelijke scans en de informatie die dit geeft over de staat van een gebouw. De mogelijke energiebesparing en het gebruikerscomfort worden hierdoor zichtbaar en dat maakt de ingreep interessant voor onder andere woningcorporaties. “Zij laten bij renovatieprojecten door ons de proefwoning testen met deze nieuwe techniek. Zo weten alle partijen wat de kwaliteit is van de toegepaste ramen en deuren en of men zo verder kan renoveren”, vertelt Van Enschut. De Ultragraphyx-technologie kreeg een versnelling door de samenwerking met Microflown, die de software heeft gebouwd voor de Leakcam ultrasooncamera. Jeroen Verbeek, sales manager bij Microflown Technologies in Arnhem: “We kwamen met Gevelscan in contact toen Gevelscan op zoek was naar een partij die ultrasoon geluid zichtbaar kon maken. Ze konden onze software goed gebruiken om de luchtdichtheid van gebouwen concreter aan te tonen. Zelf hebben we ons gespecialiseerd op het hoorbare gedeelte van het geluidsspectrum.”

duurzaam gebouwd | juni 2015

Gezond en duurzaam verwarmen en koelen Toepassing: Vloerverwarming, plafond- en wandverwarming/koeling

BioClina capillaire klimaatmatten als oppervlakte afgiftesysteem zet nieuwe maatstaven en geeft verwarmen vanuit plafond, wand (d.m.v. straling) of vloer en koelen vanuit plafond of wand een nieuwe dimensie. Door een overdrachtsoppervlak dat tot 300% groter is dan bij traditionele afgiftesystemen, kan de installatieontwerper technisch betere ontwerpen realiseren dan voorheen met traditionele systemen niet, of alleen tegen hoge meerinvesteringen, mogelijk was. Vanwege de hoog efﬁciënte activering, dicht aan de oppervlakte (6 tot 10 mm), de kleine capillaire buisdiameter (ø 4,3 mm), de geringe buisafstand (20 mm) en het kleine temperatuurverschil tussen aanvoer en retour (2K), kunnen ruimten al voldoende worden verwarmd met watertemperaturen van 30/28˚C, tot ver onder het vriespunt. Als bijkomend voordeel op het zeer hoge belevingscomfort bij toepassing van het BioClina systeem, is dat door de lage wateraanvoertemperaturen het rendement van een warmtepomp met meer dan 35% wordt verbeterd. De reactiesnelheid van het BioClina systeem bedraagt slechts 6-15 minuten. Dit geldt ook bij toepassing als vloerverwarming. En niet 4 uur, zoals gebruikelijk bij traditionele vloerverwarmingssystemen. Voor behaaglijkheid en een superieur comfort kiest u voor BioClina. Meer voordelen en informatie: www.BioClina.nl

Winnaar Innovatieprijs

Navos Klimaattechniek B.V. Kleveringweg 20, 2616 LZ Delft T: 015 – 215 37 28 W: www.BioClina.nl E: Navos@Navos.nl

Oplossingen voor een gezond binnenklimaat Solid Air levert alles op het gebied van klimaatbeheersing en luchttechniek, van roosters en luchtbehandelingskasten tot en met koelconvectoren en klimaatplafonds.

BIM READY!

Producten van Solid Air onderscheiden zich door efﬁciënt warmte-/koudetransport, lage temperatuurverwarming, hoogste lekdichtheidsklasses en het gebruik van duurzame materialen.

BRANDWERENDE PRODUCTEN

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl KLIMAATPLAFONDS

LUCHTBEHANDELING

LUCHTVERDEELTECHNIEK

solid-air.nl

Algemeen

Verbeek: "Als er een plek is waar lucht of rook doorheen komt, dan kunnen we dat visualiseren.”

D'Achard Van Enschut: "Net als bij thermografie heb je vakmensen nodig voor het resultaat dat wij beogen.”

Visualiseren Verbeek vertelt over deze methodiek in het hoorbare spectrum, waarmee Microflown wereldwijd veel klanten heeft gemaakt bij industriële toepassingen. “We zetten een nieuw type sensor in, dat de deeltjessnelheid van geluid kan meten. In geluid heb je twee grootheden: geluidsdruk en deeltjessnelheid. Het mooie van onze sensor is dat wij direct de andere grootheid in geluid kunnen meten. Eigenlijk was er nooit een sensor om dat te meten en aan te tonen. Door de samenwerking met Gevelscan en Leakworx met deze ultrasone bouwapplicatie, betreden we nu een nieuwe markt. Naast de kierdichtheid, die belangrijk is voor de private kwaliteitsborging, zien we ook op termijn andere applicaties en mogelijkheden in deze samenwerking.” Met de technologie is het mogelijk, op basis van kleuren, om te zien of er veel of weinig ultrasoon geluid door bijvoorbeeld een wand, raam of deur komt. “Als er een plek is waar lucht of rook doorheen komt, dan kunnen we dat visualiseren”, aldus Verbeek. Het drietal geeft aan het liefst vroeg in het proces te worden betrokken om de kwaliteit van componenten te waarborgen. Soms zit er niets anders op en biedt een scan achteraf nog de mogelijkheid om fouten te corrigeren. “Dan ben je eigenlijk al te laat en krijgt de aannemer faalkosten op zijn bord. Wanneer we aan de voorkant van het proces met een pre-scan kunnen kijken of het kierdichtingsniveau van de juiste kwaliteit is, vermijden we zulke missers. Het sterkste argument voor ultrasoon is dat je onafhankelijk bent van temperatuur of van het seizoen”, vertelt Holtkamp. De uitslag die in beeld staat lijkt op wat je ziet bij thermografie, maar dan gemeten in geluidsniveau, niet in warmte.

Halen of falen? “Hierdoor kunnen we inschatten of projectteams de blowerdoortest gaan halen”, zegt Van Enschut. Holtkamp

Holtkamp: "Zoals met veel dingen: zien is geloven.”

nuanceert. “We vervangen natuurlijk niet de blowerdoortest, maar je kunt onze methodiek zien als een snelle en goedkope manier om te testen of je de test überhaupt haalt.” De heren beogen een kwaliteitsgarantie en dat vereist kundigheid. “Net als ieder ander beroep is het noodzakelijk dat een professional de test uitvoert. Als je gaat meten, dan moet je weten wat je doet. Daarom houden we een vinger in de pap als het gaat om het expertiseniveau: we willen een gevalideerde kundigheid in onze dienst onderbrengen. We denken eraan om dit in een soort van franchiseovereenkomst te gieten.” Van Enschut: “Net als bij thermografie heb je vakmensen nodig voor het resultaat dat wij beogen.”

Zien is geloven Uiteindelijk moet de combinatie van thermografie, blowerdoor en ultrasoon uitmonden tot een totaaloplossing. “Logisch”, vindt Verbeek, “want die vullen elkaar perfect aan. In bestaande bouw kun je met thermografie een snelle impressie krijgen van de probleemgebieden. Vervolgens is het met ultrasoon mogelijk om binnen het gebouw te onderzoeken waar de luchtlekken precies zitten.” Volgens Van Enschut duurt het niet lang meer voordat iedere bouwer de kwaliteitsstandaard wil halen. “De meeste partijen vinden al dat ze het aan zichzelf verplicht zijn om een hoog kwaliteitsniveau te halen. Het was een tijd lang zoeken naar de juiste tools, maar wij denken met onze totaaloplossing een belangrijke slag te slaan, ook op het gebied van bewijslast.” Ook Holtkamp denkt dat de methodiek aan gaat slaan, omdat het hier visuele bewijslast betreft. “Tot dusver hadden bouwers geen enkele methode om te controleren of wat ze maakten echt goed was. In veel bestaande gebouwen zien we daarom situaties ontstaan waarin het duidelijk is dat de beoogde kwaliteit absoluut niet gehaald is. Dat is zonde. Eigenlijk is de oplossing om met thermografie en ultrasoon te pre-scannen heel logisch, maar zoals met veel dingen: zien is geloven.”

duurzaam gebouwd | juni 2015

In de komende jaren moet Nederland energiezuiniger bouwen. Vanuit de overheid is dit in EĞĚĞƌůĂŶĚ ĞŶ ƵƌŽƉĂ ĞĞŶ ŬĞŝŚĂƌĚĞ ĂĨƐƉƌĂĂŬ ƌŝĐŚƟŶŐ ϮϬϮϬ͘ KŽƐƚĞƌďĞƌŐ ŐĂĂƚ ĚĞǌĞ uitdaging graag aan! Door het voortouw te nemen binnen de elektrotechniek en ƚĞ ƉĂƌƟĐŝƉĞƌĞŶ ŝŶ 'ƌĞĞŶǁŽƌŬƐ ĞŶ ĚĞ ^ƚƌŽŽŵǀĞƌƐŶĞůůŝŶŐ <ŽŽƉ͕ ŶĞĞŵƚ KŽƐƚĞƌďĞƌŐ duurzaamheid uiterst serieus. Transparant en integraal samenwerken door de gehele bouwkolom waardoor nieuwe concepten en business ontstaan.

Samen voor een betere aarde!

Algemeen

Notaloos comfortabel wonen EPC-eisen worden opgeschroefd, doorlooptijden moeten omlaag en risicoâ&#x20AC;&#x2122;s en faalkosten moeten nog meer beperkt worden. Tegelijkertijd wil iedereen comfortabel wonen in een woning van hoge kwaliteit, tegen zo laag mogelijke woonlasten. Een nieuwbouwconcept voor energieneutraal wonen biedt het antwoord op deze uitdaging. Tekst: Annemieke de Bruijn

Een optimale thermische schil, garantie op kierdichtheid, aangevuld met een slim installatiesysteem maakt BlueCasco een energieneutraal woonconcept. Het concept onderscheidt zich door toepassing van comfortabele wandverwarming en -koeling. Hierdoor wordt niet alleen energie bespaard, maar krijgt de bewoner ook meer wooncomfort. De betonnen wanden worden in de fabriek voorzien van verwarmings- en koelleidingen. Het leidingnetwerk wordt gekoppeld aan een warmtepomp, die in de winter warmte onttrekt uit de bodem en in de zomer de woning koelt. Wanneer het buiten frisser wordt met lage watertemperaturen, zorgt het lage-temperatuurverwarmingssysteem (LTV) voor een behaaglijk binnenklimaat. Anders dan met traditionele radiatoren, wordt de warmte gelijkmatig verdeeld door de hele ruimte en wordt een zeer stabiel binnenklimaat verkregen.

Modelwoning in Lelystad.

duurzaam gebouwd | juni 2015

w in den er g ie paring bes

mas bio sa

wa te

w a r mt e

zon

#ƑƑƏƖ ƌƆ ƗƆƏ ƆƌƆƏî ƆƐ ƑƓ ƗƑƑƏƖ ƌƆ ƍƏ ƉƆƅƐƆ ƍ ƗƆ Ɗ ƏƐ Ï RƒƆƏƖƈƅ Ɛ ƒ ƑƓ Ɔ ƆƏ ƈƆƍƏ ƉƆƅƐƆ Ï 1ƆƏƆ Ƌƈ ƆƆƏƗƆ Ɔ ƆƏ ƈƆƄƆ ƍ Əƈ Ɨ ƊƖƈƉ ƑƓ ƑƈƐ Ɔƒ ƆƏƗƆ ƓƆƏƊ Ï `Ɔ ƑƋƐ ƐƆ ƍƆƏ ƅ ƐƆ ƏƈƆ ƍ ƗƆ Ɗ ƏƐ ƌ ƑƓ ƏƆƋ ƐƈƆ ƐƆ Ƌ ƐƆ ƖƈƆ

GƆƗƆ ƒ #ƑƑƏƖ ƌ 1ƆƄ ƑƓƗ ƊƑ Ɔ §§ Ɖ Ə Ƌ Ə Ɛƈ ƆƄƏƑƈƊƌ ƊƆ ƒ & ƆƏƒƈ ê y Ə ƌƆƆƏ ƈ Ƈ Əƌ ƐƈƆ ƒƆƏ & ƆƏƒƈ ƊƑ Ɛ Ƒ ƅ Ɛ ƅƐ ƍ ƆƌƆ ƌƆƐ 6 ƒ ƗƆƏ 6ƆƈƗƆ Ƈ 1 ƄƏƈƆƋƋƆ nƈƐƄƆƈƉƆƏ Ɔê zƆƄ ƈƐƆ www.enervisa.nl &éƌ ƈƋ info@enervisa.nl Enervisa is een handelsnaam van DWA BV, ingeschreven bij de Kamer van Koophandel onder nummer 29029243.

Algemeen

Winter Keuken Woonkamer Kantoor Zolder

88/100/100 97/91/95 96/100/100 79/96/81

Lente

Zomer

99/100/100 97/100/100 99/97/100 99/100/100 89/100/100 98/100/100 93/98/97 100/100/100

Herfst

Totaal

90/98/66 99/93/87 91/91/67 -/83/39

94/99/91 99/95/96 95/98/91 91/94/79

De prestatie van de woning op de comforttemperatuur zoals weergegeven in bovenstaande tabel is uitstekend te noemen. De temperatuur ligt grotendeels (boven de 90%) van de tijd tussen de 20°C en 25°C.

Kierdicht om energie te besparen In dit nieuwbouwconcept worden woningen zeer goed geïsoleerd om de energievraag zoveel mogelijk te beperken. Naast een goede thermische schil moet het energieverlies naar buiten tot een minimum beperkt worden. Door te zorgen voor een goede kierdichtheid van het casco wordt dit gerealiseerd. BlueCasco garandeert een lagere kierdichtheid (qv;10;kar) van 0,4 dm3/s.m2. Dit begint met een goed doordacht ontwerp en gestandaardiseerde aansluitingen. Voor oplevering van zo’n woning wordt een blowerdoortest uitgevoerd en de prestatie vastgelegd in een garantiecertificaat. Hierdoor maakt het concept het verschil in theoretische prestaties en prestaties die in de praktijk beproefd en bewezen zijn.

Modelwoning Om nog meer zekerheid te bieden en om bezoekers het woonconcept te laten ervaren, heeft CRH Structural een BlueCasco-modelwoning in Lelystad staan. De modelwoning is een twee-onder-een-kapwoning, waarvan een helft volledig is afgebouwd. In de andere helft, het BlueCasco Experience Centre, worden de componenten die het concept uniek maken tot in detail uitgewerkt. Een bezoeker krijgt hierdoor helder inzicht in de technische oplossingen.

zon niet naar beneden gaat. Hoewel er circa vijf procent meer zonuren waren in 2013-2014 vergeleken met 2012-2013, ligt de binnenluchttemperatuur in de lente en zomer voor honderd procent in het comfortgebied. Ook in de winterperiode is de situatie iets beter in vergelijking met 2012-2013.

Comfortabele temperatuur Bij de beoordeling van het thermisch binnenklimaat spelen diverse parameters een rol, voor de omgeving de luchten stralingstemperatuur, de relatieve luchtsnelheid en de relatieve luchtvochtigheid (RV). Omdat mag worden verwacht dat de relatieve luchtsnelheid laag is (< 0,15 m/s) en de RV geen extreme waarden bereikt (< 20% en > 80%) zijn de stralingstemperatuur en de luchttemperatuur de belangrijkste parameters bij de beoordeling van het binnenklimaat. De stralingstemperatuur wordt in het geval van de BlueCasco-woning, waar wandverwarming en -koeling wordt toegepast, geschat uit de gemeten oppervlaktetemperatuur van de wanden. Uit de stralingsen de luchttemperatuur kan de operatieve temperatuur worden berekend. Dit is ook wel de comforttemperatuur. Aan deze temperatuur worden de volgende grenzen gesteld: > 20°C en < 25°C. Aan de RV wordt een ondergrens van 30% gesteld (geen uitdroging van de slijmvliezen) en een bovengrens van 70% (weinig of geen groei van schimmels op oppervlakken). In bijgaande tabel staat het percentage van de tijd gegeven, waarvoor geldt dat de comforttemperatuur voor de vertrekken keuken, woonkamer, kantoor en zolder tussen 20°C en 25°C ligt. De drie getallen in de tabel voor elk seizoen corresponderen met de drie opeenvolgende meetperioden.

Beproefd en bewezen In de afgebouwde helft van de modelwoning heeft de Technische Universiteit Eindhoven van 2011 tot en met 2014 gemonitord. De temperatuur, de relatieve vochtigheid en de comforttemperatuur zijn de afgelopen drie jaar uitgebreid gemeten. Met deze meetresultaten wordt het BlueCasco doorontwikkeld. Zo is naar aanleiding van de meetresultaten de zonwering aangepast. In het eerste jaar was er geen zonwering aanwezig, in het tweede jaar wel: met een eenvoudige regeling, namelijk bij zon naar beneden. In het derde jaar zijn de screens voorzien van een uitgebreide regeling met seizoenschakeling waardoor in de winter de zonwering bij

Voor meer informatie en conclusies uit de meetresultaten kunt u de rapporten van de Technische Universiteit Eindhoven opvragen bij CRH Structural.

NiaNesto-woningen op plan Hoge Heide te Leidsche Rijn, in opdracht van woningcorporatie Portaal.

duurzaam gebouwd | juni 2015

The SMART way to GREEN Buildings

Kieback&Peter is fabrikant van energiebesparende meet- en regelsystemen voor installaties in gebouwen. Voor een optimaal energiegebruik zijn systeemintegratie en open source-platforms essentieel. Kieback&Peter Technologie voor gebouwautomatisering beheerst BACnet, LON® en EnOcean. En is mede-oprichter van de BACnet Interest Group Europe, lid van de EnOcean Alliance en door LonMark Technologie voor gebouwautomatisering JHFHUWLӾFHHUG DOV ´V\VWHHPLQWHJUDWRU YRRU JHERXZDXWRPDWLVHULQJµ 0DDU RRN GH ´HXEDFµ JHFHUWLӾFHHUGH SURGXFWHQ EHVSDUHQ DDQWRRQEDDU meer energie.

Kieback&Peter Nederland B.V. (0341) 27 80 20 info@kieback-peter.nl www.kieback-peter.nl

Thema

Circulaire Economie 76 Bijeenkomst De circulaire praktijk: kansrijk en weerbarstig

82 Project Cradle to Cradle-kantoor voor oﬀshore multinational

97 Algemeen Afrekenen met het ‘A-woord’

Beeld: Robert Tjalondo

Leerzame evaluatiebijeenkomst over aanbesteding inrichting van circulair TenneT-hoofdkantoor

De circulaire praktijk: kansrijk en weerbarstig De circulaire economie is sterk in opkomst. Er wordt de laatste tijd ook in de bouwen interieursector steeds meer gesproken over de mogelijkheden van een circulaire insteek waarbij grondstoffen steeds opnieuw worden hergebruikt. Bij de bouw van het nieuwe hoofdkantoor van TenneT in Arnhem – gecertificeerd met het BREEAM-NL Very Good-certificaat – werd recentelijk de daad bij het woord gevoegd. Tekst: Henk-Jan Hoekjen, Beeld: Robert Tjalondo

Van links naar rechts: Maarten Epema, Ingeborg Leene, Tine Groen, René de Klerk.

juni 2015 | duurzaam gebouwd

Bijeenkomst

Het ‘inbouwpakket’ voor het interieur van het gebouw moest aan hoge eisen voldoen op het gebied van duurzaamheid. Tijdens een evaluatiebijeenkomst spraken de betrokken partijen over het verloop van het project. Dit gaf een interessant kijkje in de actuele praktijk van het duurzaam bouwen en inrichten. “Er is nog veel te winnen.” De term 'circulaire economie' behoeft dezer dagen steeds minder uitleg. Het begrip is langzaam ingeburgerd geraakt in de bouwen interieurwereld. Dit betekent echter niet dat de hedendaagse bouwpraktijk al op grote schaal circulair is ingericht. “De theorie loopt momenteel nog voor op de praktijk”, zegt Maarten Epema hierover. Epema is adviseur bij draaijer+partners en als zodanig aanjager geweest bij de realisatie van een circulair interieur in het nieuwe hoofdkantoor van energietransporteur TenneT in Arnhem. “In dit project hebben we gezamenlijk met een aantal partijen geprobeerd de theorie daadwerkelijk in de praktijk te brengen”, aldus Epema over de bouw en inrichting van het zogenoemde ‘Mariëndaal Centre of Excellence’.

Ambities opschroeven Epema fungeerde als voorzitter van een evaluatiebijeenkomst die werd gehouden in het hoofdkantoor van TenneT. Bij deze bijeenkomst waren vertegenwoordigers aanwezig van alle partijen die betrokken waren bij het circulaire interieur. Behalve opdrachtgever/huurder TenneT zelf en advies managementbureau draaijer+partners betrof het Studio Groen+Schild, Rendemint, Hoogendoorn, Ahrend, Boerhof Projectinrichters, Sonesto, Ological en Intermontage. In een van de eerste bijdragen van de middag vertelde Ingeborg Leene, facility manager bij TenneT, dat de duurzaamheidsambitie gedurende het bouwproces flink naar boven toe is bijgesteld: medio 2012, toen het project al flink op stoom was, kwamen draaijer+partners en TenneT gezamenlijk tot de conclusie dat de ambities nog verder opgeschroefd konden worden. Epema: “Hoewel interieurarchitect Studio Groen + Schild op dat moment al in de definitief ontwerpfase zat, is halverwege 2012 gekozen voor een focus op de circulaire economie. Om de ambitie waar te kunnen maken hebben we een ‘frontrunner’ betrokken bij het ontwerp: René de Klerk van Rendemint.”

PRP-constructie De Klerk deed tijdens de evaluatiemiddag uit de doeken hoe het project verlopen is vanaf het moment dat hij erbij betrokken raakte. “We hebben gekozen voor een Pre Returnable Procurement (PRP)-constructie”, legt hij uit. “Dat betekent dat we op een heel andere manier omgingen met de producten en materialen die in dit project gebruikt zijn. Wanneer je op de conventionele manier een gebouw inricht, koopt een gebruiker producten in waarvan hij de herkomst maar beperkt kent; vervolgens gebruikt hij het, en na de gebruiksperiode wordt het materiaal afgevoerd, zonder dat de gebruiker weet wat er verder met het materiaal gebeurt.”

Maarten Epema: “We hebben in dit project gekozen voor een zo concreet mogelijk instrument om de werkelijke opbrengst van de circulaire insteek te meten.”

Bij het gebruik van een PRP-constructie is dat totaal anders. Binnen deze constructie moet er eerst een gedegen marktonderzoek plaatsvinden, waarbij gekeken wordt naar onder meer de herkomst en samenstelling van materialen, de toxiciteit, de constructie en de herbruikbaarheid. Binnen een PRP-aanbesteding zijn zowel de opdrachtgever als alle betrokken partijen verplicht na gebruik de complete levering respectievelijk terug te geven en terug te nemen en deze zo hoogwaardig mogelijk in te zetten voor hergebruik. Hiervoor wordt een juridisch contract opgesteld. De Klerk: “Leveranciers zijn verplicht de meest hoogwaardige vorm van hergebruik te faciliteren en dat vast te leggen in een ReNtry-document.”

Strenge eisen De evaluatiemiddag bood de ongeveer twintig aanwezigen de mogelijkheid om hun ervaringen met deze insteek met elkaar te delen. Tijdens een drietal discussierondes over de onderwerpen voorlopig en definitief ontwerp, aanbesteding en realisatie kwam een gemengd beeld naar voren: enerzijds bleek eigenlijk iedereen ervan overtuigd dat een meer circulaire aanpak de toekomst heeft, maar anderzijds werd duidelijk dat het werken via een PRP-constructie in de praktijk nog niet altijd even soepel verloopt. “Een van de uitdagingen in dit project was, dat we al bijna een definitief ontwerp hadden op het moment dat besloten werd om op een andere manier te gaan inkopen”, zei interieurarchitect Tine Groen namens Studio Groen+Schild.

duurzaam gebouwd | juni 2015

Doen

In een markt vol dynamiek blijven we doen waar we goed in zijn: duurzaam ontwikkelen, bouwen, onderhouden en beheren. We leveren mooie projecten op en beginnen overal in het land met nieuwe huisvestingsopgaven waarbij we keuzes maken in materialen, constructies en installaties die het milieu zo min mogelijk belasten. Stuk voor stuk projecten waar we trots op zijn. Waarvan we vol overtuiging zeggen: dit is wat wij doen. www.vanwijnen.nl

Bijeenkomst

Ingeborg Leene: “Vanuit onze kernwaarden ‘Verantwoordelijk, Betrokken, Verbonden’ is duurzaamheid erg belangrijk voor ons.”

Tine Groen: “Een van de uitdagingen in dit project was, dat we al bijna een definitief ontwerp hadden toen het besluit viel om op een andere manier in te kopen.”

“Wanneer we op een eerder moment waren begonnen met de PRP-constructie hadden we ongetwijfeld andere keuzes gemaakt.” René de Klerk van Rendemint herkent dit. “In feite was het voor de interieurarchitect het moeilijkst, want zij moest halverwege het project opeens volgens een andere mindset werken. De manier waarop Studio Groen+Schild hiermee is omgegaan, verdient een groot compliment.” De PRP-eisen met betrekking tot materiaalgebruik waren uiterst streng. Zo moest het ‘inbouwpakket’, zoals de totale inrichting binnen het project genoemd wordt, pvc-vrij zijn. Daarnaast werd het afwerken met chroom 6 geëlimineerd, werd het aandeel formaldehyde tot een minimum beperkt en werd ook de toepassing van kit geminimaliseerd. “Vanuit onze kernwaarden ‘Verantwoordelijk, Betrokken, Verbonden’ is duurzaamheid erg belangrijk voor ons”, aldus Ingeborg Leene van TenneT. “We ondersteunen een Cradle to Cradle-leerstoel in Rotterdam. Daarom wilden we dit gedachtengoed ook toepassen in ons eigen gebouw.”

van toepassing waren, red.) zijn er allerlei manieren van werken toegepast die in de inrichtingsfase plotseling niet meer mochten. Onze jongens hadden er moeite mee om dat te begrijpen. Waarom mochten zij opeens niet meer met kit werken, terwijl het op andere plekken in het gebouw wel is toegepast?” Leurink kreeg bijval van andere deelnemers aan de discussie. Kristel Leerkes van Boerhof Projectinrichters, verantwoordelijk voor de levering van de vloerbedekking in het TenneT-hoofdkantoor, benadrukte daarom dat het managen van mensen een belangrijk facet is van een circulair bouwen inrichtingsproces. “De sleutel is dat je mensen voortdurend bij alles betrekt”, stelde Leerkes. “Bovendien moet je je mensen niet alleen maar opdrachten geven, maar ook vragen stellen als ‘hoe zouden jullie het doen?’. Bij onze medewerkers zit heel veel kennis, waar je met z’n allen van kunt profiteren.”

People management Deze strenge eisen hadden niet alleen gevolgen voor de interieurarchitect. Ook de andere betrokken partijen gaven tijdens de evaluatiebijeenkomst aan in meer of mindere mate de eigen werkzaamheden te hebben moeten aanpassen. “En dat was soms moeilijk uit te leggen aan onze mensen”, aldus Henry Leurink van wandenleverancier Intermontage. “Bij de bouw van het casco (waar de PRP-criteria nog niet

Innoveren De vertegenwoordigers van Ological (sanitair) en Sonesto (lockers) gaven desgevraagd aan dat het TenneT-project voor hen min of meer vlekkeloos verliep. “Eigenlijk hadden we gedurende het traject helemaal niet door dat we deel uitmaakten van zo’n bijzonder project”, stelde Gerhard Sloots van Sonesto. “Omdat we altijd werken met een duurzaam materiaal – staal – was dit voor ons eigenlijk een redelijk standaard project. Uitzondering hierop waren de coatings voor onze lockers, waarvoor een alternatief

duurzaam gebouwd | juni 2015

De hoogste standaard voor goed geklimatiseerde ruimtes

Klimaatplafonds van Solid Air Met klimaatplafonds van Solid Air worden koeling, verwarming en verse lucht aangevoerd via het plafond. Dit levert indrukwekkende prestaties op. Klimaatplafonds van Solid Air worden overal toegepast, waar het belangrijk is dat mensen zich prettig voelen.

• Hoogste comfortklasse • Dezelfde warmteopbrengst als met radiatoren • Meer koelvermogen, geen tocht! • Energiezuiniger dan andere klimaatsystemen Overal toepasbaar • • Energetisch verantwoord • Lange levensduur

BIM READY!

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl

solid-air.nl

Bijeenkomst

moest worden gevonden. Dat leidde tot een vernieuwende samenwerking met Ahrend, die al Cradle to Cradlecoatings toepast bij de eigen producten en ons hierbij heeft geholpen.” Ook voor Intermontage heeft het project geleid tot duurzame innovatie: naar aanleiding van dit project werd samen met Rendemint het project opgestart om bij dichte en volglazen binnenwanden voor de hoogst mogelijke Cradle to Cradle-certificering te gaan. Niettemin liep het project niet voor iedereen helemaal vlekkeloos. Martijn Gademan van meubelleverancier Ahrend: “We zijn een Cradle to Cradle gecertificeerde fabrikant, dus we dachten ‘kom maar op met die eisen’. Maar in het aanbestedingen leveringsproces liepen we soms toch tegen problemen aan. Die werden overigens mede veroorzaakt door de grote tijdsdruk.” Het meest kritisch over de aanbestedings- en uitvoeringsfase was Pieter Minkelis van Hoogendoorn, verantwoordelijk voor de vaste interieurbouw. Dit had alles te maken met het feit dat juist bij het maatwerk van het vaste interieur de gangbare praktijk in de markt erg afwijkt van de PRP-criteria. Minkelis wees onder meer op het feit dat een nauw omschreven opdracht de handelingsvrijheid van een leverancier beperkt: “Wij merkten gedurende het traject dat er nauwelijks ruimte was voor onze eigen creativiteit. Daardoor is een dergelijke manier van werken voor ons niet het leukst. Want in het ideale geval kunnen we spelen met onze creativiteit en zelf oplossingen aandragen die een ontwerp nóg beter maken.” Toch kijkt Minkelis al met al tevreden terug op het project, dat hij ‘leerzaam’ noemt.

René de Klerk: “Leveranciers zijn verplicht de hoogstwaardigste vorm van hergebruik te faciliteren en dat vast te leggen in een ReNtry-document.”

Trots René de Klerk van Rendemint geeft aan dat het PRPtraject zoals dat gevolgd is bij de bouw van het TenneTkantoor onderdeel uitmaakt van een continu leerproces. “Binnen het bouwkundige interieur is uiteindelijk gebruikgemaakt van in totaal 433 ton aan grondstoffen zoals bleek uit de ReNtry-documenten”, vertelde De Klerk over de resultaten van de gevolgde ‘circulaire’ insteek.

De deelnemers aan de evaluatiebijeenkomst.

“Daarvan kan, na de gebruiksperiode van vijftien jaar binnen de huidige technologie nul procent geupcycled worden, zeven procent gelijkwaardig gerecycled worden en zal 78 procent gedowncycled worden.” De Rendemintman zette deze ogenschijnlijk ietwat tegenvallende percentages in perspectief. “Wanneer je weet dat bij dit project ‘slechts’ 15 procent van het materiaal op dit moment ‘thermisch gerecycled’ – oftewel verbrand – moet worden, dan denk ik dat we toch voorzichtig trots kunnen zijn. Na de gebruiksperiode wordt het ReNtry-document opnieuw beoordeeld tegen de dan geldende techniek. De percentages verbranden en downcycling zullen afnemen en recycling zal toenemen.” Dagvoorzitter Epema was het hier helemaal mee eens. “Dit is een mooi project, juist omdat het zo’n eerlijk project is. Je hoort tegenwoordig voortdurend marketingverhalen over de circulaire economie. We hebben daarom in dit project gekozen voor een zo concreet mogelijk instrument waarmee we de werkelijke opbrengst van de circulaire insteek kunnen meten. Die zeven procent recycling zet ons stevig met de benen op de grond. Want dát is op dit moment blijkbaar de daadwerkelijk haalbare stand van zaken. Het is mooi dat we dat percentage behaald hebben. Maar tegelijkertijd leert het ons dat we nog veel kunnen verbeteren.”

duurzaam gebouwd | juni 2015

Cradle to Cradle-kantoor voor offshore multinational De nieuwste telg binnen de Park20|20-familie heet BlueWater Energy Services. Dit bedrijf verhuisde binnen het Noord-Hollandse Hoofddorp ongeveer een kilometer: van Beukenhorst-West naar Beukenhorst-Zuid, waar dit Cradle to Cradle-kantorenpark te vinden is. “Sinds we hier zitten, leeft de duurzaamheidsgedachte bij alle medewerkers steeds meer.” Tekst: Tim van Dorsten

Voor een bedrijf in de internationale offshore olie- en gasindustrie is de stap naar Cradle to Cradle niet direct logisch. Immers, het winnen van fossiele brandstoffen rijmt niet echt met de duurzaamheidsgedachte. “Hier zijn ook gesprekken over geweest”, vertelt Robert van Smirren, section head facilities bij BlueWater Energy Services. “En het is goed gekomen, anders was dit gebouw er nooit gekomen.” Park20|20 is namelijk het eerste Cradle to Cradlekantorenpark ter wereld. Dit samenwerkingsverband tussen ontwikkelaar Delta Development Group, investeringsmaatschappij Reggeborgh en aannemer VolkerWessels is gestart in 2010 met de bouw van het eerste kantoorpand: dat van BSH. Inmiddels huizen hier ook onder meer FIFPro, FOX Vakanties en TNT. Naar verwachting is dit duurzame kantorenpark eind 2017 voltooid.

Heilige graal

Van links naar rechts: Edgar Belonje, Nina Graziosi en Robert van Smirren.

juni 2015 | duurzaam gebouwd

Delta Development volgt hierbij de zienswijze van de Amerikaanse architect William McDonough, die voor het basisontwerp van ieder kantoorpand heeft gezorgd. Ook voor BlueWater Energy Services stond dan ook vooraf het casco met gevels en plafonds al vast. Dat maakte het werk van Nina Graziosi, oprichter en eigenaar van interieurarchitectenbureau Graziosi Progetti, wat lastiger. “Eigenlijk ben ik geen aanhanger van Cradle to Cradle, ik volg liever de wensen van mijn klant. Voor BlueWater Energy Services gold duurzaamheid als nice to have, terwijl dit voor Delta Development de heilige graal is.” Dat blijkt volgens haar onder meer uit de vloer. “Mijn voorkeur lag op pvc, maar dat is niet Cradle to Cradle. Daarom hebben we uiteindelijk voor hout gekozen, dat inmiddels wel voor een galm zorgt. Bij pvc was dat niet het geval geweest, dat is namelijk geluiddempend.”

Project

Het hoofdkantoor van BlueWater Energy Services op Park20|20.

Restmateriaal verzamelen en verwerken Een van de leveranciers die voor materiaal in het pand van BlueWater heeft gezorgd, is Armstrong Building Products. “Sinds wij in 2013 de Cradle to Cradle gecertificeerde akoestische systeemplafonds hebben ontwikkeld, zijn wij bij Park20|20 betrokken”, vertelt accountmanager Edgar Belonje. “Wij zijn de enige fabrikant van plafondsystemen met dit certificaat. De plafonds die in dit bedrijfspand zitten, hebben de classificatie ‘Silver’. Dit betekent onder meer dat ze voor 53% uit gerecycled materiaal bestaan. Daarnaast worden alle gebruikte materialen nuttig en zonder kwaliteitsverlies omgezet in een ander plafondsysteem. Dit heet upcycling. Verder heeft de Perla OP 0.95 een geluidabsorptie van 0,95 aw. Dit zorgt voor een akoestisch comfort in dit gebouw." Armstrong heeft een eigen Plafond Recyclingprogramma. Dit Plafond Recylingprogramma is een natuurlijk gevolg van het gebruik van gerecyclede materialen en milieuvriendelijke productieprocessen. Hierbij verzamelt de multinational in overleg met de klant oude plafondsystemen bij renovatieprojecten. Ook het snij-afval van de nieuwe plafonds kunnen in het recyclingsprogramma weer worden gebruikt. In Hoofddorp was dit echter niet het geval. “Hier hebben we maatwerk geleverd. Gezien de kleine hoeveelheid restafval hebben we dit niet naar onze fabriek gestuurd.” Recycling is overigens niet het enige criterium om het Cradle to Cradle-certificaat te behalen. "Ook veilige en gezonde materialen, herbuikbare energie, herbuikbaarheid van water en maatschappelijk verantwoord ondernemen moeten goed geregeld zijn."

Atrium als verbindend element Voor Graziosi is het nieuwe hoofdkantoor van BlueWater Energy Services het eerste gebouw dat ze voor een

‘Het atrium en het trappenhuis dwingen medewerkers tot ontmoetingen’

bedrijf op Park20|20 heeft ontworpen. “Het enige maar wel grootste verschil met andere gebouwen die ik heb ontworpen, is juist dat hierbij alle materialen Cradle to Cradle dienen te zijn. Voor mij is ‘groen’ echter geen doel”, laat Graziosi weten. Zij spreekt liever over esthetische duurzaamheid. “De duurzaamste gebouwen zijn de gebouwen die honderden jaren geleden zijn gebouwd en waarin mensen nog steeds graag willen wonen en werken. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de Amsterdamse grachtenpanden. Gelukkig begint dit langzaam maar zeker ook bij duurzaamheid te komen, ‘groen’ is niet meer duf.” Desondanks is ze blij met het gebouw. Met name over het atrium is ze lyrisch. “Ik heb dit zo ontworpen dat ontmoeten centraal staat. De ruimte is erg open en je kunt elkaar goed zien, maar op het gebied van de akoestiek is dat niet te merken. Hierbij speelt het trappenhuis ook een belangrijke rol.” Haar doel hiermee was om te benadrukken dat BlueWater Energy Services één organisatie is. “Veel techneuten sloten zichzelf dagenlang op in een kleine kamer. Dat kan

duurzaam gebouwd | juni 2015

MARKTLEIDER IN DUURZAME EPDM DAKSYSTEMEN

OV Terminal Arnhem Dakbedekking: RESITRIX速 SKW Full Bond

WWW.CCM-EUROPE.COM

Project

Het atrium van BlueWater Energy Services. (Foto: Roos Aldershoff Fotografie)

nu niet meer. Zowel het atrium als het trappenhuis dwingt medewerkers tot ontmoetingen.”

Duurzame koploper En dat is goed gelukt, oordeelt Van Smirren. “Dit gebouw heeft de organisatie positief veranderd. Zo leeft de duurzaamheidsgedachte bij alle medewerkers inmiddels steeds meer. In het verleden loeiden de airco en de verwarming regelmatig tegelijkertijd. En dan werden ook nog de ramen wagenwijd open gezet. Dat laatste is hier niet meer mogelijk, geen enkel raam kan hier open.” Aan de andere kant ziet hij BlueWater Energy Services als duurzame koploper in de offshore-branche. “Zo zijn we al geruime tijd bezig om de uitstoot van schepen naar beneden te brengen.”

Van Smirren schuift met regelmaat aan bij het overleg tussen collega-facilitairmanagers van andere bedrijven op Park20|20. “In tegenstelling tot Beukenhorst-West is hiervoor op Beukenhorst-Zuid wel animo. Het is erg prettig om hierover te sparren.”

Meer informatie zoals videomateriaal over het project vindt u op DuurzaamGebouwd.nl.

duurzaam gebouwd | juni 2015

MAKING THE BEST BETTER

Uitsluitend werken met de beste materialen. Jarenlange ervaring met passie voor het vak. Zó ontstaat een schitterend eindresultaat. Al meer dan 36 jaar garandeert Wédéﬂex de allerhoogste kwaliteit.

Dat kunnen we alleen door samen te werken met échte vakspecialisten: Onze Wédéﬂex Established Dealers. Want door elkaar steeds opnieuw te inspireren en te versterken, zijn we in staat het beste nog beter te maken.

Wédéflex Duurzame Daksystemen Zuid-Willemsvaart 14, Postbus 811, 5201 AV ’s-Hertogenbosch

februari 2015 |Telefoon: duurzaam073 gebouwd - 613 10 40, Fax: 073 - 614 62 46, E-mail: info@wedeflex.nl, Internet: www.wedeflex.nl

Project

Van links naar rechts: Koen Kemps (De Zuidstroom), Peter van Eijk (Stichting Fortior), Dick van Tulden en Bas van de Westerlo (beiden C2C ExpoLAB)

Opvoeden in Cradle to Cradle De nieuwbouw van basisschool De Zuidstroom in Venlo is gestart, met als uitgangspunt de Cradle to Cradle-filosofie. “Dit dient een hoger doel”, vertelt Peter van Eijk, voorzitter van het College van Bestuur van Stichting Fortior, het scholencluster waartoe De Zuidstroom behoort. “Door dit gebouw willen we kinderen opvoeden in C2C, zodat zij duurzaamheid als eerste natuur hebben, waar het voor onze generatie nog een bewuste keuze is.” Tekst: Wilma Schreiber, Beeld: Peer Odekerken

duurzaam gebouwd | juni 2015

Koen Kemps (rechts): “We willen leerlingen en docenten de meerwaarde van duurzame innovaties tonen.”

Van Eijk doet deze uitspraak tijdens een rondetafelgesprek met partijen die bij de nieuwbouw van de Zuidstroom betrokken zijn. Bas van de Westerlo van C2C ExpoLAB is als C2C-adviseur aangehaakt om de ambities van opdrachtgever Stichting Fortior vorm te geven: “Hoe wordt C2C in de praktijk toegepast op school, hoe kan de school dienen als leermiddel, wat kan de school doen om de bewustwording van duurzaamheid onder leerlingen, leerkrachten en wijkbewoners te vergroten”, verklaart hij zijn rol. Ook Dick van Tulden van Syntegraal is aangeschoven. Hij vervult tijdens dit project het bouwheerschap namens Stichting Fortior en treedt op als projectmanager. “De Zuidstroom is meer dan alleen het gebouw, het is ook een onderwijskundig proces. De vraag is dan: hoe vertaal je dit in het gebouw? Van Eijk noemt hij als de aanjager van het idee om deze school C2C op te zetten. De kennismaking hiermee vond min of meer toevallig plaats. “Als aanspreekpunt techniek bij basisscholen woonde ik op initiatief van de gemeente Venlo een masterclass bij in het C2C ExpoLAB. De eindopdracht was een plan voor toepassing van C2C in de bouw en de pedagogiek van een school, fantastisch!”, vertelt hij. De Zuidstroom dient als pilot voor Fortior en daarbuiten als voorbeeld.

Geen klassiek bouwproces Twee jaar geleden hoorde Koen Kemps, directeur basisschool de Zuidstroom, het goede nieuws dat nieuwbouw mogelijk was. “Dat was heel erg nodig, het gebouw was oud en zeer gedateerd. Het paste niet meer

juni 2015 | duurzaam gebouwd

Bas van de Westerlo, Dick van Tulden en Peter van Eijk

bij het onderwijs anno 2015 als het gaat om differentiatie en samenwerkingsmogelijkheden. Het was nog geheel gericht op het klassikale systeem”, zegt hij. In het begin moest hij even wennen aan de gedachte. “Nooit geweten dat er C2Cgecertificeerd tapijt bestaat.” Het idee om het educatieve traject in de school hierin te integreren was nog vreemd. “Nadat Peter het idee had gelanceerd, hebben we samen met een aantal leerkrachten bekeken hoe we daarmee verder kunnen en is het in een stroomversnelling geraakt. We zijn steeds meer gaan geloven in het idee dat we kinderen kunnen opleiden tot burgers die duurzaam denken.” Ook Van Tulden noemt de nieuwe huisvesting hoognodig. “Los van materiaalstromen moest er een gebouw komen met een gezond en duurzaam leef- en leerklimaat voor optimale ontwikkeling en ontplooiing. Het oude gebouw was duidelijk niet zo uitgerust”, stelt hij. “Het verduurzamen van oude gebouwen kost veel geld qua onderhoud en exploitatie. Binnen het budget voor de nieuwbouw willen we zoveel mogelijk de onderwijswensen van gebruikers realiseren, komen tot een duurzaam en fris schoolgebouw tegen een zo laag mogelijke total cost of ownership.” Ook speelde mee dat De Zuidstroom de functie van integraal kindcentrum en wijkgebouw moest vervullen. Het werd dus geen klassiek bouwproces; marktpartijen werden nadrukkelijk uitgenodigd om mee te denken. Van Tulden: “We hebben veel aandacht besteed aan het PvE en dit vertaald in het ontwerp. Daarmee zijn we naar marktpartijen gestapt met de opmerking: dit willen we minimaal. En kan het beter, graag. We hebben marktpartijen ook verantwoordelijk gemaakt voor de gebruikersfase. Daarnaast was het streven in het

Project

functioneel en ruimtelijk-technisch PvE om het gebouw zo min mogelijk te corrigeren met technische installaties. “Een slim en duurzaam ontwerp, met een vast budget en een onderhoudscontract van tien jaar.”

Onderwijs leidend In het ontwerp was het onderwijs leidend. Een gebruikersgroep bestaande uit een zestal leerkrachten uit de onder- en bovenbouw konden aangeven hoe zij onderwijs wilden geven en hoe zij de benodigde ruimten zagen. Vervolgens was de vraag hoe je C2C in een schoolgebouw concreet kunt maken. “Het binnenklimaat speelt een belangrijke rol. Het aanbrengen van groen in en rond de school, de materialen die toegepast worden. Zo is binnen De Zuidstroom bijvoorbeeld gekozen voor zachte, C2C-gecertificeerde vloerbedekking omdat die een bijdrage levert aan de luchtkwaliteit, akoestiek en beleving”, zegt Van de Westerlo. Van Tulden onderschrijft het belang van een veilige, geborgen leeromgeving. “Ventilatieroosters zitten normaal vol stoffen en allergenen. Daarom werken wij met textielkokers, die zijn beter te sturen en bieden een gezondere leefomgeving.” Andere duurzame elementen bij de bouw betreffen het energiegebruik. Waar mogelijk wordt groene energie opgewekt en efficiënt omgesprongen met energie; daarnaast wordt zoveel mogelijk gebruikgemaakt van daglicht. Ook het meervoudig gebruik van de school zelf draagt hieraan bij. De lokalen zijn flexibel inzetbaar en daardoor ook buiten schooluren te gebruiken. “Daarom willen we elke keer opnieuw met marktpartijen het proces doorlopen: welke eisen stellen gebruikers aan de omgeving, hoe ziet dat er technisch en ruimtelijk uit, hoe is het nu, hoe kan het beter? Zo willen we continu de kwaliteit verbeteren”, stelt Van Tulden.

Samen-gevoel Eind 2015 moet er een slim compact gebouw staan waar kinderen kunnen leren, uit boeken, met behulp van ICT en uit ervaring. “Goed, duurzaam en sociaal onderwijs, daar staat De Zuidstroom voor en daar sluit de ontwikkeling van het gebouw en de omgeving op aan. Zo willen we gebruikers de meerwaarde van duurzame innovaties tonen”, zegt Kemps. “Bijvoorbeeld door leerlingen op een display te laten zien hoeveel energie je zelf kunt opwekken met zonne-energie en ze daar een collage van te laten maken. Dat ze dit mee naar huis nemen en hun ouders vragen waarom ze thuis geen zonnepanelen hebben. Je moet mensen enthousiasmeren, laten meebeleven, kinderen en buurtbewoners een samen-gevoel geven.” Van Eijk beaamt dit. “De ideologie moet gaan leven, bij mensen die werken met kinderen, bij ouders en in de wijk. Het betrekken van de wijk, zoals bewoners die helpen in de moestuin van de school, is een eerste stap. C2C betekent respect voor de natuur en respect voor elkaar.” De Zuidstroom wil in de nieuwbouw op het vlak van C2C een voorbeeldrol vervullen voor andere scholen. In de school wordt een ruimte ingericht om C2C te presenteren

‘Een school waarover iedereen enthousiast is: leerkrachten, leerlingen en de wijk’

aan geïnteresseerden. Van de Westerlo benoemt de voordelen: “Je verbetert het onderwijs, de financiële situatie van de school en je doet iets goeds voor mens en milieu. Door duurzame elementen mee te nemen in de les, kun je de filosofie verinnerlijken. Dan komt er een school waar iedereen enthousiast over is, leerkrachten, leerlingen en de wijk. En waar nieuwe ontwikkelingen rond de school uit voortkomen, zodat ook daar het frisse ideaal vanzelfsprekend wordt.”

duurzaam gebouwd | juni 2015

Bewust leven met ramen & deuren

ONZE HOUTEN RAMEN ZIJN IN TOPVORM <e\i^pGclj$iXd\e qàe mffiq`\e mXe 2 kurklagen met Accoya buitenschil mfc[f\e XXe [\ _ff^jk\ Yflnm\i\`jk\e mXe Ln (#' kfk ≤ '#/ N&d2K ^cXj kfk L^ '#+ N&d2B mffi \\e optimale isolatie l`k^\Yi\`[ kleurengamma fgk`dXc\ Y\jZ_\idè^ \e \\emfl[`^\ Y\[`\eè^ [Xebqà _\k veiligheids-draai-kip-beslag Xcc\ iXXdjpjk\d\e qàe m\ibià^YXXi d\k aluminium bekleding

Uw )

1,0

0,8

schuifelementen en deuren q`ae ffb c\m\iYXXi gepatenteerde profielverbindingen

\n`k_\id YmYX @e[ljki`\n\^ )'0( 9$*,)' Qfe_fm\e# K\c% "*) ' (( ++' .'' =Xo "*) ' (( ++' .'0 www.ewitherm.be

Luchtverdeling essentieel voor een gezond binnenklimaat Een goed binnenklimaat verbetert de prestaties van de gebruikers van een ruimte. Essentieel is hoe de lucht wordt verdeeld. Solid Air is specialist in luchtverdeeltechniek. Wij ontwikkelen en leveren een groot assortiment hoogwaardige koelconvectoren, roosters, volumeregelaars, regelkeppen en andere luchttechnische producten.

BIM READY!

Door eigen productie- en testfaciliteiten biedt Solid Air een hoge mate van ﬂexibiliteit.

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl

solid-air.nl

Algemeen

De betonketen sluiten kan! De Nederlandse bouw laat nog veel mogelijkheden liggen voor het hoogwaardig recyclen van beton. De uitdaging ligt in eerste instantie niet bij de techniek, maar bij het beter ondersteunen van opdrachtgevers. We zoomen in op ontwikkelingen, obstakels en de mogelijkheden. Tekst: Jeroen Frenay

De beleidsnota ‘Groene groei’ (2013) spreekt van ‘slimmer, efficiënter en zorgvuldiger omgaan met grondstoffen’. Voor de betonketen is recirculeren niet zo heel ver weg. Nederland is wereldwijd al aan kop op het gebied van recyclen van bouwen sloopafval. De discussie gaat in Nederland over de kwaliteit en duurzaamheid van dit hergebruik. Betonpuin eindigt vooral als wegfunderingsmateriaal onder wegen; de aandacht verschuift nu naar hoogwaardiger ‘recirculeren’ in de vorm van beton.

Circulair beton Bekeken door de circulaire bril zijn gebouwen en betonconstructies als lokale grondstofbanken. Beton is wereldwijd het meest toegepaste bouwmateriaal. Ondanks de rijpheid van de Nederlandse bouwmarkt en de economische crisis is het jaarlijkse betonverbruik nog meer dan 0,8 m3 per inwoner. Het is niet de vraag wat je met ‘oud beton’ kunt doen, maar hoe je dat voor de volgende betoncyclus kunt terugwinnen en opnieuw gebruiken. Voor beton(mortel) en betonproducten liggen bij uitstek kansen voor hergebruik omdat de winning van primaire grondstoffen steeds verder wordt beperkt door andere maatschappelijke keuzes. In de circulaire economie kan behalve van de eigen keten, ook verantwoord gebruik worden gemaakt van andere ketens. Zo kunnen reststoffen uit andere productieprocessen, zoals hoogovenslak en poederkoolvliegas, een nieuwe bestemming in beton krijgen. Daarnaast kan oud beton aan het einde van de levenscyclus volledig worden gerecycled, bij uitstek een no waste-concept. Betonpuin uit een duurzaam gesloopt bouwwerk levert na breken en sorteren de grondstof betongranulaat op, die het grind in beton kan vervangen. De fijne recyclingfractie uit oud beton kan deels de plaats innemen van betonzand. Dit proces leent zich eenvoudig voor herhalingen in elke volgende levenscyclus van beton. Circulair bouwen in de betonketen vereist organisatie en samenwerking. Dat begint bij het ontwerp: ‘design for recycling’. En het vergt een gezamenlijk beeld van de eindfase. Sommige leveranciers nemen nu reeds hun destijds geleverde betonvloerplaten en betonstraatstenen terug voor hun productie. Langzaamaan zijn veel ketenpartners

duurzaam gebouwd | juni 2015

het is tijd voor een muurverf die echt duurzaam is Waar groen meer is dan de kleur van de verf Bijvoorbeeld met Wijzotex Mat, deze hoogwaardige, watergedragen muurverf, op basis van innovatieve zetmeel technologie, zorgt voor een volledig mat resultaat en is makkelijk te verwerken. Groene verf die dus in alle kleuren verkrijgbaar is. Zo biedt Wijzonol u altijd de optimale combinatie tussen kwaliteit en duurzaamheid. Proberen en ook overtuigd raken? Bel 038 429 11 00 of kijk voor meer informatie op www.wijzonol.nl

Algemeen

Kwaliteitsgaranties en borging Cruciaal is de rol van de bouwers: zij dienen betonconstructies zorgvuldig uit te voeren om de inherent lange (en onderhoudsvrije) gebruiksperiode – vaak meer dan vijftig tot honderd jaar – daadwerkelijk waar te maken. Belangrijk is ook om de kwaliteit van beton dat terugkomt goed te houden. Certificering van proces en product gebeurt via beoordelingsrichtlijnen: onder andere de BRL’s SVMS 007 voor sloop, 1801 voor betonmortel en 2506 voor recyclinggranulaat. Het is nodig deze beoordelingsrichtlijnen nog beter af te stemmen op de vraagzijde vanuit de betonsector. Helaas beperkt de Europese Verordening Bouwproducten (CPR) de mogelijkheid van certificering. Dit levert een flinke uitdaging op voor de leden van BRBS Recycling en de betonproducenten (VOBN en BFBN). Zij constateren wel stijgende vraag naar betongranulaat maar vaak nog te gering om grootschalig te investeren in extra opslagcapaciteit. Alle partijen in de betonsector moeten zich samen verantwoordelijk voelen voor het duurzaam sluiten van de betonketen. Dat betekent dat opdrachtgevers, adviseurs, aannemers, slopers en recyclers samen moeten garanderen dat betonpuin schoon is en betongranulaat de juiste prestaties levert. Dat impliceert dat ook de keuze van de betonsamenstelling, inclusief grondstoffen, in dienst moet staan van circulariteit. CE markering van betongranulaat is volgens EN12620 een verplichting waaraan de leveranciers voldoen.

al bereid om circulair te denken en handelen op basis van zo’n circulair businessconcept. Behalve op grondstofniveau (design for recycling) speelt hergebruik ook een rol op bouwdeelniveau (design for deconstruction/ disassembling) en op gebouwniveau (design for refurbish).

Regeldrift Sloop van bouwwerken gebeurt in Nederland steeds vaker op een selectieve manier. Dat leidt tot schoner betonpuin en demontage van bouwdelen, die geschikt zijn voor hergebruik. Slopers en recyclers herkennen de risico’s van voor hergebruik belemmerende bestanddelen steeds beter, zoals staalvezels en verontreinigingen in vul- en hulpstoffen (bijv. chloride en sulfaat). Dat gebeurt via visuele inspectie en analyse van de herkomst van het ‘oude’ beton. Deze positieve trend mag niet worden tegengegaan door onnodig nieuwe drempels, zoals een bouwproductenpaspoort van bouwwerken of nog uitgebreidere ingangscontrole (chemisch, fysisch) bij het vervaardigen van beton.

Imago van beton We moeten voorkomen dat de betonsector het afvoerputje voor afvalproblemen in andere sectoren wordt. Dat is een risico voor circulair beton. AEC-granulaat, uit verbrandingsovens van huishoudelijk afval, is feitelijk een betonvreemde stof. En er zijn meer secundaire grondstoffen waarbij dat speelt. Dat pleit voor een selectieve keuze uit de lijst van grove toeslagmaterialen vermeld in NEN-EN 12620: 2013. De markt wil zekerheid

Grind in Mton pj

1990

2000

2005

2012

Invoer

Verbruik NL

Winning

Grindverbruik en aanbod in de periode 1990-2012 voor Nederland.

dat beton zijn identiteit en duurzame eigenschappen behoudt. De businesscase voor betongranulaat is momenteel vaak nog te weinig concurrerend met die van primaire materialen. Toenemende schaarste van primaire bronnen heeft een prijsopdrijvend effect, waardoor de concurrentiepositie voor betongranulaat verbetert. Een slim Nederlands grondstoffenbeleid kan ondersteunend zijn aan de ambities van de circulaire economie, zonder dat daarbij veel meer kosten ontstaan voor de maatschappij.

Schaarste In Nederland wordt voornamelijk grind toegepast als grof toeslagmateriaal voor beton. De enige grootschalige winning van grind in Nederland – het Grensmaasproject – eindigt uiterlijk in 2022. Van het grind dat er gewonnen wordt, vindt het overgrote deel zijn toepassing in beton. Geleidelijk zal de schaarste aan grind toenemen. Grindonttrekking uit de Noordzee of de import van gebroken natuurlijk toeslagmateriaal (bijvoorbeeld porfier, basalt, kalksteen en graniet) uit België en Noorwegen zijn geen blijvend realistische alternatieven. Drie marktmechanismen pleiten voor de geleidelijke inzet van meer betongranulaat. Allereerst het niet meer afgeven van concessies voor grootschalige grindwinning. Ten tweede de krimpende wegenbouwmarkt, waardoor er minder vraag ontstaat naar menggranulaat als wegfunderingsmateriaal. Ten slotte is er het geleidelijke herstel van de nieuwbouwmarkt. Gegeven de voorziene, groeiende vraag naar grove toeslagmaterialen voor beton – van 12 Mton in 2012 naar ca. 15-20 Mton per jaar omstreeks 2020-2025 – is er veel meer betongranulaat nodig om de gewenste betonproductie mogelijk te maken.

Beschikbaarheid van betonpuin De verwachting is dat er veel meer betonpuin beschikbaar komt. Het Nederlandse bouwprogramma verschuift geleidelijk van renovatie en herbestemming naar meer sloop en nieuwbouw. De cijfers: in de periode 2010 tot 2025 zal het jaarlijkse aanbod van steenachtig bouwen sloopafval (ofwel slooppuin) stijgen van 17 naar 30 Mton. Ongeveer de helft van het slooppuin bestaat uit betonpuin. Van een jaarlijks aanbod van 12-15 Mton betonpuin is zo’n vijftig procent beschikbaar als grof toeslagmateriaal. Daarmee is vanaf 2020-2025 gemiddeld maar liefst dertig procent van het grind te vervangen door betongranulaat. Betongranulaat wordt steeds vaker gebruikt in bijvoorbeeld fietspaden, rotondes, geluidswallen en betonstraatstenen,

duurzaam gebouwd | juni 2015

Onderzoek naar fijne betonfractie De verwachting is dat er meer betonpuin beschikbaar komt door over te schakelen op alternatieve reststoffen voor wegfunderingen en door de ontwikkeling van geavanceerder sloop- en recyclingtechnieken om grondstoffen met nog hogere kwaliteit terug te winnen uit betonpuin. Zo is er het Nederlandse initiatief ‘Slim Breken’, en het in 2015 gestarte EU onderzoeksprogramma ‘HISER’ waaraan onder andere TU Delft, Universiteit Leiden, HeidelbergCement Benelux, Strukton Grondstoffen en Inashco deelnemen. Hier ligt een potentie voor de cementketen wat de duurzaamheid van de totale betonketen kan verhogen. Onlangs onderzocht HeidelbergCement toevoeging van 20% m/m fijne fractie 0/1 uit oud beton voor productie van bindmiddel op basis van Portland-cementklinker. Indien gemalen tot het niveau van cementdeeltjes kan deze fractie in principe Portlandcement-klinkermateriaal deels vervangen. De testresultaten zijn veelbelovend. Meer onderzoek is nodig voor betere prestaties t.a.v. aanvangsdruksterkte en weerstand tegen Cl-indringing van het beton. Bovendien laat de cementnorm EN 197-1 nu slechts maximaal 5% fijne fractie toe.

Green Deal Een belangrijk initiatief bij het verduurzamen van de bouw is de Green Deal Verduurzaming Betonketen. Dit samenwerkingsverband streeft naar het sluiten van de betonkringloop en het verlagen van de CO2-uitstoot. Aan deze Green Deal nemen 35 partners uit de betonketen deel, onder andere ‘koploper’bedrijven, brancheorganisaties en publieke en private opdrachtgevers. Zij werken samen onder de vlag van MVO Nederland in het MVO Netwerk Beton. Hun gezamenlijke doel is een 100% duurzame betonketen in 2050. Het MVO Netwerk Beton gaat graag met ecoverantwoordelijke opdrachtgevers om tafel om hen te helpen hun circulaire betonambities in de praktijk te brengen. Er ligt een ongekende potentie wanneer alle ketenpartners samen gaan inzetten op ‘design for recycling’. Het gaat om het delen van kennis en ambities, en om het organiseren van vraag en aanbod. Zo kan Nederland daadwerkelijk wereldwijd hét voorbeeld worden voor gebruik van circulaire beton: lokaal beschikbaar, duurzaam, betrouwbaar en betaalbaar.

juni 2015 | duurzaam gebouwd

vaak al met meer dan vijftig procent grindvervanging. Ook voor constructieve betontoepassingen in gebouwen en infrastructurele projecten is er veel mogelijk: CUR Aanbeveling 112:2014 – een pre-norm – maakt tot honderd procent grindvervanging mogelijk, in lijn met NEN-EN 206, NEN 5905 en NEN 8005.

Obstakels Ondanks de mogelijkheden werd in 2014 maar twee tot drie procent van het grind vervangen door betongranulaat. In de keten bevinden zich nog enkele schakels die aandacht behoeven:

Ontwerp en Constructie Constructeurs en ontwerpers van bouwprojecten hebben soms nog huiver bij de inzet van circulair beton. De invoerparameters voor hun constructieve berekeningen moeten bij de inzet van meer dan vijftig procent betongranulaat worden aangepast. Verder zijn er investeerders en verzekeraars die specifieke garanties willen over bijvoorbeeld de brandveiligheid van betontoepassingen met betongranulaat. Mythevorming over betonkwaliteit, goede bewijslast of het normenkader verhinderen opschaling.

Algemeen

Westrandweg Amsterdam.

Logistiek en beschikbaarheid Transport heeft een relatief groot effect op de duurzaamheid van bouwmaterialen. Wanneer afstanden verminderen om grondstoffen op hun plaats te krijgen, neemt de duurzaamheid toe. Slimme keuzes in transport, een bredere kijk op de te gebruiken grondstoffen (betongranulaat, ballastgrind, menggranulaat) en tijdige signalering van de grondstoffenbehoeftes zijn nodig. Er ligt een uitdaging bij de bedrijven die depots en processen moeten inrichten en aanpassen.

Opdrachtgevers met ambitie Komende jaren moeten opdrachtgevers voorsorteren op de veranderingen door duurzaam slopen en door gebruik van betongranulaat voor te schrijven via duurzaam inkopen. Laten we gaan voor gemiddeld dertig procent grindvervanging in 2025! De opdrachtgever (vaak is dat de architect, ontwerper of de aannemer) heeft voor de aanbesteding al een scala aan instrumenten die duurzaamheid kunnen honoreren: • EMVI-criteria. • LCA-methodiek zoals deze wordt gehanteerd voor Dubocalc en in gebouwlabels als BREEAM, LEED, GPR Gebouw, Greencalc. Alternatief: C2C-certificaten van bouwdelen. • Inmiddels heeft de Cement Sustainability Council (CSC) een internationaal groen betonlabel ‘Responsible sourcing’ in voorbereiding. In Nederland sluit dit label aan bij het Beton Bewust keurmerk van VOBN dat betonbreed ingang vindt.

Sint Niklaas Crematorium.

Referenties • Duurzaam beton-trending topics, uitgave Cement & BetonCentrum, 2014. • Weg ligt open voor duurzaam beton, Civiele Techniek 5/6, 2014. • Beton met betongranulaat als grof toeslagmateriaal, CUR Aanbeveling 112: 2014. • Duurzame winning van zand en grind, studie van Cascade, 2014. • Groene Groei: brief aan Tweede Kamer, 28-3-2013. • Towards the circular economy – Ellen MacArthur Foundation, 2013, 96 pp. • Structuuronderzoek naar de handel in grind, industriezand en aanverwante materialen in Nederland 2004-13, uitgave NVLB. • Oud beton wordt jong beton, Betoniek 15/19, november 2011. • www.granulaatbeton.nl - www.betonketen.nl www.cementenbeton.nl - www.mvonederland.nl/ mvo-netwerk-beton

Peter Broere Jeroen Frénay Jack van der Palen Màrie van der Poel

BRBS Recycling HeidelbergCement Benelux (ENCI B.V.) Archiview VOBN

Partners van MVO NL Netwerk Beton in kader van Green Deal Verduurzaming Betonketen.

duurzaam gebouwd | juni 2015

HOE SLIM KAN

VERLICHTING ZIJN?

Bekijk het filmpje op www.unica.nl/smartled of scan de QR-code

Smart LED, Smart Buildings

Algemeen

Van links naar rechts: Erik Gathier (ERA Contour), Michiel Haas (NIBE) en Bas van den Berg (Buurman).

Afrekenen met het ‘A-woord’ Het is genoegzaam bekend: er wordt heel wat materiaal verspild in de bouwsector. Gedurende een bouwproces is er behoefte aan allerlei materiaal – hout, beton, bekabeling, bakstenen, isolatiemateriaal, gipsplaten, noem maar op – dat niet zelden te ruim is ingekocht. Tekst: Henk-Jan Hoekjen, Beeld: Marjolein Ansink

Het materiaal dat over is, verdwijnt vervolgens vaak in de afvalcontainer. Zonde, vindt men bij ERA Contour. Om de verspilling een halt toe te roepen, is het bedrijf daarom een opmerkelijke samenwerking aangegaan met Buurman in Rotterdam. Tijdens een gesprek bij het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie (NIBE), gevestigd in een prachtig gerenoveerde watertoren in Bussum, geven de betrokkenen tekst en uitleg over het bijzondere initiatief. ‘Afval’ is een vies woord en restmateriaal hoeft niet per definitie in een afvalcontainer te belanden, maar kan ook worden hergebruikt. Bij ERA Contour weet men er alles van. Sinds ongeveer een jaar werkt het bedrijf

nauw samen met Buurman in Rotterdam. Gezamenlijk hebben beide ondernemingen een programma opgezet waarbij restmateriaal op bouwplaatsen niet meer wordt weggegooid, maar beschikbaar wordt gesteld via de Rotterdamse bouwmarkt van Buurman. “We zijn een ontwikkelende bouwer die vooral gericht is op het binnenstedelijk realiseren van woningen”, zegt Erik Gathier, conceptorganisator bij ERA Contour. “Bij ons speelt duurzaamheid een grote rol. Het is een onderdeel van alle processen en beslissingen. Duurzaamheid gaat bij ons bijvoorbeeld over het gebruik van zonnepanelen en logistiek. Maar ook voor slim hergebruik hebben we zoveel mogelijk aandacht.”

duurzaam gebouwd | juni 2015

bouwplaats en laden daar ter plekke het materiaal in dat zij nodig hebben. Op die manier minimaliseer je de logistieke kosten.” Erik Gathier wijst in dit verband op een ‘buurmarkt’ die recentelijk georganiseerd werd. Bewoners konden er met de materialen van de bouwplaats en onder professionele begeleiding vanuit Buurman en ERA Contour bijvoorbeeld tuinmeubelen maken. Gathier: “Het bouwen op de buurmarkt is niet alleen erg leuk, het is ook direct een plek waar nieuwe bewoners elkaar én ons als bouwer leren kennen.”

Elkaar versterken

Het gesprek vond plaats in een gerenoveerde watertoren in Bussum.

Lokale aspect is extra dimensie Door een samenwerking op een aantal lokale Rotterdamse bouwplaatsen is een geheel nieuwe lokale grondstoffenstroom ontstaan richting (bijvoorbeeld) meubelmakers, kunstenaars, consumenten en kleine aannemers. “Wij zijn een bouwmarkt en afvalverwerker”, vertelt Bas van den Berg van Buurman. “Het materiaal dat we onze klanten aanbieden is restmateriaal dat we zoveel mogelijk lokaal proberen te verkrijgen. En daarvoor is samenwerking met allerlei partners natuurlijk belangrijk. Daarom zijn we blij dat we sinds een jaar kunnen samenwerken met ERA Contour. We hadden al veel langer het idee om meer te gaan doen met restmateriaal. Maar dankzij de samenwerking met ERA Contour is het balletje echt gaan rollen.” Gathier knikt. “Waar wij vanaf onze bouwplaatsen normaal gesproken veel restmateriaal lieten verwerken, zoeken wij hier nu samen met Buurman de interessante zaken uit, die Buurman vervolgens aanbiedt in hun alternatieve bouwwinkel. Op die manier krijgen die materialen weer een nieuw leven en helpen we aan een duurzame herbestemming daarvoor. Zo worden bijvoorbeeld een aantal te veel geleverde vensterbanken nu bewerkt om te worden gebruikt als trapdelen in een synagoge.” Haas, algemeen directeur van NIBE, is enthousiast over de samenwerking tussen de beide ondernemingen. “Natuurlijk zie je de laatste jaren tal van initiatieven op het gebied van het hergebruik van materialen. ‘Afval’ bestaat niet meer; we beschouwen materiaal – zowel restmateriaal als reeds gebruikt materiaal dat vrijkomt bij de sloop van gebouwen – tegenwoordig als grondstof. Het ‘A-woord’ hoort bij de oude manier van denken. Dat zie je in heel de bouwbranche. Maar het bijzondere van dit initiatief is dat het op zo’n lokaal vlak gebeurt. Dat lokale aspect voegt echt een extra dimensie toe aan het hele verhaal.” Bas van den Berg van Buurman kan zich helemaal vinden in deze analyse. “We proberen inderdaad lokaal te werken. Dat betekent ook dat we het restmateriaal zoveel mogelijk aanbieden op de bouwplaats zelf. In het ideale geval komen onze klanten gewoon met een auto en een aanhangwagen naar de

juni 2015 | duurzaam gebouwd

Om het proces optimaal te laten verlopen, is een goede samenwerking essentieel. “Natuurlijk is vooraf niet altijd precies aan te geven welk materiaal er overblijft”, zegt Gathier. “Maar waar dat kan, proberen we het al bij het begin van het bouwproces te inventariseren, zodat Buurman hier goed op kan inspringen. Daarnaast vragen wij van onze mensen op de bouw om tijdens het bouwproces in de gaten te houden welke materialen niet meer nodig zijn.” Zij hebben hiertoe een speciale toolbox gekregen aan de hand waarvan zij kunnen bepalen welke materialen geschikt zijn om opzij te leggen. “Aan de ene kant is dat een extra handeling voor onze mensen”, aldus de ERA Contour-medewerker. “Maar aan de andere kant is het heel motiverend om te zien dat materiaal niet zomaar de container in verdwijnt, maar wordt opgehaald door mensen die er weer nieuwe dingen mee kunnen maken. Bovendien worden voor ons de kosten voor materiaalafvoer lager. En zo versterken we dus elkaar.” Buurman kan niet alles gebruiken; bepaalde materialen zullen nog in de container belanden. Haas van NIBE: “Op dit moment is er nog altijd materiaal dat op bouwplaatsen beschouwd wordt als afval. Maar het gaat erom die afvalcomponent zo klein mogelijk te maken.” Van den Berg knikt. “Aan afgebrokkelde of gebroken gipsplaten hebben we meestal niets. Maar voor het grootste deel van het restmateriaal hebben we wél belangstelling. Ons assortiment is heel divers en de vraag van onze klanten is vaak heel verrassend. Zo hebben we onlangs een klant gevonden voor een aantal ‘big bags’ waarin normaal gesproken materiaal in vervoerd wordt. Tot voor kort werden die zakken als afval beschouwd omdat niemand een andere bestemming voor die dingen wist. Nu worden ook die ‘big bags’ hergebruikt.”

Sloop en renovatie Haas benadrukt dat een dergelijk lokaal georganiseerd systeem niet alleen geschikt is voor bouwplaatsen waar nieuw gebouwd wordt, maar ook bij sloop- en renovatieprojecten. Gathier beaamt dat. “Daar zijn we op dit moment ook mee bezig”, zegt hij. “Na een aantal pilot-projecten in de nieuwbouw willen we het concept als vervolgstap ook aan de ‘sloopkant’ gaan opzetten. Hiervoor hebben we contact gezocht met Oranje BV.” De mogelijke samenwerking met Oranje betekent niet de eerste schrede die Buurman zet op het ‘sloop-pad’. De Rotterdamse onderneming heeft gedurende de voorbije periode al de nodige ervaring opgedaan met het innemen van gebruikt materiaal. “Zo hebben we voor de Kunsthal een tentoonstelling

Algemeen

Haas: “Het ‘A-woord’ hoort bij de oude manier van denken.”

Van den Berg: “In het ideale geval komen onze klanten met auto en aanhangwagen naar de bouwplaats.”

afgebroken, waar we zo’n zestig kubieke meter aan plaatmateriaal, bekabeling en andere restmaterialen hebben opgehaald”, vertelt Van den Berg. “We willen datzelfde ook gaan doen voor andere musea en festivals. Omdat het voor dergelijke organisaties geen core business is om gebruikt materiaal te verhandelen, ligt er voor ons een kans.” Volgens Haas ontstaat er op die manier een win-win-winwin-situatie: het is gunstig voor partijen als ERA Contour, voor Buurman, voor de afnemers van Buurman én voor het

Bouwmarkt met kunstenaars Buurman heeft een bouwmarkt aan de Keileweg in Rotterdam. Maar het is bepaald geen bouwmarkt als alle andere. En dat heeft niet alleen te maken met het aanbieden van uitsluitend restmateriaal van lokale bouwterreinen door Buurman. Ook de atmosfeer is totaal anders dan bij andere bouwmarkten. Dat heeft onder meer te maken met het feit dat bij Buurman werkruimtes te huur zijn, waar kunstenaars met allerlei interessante projecten bezig zijn. “Een bezoek aan Buurman is echt inspirerend”, weet Haas. “Dit is echt een initiatief dat aandacht verdient.” Ook Van den Berg benadrukt het inspirerende karakter van de Rotterdamse Buurman-vestiging: “Bij ons komen klanten niet alleen om hun materiaal te halen, maar ook voor een kop koffie en inspiratie.” Wie behoefte heeft aan een kop koffie en inspiratie hoeft in de toekomst overigens niet per se af te reizen naar Rotterdam. Van den Berg spreekt de hoop uit het komende jaar ook vestigingen in Amsterdam en Utrecht te kunnen openen.

Gathier: “Het is heel motiverend om te zien dat materiaal niet zomaar de container in verdwijnt.”

milieu. Niettemin zijn er volgens Gathier, Van den Berg en Haas ook nog wel enkele belemmeringen te noemen. Naast de moeilijkheid – in de nieuwbouwsituatie – om op voorhand precies te weten welke restmaterialen er tijdens het bouwproces beschikbaar komen, en de organisatorische problemen die de logistieke kant van de zaak soms met zich meebrengt, wijst het drietal op de slechte naam die restmateriaal soms nog aankleeft. Haas: “Bij veel mensen heerst nog altijd de perceptie dat tweedehands materiaal minder waard is. Daarbij wordt echter uit het oog verloren, dat juist de gelaagdheid en het patina een meerwaarde kan bieden. Kunstenaars hebben daar vaak wel oog voor, maar in de bouwsector moet dat besef nog groeien.” Een ander probleem is de garantie; partijen zijn begrijpelijkerwijs huiverig om garantie af te geven over restmateriaal. “Op dit moment is dat nog een belemmering”, stelt Haas. “Maar wanneer we echt naar een circulaire economie willen, waarin we oude gebouwen gaan zien als een grondstoffenvoorraad, dan zullen we dat probleem moeten oplossen. Hier ligt dus een taak voor de overheid.”

Uitbreidingsplannen Ondanks de geschetste belemmeringen verloopt de samenwerking tussen ERA Contour en Buurman zeer voorspoedig. Van den Berg geeft aan dat zijn organisatie serieuze uitbreidingsplannen heeft. En ERA Contour bespaart niet alleen kosten, maar kan dankzij de samenwerking optimaal invulling geven aan het eigen duurzaamheidstreven. “Duurzaamheid zien we niet als ‘add-on’, maar als integraal onderdeel van alle processen en beslissingen”, zegt Gathier tot besluit. “We willen 360 graden duurzaam zijn.”

duurzaam gebouwd | juni 2015

Knap als je ervaring hebt en toch groen denkt.

Management Advies Automatisering Bouw Huisvesting Vastgoed

Brink Groep staat voor grip op kwaliteit, proces en eindresultaat in bouw, huisvesting en vastgoed. Ons motto is: de goede dingen goed doen. We zijn altijd op zoek naar de werkelijke behoefte van onze klanten (de goede dingen) en de meest pragmatische oplossing van vraagstukken (goed doen). We zijn overtuigd van de waarde van samenwerking en brengen partijen, kennis en kunde samen voor een duidelijk resultaat.

brinkgroep.nl/duurzaam

knap werk

Algemeen

Materiaalhergebruik biedt bouwkolom grote kansen ‘Duurzaamheid kost geld’ wordt nog vaak gehoord in de bouwkolom. Toch zijn er duurzame oplossingen die partijen in de bouwketen geen extra geld hoeven te kosten. “Door slim materialen te gaan hergebruiken, kun je als keten waarde toevoegen zonder aanvullende kosten”, vinden Michel Baars en Nick Govers van adviesbureau Search. Tekst: Henk-Jan Hoekjen, Beeld: Search

doet – die overigens verplicht is volgens het Bouwbesluit – kun je eenvoudig zien waar je een interessante businesscase hebt en waar niet.” In zekere zin is het volgens Baars onbegrijpelijk dat de markt geen groter enthousiasme toont voor de mogelijkheden die slim hergebruik biedt. “Want hoeveel duurzame oplossingen zijn er eigenlijk in de markt, waarbij je niet eerst hoeft te investeren zonder rekening te houden met terugverdientijden?”

Bewustwording

Search is een door Anne-Marie Rakhorst opgericht ingenieurs- en adviesbureau, dat zich inspant om de duurzaamheid in de Nederlandse bouwketen te vergroten. Eén van de onderwerpen die het bureau nadrukkelijk op de kaart probeert te zetten, is het slimme hergebruik van materialen. “We proberen de bouw circulair te maken”, zegt Nick Govers, projectleider op het gebied van sloop en renovatie. “We willen hergebruik naar een hoger niveau tillen door in gesprek te gaan met alle betrokken partijen en hen ervan te overtuigen dat een circulaire aanpak geen extra geld kost.”

Op dit gebied is nog een wereld te winnen. “Wanneer men op een bepaalde locatie een nieuw gebouw wil neerzetten, is men vaak al jaren bezig met het ontwerp voor de nieuwbouw”, zegt Govers. “Maar pas een maand voordat de sloop van het oude gebouw begint, wordt er ook nagedacht over dit aspect van het proces. Dat betekent dat er vaak te weinig tijd is om de grondstoffeninventarisatie goed te doen en de juiste afnemers en afzetkanalen te vinden.” Terwijl het zo eenvoudig zou kunnen. “Het heeft alles te maken met bewustwording”, vindt Baars. “Wanneer men in datzelfde te slopen gebouw de aanwezigheid van asbest vermoedt, wordt een grondige inventarisatie van deze negatieve waarde gedaan. Waarom zou je bij een dergelijke inventarisatie niet meteen ook de positieve waarde van een gebouw in kaart brengen? Het levert geld op en voegt waarde toe aan de keten.”

Interessante businesscase Volgens Search-directeur Michel Baars liggen er op dit gebied veel kansen voor de bouwsector. “We gebruiken verschillende argumenten om opdrachtgevers te overtuigen van een circulaire aanpak”, zegt hij. “Zo is er een belangrijke financiële prikkel. Door slim hergebruik kun je kosten reduceren. Als je een grondstoffeninventarisatie

duurzaam gebouwd | juni 2015

101

D E I N N O V AT I E V E K O Z I J N T E C H N O L O G I E V A N S O F T L I N E 8 2 N L

NIEUW

â&#x20AC;&#x153;Het verschil tussen huis en thuisâ&#x20AC;?

SOFTLINE 82 NL: het kunststof profielsysteem dat speciaal is ontwikkeld voor triple glas. Met SOFTLINE 82 NL worden hogere isolatiewaarden bereikt, wat resulteert in een lager energieverbruik en minder CO2 uitstoot. Het dikwandige profiel (wandsterkte klasse A!) zorgt voor vaster zittende schroeven en extra stevige hoekverbindingen waardoor ramen en deuren vele jaren lang perfect

functioneren. Kenmerkend is ook het Dutch design dat past bij

de Nederlandse bouwstijlen van de 20e eeuw.

Meer comfort, minder energieverbruik en 100% recyclebaar: SOFTLINE 82 NL maakt het verschil!

www.vekakozijn.nl

Nieuws

'Circulaire economie gaat niet alleen over grondstoffen' De aandacht voor de circulaire economie is de afgelopen jaren sterk gegroeid. Voor organisaties die hiermee aan de slag willen, vraagt dit om doorzettingsvermogen. Schiphol krijgt in de terminal een nieuw verlichtingssysteem, dat dankzij de toepassing van led-lampen voor de helft minder elektriciteit verbruikt dan de huidige installatie. Daarnaast zijn er voor de luchthaven armaturen ontwikkeld met een levensduur die 75 procent langer is dan gebruikelijk. Het opvallendst is dat Philips, als de leverancier van de installatie, eigenaar blijft van de armaturen en de lampen. Schiphol betaalt voor het gebruik van het verlichtingssysteem. Deze vorm van circulaire economie betekent een belangrijke stap in de duurzaamheidsdoelstellingen van de luchthaven. “De introductie van een circulaire economie lukt alleen als de top van het bedrijf voortdurend de vinger aan de pols houdt”, stelde Hans de Jong, CEO van Philips Benelux, tijdens een MVO netwerkbijeenkomst Circulair Ondernemen in Eindhoven. “De organisatie vindt een dergelijke omschakeling vaak lastig; ze vragen zich liever af of ze de targets halen. Het is een kwestie van commitment, geduld en volharding.”

Van links naar rechts: Jonas van Stekelenburg (Schiphol), Hans de Jong (Philips) en Hero Boonstra (Cofely).

De Jong memoreerde tijdens de bijeenkomst hoe belangrijk uit oogpunt van duurzaamheid de introductie van led-verlichting is. “Twintig procent van het mondiale elektriciteitsverbruik gaat naar verlichting”, vertelde hij. “Met behulp van led-lampen is dat bijna te halveren. De digitale led-revolutie verandert het gehele marktlandschap. In Madrid vervangen we alle 225.000 straatlampen door led-lampen: dat levert een energiebesparing van 44 procent op.”

Minder energie en stookkosten voor bewoners In Kerkrade-West zijn 22 woningen volgens het Cradle to Cradle-principe gebouwd. “De woningen zijn volledig energieneutraal”, zegt Frank Ruland, projectleider bij aannemersbedrijf Jongen uit Landgraaf.

De woningen wekken meer energie op dan ze daadwerkelijk verbruiken. Woningbouwvereniging Heemwonen loopt hierdoor voor op de Europese regelgeving. Hierdoor moeten alle woningen in 2020 (bijna) energieneutraal zijn. Bij de realisatie wordt het Silka Eco-element ingezet. Tijdens het productieproces van het element wordt 30 procent gerecycled kalkzandsteen toegevoegd als grondstof. Dat maakt het element bijzonder geschikt voor Cradle to Cradle bouwen. “Het blok heeft de potentie om terug te worden opgenomen in een nieuwe toekomstbestendige bouwstroom”, aldus Ruland.

De 22 woningen in Kerkrade-West zijn volgens het Cradle to Cradle-principe gebouwd.

Kalkzandsteen is warmte accumulerend, het materiaal neemt overdag de warmte op en geeft dit ’s avonds vrij. Dat betekent minder energie en stookkosten voor bewoners. “Andere maatregelen zijn bijvoorbeeld het aanbrengen van zonnepanelen om natuurlijke energie op te wekken en het gebruik van een warmtepomp. Deze onttrekt warmte uit de omgeving om de woning op aangename temperatuur te brengen.”

duurzaam gebouwd | juni 2015

103

Oplossingen voor het gezonde gebouw Flexibel installeren en installatietijd verkorten

ABB biedt een ruim assortiment installatiematerialen die hoge kwaliteit, duurzaamheid en veiligheid combineren met flexibiliteit ĂŠn installatiegemak. Denk hierbij aan een installatie op maat, energievriendelijke oplossingen, comfortabele leefomgeving, energieopwekking en -opslag, gebouwbeheerssysteem, veiligheid in en om het gebouw, zorg op maat, gezond binnenklimaat, besparing op energieverbruik. Kortom ons aanbod: langer thuis wonen, frisse scholen, gebouwautomatisering, energieopwekking en -opslag. www.abb.nl

ABB b.v. Low Voltage Products Frankeneng 15, NL-6716 AA Ede Tel.: +31 (0)318 66 93 00 E-mail: info.lowvoltageproducts@nl.abb.com

Project

Op het dak bevinden zich 150 zonnepanelen.

Duurzaam visitekaartje Afgelopen jaar verrees op bedrijventerrein De Corridor in Breukelen een nieuw kantoorgebouw met bedrijfsrestaurant en 142 parkeerplaatsen op eigen terrein voor Sodexo Nederland. Het bedrijf wil vanuit deze vestiging zijn dienstverlening op gebied van Food & Facility Management uitbreiden. Het project werd op tijd en binnen budget gerealiseerd dankzij een dreamteam. Tekst: Wilma Schreiber, Beeld: Robert Tjalondo

Het gebouw bestaat uit vier verdiepingen met kantoorruimten, gekoppeld door een middenkern met daarin liften, verkeersruimten en technische ruimten. Naast de entreehal op de begane grond bevindt zich het bedrijfsrestaurant, waar Sodexo met de nieuwste concepten zijn visitekaartje afgeeft. Eind maart betrokken de 300 medewerkers het pand. Aanleiding voor de nieuwbouw was het samenvoegen van de werkkantoren in Nieuwegein en Schiphol, plus het feit dat er geen passend bestaand pand gevonden kon worden. “We hebben 280 panden bekeken, maar de kantoren klopten niet: oude gebouwen, verkeerd glas, dunne muren. Om te bereiken wat we hier neergezet hebben, zouden we het budget met 5 miljoen euro overschrijden”, aldus Arie van Wouwe, directievoerder Nieuwbouw Breukelen bij Sodexo en opdrachtgever. Het nieuwe pand werd conform Het Nieuwe Werken ontworpen, met oog voor flexibiliteit in installatietechnisch en bouwkundig opzicht, ‘voor de bewoners na ons’. Hoewel het huidige pand geen binnenwanden bevat, kunnen die wel aangebracht worden. En ook de positie

van verlichting en luchtroosters is naar wens aan te passen. Hoewel het gebouw is gesitueerd tussen de spoorlijn Utrecht-Amsterdam en de snelweg A2, zorgt de goede isolatie voor rust en daarmee voor een plezierige werkomgeving. Certificering conform BREEAM-NL sluit naadloos aan bij het Better Tomorrow Plan van Sodexo, aldus Van Wouwe. “In dit geval: zo groen mogelijk bouwen, daar moesten alle leveranciers in mee.”

Tijd voor eigen kunstje In april 2013 vonden de eerste gesprekken plaats met bouwpartners en werd een bouwteam ingericht. “Voordat de bouwvergunning werd aangevraagd, waren de detailtekeningen al op orde en de werkzaamheden onderling afgestemd”, verklaart Martin Visser, technischcommercieel adviseur Verkerk Groep, verantwoordelijk voor de elektrotechnische installaties. Collega Gert Brouwer, projectleider vanuit Verkerk Groep, vult aan: “Normaal gesproken pak je alleen je eigen discipline, nu bemoeide iedereen zich op positieve wijze met de andere

duurzaam gebouwd | juni 2015

105

Samen duurzame ambities waarmaken door efďŹ ciĂŤnte distributie van thermische energie

www.thermaflex.com Tel. 0416 567 777 nederland@thermaflex.com

Project

erkend ecoloog inschakelen voor een rapport over de grond waarop gebouwd werd.” Een kwestie van wennen, aldus Ruijgvoorn: “De eerste keer kost het tijd, daarna gaat het sneller. En het betrekken van de omgeving levert toch weer twee punten op voor het certificaat.”

Verwarming en koeling zonder gas

Het gebouw kent een daglichtafhankelijke regeling en aanwezigheidsdetectie.

disciplines. Daarom klopte de planning ook zo goed.” Erik Barth, directeur van Gebr. van Wijk Installatietechniek, verantwoordelijk voor het ontwerp en de aanleg van het loodgieterswerk en de werktuigbouwkundige installaties: “We hebben veel tijd gestoken in de werkvoorbereiding en de onderlinge verhouding, en de planning gezamenlijk ingevuld, zodat iedereen tijd kreeg om zijn kunstje te doen. Van mij mag elk werk zo gaan.” Deze aanpak had een positieve uitwerking op het resultaat, meent Visser: “Wij konden elke dag aan de slag op een schone vloer, omdat de w-installateur al klaar was. Dat komt het bouwproces en de kwaliteit van het gebouw ten goede.” Ook Brouwer is enthousiast: “Al voordat zich een probleem voordeed, was het opgelost.” Bijkomend voordeel van een cateraar als opdrachtgever: goede koffievoorzieningen; tijdens de bouw gingen er maar liefst 38.000 koppen koffie doorheen. “Ik heb nog nooit zo veel lovende woorden over de koffie gehoord”, lacht Arnoud van Broekhoven, werkvoorbereider vanuit aannemersbedrijf Van Omme & de Groot. Sodexo mikte bij de BREEAM-certificering op ‘Very Good’, een bewuste keus. Van Wouwe: “Een aantal bouwpartners had nog niet eerder met BREEAM-NL gewerkt en ook gezien de beperkte tijd wilden we niet te hoog inzetten. Gaandeweg zijn we er als team in gegroeid.” Sodexo heeft dan ook een ruime ‘Very Good’ behaald. “Het team heeft zich in BREEAM-NL verdiept en daardoor is de kwaliteit ook heel hoog, ook al deden sommigen het voor de eerste keer”, zegt Esther Ruijgvoorn, BREEAM-NL Assessor bij MAT25 en betrokken bij dit certificeringstraject. Voor aannemersbedrijf Van Omme & de Groot was dit het eerste project dat op deze manier werd gecertificeerd. “We merken onder meer in tenders dat een dergelijke certificering steeds meer naar voren komt”, zegt Olaf Lange, commercieel directeur bij Van Omme & de Groot. Het kost tijd en energie, merkte collega Van Broekhoven: “We waren al een tijdje bezig voor we beseften wat er voor BREEAM nodig was. Daardoor vergde de bewijslast meer tijd. En je krijgt te maken met zaken die verder gaan dan de bouw. Zo moesten we bijvoorbeeld een

Conform de wens van Sodexo stookt het nieuwe pand niets op gas. “Twee warmtepompen op het dak zorgen voor verwarming en koeling van het hele gebouw. Normaal gesproken zijn er twee aparte systemen, nu werken we met een geschakeld change-over-systeem, geleverd door Carrier. Als het warmer is dan 15°C koelen ze allebei, is het kouder dan 7°C, dan zorgt één voor warmte en één voor koeling”, verklaart Barth. “De behoefte kan per vleugel en per verdieping ingeregeld worden. Het gebouw is uitgerust met 96 fancoil units, alle voorzien van een energiezuinige motor.” Daarnaast kent het gebouw een daglichtafhankelijke regeling en aanwezigheidsdetectie. Visser: “De regelinstallatie is bemeterd per vleugel en per installatie, alles is meetbaar.”

Zelf ontwikkeld afvalsysteem Andere duurzame kenmerken: 150 zonnepanelen op het dak, groene daken, alzijdige gevels met veel glas voor zoveel mogelijk daglicht (waar nodig voorzien van coating om de hitte buiten te houden) en een Aquaflow waterbergend systeem. Van Broekhoven: “Waternet eiste dat we voor de aangelegde verharding van gebouw en parkeerplaats watercompenserende maatregelen troffen. Een waterpartij of een ondergrondse waterberging. Regenwater wordt 24 uur vastgehouden en dan vertraagd afgegeven, zodat Waternet het water gecontroleerd kan laten weglopen. Verder hebben we ter plaatse van twee watertransportleidingen in het terrein de grond afgegraven en vulkanisch gesteente teruggelegd, zodat we na de aanleg van het parkeerterrein op hetzelfde eindgewicht uitkwamen als in de beginsituatie.” Ook de gebruikers bepalen mede de BREEAM-NL score. “Hoe beleven zij de ruimte als het gaat om comfort, hoe gaan zij om met afval”, verklaart Ruijgvoorn. Sodexo maakt in het pand gebruik van een zelf ontwikkeld afvalsysteem: vijf aparte vakken zorgen ervoor dat het afval in afvalbakken en afvalkarren meteen gescheiden wordt; bovendien vergroot dit het bewustzijn van de medewerkers als het gaat om afvalscheiding. Precies een jaar nadat de eerste heipaal de grond inging, werd het nieuwe pand in gebruik genomen. Van Wouwe is een tevreden man. “Een volgend project gaan we precies weer zo doen, met dezelfde partners. De nieuwbouw is gerealiseerd binnen de planning en binnen budget: nul euro overschrijding. De samenstelling van dit team, daar moet je zuinig op zijn, dat heb ik wel geleerd. Niemand is afgevallen.” Lange en Barth sluiten zich namens de partners hierbij aan. “Als iedereen zijn huiswerk goed doet en je zorgt voor een goede communicatie op de werkvloer, dan is werken leuk. Die betrokkenheid komt de kwaliteit ten goede. En het is nu óns gebouw, van het hele team.”

duurzaam gebouwd | juni 2015

107

REGULIERE STAPPEN

DUURZAME TOEVOEGING

Duurzaam slopen een kwestie van doen De eerste praktijkvoorbeelden tonen het aan; duurzaam slopen levert meetbaar meer op dan regulier slopen. Het is vooral een kwestie van

ONDERZOEK

Ş Asbestinventarisatie Ş Bodemonderzoek Ş Globale bouwstoƤen-

Ş Uitbreiding naar

uitgebreide bouwstoƤeninventarisatie

inventarisatie Ş Flora -en fauna onderzoek

doen. Door al in de aanbestedingsfase van het slooptraject rekening te houden met duurzaam hergebruik, worden afvalstromen tijdens de sloop gescheiden, om ze vervolgens opnieuw te gebruiken als bouwmateriaal.

Meer informatie? Neem voor meer informatie of advies contact op met één van onze projectmanagers via tel. 020 – 506 16 16 of search@searchbv.nl.

VOORBEREIDING

Ş Kostenraming Ş Sloopveiligheidsplan Ş Vergunningen Ş V&G plan ontwerpfase Ş Sloopbestek Ş Monitoringsplan geluid,

Ş Advies hergebruik

bouwmaterialen in nieuwbouw Ş Duurzaamheidsparagraaf opnemen in bestek

trillingen en deformatie Ş Verzorgen aanbesteding

VOORDELEN DUURZAME SLOOP Duurzaam slopen en hoogwaardig hergebruik draagt bij aan Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Duurzaam slopen levert meetbaar meer herbruikbare grondstoƤen op dan regulier slopen zonder extra sloopkosten.

UITVOERING

Ş Directievoering Ş Projecttoezicht Ş Eindcontroles na asbestsanering

Ş Deformatiemetingen Ş Geluidsmetingen Ş Trillingsmetingen

Ş Controle op in de

duurzaamheidsparagraaf gestelde ambities

www.searchbv.nl www.duurzaamslopen-search.nl

Algemeen

Een proeftuin als laatste zetje Een energieneutraal Overijssel komt niet uit de lucht vallen. Dat weet deze provincie ook, getuige het initiatief Proeftuin Energieneutraal Renoveren. Dit moet woningeigenaren in die streek bewegen om hun niet-duurzame woningen flink te upgraden. Tekst: Marvin van Kempen

“Practice what you preach”, vindt senior adviseur Jan Pieter van Dalen van Nieman Raadgevende Ingenieurs. Hij kocht zijn woning aan met de gedachte om energieneutraal te renoveren en stuitte op de Proeftuin Energieneutraal Renoveren van de provincie, een subsidieregeling. Dit was voor ons het moment om de renovatieplannen te versnellen. Daarvan werd ik enthousiast.” Een belangrijke voorwaarde om deel te nemen aan deze proeftuin is dat de woning in kwestie energielabel C of slechter heeft. “Daar voldeed deze woning uit bouwjaar 1957 ruimschoots aan”, lacht Van Dalen, die ook praktijkdocent Bouwfysica is aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. “We hebben dit pand aan de Troelstralaan betrokken in 2013. De proeftuin gaf me het laatste zetje om de knoop door te hakken en te gaan voor energieneutraal.”

24 CIS-zonnepanelen en heat pipes Van Dalen startte snel met een plan van aanpak, waarin de Trias Energetica-methodiek een plek kreeg. “De investering die we deden, was aanzienlijk. Eerst pakten we de schil aan: de houten vloer maakte plaats voor een geïsoleerde vloer (Rc 7 m2K/W), gecombineerd met vloerverwarming. De gevels zijn nageïsoleerd met kleine korreltjes, neopixels. Verder plaatsten we kunststof kozijnen met driebladig glas en installeerden we een nieuw decentraal gebalanceerd klimaatsysteem, Climarad. Dit zuigt vervuilde warme lucht weg, brengt de warmte over op de buitenlucht en pompt dit CO2-gestuurd, vraaggestuurd, naar binnen. Natuurlijk dachten we ook aan het opwekken van duurzame energie, we hebben daarom 24 CIS-zonnepanelen, de nieuwste generatie dunne film zonnepanelen en heat pipes aangelegd. Dit systeem verzorgt verwarming van warmtapwater door de zon en hiermee besparen we aanzienlijk op gas.

Renovatie als inspiratie Eigen inbreng en verantwoordelijkheid staan in het project centraal. “Je bent zelf de regisseur van de energieneutrale renovatie van je woning. Dat betekent dat je, als je de goede dingen wil doen, de nodige voorkennis moet hebben en zaken moet plannen. Zo’n renovatie kan als inspiratie dienen voor buurtbewoners. Het steekt aan, dat merkte ik ook al tijdens de informatieavonden.” Met zijn kennis en kunde heeft hij nog vier andere pioniers van de

Van Dalen: “Je bent zelf de regisseur van de energieneutrale renovatie van je woning.”

proeftuin kunnen helpen met het energetisch doorrekenen van hun renovatie. In zijn kielzog zijn dan ook meerdere proeftuinen ontwikkeld. Voor Van Dalen stopt de verduurzaming daarom niet bij zijn woning en die van de andere proeftuin deelnemers. Het liefst deelt hij zijn ervaringen en expertise met wijkbewoners die ook willen verduurzamen. “Natuurlijk kun je ook duurzaamheidsmaatregelen doorvoeren zonder na te denken over integraliteit. Reken dan wel op een veel lagere efficiëntie en een grotere kans op fouten. Veel beter is het om je planning op orde te hebben en dan pas te starten met de renovatie. En dat is in dit traject meer dan gelukt.”

Meer informatie over de proeftuin vindt u op Overijsselheeftnieuweenergie.nl.

duurzaam gebouwd | juni 2015

109

’Bij ieder gebouw kijken naar meervoudige waarde’ De Duurzaam Gebouwd Op Locatie-bijeenkomsten gingen onder andere over de invulling en uitvoering van gemeentelijk duurzaamheidsbeleid en praktische vormgeving van circulaire economie. Deze bijeenkomsten vonden respectievelijk plaats bij DWA in Bodegraven en bij Royal HaskoningDHV in Amersfoort. Tekst en beeld: Tim van Dorsten en Marvin van Kempen

Een volle zaal luistert naar de kansen van monitoring en prestatiecontracten bij DWA.

Betrokkenheid bij het bouwproces en het waarborgen en monitoren van resultaten leiden tot een solide businesscase. Dat bleek uit de woorden van onder andere Hans van der Heide, consultant strategie en energiebeleid bij DWA. “Aan de start van het proces is een meetbare doelstelling van belang. Weet waar je staat en wat je gaat doen, zodat je na de realisatie van het gebouw kunt monitoren.” Naast monitoring is een prestatiecontract waarin je niet stuurt op inspanning, maar op prestaties, een uitkomst voor een gezonde casus. “We zien een kans in het garanderen van energieprestaties, zoals vooraf gevraagd wordt door opdrachtgevers als gemeenten. Zo’n contract op basis van prestaties kan verschillende vormen hebben. Zo kun je

110

juni 2015 | duurzaam gebouwd

outsourcen en de verantwoordelijkheid bij een marktpartij neerleggen.”

Prestatiegericht en transparant Ook de opdrachtgevende kant was vertegenwoordigd tijdens de bijeenkomst, door Ton Hertog, architect projectleider bouwkunde bij de gemeente Koggenland. Samen met Jaap Neeleman, adviseur prestatieborging bij DWA, ging hij in op de aanpak en resultaten van het project Brede School Ursem. Die gemeente formuleerde verschillende ambities als stip aan de horizon, op weg naar 2020. Zo moet de CO2-uitstoot met ten minste 17 procent zijn teruggebracht ten opzichte van 1990, moet 24 procent van de energie duurzaam worden

Duurzaam Gebouwd

opgewekt en moet de energiebesparing 2,5 procent per jaar bedragen. “Volgens ons moet duurzaam bouwen prestatiegericht en vooral transparant zijn. Voor de Brede School Ursem waren dit de uitgangspunten en bouwden we op basis van Frisse Scholen B en A. We certificeerden op basis van GPR 4,0”, vertelde Hertog. Volgens hem is het van belang dat de opdrachtgever een duidelijk programma van eisen samenstelt, met meetbare uitgangspunten. “Oftewel de borging van resultaten, zodat we de beoogde transparantie niet in de weg staan. Daarom zorgen we voor toetsmomenten tijdens verschillende projectfases.”

Alle partijen mee “Stel je eisen op het gebied van visie op betrokkenheid bij duurzaamheid bij alle deelnemende partijen”, adviseerde Provincie Noord-Holland-bouwkundige Kees Schouten. Deze provincie heeft de ambitie om in 2020 alle nieuwe gebouwen energieneutraal op te leveren. Voor de bestaande bouw betekent dit een energiebesparing van minimaal dertig procent. “Een systeem als GPR Gebouw is eenvoudig in te vullen en zorgt voor transparante resultaten. Sluit je ogen niet voor ontwikkelingen die zich tijdens de uitvoeringsfase voordoen en een positief effect op de case lijken te hebben. Zo kozen wij in een relatief laat stadium voor led verlichting. Blijf dus nadenken, ook buiten het bestek om”, aldus Schouten.

Circulaire economie niet eenvoudig Tijdens de gelijknamige Duurzaam Gebouwd Op Locatie-bijeenkomst bleek circulaire economie geen eenvoudig onderwerp. Moderator Rob van Tilburg, leading professional duurzaam ondernemen bij Royal HaskoningDHV, ontdekte dat tijdens een rondgang door de zaal. Klaas-Jan Swager van Foreco verklapte met circulariteit te worstelen. “Wij halen hout uit het bos. Dat is wel duurzaam, maar we kunnen dat niet meer terugzetten.” Martine Verhoeven vond de blik van de huidige markt te beperkt om tot circulaire oplossingen te komen. “Een van de uitzonderingen hierop is de renovatie van

Ton Hertog van de gemeente Koggeland: “Duurzaam bouwen moet prestatiegericht en vooral transparant zijn.”

het gemeentehuis in Brummen, waarbij de vraag op een andere manier aan de markt is gesteld”, vertelde de huisvestigingsadviseur en -manager business development bij Royal HaskoningDHV. “De opgestelde prestatie-eisen spraken expliciet over modulair bouwen, minimale exploitatie- en milieukosten en boden ruimte voor alternatieve financiering.” Volgens haar ligt de grootste kans voor het bestaande vastgoed op het gebied van herproductie. “Eigenlijk moeten we bij ieder gebouw naar de meervoudige waarde kijken.”

Hergebruiken of recyclen Vervolgens zette CSR-programmamanager Mirella Zuidgeest uiteen hoe Thermaflex de circulaire economie in de praktijk vormgeeft. Zij pleitte voor slim ontwerpen en meer maatwerk. “Daardoor kan wel dertig procent materiaal bespaard worden. Het overgebleven afval komt niet op de afvalberg; dat hergebruiken of recyclen we. Zo hebben we voor een groot project in Purmerend van Stadsverwarming Purmerend alle restmaterialen teruggenomen. Bij ieder materiaal kijken we hoe we dit opnieuw kunnen gebruiken. Daarbij passen we de Cradle to Cradle-werkwijze toe.” Om meer materiaal terug te krijgen uit de andere schakels van de keten, is samenwerking essentieel volgens haar. “Het is nu tijd om met elkaar de dialoog aan te gaan en stappen te zetten om dit werkelijkheid te maken.”

Behoefte gebruiker staat centraal

De opgedane kennis wordt in de praktijk gebracht, door in kleine groepjes over circulaire economie businessmodellen te sparren.

Deze Op Locatie-editie was niet louter theoretisch, want Royal HaskoningDHV-consultant circular economy Bas Mentink zette de aanwezigen aan het werk. In kleine groepen besteedden ze aandacht aan circulaire economie businessmodellen op de gebieden van installaties, meubilair en gevels. Zo’n model bestaat bijvoorbeeld uit een producent, een aannemer, een gebruiker, een inzamelaar en een recycler. “Hierbij draait de keten om de gebruiker”, vertelde Mentink, “zijn behoefte staat centraal.” Na een halfuur brainstormen kwamen hieruit voorstellen als ‘installaties leasen’, meubilair als open source en een gevel onderverdelen in componenten.

duurzaam gebouwd | juni 2015

111

Building Holland 2015

‘(Re)Building the Future’ in Amsterdam RAI Met 24% meer bezoekers dan vorig jaar was Building Holland 2015 een groot succes. Dit evenement vond plaats van 31 maart tot en met 2 april in Amsterdam RAI en had als thema ‘(Re)Building the Future’. In de komende zes redactionele pagina’s blikken we hierop terug. Tekst: Tim van Dorsten en Marvin van Kempen, Beeld: Robert Tjalondo

NEPROM-voorzitter Wienke Bodewes en dagvoorzitter Pernille La Lau openden Building Holland op 31 maart.

Ketensamenwerking stond dit jaar centraal, zo bleek al direct bij de opening. NEPROM-voorzitter Wienke Bodewes riep de deelnemers op om gezamenlijk de wensen van de opdrachtgevers te vertalen in concepten. “Innovatie in de bouw bereik je enkel multidisciplinair.” Een grote verandering en driver voor vernieuwing is volgens hem de duurzaamheidswens bij eindgebruikers en woningeigenaren. “Vooral de woningbouw en de woningverkoop krijgen de komende jaren een impuls. Denk ook aan de retail- en de kantorenmarkt, die langzaam optrekken.”

Allemaal talenten Ook Marc Lammers, voormalig bondscoach van de Nederlandse hockeydames, hamerde op het belang van samenwerking tussen verschillende disciplines. “Richt je enkel op de sterke punten van de mensen, want iedereen heeft een talent. We kijken veel te veel naar zwakke punten en willen van een 4 een 6 maken. Maar ik heb nog nooit een wedstrijd gewonnen op zwakke punten.” Als mensen genoeg vertrouwen hebben in hun sterke punten, komen ze namelijk in een flow. “En dan gaan ze ook aan

duurzaam gebouwd | juni 2015

113

Geselecteerd in een handomdraai

Sta Stana en Lateo Met de selectietool Me snel de juiste keuze sn

Zehnder introduceert de Zehnder Stana en Lateo. Zeer betaalbare en kwalitatief hoogwaardige convectoren. Robuust, uitstekende EPC waarde en een hoge warmteafgifte. Een snelle montage betekent 15% besparing op de montagetijd. Met onze selectietool kiest u snel en eenvoudig de juiste convector met bijbehorende bestektekst. Kijk snel op www.ineenhandomdraai.zehnder.nl

Zehnder Stana, staande uitvoering

Zehnder Lateo, hangende uitvoering

Zehnder Nederland BV ∙ Lingenstraat 2 ∙ 8028 PM Zwolle ∙ T 038 429 62 50 www.zehnder.nl

144917-01 Advertentie Duurzaam Gebouwd.indd 1

11-11-14 13:52

14 13:52

Building Holland 2015

Dromen en innoveren Ook KPN-strateeg Nico Baken droomt, van een digitaal bouwgenoom. “Hiernaar streven we met het ministerie van Economische Zaken, het bedrijfsleven en de wetenschap. Met zo’n genoom wordt het digitale gen van alle bouwelementen bepaald. Bakstenen, klimaatsystemen en meer worden hierin opgenomen.” Volgens Baken kun je dit niet vergelijken met het energielabel. “Het toesturen hiervan is middeleeuws. Het in kaart brengen van een digitaal bouwgenoom van een huis kost 250 euro, niet veel meer dan het definitief maken van een label. De uitdaging die ik de bouw wil meegeven is om aan de slag te gaan met de optimalisatie van bestaande bouw. Het digitale bouwgenoom kan de fouten oplossen.” Marc Lammers: “Ik heb nog nooit een wedstrijd gewonnen op zwakke punten.”

de slag met de zwakke punten. Zo lag Maartje Goderie’s kracht in haar forehand, maar ze besliste de finale van de Olympische Spelen in Peking door te scoren met haar ‘zwakke’ backhand.”

Niet goedkoop, maar goed Een dag later vertelde UNETO-VNI-voorzitter Titia Siertsema dat klanten geen boodschap hebben aan techniek. “De techniek biedt meer dan één oplossing”, vertelde Siertsema. “Het is belangrijk dat onze leden, de installateurs, de eindgebruikers meenemen in de mogelijkheden. Juist met dat communicatiegedeelte zijn we al enkele jaren bezig.” Anke van Hal sloot zich hierbij aan. “Met de hulp van duurzame innovaties kunnen we tot betere tijden komen”, vertelde de hoogleraar Sustainable Building and Development aan Nyenrode Business Universiteit. “Die komt aan een kritische massa, die dit soort innovaties wil. Daarmee licht haar mediale prefrontale cortex op, wat enkel gebeurt als ze iets leuk vindt.” Dit gebeurt volgens haar door de huidige belangen van mensen te analyseren en rekening te houden met hun huidige en toekomstige belangen. “Tot slot is het van belang om dit op een aantrekkelijke manier te financieren”, legde ze uit. “Dit gebeurt door de scope te verbreden en goed samen te werken. Dankzij samenwerken ontstaan producten procesinnovaties. Ik voeg daar graag een fusie van belangen aan toe. En tot slot is het belangrijk om te durven dromen.”

It takes 2 to tango: twee tangodansers stalen de show tijdens het Nationale ESCo Congres 2015. Foto: Wil Groenhuijsen

Het Nationale ESCo Congres 2015 Tijdens de eerste dag van Building Holland 2015 vond het Nationale ESCo Congres 2015 plaats, met als thema ‘It takes 2 to tango’. Dit werd bezocht door 224 financiers, opdrachtgevers en –nemers. Bekijk de terugblik op ESCoCongres.nl/Terugblik.

duurzaam gebouwd | juni 2015

115

(Links) Pieter van Gent en Jan Willem van de Groep: “Als we een auto gaan kopen, kunnen we kiezen uit allerlei varianten. Waarom is dat niet zo als we een huis aanschaffen?”

Nico Baken: “Het toesturen van het energielabel is middeleeuws.”

Expertlunch van VBI met TU Delft-hoogleraar Andy van den Dobbelsteen (blauwe colbert).

Naast de presentaties werden ook bezoekers geïnterviewd voor Building Holland Talks.

Duurzame Donderdag Tijdens de derde en laatste dag van Building Holland 2015 vond de Duurzame Donderdag plaats, georganiseerd door NeVaP en Duurzaam Gebouwd. De Duurzame Donderdag is een jaarlijks terugkerende activiteit van NeVaP, waarbij innovatieve ontwikkelingen in relatie tot duurzame vastgoedexploitatie centraal staan.

116

juni 2015 | duurzaam gebouwd

Building Holland 2015

Nieuwe economie, nieuwe visies Innovator Daan Roosegaarde sloot Building Holland af. Een volle zaal luisterde aandachtig naar zijn praktijkvoorbeeld van innovatie en verduurzaming. Die initiatieven zijn volgens hem broodnodig. “Net zoals we bouwers met durf en lef nodig hebben. We moeten ook veel beter nadenken over hoe onze omgeving er in de toekomst uitziet. Wat we nu maken, is wat we nalaten. We hebben te maken met een compleet nieuwe economie, en dat vereist nieuwe visies.” Centraal tijdens zijn presentatie stond de reis van zacht naar hard kapitaal. “Je kunt een prachtig idee hebben, maar hoe ga je van innovatie naar implementatie?” Aan het einde van zijn presentatie gaf Roosegaarde een deelnemer uit de zaal de mogelijkheid om in een speedpitch van tien seconden een verse innovatie aan te prijzen. Daan Roosegaarde: “We moeten veel beter nadenken over hoe onze omgeving er in de toekomst uitziet.”

Grote drukte bij slotspreker Roosegaarde.

En uiteraard netwerken…

...veel netwerken.

duurzaam gebouwd | juni 2015

117

Samen naar een duurzame toekomst Ons antwoord op de nieuwe EPC-eisen

a Portaal: ic s fy w u o B e w u Bezoek ons nie ouwfysica l/b www.schock.n

Altijd een stap vooruit, zeker als het om energiezuinig bouwen gaat. Met de nieuwe generatie Schöck Isokorf® XT voldoet u aan de EPC 0,4 en ontwerpt u met een 25% verbeterde isolatie. Daarnaast introduceert Schöck het nieuwe

Bouwfysica Portaal voor thermische bruggen. Kortom, met de technologie en kennis van Schöck beschikt u altijd over een duurzame en energie-efficiënte oplossing. Ontdek meer op www.wij-zijn-isokorf.nl

Schöck Nederland b.v. | Amersfoortseweg 15A | 7313 AB Apeldoorn | Telefoon: +31 (0)55 526 88 20 | www.schock.nl

Building Holland 2015

Green Tie Gala in teken van Duurzame Top 50 Voor de tweede keer vond het Green Tie Gala plaats op de woensdagavond tijdens Building Holland. Dit jaar stond de feestelijke avond met de ‘Duurzame Top 50’ grotendeels in teken van de verkiezing ‘Duurzame 50 Vastgoed NL’. Met als winnaar: Energiesprong/Platform31-programmamanager Jan Willem van de Groep.

De winnaars van ‘Duurzame 50 Vastgoed NL’ van 2013 (Coert Zachariasse, links), 2014 (Stefan van Uffelen, rechts) en 2015 (Jan Willem van de Groep, midden).

Voor de onofficiële aftrap van het Green Tie Gala zorgde Stefan van Uffelen, programmamanager van MVO Netwerk Beton, met zijn presentatie ‘Van duurzaam beton tot gezonde gebouwen’. “Samenwerking in de keten is cruciaal om de grootschalige CO2-uitstoot terug te dringen”, vond hij. “Hierbij is het soms nodig om de keten op een andere manier te organiseren, zoals bij circulair beton. Daarom komen wij

met het keurmerk CSC, dit is het FSC voor beton.” Aansluitend maakte Gerard Schröder van Schröder Vastgoed bekend in een nieuw kantoorgebouw op het bedrijventerrein Park Phi in Almelo duurzaam beton toe te gaan passen. Ook gaat dit bedrijf het gebruik van keurmerken als Beton Bewust – dat CSC voor Nederland invult – voorschrijven.

duurzaam gebouwd | juni 2015

119

- advertorial -

Praktijkcase: Nieuw kantoorpand internetapotheek DocMorris

‘BREEAM-NL, dat is appeltje, eitje voor Bouwcenter!’

In februari 2015 heeft internetapotheek DocMorris haar nieuwe locatie op het European Business Park Avantis in Heerlen betrokken. Bouwbedrijf Van de Ven uit Veghel heeft het vier verdiepingen tellende kantoorgebouw (ca. 5.500 m²) en bijbehorende distributiecentrum (ca. 10.000 m²) in negen maanden turnkey gerealiseerd. Dit alles in nauwe samenwerking met bouwmaterialengroothandel Bouwcenter Veghel. Thijs de Rooij BREEAM-NL Expert bij Bouwbedrijf Van de Ven

Douwe Sanders Directeur Bouwcenter Veghel

Wat waren de uitdagingen binnen dit project? De directie van Bouwbedrijf Van de Ven heeft bij aanvang van het project de uitdrukkelijke wens en ambitie uitgesproken om met het nieuwe pand een twee sterren BREEAM-NL certificaat te behalen. De hoogwaardige afwerking van het pand én de relatief korte bouwtijd maakten het een mooi en uitdagend project.

Duurzaamheid, in hoeverre houdt Bouwcenter Veghel zich daar mee bezig? Wij hebben een sterke en langdurige regionale binding en dat zie je terug in onze maatschappelijke betrokkenheid. Niet alleen in duurzaamheidsprojecten in de regio, maar ook in sponsoring van lokale verenigingen en charitatieve instellingen. Ook ziet Bouwcenter het als uitdaging om het aantal transportbewegingen te verminderen.

Waarom wilde Van de Ven graag dat het pand BREEAM-NL werd gecertificeerd? Het pand zou het eigendom van Van de Ven worden, dus waardebehoud was een belangrijke factor. Certificeren met BREEAM-NL heeft onder andere als voordeel dat de prestatie van een project op duurzaamheid inzichtelijk wordt gemaakt. BREEAM-NL is een erkend keurmerk, waardoor de duurzaamheidsprestatie door de markt op waarde wordt geschat. Je kunt aantonen dat je project werkelijk duurzaam is en daarbij ben je met een BREEAM-NL gecertificeerd pand ook nog eens toekomstproof. Hoe verliep de samenwerking met Bouwcenter Veghel? Heel goed! We werken al lang met Bouwcenter Veghel samen. Het is een betrouwbare vaste partner die we overal voor inschakelen. Zij leveren snel en hebben een groot aanbod aan artikelen. Wat bij dit specifieke project heel prettig was, is dat al het hout en plaatmateriaal van Bouwcenter standaard FSC®- en PEFC™-gecertificeerd is. Zij konden ons eenvoudig en snel van de benodigde gegevens voor de certificering voorzien.

Wat waren de uitdagingen binnen dit project? Slechts een maand voor aanvang van de bouw van het nieuwe pand van DocMorris hebben wij de aanvraag binnengekregen. Uiteindelijk heeft Bouwcenter ruim 10.000 m1 hout en 3.350 m2 plaatmateriaal geleverd. Wat was de toegevoegde waarde van Bouwcenter Veghel bij dit project? Voor de BREEAM-NL certificering was het van belang dat al het hout en plaatmateriaal FSC®- en PEFC™-gecertificeerd gekeurd is. Voor ons is dat geen probleem; Bouwcenter is als bedrijf FSC®- en PEFC™-gecertificeerd en daarbij verkopen wij bijna niets anders meer dan gecertificeerd hout en plaatmateriaal. Ook zijn wij gewend om een duidelijke, gescheiden administratie voor de opdrachtgever bij te houden, zodat hij eenvoudig de benodigde gegevens ten behoeve van de BREEAM-NL certificering kan overleggen. Dat is appeltje, eitje voor ons! Kortom: Bouwcenter heeft alle kennis en materialen in huis om snel, vakkundig en duurzaam te bouwen.

Building Holland 2015

Mier-improvisatiecabaretier Erik Kuperus (links) en radio-dj Gerard Ekdom presenteerden de Duurzame Top 50.

Mysteryguest Thomas Rau had duurzame condooms meegenomen. Alle genomineerden ontvingen er een.

Netwerken tijdens het walking dinner.

Enkele prominenten in beeld, zoals Bouwend Nederlandvoorzitter Maxime Verhagen (met groene strik), kunstenaar en innovator Daan Roosegaarde (links van Verhagen) en RAItopman Hans Bakker (rechts van Verhagen). Verder naar rechts zitten voormalig ‘Duurzame 50 Vastgoed NL’-winnaar Coert Zachariasse en architect Thomas Rau.

Woordgrappen van Mier en dj Ekdom Tijdens die presentatie waren de eerste groene strikjes en stropdassen al zichtbaar. Bij de start van de borrel en het walking dinner vermenigvuldigde dat aantal zich snel meerdere malen. Daarna namen de improvisatiecabaretiers van Mier en radio-dj Gerard Ekdom de avond op hun eigen manier in handen. In de vorm van de ‘Duurzame Top 50’ lieten zij de vijftig genomineerden in de juiste volgorde voorbij komen. Waar mogelijk maakten de drie heren woordgrappen over de namen: “Dat is de tweede Hans / tweedehands, die is dus extra duurzaam” over Brink Groep-directievoorzitter Hans de Jonge, over Jaap Gillis: “Hé Jaap, gil ‘s” en over Job Dura: “Dat is ook toevallig, hij werkt bij het bedrijf dat zijn naam deels draagt”.

‘Labels geven erkenning’ Extra aandacht hadden ze voor bijzondere gasten, zoals de organisatie, mystery guest Thomas Rau, Bouwend Nederland-voorzitter Maxime Verhagen en Delta Development Group-directeur Coert Zachariasse. “Om tot de meest optimale oplossingen te komen, moeten we beter samenwerken in de vorm van ketensamenwerking”, verkondigde Verhagen. “Daarnaast is het van belang om kennis met elkaar te delen.” Als oud-winnaar van de ‘Duurzame 50 Vastgoed NL’

vertelde Zachariasse dat deze prijs hem erkenning heeft gegeven om vooral met zijn werkzaamheden door te gaan. “Met name in het buitenland kijken mensen naar dit soort labels.”

VV Moerkapelle en onderwijs Daarna nam Van Uffelen plaats tegenover Ekdom. Hij won vorig jaar de ‘Duurzame 50 Vastgoed NL’ en maakte bekend dat hij zijn gewonnen € 5.000 aan ‘zijn’ voetbalclub VV Moerkapelle doneerde. “Hiermee krijgt het nieuwe clubhuis extra duurzaamheidsmaatregelen, zoals pv-panelen en zonnecollectoren.” Bij de bekendmaking van de nieuwe winnaar Jan Willem van de Groep vertelde juryvoorzitter Van Uffelen dat deze uitverkiezing unaniem was. “Alle juryleden hadden Jan Willem op de eerste plaats gezet omdat hij de verduurzaming op grote schaal aanjaagt.” Van de Groep liet weten dat hij het gewonnen geldbedrag aan het onderwijs en studenten wil besteden. “Ik weet nog niet op wat voor een manier, maar zij doen zulke gave dingen.” De 350 genodigde topbestuurders uit de Nederlandse bouwen vastgoedsector sloten de avond daarna af met een hapje en een drankje. Het Green Tie Gala is een initiatief van Duurzaam Gebouwd, Dutch Green Building Council en RAI en wordt ondersteund door partner PROVADA en sponsor VBI.

duurzaam gebouwd | juni 2015

121

TripleAqua Enorme winst voor het klimaat in uw gebouw

Cool Onafhankelijk koelen op plekken waar het nodig is

Heat Hogere kwaliteit installatie, lagere watertemperatuur

Store Slim omgaan met opslag en uitwisseling van energie

De verwarming en koeling van het binnenklimaat is bij veel gebouwen een grote kostenpost. Juist daar valt dus nog veel te winnen. Met het TripleAqua klimaatsysteem kunt u verschillende ruimtes onafhankelijk verwarmen en koelen naar behoefte. Toch gebruikt het tot wel 50% minder energie. Daarmee behoort het tot de zuinigste systemen ter wereld. Doel: uw gebouw met energielabel A+++! Is uw organisatie of project klaar voor TripleAqua? Wilt u een bestaande installatie vervangen of renoveren, bijvoorbeeld in verband met uw duurzaamheidsdoelstellingen? Werkt u aan een geheel nieuw utiliteitsproject? Of bent u nog in een oriĂŤntatiefase? In alle gevallen helpen wij u graag met informatie over of ontwerp van een A+++ conforme energie-installatie. Voor optimaal comfort tegen uiterst lage kosten ĂŠn met zeer geringe milieubelasting. Kijk op www.tripleaqua.com of neem direct contact op via telefoon +31 (0)180 751 300 of tripleaqua@coolmark.nl.

Nieuws

Koninklijke onderscheiding Duurzaam Gebouwd-expert Duurzaam Gebouwd-expert Henk Willem van Dorp, DGA van Van Dorp BV, heeft een koninklijke onderscheiding ontvangen. Van Dorp is benoemd tot Ridder in de Orde van OranjeNassau en kreeg de onderscheiding van burgemeester van Zoetermeer Charlie Aptroot. De burgemeester prees zijn sociale en maatschappelijke betrokkenheid. Hij ontving de onderscheiding onder andere voor zijn inzet voor onder meer de Voedselbank, Stichting Gevangenenzorg Nederland, Stichting Woord en Daad en Stichting TAZ. Daarnaast is Van Dorp oprichter van de Van Dorp foundation en bekleedde hij diverse kerkelijke functies binnen de Protestantse Kerk in Nederland en diverse bestuurlijke functies bij onder andere UNETO-VNI, VNO-NCW en de Rotary. Eerder participeerde Van Dorp in een Round Tablediscussie tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres 2014 in Maastricht. Uit dit rondetafelgesprek bleek dat Nederland nog een lange weg te gaan heeft voordat het voorloper is in Europa op het gebied van duurzaamheid.

Nieuwe onderhoudscontracten van € 150 miljoen De verlenging van onderhoudscontracten op en rondom vliegveld Schiphol gaat 1 april 2016 in. De contracten hebben een gezamenlijke waarde van ongeveer € 150 miljoen. Het contract dat Schiphol heeft met Heijmans voor onderhoud op en rondom het vliegveld, wordt tot 1 april 2019 verlengd. Dat betekent dat de bouwer uit het Brabantse Rosmalen verantwoordelijk blijft voor vluchtafhandeling, bereikbaarheid en transport van elektriciteit. Naast werkzaamheden aan onder andere publieke ruimtes en verlichting werkt Heijmans verder samen met Schiphol op het gebied van beheer. Als ‘assetmanager’ krijgt de organisatie meer verantwoordelijkheid voor onderhoudsplanning en onderhoudsoptimalisaties. Daarom wordt meegedacht in ontwerp en onderhoudsstrategie. Schiphol concentreert zich op regie en strategie, terwijl Heijmans de dagelijkse zorg uit handen neemt. In het nieuwe contract is tevens vastgelegd dat Heijmans naast onderhoud ook nieuwe projecten uitvoert. De verlenging geldt tot 1 april 2019.

duurzaam gebouwd | juni 2015

123

STRAKKE WANDEN EN VLOEREN WATERDICHTE BADKAMERS TOEKOMSTBESTENDIG BOUWEN HET BEGINT MET DE BESTE BASIS A DVIES â&#x20AC;˘ LE VER ING â&#x20AC;˘ BEG EL E IDING â&#x20AC;˘ N A ZO RG

Telefoon: +31 (0)315 270 620 | E-mail: info@kiwitz.nl | Internet: www.kiwitz.nl

TEGELZETTERSPRODUCTEN â&#x20AC;˘ VLOER- EN WANDSYSTEMEN â&#x20AC;˘ AFDICHTINGSPRODUCTEN â&#x20AC;˘ BETON-EN MORTELTECHNOLOGIE

Ambities waarmaken Energiebesparing van 40% BREEAM Outstanding voor het nieuwe hoofdkantoor CO2-neutraal in 2030 Aan ambitieuze doelstellingen bij onze opdrachtgevers geen gebrek. DWA helpt deze te formuleren en waar te PDNHQ ,Q EHOHLG YHUNHQQLQJ HQ RQWZHUS ,Q Ä&#x20AC;QDQFLHULQJ realisatie, onderhoud en exploitatie. Altijd werken we hierbij nauw samen met de opdrachtgever en andere partijen. Energiezuinig, innovatief, milieuvriendelijk en hoogwaardig zijn voor ons kernbegrippen. Maar ook: comfortabel, praktisch, fraai, veilig en gezond. DWA organiseert, verricht studies en maakt beleid, experimenteert, bedenkt en ontwerpt, meet en rekent, verzorgt subsidietrajecten en neemt in opdracht het complete projectleiderschap op zich. Ook na de realisatiefase blijven we betrokken door de resultaten te monitoren en nazorg te leveren. } www.dwa.nl

solar systems YHUELQGW XZ GDNSDQQHQ PHW GH ]RQ

6WDILHU VRODU V\VWHPV2 2 2 * % 2 -2 - 2 00

-2 - $$ % -!2 + -2 ! , ! - ! 2 ( -- - % -02B " *"/2 *"- *"2 /2 ( .2 -2 2 + + -! 2 + -2 * -+ - - % 2 , . % -02 O 2 - % -2 + ( -$ -2 -2 2 $, $$ -!2 -2 + . -2 ( 2 -2 - % 22 ! " %2 . 2 " 2 $2 -2 2 $ -- -02 Q *" $ 2+ 2( %2- , 2 % 2 - -! 2 -2 $ - + 2 + -2 . - . - % 2 - -02 [ - % ! -2 -2 2 % . - .2 - . 2 ( ! -2 + 2 - % #$ 2 + - % 2 -2 -2 . ) . %2 - . - 4

6WDILHU 6RODU 6\VWHPV % 9 ^ * - 2 /2 2IZ2X + - 2 7 2? 2 2 2

( 2 - 5 % 0* . , 2 0 % 0* .2

Elke luchtbehandelingskast van Solid Air is uniek Bij Solid Air Luchtbehandeling doen we niet aan standaardoplosingen. Ieder apparaat is uniek, omdat iedere klantvraag dat ook is. Wij leveren modulaire luchtbehandelingskasten op maat, al of niet met generatieve wtw op basis van adiabatische koeling.

BIM READY!

Solid Air is ook de bedenker en producent van Aeolus, de enige compacte HR wtw-unit die werkelijk compleet en geheel stekkerklaar wordt geleverd.

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl

solid-air.nl

Duurzaam Gebouwd Colofon

Partnerships en Commercie

Marketing & Events

Duurzaam Gebouwd is een uitgave van DGB BV en verschijnt in een oplage van 12.500 exemplaren.

Pieter Fritz, Senior Adviseur E: fritz@duurzaamgebouwd.nl M +31 (0)6 25 13 91 55

Nicol Levers Medewerker Marketing & Events E: levers@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70

Uitgeverij / redactieadres DGB BV, Beekhuizenseweg 11, 6881 AA Velp T: +31 (0)85 273 59 70

Redactie Rob Olthof, Eindredactie Tim van Dorsten, Redactie E: vandorsten@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Marvin van Kempen, Redactie E: vankempen@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Aan Duurzaam Gebouwd nr. 30 werkten mee: Bram Adema, Marjolein Ansink, Annemieke de Bruijn, Onno Dwars, Jeroen Frenay, Wil Groenhuizen, Henk-Jan Hoekjen, Tom de Hoog, Peer Odekerken, Johanna Quelle, Piet Scheerhoorn, Wilma Schreiber, Robert Tjalondo, Irma Thijssen, Matthijs Timmers, Peter van Veen, Harmen Weijer.

Jaap Kries, Adviseur E: kries@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 46 02 12 05 Helga Poot, Adviseur E: poot@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 15 85 28 05 Dirk van Gemert, Relatiemanager E: vangemert@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 46 02 12 06

Barbara Berkelaar Medewerker Marketing & Events E: berkelaar@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 21 18 26 18 Linde van Rooijen, Stagiaire E: vanrooijen@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70

Website

Directie

www.duurzaamgebouwd.nl

Richard Klein MBA E: klein@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 21 84 68 78

Verspreiding

Wietse Walinga E: walinga@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 21 84 69 06

DGB BV, info@duurzaamgebouwd.nl

Basisvormgeving Concreet geeft vorm, Amersfoort

Opmaak en druk Real Concepts BV, Velp

Alle advertentieplaatsingen worden afgesloten conform de Regelen voor het Advertentie-wezen, gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Vrijwaring Uitgever en auteurs verklaren dat deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld. Evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook. ÂŠ DGB BV Het verlenen van toestemming tot publicatie in Duurzaam Gebouwd houdt in dat de uitgever met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk door de auteur gemachtigd is de door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiĂŤren, als bedoeld in art. 17 lid 2 van de Auteurswet 1912 en in het Koninklijk Besluit van 20 juni 1974 (Stb. 35) ex en art. 16b van de Auteurswet 1912; te innen en/of daartoe in een buiten rechte op te treden. ISSN 2210-5689

BIM READY!

Bouwt u mee aan een toekomstbestendige sector?

✔ Handmatige bediening, motorbesturing

De bouwbranche staat voor enorme uitdagingen: van het reduceren van faalkosten tot het

met Belimo of Siemens motoren ✔ Montagemethoden eenvoudig, snel en gecertiﬁceerd

verminderen van CO2-uitstoot. Duurzaam Gebouwd brengt als integraal platform daarom alle

✔ Uitgebreide range uit voorraad leverbaar

schakels in de bouwen vastgoedsector samen en richt zich samen met toonaangevende

(incl. Belimo motoren)

partners op integrale samenwerking, kennis- en netwerkdeling en het gezamenlijk ontwikkelen

✔ Rechthoekige brandkleppen (vanaf maat 200)

✔ Snelle en korte levertijden

van nieuwe business. Word partner van Duurzaam Gebouwd en behoor tot de top 250

v.v. 2 inspectieluiken voor verplichte inspecties

✔ Zeer aantrekkelijk geprijsd

organisaties die de bouwen vastgoedsector een grote stap vooruit willen helpen.

✔ Luchtdichtheid standaard EN 1751 klasse C

✔ Lage luchtweerstand en geluidsniveaus

solid-air.nl Solid Air maakt deel uit van de Nijburg Industry Group. De groep omvat een internationaal actieve organisatie die bestaat uit

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl

BEZOEK VOOR MEER INFORMATIE DUURZAAMGEBOUWD.NL

Duurzaam Gebouwd # 30 | juni 2015

EEN GEZOND BINNENKLIMAAT 200 TOT 300% RENDEMENT OP UW INVESTERING

Jan Willem van de Groep en Stefan van Uffelen:

‘Radicale keuze voor verandering is noodzakelijk!’ # 30 | juni 2015

maart 2015 | building holland T 078 - 615 00 00

Duurzaam Flexibel Comfort

Circulaire Economie

Met o.a. het rondetafelgesprek ‘Duurzaam is mooi, mooi is duurzaam’ en de marktvisie ‘Data-infrastructuur kan ook duurzaam en flexibel’.

Met o.a. de bijeenkomst ‘De circulaire praktijk: kansrijk en weerbarstig’ en het interview ‘Afrekenen met het ‘A-woord’.

TU Eindhoven vraagt tien jaar commitment Hypermodern distributiecentrum voor e-commerce gigant Cradle to Cradle-kantoor voor offshore multinational

E INFO@ALKLIMA.NL

I WWW.ALKLIMA.NL