Duurzaam Gebouwd Magazine #25 by Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

Duurzaam Gebouwd

Dé betaalbare koploper op het gebied van energiebesparing en duurzaamheid.

RT 72 HI

kennisplatform over duurzaam bouwen Duurzaam Gebouwd # 25 | maart 2014

Alcoa Architectuursystemen

Harderwijk

Tel: 0341 - 464 611

aas@alcoa.com

www.alcoa-architectuursystemen.nl

Coert Zachariasse: “Wat ik doe komt voort uit innerlijke passie” # 25 | maart 2014

Klimaattechniek

Renovatie

Met o.a. marktbeschouwing, rondetafel-

Met o.a. dubbelinterview, onderzoek en

gesprek en diverse projecten

diverse projecten

Water: de brug naar een duurzaam binnenklimaat Stroomversnelling in cruciale fase aangekomen Marktpartijen bundelen expertise in renovatieconcept

DG 25 Cover.indd 1 OPMAAK DG 23-compleet.indd 80

15-10-13 15:58

24-02-14 14:44

Oplossingen voor een gezond binnenklimaat

er nooit alleen voor. Als profes-

een gezond en comfortabel binnenklimaat. Systemen die ruimtes voorzien van frisse lucht en de juiste temperatuur. Alles op het

sionele partners brengen wij uw expertise, onze producten en

gebied van klimaatbeheersing en luchttechniek, van roosters en

warmte-/koudetransport, lage temperatuurverwarming, hoge

Hoe groot of klein uw schilderproject ook is, bij Sikkens staat u

Solid Air ontwikkelt en produceert innovatieve oplossingen voor

luchtbehandelingskasten tot en met koelconvectoren en klimaatplafonds. Producten van Solid Air onderscheiden zich door efficiënt

EXPERTISE

VAKWERK BEGINT MET SAMENWERKEN

services bij elkaar. Of het nu gaat om de keuze tussen zijdeglans of hoogglans. Of om kleuradvies LUCHTBEHANDELING

of technische ondersteuning. Samen werken we aan ideeën en

lekdichtheidsklasses en het gebruik van duurzame materialen. U komt Solid Air tegen in kantoorgebouwen, zorginstellingen,

oplossingen. Want een project tot een perfect einde brengen, begint

ziekenhuizen, scholen en in de woningbouw. Zowel nationaal als internationaal.

met samenwerken. Kijk voor onze services en al onze producten LUCHTVERDEELTECHNIEK

op www.sikkens.nl.

De kracht van Solid Air

• Alle disciplines in huis: • •

Luchtbehandeling, luchtverdeling en klimaatplafonds Breed en bekend productenpakket met goede energieprestaties Zeer korte levertijden van zowel standaard producten als maatwerk

KLIMAATPLAFONDS

• Eigen productontwikkeling en testfaciliteiten • Flexibel en snel bij specifieke klantwensen • Uitstekende documentatie •

van al onze producten Gemotiveerde medewerkers

solid-air.com

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

Solid Air maakt deel uit van de Nijburg Industry Group. De groep omvat een internationaal actieve organisatie die bestaat uit de bedrijven Solid Air (luchtbehandeling, luchtverdeeltechniek, klimaatplafonds) , Velu klimaattechnische groothandel, Nijburg Klimaattechniek (engineering, installatie en montage) en Nijburg Products (productie/fabricage)

DG 25 Cover.indd 2

24-02-14 14:44

Duurzaam Gebouwd kennisplatform over duurzaam bouwen

In dit nummer Groot interview: Coert Zachariasse

Toen Coert Zachariasse in 1996 de kans kreeg in het vastgoedbedrijf van zijn vader Delta Development te komen werken, zette hij met mensen aan boord als William (Bill) McDonough en Michael Braungart koers naar het omkeren van de processen in de bouwketen. Dat hij slaagt, komt omdat hij met duurzaamheid verder kijkt dan een label, het zit in zijn genen.

Thema: Klimaattechniek • Marktbeschouwing klimaattechniek • Rondetafelgesprek: Innovaties in klimaattechniek: kan het wat sneller? • Project: Warmtepomp met wandverwarming in rijksmonument • Binnenklimaat: Water: de brug naar een duurzaam binnenklimaat • Project: Klimaatbeheersing op Amsterdam Centraal • Project: Warmtepomp-installatie up-to-date met bestaande leidingen • Thematische nieuwspagina’s

19 Thema: Renovatie • Dubbelinterview: Stroomversnelling in cruciale fase aangekomen • Projecten: Prototypes als voorbeeld • Project: Esthetische oplossing voor mondiaal energieprobleem • Onderzoek: Renovate Europe • Project: Galerijvloeren flatgebouwen duurzaam

gerenoveerd met kunsthars • Project: Energiebesparing leidt tot metamorfose • Thematische nieuwspagina’s

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 3

3 24-02-14 14:32

Hoe zorg ik voor ruimte?

adv

CreĂŤer vrij indeelbare vloeren van kelder tot penthouse. 9%, ERXZW PHH DDQ GXXU]DPH Ă H[LEHOH HQ FRPIRUWDEHOH ZRRQ en werkomgevingen die steeds aan te passen zijn aan de wensen YDQ GH HLQGJHEUXLNHU )OH[LEHO FRPIRUW QRHPHQ ZH GDW 0HHU ZHWHQ" 'RH GH )OH[LEHO FRPIRUW VFDQ RS 9%, QO

vbi.nl VBI-adv_A4-v2-AF.indd OPMAAK DG 25.indd 4 1

03-02-14 24-02-14 12:12 14:32

Expertpanel Kennisplatform Duurzaam Gebouwd Albert Hulshoff

Gert-Joost Peek

Marjet Rutten

AHB Consultanvy

ASRE

Constructief

Andy van den Dobbelsteen

Guus Berkhout

Marlon Huysmans

TU Delft

Fondsmanager van Triodos

MH Projects

VastgoedfondsPROCOS NL Anke van Hal

Hans Korbee

Martin Dubbeling

Nyenrode en TU Delft

AgentschapNL

ISOCARP

Anne-Marie Rakhorst

Hans de Jonge

Michiel Haas

Search Ingenieursbureau BV

Brink Groep en TU Delft

NIBE

Arne Balvers

Harm Valk

Nikaj van Hermon

bbn adviseurs

Nieman Raadgevende

PostNL Real Estate

Ingenieurs

Het expertpanel van Duurzaam Gebouwd

Berdien van Overeem

Harold Brocken

Onno Dwars

Deskundige bij VHN

Platform Enoveren

Volker Wessels Vastgoed

Chris Bruijnes

Henry Kruiper

Paul de Ruiter

Stichting Meer Met Minder

NVKL

Architectenbureau De Ruiter

Chris Zijdeveld

Jaap Wiedenhoff

Paul van Bergen

Stichting PassiefBouwen

ARUP

DGMR

Claudia Bouwens

Jan-Willem van de Groep

Pim Peters

NEPROM en Lente-akkoord

Energiesprong

IMd Raadgevende Ingenieurs

Coert Zachariasse

Jeroen Troost

Richard Verbree

CEO Delta

BAM Utiliteitsbouw

INVENTUM B.V.

Daan Bruggink

John Mak

Rinie van der Looij

ORGA architect

W/E adviseurs

Kring Vastgoed

Energiezuinige Nieuwbouw

is een zorgvuldig samengesteld panel van deskundigen. Zij hebben zich op persoonlijke titel

Projectontwikkeling

Zuid-Nederland

verbonden aan het Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

Ellis ten Dam

J贸n Kristinsson

Robert Koolen

Royal HaskoningDHV

Architectenbureau

Heijmans Vastgoed BV

Kristinsson

en ondersteunen daarbij de missie van

Eloi Burdorf

Kees de Schipper

Ruud Koornstra

DWA

FME-CWM

Tendris

Frank Donkers

Laurens de Lange

Stefan van Uffelen

Kingspan

Unica Groep BV

Dutch Green Building Council

Frans de Haas

Louis Cleef

Theo Ockhuijsen

directeur onderzoeks- en advies-

Fire Safety Manager

Directeur Innovatie Express

bureau de Haas & Partners

ROCKWOOL

B.V. en BIMpuls

Fred Kloet

Maarten Epema

Titia Siertsema

Innovatie en Integratie Partner

draaijer+partners

UNETO-VNI

Duurzaam Gebouwd, het versnellen van de verduurzaming in Nederland. De kracht van het expertpanel voor het platform Duurzaam Gebouwd is de diversiteit in kennis en werkzaamheden.

PROCOS Nederland

duurzaam gebouwd | maart 2014

12:12

OPMAAK DG 25.indd 5

5 24-02-14 14:32

Verwarmingstechniek met gratis energie uit de buitenlucht Hoog comfort en energieprestaties met behoud van uw ontwerpvrijheid met de Ecodan lucht-water-warmtepompen van Mitsubishi Electric Living Environment Systems

Kijk voor meer informatie op www.ecodan.nl

DUR Adv.Architect-210x297mm_v3.indd 1 OPMAAK 4 OPMAAKDG DG23-compleet.indd 25.indd 6

02-09-13 12:05 15-10-13 24-02-14 15:54 14:32

3 12:05 15:54

Contentpartners Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

Een geselecteerde groep van brancheverenigingen, verenigingen, overheden, kennisinstituten, onderwijsinstellingen en onderzoeksinstituten hebben zich verbonden aan het Kennisplatform Duurzaam Gebouwd.

OPMAAK DG 25.indd 7

duurzaam gebouwd | maart 2014

7 24-02-14 14:32

Uw maatschappelijk vastgoed verduurzamen met Green Liz Gemeenten kunnen miljoenen euroâ&#x20AC;&#x2122;s besparen op hun energierekening en daarmee tevens een forse bijdrage leveren aan een beter milieu. Green Liz, de combinatie Ledverlichting, Isolatie en Zonnepanelen maakt dit mogelijk. Budget neutraal.

Kijk voor meer informatie op www.greenliz.nl

OPMAAK DG 25.indd 8

24-02-14 14:32

Inhoud

Editorial

Om je heen kijken

Groot interview: Coert Zachariasse Toen Coert Zachariasse in 1996 de kans kreeg in het vastgoedbedrijf van zijn vader Delta Development te komen werken, zette hij met mensen aan boord als William (Bill) McDonough en Michael Braungart koers naar het omkeren van de processen in de bouwketen. Dat hij slaagt, komt omdat hij met duurzaamheid verder kijkt dan een label, het zit in zijn genen.

Thema: Klimaattechniek 21 Marktbeschouwing: Slimmere klimaattechniek nodig voor verduurzaming 23 Rondetafelgesprek: Innovaties in klimaattechniek: Kan het wat sneller? 30 Project: Warmtepomp met wandverwarming in rijksmonument 37 Binnenklimaat: Water: de brug naar een duurzaam binnenklimaat 42 Project: Klimaatbeheersing op Amsterdam Centraal 45 Project: Warmtepomp-installatie up-to-date met bestaande leidingen 49 Thematische nieuwspagina’s 54 Dutch Green Building Council ‘Voor een efficiënt proces’ 58 Rijksdienst voor Ondernemend Nederland RVO.nl biedt ondersteuning bij verduurzaming van gebouwen 62 Cement&BetonCentrum Warmtewinwoning haalt energie uit de gevel 66 NVKL Winnaar Koeltrofee 2014 70 Partner uitgelicht: Deelnemers ervaren het potentieel van ionisatietechnologie 75 Duurzaam monument: Brede gebiedsgerichte aanpak Heilig Hartkerk 78 Gebiedsontwikkeling: Geplande, ongestructureerde duurzaamheid?

Thema: Renovatie

Precies 20 jaar geleden begon ik met Search te ondernemen in de gebouwde omgeving. Destijds wilde ik vanuit materiaalkundig onderzoek een markt benaderen met een veelheid aan boeiende vragen. Ik had toen nog niet half kunnen bedenken bij welke prachtige projecten we betrokken zouden raken. Ons motto, environment inspires…, is meer dan waarheid gebleken! Terug naar nu. Want wie terugkijkt, kijkt ook vooruit. Hoe behouden we de omgeving die ons zo inspireert? Of beter nog: hoe voegen we er waarde aan toe? In duurzaamheid en in de circulaire economie zie ik het overweldigende antwoord op die toekomst. De kansen zijn er, de pioniers worden opgevolgd door een nieuwe groep doeners. En berekeningen van bijvoorbeeld TNO en McKinsey tonen het financiële rendement van die duurzame economie. In de gebouwde omgeving van morgen gaat het niet langer enkel om stenen, maar om delen, hergebruiken en waarde toevoegen. Vertaald naar bestaande gebouwen, zie ik dat we ze steeds meer op waarde schatten. Wat vroeger het stempel afval kreeg, is nu het kapitaal voor de toekomst geworden. Onze gebouwen als grondstoffenbank, waar we tijdelijk grondstoffen ‘opslaan’. Nu al kunnen we selectief bouwmaterialen demonteren voor hergebruik. En er bij de opbouw voor zorgen dat nieuwe toepassingen ontworpen zijn met het oog op een oneindig leven van de grondstoffen. Nieuwe verdienmodellen, gouden kansen! Deze tijd is zo ongelofelijk leuk en spannend. Oplossingen ontstaan niet achter een bureau, maar door te luisteren, te zien wat er al is en kansen te benutten. Het mooiste dat er is, als je het mij vraagt. Ik zie de toekomst wel zitten… u ook?

110 Building Holland 2014: Platform voor het Nieuwe Bouwen 113 Duurzaam Gebouwd op Locatie in 2014 114 Rondetafelgesprek: Zoektocht naar flexibele bouwvormen en functievrijheid 119 Renovatieconcept: Marktpartijen bundelen expertise in renovatieconcept 124 Duurzaam Bouwen Awards: Duurzamer door samenwerking 127 Laatste nieuws

Anne-Marie Rakhorst Algemeen directeur Search Ingenieursbureau Lid van expertpanel Duurzaam Gebouwd Twitter: @arakhorst www.searchbv.nl

OPMAAK DG 25.indd 9

Foto: Linelle Deunk

82 Dubbelinterview: Stroomversnelling in cruciale fase aangekomen 87 Projecten: Prototypes als voorbeeld 88 Project: Esthetische oplossing voor mondiaal energieprobleem 91 Onderzoek: “Gerenoveerde gebouwen kunnen met 80 procent minder energie” 94 Project: Galerijvloeren flatgebouwen duurzaam gerenoveerd met kunsthars 97 Project: Energiebesparing leidt tot metamorfose 101 Thematische nieuwspagina’s

duurzaam gebouwd | maart 2014

9 24-02-14 14:32

‘Duurzaam zijn moet gewoon in de genen van je bedrijf zitten’

september 2013 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 10

24-02-14 14:32

Groot interview Winnaar van Duurzame 50 Vastgoed NL kantelt de bouwkolom

Duurzaamheidsgedreven ontwikkelaar ziet ook de kracht van ‘leuk’ In de jaren negentig krijgt Coert Zachariasse tijdens een kanovakantie in Canada van zijn vader de vraag of hij in zijn bedrijf Delta Development wil stappen. Dat gaf hem de ruimte om te ontdekken wat hij met vastgoed wilde. Het werd de start van een nieuwe reis. Met aan boord mensen als William (Bill) McDonough en Michael Braungart zette hij koers naar het omkeren van de processen in de bouwketen. Dat hij slaagt komt omdat hij met duurzaamheid verder kijkt dan een label, het zit in zijn genen. Een gesprek met een erkend duurzaam koploper in de vastgoedwereld. Tekst: Tom de Hoog, Fotografie: Robert Tjalondo

Profiel Coert Zachariasse (46) is vader van Sanne (16), Floor (13) en Christian (10) en woont in Vlaardingen. Hij is enthousiast skiër, zeiler en hardloper. Daarnaast is hij actief supporter van een aantal Nederlandse charitatieve instellingen voor kinderen. Na zijn studie bedrijfseconomie aan de Universiteit van Rotterdam (1989) en zijn postdoctoraal accountancy (1992) werd hij registeraccountant (1992) en vervolgens auditor bij Reyn, de Blaey Rotterdam registeraccountants van 1985 – 1996. In dat jaar stapte hij in de zaak van zijn vader en daarmee over naar vastgoedontwikkeling. Eerst als financieel manager bij de Delta Development Group (1996 – 1998) en vervolgens als algemeen directeur (1998 – 2001). In 2001 nam hij het bedrijf over van zijn vader. Naast zijn activiteiten voor Delta is Coert Zachariasse commissaris en gedeeltelijk eigenaar van VBM Capital Investment Group (sinds 2006); Lid raad van bestuur Enginn – Gemeente Haarlemmermeer start-up incubator voor duurzaam bedrijven (2012); Lid raad van bestuur European Advisory Council, Cradle to Cradle® Products Innovation Institute (2013). Recent startte hij Zachariasse Consulting, adviesbureau voor projectontwikkeling. Zo kan hij als keynote speaker op nationale en internationale congressen zijn visie en kennis delen op het gebied van Cradle to Cradle® en duurzaam ontwikkelen. Eind 2013 won Coert Zachariasse als duurzame koploper in het vastgoed de prestigieuze verkiezing van de Duurzame 50 Vastgoed NL.

De Duurzame 50 Vastgoed NL-prijs, ziet u dat als bekroning op al het werk? “Ik vind dat ik mijn mooiste project nog moet maken, dus ik zie het als een aanmoediging. Het is wel een hele eer, zeker als je ziet wie er in het lijstje stonden als kandidaten. Dan word ik daar wel even stil van. Dat je erkenning krijgt maakt ook je geloofwaardigheid groter. Ik ben echter nog steeds op reis en wil het stap voor stap elke keer weer beter doen. In 2004 leerde ik William (Bill) McDonough kennen bij een project om de voormalige Fokker vliegtuigfabriek te herontwikkelen. Hij leerde me dat het niet gaat om efficiëncydenken met steeds minder materialen, maar om het effectief zijn. Dit door het circulair maken van materiaalgebruik. Dus bij het ontwerpen al rekening houden met hergebruik. Dat raakte bij mij echt een snaar en ik bedacht wat ik zou kunnen doen om dat vorm te geven. Wat ik doe komt dan ook voort uit innerlijke passie.”

Hoe geeft u dat vorm binnen Delta? “Je gaat denken in (her)gebruik van materialen. Bij het Fokkerterrein besloten we om redelijk veel van de bestaande bebouwing te slopen. Transformatie bleek te duur. Er is daar zo'n 190.000 m2 gebouwen gesloopt. Dat leverde enorme hoeveelheden staal en beton op. Daarvoor is een materialenbank opgezet om hergebruik mogelijk te maken. Uiteindelijk is vrijwel alles hergebruikt, vooral in de vorm van puin. Dat is eigenlijk downcyclen, maar het is toegepast als ophoging voor de bebouwing om geen dure - gronddrukbestendige

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 11

11 24-02-14 14:32

- laadkuilen voor vrachtwagens te hoeven maken. Veel van het staal is verkocht. Zo hebben we serieus geld kunnen besparen op dat project.”

Sloopmaterialen scheiden en verkopen klinkt niet echt bijzonder … “Dat is misschien zo, maar ik ging wel anders naar 'afval' kijken. Ik ben als econoom opgeleid en dus bedacht ik dat als je de markt met ‘afval’ een propositie met waarde kan bieden die je concurrent niet heeft je kostprijs omlaag gaat of je omzet omhoog. Zo ging ik op een ondernemende manier naar duurzaamheid en kwaliteit kijken. Bij dat Fokkerterrein was er echter wel een probleem met het geplande kantoorvolume, dat werd door de markt niet herkend als hoogwaardige locatie en liep totaal niet.”

Dus het aloude ‘locatie, locatie, locatie’ is nog steeds waar? “Geen goede aansluiting op openbaar vervoer. Ik wist echter dat de gemeente Haarlemmermeer zich net had vrijgemaakt van alle bestaande plannen en ontwikkelaars voor Beukenhorst-Zuid. Bovendien was de gemeente actief om het totaal volume aan kantoren in de regio terug te dringen. Toen is uit het masterplan voor het Fokker-terrein de 136.000 m2 te ontwikkelen kantoorruimte ingeleverd en omgezet in logistieke functies, waar op die plek wel behoefte aan was. Vervolgens hebben we hier de claim teruggekregen, want Beukenhorst-Zuid was al bestemd voor kantoren. In de zomer van 2007 zette ik in drie A4tjes de uitgangspunten neer voor Beukenhorst-Zuid ofwel Park 20|20. Samengevat: the work benefits én the world

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 12

24-02-14 14:32

Groot interview

‘De gedachte achter Park 20|20 is the work benefits én the world benefits’ benefits. Een werkplek die mensen faciliteert, stimuleert en enthousiasmeert. Tegelijkertijd wil ik een steentje bijdragen om de wereld een stukje mooier te maken. Om er een echt Cradle to Cradle® kantorenpark van te maken heb ik toen Bill McDonough er weer bijgehaald en ik vroeg hem: ‘Bill, hoe gaan we straks Cradle to Cradle® bouwen?’ Hij begon een Al Gore-achtig verhaal over de technische en biologische cyclus van materialen. Eigenlijk een hoop mist en na een beetje heen en weer praten zei hij dat Cradle to Cradle® bouwen eigenlijk nog door niemand op grote schaal was gedaan. Oeps, dacht ik toen, heb ik een roze olifant verkocht? Toen bereikte ik wat ik het 'tweede niveau van verlichting' noem. Ik werd bewust onbekwaam. McDonough kwam met een plan: ‘We gaan uitvinden hoe we het gaan doen, en we gaan op reis.’ Samen hebben we toen een roadmap gemaakt waar we gebouw voor gebouw hebben uitgeschreven welke stappen er nodig waren om Park 20|20 volledig Cradle to Cradle® te kunnen neerzetten.'

Hoe paste u dat toe in de praktijk van ontwikkelaar? “Bedenk, ik zat als ontwikkelaar eigenlijk nooit met fabrikanten om de tafel. Ik had contact met een aannemer en die moest gewoon een goede prijs neerleggen. In mijn bestek stond 'of vergelijkbaar' en dat begrepen ze heel goed. Om er dus achter te komen welke materialen we zouden kunnen toepassen voor Park 20|20 keken we naar wat er op dat moment (2008) was gecertificeerd. Dat bleek een handjevol en daar was geen gebouw van te maken. Daarop gingen we met VolkerWessels om tafel en daaruit ontstond een lijst met 72 fabrikanten. Die hebben we bezocht en uitgelegd wat we wilden. De volgende stap was het testen we zo'n 350 ‘duurzame’ producten van deze leveranciers volgens een door McDonough en Braungart ontwikkelde scan naar Cradle to Cradle®-potentieel. Met de leveranciers van producten die uit die test redelijk tot goed naar voren kwamen zijn we gaan praten over aanpassingen, zodat de producten konden gaan voldoen aan onze eisen. Onze belofte was dat als zij een inspanning leverden om de benodigde certificering voor hun producten te behalen zij de positie van preferred supplier kregen. Toen riep de aannemer echter: 'Hoezo preferred suppliers, dat is wel mijn inkoop!' Zijn verdienmodel was de maximale controle op zijn inkoop. Maar als je zo te werk gaat zoekt iedereen in

de keten de onderkant van de te leveren kwaliteit op tegen de laagste prijs. Het allerergste daarvan is dat men zo de kennis in de keten niet gebruikt.”

Hoe heeft u dat weten te kantelen? “We werken met een open begroting. De aannemer garandeerden we zijn marge. Die aannemer die in het begin riep dat het helemaal niet kon belde me na een halfjaar enthousiast met de oplossing voor een probleem met coating op glazen panelen. Dat vond ik mooi, hij werd van een 'remmer' een enorme 'duwer'. Hét bewijs dat als je vertrouwen geeft, dat ook terugkrijgt. Leveranciers gaven we een budget en we vroegen hen daarvoor de hoogste kwaliteit te leveren en ook hoe hun product invloed kan hebben op de totale kwaliteit van het gebouw. Zo neem je ook de hele supply chain mee naar voren in het proces en dan zie je dat Bouwwerk Informatie Model (BIM) ook echt zin krijgt. Bij IBB Kondor op de tekenkamer voor Park 20|20 zijn de fabrikanten en leveranciers al in de ontwerpfase met elkaar aan het BIM'men. Bovendien is er kennisdeling met de architecten en constructeurs. Zo ontstaat procesinnovatie en uiteindelijk een beter eindproduct tegen een lagere kostprijs. En dat terwijl iedereen in dit proces beter verdient.”

Daar komt de accountancyopleiding goed van pas. “Zeker, ik benader duurzaamheid steeds vanuit een businessperspectief. Zag je in 2007 en 2008 nog dat duurzaamheid onderscheidend was, nu is het gemeengoed geworden. Het is nu een eis en daardoor neemt de marketingwaarde af. Dat zien we ook in de bedrijfsmatige context waarin wij werken. Duurzaam moet ook geen labeltje zijn wat overal maar op wordt geplakt. Het moet in de waarden van je bedrijf, de mensen die er werken en in je eigen lijf zitten, dan werkt het.”

Waar komt die klik met een betere wereld vandaan? “Ik ben opgegroeid in Vlaardingen. Na mijn middelbare school ging ik economie studeren. Ik leerde wel een hoop maar ik studeerde niet zo veel. Dus toen ik te horen kreeg dat ik dat eerste jaar over mocht doen zei mijn vader 'Ben jij echt gemotiveerd? Da's mooi, want vanaf nu mag je dat zelf gaan betalen.' Ik schrok maar wilde me niet laten

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 13

13 24-02-14 14:32

‘We zijn gaan werken met een open begroting’ kennen. Via een vriendje met een vader die een accountantskantoor had regelde ik een baantje voor drie dagen in de week en zo kreeg ik het geld voor mijn studie bij elkaar. Voor alle leuke dingen was toen geen tijd meer. Het werd serieus en dat was eigenlijk heel goed voor mij. Na mijn postdoctoraal heb ik van mijn 23e tot mijn 28e in de accountancy gewerkt. Ik kon op enig moment zelfs partner worden bij dat middelgrote bureau, maar ik twijfelde.”

Het 'Is dit alles'-gevoel? “Ik vroeg me af of ik dat mijn hele leven wilde gaan doen. Mijn werk schoof steeds meer in de richting van controle en dat vond ik toch minder bevredigend. Ik werd ook steeds meer een specialist, terwijl ik juist een brede belangstelling heb. Ik vroeg me dus af of ik dat partnerschap wel moest kiezen. Toen ik die zomer met mijn beste vriend en mijn pa en zijn beste vriend twee weken ging kanoën

op de Big Salmon river in Canada werd ik verrast door een aanbod van mijn vader: ‘Waarom kom je niet bij mij?’ Mijn vader heeft altijd in de bouw gezeten. Hij deed onder meer samen met anderen de management buy-out bij Van Wijnen. In 1988 was hij Delta projectontwikkeling gestart. Delta deed mooie projecten en ik besloot op zijn aanbod in te gaan. Het voelde echt als thuiskomen. Als ontwikkelaar is wat je maakt heel tastbaar, het is een heel breed vak met veel invalshoeken. Al snel ging ik me bezighouden met de commerciële kant van het bedrijf en in 2001 zei mijn vader 'Ik vind 't mooi geweest, neem het maar over!’ Dat heb ik gedaan. In het begin ga je op zijn manier door. Het duurt ook even voor je erachter bent wat je eigen koers wordt. Als ik erover nadenk … misschien heb ik die pas in 2007 ontdekt toen ik startte met Park 20|20.”

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 14

24-02-14 14:32

Groot interview

‘Denk eerst in kwaliteit en begin pas als laatste over de prijs’ Hebben kantoren eigenlijk wel restwaarde? “De restwaarde van kantoorgebouwen is nu meestal negatief. Om van die negatieve sloopkosten naar een positieve restwaarde van de materialen te komen moet je op een andere manier gaan ontwerpen. Concreet voorbeeld is het gebouw van Bosch-Siemens. Voordat we gingen ontwerpen hebben we daar de sloper bij gehaald voor een offerte, gesplitst in materialen en arbeid. Voor een miljoen euro aan staal gaf de sloper ons maar 35 duizend euro terug en met een rekening voor arbeid van 45 duizend euro. Meer dan honderd procent waardeverlies! Plus nog eens netto tienduizend euro aan kosten voor de sloop omdat het metaal in beton is gestort. Zo zijn we op 'droge' bouwmethodes gekomen en zijn zelfdragende constructieprincipes ontwikkeld waardoor zo'n gebouw ook weer gemakkelijk uit elkaar is te halen. Oké, de demontagekosten zijn hoger, maar de restopbrengst werd in één klap twintig procent meer.”

kennis te bundelen en daarmee een beter product te maken. Denk eerst in kwaliteit en begin pas als laatste over de prijs. Bij Delta doen we drie dingen anders dan bij de klassieke utiliteitsbouw. De platformstrategie: een vaste manier waarop je iets bouwt; de integratie van de supply chain; het samenstellen van een vast en ingewerkt bouwteam. Dan is de kostprijs meteen al twintig procent lager. Vervolgens ga je naar een ander afschrijvings- en waarderingsmodel met de vooraf berekende restwaarde omdat je dat gebouw ziet als materialenbank. Het is ook een flexibel gebouw, door die droge bouw kan ik gemakkelijk veranderingen aanbrengen. Dan is er nog wat ik de kracht van ‘leuk’ noem. Dingen in gebouwen stoppen die mensen leuk vinden. Of dat nu de kassen zijn die we in Park 20|20 hebben neergezet of de groene wand in een van de gebouwen. Je ziet mensen ervoor gaan staan en foto's maken. Dan raak je de snaar van bezieling en dat is mooi om mee te maken.”

Gezond werken heeft ook uw aandacht. Wat is een ‘goed gebouw’? “We ontdekten dat de keten niet bezig is met de gezondheidsaspecten van de materialen die zij produceren, leveren en verwerken. Terwijl voor mijn klanten het echte kapitaal bestaat uit de mensen die in hun gebouwen werken. Daarom hebben we de Arizona State University gevraagd een samenvatting te maken van de resultaten van wetenschappelijk onderzoek dat de laatste decennia gedaan is naar de relatie tussen gebouw, kwaliteit, productiviteit, prestaties en welbevinden van kantoorgebruikers. In totaal zijn er 82 studies samengevat en is er nu een goed beeld van factoren als concentratievermogen, en absentie. Maar ook zaken als licht, lucht, geluid, akoestiek van gebouwen zijn daarin opgenomen. Dit geheel is vertaald in ontwerprichtlijnen. We kunnen nu holistisch naar een gebouw kijken en die gezondheidsaspecten bewust daarin meenemen. Onze klanten volgen we ook van hun oude naar hun nieuwe gebouw om de effecten op het welbevinden van hun mensen te meten. Bedenk dat voor onze klanten de loon-en loongerelateerde kosten gemiddeld twintig tot vijfentwintig keer hoger zijn dan hun huisvestingskosten. Dat betekent dat een gebouw dat één procent minder ziekteverzuim oplevert zomaar een kwart duurder mag zijn om binnen een winst & verliesrekening op hetzelfde uit te komen.”

Zijn er anderen die ook al zo werken, is die beweging er al? “Nee, ik zie bijna het omgekeerde, men is alleen nog maar meer bezig met op prijs te concurreren. Veel beter is het om

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 15

15 24-02-14 14:32

www.osram-benelux.com

Licht is efficiënt

LED lichtoplossingen voor kantoren OSRAM introduceert de Siluette® LED, de LUNIS® 2 mini LED en de Mira® LED. Drie stijlvolle en moderne armaturen waarmee kantoren en werkplekken energie-efficiënt kunnen worden verlicht. Kijk voor het uitgebreide assortiment op www.osram-benelux.com of www.siteco.com

Light is OSRAM

Office nw style 210 x 297 mm (2014).indd 1 OPMAAK DG 25.indd 16

29-1-2014 12:42:57 24-02-14 14:32

42:57

DUCO at HOME

Duco’s ALL-IN Ventilation Package uw garantie voor een totale ontzorging! 5

Sluitende service & garantie

Duco’s

Zelfregelende toevoerroosters

‘ALL-IN’

Sensormeting: CO2 en vocht

Ventilation Package

adv

Esthetische afvoerventielen

Duco CO2 System

Stille & intelligente afvoerbox

Duco Comfort System

Eenvoudige ‘natuurlijke’ ventilatie

NIEUW !

‘Plug & Play’ met vraaggestuurde ventilatie

tot

C4a

0,20

Cwinst

NEN 8088-1

NEN 7120

→

Duco Verhoogt uw EPA label !

→

Duco Verhoogt uw EPA label !

DucoTronic System

C4c

Cwinst

NEN 8088-1

NEN 7120

tot

0,21

NIEUW !

De ultieme vorm van ventilatie

Duco WTW System

NIEUW !

Vraaggestuurde ventilatie met warmteterugwinning

e C

tot

0,23

winst

NEN 7120

C4b NEN 8088-1

e C

tot

C4a

0,32 32

winst

NEN 7120

NEN 8088-1

→

Duco Verhoogt uw EPA label !

Ontdek alles over Duco’s intelligente ventilatiesystemen op www.duco.eu

We inspire at www.duco.eu

OPMAAK DG 25.indd 17

HOME OF OXYGEN

info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44

24-02-14 14:32

Alsan. Duurzame kunststofharsafwerking voor vloeren en daken met briljante toepassingsmogelijkheden. Als vakman kent u de bitumineuze dakrollen van Troelstra & de Vries. Omdat die al sinds 1930 behoren tot de beste in de markt. Door aansluiting bij de Soprema Group kan Troelstra & de Vries u ook andere, perfecte oplossingen voor vloeren en daken aanbieden, zoals Alsan. Een modulair systeem op basis van PMMA, epoxy en polyurethaan. Kunststofharssytemen met vliesbewapening, kleurfinish, structuurbedekking en instrooimaterialen. Ontwikkeld voor afdichting van vloeren, daken en dakdetails. Echter ook perfect voor oppervlakken van parkeergarages, balkons, galerijen en terrassen. Verkrijgbaar in alle RAL kleuren biedt Alsan 1001 creatieve mogelijkheden.

Kapitaal genereren door na-isoleren U wilt uw pand energiezuiniger maken? Voldoen aan de steeds strengere EPC-norm? Kies dan voor slimme thermische na-isolatie. Zonder bouwkundige ingrepen. Zonder ingrijpende overlast. En desgewenst zelfs zonder de (monumentale) muur te raken. Onze vele na-isolatiewanden bieden maximale thermische isolatie, bij een Advies en gedetailleerde informatie kunt u opvragen door te bellen minimale dikte. Ook op lastige plekken: extra hoog, schuin, vochtig … Na-isoleren met Faay-wanden biedt meer met +31 (0)515 30voor 00 of naar info@troelstra-devries.nl. comfort bij een lager energieverbruik. Dat is53 goed u. mailen Goed voor het milieu. En goed voor uw portemonnee! Bel (0347) 37 66 24 of kijk op faay.nl. Kijk ook op onze website, www.troelstra-devries.nl.

Briljant voor toepassing in: Parkeergarages

Supersnelle verwerkingstijd

Daken

Duurzame kracht en bescherming

onuitputtelijke grondstoffen

brandwerend

snel te monteren

geluidwerend

schroefvast

thermisch isolerend

dubo

Vochtige ruimtes

Extreme waterdichtheid en flexibiliteit

Balkons & Galerijen Gegarandeerd lange levensduur (ETA005)

Speciale projecten Onbeperkte, creatieve mogelijkheden

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 18 FAA3028 adv kapitaal 210x297.indd 1 137339-1_TROEL_adv_Alsan_210x297.indd 1

24-02-14 26-08-13 14:32 14:38 28-01-13 11:25

DG19

14:38 3 11:25

Duurzaam Gebouwd Duurzame Energie

kennisplatform over duurzaam bouwen Thema Thema

Gebouwschil Klimaattechniek 52 Interviews

Woonakkoord is een eerste stap.

Rekenen aan duurzame oplossingen: Life Cycle Costs.

22 Rondetafelgesprek Innovaties in klimaattechniek: Kan het 58 wat Financieel sneller? 30 Project 62 Warmtepomp Project met wandverwarming in rijksmonument

Meer dan parkeren.

37 Binnenklimaat Water: de brug naar een duurzaam binnenklimaat

Bron: Alklima B.V.

DG19.indd 51 OPMAAK DG 25.indd 19

duurzaam gebouwd | septemberBron: 2013 TONZON

06-03-13 17:53 24-02-14 14:33

Duurzaam renoveren. Degelijk en met aandacht voor energie, comfort en veiligheid. Dat begint met een kop koffie in het voortraject. Zodat we al vroeg weten: dit wordt integraal duurzaam. Neem gerust contact op met Casper Esmeijer op 024 357 07 45 of mail ons op koffie@peutz.nl

EVEN VOORBESPREKEN?

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 20

24-02-14 14:33

Marktbeschouwing

Klimaattechniek

Slimmere klimaattechniek nodig voor verduurzaming Kees de Schipper, clustermanager bebouwde omgeving FME en tevens thema-expert Klimaattechniek, stelt: “De rol van klimaattechniek wordt steeds belangrijker bij verduurzaming.” Als je écht stappen wilt zetten ontkom je volgens De Schipper niet aan slimme en energiezuinige klimaattechniek. Hij belicht de situatie op de markt zoals we die nu kennen en vertelt hoe deze volgens hem vorm zal krijgen in de (nabije) toekomst. Tekst: Marvin van Kempen

“De primaire taak van een klimaatinstallatie is de zorg voor een gezond en comfortabel binnenklimaat”, aldus De Schipper. De baten in termen van comfort, hogere productiviteit en minder ziekteverzuim zijn volgens hem zeker zo belangrijk. Hoewel de bouwkolom nog steeds erg traditioneel is, zijn de rollen van fabrikant, installateur, opdrachtgever én eindgebruiker aan het veranderen: “Fabrikanten zijn niet alleen meer gefocust op het eigen product, maar denken in oplossingen en op welke manier systemen goed te combineren zijn.”

System integrators De Schipper zoomt in op de combinatie met bouwfysica: “Integratie wordt steeds belangrijker. De volgende fase in dit proces is dat er door meer partijen gedacht wordt vanuit de behoeften van de eindgebruiker en actie wordt ondernomen. De fabrikant zal steeds vaker vanaf het begin van het project betrokken worden om zijn toegevoegde waarde te leveren.” Daarnaast ziet hij een verschuiving in de rol van installateurs; Installateurs zullen zich moeten ontwikkelen tot system integrators. Een voorwaarde hierbij is voldoende kennis en commerciële slagkracht. In de markt zal een duidelijke schifting zichtbaar worden.

ging om inspanningsverplichtingen, gaat het tegenwoordig om een prestatie. Dat vergt een andere manier van samenwerking in de bouwketen. Ook dit zorgt ervoor dat de eindgebruiker meer centraal komt te staan.”

Toekomstblik “In de toekomst verwacht ik dat er meer aandacht wordt besteed aan de exploitatiefase en aan het onderhoud en beheer van installaties. Daarnaast zal klimaattechnologie worden geïntegreerd met bouwtechniek. De bouw industrialiseert, en daar moet techniek op het gebied van klimaat in mee. Daarnaast denk ik dat er behoefte is aan baanbrekende innovaties, zeker nu de flexibiliteit van gebouwen zo sterk in beeld is. Het gebouw van nu moet in de toekomst ook andere functies aankunnen, aldus De Schipper, vooruitblikkend op de toekomst. Ten slotte is er volgens hem een groot vraagstuk bij moderne gebouwen die zelf energie opwekken: “Hoe ga je vraag en aanbod van energie met elkaar in balans brengen?” Op dit moment wordt veel onderzoek gedaan naar een compacte vorm van energieopslag.

Eindgebruiker centraal “In de markt wordt veel gesproken over het centraal stellen van de eindgebruiker. Toch is de praktijk vaak anders. Er wordt nog steeds traditioneel aanbesteed en men kijkt vooral naar de investeringskosten. Het besef dringt bij velen nu door dat je, ook als het gaat om klimaattechniek, niet alleen moet kijken naar investeringskosten maar ook naar de exploitatiefase. De eindgebruiker komt daardoor meer centraal te staan”, aldus De Schipper over dit hot topic in de bouw. Prestatiegaranties worden volgens De Schipper steeds belangrijker, zowel bij woningen als utiliteit: “Waar het vroeger

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 21

21 24-02-14 14:33

Innovaties in klimaattechniek: Kan het wat sneller?

V.l.n.r.: Peet van den Bergh, Marco Bijkerk, Eric van Hilst, J茅r么me Eijsackers, Babette van Loon, Henry Kruiper, Kees de Schipper.

De VSK-beurs in de Utrechtse Jaarbeurs was voor Duurzaam Gebouwd een mooie gelegenheid om een aantal deskundigen uit de klimaattechnologie aan tafel te vragen voor een discussie rond klimaattechniek. Belangrijkste conclusies: innovaties zijn er, maar minder op productniveau en meer op het gebied van communicatie richting klant. Daarnaast zit de innovatie in de herinrichting van de bouwkolom, al ligt het tempo van innoveren van deze kolom volgens alle aanwezigen veel te laag. Tekst: Gerrit Tenkink; Fotografie: Eric van den Broek

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 22

24-02-14 14:33

Klimaattechniek

Ronde Tafelgesprek

Gespreksleider Kees de Schipper daagde de deskundigen direct uit door ze een opmerking van Ed Nijpels (juryvoorzitter VSK-Awards) voor de voeten te gooien. Nijpels stelt dat fabrikanten in de klimaattechniek wel verfijnen, maar geen echte innovaties tonen. “Klopt”, stelt Jérôme Eijsackers. “Er is sprake van evolutie en minder van revolutie. Het heeft alles te maken heeft met de moeilijke tijd. Bedrijven hebben minder geld voor R&D.” Henry Kruiper ziet dat bij zijn NVKL-leden: “We zien vooral wetgedreven innovaties. De wetgever stelt eisen en de industrie past de producten aan. Meer is het op dit moment niet. Het is erg lang geleden dat we écht iets nieuws hebben gezien”, zegt Kruiper. Eric van Hilst herkent wat Kruiper stelt. “De industrie reageert op weten regelgeving. Het komt er op neer dat bedrijven onder dwang innoveren. Iets wat niet per definitie verkeerd is. Producteisen vastleggen in regelgeving schept ook duidelijkheid en maakt het vergelijken eenvoudiger. Iedereen weet waaraan hij moet voldoen.”

Sociale innovatie Misschien heeft Nijpels gelijk als hij stelt dat op het gebied van productinnovatie er weinig écht nieuws is. Aan tafel komt men tot de conclusie dat de innovaties ook moeten worden gezocht op organisatorisch en communicatief niveau. Babette van Loon spreekt daarbij over ‘sociale innovatie’. “Wij zijn nog altijd te veel op de techniek gericht, maar kijk eens hoe je een product in de markt zet. We kunnen binnen 48 uur prefab een energieneutrale woning bouwen. Mooi toch? Iets om trots op te zijn, maar waarom wordt dit nog niet grootscheeps opgepakt? Dat heeft te maken met communicatie. Hoe breng je die boodschap richting opdrachtgever en gebruiker? Noem het sociale innovatie”, zegt Van Loon. Bijkerk haakt in op de opmerking van Van Loon, voor wat betreft communicatie, zij het op het directe gebruikers-

Tempo-probleem Of het slecht is dat bedrijven onder dwang innoveren is dus de vraag. Peet van den Bergh ziet voordelen, maar ook een remmend effect. “Ik verbaas me met regelmaat over de wetgeving. Wij brengen vanuit de industrie een uitstekend kwaliteitslabel in de markt en de regelgeving in Nederland blijft achter door verouderde, niet onafhankelijk bepaalde kwaliteitsgaranties, te vragen. Ik denk dat er veel te winnen valt bij actualisering van de regelgeving. Den Haag heeft hier een rol te vervullen.” “Leg het vast in handboeken en zorg voor uniformiteit”, vult Van Hilst aan. Aan de andere kant van de tafel schudt Eijsackers zijn hoofd. Hij vindt het absurd dat bedrijven zich bij innovatie laten sturen door wetgeving. “Er is veel innovatiekracht, maar we hebben tijdelijk te maken met lage omzetvolumes. We gaan de komende tijd baanbrekende zaken beleven. Kijk alleen al naar het flexibele gebouw; het pand zo inrichten dat we het over een paar jaar weer een andere functie kunnen geven. Dat stelt hoge eisen aan klimaattechniek. De markt gaat daar zelf richting aan geven. Regelgeving is daarin niet sturend.” Van den Bergh heeft zo zijn bedenkingen over die ‘zelfsturende markt’. Hij vindt gerichte regelgeving wel belangrijk: “Neem al die lege kantoorpanden. Regelgeving moet meer druk zetten op duurzame gebruiksfuncties, pas dan gaat de markt zich anders gedragen.” Ook Marco Bijkerk ervaart, net als Eijsackers, wel het remmend effect van weten regelgeving: “Er wordt wel degelijk geïnnoveerd, maar het tempo ligt te laag en daarom worden innovaties niet meer als zodanig herkend. Mede door wetgevingsduur neemt implementatie veel tijd. Daarnaast hebben we ook nog eens te maken met een conventionele markt, waar al snel wordt gekozen voor het bekende. Kortom: het is een tempo-probleem”, stelt Bijkerk.

Kees de Schipper, clustermanager Bebouwde omgeving bij werkgeversorganisatie FME-CWM (gespreksleider): “Er wordt meer over samenwerking gepraat en geschreven dan dat partijen er in praktijk mee bezig zijn.”

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 23

23 24-02-14 14:33

Gezonde werknemers zijn de ruggengraat van de bouw... Laat ze dus niet krom liggen voor uw dekvloer.

• Smeren van dekvloeren onder druk • Aanpak zorgkosten en ziekteverzuim • Langer doorwerken in de bouw • Ontwerpen met duurzame bouwmaterialen

Gewoon gieten! Natuurlijk met Gyvlon r

Gyvlon BV, tel: (0162) 52 05 72, www.gyvlon.nl

24 56

maart oktober2014 2013| |duurzaam duurzaamgebouwd gebouwd

DG 22.inddDG GDB1775_Adv2_DuurzaamBouwen.indd 1 OPMAAK 25.indd 24 OPMAAK DG56 23-compleet.indd 56

a a j 5 2 l A

DAT LIGT ALS GEGOTEN

07-06-13 13:42 31-08-12 (wk 35) 14:33 15:15 24-02-14 15-10-13 15:57

1315:57 13:42 15:15 35)

Ronde Tafelgesprek

Babette van Loon, operationeel manager Alklima: “Wij zijn nog altijd te veel op de techniek gericht, maar kijk eens hoe je een product in de markt zet.”

Eric van Hilst, directeur AL-KO Luchttechniek: “Laat de adviseur twee jaar na ingebruikname verantwoordelijk zijn voor het gebouw.”

niveau. “We hebben een app ontwikkeld voor de consument, die uitleg geeft over het gebruik van de thermostaat. Dat is wel degelijk innovatie, maar wordt niet als zodanig herkend.”

Slimmer samenwerken Naast productinnovatie is slimmere samenwerking in de keten een belangrijk thema op de VSK-beurs. Kees de Schipper gooit een balletje op: “Ik denk dat er meer over gepraat en geschreven wordt, dan dat partijen er in praktijk mee bezig zijn”, stelt De Schipper. Het is duidelijk dat iedereen aan tafel het eens is over het grote belang van nieuwe samenwerkingsvormen in de keten. Waarom het dan toch zo moeizaam en vooral traag tot stand komt heeft met meerdere factoren te maken. Wantrouwen en slechte organisatie zijn twee genoemde aspecten. Van Loon: “Ik zie dat iedereen nog heel erg met zijn eigen ding bezig is. De fabrikant levert zijn product, maar hoe de installateur het vervolgens in de woning aanbrengt, dat is niet zijn zorg.” Die conservatieve, remmende werking ervaren ook de anderen aan tafel. Eijsackers wijst in dat verband naar de PPS-constructie: “Dat is een prachtige manier van samen-

Klimaattechniek

Henry Kruiper, directeur brancheorganisatie NVKL: “We zien vooral wetgedreven innovaties.”

werken. Maar bij meer traditionele samenwerkingsvormen gaan we voor ieder project steeds weer op zoek naar nieuwe partners. Ik vind dat vreemd.” Bijkerk ziet licht aan het eind van de tunnel: “We zitten volop in dit leerproces. Samenwerken moet je leren.” Volgens Van Loon heeft het veel te maken met vertrouwen: “We moeten in de bouw toe naar een gedeelde verantwoordelijkheid voor het eindproduct en de daarop volgende prestaties van het gebouw dan heeft dat veel te maken met vertrouwen. Ga dus op zoek naar langdurige samenwerkingsverbanden.” Eijsackers knikt: “Ik ben best bereid om kennis te delen, maar dan wel met partners waarmee ik samenwerkingsovereenkomsten voor de langere termijn kan sluiten.” Mooi al die woorden over samenwerking, maar De Schipper stelt terecht de vraag hoe we dit proces kunnen versnellen. Van den Bergh wijst naar de branche-organisaties: “Ik vind dat samenwerking allereerst op dat niveau moet worden geregeld en gestimuleerd, maar ook binnen die organisaties geldt dat men het achterste van zijn tong vaak niet durft te laten zien.” Eijsackers ziet minder in de suggestie van Van den Bergh: “Maar waarom wachten op de branche-organisaties? Schrijf in op die projecten, waarbij de samenwerking duidelijk omschreven wordt.”

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 25

25 24-02-14 14:33

Verlichting voor een inspirerende werkomgeving Het nieuwe kantoor is een plek voor waardevolle, creatieve ontmoetingen. Een ruimte waar nieuwe ideeĂŤn worden geboren. Met LED armaturen creĂŤren we lichte inspirerende omgevingen die creativiteit vergroten. Voor lagere energiekosten. Dus waar dat ook is, wij hebben de oplossing voor uw kantoor.

www.fagerhult.nl

OPMAAK DG 25.indd 26

24-02-14 14:33

Ronde Tafelgesprek

Marco Bijkerk, manager innovative technologies Remeha: “Er wordt wel degelijk geïnnoveerd, maar het tempo ligt te laag en daarom worden innovaties niet meer als zodanig herkend.”

Jérôme Eijsackers, adviseur bouwfysica en adjunct directeur Peutz: “De markt gaat zelf richting aan geven. Regelgeving is daarin niet sturend.”

Interne organisatie Maar naast het grotere plaatje zouden bedrijven ook beter naar hun eigen organisatie kunnen kijken. Eijsackers vindt dat bedrijven de hand in eigen boezem behoren te steken. Hij is oprecht verontwaardigd. “Iedereen is bezig met zijn eigen stukje. In welke tijd leven we? Ik vind dat ronduit verschrikkelijk. Hoe kan het dat een bedrijf op één project achtereenvolgens drie nieuwe managers inzet? Dat is vragen om problemen.” Vanuit zijn praktijkervaring is Van Hilst wat bedachtzamer. Hij ervaart dat het in de praktijk soms anders gaat.” Je bent afhankelijk van je mensen. Je kunt de kennis wel in huis hebben, maar die moet op dat moment ook maar beschikbaar zijn. In praktijk is dat best lastig.”

Imagoprobleem Een laatste punt dat Schipper onder de aandacht van zijn tafelgenoten brengt is het imagoprobleem van de sector. Installaties blijken in de praktijk in meer dan 70 procent niet te voldoen aan de ontwerpspecificaties. Hoe kunnen we die prestaties waarborgen? Ook dit heeft volgens de aanwezigen weer alles te maken met duidelijke afspraken en communicatie en de opbouw van de keten. Wie is er

Klimaattechniek

Peet van den Bergh, business unit manager, Solid Air Airhandling: “Ik denk dat er veel te winnen valt bij actualisering van de regelgeving.”

verantwoordelijk voor de installatie, de fabrikant,de leverancier of de installateur? Kruiper herkent het probleem, maar weet ook dat de invloed van zijn leden beperkt is. “Als de installateur waarschuwt dat iets niet kan, wordt hij toch vaak min of meer gedwongen om het te plaatsen, simpelweg omdat het zo in het contract staat. Hij heeft geen keuze, want hij wil zijn mensen ook aan het werk houden. Je verandert dat alleen door de keten anders in te richten en partijen te leren hoe ze gezamenlijk verantwoordelijkheid moeten dragen.” Van Hilst ziet het liever wat concreter door één partij verantwoordelijk te maken: “Kijk naar Duitsland, daar is de architect of adviseur verantwoordelijk tot en met de oplevering en ingebruikname. Dat kan hier ook: laat de adviseur twee jaar na ingebruikname verantwoordelijk zijn voor het gebouw. Dan weten alle partijen waar ze aan toe zijn.”

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 27

27 24-02-14 14:33

VOOR AL UW KLANTEN DIE VOOR DUURZAAM KIEZEN Steeds meer van uw klanten kiezen voor duurzaam afbouwen. U kunt hen daar als geen ander bij helpen. Met Brander Afbouwprodukten biedt u uw klanten een duurzame en milieuvriendelijke afwerking. Gestructureerd en glad, wanden en plafonds. Zo maakt u het uw klanten nog gemakkelijker te kiezen voor duurzaamheid en uw kwaliteit.

BIEDT U UW KLANTEN DUURZAME AFWERKING? VOOR EEN PRACHTIGE EFFICIËNTE WAND- EN PLAFONDAFWERKING Met Brander Crystal biedt u uw klanten een zeer efficiënte, naadloze en fraaie afwerking van wanden en plafonds. Stootvast, hard en uitstekend reinigbaar. VOOR EEN FRAAI GESTRUCTUREERDE STOOTVASTE WANDAFWERKING Met Brander Briljant en Brander Tango worden wanden fraai gestructureerd afgewerkt. Beide producten zijn gunstig in verbruik en hebben een lange levensduur. De kras-, slag- en stootvastheid van deze pleisters maakt de kans op beschadigingen nihil. VOOR EEN HOOGWAARDIGE GLADDE EN HARDE WANDAFWERKING Voor die klanten hebt u met Brander Verf- en Behangklaar de perfecte oplossing. Ideaal voor het egaliseren en efficiënt glad afwerken van gipskartonplaten of minerale ondergronden. In twee lagen spiegelglad én harder dan alternatieve producten.

D U B O K E U R ®: Z O W E T E N U W KLANTEN HET ZEKER DUBOKEUR® is hét keurmerk voor duurzaam bouwen en wordt uitgegeven door het onafhankelijke Nederlandse Instituut voor Bouwbiologie en – ecologie (NIBE). Het keurmerk bewijst dat een product tot de meest milieuvriendelijke producten binnen zijn toepassing behoort. Dit wordt aangetoond aan de hand van een milieukundige levenscyclusanalyse. Brander biedt 5 verschillende producten aan die tot de top van de markt behoren in duurzaamheid én hoogwaardige afwerking. Kijk op www.brander.nl/duurzaam voor nog meer informatie.

VOOR EEN MODERNE MATTE MUURVERFAFWERKING Voor een hoogwaardige en duurzame afwerking van wanden en plafonds kiest u voor Brava Matt. Deze muurverf heeft een goede dekking en een hedendaagse matte uitstraling.

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 28 18378 Brander adv. Duurzame wanden 210x297bs - Duurzaamgb.indd 1

24-02-14 14:33 25-09-13 15:31

rn e â&#x20AC;&#x201C; st ued e dt ot rg.

duurzaam gebouwd | maart 2014

15:31

OPMAAK DG 25.indd 29

29 24-02-14 14:33

De bouwkundige staat van het cafĂŠ was slecht, als gevolg van verkeerd isoleren.

Warmtepomp met wandverwarming in rijksmonument Tekst: Richard Mooi

Een warmtepomp met een zeer laag temperatuur verwarmingssysteem zodat een toprendement wordt behaald, en dat in een monumentaal pand! De speurtocht van restauratie-architect Vera Franken leidde naar houtvezelisolatie met dunne wandverwarming in de lemen afwerklaag. Zo wordt een rijksmonument alsnog een duurzame woning.

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 30

24-02-14 14:33

Project

Klimaattechniek

Voor de verwarming van het pand is gekozen voor de dunne BioClina-matjes van Navos.

Een historisch pand is het, het voormalige café Laros in Velp (Gld), dat dateert uit het midden van de negentiende eeuw. In 1911 werd de uitspanning vergroot met een echt café en herenkamer. De dorpskroeg bleef tot in de jaren zestig open, totdat de laatste afstamming van de familie Laros overleed. De familie Franken werd de nieuwe eigenaar van het historische pand, maar opmerkelijk is dat het aloude caféinterieur en de herenkamer in originele staat zijn gebleven. Kleindochter Vera Franken was altijd onder de indruk van het huis. Zo sterk zelfs dat ze op de architectenopleiding specifiek afstudeerde als restauratie-architect. Ze vond het jammer dat het pand zo in verval was geraakt en wilde van het restaureren van historische panden haar werk maken. Bij aanvang van haar opleiding had ze niet kunnen bevroeden dat direct na het afstuderen juist de woning van haar oma haar eerste klus zou worden. Broer Max wilde het voormalige café per se voor de familie behouden en kocht de woning. Niet verwonderlijk dat hij Vera inschakelde bij het grootscheepse renovatieplan.

hij aan de binnenkant steenwol tegen de steensmuur en trok nieuwe voorzetwanden van gipsbeton op en werkte die af met een laag witte cement. Het was totaal geen ademende constructie, waardoor het vocht dat via scheuren in het pleisterwerk in de constructie kwam niet kon verdampen. Dat was weer schadelijk voor de houten balkkoppen die oplagen in de wand. Bij deze verbouwing hebben we ongedaan gemaakt wat destijds is gedaan.” Na-isolatie, maar dan op verantwoorde wijze, werd het uitgangspunt. Maar broer Max wilde ook een lage energierekening. En zo was de link naar een warmtepomp snel gelegd. Maar wel een met een toprendement. Dat lukt alleen door het temperatuurverschil (delta-T in vaktermen) tussen bron en afgiftesysteem zo laag mogelijk te houden. Hoe doe je dat? Franken schetst: “We hebben voor een open bron gekozen. Je hebt meer onderhoud, maar je maakt efficiënter gebruik van de warmte" (door de constant hoge watertemperatuur, red.).

Klassieke fout

Aan de afgiftekant moest de temperatuur laag blijven. Dat kan door veel verwarmd oppervlakte te creëren. Bij alleen vloerverwarming, vaak toegepast in combinatie met een

“De bouwkundige staat was slecht. Mijn vader heeft de klassieke fout gemaakt bij het na-isoleren. Destijds plaatste

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 31

31 24-02-14 14:33

U wilt frisse lucht en comfortabele warmte. BUVA levert de totaaloplossing. U kent BUVAâ&#x20AC;&#x2122;s energiezuinige woonhuisventilatoren SmartStream en Q-Stream al. Met de BUVA EcoHeat introduceren wij een geheel nieuwe productgroep: verwarming, waardoor wij nu dĂŠ oplossing bieden voor het totale binnenklimaat (luchtkwaliteit en warmte). BUVA EcoHeat is er in drie types, waarmee aan elke warmtebehoefte wordt voldaan: 14-4, 16-4 (beide CW4) en 18-5 (CW5). De ketels zijn energiezuinig en robuust, met een zeer lage onderhoudsfrequentie.

OPMAAK DG 25.indd 32

24-02-14 14:33

Project

Klimaattechniek

warmtepomp, zou de warmtepomp toch nog op hoge aanvoertemperatuur fungeren. Daarom wilden broer en zus Franken naar een combinatie van vloer- én wandverwarming. Wandverwarming was niet zo’n grote stap, er werd immers toch aan de buitenmuren gesleuteld, “Hoe groter het verwarmend oppervlakte is, des te kleiner de delta-T is.” Alle buitenmuren - op die van het café en herenkamer na - zijn duurzaam gerenoveerd. Tegen de bestaande steensmuur is leem aangebracht om hem helemaal uit te vlakken. “Om het vochttransport door de houtvezelisolatie goed te laten verlopen moet je zorgen dat de constructie luchtdicht is, want door een luchtbel zal het vocht niet worden getransporteerd. Op de kale wand zit een laag leem, en daar is de houtvezelisolatie op aangebracht zodat er een gesloten overgang is van steen naar leem en houtvezel.”

Egale warmteverdeling Vervolgens zijn op het natuurlijke isolatiemateriaal (dikte 10 cm, Rc-waarde van 2,7) de dunne matjes voor de wandverwarming gemonteerd. Tenslotte is nog een dunne leemlaag aangebracht die voor een egale warmteverdeling zorgt. Er is gekozen voor BioClina van Navos. “BioClina is heel prettig omdat het zo dun is (4 mm). In zo’n monument moet je alle ruimte zo goed mogelijk benutten.” Directeur Ronald Vos van Navos benadrukt dat door de dunne afwerklaag een uiterst snel reagerend verwarmingssysteem ontstaat. “Dit reageert heel snel omdat wij zeer dicht aan de oppervlakte zitten en daardoor heb je een korte reactietijd. En het heeft een levensduur van 100 jaar.” Volgens Franken zijn de eerste ervaringen erg positief. “We draaien nu drie maanden en het comfort is erg goed. De leverancier van de warmtepomp zegt dat het één van de efficiëntst draaiende systemen is die hij ooit heeft geleverd.” Hij weet dat deze winter de aanvoertemperatuur van de warmtepomp niet boven de 24 graden kwam. “Lager kun je echt niet bedenken.” Nu met de renovatie van het woongedeelte de grootste klus achter de rug is, wordt volop nagedacht over de aanpak van het café en de herenkamer. Die moeten in oude staat blijven, de wandschilderingen zijn al heel bijzonder, maar toch moeten de ruimtes bruikbaar worden in de winter tijdens het familiekerstdiner. De muren na-isoleren en wandverwarming aanbrengen, net zoals in het woongedeelte, gaat Franken een stap te ver. “Dan ga je het kapot restaureren doordat het te mooi, te schoon en te goed wordt. Zeker in dit café waar je de mensen bijna nog hoort praten en de bierlucht ruikt. De houten vloer zit boven een kruipruimte en we gaan daar vloerverwarming onder aanbrengen. Daaronder gebruiken we reflecterende isolatie van Alpha-lupotherm. De vloerverwarming gaan we aansluiten op het warmtepompsysteem.” Daarnaast komt de dunne reflecterende isolatie op nog een manier van pas. “De grootste lekken zijn het glasoppervlakte. We gaan nu gordijntjes maken van die isolatie. Dan kun je in de winter de isolatiegordijnen dichtdoen en dat scheelt aanmerkelijk.”

Tijdens de renovatie is tegen de bestaande steensmuur leem aangebracht om hem helemaal uit te vlakken.

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 33

33 24-02-14 14:33

maart 2014 | duurzaam gebouwd

DEF210x297_DTP_Brink_adv4kanten.indd 1 OPMAAK DG 25.indd 34

06-02-14 14:58 24-02-14 14:33

Liever integraal gekleurd?

NIEUW Ontdek de eerste duurzame volledig gekleurde kunststof kozijnen en bespaar op energie, niet op comfort & design.

Maak een gratis afspraak met onze commercieel adviseur.

Kijk op www.deceuninck.nl

Ramen, deuren en luiken

Tuintoepassingen

KLEURD ˚ GE 60

New is now. Daarom lanceert Deceuninck Omniral, een nieuwe generatie energiezuinige, kostenbesparende kunststof deuren en kozijnen die volledig gekleurd zijn. Het effect is subliem. De kozijnen vormen een integraal geheel met uw interieur. Ze zijn ontwikkeld om snel en luchtdicht in te bouwen. Door de combinatie van hoogwaardige materialen en superisolerende innovatieve technieken (Linktrusion) zijn ze daarnaast uiterst duurzaam. De ruime Omniralkleurenkeuze is van toepassing op zowel de Zendow als Zendow#neo series.

Uiterst duurzaam Uitstekende isolatiewaarde (A+++) Perfect inbraakveilig 100% recyclebaar Uni- of Bicolor gekleurd Goedgekeurde topkwaliteit

Dak & Gevel

A+++

Binnentoepassingen

Deceuninck nv - Benelux Bruggesteenweg 164 • BE-8830 Hooglede-Gits (BE) T +32 51 239 272 • F +32 51 239 261 • belux@deceuninck.com • www.deceuninck.be (NL) T +31 76 561 78 34 • F +31 76 750 23 53 • deceuninck.kunststof@deceuninck.com • www.deceuninck.nl

14:58

OPMAAK DG 25.indd 35

24-02-14 14:33

Steden die 30% minder energie verbruiken? Als toonaangevende producent van energie-efficiĂŤnte oplossingen draagt ABB bij tot aanzienlijke energiebesparingen, zonder afbreuk te doen aan de prestaties. Met onze regelsystemen kun je tot 50 procent energie besparen en met onze gebouwautomatisering zelfs tot 60 procent. Terwijl de anderen praten over energieprijzen, stroomtekorten en klimaatverandering doet ABB er daadwerkelijk iets aan, hier, op dit moment. www.abb.com/betterworld

Vast en zeker.

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 36 Adv Duurzaam Bouwen 2014 Steden.indd 1

24-02-14 14:33 06/02/2014 09:51:54

51:54

Binnenklimaat

Water: de brug naar een duurzaam binnenklimaat Een gebouw anno 2014 moet méér dan duurzaam zijn. Het moet aantoonbaar energie besparen, flexibel gebruikt kunnen worden en zo min mogelijk primaire grondstoffen verspillen. Wonen of werken er in dat gebouw mensen, dan is het ook nog eens voorwaarde dat het gebouw een ideale omgeving voor de gebruiker creëert. Een omgeving die veilig, comfortabel én gunstig voor de gezondheid is. Een belangrijke bijdrage hieraan wordt geleverd door het binnenklimaat.

Colt Caloris hybrid klimaatsysteem.

Tekst: Gertie Arts, Colt International

Door de eeuwen heen hebben mensen gebouwen neergezet om in te leven en te werken. Gebouwen die hen moesten beschermen tegen de invloeden van het klimaat. Betekende dit vroeger voornamelijk beschutting, verwarming en ventilatie, in de afgelopen decennia worden de gebouwen in steeds verdere mate geklimatiseerd. Met het veranderende klimaat en de hogere eisen die aan het comfort in de leef- en werk-

omgeving gesteld worden, neemt ook de vraag naar koeling steeds verder toe. Nu is het niet zo dat het koelen van gebouwen nieuw is. Integendeel, de geschiedenis van actieve koeling gaat ver terug. Al zo’n 2000 jaar voor onze jaartelling gebruikten de Perzen met ijs gekoelde tombes, ijshuizen en waterreservoirs met een schoorsteen. In het midden van de 17e eeuw ontstonden ook de ijshuizen in Europa. Ze dienden

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 37

37 24-02-14 14:33

Het dak inspireert De ruimte op het dak wordt steeds vaker gebruikt voor sedumbeplanting. Een goede ontwikkeling, maar er is meer mogelijk; Cityroofs weet als geen ander dat daken ook geschikt zijn voor loungen, winkelen, BBQ’en, sporten, spelen of het verbouwen van eigen groenten en kruiden. Zo worden daken slimmer benut en leveren ze een bijdrage aan een betere leefomgeving. Door de combinatie van hoogstaande producten, jarenlange expertise en samenwerking met de beste partners creëren we de meest inspirerende, duurzame en functionele leefdaken.

www.cityroofs.nl

Experts in elevated landscapes

Alles voor een gezond binnenklimaat Solid Air levert alles op het gebied van klimaatbeheersing en luchttechniek, van roosters en luchtbehandelingskasten tot en met koelconvectoren en klimaatplafonds. Producten van Solid Air onderscheiden zich door efficiënt warmte-/koudetransport, lage temperatuurverwarming, hoogste lekdichtheidsklasses en het gebruik van duurzame materialen.

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

solid-air.com

LUCHTBEHANDELING

OPMAAK DG 25.indd 38

LUCHTVERDEELTECHNIEK

KLIMAATPLAFONDS

24-02-14 14:33

Binnenklimaat

als koelkast. Vanaf de 19e eeuw werd rivierwater gebruikt om koude lucht in gebouwen toe te voeren en het klimaat te beheersen. In de 20e eeuw volgde de ontwikkeling van de mechanische koelmachines en nam de airconditioning in gebouwen een hoge vlucht. Inmiddels hebben we geleerd dat het ‘perfecte’ binnenklimaat om meer vraagt dan een goed werkende koelmachine. Een prettige temperatuur is mooi meegenomen, maar zaken als gebruik van fossiele brandstof en energieverbruik spelen een net zo grote of zelfs nog belangrijkere rol. Fossiele brandstoffen raken op, elektrische energie wordt steeds duurder en grote hoeveelheden niet natuurlijke koudemiddelen in installaties leveren een continu gevaar op voor het milieu door lekkagegevoelige leidingen. Factoren die er voor zorgen dat het gebruik van hybride systemen in de klimaattechniek, het gebruik van restwarmte, accumulatie van warmte of de uitwisseling van koude/warmte binnen een gebouw, steeds interessanter wordt. Zowel economisch als ecologisch.

Hybride systemen Traditioneel maken airconditioningsystemen gebruik van fossiele brandstoffen. Niet direct energiezuinig en op den duur zeker ook niet kostenbesparend. De nieuwste generatie klimaatsystemen hebben hier dan ook grotendeels mee afgerekend. Het zijn hybride systemen die gebruikmaken van duurzame energiebronnen die overal in onze directe omgeving te vinden zijn. Denk bijvoorbeeld aan bodemwarmte, restwarmte uit de industrie, zonnethermische warmte, palletbranders, warmteopslag in pcm’s of aan het gebruik van een open bron of een vijver voor koude. Bij hybride systemen draait alles om uitwisseling van meerdere bronnen. Het doel van een hybride systeem is om energiestromen en exergie-niveaus (exergie geeft aan op welk hoogwaardig of laagwaardig energieniveau een bron zit) die zo dicht mogelijk bij elkaar liggen, aan elkaar te koppelen om zo tot de meest praktische oplossing, met het minste verlies, te komen. Ondanks het feit dat de grondtemperatuur in Nederland gemiddeld 10-12 ºC is, worden gebouwen toch veelal nog elektrisch of met opgewekte energie gekoeld. De vele stappen die tussen het opwekken van de koude en het transport zitten, leveren veel energieverlies en exergieverlies. Jammer, want menig gebouw kan met koude uit de grond gekoeld worden. Ook voor verwarmen geldt overigens hetzelfde principe, waarbij voor duurzame verwarming vooral het gebruik van laagwaardige warmte kenmerkend is.

Buffering van energie Daarnaast zorgt ook buffering of opslag van de energie voor extra energiebesparing. Het bufferen van energie is aan te bevelen voor die gebouwen waar de vraag en het aanbod van energie per etmaal, week of seizoen wisselend is. Het leidt tot energiebesparing omdat niets weggegooid wordt

wat later nog gebruikt kan worden. Buffering biedt bovendien ook de mogelijkheid om gebruik te maken van verschillende tarieven voor energie. Elektriciteit is niet geschikt om de energie in op te slaan. We weten allemaal hoe snel batterijen leeglopen. Wellicht is in de toekomst de smart grid wel een oplossing om aanbod en verbruik op elkaar af te stemmen. We hebben het dan niet meer over buffering maar over het mondiaal verdelen van de energie. Water daarentegen is bij uitstek geschikt voor de opslag van energie.

Koudwatervrees 80% van onze wereld bestaat uit water. Volgens de oude natuurfilosofen was water de bron van al het leven. Water is een basisbehoefte van de mens en direct gerelateerd aan gezondheid, comfort, veiligheid en economie. De toegang tot schoon water is zelfs opgenomen in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Water heeft bovendien de hoogste soortelijke warmte van alle gangbare stoffen en is daarmee niet alleen geschikt voor opslag maar ook een ideaal medium om energie mee te verplaatsen aangezien water per volume-eenheid veel energie kan opnemen. Dit is geen nieuwe ontdekking. De Romeinen bouwden al aquaducten om hun thermen te verwarmen. Water kan over lange afstanden getransporteerd worden. In de huidige praktijk worden verschillende methoden toegepast om energie met water op te slaan. Denk daarbij aan getijden, stuwdammen, thermische tanks, betonkernactivering, WKO, open water etc. In de hybride gedachte is water al decennialang de transportdrager van thermische energie. Het is natuurlijk, veilig, goedkoop, overal beschikbaar en beheersbaar. Hybride klimaatsystemen die bovendien water gebruiken als belangrijkste energiedrager bestaan al. Toch heeft men in de installatiebranche nog een forse koudwatervrees ten opzichte van dit soort technieken. We zijn nu eenmaal niet gewend om direct in een zwembad te springen, maar steken liever eerst onze teen erin en wachten dan af. Nieuwe regelgeving rondom de F-gassen versnelt het proces echter wel en langzaamaan krijgt water de plaats die het verdient. Duurzaamheid is steeds meer een zaak van verantwoorde keuzes maken. Wie investeert in duurzame maatregelen wil dit ook terugverdienen door te besparen op het energieverbruik en door het bieden van een omgeving die past bij de gebruikers. Bovendien moeten de duurzame oplossingen betaalbaar zijn en de kosten (direct en indirect) in verhouding zijn met de opbrengsten op het gebied van comfort, veiligheid en imago. Investeren in duurzame klimaattechnieken betekenen voor nu en in de toekomst vooral een omslag in het denken.

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 39

39 24-02-14 14:33

“Waarom zou je nog op die koude vloer blijven wonen?”

www.tonzon.nl

TONZON Vloerisolatie, een klasse apart! Een warme vloer, een droge kruipruimte. Het resultaat De dubbele aanpak zorgt ervoor dat de warmte niet meer wordt uitgestraald door de vloer en er geen vocht meer uit de grond de woning binnenkomt. Het milieuvriendelijke systeem maakt radicaal een einde aan de koude vloer en muffe lucht.

Besparing op stookkosten De woning koelt minder snel af door de goed geïsoleerde vloer. Er hoeft minder gestookt te worden omdat de woning sneller opgewarmd is. Het stookseizoen wordt zelfs verkort. Gebruikers melden een gemiddelde besparing van 15 tot 20% op de stookkosten per jaar. Bij

Comfort van een warme vloer Op onze website vindt u talloze recensies en klanten-

woningen met vloerverwarming loopt de besparing op tot wel 40%.

reacties uit 34 jaar praktijkervaring. Ook mensen met vloerverwarming melden een warmere vloer na het aanbrengen van TONZON en merken dat de vloerverwarming nu veel beter te regelen is.

Meer weten? Kijk op www.tonzon.nl. Bellen kan ook via 0900 - 28 66 966 (€ 0,10 p/min) of info@tonzon.nl

Tevreden klanten vertellen “Bij mijn vloer met vloerverwarming bespaar ik 34% op mijn stookkosten per jaar.” “Eindelijk verlost van die koude vloer.” “We hebben geen last meer van zilvervisjes nu het veel minder vochtig is in huis.” “Het klimaat in de kamer is merkbaar aangenamer en ook de koude voeten zijn weg!” Zie ook de recensies en vele spontane klantreacties op www.tonzon.nl O.a. uit Den Ham, Eindhoven, Castricum, Bruchum, Meppel, Velsen, Zaandam, Gouda etc.

TONZON BV • Postbus 1375 • 7500 BJ Enschede • T: 0900 - 28 66 966 (€ 0,10 p/min) • E: info@tonzon.nl • www.tonzon.nl

maart 2014 | duurzaam gebouwd

25-14-027_TonZon_DuurzaamGebouwd_210x297.indd 1 OPMAAK DG 25.indd 40

04-02-14 24-02-14 17:06 14:33

Icopal gelooft in duurzaamheid

Icopal voelt zich als toonaangevende producent van dakproducten verantwoordelijk voor het milieu en werkt daarom op duurzame wijze, zowel v贸贸r, tijdens als na de productie van dakbedekking. Dat we serieus werk maken van duurzaamheid zien we regelmatig beloond. Zo is onze dakbedekking Icopal Universal met DUBOkeur庐 de meest milieuvriendelijke bedekking voor platte daken en hebben we niveau 4 op de CO2 prestatieladder bereikt. Kijk eens op onze website voor de nieuwste initiatieven op het gebied van duurzaamheid.

www.icopal.nl

duurzaam gebouwd | maart 2014

17:06

OPMAAK DG 25.indd 41

41 24-02-14 14:34

Toegepaste klimaattechnieken binnen een complexe omgeving

Amsterdam Centraal, het drukst bezochte monument van Nederland, ondergaat een complete metamorfose. (Foto: Paul Deelman)

Klimaatbeheersing op Amsterdam Centraal Tekst: Mia Spruit, Deerns

Hoe is het klimaat eigenlijk geregeld in een bijzondere omgeving als Amsterdam Centraal? Wordt daar überhaupt over nagedacht? Jazeker. NS Stations heeft Deerns gevraagd klimaatstudies te verrichten om reizigers en ‘bewoners’ van het station meer comfort te bieden.

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 42

24-02-14 14:34

Project

Amsterdam Centraal wordt grondig verbouwd. Het drukst bezochte monument van Nederland ondergaat een complete metamorfose. Deerns heeft binnen deze omgeving de advieswerkzaamheden uitgevoerd voor de nieuwe IJhal en de Poortvrije Passages. Veel aandacht gaat binnen deze opdrachten uit naar de beheersing van het klimaat binnen de Poortvrije Passages. Dit zijn twee passages waardoor mensen, zonder in- en uit- te hoeven checken, van de stadszijde naar het IJ kunnen lopen en waarin food- en lifestylewinkels komen.

Tweeledige oplossing Hoe regel je het klimaat in een gebied dat open en toegankelijk moet zijn voor winkelende reizigers, maar ook aangenaam warm voor de winkeliers die hun winkelpui ook open willen zetten tijdens koude winters? Deerns bedacht een tweeledige oplossing: een volledige thermische schil over het gebied heen in combinatie met luchtgordijnen die bij de ingangen warme lucht binnen blazen wanneer extra warmte noodzakelijk is. Deze oplossing is niet alleen vanuit klimaatoverwegingen bedacht, maar het levert ook enorme kosten- en energiebesparing op. Je hoeft de winkels namelijk niet apart te isoleren met isolerende beglazing en wanden én je verwarmt het loopgebied mee. “Het klinkt allemaal heel simpel, maar dat is het niet”, legt Nico Vermeer uit, senior adviseur bij Deerns. “Het is geen vierkante blokkendoos, die je eenvoudig kunt isoleren. In de Poortvrije Passages lopen er perronbakken, balken en uitsparingen van roltrappen boven je hoofd. Het zijn allemaal verschillende ruimtes. De interactie tussen onze installatietechnici en de bouwfysici maakt het mogelijk dat wij een oplossing op maat kunnen ontwerpen. Dit installatie- en isolatieconcept gaat binnenkort uitgevoerd worden.”

Klimaattechniek

Aangepaste oplossingen Naast het onderzoek voor de Poortvrije Passages, heeft Deerns ook een klimaatstudie uitgevoerd voor het gehele station. Zo is het plan van NS Stations en ProRail, om een extra metro-ingang bij de hoofdentree in het Cuypersgebouw te maken, ondersteund door simulaties in een CFD-studie (Computational Fluid Dynamics) die inzichtelijk maakt welke effecten een ingang op die plek heeft voor reizigers. Drukstoten veroorzaakt door voorbij rijdende metro’s kunnen zeer onaangenaam zijn. Daarnaast zijn ook diverse oplossingen onderzocht om het comfort bij horecagelegenheden op de balkons te vergroten. Hierbij moet je denken aan vloerverwarming of afscherming door balustrades. De onderzoeken hebben inzichtelijk gemaakt welke klimaataspecten in welke mate een rol spelen binnen de stationsomgeving en wat dat betekent voor het comfort voor reizigers. Door de klimaatstudies en zijn expertise op het gebied van installatietechniek en bouwfysica heeft Deerns voor de verschillende gebieden aangepaste oplossingen bedacht die thermisch en economisch aansluiten bij de behoeftes van winkelende reizigers en de ‘bewoners’ van het station.

Bijna-buitenklimaat Voor de verschillende projecten op het station heeft Deerns het jaar doorgerekend waarin rekening wordt gehouden met verschillende seizoenen, temperaturen en de wind. Deze laatste factor speelt een grote rol aan de IJ-zijde. “We hebben berekend hoe vaak het voorkomt dat klimaatinvloeden vanaf bijvoorbeeld het IJ bepalende factoren zijn op het binnenklimaat. Dit is 5 tot 10% van het jaar”, vertelt Richard de Bruin, technicus bij Deerns. “De omstandigheden in de IJhal mag je niet onderschatten, het is een bijna-buitenklimaat. Analyses laten dus zien wat je met ‘normale’ verwarming kunt doen en hoe de luchtgordijnen voor de Poortvrije Passages eventuele extreme klimaatomstandigheden als temperatuurdalingen en hoge windsnelheden kunnen opvangen. Toch heeft Deerns NS Stations aangeraden om bij temperaturen onder het vriespunt of bij luchtverplaatsingen vanaf 1 meter per seconde de deuren van de Poortvrije Passages te sluiten. Er gaat anders teveel warmte verloren. Dit zou energetisch erg zonde zijn. Je bent dan vooral de buitenwereld aan het verwarmen”, sluit hij af.

De omstandigheden in de IJhal zijn een bijna-buitenklimaat.

Naast het onderzoek voor de Poortvrije Passages, heeft Deerns ook een klimaatstudie uitgevoerd voor het gehele station.

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 43

43 24-02-14 14:34

AURANOX® blijven ademen

dakpanmodellen

Auranox®, de betondakpan die werkt als een katalysator. De afwerklaag van de Auranox®-dakpan filtert stikstofoxiden uit de lucht en zet deze om in onschadelijke nitraten. U kunt nu kiezen voor een MONIER-dakpan die nog milieuvriendelijker is. Zie www.monier.nl voor de volledige Auranox®-informatie.

Door middel van laboratoriumonderzoeken aan het Fraunhofer Instituut voor Bouwfysica is vastgesteld dat de Auranox®-dakpan de hoeveelheid schadelijke stikstofoxiden met maar liefst 90% vermindert. PRODUCT GARANTIE JAAR

PRODUCT GARANTIE

DAKSYSTEEM GARANTIE

maart 2014 | duurzaam gebouwd

JAAR

DAKSYSTEEM GARANTIE JAAR

OPMAAK DG 25.indd 44

24-02-14 14:34

Project

Klimaattechniek

Warmtepomp-installatie American Hotel up-to-date met bestaande leidingen Onlangs is de warmtepomp-installatie voor het koelen en verwarmen van de kamers van het Amsterdam American Hotel aangepast. Hierbij is het koudemiddel R22, dat vanaf 2015 verboden wordt, vervangen. Er is gebruikgemaakt van Cleaning Free techniek, een slimme methode van Mitsubishi Electric. De installatie is aangepast zonder haken breekwerk, doordat met deze techniek gebruik gemaakt wordt van bestaande leidingen. Hierdoor is het mogelijk de verbouwing in korte tijd te voltooien, tegen lage kosten. Naast deze voordelen levert het nieuwe warmtepompsysteem tevens een hoger comfort en lager energiegebruik.

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 45

45 24-02-14 14:34

Heldere argumenten bepalen de keus... Verder in duurzaamheid door een gesloten recycling systeem.

Een lage cost of ownership door een lange levensduur en lage onderhoudskosten.

Consequent de hoogste norm, dikwandig profiel NEN EN 12608 Klasse A.

Innovatief, kleurrijk, stijlvast en ontwikkeld voor de Nederlandse markt.

Kwaliteit, vertrouwen en zekerheid

www.vekakozijn.nl

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 46 VEK 173 Adv_1_ISO_TechnischGebouwbeheer_DG.indd 1

24-02-14 08:49 14:34 06-02-14

Project

Excellente dienstverlening is essentieel voor tophotels waar dan ook ter wereld. Het Amsterdam American Hotel van de Hampshire Hotel Group, hoort daar zeker bij. Het hotel is de zakelijke accommodatie in het centrum van Amsterdam en ligt op loopafstand van Stadsschouwburg, Leidseplein en Rijksmuseum. De bestaande klimaatinstallatie werd tijdens de renovatie vervangen, deze warmtepompinstallatie was voorzien van het koudemiddel R22 welke vanaf 2015 volgens wetgeving niet meer mag worden toegepast. De werkzaamheden bestonden uit het vervangen van zowel de binnenunits in de kamers als de buitenunits op het dak.

Gevolgen beperken Een dergelijke renovatie vereist doorgaans ingrijpende aanpassingen, waarbij ook de koelleidingen in gebouwen moeten worden vervangen. Daar de koelleidingen vaak weggewerkt zijn in schachten of wanden brengen deze werkzaamheden veel overlast met zich mee. Mitsubishi Electric ontwikkelde een methode waarbij de overlast tot een minimum wordt beperkt, de gepatenteerde Cleaningfree renovatietechniek. De Cleaning-free techniek van Mitsubishi Electric is geschikt voor de vervanging van warmtepomp-installaties van elk merk. Deze warmtepompen van Mitsubishi Electric zijn voorzien van een uitgebreid spoelprogramma. Alle bestaande leidingen worden nauwkeurig gespoeld en middels een filter worden de chloorresten van het R22 koudemiddel

Klimaattechniek

verwijderd. Dit is nodig om het nieuwe duurzame koudemiddel R410a goed te laten functioneren. Met de methode wordt dus voorkomen dat het leidingstelsel, dat soms wel honderden meters lang is, moet worden vervangen. De renovatiemethode is niet alleen goedkoper dan conventionele vervanging van een R22-installatie. Ook is de gerenoveerde installatie met het nieuwe koudemiddel doorgaans 40 tot 70 procent energiezuiniger. De vervangen binnenunits zijn ook stiller dan de bestaande waardoor het comfort in de ruimte wordt verhoogd.

Het American hotel heeft 175 kamers waar het binnenklimaat comfortabel wordt geregeld door de nieuwe Mitsubishi Electric Warmtepomp. Sommige kamers bieden uitzicht op de grachten of het Leidseplein. Het hotel ademt een jaren â&#x20AC;&#x2122;20 sfeer, met een combinatie van elegante art-deco-elementen en moderne faciliteiten. Exclusief importeur Alklima B.V. is exclusief importeur van Mitsubishi Electric Living Environment Systems en is in haar 20 jarig bestaan uitgegroeid tot een vooraanstaande speler op de Nederlandse klimaatmarkt. Alklima staat voor samenwerking met meerwaarde door kennis te delen met haar partners en te adviseren over de integratie van warmtepompen in totaalconcepten voor zowel de woning- als de utiliteitsmarkt.

duurzaam gebouwd | maart 2014

08:49

OPMAAK DG 25.indd 47

47 24-02-14 14:34

Transformeren - Isoleren - Opwaarderen Dat is pas passief renoveren! Nederland kent talloze karakteristieke wijken. Geliefd bij bewoners en te waardevol voor de sloop, maar niet voorbereid op de toekomst. Zo ook deze 28 hobbykamerwoningen in Enschede, waarvan de renovatie naar passiefhuisniveau deel uitmaakte van een omvangrijke herstructurering van een deel van de wijk Wesselerbrink. Het succes van deze renovatie werd in januari 2014 bekroond met een Passief Bouwen Award (categorie Renovatie).

Transformatie en waardebehoud van de bestaande woningvoorraad is belangrijk. Voor ons ĂŠn de generaties na ons. Bekijk dit project en andere duurzame oplossingen van Sto op www.sto.nl.

OPMAAK DG 25.indd 48

24-02-14 14:34

Nieuws

Klimaattechniek

Introductie vraaggestuurd ventilatiesysteem voor schoolgebouwen Een vraaggestuurd ventilatiesysteem voor schoolgebouwen zorgt voor een gezond binnenklimaat, met eenvoudige bediening en verbeterde energieprestaties. De Aralco NVS OxyGreen SCHOOL is een systeem voor schoolgebouwen, waarbij de afvoer mechanisch geregeld wordt, op basis van de kwaliteit van de binnenlucht. De toevoer van verse lucht verloopt via zelfregelende toevoerroosters. De belangrijkste voordelen van een vraaggestuurd ventilatiesysteem zijn dat het voor een gezond binnenklimaat zorgt, de bediening eenvoudig is en de energieprestaties worden verbeterd. Op het gebied van vraaggestuurde ventilatiesystemen levert Aralco NVS reeds de OxyGreen systemen CO2 voor woningen en COLLECTIEF voor gestapelde bouw. OxyGreen SCHOOL bestaat uit één of meerdere proportionele regelkleppen, één regelunit en één CO2-sensor per klaslokaal of ruimte. De CO2-sensor stuurt de proportionele kleppen aan, zodat de ventilatiecapaciteit wordt afgestemd. De drukgeregelde dakventilator past zijn toerental aan op de wisselende totale ventilatiebehoefte van alle ruimten.

Daardoor verplaatst de ventilator nooit meer lucht dan nodig. Dit resulteert in een lager energiegebruik én een lager geluidsniveau. Aangezien de geluidsbron zich buiten de lokalen bevindt worden geluidsproblemen voorkomen en kan onderhoud snel en efficiënt worden uitgevoerd, zonder de lessen te storen. Meer informatie: www. aralco.nl

Prinses Beatrix opent nieuwbouw De Basis Het nieuwe trainings- en nazorgcentrum van Stichting de Basis in Doorn is eind vorig jaar geopend door prinses Beatrix. Een belangrijke uitdaging bij de nieuwbouw was om een ontwerp te maken dat paste in de toekomstvisie van de Basis, waarbij rekening werd gehouden met de randvoorwaarden van alle belanghebbenden. Sinds 2007 is Royal HaskoningDHV betrokken bij de modernisering van het hele terrein en de gebouwen. Hierbij werden zowel programma’s van eisen, ontwerp en technische uitwerking verzorgd door een team van architecten, landschapsarchitecten, stedenbouwkundigen, constructeurs en adviseurs voor installaties, infrastructuur, milieu en vergunningen. Er werd voor nieuwbouw gekozen omdat een deel van de gebouwen van de Basis uit de jaren vijftig stamt en het volledige complex onpraktisch en duur in onderhoud was. De locatie vroeg om duurzame oplossingen, zo vertelt Jan Koelink, architect Royal HaskoningDHV: “Een van de belangrijkste uitdagingen was om een ontwerp te maken dat past bij de toekomstvisie van de Basis en tevens rekening houdt met de randvoorwaarden van alle belanghebbenden. Dat ligt niet alleen bij de Basis en haar samenwerkingspartners, maar ook bij omwonenden, belangengroepen en de gemeente Utrechtse Heuvelrug. Zo ligt het terrein aan de rand van het natuurgebied de Utrechtse Heuvelrug, wat hoge eisen

stelt aan de landschappelijke inpassing.” Navos leverde innovatieve Beton Oppervlakte Activering (BOA), een manier van comfortabel en zeer energiezuinig verwarmen en koelen vanuit het plafond. Hierbij wordt gebruikgemaakt van fabrieksmatig instorten van capillaire klimaatmatten in een breedplaatvloer. De klimaatmatten bevinden zich 2-3 mm boven de onderkant van de breedplaatvloer. Het Royal HaskoningDHV-team was verantwoordelijk voor onder andere een masterplan en structuurontwerp voor het totale terrein, het ontwerp van achttien zorgwoningen in het bos, het ontwerp van het nieuwe trainings- en nazorgcentrum (trainings-, congres-, logiesen kantoorfaciliteiten), een bodemsanering en alle benodigde vergunningprocedures. Meer informatie: www. royalhaskoningdhv.nl www.navos.nl

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 49

49 24-02-14 14:34

De Poorters van Montfoort is het eerste renovatieproject in Nederland volgens de Active House visie. 10 Sociale huurwoningen werden opgewaardeerd van energielabel E naar A++. Als vervolg hierop willen wij de opgedane kennis op het gebied van energie, comfort en milieu toepassen in een nieuw pilot project. Neem bij interesse contact op met onze architecten Raymond van Hattum en Marthijn Reekers via architecten@velux.nl of tel. 030 - 6.629.629.

Project zoekt vervolg

Active House Active House is een visie op duurzaam wonen waarbij de gebruiker centraal staat. De themaâ&#x20AC;&#x2122;s energie en milieu staan op gelijke voet met het binnenklimaat, met als doel tot energiezuinige gebouwen te komen met een zo groot mogelijk comfort voor de gebruiker. Nieuw! Active House Specificaties 2.0. Download de specificaties nu van www.activehousenl.info.

OPMAAK DG 25.indd 50 Duurz. Gebouwd.indd 1 14016 VELUX Advertentie

24-02-14 12:34 14:34 04-02-14

Klimaattechniek

Nieuws

Optimaal binnenklimaat van vernieuwd wooncomplex Margaretha Het wooncomplex Margaretha in Kampen wordt in verschillende fases compleet vernieuwd, waarbij onder andere ventilatie onder handen wordt genomen en een WKO wordt geïnstalleerd. Doel is om een vernieuwd zorgcomplex te bouwen waarin zo min mogelijk energie wordt verbruikt. Er worden allerlei efficiënte technieken ingezet om energie te besparen. Zo wordt een WKO in de bodem ingezet voor verwarming en worden warmteoverschotten opgeslagen in gesloten bodemcollectoren. Warmtepompen benutten op hun beurt de energie uit het grondwater voor een hogere temperatuur bij het verwarmen. Daarnaast worden zonnepanelen op het dak geplaatst. Naast een groen dak, dat rondvliegende stofdeeltjes en pollen opvangt en een sterk isolerende werking heeft, wordt het binnenklimaat van het complex onder handen genomen. Tijdens de eerste fase werd een combinatie van ventilatie en zonwering toegepast, in de vorm van de CO2-gestuurde DucoTwinTronic120 Cap. Het zonweringsdoek is bij deze uitvoering gemonteerd op een uitvalarm, die eerst verticaal naar beneden zakt, maar daarna automatisch uitvalt in een hoek van maximum 90 graden. Voordeel hiervan is dat zonnehitte geen kans krijgt, maar er komt genoeg licht binnen. Dankzij CO2-sturing in de leefruimte wordt het binnenklimaat zorgvuldig bijgehouden; er wordt enkel geventileerd waar het nodig is én

in de juiste hoeveelheid. De elektronisch gestuurde ventilatieroosters openen zich enkel wanneer er ventilatiebehoefte is en sluiten zich opnieuw zodra het binnenklimaat geoptimaliseerd is; dit zorgt voor een extra energiebesparing.

Meer informatie: www.duco.nl

Air Experience Center bereikt hoogste punt Onlangs werd het hoogste punt bereikt van een compleet nieuw duurzaam bedrijfspand aan de A28. Het pand krijgt de naam 'Air Experience Center' en wordt energiezuinig met een comfortabel binnenklimaat. Deze nieuwbouw van Brink Climate Systems wordt midden volgend jaar in gebruik genomen, een heuglijk feit, zo vindt algemeen directeur Johan van Renselaar: “Natuurlijk zijn onze eigen producten, de nieuwste luchtverwarmings- en ventilatieoplossingen, ingebouwd. We doen er alles aan om comfortabel en duurzaam te werken.” Naast vloerverwarming in de productiehal is een warmte/koudeopslag in de bodem aangelegd. Daarnaast is het dak versterkt, zodat in de toekomst zonnepanelen kunnen worden aangebracht. Van Renselaar brengt de maatregelen in verband met de visie van zijn onderneming: “Wij zijn specialisten in het koelen en verwarmen van lucht en geven met deze nieuwbouw aan dat duurzaamheid ons aan het hart gaat. De buitenkant van het gebouw is bedekt met duurzaam geproduceerd larikshout en we hebben oplaadpunten voor elektrische auto’s en fietsen.” De GPR-score (duurzaamheidscore) van het nieuwe pand is hoger dan 7,5 wat Brink een kwalificatie oplevert van ‘onderscheidend duurzaam’. Tegelijkertijd is de Energieprestatiecoëfficiënt (EPC) van de kantoren ongeveer 0,75 waar in het Bouwbesluit een score van 1,1 wordt nagestreefd.

Niet alleen het personeel kan beleven hoe schone lucht en duurzaamheid samengaan; ook klanten zijn welkom om het comfort zelf te ervaren. Van Renselaar: “We bouwen dit Air Experience Center ook voor onze klanten. Zo kunnen zij, eventueel weer met hun eigen klanten, een kijkje nemen om te ondervinden wat de invloed van onze oplossingen is voor het wooncomfort.” Volgens hem gaat het vooral om kennisdeling en het zelf laten ervaren van de nieuwbouw: “Onze deur staat altijd open voor bezoekers, zodat we onze kennis kunnen verspreiden en hen kennis laten maken met onze producten. We geloven in een comfortabele thuisomgeving voor iedereen.”

Meer informatie: www.brinkclimatesystems.nl

duurzaam gebouwd | maart 2014

12:34

OPMAAK DG 25.indd 51

51 24-02-14 14:34

13_BRE_020_MVO_AD210x297 31-05-13 09:21 Pagina 1

Mensen maken het verschil Als bouwen installatiebedrijf dat ook nog eens is gespecialiseerd in renovatie en onderhoud staat Breijer midden in de maatschappij. Het mag voor zich spreken dat we in alles wat we doen de wettelijke regels en de maatschappelijke normen respecteren. Als onderdeel van het familiebedrijf Facilicom zijn we oprecht betrokken bij het welzijn van onze medewerkers. En in de relatie met onze opdrachtgevers proberen we ons steentje bij te dragen door duurzame, onderhoudsarme en energiezuinige alternatieven te adviseren. Nieuwsgierig hoe Breijer uw organisatie verder kan verduurzamen? Wij gaan graag met u in gesprek. Kijk voor meer informatie op www.breijer.nl of bel (010) 297 65 00. Breijer. Partner in elk bouwen installatieproject

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 52

De juiste mensen op de juiste plek 24-02-14 14:34

Knap als je ervaring hebt en toch groen denkt.

Management Advies Automatisering Bouw Huisvesting Vastgoed

Brink Groep is actief binnen de bouw-, huisvestings- en vastgoedmarkt. We managen en adviseren bij complexe projecten en leveren specialistische softwaretools om projecten te beheersen. We zijn altijd op zoek naar het evenwicht tussen de ambitieuze dromen van onze opdrachtgevers en de haalbaarheid binnen de marktomstandigheden. En met succes. Bijvoorbeeld bij de duurzame herontwikkeling van Rabobank Dommelstreek, voor de invulling aan de Green Deal Zakelijke Dienstverlening of bij het traject voor duurzame herhuisvesting van Provincie Utrecht. Onze veelzijdigheid, gedrevenheid en kennis zien we als solide basis voor de toekomst.

brinkgroep.nl/duurzaam

OPMAAK DG 25.indd 53

knap werk

duurzaam gebouwd | maart 2014

53 24-02-14 14:34

[Re]building the future

BREEAM-NL Expert Joost Bennekers ontwikkelt stappenplan voor BREEAM-NL In-use:

“BREEAM-NL In-Use mo een ‘must have’ worden” “Voor een efficiënt proces”

Een duurzaam voorbeeld zijn, zodat er steeds meer over je gesproken wordt. Met a lijk doel dat huurders en zelfs consumenten duurzaamheid als ‘een must have’ gaa gedrag volgen. Dat is wat Klaas Voet, Hoofd Technisch en Facilitair Management b vastgoedbelegger Corio voor ogen heeft. En BREEAM-NL In-Use is volgens hem “e instrument om daar aan bij te dragen. En een hulpmiddel dat je zelfs geld kan oplev

Jaarlijks wordt slechts een tot twee procent van de vastgoedvoorraad aangevuld met nieuw en soms duurzaam vastgoed. Het tempo in verduurzaming kan alleen worden versneld door juist de bestaande bouw aan te pakken. De leidraad daarbij is BREEAM-NL In-Use, waarvan de nieuwste versie eind 2013Corio isvoert verschenen. Certifi ceren Voet gelooft zelf in BREEAM-NL In-U een actief Corporate Social Responsability (CSR) beleid en timmert al enkele jaren hard aan diverse redenen. “Om te beginnen v met BREEAM-NL In-Use is een intensief en uitdagend proces. BREEAM-NL Expert Joost de ‘groene weg’.Bennekers Zo werd het bedrijf inontwikkelde het najaar steeds vaker of je vastgoed volgens van 2012 benoemd tot meest duurzame Nederlandmaatstaven is gecertificeerd. Het is een stappenplan om het verduurzamen van bestaande bouw te stimuleren. Hij vertelt erover. se belegger, en ontving hiervoor de Groene Bakmeest gebruikte certificeringssystee

Het succes van de vorige edities van de Dutch Green Building Week krijgt komende september weer een vervolg.

steen. Deze onderscheiding is in 2010 door Jones Lang LaSalle geïnitieerd om duurzaamheid op de vastgoedbeleggingsmarkt te stimuleren. De award is een compliment aan beleggers die een aansprekend voorbeeld zijn.

ontkomt niet aan die ‘top-down’ be daarom zichtbaar dat je duurzaam a mert. Zo streeft Corio ernaar om vo bouwprojecten minimaal een BREE (Very Good) beoordeling te behalen

Ambassadeursrol

Verkoopbaarheid portfolio s

Corio wil echt een ambassadeursrol in de branche. Reden waarom Klaas Voet graag deelneemt aan de BREEAM-NL In-Use Adviesgroep. Voet: “Voordat mensen besluiten voor duurzaamheid te gaan, zul je ze eerst enthousiast moeten krijgen. Je moet er geloof in hebben, en vervolgens moet een systeem als BREEAM-NL In-Use – waarmee je die verduurzaming kunt bereiken – zo gemakkelijk mogelijk zijn in het gebruik. Door zitting te nemen in de Adviesgroep voor BREEAM-NL In-Use kan ik daaraan bijdragen.”

Voet raadt het gebruik van BREEAM ook aan “omdat dit een heel goed h als organisatie inzicht te krijgen in je milieu. Het is een handige tool om d beweging te krijgen. Bovendien kun nele kosten omlaag brengen, en – la – gaat de verkoopbaarheid van je p Daarbij trekt hij de vergelijking met b kiezen voor een pakje traditioneel ge boter, of voor een biologisch produc

maart 2013 | duurzaam gebouwd

DG19.indd 38

Regiokantoor Joulz heeft een BREEAM-NL In-use-certificaat, voor Asset, Beheer en Gebruik.

“Bij BREEAM-NL In-use gaat het om in totaal 166 vragen; 72 vragen over het gebouw (Asset), 42 over het beheer en 52 over het gebruik”, schetst Bennekers de totale uitdaging om een bestaand gebouw te verduurzamen met BREEAM-NL In-use. “Per vraag dient bij certificering tevens bewijsmateriaal te worden aangeleverd. Het stappenplan biedt ondersteuning om efficiënt met BREEAM-NL In-use om te gaan. Als de juiste personen en gebouwinformatie beschikbaar zijn kan al in een halve dag met een Pre-Assessment een score berekend worden.”

Het stappenplan Het stappenplan heeft zeven onderdelen. Joost Bennekers, tevens lid van de Adviesgroep BREEAM-NL In-use vertelt over de eerste stap:

“In eerste instantie is het belangrijk te bepalen wat de organisatie met duurzaamheid en BREEAM-NL wil. Wil je alleen het Asset certificeren, of wil je ook onderzoeken hoe je verbeteringen kunnen bereiken in het beheer en het gebruik, dat maakt nogal een verschil in tijd. Je kunt bijvoorbeeld ook besluiten dat een Pre-Assessment voldoende is.” Vervolgens is het volgens Bennekers belangrijk om de juiste personen bij het proces te betrekken. “De gegevens zijn veelal verspreid beschikbaar bij de eigenaar, beheerder en/of gebruikers. Dat is een uitdaging, en mag niet onderschat worden. Het is aan te raden om de personen vroegtijdig te betrekken en ze ruim voor het beantwoorden van de vragenlijst te laten weten welke documenten gewenst zijn.

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 54

24-02-14 14:34

Het ‘Campo dei Fiori’, gelegen in het hart van München, beschikt over 43 kamers en appartementen.

www.dgbc.nl Joost Bennekers: BREEAM-NL Expert en bedenker van het stappenplan voor BREEAM-NL In-use.

Het betrekken van een BREEAM NL In-use Expert kan dit proces versoepelen.”

‘Gegevens verzamelen kost tijd’ De derde stap is het verzamelen van de juiste gegevens. Bennekers: “Om de vragen goed te kunnen beantwoorden is het van belang dat beschikbare gegevens op voorhand worden verzameld. Hierbij moet je denken aan een energiebesparingsonderzoek, het milieubeleid inclusief doelstellingen met de resultaten, het MJOP met planning, plattegronden en gegevens over de gebruikte bouwmaterialen, bodemonderzoek, asbestonderzoek en afvalcontract/facturen. Ervaring leert dat het boven tafel krijgen van gegevens bij bestaande bouw tijd kan kosten.” Daarna is het tijd voor een Pre-Assessment. Die kunnen gratis geregistreerd en uitgevoerd worden via de Assessmenttool van de DGBC. Er kan gekozen worden voor de invoer van één, twee of drie modules. Dit is afhankelijk van de gekozen doelen. “Eigenaren kiezen veelal voor de Asset module”, vertelt de BREEAM-NL Expert. “Vervolgens gaan ze met de beheerder en huurder om tafel om die andere modules door te rekenen. Maar het kan ook andersom. Als gebruiker kun je natuurlijk ook de Gebruik-module gebruiken en vervolgens de eigenaar aansporen tot doorrekening en verduurzaming.” Over de uitkomsten van een Pre-Assessment mag niet extern gecommuniceerd worden. Dit komt omdat dit assessment niet door een Assessor is gecontroleerd. Feitelijk mag de vlag pas uit als het gebouw officieel met BREEAM-NL In-use is gecertificeerd. “Je kunt als organisatie kiezen om voor een officiële certificering te gaan”, vertelt Joost Bennekers. “Hiervoor moet je je project aanmelden, het benodigde bewijsmateriaal in de Assessmenttool uploaden en te laten beoordelen door een erkende BREEAM-NL Assessor. Deze Assessor wordt gecontracteerd door de aanvragende partij.” Na de controle van de Assessor controleert de Dutch Green Building Council steekproefsgewijs het werk. Bij goedkeuring wordt het BREEAM-NL-certificaat afgegeven. Dit kan voor één, twee of drie modules.

Stappenplan in het kort

1. Bepaal de ambitie en doelstellingen op hoofdlijnen 2. Betrek de benodigde personen 3. Verzamel de gegevens voor de modules 4. Voer een Pre-Assessment voor één of meerdere modules Bij certificering aanvullend de volgende stappen: 5. Certificeer één of meerdere modules met een Assessor 6. Verzamel jaarlijks KPI’s en herbereken score 7. Hercertificeer driejaarlijks Kijk voor het stappenplan op www.breeam.nl onder In-Use. aanpassingen zijn doorgevoerd in het gebouw en er behoefte bestaat om deze terug te zien in de score.” Het BREEAM-NL In-use-certificaat is één jaar geldig en kan maximaal tweemaal voor een jaar verlengd worden. Na deze periode is in ieder geval hercertificering nodig voor de gecertificeerde modules met een Assessment door de Assessor. “Er wordt opnieuw een Assessment en gebouwronde uitgevoerd. Het uitgangspunt hierbij is dat de getroffen maatregelen ter verduurzaming dan verwerkt en erkend kunnen worden. Wel is het zo dat dan ten opzichte van de dan geldende versie gecertificeerd dient te worden. Er kunnen wijzigingen optreden tussen versies met consequenties voor de vragen, het puntenaantal en het benodigde bewijsmateriaal. Hierdoor kan ook de score veranderen. De DGBC ziet erop toe dat het verschil tussen versies acceptabel blijft, met als uitgangpunt maximaal vijf procent per versie per module.” Joost Bennekers hoopt met dit stappenplan handvatten te bieden om verduurzaming in de bestaande gebouwenvoorraad verder te stimuleren. “Want hier is nog veel winst te behalen”, besluit Bennekers.

Certificaat voor drie jaar, en ieder jaar verlengen In principe wordt certificering voor periodes van drie jaar aangegaan. Na een jaar moet gekeken worden of de duurzaamheidsprestatie van het bestaande gebouw nog steeds wel zo hoog is als ten tijde van het behalen van het certificaat. “Je zult dus actuele gegevens moeten aanleveren bij de DGBC”, aldus Bennekers. Het gaat dan om de KPI’s van het voorgaande kalenderjaar, dus onder andere energieverbruik van alle energiedragers, afvalhoeveelheden, waterverbruik en de transportkilometers woon-werk, zakelijk en goederen. Dan volgt een herberekening van de score. “Deze mag zonder betrokkenheid van een Assessor worden uitgevoerd. Je kunt een her-certificering op elk moment aanvragen, bijvoorbeeld op een moment dat relevante

Beurstraverse Rotterdam heeft ook een BREEAM-NL In-use-certificaat, voor Asset en Beheer.

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 55

55 24-02-14 14:34

3 5

6 7 8 2 4

n n n n

OPMAAK DG 25.indd 56

Buitenlucht Toevoerlucht Afvoerlucht Retourlucht

24-02-14 14:34

100% binnenleven Zehnder houdt zich sinds jaar en dag succesvol bezig met de ontwikkeling, productie en verkoop van ventilatie- en verwarmingsoplossingen voor de woningbouw en kleine utiliteit. De kwaliteit van binnenklimaat en wooncomfort voor leef- en werkomgeving staan daarbij centraal. Een selectie uit de vele oplossingen van Zehnder voor een vitaal binnenklimaat: 1. Met een WHR warmteterugwinapparaat wordt gebruikte lucht afgezogen in de natte ruimtes en verse buitenlucht toegevoerd in de woon- en slaapvertrekken. Comfortabel én energiezuinig ventileren! 2. Het ComfoFresh luchtverdeelsysteem verdeelt toevoerlucht over alle vertrekken van de woning en voert gebruikte lucht naar buiten af. Renoveren? Gebruik dan de ComfoFlat! 3. Zehnder heeft speciaal voor ComfoFresh ventielen en roosters geselecteerd die het comfortniveau in elke ruimte aanzienlijk verbeteren. Hoe? Door een combinatie van ingenieuze techniek met eigentijds design. 4. Met een Hoofdbediening CO 2 draait het ventilatiesysteem gecontroleerd en volledig automatisch op het gewenste niveau. Voor een gezond en comfortabel leefklimaat! 5. Aan het CO2-systeem kan een Uitbreidingssensor worden toegevoegd voor in de slaapkamers. Zonder tussenkomst van de bewoners wordt de lucht ververst. Voor een “gezonde slaapkamer”. 6. Met een Timer in de badkamer kan tijdens gebruik van de douche en/of het bad de afzuiging worden verhoogd. Na afloop van de ingestelde tijdsperiode schakelt de ventilatie terug naar de gebruikelijke stand. 7. Zehnder Charleston. Onze design kolomradiator is in vele uitvoeringen verkrijgbaar. In badkameruitvoering maar ook voor andere vertrekken in de woning. Geschikt voor laagtemperatuursystemen. Een efficiente allrouder! 8. Zehnder Nova Neo. De Nova Neo is een compacte Zeer Lage Temperatuur designradiatorconvector, ideaal voor LTV systemen zoals een warmte pomp, vloerverwarming. Ook voor gasgestookte systemen met een lage aanvoertemperatuur.

www.zehnder.nl www.zehnder-jestorkair.nl

OPMAAK DG 25.indd 57

24-02-14 14:34

RVO.nl biedt ondersteuning bij verduurzamen van gebouwen Tekst: Irma Thijssen

Frisse School financieel mogelijk, mits…. Het is algemeen bekend dat het binnenklimaat in heel wat bestaande scholen verre van ideaal is. Om de bestaande scholenvoorraad fris te maken vormt financiering een belangrijke barrière. In opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) hebben AT Osborne en AHB Consultancy marktpartijen geïnterviewd over de vraag hoe zij de financiering voor het fris maken van bestaande schoolgebouwen hebben georganiseerd. Op basis van deze interviews zijn vijftien geslaagde projecten in kaart gebracht in het rapport ‘Praktijkvoorbeelden Financiering verfrissen van scholen’. Dit rapport is te downloaden via de RVO-website. De bestudeerde projecten leveren interessante observaties op: - Weinig tot geen bestaande schoolgebouwen beschikken over ventilatiesystemen anders dan natuurlijke ventilatie. - Samenwerking tussen gemeente en schoolbestuur is essentieel. - Dat geldt ook voor het samenvoegen van de verschillende geldstromen. - Een Frisse School kost exclusief energiekosten € 16 tot € 32 per leerling per jaar. - Externe financiering is goed mogelijk maar wordt nog weinig toegepast. Verantwoordelijke ministeries voor onderwijshuisvesting en RVO.nl willen graag een vervolg geven aan dit onderzoek en de aanbevelingen uit het rapport omzetten in meerdere Frisse Scholen-pilots. Binnenkort vindt hierover met marktpartijen een rondetafelbijeenkomst plaats.

RVO.nl Sinds 1 januari is de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) een feit. De nieuwe Rijksdienst is een samenvoeging van Agentschap NL en Dienst Regelingen. De dienst richt zich op het ondersteunen en stimuleren van duurzaam, agrarisch, innovatief en internationaal ondernemen. Website: www.rvo.nl Tel: 088-0424242 Alles over duurzame gebouwen: www.rvo.nl/gebouwen Volg ons op Twitter: @RVO_Nederland, @duurz_gebouwen Aanmelden voor de nieuwsbrief Duurzaam Ondernemen: www.rvo.nl Artikelen over duurzaam vastgoed: http://issuu.com/nlduurzaamvastgoed Films over duurzaam vastgoed: http://www.youtube.com/nlduurzaamvastgoed

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 58

24-02-14 14:34

Greenlease Dashboard Het Platform Duurzame Huisvesting lanceerde onlangs het Greenlease Dashboard. Het Greenlease Dashboard is een webtool voor eigenaren, huurders en bemiddelaars van kantoren om duurzaamheidsambities door te rekenen en deze vervolgens met behulp van de Greenlease Menukaart vast te leggen in concrete huurbepalingen. Het Greenlease Dashboard is een instrument om de financiële effecten van verschillende besparingsmaatregelen beter in beeld te brengen, die zowel een rendement voor de eigenaar als voor de huurder opleveren. Opheffen split-incentive Eigenaren en huurders krijgen bij verduurzaming van vastgoed vaak te maken met het ‘split-incentive’-dilemma. De eigenaar betaalt voor het verduurzamen van een gebouw, terwijl de huurder profiteert van de voordelen, zoals een lagere energierekening. Dit blijkt nog vaak een drempel voor eigenaren om vergaande duurzaamheidsmaatregelen te nemen. Met het Greenlease Dashboard kunnen afspraken worden gemaakt om de kosten en opbrengsten eerlijker te verdelen. Een gebouw kan al tijdens de looptijd van de huurovereenkomst duurzaam gebruikt en beheerd worden. Via een allonge op het huurcontract kunnen eigenaar en huurder direct met verduurzaming starten of kunnen ze nieuwe tussentijds gemaakte afspraken vastleggen. Op die manier is het ook mogelijk om snel en flexibel in te spelen op nieuwe ontwikkelingen. Het Greenlease Dashboard is ontwikkeld door EnergyMatters, Vastgoed Belang en VGM NL. Zie www.platformduurzamehuisvesting.nl/greenlease-dashboard.

HO: Ambities worden realiteit Dit jaar worden in Nijmegen twee bijzondere duurzame onderwijsgebouwen in gebruik genomen: het Grotiusgebouw van de Radboud Universiteit en het nieuwe gebouw voor de Faculteit Educatie op de HAN-campus. Beide organisaties zijn deelnemers aan het MJA-convenant. Hiermee laten zij zien dat duurzaamheid niet alleen woorden zijn en dat het nu ook mogelijk is om zeer zuinige en duurzame gebouwen te realiseren in het hoger onderwijs. Zie ook www.rvo.nl/mja. Faculteit Educatie Het gebouw van de Faculteit Educatie (zie ook maarteditie 2012) heeft een MIG (milieu index gebouw, GreenCalc+) van 330. Bij het ontwerp is op alle niveaus naar duurzaamheid gekeken, zoals: energie, water, materialen, luchtkwaliteit, akoestiek en visueel comfort. Dankzij zonnepanelen en ondergrondse WKO is het een energieleverend gebouw. Er wordt zoveel mogelijk daglicht toegepast, aangevuld met LED-armaturen. Het gebouw heeft een grijswatervoorziening voor spoelen van de toiletten. Tot slot zijn zo veel mogelijk Cradle to Cradle-materialen gebruikt. Denk aan vloerbedekkingen, aluminium en onbehandeld hout. Grotiusgebouw Het Grotiusgebouw heeft label A++ en een MIG van 314. Al bij het ontwerp is rekening gehouden met duurzaamheid, door de vierkante vorm, de compacte bouw, hoge isolatiewaarden en toepassing van triple glas. Deze maatregelen beperken het energieverlies. Ook is veel zorg besteed aan energiezuinige verlichting, gebruik van daglicht, regelbare kunstverlichting en aanwezigheidsdetectie. De CO2-gestuurde ventilatie kan naar behoefte worden geregeld. Voor koeling en verwarming wordt het Grotiusgebouw gekoppeld aan het WKO-systeem van de universiteit. Zonnecellen in de atriumdaken en op de rest van het dak leveren daarnaast nog eens 75.000 kWh per jaar op: vergelijkbaar met het verbruik van 22 huishoudens.

Grotiusgebouw (Benthem Crouwel)

OPMAAK DG 25.indd 59

Faculteit Educatie, HAN-campus Nijmegen

Green Deals In januari 2014 is de 160e Green Deal gesloten. Met de Green Deal-aanpak geeft het kabinet ruimte aan vernieuwende initiatieven uit de samenleving voor duurzame economische groei. Er zijn rond de 25 Green Deals afgesloten in de sector Bouw. Zo’n 95% van de daarin afgesproken acties richt zich op energiebesparing of duurzame energie. Zo worden via de blok-voor-blok-aanpak 15.000 woningen energiezuiniger gemaakt. In Utrecht zijn 17 scholen energiezuinig gemaakt. De provincie Overijssel stimuleert bedrijven zich actief te richten op renovatie in plaats van nieuwbouw. De gemeente Rotterdam krijgt via een Green Deal ondersteuning voor hun ESCo-aanpak bij gemeentelijk vastgoed. En via de Green Deal Smart Energy Cities worden tot 2019 100.000 gebouwen voorzien van slimme energieconcepten. Voor aanmelden van nieuwe Green Deals en voor vragen: www.rijksoverheid.nl/ greendeal. Factsheets van alle Green Deals staan op ondernemendgroen.nl. Aanmelden voor de nieuwsbrief kan via nieuwsservice@rvo.nl.

EIA en MIA Via de Energie Investeringsaftrek (EIA) kunnen bedrijven fiscaal voordelig investeren in energiezuinige technieken en duurzame energie. U kunt 41,5% van de investeringskosten aftrekken van de fiscale winst. Op de Energielijst 2014 staan zo’n 160 energiezuinige investeringen (‘bedrijfsmiddelen’) waarvoor u gebruik kunt maken van de EIA. De EIA is een regeling van het ministerie van Economische Zaken en Financiën. Via de Milieu Investeringsaftrek (MIA) kunnen bedrijven fiscaal voordelig investeren in milieuvriendelijke technieken. Met de MIA kunt u tot 36% van de investeringskosten aftrekken van de fiscale winst. Op de Milieulijst 2014 staan ruim 300 investeringen. De MIA is een regeling van het ministerie van Infrastructuur & Milieu. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland voert beide regelingen uit. Zie www.rvo.nl/eia en www.rvo.nl/mia.

duurzaam gebouwd | maart 2014

59 24-02-14 14:34

www.recticelinsulation.nl Vraag nu ons gratis passiefhuisboek aan op: www.recticelinsulation.nl en bekijk hier ook het ﬁlmdocument over de massief passief bouwvisie.

Revolutionaire bouwvisie: netto maandlasten voor bewoners blijvend lager! Huurders en kopers van het passief project Nimmerdor in het Zeeuwse Grijpskerke proﬁteren van een enorme besparing in hun maandlasten: zij betalen voor hun energienota nog maar een paar tientjes per maand. Dat is te danken aan de massief passief bouwvisie van Recticel Insulation, die in Nederland voor het eerst werd toegepast in het multifunctionele complex Nimmerdor. Recticel Insulation biedt dan ook de beste polyurethaan isolatieproducten voor een passiefhuis. Heeft u plannen voor een economisch en ecologisch voordelig passief project? Mail voor een afspraak met een van onze adviseurs naar: vanderhoek.roland@recticel.com. Of kijk voor meer informatie op de site: www.massiefpassief.nl

Tevreden bewoners: ”massief passief wonen geeft echt comfort en lage energiekosten. Ik krijg nu geld terug!” Robin Vos (28) was stomverbaasd, toen hij de eerste nota van energieleverancier Delta kreeg: “Het maandbedrag kwam uit op min 13 euro. Ik kreeg terug! En nu nóg altijd.” “Beloofd was, dat het energiegebruik ‘nul’ zou zijn. Dat klopte dus aardig.”

maart 2014 |

OPMAAK DG 25.indd 60

Scan via uw Layer-app voor meer informatie. duurzaam gebouwd

www.recticelinsulation.nl

24-02-14 14:34

Optimaliseer gebouwprestaties

Innovatieve oplossingen voor uw gebouw Als trendsetter met wereldwijde ervaring op het gebied van gebouwmanagement ontwikkelt en implementeert Honeywell Building Solutions innovatieve oplossingen voor het dagelijks beheer van gebouwen: energiebeheer, klimaat (HVAC), toegangscontrole, veiligheid en beveiliging. We maken er onze missie van om naar u te luisteren, uw doelstellingen te begrijpen en innovatieve oplossingen aan te dragen die berekend zijn op de eisen die uw business aan de functionaliteit van uw gebouwen stelt. Oplossingen waarbij ‘people, planet & profit’ hand in hand gaan. En oplossingen die u een hogere return on investment bieden. Van kantoorgebouw tot universiteitscomplex. Van overheidsinstelling tot industrieterrein. Al onze opdrachtgevers hebben zelf ervaren dat onze oplossingen de productiviteit en kostenefficiëntie een boost geven en waar nodig naadloos integreren met bestaande systemen.

Honeywell Building Solutions, Lange Amerikaweg 55, 7332 BP Apeldoorn +31 (0)55 549 9499, info.hbs.nl@honeywell.com, www.honeywell-buildingsolutions.nl © 2013 Honeywell International Inc. Alle rechten voorbehouden.

OPMAAK DG 25.indd 61

24-02-14 14:34

Warmtewinwoning haalt energie uit de gevel Tekst: Hans Köhne, Cement&BetonCentrum, Foto’s: Janssen de Jong Bouw en Ontwikkeling, Hengelo

Nul op de meter, dat willen de woonconsumenten wel. Maar toch het liefst in een traditioneel huis, met baksteen uitstraling. Wel innovatief, maar toch vertrouwd en natuurlijk geen risico. Met de warmtewinwoning is dat dik in orde. De innovatie is zo goed als onzichtbaar, het effect onmiddellijk meetbaar.

Janssen de Jong Bouw kent zijn klanten goed en de markt tot in detail. Die kennis is noodzakelijk om commercieel succes te hebben met innovaties. Dat is ook de reden dat de warmtewingevel die werd geïntroduceerd in 2009 (zie Duurzaam Gebouwd Magazine #5, november 2010) is doorontwikkeld tot ‘warmtewinwoning’. De innovatie is bouwtechnisch en installatietechnisch vervolmaakt en tegelijkertijd esthetisch ingepakt tot een ogenschijnlijk traditionele oplossing. En nu staan de klanten in de rij. De warmtewingevel werd bekend met toepassing in het kinderdagverblijf Wipsakids in Amsterdam. De thermisch geactiveerde betonnen gevel oogst energie uit de omgevingstemperatuur; via een warmtepomp en thermisch actieve vloeren worden de ruimten gekoeld en verwarmd. Het concept is nu uitgebreid met een energiebuffer, in de vorm van een betonnen plaat onder en geïsoleerd van de begane-grondvloer. Zo kan de gebouwgebonden energievraag het hele jaar worden vervuld met de gratis energie die uit de gevel wordt geoogst; energieneutraal dus, zonder warmte/koudeopslag in de diepere bodem. De warmtepomp voedt ook de boiler voor warm tapwater. Heel slim is de aparte boiler als voorraadvat voor de vloerverwarming, waardoor het aantal draaiuren van de warmtepomp wordt beperkt. De benodigde elektriciteit voor huishoudapparatuur en dergelijke kan worden verkregen uit zonne-energiepanelen op het dak. Janssen de Jong Bouw heeft hiermee een economisch heel interessante oplossing voor energieneutrale woningbouw in vrijwel alle prijsklassen, ook in de kleinste projecten.

Het eerste geheim van de warmtewinwoning: thermische activering van de betonschil, afgewerkt met hoogwaardige keramische bekleding.

Was de eerste warmtewingevel nog herkenbaar als betonnen gevel, nu oogt de warmtewinwoning heel traditioneel. De gevelconstructie is geheel geprefabriceerd, met een betonnen buitenblad bekleed met steenstrips, een dragend binnenspouwblad van lichtbeton en daartussen twee lagen kunststof hardschuim als thermische isolatie. De keuze voor steenstrips - ter wille van de traditionele uitstraling - vergde technisch innovatieve oplossingen. Het thermisch geactiveerde betonnen gevelblad ondergaat grote temperatuurwisselingen. Hardgebakken steenstrips, betrouwbare voeghardheid en duurzame verbinding met beton zijn vereisten. In samenwerking met een Duitse producent van prefab beton konden alle problemen worden opgelost. De eerste woningen, een blokje van twee, zijn gebouwd in Delden (O). Voorlopig zijn deze beschikbaar als demonstratiewoningen. En dat werkt; de klanten staan inmiddels in de rij.

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 62

24-02-14 14:34

Het tweede geheim: energie geoogst uit de gevel wordt gebufferd in een betonplaat onder de woning.

Projectgegevens Warmtewinwoning Ontwikkeling: Advies: Research materiaaltechnologie: Toeleverancier gevelelementen: Toeleverancier warmtepompen:

Janssen de Jong Bouw, Hengelo bureau Landstra, Doesburg TU-Eindhoven Ideal Heimbau, Markhausen Nibe Energietechniek, Willemstad

Het uiterlijk van de warmewinwoning is traditioneel en verraadt niet dat constructie en installaties innovatief zijn.

www.cementenbeton.nl

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 63

63 24-02-14 14:35

Een tweede leven voor bestaande panden

Ongekende oplossingen voor revitalisering van leegstaande, verouderde en historische panden. DGMR maakt gebouwen weer gezond, duurzaam en veilig. Adviseurs in bouwfysica, geveltechniek, akoestiek, (brand)veiligheid en klimaatbeheersing Arnhem | Den Haag | Drachten | Sittard

www.dgmr.nl

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 64 A4_adv_Renovatie_5mm_afloop.indd 1

24-02-14 16:35 14:35 06-02-14

Ben Ko t u al op va uitg toe gan naf 2 enod igd op 6a g ? ww skaa p rte ril uw w.b uild n à € ing hol 95,lan d.n l

Blijf aangesloten! •

Nieuwe producten en diensten van ruim 100 deelnemende bedrijven

• •

All inclusive catering Met absolute topsprekers en een toonaangevend netwerk van partners

www.buildingholland.nl @BuildingRAI Event partners:

Een coproductie van:

duurzaam gebouwd | maart 2014 The Floor is Yours

16:35

OPMAAK DG 25.indd 65

65 24-02-14 14:35

Winnaar Koeltrofee 2014: Klimaatinstallaties IBK Koudetechniek verbruiken onnodig

De NVKL-koeltrofee wordt sinds 1989 eens per twee jaar uitgereikt als blijk van waardering van de Nederlandse Vereniging van ondernemingen op het gebied van de Koudetechniek en Luchtbehandeling (NVKL) voor een gerealiseerde innovatie op het gebied van de koude en/of klimaatbeheersing. Op 6 februari 2014 is de winnaar van de Koeltrofee 2014 bekend gemaakt tijdens de VSK-beurs. De jury heeft besloten dat de NVKL Koeltrofee wordt uitgereikt aan IBK Koudetechniek uit Houten met hun innovatie op het gebied van het gebruik van restwarmte.

veel energie

Uit onderzoek blijkt dat klimaatinstallaties in veel gebouwen niet voor 100% functioneren en daardoor onnodig veel energie verbruiken en klachten veroorzaken. Door simpelweg de installaties te laten functioneren zoals in De innovatie de ontwerpfase bedoeld was – afgestemd op het daadwerkelijke gebruik van het gebouw – kunnen substantiële De innovatie IBK Koudetechniek is gerealiseerd in goed de voor het milieu, de EU-klimaatdoelstellingen energiebesparingen wordenvan bereikt. Dergelijke besparingen zijn papierindustrie. Bijeigenaar/gebruiker. veel industriële processen komt warmte vrij en bovenal de portemonnee van die een te lage temperatuur heeft om nuttig ingezet te worden: zogenaamde restwarmte. Door een innovatieve toepassing van een warmtepompsysteem wordt er verzadigde stoom van Tekst: Coen van de Sande 115 °C opgewekt uit een restwarmtestroom van 64 °C die vrijkomt bij het drogen van papier. De restwarmte is nu op een rendabele wijze weer in het industriële proces en te comfortklachHoe komt het tocheconomisch dat veel klimaatinstalErgo, veel opdrachtgevers bezuinigen op verhoogd energieverbruik laties in gebouwengebruiken. te veel energie gebruiken onderhoud en beheer en realiseren zich niet ten en daardoor een aanzienlijke teruggang Het gaat om eenzalwarmtepompunit, met een vermogen van en voor comfortklachten zorgen, menig in productiviteit van de mensen die werken in dat daardoor het energieverbruik van hun 209zich kW afvragen. en COP van 4,27 werkend met een natuurlijk koudebeheerder/exploitant gebouw toeneemt en de productiviteit van het betreffende gebouw. middel. De unit is opgeleverd als dakcentrale. Onderzoek dat in het verleden is uitgehun personeel afneemt met als gevolg een Het project(Rooijakkers betreft een samenwerkingsverband van vier parAanbesteding voerd door TNO en Halmos en stijging van kosten in plaats van een daling. tijen aangetoond die elk een eigen specifiekeEen kennis hebben toegevoegd: andere oorzaak ligt in de manier van Scholten, 2006) heeft dat het Smurfit Kappa,door ISPT, Bronswerk en IBKvan Koudetechniek. aanbesteden onderhoud en beheer, deze Oplossingen al bij de overdrachtECN, van de gebouwen Het definitieve concept isindoor IBK en in bedrijf plaats op de traditi- De oplossingen voor de hierboven beschrevindtgebouwd nog in veel gevallen de bouwende partijen aan de beheerders gesteld. ven problematiek zijn al voorhanden maar onele manier; namelijk onderhoud en beheer 85% van de gevallen misgaat. De informatie worden op dit moment slechts door een op basis van inspanningsverplichtingen (verover ontwerp, instelling en inregelen van de Jury overgebeperkt aantal koplopers toegepast. vang jaarlijks luchtfilters, smeerlagers e.d.). gebouwinstallatiesOordeel wordt onvolledig De jury, bestaande uit ir. M. Dieleman (Rijksdienst voor OnderDoor informatie door alle partijen in de Contractors/installateurs worden bij deze dragen waardoor beheerders en exploitanten Nederland), dr. ir. C. Infante (TU Delft), op geen enkele wijze bouwketen bestaande uit opdrachtgevers, wijze Ferreira van aanbesteden het onderhoud en nemend beheer van hun gebouwen ir. O.uitvoeren Kleefkensop (Rijksdienst Ondernemend Nederland), om prestaties van de installaties te architecten, ingenieursbureaus, aanneaanbesteden en laten basis vanvoorgetriggerd ir. A.M.G. Pennartz (KWA Bedrijfsadviseurs) en ir. E.B. Wismers, installateurs en toeleveranciers tijdens handhaven gebaseerd op ontwerpcondities deze onvolledige gegevens. De contractor/ (TNO Bouw en Ondergrond) merkt bij degebruik beoordeling vangebouw. de initiatie, bouw en beheerfase van een en/of feitelijk van het installateur die hetsink onderhoud en beheer in volgende op: “De bouwwerk gestructureerd op te slaan in een Ookpotentiële hierdoor toepassing ontstaat opvan termijn een degraopdracht krijgt, zalde ditinzending naar eer het en geweten dergelijke systemen in de Nederlandse is zeer groot. Bouwwerk Informatie Model (BIM) zal deze datie in industrie functioneren van gebouwinstallaties oppakken maar doordat volledige informaDe innovatie van IBK Koudetechniek is reeds informatie tijdens de gehele levensduur van met als gevolggerealiseerd de al genoemde comforttie ontbreekt, ontstaat bij nagenoeg iedere in fysieke vorm. Deze innovatie bezit commerciële relevantieenergieverbruik. dit bouwwerk toegankelijk blijven voor alle klachten en een verhoogd onderhouds- of reparatieactiviteit een situatie en levert een naar deOndanks branche dat om deze met slimme relevante partijen en dan vooral voor partijen zaken al jaren bekend die steeds verder afwijkt van destimulering optimale ontte komenslecht die energiebesparing mogelijk en steeds niet op actief in de beheerfase. Hierdoor kan het op zijn, lijkt hierin anno maken 2013 nog werpspecificaties.concepten Hierdoor ontstaan tevens demet inzet natuurlijke stimuleren.” een verkeerde manier onderhouden en behegrote schaal verbetering te zijn opgetreden. functionerende installaties alsvan gevolg een koudemiddelen

66 72

maart 2014| |duurzaam duurzaamgebouwd gebouwd juni 2013

DG 22.indd OPMAAK DG72 25.indd 66

07-06-13 14:35 13:43 24-02-14

Post HBO Koudetechniek na 50 jaar vernieuwd De opleiding Post HBO Koudetechniek is grondig vernieuwd. De belangrijkste stakeholders in de gehele koelen klimaattechnische branche in de Benelux zijn verenigd om een zo breed mogelijk gedragen opleiding te creëren. Het startschot voor de vernieuwde opleiding wordt gegeven tijdens de VSK-beurs. Tijdens de VSK op maandag 3 februari werd het startschot voor de Post HBO Koudetechniek nieuwe stijl gegeven. 50 Jaar geleden is de opleiding Post HBO Koudetechniek gestart en heeft toen zijn basis gevonden bij de HTS in Den Bosch. De samenwerking tussen de HTS Den Bosch en zijn opvolgers met de opleiding Post HBO Koudetechniek heeft in die 50 jaar altijd zijn vruchten afgeworpen, maar was na 50 jaar toe aan vernieuwing. Die vernieuwing is grondig aangepakt door een samenwerking aan te gaan tussen NVKL, KNVvK, UBF-ACA, SOK en de docenten van de opleiding Post HBO Koudetechniek. De gezamenlijke stakeholders hebben de belangen van de opleiding Post HBO Koudetechniek ondergebracht in een Stichting: de "Stichting Post HBO Koudetechniek" die haar zetel heeft in Apeldoorn.

De samenwerking tussen NVKL, KNVvK, UBF-ACA, SOK en de docenten is uniek in de geschiedenis van de koeltechniek en zegt veel over het belang wat de branche hecht aan een goede koeltechnische opleiding op HBO-niveau.

Aanmelden De opleiding is bedoeld voor mensen met een HBO Engineering of TU diploma. Enige kennis en ervaring in het ontwerpen van koeltechnische installaties strekt tot aanbeveling. Ook staat de opleiding open voor studenten met een opleiding KTC, Projectleider/manager koeltechniek of MBO-4 studenten die de P-HIT schakelcursus hebben afgerond. De cursusprijs is € 3.875 per jaar, gefactureerd over 2 jaren of € 7.750 in totaal. De werkelijke cursusduur is 1,5 jaar. Aanmelden kan via de website van KNVvK: www.knvvk.nl/nl/opleiding/. Indien u vragen heeft kunt u die richten aan PostHBO@knvvk.nl.

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 67

67 24-02-14 14:35

68 42

Maximale energiebesparing 100% bestand tegen vocht Hoogste wooncomfort 10 jaar garantie

Postbus 60101 1320 AC Almere tel.036- 538 75 58 fax. 036- 538 75 59

λd = 0,036 Brandveilig Voldoet aan strenge ‘milieu’ eisen 40 jaar systeemervaring

email: info@termokomfort.nl internet: www.termokomfort.nl

maart 2014 oktober 2013||duurzaam duurzaamgebouwd gebouwd

DG 22.indd 46 OPMAAK DG 23-compleet.indd 25.indd 68 OPMAAK DG 42

07-06-13 15:56 13:42 24-02-14 14:35 15-10-13

3 15:56 13:42

minder overlast, tijd en kosten Nieuw, eenvoudig concept voor buitenriolering

EIGENLIJK

Kinderlijk E E N VO U D I G

Ga snel naar

DYKA.NL voor al úw voordelen of vraag de brochure aan: 0521-534911

PreFit is pasklaar werken DYKAPreFit maakt het werk eigenlijk kinderlijk eenvoudig.

voorkomen, wordt er duurzamer gewerkt en blijft verstoring van

Werkzaamheden in de sleuf worden beperkt tot simpele en snelle

het werk door vuil, wind, regen en vorst achterwege.

montage, dankzij pasklare elementen: inspectieputten volledig op klantspecificatie, een nieuw omvangrijk assortiment paslengtes en

DYKAPreFit biedt nog meer voordelen. Op basis van de

pendelspiëen en een compleet assortiment buizen.

bestektekening berekenen wij voor u de optimale uitvoering en

Volledig pasklaar werken is nu mogelijk dankzij een nieuwe

verwerken dit tot een complete leidingen- en aansluitingenstaat,

revolutionaire inlaat die voorgemonteerd op de buis wordt geleverd.

inclusief puttenstaat. Bestelling kan online plaatsvinden met één

Desgewenst op exact de plek die u wenst en standaard afgedekt

druk op de knop. Aanlevering kan met genummerde onderdelen,

met een contrasterende kap. Deze kap kan vervolgens ook gebruikt

eventueel per streng. In overleg is alles mogelijk...

worden om de standpijp af te sluiten. Het draagt allemaal bij aan een scherpe calculatie, nauwkeurige Handelingen om het leidingtracée passend te maken vinden niet

planning, snellere oplevering, minder overlast en een lagere total

op de bouwlocatie plaats. Zo worden fouten – én faalkosten –

cost of ownership.

DYKAPreFit69 duurzaam gebouwd | maart 2014 www.dyka.nl

OPMAAK DG 25.indd 69

24-02-14 14:35

Duurzaam Gebouwd op Locatie: XXL

Deelnemers ervaren het potentieel van ionisatietechnologie Sinds 1993 heeft het van oorsprong Zwitserse ionair® een opmerkelijke corebusiness: het creëren van gezonde en energiezuinige gebouwen door middel van ionisatietechniek. Meer dan duizend gebouwen in 32 landen profiteren op deze manier van een verbeterd binnenklimaat, waaronder kantoorpanden, zorgvastgoed, hotels en vliegvelden. Internationaal succes, met een nog te ontginnen markt in Nederland. Reden te meer om, samen met partners en experts van Kennisplatform Duurzaam Gebouwd, in Zwitserland kennis te maken met eerder uitgevoerde projecten en de kansen voor Nederland in kaart te brengen. Tekst: Marvin van Kempen

Jeroen Posthumus, directeur van het in 2013 opgerichte ionair Nederland, is ervan overtuigd dat comfort en gezondheid steeds belangrijkere duurzame criteria worden: “In de hotelbranche, bijvoorbeeld, waardeert een hotelgast een hotel met een goede en frisse luchtkwaliteit beter en komt daardoor terug. Die hogere waardering leidt tot meer gasten en omzet. Daarnaast valt de energierekening fors lager uit.” Posthumus koos de gebouwen die tijdens de reis bezocht werden, omdat deze volgens hem uitstekend zijn overtuiging uitdragen.

Thomson-Reuters

Het reisgezelschap, vooral vertegenwoordigd door partners en experts van Kennisplatform Duurzaam Gebouwd, maakt in Genève kennis met een pand waarin de technologie succesvol is toegepast: Thomson-Reuters. Zij kozen in 2010 voor de ionair-modules, omdat er een oncomfortabel bin-

'Luchtzuiverheid is in Nederland een onderbelicht aspect van ventilatie'

nenklimaat in de offices heerste; de opdrachtgever ontving klachten over de mengelmoes van geuren in deze ruimtes. Hier moest een oplossing voor komen. Sinds de ingreep kwam er geen klacht meer over het klimaat.

UEFA

Ook gebouweigenaar UEFA in Nyon koos voor de techniek. Bijzonder is dat deze opdrachtgever twee gebouwen heeft, relatief dichtbij elkaar met eenzelfde EPC. Slechts een van de twee maakt gebruik van de ionisatietechnologie. Dat levert een duidelijk pleidooi voor de ionair-techniek op: het energiegebruik ligt er ruim 60% lager en de lucht is zuiverder. Over dit gebouw ontvangt de opdrachtgever vrijwel geen klachten. Dit ten opzichte van het gebouw zonder ionisatie: hier klaagt het personeel vaker en ligt het ziekteverzuim hoger.

Reactie deelnemers

Harm Valk, senior adviseur Energie en Duurzaamheid bij Nieman Raadgevende Ingenieurs en expert bij Kennisplatform Duurzaam Gebouwd: “Luchtzuiverheid is in Nederland een onderbelicht aspect van ventilatie. We weten dat het van belang is, maar zijn tot nu toe terughoudend om eisen te stellen, behalve in bijzondere ruimten. Toch is wel bekend dat goede binnenluchtkwaliteit om meer gaat dan om een laag

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 70

24-02-14 14:35

Partner uitgelicht

Van links naar rechts: Cees van der Spek, OVG; Richard Klein, Duurzaam Gebouwd; Kor Foekens, Colt International; Paul van Bergen, DGMR; Beda Weibel, ionair; Jeroen Posthumus, ionair; Harm Valk, Nieman Raadgevende Ingenieurs; Martin Koppenhol, VBI; Rianne van Dusseldorp, Unica; Paul Vermeulen, Ploos van Amstel Milieu Consulting; Nico Verheij, Verheij BV; Marvin van Kempen, Duurzaam Gebouwd; Laurens van Thiel, Data-Space; Christophe Berthoud, ionair.

CO2-gehalte en een goede RV. We zijn alleen nog niet goed bekend met technieken om op een verantwoorde manier de luchtkwaliteit te verbeteren. Ionisatie zou zo’n techniek kunnen zijn, zeker als de mate van ionisatie afgestemd kan worden op de kwaliteit van de ventilatielucht. Daarvan hebben we mooie voorbeelden gezien. Goed meten en regelen bleek van groot belang en alleen ionisatie-systemen die dat bieden, zouden we professioneel moeten toepassen. Die kunnen we dan ook in regelgeving en normering waarderen. Er zijn nog wel stappen te zetten, maar dat perspectief doet zich nu zeker voor.” Ook Paul van Bergen, directeur DGMR en tevens expert bij Kennisplatform Duurzaam Gebouwd toont zijn enthousiasme: “Vooraf was ik erg sceptisch over het effect van het ioniseren van ventilatielucht op het comfort. De historie heeft tot nu toe geen overtuigende bewijzen geleverd. De projecten die ik bezocht, laten echter een andere indruk en ervaring achter. Ioniseren lijkt een effectieve manier om geuren te neutraliseren, bacteriën en schimmels af te breken en VOC’s te verlagen. Redenen genoeg om ook snel in Nederland objectief de effecten vast te gaan stellen via een pilot met het ioniseren van ventilatielucht. In potentie dus een techniek die werkelijk kan bijdragen aan tevreden gebruikers en een hogere productiviteit.”

Ionisatietechniek Om het potentieel van luchtionisatie in te zien, is het van belang om te begrijpen hoe de techniek werkt. Een zogenaamd Air Quality Systeem, oftewel AQS, meet door middel van speciaal ontwikkelde en gekalibreerde ‘Elektronische neuzen’ de concentratie van vluchtige organische componenten (VOC). Het AQS doet dat in zowel de buitenlucht als de retourlucht. Ook de relatieve luchtvochtigheid, volumestroom en ozonconcentratie worden gemeten. Deze vijf sensorwaarden worden door de ionair-controller gebruikt om de ionisatie-intensiteit te berekenen. De ionisatiemodules produceren zo de juiste benodigde hoeveelheden bipolaire zuurstof (zuurstof ionen) om gericht de aanwezige verontreinigingen af te breken. Denk aan VOC’s, bacteriën en schimmelsporen. Beda Weibel, directeur ionair Zwitserland, zet de voordelen op een rij: “Continu monitoren we de kwaliteit van de binnenen buitenlucht en hierop verbeteren we voortdurend de luchtkwaliteit van het binnenklimaat. Gerealiseerde projecten onderstrepen dat er minder buitenlucht aangetrokken hoeft te worden. Dat heeft kostenbesparing voor verwarmen, koelen en ventilatie als logisch gevolg.”

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 71

71 24-02-14 14:35

Perfectie tot in elk detail Liften zijn belangrijke verkeersaders in uw gebouw. U eist terecht dat ze feilloos functioneren. Daarvoor bent u bij Mitsubishi aan het juiste adres. Wij zijn uw partner vanaf de selectie van de lift in de ontwerpfase, tijdens het installeren tot en met de serviceverlening als de lift in gebruik is. Ge誰nteresseerd? Bel ons voor meer informatie of een afspraak.

M i t s u b i s h i

e l e v a t e s

y o u

T 0318 - 586 586 www.mitsubishi-liften.nl

07500556_ADV_NBD_A4_4A.indd 1 OPMAAK DG 25.indd 72

03-02-2010 11:09:19 24-02-14 14:35

Partner uitgelicht

Hotel Park Inn, Berlijn.

Martin Koppenhol, manager communicatie & public relations bij VBI, ziet de kansen voor de Nederlandse markt: “ionair heeft mij gegrepen door hun deskundigheid, passie en openheid. Ik ben zeer onder de indruk van hun concept. Ik zie kansen in de Nederlandse markt voor ionisering in Frisse scholen, fitness centra en kantoren in combinatie met onze klimaat- en daglichtsystemen.” Paul Vermeulen, adjunct directeur Ploos van Amstel Milieu Consulting BV, onderstreept: “Het bezoek aan de klanten van ionair in Zwitserland maakte mij duidelijk dat achter de luchtbehandelingstechniek van ionair-installaties een wereld schuilgaat van verbeteringen in comfort, welbevinden en potentiele energiebesparing.” Siemens AG | MO, Berlijn.

Richard Klein, commercieel directeur van Kennisplatform Duurzaam Gebouwd, vertelt tevreden over deze editie van Duurzaam Gebouwd XXL: “Het is goed om te zien dat deze bijeenkomst inzichtelijk maakt hoe de luchtkwaliteit binnen gebouwen, bestaand en nieuw, radicaal verbeterd kan worden. De volgende stap in het kader van de beoordeling van luchtkwaliteit is om niet alleen naar CO2-reductie te kijken, maar meer vanuit het oogpunt van gezondheid, comfort en hygiëne. Kijkende naar de toekomst daagt Kennisplatform Duurzaam Gebouwd partners uit om innovatieve concepten te presenteren tijdens evenementen zoals deze. Uiteindelijk zal de gehele keten profiteren van dergelijke kennisdeling.” Geïnstalleerde ionair-modules.

1:09:19

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 73

73 24-02-14 14:35

Dubbel grondgebruik, hoge isolatiewaarde en duurzame afdichting

Ge誰soleerde parkeerdaken boven leefruimten

Parkeren op het dak betekent meer ruimte voor

afdichting met een zeer lange levensduur. In de

groenvoorzieningen of andere bestemmingen.

totale opbouw wordt ook isolatie aangebracht

Dit voordeel van dubbel grondgebruik gaf de doorslag

waarmee de geldende energie-eisen ruimschoots

bij de keuze voor een parkeerdak boven de vestiging

worden behaald. Voor de toplaag biedt Triflex een

van Politie Haaglanden, de Yp. Vanwege de frequente

ruime keuze aan kleuren en structuren.

belasting van voertuigen boven leefruimten, is een goede afdichting een absolute must.

Kijk voor meer referenties en informatie over ge誰soleerde vloerconstructies op www.triflex.nl.

Triflex biedt een totaalconcept voor het afdichten van parkeerdaken. Het omvat niet alleen een berijdbare

maart 2014 | duurzaam gebouwd

1400078_Adv geisoleerde daken.indd 1 OPMAAK DG 25.indd 74

06-02-14 15:57 24-02-14 14:35

Duurzaam monument

Brede gebiedsgerichte aanpak Heilig Hartkerk Op een historische plaats gelegen aan een van de oudste lanen van Breda ligt de Heilig Hartkerk. Kerk en pastorie vormen samen met het naast gelegen klooster, overigens geen onderdeel van het plan, een ensemble dat de status van Rijksmonument heeft. Tekst: Paul Dielissen, DimensieVier

Zo fraai als de panden aan de Baronielaan zijn, zo lelijk is het naast de kerk gelegen praktijkschooltje van het ROC in Breda. Dit en het feit dat de kerk en pastorie bijna 30 jaar gekraakt zijn geweest vormt de uitdaging voor DimensieVier deze voor de stad Breda belangrijke historische plek te revitaliseren. Het behoud van de monumentale kerk en pastorie is een hard gegeven en duurzaamheid het kompas waarlangs het gebied ontwikkeld zal worden. Om kerk en pastorie weer in volle glorie te kunnen herstellen en aan te sluiten op de behoefte van de directe omgeving is door DimensieVier een brede gebiedsgerichte aanpak gekozen. Daarbij worden de kerk en pastorie herbestemd en krijgen met name maatschappelijke organisaties een plek. Zo wordt in de pastorie een kinderdagverblijf gevestigd en komen in de kerk een zorgsteunpunt voor de wijk, een healthclub voor de doelgroep 60+ met fysiotherapie en diĂŤtist en een restaurant met maaltijdenservice voor de zorgverlener. Op de nieuwe entresol zijn kleine kantoorruimten gereserveerd voor startende maatschappelijke ondernemers die elkaar in dienstverlening ondersteunen en versterken. Hierdoor kan een compleet zorgen servicepakket aangeboden worden. Kerk en pastorie krijgen zo opnieuw een volwaardige plaats in de maatschappij. Om dit ook financieel mogelijk te maken moest DimensieVier een zeer innovatief plan bedenken, immers een rijksmonument waarin maatschappelijke organisaties zijn gehuisvest is niet zonder extra investering rendabel te exploiteren. De naastgelegen praktijkschool van het ROC gaat verhuizen naar een nieuwe locatie en daar lag de kans voor DimensieVier om een

groter gebied te ontwikkelen en daarmee de kerk en pastorie ook financieel rendabel exploitabel te maken.

Betrokken Grenzend aan de kerk worden, op een half verdiepte parkeergarage voor 140 parkeerplaatsen, nu 36 appartementen gerealiseerd. Dit zijn appartementen die door de kopers geheel naar eigen wens en smaak ingedeeld en ingericht kunnen worden. Bij deze nieuwe manier van ontwikkelen zijn kopers vanaf het begin van het ontwikkelproces tot de sleuteluitreiking bij het project betrokken en hebben zo maximaal inspraak in de uitvoering van hun woning. Het resultaat dat gehaald wordt met de ontwikkeling en realisatie van parkeergarage en appartementen maakt een gezonde exploitatie van kerk en pastorie mogelijk. Daarmee is een eerste belangrijke stap gezet naar de ontwikkeling van een duurzaam project.Het project wordt dan ook zeer duurzaam ontwikkeld en daarom langs de BREEAM NL duurzaamheidsmaatlat van Dutch Green Building Council gelegd. Daarbij is de ambitie van DimensieVier voor de gebiedsontwikkeling en het vastgoed de hoogste BREEAM NL-score van vijf sterren te halen.

Energieneutraal gebied Energie is daarbij een zeer belangrijk onderdeel en is door DimensieVier op bijzondere wijze uitgewerkt. Omdat de energielasten een behoorlijk groot deel van de exploitatiekosten uitmaken streeft DimensieVier ernaar de woon- en exploitatielasten tot een minimum te beperken. Daarom is een zeer innovatief concept bedacht voor de energievoorziening van het hele plangebied.

duurzaam gebouwd | maart 2014

15:57

OPMAAK DG 25.indd 75

75 24-02-14 14:35

Elke luchtbehandelingskast van Solid Air is uniek Bij Solid Air Luchtbehandeling doen we niet aan standaardoplosingen. Ieder apparaat

is uniek, omdat iedere klantvraag dat ook is. Wij leveren modulaire luchtbehandelingskasten op maat, al of niet met generatieve wtw op basis van adiabatische koeling. Solid Air is ook de bedenker en producent van Aeolus, de enige compacte HR wtw-unit die werkelijk compleet en geheel stekkerklaar wordt geleverd.

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

solid-air.com

OPMAAK DG 25.indd 76

24-02-14 14:35

Duurzaam monument

De voor het gebied benodigde energie wordt in zijn geheel in het gebied zelf opgewekt. Belangrijk uitgangspunt is de energievraag van kerk, pastorie, parkeergarage en woningen tot een minimum te beperken zodat er slechts een beperkte hoeveelheid energie nodig is. Basis voor de energievoorziening is een WKO-installatie die gebruikmaakt van open bronnen in het plangebied. Hiermee wordt voor ongeveer 80 procent in de gebouw-gebonden energiebehoefte voorzien. Warmtepompen zorgen voor verwarming, koeling en warm tapwater in de woningen en voor verwarming en koeling in kerk en pastorie. Om aan de specifieke wensen van de huurders in de kerk te kunnen voldoen wordt een zeer geavanceerd luchtbehandelingssysteem toegepast. Hierdoor kunnen huurders onafhankelijk van elkaar verwarmen of koelen. In het hele gebied zal geen gas worden gebruikt, ook niet om te koken, in de resterende energiebehoefte wordt door middel van elektriciteit voorzien. De benodigde elektriciteit wordt met pv–panelen op het dak van de appartementen opgewekt en zo efficiënt mogelijk ingezet. Deze panelen produceren stroom op een 12/24 volt spanning en met een omvormer wordt dit omgezet naar onze 230 volt netspanning. Daarna zorgen transformatoren van verlichting en opladers van apparatuur zoals computers en mobile telefoons ervoor dat de 230 volt netspanning omgezet wordt naar 12/24 volt. Dat leidt kort gezegd tot twee keer energieverlies. Daarom heeft DimensieVier een nieuw concept bedacht en voorziet woningen en commercieel vastgoed van een 12/24 volt spanningsnet, aangevuld met 230 volt-aansluitingen voor zware apparaten zoals koelkasten, wasmachines en vaatwassers.

Zo kan het hoogste rendement uit de pv–panelen worden gehaald. De totale in het gebied opgewekte energie is in basis voldoende voor zowel de gebouw-gebonden als de consumptieve energiebehoefte. Zwakste schakel is de gebruiker die door zijn gedrag zuinig of verspillend met energie om kan gaan; gelukkig is daar een oplossing voor bedacht.

De gebruiker Mensen worden zich steeds meer bewust van de noodzaak zuinig met energie om te gaan. Fossiele brandstoffen worden steeds schaarser en daardoor duurder. Schone duurzame alternatieven zijn door ons belastingsysteem niet goedkoper, eerder duurder. Omdat we nu eenmaal niet op ons comfort in willen leveren is het treffen van energiebesparende maatregelen al snel de beste optie. Maar hoe weet een gebruiker nu hoeveel energie hij of zij bespaart? Belangrijker nog: wat levert dat op in harde euro’s? Het door DimensieVier ontwikkelde energieconcept is energiezuinig, volledig duurzaam en kan zelfvoorzienend zijn op gebiedsniveau. Het hangt namelijk van het gebruikersgedrag af of de opgewekte energie voldoende is of dat er energie (stroom) ingekocht moet worden of dat er meer geproduceerd wordt dan voor het gebied nodig is. Daarom wordt op dit moment een app ontwikkeld die op een tablet of smart phone kan worden geïnstalleerd. Daarmee is op ieder moment door de gebruiker zijn actuele energieverbruik af te lezen. Op basis van gezinssamenstelling en leefpatroon is voor iedere gebruiker een energieprofiel opgesteld. Door deze te koppelen aan de energie-app kan iedere gebruiker zien of hij het beter of slechter doet en vervolgens bijsturen als dat nodig is want met de energie-app kan ook de installatie in huis bediend worden. Niet alleen het actuele energieverbruik maar ook de bijbehorende kosten zijn te zien zodat de gebruiker precies weet hoe het ervoor staat. Uiteraard kan hij realtime vergelijken met andere bewoners in het project en zien of het collectief naar behoren presteert.

Beloning Op deze innovatieve wijze kan het gedrag van bewoners positief beïnvloed worden. De beloning voor de gebruikers in het gebied is dat als zij zuinig met energie omgaan de teveel geproduceerde energie verkocht kan worden en de opbrengst ten gunste komt aan alle gebruikers. Een betere incentive om energie te besparen zonder comfort in te leveren is er niet. Daarmee ontstaat op een historische locatie een uniek duurzaam en innovatief project waar vooral de gebruikers, huurders en kopers, van profiteren.

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 77

77 24-02-14 14:35

Geplande, ongestructureerde duurzaamheid? Tijdens de opening van de Dutch Green Building Week 2013 stond het bedrijventerrein Ecomunitypark in Oosterwolde vol in de schijnwerpers. Een gedreven ondernemer, Ecostyle uit het Friesche Appelscha, heeft dit nieuwe bedrijventerrein op een zeer duurzame wijze laten ontwerpen. Aan de hand van de beoordelingsrichtlijn BREEAM-NL Gebiedsontwikkeling zijn de duurzaamheidsmaatregelen in het ontwerp planmatig en gestructureerd meegenomen, met als beloning de hoogst haalbare score van 5 sterren. Een aansprekende prestatie. We zouden kunnen spreken van gestructureerde duurzaamheid. Het kan echter ook anders. Zonder de uitwendige structuur van een beoordelingsrichtlijn, maar met een inwendige drive voor duurzaamheid. Daarvoor dalen we ruim 100 kilometer af in zuidelijke richting naar een jaren zestig wijk in Enschede. Tekst: Jos Schild, Royal HaskoningDHV en Marc Barenbrug, Domijn

De naoorlogse wijken van de Wesselerbrink in Enschede zijn toe aan hun tweede oplevering. De ontwerpers van deze stempelwijken stonden ruim 60 jaar geleden vol idealen achter de tekentafel en dat is nog altijd terug te vinden in het Bijvank Noord, onderdeel van de Wesselerbrink. Een duurzame aanpak van de sterke stedenbouw van de jaren zestig maakt in dit deel van Enschede vernieuwingen mogelijk. Met respect voor het verleden en met een hoge toekomstwaarde. Bij de herontwikkeling van deze wijk hanteert woningcorporatie Domijn de drie elementen: people, planet en profit. Deze drie bekende begrippen zijn op een harmonieuze wijze op elkaar afgestemd door het ontwerpteam. En dit op verschillende schaalniveaus. Want zonder deze harmonieuze afstemming houden op enige termijn gemaakte keuzes geen stand.

People Het Bijvank Noord is de leefomgeving van de bewoners. Een duurzame leefomgeving betekent dat bewoners optimaal kunnen functioneren, zich prettig voelen én dat deze leefomgeving betekenis voor hen heeft. Bij de start was meteen duidelijk dat de herstructurering samen met de bewoners zou worden aangepakt. Robin Schoemaker, projectmanager van Woningcorporatie Domijn: “We hebben destijds er bewust voor gekozen om vooral mét bewoners van het Bijvank Noord aan de planontwikkeling te werken. In eerste instantie om tot een sociaal plan te komen, maar de enorme betrokkenheid van

Projectgegevens Bijvank Noord - Enschede Opdrachtgever: Ontwerpteam: Medewerking van:

Woningcorporatie Domijn Sandra van Assen (Sandra van Assen Stedenbouw) Ontwerp openbare ruimte: Erik Overdiep (Erik Overdiep Landschapsontwerp) Beeldkwaliteitsplan: Rob Beerkens (MAS Architecten) Bewonerscommissie Bijvank Noord, Gemeente Enschede

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 78

24-02-14 14:35

Gebiedsontwikkeling

de bewoners maakte het mogelijk om ook het stedenbouwkundig programma van eisen, het stedenbouwkundig plan en de architectuur gezamenlijk te ontwikkelen." Tijdens de eerste workshops en de wijkschouw is de basis gelegd voor het plan: een open, vriendelijke wijk, een nieuwe stempelstructuur met acht nieuwe brinken. Minder woningen, meer gemeenschappelijk groen en ontmoetingsplekken, geen achterom naar de openbare ruimte, een autovrije ruimte rond de school en het gezamenlijke groen van oost naar west.

Planet Ruim een halve eeuw na de bouw van het Bijvank Noord is nog veel van het oorspronkelijke terug te zien: de bouwblokken staan in stempels gegroepeerd en elke stempel heeft een brink; een groene pleinachtige ruimte. Het stempelpatroon is echter aangetast, dit gebeurde al in de jaren zestig. De buurt is vooral tot een woon- en parkeerbuurt geworden, met de achterkant naar de stad gekeerd. Geheel in lijn met de geschiedenis van de Wesselerbrink spelen nu bij de herstructurering de stedenbouwkundige stempelstructuur, de horizontale architectuur, de openbare ruimte als ontmoetingsplek, het landschap, de ecologie en natuur een belangrijke rol. Deze zijn vertaald naar de toekomst, waarbij het groen en de bomen waar mogelijk de ruimtelijke kwaliteit hebben bepaald. Tevens zijn er nieuwe stempels ontwikkeld, die voldoen aan de woonwensen van nu. Ze zijn nu met de voorkant gericht op het ruimere ‘vloeiende landschap’. Marc Barenbrug, senior projectontwikkelaar bij Domijn: “Duurzaamheid loopt als een rode (‘groene’) draad door de planontwikkeling. Dit komt tot uiting door woningen met een minimale warmtevraag, hergebruik van gebakken klinkers, gebruik van puinverharding uit vrijkomende sloopafval, openbare LED-verlichting. Een nieuwe buurt met een volwassen groenkwaliteit.”

Profit Marc Barenbrug: “Voor de nieuwbouw van het Bijvank Noord zijn veel investeringen nodig, deels van de overheid en voor een groot deel van Domijn. De woningen moeten daarom niet alleen lang meegaan en een blijvend wooncomfort bieden, maar moeten ook energiezuinig zijn. De elektriciteit voor de woningen in het Bijvank Noord wordt opgewekt met duurzame (zonne-) energie. Hiervoor werkt de corporatie met een derde partij een business case uit voor de haalbaarheid en realisatie ervan.”

BREEAM-score Bijvank Noord Royal HaskoningDHV werd in november 2013 benaderd door projectontwikkelaar Marc Barenbrug van Domijn. Als adviesbureau heeft RHDVH veel praktische ervaring met het duurzaam ontwikkelen van gebieden en de toepassing van BREEAM. Op 5 december kwam het hele ontwerpteam bij elkaar om samen met BREEAM expert Jos Schild het gebiedsontwerp te spiegelen aan de structuur van BREEAM-NL Gebiedsontwikkeling. De uitslag was verrassend. Het ontwerpteam is vanuit dezelfde basis (people, planet & profit) op een gedreven wijze gekomen tot een potentiële score van 3 of 4 sterren (op een schaal van 5) voor het gebiedsontwerp. Dit mag een aansprekende prestatie worden genoemd; zeker omdat tijdens de planontwikkeling nog geen BREEAM sturingsinstrument beschikbaar was. Als dit de norm wordt

voor de herontwikkeling van de na-oorlogse wijken in Nederland, is een duurzame samenleving een stap dichterbij gekomen. Jos Schild BREEAM-expert RHDHV: “Op basis van het pre-assessment mag verwacht worden dat het gebied minimaal 2 sterren (‘good’) zal scoren. De resultaten geven verder een gegronde verwachting dat er ruimte is voor een score van 3 of 4 sterren (‘very good’ of ‘excellent’). Voor de gebiedsontwikkeling is een duidelijke organisatie neergezet die het gebied duurzaam gaat ontwikkelen. Ook de kennis over het gebied is groot en deze kennis wordt gebruikt om de kracht van het gebied te gebruiken. Bijzonder is de aandacht voor de gebruikers van het gebied en de initiatieven die worden genomen om samen het gebied in te richten en te beheren. Dit vertaalt zich ook in een goede score voor de categorie Management (Participatie), Synergie en Welzijn&Welvaart van het keurmerk.”

Achtergrondinformatie Bij de herstructurering is vooral ingezet op een vernieuwing van de fysieke aspecten van de wijk met als doel meer ruimte om samen te leven en meer diversiteit in het woningaanbod. Stedelijke vernieuwing wordt vaak ingegeven door sociale problematiek zoals verloedering, sociaal isolement, werkeloosheid en onvoldoende integratie. Maar meer diversiteit in het woningaanbod is niet de enige oplossing. In de visie van Domijn gaat het om de opbouw en structuur van de hele wijk, in sociale en fysieke zin. Daarbij zijn allerlei aspecten van belang: bevolkingssamenstelling, woningvoorraad (diversiteit en kwaliteit), vitaliteit, veiligheid, voorzieningenniveau, sociale en fysieke infrastructuur, woonklimaat, lokale economie etc. Een samenhangende aanpak, waarin aandacht is voor al deze aspecten, biedt de beste kans op werkelijke verbetering voor de wijk en zijn bewoners. De fysieke speerpunten zijn: - woningdifferentiatie; accent ligt op het borgen van ruimte voor onze primaire doelgroep en het mogelijk maken van ‘wooncarrière’ voor hen. Daarnaast wil Domijn een breder publiek aantrekken (dure huur en koop) om de wijk sociaal en economisch te versterken; - betere verkeersontsluiting; - verdunning aantal woningen; - handhaving en zichtbaar/beleefbaar maken van de groenkwaliteit en daarmee het vergroten van de sociale veiligheid; - diverse en verfrissende architectuur, verbonden door een groene openbare ruimte. Bij alle stappen in het wijkvernieuwingsproces wordt gekeken waar een rol voor bewoners kan liggen. Hiermee wil Domijn invulling geven aan de speerpunten die geformuleerd zijn voor het sociaal economisch programma (2010): - meer mensen werken en doen mee; - jongeren: nix aan de hand; - beter scoren in opvoeden en opgroeien.

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 79

79 24-02-14 14:35

D Vakmensen werken met Troelstra & de Vries

Alsan. Duurzame kunststofharsafwerking voor vloeren en daken met briljante toepassingsmogelijkheden. Als vakman kent u de bitumineuze dakrollen van Troelstra & de Vries. Omdat die al sinds 1930 behoren tot de beste in de markt. Door aansluiting bij de Soprema Group kan Troelstra & de Vries u ook andere, perfecte oplossingen voor vloeren en daken aanbieden, zoals Alsan. Een modulair systeem op basis van PMMA, epoxy en polyurethaan. Kunststofharssytemen met vliesbewapening, kleurfinish, structuurbedekking en instrooimaterialen. Ontwikkeld voor afdichting van vloeren, daken en dakdetails. ✓Supersnelle verwerkingstijd Echter ook perfect voor oppervlakken van parkeergarages, balkons, ✓Duurzame kracht en bescherming galerijen en terrassen. Verkrijgbaar in alle RAL kleuren biedt Alsan ✓Extreme waterdichtheid en flexibiliteit 1001 creatieve mogelijkheden.

Alsan. Duurzame kunststofharsafwerking voor vloeren en daken met briljante toepassingsmogelijkheden. Als vakman kent u de bitumineuze dakrollen van Troelstra & de Vries. Omdat die al sinds 1930 behoren tot de beste in de markt. Door aansluiting bij de Soprema Group kan Troelstra & de Vries u ook andere, perfecte oplossingen voor vloeren en daken aanbieden, zoals Alsan. Een modulair systeem op basis van PMMA, epoxy en polyurethaan. Kunststofharssystemen met vliesbewapening, kleurfinish, structuurbedekking en instrooimaterialen. Echter ook perfect voor oppervlakken van Parkeergarages parkeergarages, balkons, galerijen en Supersnelle verwerkingstijd terrassen. Verkrijgbaar in alle RAL kleuren biedt Alsan 1001 creatieve Daken mogelijkheden.

Briljant voor toepassing in:   

✓Gegarandeerd lange levenstduur (ETA005) ✓Onbeperkt mogelijkheden Advies creatieve en gedetailleerde informatie kunt u opvragen door te bellen ✓Eénmet aanspreekpunt voor al uw vragen +31 (0)515 53 30 00 of mailen naar info@troelstra-devries.nl. ag

Vra nu aan!

bij Troelstra Vrieswebsite, www.troelstra-devries.nl. Kijk ook & opdeonze

Duurzame kracht en bescherming

Altijd de juiste dakoplossing binnen handbereik? Vraag gratis de productmap aan via info@troelstra-devries.nl of +31 (0)515 53 30 00. Vochtige ruimtes Extreme waterdichtheid en flexibiliteit

Balkons & Galerijen Gegarandeerd lange levensduur (ETA005)

Speciale projecten Onbeperkte, creatieve mogelijkheden

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 80 137339-1_TROEL_adv_Alsan_210x297.indd 1 149031-1-TROEL_alsan210x297fc.indd 1

24-02-14 14:35 28-01-13 16:55 11:25 04-02-14

DG19

3 16:55 11:25

Duurzaam Gebouwd Duurzame Energie

kennisplatform over duurzaam bouwen Thema Thema

Gebouwschil Renovatie 52 Interviews 82 Dubbelinterview

Stroomversnelling in cruciale fase Woonakkoord is een eerste stap. aangekomen

58 Financieel 91 Onderzoek Rekenen aan duurzame oplossingen:

Life Cycle Costs. “Gerenoveerde gebouwen kunnen met 80 procent minder energie.”

62 Project Meer dan parkeren. 97 Project Energiebesparing leidt tot metamorfose

duurzaam gebouwd | septemberBron: 2013 TONZON Bron: Sto Isoned DG19.indd 51 OPMAAK DG 25.indd 81

06-03-13 17:53 24-02-14 14:35

Stroomversnelling in cruciale fase aangekomen Stroomversnelling, het plan om huurwoningen energienotaloos te maken, is in een cruciale fase gekomen nu de eerste vier prototypes gereed zijn. Lukt het om de komende paar jaar de slag te maken naar uiteindelijk 110.000 energieneutrale woningen in 2020?

Tekst: Richard Mooi, Fotografie: Platform 31

Het wordt een druk jaar voor Stroomversnelling, het door de Rijksoverheid ondersteunde plan om voor corporatiewoningen een grote energiesprong tot ‘nul-op-de-meter’ te maken. De vier prototypewoningen zijn opgeleverd en nu kunnen corporaties en bouwers aan de slag met de eerste duizend huurwoningen op basis van een helder financieel model. De energiekosten die bewoners kwijt zijn in hun slecht geïsoleerde woning, betalen ze aan de woningcorporatie. Met die extra geldstroom voert de corporatie de renovatie uit. De woonlasten blijven voor de huurders gelijk, maar ze krijgen een comfortabele woning terug. “Beter dan nieuwbouw”, zegt programmaregisseur Jan Willem van de Groep. De zo ontstane cashflow is nog onvoldoende om

de energierenovatie helemaal te bekostigen. Bouwpartijen moeten ook een duit in het zakje doen. “De essentie is dat bouwers voor lagere prijzen, betere spullen met gegarandeerde kwaliteit moeten leveren. Om de business case voor corporaties sluitend te maken moeten ze zo’n 30 tot 40 procent goedkoper produceren dan ze deden. Om dat voor elkaar te krijgen is het nodig dat ze radicaal innoveren en industrialiseren.”

Blok voor blok Stroomversnelling gaat verder dan andere initiatieven als ‘Meer met minder’ en ‘Blok voor blok’, verduidelijkt Van de Groep. “Ons programma Energiesprong is voor een andere

Anke van Hal: “Heel lang was bestaande woningbouw voor grote bouwbedrijven lastig en niet interessant want ze hadden toch voldoende te doen met nieuwbouw, maar die tijd is voorbij.”

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 82

24-02-14 14:35

Dubbelinterview

Anke van Hal

Renovatie

Jan Willem van de Groep

ambitie in het leven geroepen. Wij stellen gebouweigenaren niet in staat om een paar labelstappen te doen, maar echt energieneutraal te worden.” Vorig jaar zomer ondertekenden minister Stef Blok, zes woningcorporaties en vier grote bouwbedrijven het samenwerkingsverband om in eerste instantie bij elfduizend huurwoningen de energierekening te laten verdwijnen. Hoewel ieder bouwbedrijf een energieneutraal woningconcept in kan brengen, is in eerste instantie gekozen voor de grote aannemers BAM, Volker Wessels, Dura Vermeer en Ballast Nedam. “We hebben veel kleinschalige experimenten gedaan en dit waren de partijen die we het vaakst tegenkwamen en ook de schaal hadden om een deal mee te sluiten.” Hoogleraar Anke van Hal aan de Business universiteit Nyenrode denkt dat de tijd rijp is voor een ommezwaai. “Ik vind het mooi dat we in Nederland inzetten op een schaalvergroting met hoge ambities en dat veel partijen de schouders onder deze opgave zetten. Heel lang was bestaande woningbouw voor grote bouwbedrijven lastig en niet interessant want ze hadden toch voldoende te doen met nieuwbouw, maar die tijd is voorbij.” Stroomversnelling werkt met drie fases. In de eerste fase worden duizend huizen aangepakt om vervolgens in fase twee op te schalen naar tienduizend. “In fase drie gaan we

naar honderdduizend. Maar als elfduizend woningen lukken, lukken honderdduizend ook en kan het zomaar een miljoen zijn. We hebben nu zo’n twintig corporaties en die hebben beloofd dat ze er mee aan de gang gaan als de business case loopt en de spullen er zijn.” Wie kijkt naar grootschalige ingrijpende renovatieprojecten, weet dat het soms lastig is om 70 procent van de bewoners mee te krijgen. Sommige projecten worden afgeblazen, omdat bewoners er geen heil in zien, ondanks een comfortabele en energiezuinige woning in het vooruitzicht. Van de Groep is echter optimistisch, maar beseft wel dat goede communicatie zeer belangrijk is. “Je moet echt laten zien dat bewoners er een voordeel bij hebben. Gelijkblijvende woonlasten is het uitgangspunt doordat ze een energierekening van nul krijgen.”

Aanstekelijk Het enthousiasme van Van de Groep werkt aanstekelijk, heeft hoogleraar Van Hal gemerkt. Zelf is ze ook enthousiast, maar ze ziet ook haken en ogen. De afgelopen dertig jaar zijn er talloze ambitieuze plannen geweest om woningen energetisch aan te pakken, maar veel plannen struikelden. Vaak door weerstand bij bewoners. Van Hal hoopt dat er geleerd

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 83

83 24-02-14 14:35

GEVELBOUWERS BIJ UITSTEK

Gemeentehuis Midden Delfland - Schipluiden

La Liberté Vrijheidsplein - Groningen

Stadskantoor en busstation - Zaandam

Residentie Moermont - Bergen op Zoom

Symphony - Amsterdam

Stadskantoor Leyweg - Den Haag

Standaardoplossingen bestaan niet in geveltechniek. Altijd komt het aan op een oplossing die nét even inventiever, efficiënter of voordeliger is. Dus op de kennis en de ervaring van een specialist als Van Dool Geveltechniek. Als gevelbouwers bij uitstek zijn we thuis in alle facetten, van duurzaam advies tot ontwikkeling en van productie tot en met montage. Uitgevoerd in aluminium, staal of kunststof. En altijd excellerend door een andere kijk op de zaak. Laat Van Dool Geveltechniek ook uw gevel op een hoger plan brengen.

De Hondert Margen 24 - De Lier T 0174 52 20 00 www.vandool.nl

DG 22.indd OPMAAK DG 70 25.indd 84

07-06-13 14:35 13:43 24-02-14

Dubbelinterview

Renovatie

Al 85 jaar fabrikant van innovatieve duurzame producten met een bewezen en gecertificeerde minimale impact op het milieu. 4 eigen productielocaties duurzame dakbedekkingsproducten en -systemen

3 13:43

SILVER

wordt van fouten uit het verleden. “Het verleden maar ook ervaringen in het buitenland leren ons dat je op alle fronten dingen anders moet doen om de kans op succes te vergroten. De techniek en financiële regelingen zijn belangrijk, maar de rol van bewoners moet heel serieus worden genomen. En er moet worden geaccepteerd dat emoties van grote invloed zijn.” In wijken met een verleden waar bewoners hun woningverhuurder wantrouwen, zullen eerst plooien moeten worden gladgestreken. Maar ze waarschuwt dat oude rituelen op de loer liggen. “Het is voor techneuten onwennig terrein hoe om te gaan met emotionele gevoeligheden. Mijn boodschap is dat je ook die zachte factoren goed in de gaten moet houden, anders gaat het simpelweg niet lukken.” Dat de Stroomversnelling probeert de overlast binnenshuis te beperken door complete prefab-gevels in sneltreinvaart tegen de woning aan te schuiven vindt ze heel goed. Maar het ge-

Jan Willem van de Groep: “De essentie is dat bouwers voor lagere prijzen, betere spullen met gegarandeerde kwaliteit moeten leveren.” Olof Palmestraat 18 NL-2616 LR Delft Nederland

OPMAAK DG 25.indd 85

vaar is dat prachtige tuintjes worden geruïneerd. Van Hal: “Je moet veel oog hebben voor die bijeffecten. Als dat vergeten wordt, heb je een serieus probleem. Iedereen realiseert zich dat in principe, maar de kans dat details als deze in de waan van de dag worden vergeten is aanwezig.”

Saldering ter discussie Een energienotaloze woning hangt of staat met de mogelijkheid om te salderen. De zonnestroom die voor het grootste gedeelte in het voorjaar en de zomer wordt opgewekt, moet het energienet in verdwijnen om in de zonarme wintermaanden te worden verbruikt. Dit wegstrepen wordt salderen genoemd, maar is op lange termijn niet houdbaar. Netbeheerders moeten wel de stroom transporteren over het net, maar krijgen geen vergoeding voor de gratis accu. Ook de overheid loopt energiebelasting en btw mis door salderen. Minister Henk Kamp van EZ heeft aangekondigd in 2017 de salderingsregeling opnieuw te bekijken, maar hij waarschuwde al dat de huidige regeling op de helling gaat. Van de Groep is al wel in overleg met de overheid over een overgangsregeling, maar het is nu lastig omdat er nog niks concreet is. Bovendien schrijdt de techniek voort, heeft hij gemerkt. “De bouwers denken dat er over vijf jaar techniek beschikbaar is waarbij we het hele salderen over de schutting kunnen gooien. De opslagtechniek is volop in ontwikkeling en er worden enorme sprongen gemaakt. Er is volop ontwikkeling gaande zowel op woning- als buurtniveau.”

T +31 15 215 40 00 - F +31 15 215 40 11 E infonl@derbigum.com www.derbigum.nl duurzaam gebouwd | maart 2014

85 24-02-14 14:35

Isala, Zwolle Ontwerp van Architectenbureau Alberts & Van Huut BV (foto: AMI - Remco van Blokland)

Duurzaam? Natuurlijk. â&#x20AC;&#x153;Bij de totstandkoming van Isala in Zwolle was het uitgangspunt een beter-huis te ontwerpen in plaats van een zieken-huis. Een humaan en vooral mensvriendelijk gebouw. Een tweede, minstens zo belangrijk aspect was duurzaam bouwen. De materialen die zijn toegepast, van groot tot klein, zijn allemaal zeer milieuvriendelijk. En dat geldt ook voor de plafondpanelen. Ik vind het prachtig dat je van een natuurlijke grondstof, een mineraal in dit geval, plafondpanelen kunt maken. Dat is eigenlijk een geschenk als je erover nadenkt.

We halen grondstoffen uit Moeder Aarde, en daar moet je zuinig mee omgaan. Daarom vind ik het belangrijk dat toegepaste materialen na gebruik worden opgehaald en gerecycleerd. Zo is de cirkel rond. We zijn er nog lang niet, maar zoiets is wel een stap in de goede richting. Want als je voor de eeuwigheid bouwt hoef je niet na te denken over duurzaamheid.â&#x20AC;?

Max van Huut, Architect Architectenbureau Alberts & Van Huut

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 86

24-02-14 14:35

Projecten

Renovatie

Prototypes als voorbeeld Deze winter hebben de vier deelnemende bouwbedrijven aan Stroomversnelling ieder een voorbeeldwoning opgeleverd. De prototypes staan in Stadskanaal, Melick, Arnhem en Heerhugowaard. Het is opmerkelijk snel want nog geen half jaar nadat Stroomversnelling van start ging, zijn er al tastbare en innovatieve woningen te bekijken. Tekst: Richard Mooi

De weg naar een energienotaloos huishouden gaat over drie sporen. Allereerst door het energieverbruik voor verwarmen te verminderen door goede isolatie, oftewel de belangrijkste stap in de Trias Energetica. Vervolgens komen energiebesparende apparaten aan bod. Dat gaat van efficiënte verwarmingstoestellen en warmteterugwinning uit ventilatielucht, tot wasmachine met het beste energielabel en led-verlichting. Het derde spoor, en zeker niet de onbelangrijkste, betreft de plaatsing van pv-panelen op het dak en soms ook een zonneboiler. Dit is de basis, maar Jan Willem van de Groep ontdekte verschillen in met name de uitwerking. Hij ziet bij ieder prototype echte innovaties. Het domweg stapelen van technieken is voorbij. “Er gaat een omgekeerde wereld ontstaan. Normaal ga je kijken wat er op de markt verkrijgbaar is, en nu wordt dat omgekeerd. Men gaat tegen de toeleverende industrie zeggen dat ze iets moeten maken. Nu worden fabrikanten erbij gehaald en worden ze geacht iets anders te maken dan ze al hebben om het bouwconcept sluitend te maken.”

extra elektriciteit op te wekken, en te verkopen aan het energiebedrijf tegen een relatief laag tarief. Dura Vermeer koos voor een gasketel omdat de omzetting power-to-gas ook technisch mogelijk wordt. Met zonnestroom kan synthetisch methaangas worden gemaakt en dat kan in flessen worden opgeslagen. De vraag is of deze techniek de komende 6 jaar al op woningniveau beschikbaar komt. Van de Groep verwacht dat Dura Vermeer daarom de (voorlopige) switch maakt naar all-electric verwarming, net zoals de andere drie prototypes. In twee woningen staan lucht/water-warmtepompen, terwijl Ballast Nedam voor een warmtepomp met bodemcollector koos. De ondergrondse bron is gekoppeld aan de zonnepanelen. Verwarmde lucht onder de panelen wordt afgezogen en opgeslagen in de bodem. Het rendement van de warmtepomp stijgt door de voorverwarmde bron, terwijl de afgekoelde zonnepanelen juist meer elektriciteit afgeven, motiveert Ballast Nedam deze keuze.

Power-to-gas

De woning van BAM in Heerhugowaard bevat nog een opvallende innovatie: een gelijkstroomnet met eigen stopcontacten. Omzetverlies worden hiermee verminderd, is de gedachte. Want normaliter wordt gelijkstroom uit de zonnepanelen omgezet naar een wisselspanning van 230 volt om het geschikt te maken voor het elektriciteitsnet. Vervolgens zetten al die adaptertjes, trafo’s en opladers het weer om naar een lage gelijkspanning waar de elektronica op werkt. In de demonstratiewoning in Arnhem zijn allemaal USB-stopcontacten gemonteerd, waar smartphone en tablet direct in kunnen worden geplugd. “Het gaat zelfs zo ver dat BAM aan Mitsubishi heeft gevraagd om apparaten te gaan maken die op gelijkstroom werken. Daar wordt nu al over nagedacht.”

Bij twee prototypes is de installatie zelfs uit de woning gehaald. “BAM en Volker Wessels hebben de hele installatie naar buiten gehaald waardoor je tijdens de uitvoering geen overlast meer hebt in de woning. Maar ook tijdens gebruik kun je service verlenen zonder dat mensen thuis hoeven te blijven.” Nog enkele details: “Waarom moet je nog om de warmtepomp een mooie designmantel maken als hij straks onderdeel is van één installatie. En waarom moet een buffervat rond zijn, want als hij vierkant is, kan hij in de gevel verdwijnen.” Drie van de vier woningen zijn all-electric, één maakt gebruik van gasgestookte verwarming. Met aardgas is het lastiger om een nul op de energiemeters te krijgen. Het gasverbruik moet immers gecompenseerd worden door

Gelijkspanningsnet

In de Arnhemse wijk Presikhaaf renoveert Dura Vermeer 96 huurhuizen. Op de foto is het prototype te zien naast de bestaande woningen.

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 87

87 24-02-14 14:35

Dakpan verbergt pv- en warmtemodules

Esthetische oplossing voor mondiaal energieprobleem Producten en technieken waarmee licht- en warmtestraling worden omgezet in respectievelijk elektrische energie en warm water zijn in opkomst. Nieuw is het om deze technieken onder te brengen in een ogenschijnlijk normale dakpan. Het resultaat: een esthetische oplossing waarmee zonlicht optimaal wordt ingezet om huizen duurzaam te voorzien van energie. Tekst: Ing. M. de Wit - Blok

“Het is heel eenvoudig”, meent Harold Kock van Nelskamp: “Terwijl de prijzen voor elektrische energie steeds verder dalen, betalen we voor gas juist steeds meer. Het is dus logischer om te investeren in technieken die het gasverbruik (fossiele brandstof waarvan de verbranding bijdraagt aan CO2-emissies) reduceren, dan oplossingen voor het opwekken van alleen elektrische energie. Als je denkt aan waterverwarming door de zon, dan kennen we allemaal de warmteboilers. Een belangrijk nadeel is het feit dat de bijbehorende componenten relatief groot zijn en niet bijzonder fraai. Het liefst zouden we wat dat betreft een onzichtbare oplossing creëren waarmee de enorme hoeveelheid energie van de zon is om te zetten naar voor ons nuttige vormen.”

pv-paneel dat iedereen kent als groot oppervlak dat óp het pannendak wordt geplaatst om daar zoveel mogelijk zonlicht te kunnen opvangen. In het geval van Nelskamp zijn deze panelen nu ook vormgegeven als lange horizontale stroken die uiteindelijk aan het zicht worden onttrokken door deze onder te brengen in een uitsparing van de tweede component van het systeem: de MS 5 pv-dakpannen (waarover zo meer). De pv-panelen maken gebruik van zogenaamde monokristallen cellen met een werkingsgraad van 18,3%. Hiermee produceren zij – in vergelijking met multi- of polykristallen cellen – ruim meer energie in watt per m2 hetgeen bijdraagt aan hogere opbrengsten. Ook bij diffuus licht.

Energiedak

De derde component betreft een slangensysteem dat achter het pv-laminaat is aangebracht. Hierin bevindt zich een vloeistof die de warmte van het pv-paneel opneemt. Dit biedt niet alleen de mogelijkheid voor de productie van warm water, maar verhoogt – door de koelende werking –

De oplossing vond Nelskamp in de ontwikkeling van het MS 5 pv-systeem waarbij de productie van elektriciteit en warm water in één paneel is geïntegreerd. In feite bestaat de oplossing uit drie componenten. Te beginnen met een

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 88

24-02-14 14:35

Project

Renovatie

bovendien de opbrengst van het pv-paneel tot ongeveer 15%. De universele panelen en de MS 5 modules biedt Nelskamp aan in zowel 1Power (alleen pv, elektrische energie) als 2Power (pvt, zowel elektrische energie als warmte) varianten.

Aan het zicht onttrokken

De pv-panelen liggen over zes pannen breed ‘uit het zicht’ op het dak.

De MS 5 dakpannen kenmerken zich onder meer door de grotendeels afgevlakte zichtzijde (uitsparing in het middenvlak van de pan) gecombineerd met opstaande randen aan de boven- en onderzijde die de belijning op het dak doorzetten. Het zijn deze randen die naast de esthetische functie de mogelijkheid bieden om de panelen vast te verbinden met het dak. Of met andere woorden: in de sparing van de dakpannen zijn de pv-panelen te bevestigen die vervolgens níet boven de rand van de dakpan uitkomen hetgeen de gewenste esthetische waarde genereert. De modules zijn aan de boven- en onderzijde in aluminium geëxtrudeerde profielen opgesloten. De bovenste profielkant wordt in de uitsparing van de MS-5 dakpan geschoven. De onderkant wordt vastgeschroefd op de dakpan met een geëigende klem en twee schroeven. Verder is in het afgevlakte deel van de pan een aantal groeven opgenomen die ten eerste het water afvoeren dat eventueel onder de pv(t)-panelen terecht komt. Daarnaast zijn ze aangebracht om de gewenste koeling van de pv-panelen te realiseren. Tot slot is op te merken dat de kop- en zijsluitingen van de pan behouden zijn gebleven waardoor het dak op een normale manier is te dekken. Hiermee wordt een waterdichtheid van 99,9% bereikt. De laatste 0,1%, die ontstaat door de uitsparing die in één van de pannen is gemaakt om de bekabeling naar onderdaks door te voeren, wordt opgelost door afdekking met de pv(t)-panelen zelf.

De onderkant van het pv-paneel wordt vastgeschroefd op de dakpan met een geëigende klem en twee schroeven.

Het systeem is tot nu toe te combineren met de Nibra MS 5 dakpan; een relatief grote keramische dakpan die bestaat uit 100% pure westerwaldklei met een vochtopname < 3%. De keuze bestaat hierbij uit de kleuren natuurrood en zwartbruin engrobe.

Toekomst Op dit moment worden gesprekken gevoerd om het eerste pilotproject in Nederland te realiseren. Kock: “In Duitsland wordt het systeem al langer toegepast. De Nederlandse markt is er nu ook klaar voor dus dé tijd voor ons om nu te lanceren. Niet alleen voor nieuwbouwprojecten om zo de EPC eenvoudig positief te beïnvloeden, maar ook voor renovatieprojecten om het energielabel met een magere investering te verbeteren. Voor de lancering willen we graag de huidige testgegevens combineren met de resultaten van de Nederlandse praktijktesten om onderbouwd verdere samenwerkingen aan te gaan.”

In Duitsland wordt het MS 5 pv-systeem al langere tijd toegepast. De lancering in Nederland zal zeer spoedig volgen.

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 89

89 24-02-14 14:35

Iedereen verdient een gebouw met een hoog prestatieniveau

Het intelligente gebouwbeheersysteem voor de complexe behoeften van uw klanten Schaalbaar

______________________________________ Open architectuur; ondersteunt alle standaard protocollen

SmartStruxureTM ondersteund door StruxureWareTM Building Operation software is een integraal platform voor het intelligent monitoren, bewaken, besturen en beheren van energie, verlichting, HVAC, beveiliging en brandveiligheid. Door het uitwisselen en analyseren van de data van al deze systemen wordt het gebouw van uw klant slim, energie efficient en effectief beheerd.

______________________________________

Elk project is complex; wij maken het u makkelijker

Uitwisselbaar onder spanning, plug & play modules

SmartStruxureTM staat garant voor een korte installatietijd. Met behulp van Smart Widgets kunt u gebouwgebonden apparatuur in minder dan 60 seconden configureren. Met standaard grafische bibliotheken en “mass change/create opties”, ontwerpt en engineert u eenmalig, terwijl u het overal kunt implementeren.

______________________________________ Keuze in de programmeertaal – functieblok en script

______________________________________ Oplossingen voor grote en middelgrote gebouwen – zowel renovatie als nieuw

Verbetert energie- en operationele efficiency Krijg een voorsprong in de keten door het leveren van uitstekende betrouwbaarheid, krachtige functionaliteiten en energie-optimalisatie van de gebouwen van uw klanten. Lever de juiste informatie, aan de juiste mensen, op het juiste moment aan met SmartStruxureTM.

Slim, eenvoudig, flexibel en duurzaam Ontdek hoe we u kunnen helpen bij het realiseren van een gebouw met een hoog prestatieniveau Ga naar www.SEreply.com, Keycode 44207p

© 2014 Schneider Electric Industries SAS. All trademarks are owned by Schneider Electric Industries S.A.S. or their affiliated companies. Taurusavenue 133 - 2132 LS Hoofddorp (Nederland) • Tel. 31 (0)23 5 124 124

maart 2014 | duurzaam gebouwd

34164P-SE8321 SmartStruxure Consultancy _210x297mm.indd 1

OPMAAK DG 25.indd 90

17-02-14 09:25

24-02-14 14:35

4 09:25

Onderzoek

Renovatie

Renovate Europe: “Gerenoveerde gebouwen kunnen met 80 procent minder energie.” Het doel van Renovate Europe is helder: in 2050 gebruiken Europese gebouwen nog slechts twintig procent van de energie die ze vandaag nodig hebben. Architect Adrian Joyce, die hiervoor lobbyt in Brussel, vertelt welke wetten en praktische bezwaren tussen droom en daad staan. “Lobbyen voor mogelijkheden is moeilijker dan lobbyen voor gevestigde belangen.”

Tekst: Mark van Baal

Renovate Europe is een politieke communicatiecampagne van EuroACE (European Alliance of Companies for Energy Efficiency in Buildings), een brancheorganisatie van bedrijven als Johnson Controls, United Technologies en Rockwool, kortom bedrijven die producten of technologie leveren om gebouwen energie-efficiënter te maken. Met een ambitieus renovatieprogramma is tachtig procent energiereductie haalbaar, zegt Adrian Joyce (52). De Ierse architect werkt sinds 2002 in Brussel, eerst namens de Ierse architecten, vervolgens namens alle Europese architecten en sinds een paar jaar voor EuroACE.

waarbij de oude derde trap (fossiel zo efficiënt mogelijk inzetten) vervalt. De Trias Energetica volgens Joyce: één: besparen, twee: beter regelen en managen van energie, drie: de energie die dan nog nodig is, duurzaam opwekken. Joyce waakt ervoor de uitdaging als gemakkelijk te schetsen. “Wij houden niet van de term laaghangend fruit. Het kan mensen zelfvoldaan maken. We willen niet dat eigenaars van een gebouw een nieuw regelsysteem voor de verwarming installeren, zo acht procent besparen, en dan zelfvoldaan zeggen: ‘ik heb mijn deel gedaan’ en vervolgens de overige zeventig procent negeren.”

Modernisering van Trias Energetica

Kredietwaardigheid

De grootste drempel om dit doel te bereiken is niet technisch, zegt Joyce die eveneens constructietechniek aan de Universiteit van Leuven doceert. “De technologie die we nodig hebben, bestaat al. De sleutel is een geïntegreerde aanpak, een holistische benadering. Wij zijn technologieneutraal.” De architect pleit voor een modernisering van de Trias Energetica,

Evenmin is er een economische drempel. “De financiële voordelen zijn absoluut duidelijk. We moeten vooral werken aan het ontsluiten van de financiële voordelen. Het vraagt alleen een andere aanpak: andere offertetrajecten, specificaties, contracten en andere teams. De inspanningen zijn nu nog te gefragmenteerd. Er moet meer gezamenlijk worden gedacht.

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 91

91 24-02-14 14:35

Je hoeft niet heel hoog te gaan om te zien waar je energie vandaan komt

Gigawatts aan profijtelijke zonne-energie voor het oprapen; de daken van bedrijfspanden liggen er klaar voor. Dat kan zelfs zonder enige investering vooraf. Ons voorstel: wij investeren in het plaatsen van zonnepanelen en leveren u de opgewekte zonne-energie via uw bestaande meters. De essentie van ons aanbod: u rekent met ons groene stroom af vanuit de besparing op uw huidige energierekening.

www.oranjedak.nl

b i tu m i n e u ze e n k u n s ts tof fo l i e - d a k b e d e k k i n g e n • n i e u w b o u w e n re n ovati e • d a k te r r a s s e n • g ro e n d a ke n • p a r ke e rd a ke n d u u r z a m e e n e rg i ew i n n n i n g, zo nth e r m i s c h e n P V • w i t te d a ke n • d a k i n s p e c ti e • b e h e e r e n o n d e r h o u d • va l b eve i l i g i n g

OPMAAK DG 25.indd 92 A4 Duurzaam gebouwd.indd 1 ORA 14041 ADV Springer

24-02-14 10:40 14:36 10-02-14

Onderzoek

Renovatie

We werken aan mechanismen om de financiële potentie te ontsluiten”, zegt Joyce. “Banken en financiële instituten zien energie-efficiency onterecht als risicovol, onder ander omdat er te weinig data beschikbaar is over de financiële resultaten van energie-efficiency. Daar gaat Renovate Europe wat aan doen.” Een verandering van de kredietverstrekking kan ook geld ontsluiten, zegt Joyce. Nu kijken banken meer naar de kredietwaardigheid van een persoon of instelling dan naar de kredietwaardigheid van een project. “Wanneer je bijvoorbeeld een financiering voor een energiebesparende verbouwing aan je huis aanvraagt, kijkt een bank alleen of jij de lening terug kunt betalen, niet of de lening kan worden terugbetaald uit het geld dat vrij komt door een besparing op de energiekosten. Ze kijken naar jouw huidige besteedbare inkomen en negeren het feit dat je besteedbaar inkomen met 1.500 tot 2.000 euro kan toenemen als je je energierekening halveert.” Renovate Europe wil bovendien de zogenoemde split incentive voor renovatie aanpakken. Letterlijk: gespleten prikkel waarin de eigenaar die de investering doet, niet de financiële vruchten ervan plukt, omdat de huurder de energierekening betaalt. “Nieuwe regulering moet het mogelijk maken om de voordelen te delen, bijvoorbeeld in sociale woningbouw. Daar moeten huisbazen een totale huurprijs kunnen rekenen, zodat zij voordeel hebben bij een lagere energierekening.”

Nieuw beleid nodig Maar de grootste drempel is zonder twijfel politiek, vervolgt Joyce. Er is nieuw beleid en nieuwe wetgeving nodig. Hoewel de economische potentie van het renovatieplan duidelijk is – werkgelegenheid en energiekostenbesparing – is het niet eenvoudig politici zo ver te krijgen om hier beleid en wetgeving op te maken. “Lobbyen voor mogelijkheden is moeilijker dan lobbyen voor gevestigde belangen.” Het is nu eenmaal gemakkelijker om politieke leiders mee te krijgen in het beschermen van de bestaande belangen van kiezers en bedrijven dan in het creëren van nieuwe mogelijkheden voor ongedefinieerde kiezers en bedrijven. “We hebben grote steun onder de leden van het Europese Parlement en grote steun onder ambtenaren. We worstelen vooral bij het krijgen van steun van leiders op het hoogste niveau, de Eurocommissarissen en regeringsleiders.” Renovate Europe vraagt de Europese politiek om een bindend doel met een realistische routekaart. Nu wordt jaarlijks slecht een procent van het Europese gebouwenbestand gerenoveerd. “In het huidige tempo doen we er meer dan een eeuw over. We zullen naar drie procent moeten in 2020 om tachtig procent reductie in 2050 te halen. Alle lidstaten moeten zich vastleggen op een minimale snelheid van renoveren en een minimale prestatie op nationaal niveau, afhankelijk van wat technologie en gebouwen mogelijk maken. Om tot een realistische routekaart te komen, zullen alle landen daarom eerst hun gebouwenbestand moeten inventariseren.”

Grachtenpanden “In een zeventiende-eeuws grachtenpand in Amsterdam is bijvoorbeeld minder te bereiken dan in een Rotterdams flatblok uit de jaren zestig.” De architect wil architectuur namelijk niet ondergeschikt

Adrian Joyce: “De helft van de isolatie in Europa gaat in renovatieprojecten. Dat kun je niet links laten liggen.”

maken aan energiezuinigheid. Grachtenpanden hebben nu eenmaal een groot glasoppervlak met dunne kozijnen. Voor dubbel glas zijn brede kozijnen nodig, die zowel het vooraanzicht als de lichtinval zouden aantasten. In de grachtengordel is daarom slechts twintig procent energiereductie mogelijk, terwijl flats energieneutraal en nieuwe gebouwen energiepositief kunnen worden. “Het gaat niet om individuele gebouwen, maar om een overall reductie van tachtig procent.” Kingspan, een Ierse producent van isolatiematerialen, is één van de leden van EuroACE. Behalve het leveren van isolatiemateriaal, geeft Kingspan cursussen op de bouwplaats, vertelt Leon van Maurik (36), marketing manager. Een klassieke fout is het niet goed maken van de overgang tussen raamkozijnen en muurisolatie. “Op thermofoto’s zie je de warmte daar weglekken”, zegt Van Maurik. “De helft van de isolatie in Europa gaat in renovatieprojecten. Dat kun je niet links laten liggen.” Over Nederland is Joyce optimistisch. “Keep up the good work”, geeft hij de Nederlandse vastgoedsector mee. Hij somt een aantal Nederlandse renovatieprojecten op, bijvoorbeeld 470 woningen in Roosendaal en het programma Energiesprong, dat tienduizenden gebouwen wil renoveren tot vastgoed zonder energierekening. “Nederland loopt samen met Zwitserland voorop in Europa.”

duurzaam gebouwd | maart 2014

10:40

OPMAAK DG 25.indd 93

93 24-02-14 14:36

Korte droogtijd reduceert overlast bewoners aanzienlijk

Galerijvloeren flatgebouwen duurzaam gerenoveerd met kunsthars Patrimonium Woonstichting Groningen beheert in de gemeente Groningen rond de 6700 woningen. Een zestal flatgebouwen is eind 2013 gerenoveerd. Vanwege slijtage en vervuiling van de galerijen is een tweetal flats voorzien van een speciale PMMA-laag die de onderlaag duurzaam beschermt, goede antislipeigenschappen heeft en in een relatief korte tijd uithardt. Tekst: Ing. M. de Wit - Blok

Het renoveren van onder meer galerijen en andere grote betonnen oppervlakken zoals opritten, parkeerdekken of parkeergarages is vaak een hele klus. Niet in de laatste plaats omdat in de meeste gevallen de oorspronkelijke onderlaag eerst moet worden verwijderd alvorens de nieuwe slijtlaag kan worden aangebracht. Dit is vaak een tijdrovend en dus relatief duur karwei. Ook bij een tweetal flats van de Patrimonium Woonstichting Groningen waren de galerijen voorzien van een oude laag die door slijtage en vervuiling hard aan vervanging toe waren. Bovendien waren de galerijen door de tijd heen relatief glad geworden hetgeen vooral in natte of koude perioden (vorst) kan leiden tot gevaarlijke situaties.

Overlagen Voor het renoveren van de galerijen van deze flats heeft de woningbouwvereniging contact opgenomen met diverse

partijen. EĂŠn van hen was het familiebedrijf Troelstra & de Vries uit het Friese IJlst dat uiteindelijk opdracht kreeg voor het renoveren van de galerijen van twee van de zes flats. Dit bedrijf werkt al langere tijd met de kunstharsproducten van Alsan waarmee oppervlakken duurzaam zijn te beschermen tegen invloeden van buitenaf en hierdoor bijdragen aan een langere levensduur van het betreffende gebouw/object. De garantie op het materiaal bedraagt tien jaar. Daarbij zijn de kunstharsen beschikbaar in alle RAL-kleuren hetgeen opdrachtgevers uiteenlopende en creatieve mogelijkheden biedt hun ideeĂŤn vorm te geven. Naast een duurzame bescherming en esthetische mogelijkheden biedt het materiaal nog andere voordelen. Zo hechten deze PMMA coatings (PMMA staat voor polymethylmetacrylaat) op praktisch iedere ondergrond. Dit geldt ook voor bestaande vloeren die zijn afgewerkt met een

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 94

24-02-14 14:36

Project

Eén van de flatgebouwen waarvan de galerijen zijn gerenoveerd door Troelstra & de Vries door het aanbrengen van een PMMS coating.

De kunstharsproducten van Alsan zijn beschikbaar in alle RAL-kleuren. In het geval van deze galerij is er gekozen voor RAL-kleur 7037.

kunststofhars systeem. Wanneer de oorspronkelijke laag nog goed hecht met de betonnen ondergrond, zijn de PMMA coatings dan ook zonder problemen over de oude laag heen aan te brengen. Jeroen Hellemans, sales manager bij Troelstra & de Vries: “Om problemen zoals delaminatie of scheurvorming in een later stadium te voorkomen, is het belangrijk om in het beginstadium van het project een grondige inspectie uit te voeren. Om die reden zitten we bij renovatieprojecten al in een vroeg stadium met de opdrachtgever om de tafel. Na inspectie van de galerijen van beide flats bleek dat de oorspronkelijke deklaag nog een goede hechting had met het beton. Op basis van deze bevindingen hebben we het advies kunnen uitbrengen om ons Alsan-systeem over de oude laag heen aan te brengen.”

Snelle uitharding Het aanbrengen van de nieuwe deklaag is uitgevoerd door een erkende Alsan-applicateur die wat Hellemons betreft alle lof verdient. “Renovatieprojecten zijn wezenlijk anders dan nieuwbouwprojecten. Bij renovatie heb je onder andere te maken met bewoners die in sommige gevallen vrij snel met klachten naar de woningbouwvereniging gaan. Onze applicateur heeft niet alleen de coating perfect aangebracht, maar tevens voortdurend gecommuniceerd met de bewoners over de werkzaamheden. Dit is als zeer aangenaam ervaren.”

Renovatie

Door de kunsthars tijdens het aanbrengen in te strooien met een laagje kwartszand krijgen de loopvlakken de gewenste antislipeigenschappen.

vochtige weersomstandigheden. Dit heeft te maken met het feit dat het om een twee componentenproduct gaat dat uithardt op basis van chemische reacties en niet van bijvoorbeeld uv-straling of warmte. Hiertoe wordt aan de vloeibare hars een poedervormige katalysator toegevoegd; het percentage van de katalysator is af te stemmen op de omstandigheden zodat de uitharding zowel goed als snel kan verlopen. Door deze eigenschap was het mogelijk om eind november met het project te starten en het succesvol voor de kerstdagen op te leveren.

Antislip Tijdens het aanbrengen van de Alsan PMMA-kunsthars wordt deze direct ingestrooid met een laagje kwartszand om de gewenste antislipeigenschappen te realiseren. Tot slot wordt het systeem afgewerkt met een harde, krasvaste toplaag. Hierdoor zijn de oppervlakken te allen tijde begaanbaar; ook bij nat weer of in koudere omstandigheden wanneer zich rijp op de loopvlakken vormt. Henk Kobes van Patrimonium Woonstichting Groningen: “De galerijen van de twee flats zien er weer keurig uit en bieden zowel het gewenste comfort aan bewoners als de benodigde bescherming van onze gebouwen. Dit laatste is van wezenlijk belang omdat het bijdraagt aan lagere onderhoudskosten en een duurzaam beheer van ons vastgoed.”

Daarbij konden de bedrijven profiteren van het feit dat het gebruikte Alsan-product relatief snel uithardt. Ook bij lage temperaturen en

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 95

95 24-02-14 14:36

Deuren bv Nijverheidsstraat 1 7482 GZ Haaksbergen Tel: +31 53 57 357 35 Fax: +31 53 57 357 00

www.reinaerdt.nl info@reinaerdt.nl

maart 2014 | duurzaam gebouwd

Advertentie #25 contour.indd 1 OPMAAK DG 25.indd 96

05-02-14 09:17 24-02-14 14:36

4 09:17

Project

Renovatie

De meeste van de 124 woningen in Wageningen van label G naar A

Energiebesparing leidt tot metamorfose

Alle 124 woningen hebben standaard dubbel (HR++) glas en daken gevelisolatie gekregen.

Het uiterlijk van een aantal woningen in Wageningen is onlangs flink veranderd. Het meest opvallend bij de 124 gerenoveerde woningen in de wijk Haverlanden zijn de vele zonnepanelen, die op bijna elk dak te vinden zijn. Maar ook de gevelisolatie trekt de aandacht. In plaats van het oude metselwerk heeft het stucwerk voor een frisse uitstraling gezorgd. Tekst: Rijkert Knoppers

Op een display aan de gevel van de modelwoning aan de Haverlanden 61 in Wageningen is voor iedereen goed af te lezen wat de tien zonnepanelen op dit dak aan elektriciteit opleveren. Niet alleen de dagopbrengst is af te lezen, ook het totaal aantal opgewekte kilowatturen (kWh) staat vermeld. De modelwoning is ruim een jaar geleden op allerlei manieren opgeknapt. Zo konden bewoners in de wijk zien hoe hun woning zou opknappen na het geplande ingrijpend

groot onderhoud. Hoewel energiebesparing het belangrijkste uitgangspunt was, zouden de woningen waar nodig ook nieuwe badkamers en keukens kunnen krijgen. “De betreffende woningen waren eind 2012 40 jaar oud, dat was een mooi moment om het groot onderhoud te starten”, vertelt Henk Wildeman van de Woningstichting. “De zonnepanelen trekken hierbij relatief veel aandacht. We hadden verwacht dat er veertig huishoudens voor zouden kiezen, maar onder

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 97

97 24-02-14 14:36

oud

Duurzame herbestemming

nieuw

Links ziet u de oude en nieuwe situatie van het project ‘Veilige Veste’ (KAW Architecten / Bouwgroep Dijkstra Draisma). Dit is de eerste grootschalige Passief Huis-renovatie in Nederland in combinatie met herbestemming van een bestaand kantoorpand. Met het Passief Huis-principe wordt met een beperkt verwarmingssysteem zonder toepassing van actieve koeling én met gebruik van natuurlijke hulpbronnen een comfortabel binnenklimaat verkregen. Het energieverbruik van de Veilige Veste is nu zeven tot tien keer lager dan dat van het voormalige gebouw. De bijzondere gevel springt direct in het oog. Deze is gemaakt van onderhoudsarm vezelversterkt composiet. Door het lage gewicht en de grote sterkte van dit materiaal kan worden volstaan met een eenvoudige achterconstructie. De bestaande draagstructuur van het gebouw hoefde niet aangepast te worden. Zo kon deze optimaal hergebruikt worden en bleef er voldoende ruimte over om het gebouw zwaar te isoleren.

Denkbaar wordt maakbaar Engineered creativity

Bio composiet Bio-composieten hebben de laatste jaren in kwaliteit een flinke stap vooruit gemaakt. Op het gebied van vezels is de productie vele malen verbeterd en bereiken we met organische vezels waarden waar qua sterkte goed mee kan worden gewerkt in dragende constructies. Met de harsen is het al net zo. Nieuwe ontwikkelingen maken Bio-composieten steeds beter in staat om weer en wind te kunnen weerstaan. Dus goede ontwikkelingen voor markten zoals offshore, energie, automotive, infra en uiteraard de Bouw. Wilt u hier meer over weten, bel ons dan vrijblijvend voor een afspraak of volg ons op Twitter@poluxNL

De volledige Polux groep is ISO 9001 (kwaliteit) & 14001 (milieu) gecertificeerd

www.polux.nl - 0228 359567

advertentie polux Duurzaam gebouwd 2.indd 1

OPMAAK DG 25.indd 98

6-2-2014 22:17:56

24-02-14 14:36

Project

meer dankzij de promotieactiviteiten van Stichting Zonneenergie Wageningen en van de betreffende leverancier is het aantal opgelopen tot honderd! Dat neemt niet weg dat uit het oogpunt van energiebesparing de meer onzichtbare maatregelen, namelijk het aanbrengen van de daken gevelisolatie, veel belangrijker zijn.” Alle 124 woningen aan de Haverlanden en de daaraan parallel lopende Kennedyweg en Churchillweg hebben standaard dubbel (HR++) glas en daken gevelisolatie gekregen. Bij de gevelisolatie is de keuze gevallen op isolatiemateriaal van Sto Isoned. “We hadden al vaker met dit bedrijf gewerkt, en dat was goed bevallen”, verduidelijkt Wildeman. “Maar je moet bij zo’n groot project de opdracht natuurlijk aanbesteden. Het aanbod van Sto bleek het meest aantrekkelijk, onder meer omdat we tien jaar verzekerde garantie zouden krijgen op het toegepaste isolatiemateriaal en het aanbrengen daarvan.” Overigens heeft het toegepaste HR++ glas en de gevel- en dakisolatie niet tot een hogere huur geleid. Alleen als de bewoners hadden gekozen voor het installeren van zonnepanelen of het aanbrengen van vloerisolatie is er sprake van huurverhoging, waarvan de Woningstichting overigens de helft betaalt. Ongeveer 40 huishoudens kozen voor vloerisolatie. Bij toekomstige verhuizingen grijpt de Woningstichting de gelegenheid aan om bij die woningen alsnog te isoleren, als daarvan de vloeren nog niet geïsoleerd zijn.

Renovatie

Tijdens de werkzaamheden is er een pilot ‘Blowerdoor test’ uitgevoerd om te controleren of het geïsoleerde dak luchtdicht is. Bij deze proefneming zorgt een ventilator die geplaatst is in één van de deuropeningen, voor een onderdruk in de woning. Aan de hand van rooktesten valt vervolgens na te gaan of er ergens warmte weg zou kunnen lekken.

Sto Isoned heeft verder na de aanbesteding in overleg met de aannemingsmaatschappij J. Bouman diverse hechtproeven genomen om te kijken of de isolatieplaten nog een extra mechanische bevestiging zouden moeten krijgen. Volgens architect Alex Braakhekke van D+B architecten lagen de te nemen energiebesparende maatregelen voor de hand, want de woningen van het project leenden zich heel goed voor het toepassen van isolatie aan de buitengevel. “Ook de gevelindeling maakte dat een dergelijke aanpak goed te doen was. Bovendien kregen de woningen hierdoor een hele frisse uitstraling”, aldus Braakhekke. “De enige vraag was of de financiering zou gaan lukken, de Woningstichting moest het gehele project gaan betalen, terwijl er in grote lijnen geen huurverhoging tegenover stond. Maar dat is dus gelukt.” De keuze voor Sto Isoned viel te verwachten, stelt Braakhekke. “De Woningstichting had al vaker met dit bedrijf gewerkt, en dat was goed bevallen. Bovendien leveren ze ook goede adviezen en service.” Volgens Braakhekke zijn de woningen alleen al dankzij de daken gevelisolatie van label G naar B gegaan, met zonnepanelen zou het label A haalbaar zijn. De gemiddelde besparing voor een tussenwoning voor de aangebrachte verbeteringen waar HR++ glas, geïsoleerd dak, gevelisolatie en zonnepanelen zijn geplaatst is ongeveer € 1.050,- op jaarbasis. De Woningstichting heeft een waarborg afgegeven aan de huurders die zonnepanelen voor een bepaalde huurverhoging hebben laten plaatsen. “De waarborg houdt in dat de zonnepanelen minimaal de huurverhoging zullen opbrengen. In verband met de waarborg gaan we de komende zomer de opbrengst van de zonnepanelen monitoren”, vertelt Wildeman. “We verwachten dat de huurders er in financieel opzicht beter uit zullen zijn.”

De zonnepanelen op vrijwel alle daken zullen minimaal de huurverhoging opbrengen.

De komende zomer wordt de opbrengst van de zonnepanelen gemonitord.

Warmtelekkage

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 99

99 24-02-14 14:36

De hoogste standaard geklimatiseerde ruimtes Gezondvoor en goed duurzaam

verwarmen en koelen Klimaatplafonds van Solid Air Toepassing: Met klimaatplafonds van Solid Air worden

Vloerverwarming, plafond- en wandverwarming/koeling

koeling, verwarming en verse lucht aangevoerd via het plafond. Dit levert indrukwekkende prestaties op. Klimaatplafonds van Solid Air worden overal toegepast, waar het belangrijk is dat mensen zich prettig voelen.

• • Dezelfde warmteopbrengst

BioClina capillaire klimaatmatten als oppervlakte afgiftesysteem zet nieuwe

maatstaven en geeft verwarmen vanuit plafond, wand (d.m.v. straling) of vloer Hoogste comfortklasse en koelen vanuit plafond of wand een nieuwe dimensie.

Door een overdrachtsoppervlak dat tot 300% groter is dan bij traditionele afgifte-

kan de installatieontwerper technisch betere ontwerpen realiseren dan alssystemen, met radiatoren

• • Energiezuiniger dan andere

voorheen met traditionele systemen niet, of alleen tegen hoge meerinvesteringen,

mogelijk was. Meer koelvermogen, geen tocht!

Vanwege de hoog efficiënte activering, dicht aan de oppervlakte (6 tot 10 mm), de kleine capillaire buisdiameter (ø 4,3 mm), de geringe buisafstand (20 mm) en het kleine temperatuurverschil tussen aanvoer en retour (2K), kunnen ruimten al volklimaatsystemen doende worden verwarmd met watertemperaturen van 30/28˚C, tot ver onder het Tel +31 20 696 69 95 vriespunt. Overal toepasbaar

• • Energetisch verantwoord • Lange levensduur

mail@solid-air.com

Als bijkomend voordeel op het zeer hoge belevingscomfort bij toepassing van het BioClina systeem, is dat door de lage wateraanvoertemperaturen het rendement van een warmtepomp met meer dan 35% wordt verbeterd. De reactiesnelheid van het BioClina systeem bedraagt slechts 6-15 minuten. Dit geldt ook bij toepassing als vloerverwarming. En niet 4 uur, zoals gebruikelijk bij traditionele vloerverwarmingssystemen. Voor behaaglijkheid en een superieur comfort kiest u voor BioClina. Meer voordelen en informatie: www.BioClina.nl

solid-air.com

Winnaar Innovatieprijs

Navos Klimaattechniek B.V. Kleveringweg 20, 2616 LZ Delft T: 015 – 215 37 28 W: www.BioClina.nl E: Navos@Navos.nl

Een duurzaam klimaat begint met meten Meetapparatuur

Energie

• Zonnestraling, Licht • Windrichting, Windsnelheid • Temperatuur, RV, Druk

T +31 (0) 85 273 1917 F +31 (0) 85 273 1918 E sales@deltaohm.nl

DeltaOhm_2013.indd 1

DG 22.indd 100

OPMAAK DG 25.indd 100

www.deltaohm.nl 10-02-13 21:22

07-06-13 13:44

24-02-14 14:36

Renovatie

Nieuws

Conceptueel denken bij Voorsprong 2013 HSC BlueCasco Gezinswoning, concept van Huybregts Systeembouw en BlueCasco, heeft bij manifestatie De Voorsprong de tweede plaats behaald voor het Beste Woningconcept 2013. De Voorsprong is een landelijk initiatief georganiseerd door de Energiesprong. Van alle conceptaanbieders werden de vijf Beste Woningconcepten in de categorie nieuwbouw genomineerd. Tijdens de prijsuitreiking prees de landelijke jury de samenwerking tussen een bouwer en de toeleverende industrie (ketensamenwerking). Daarnaast was de jury zeer te spreken dat de toeleverende industrie ook het conceptueel denken omarmt hetgeen kansen biedt voor industrialisatie. Kingspan unidek is samen met Heembeton en Kingspan ontwikkelaar van het Blue Casco Concept. De volledig gesloten thermische schil wordt mede gerealiseerd door de toepassing van unidek Aero Passief dakelementen. De Voorsprong is een, sinds 2011, jaarlijks terugkerende prijsvraag waarvoor partijen in de bouw uitgenodigd worden die gezamenlijk opereren met gedeelde afspraken om een concept op de markt aan te bieden dat voor bestaande woningbouw minimaal 45% energiereductie oplevert en voor nieuwbouw energieneutraal is. In 2013 werd gezocht naar het meest innovatieve, beste energienota-nul woningconcept voor renovatie en voor nieuwbouw.

De HSC BlueCasco gezinswoning is een co-makership tussen toeleverancier en conceptueel bouwer. Hiermee wordt 'best of both worlds' gerealiseerd; een kwalitatief hoogwaardig energieneutraal casco van een speler van wereldformaat uit de industrie, gecombineerd met de expertise van een ervaren conceptueel bouwer. De woning is flexibel indeelbaar en door het comfortabele wandverwarmings- en wandkoelingssysteem krijgt de bewoner de temperatuur zoals hij deze wil in iedere ruimte. Meer informatie: www.kingspanunidek.com/nl

www.bluecasco.nl

Natuurlijke isolerende eigenschappen van kurk en hout Houten Passieframen en -deuren vormen een belangrijke pijler bij de bouw van een passiefhuis, dankzij de natuurlijke isolatieeigenschappen. Ze dragen bij aan een aangename omgevingstemperatuur, houden de warmte binnen en sluiten de koude buiten. Ewitherm verenigt de natuurlijke eigenschappen van hout en kurk met ecologische technologie. Ze helpen bij nieuwbouw en renovatieprojecten te besparen op energie en verhogen de levenskwaliteit. “Zonder afbreuk te doen aan design en perfecte vormgeving”, stelt Raf Grieten, directeur ewitherm in Zonhoven. Grieten vertelt over het belang van ramen en deuren als gevelelementen, die meer en meer medebepalend zijn voor het energiegebruik in de woning: “Mensen beseffen de waarde van goede ramen en deuren steeds meer en stellen dan ook steeds hogere eisen aan de gevel. Niet alleen bepalen het type en het aantal ramen de hoeveelheid licht in huis, ze bieden, naast veiligheid ook een riante blik op de buitenwereld.” Volgens hem is veel energieverspilling terug te voeren naar onvoldoende óf gebrekkige isolatie, waarbij vooral via de ramen veel warmte verloren gaat. Grieten: “Met een uW-waarde van 1,3 tot minder dan 0,8 voldoen deze hoogwaardige ramen aan de wettelijk vastgelegde normen. Die uitstekende isolerende kwaliteit dankt ewitherm aan de natuurlijke dichtheid van de gebruikte materialen: hout en kurk.” Grieten gaat in op de onovertroffen eigenschappen van kurk: “Geen

enkel ander natuurproduct isoleert zo goed. Bovendien is het materiaal erg duurzaam en bestand tegen temperatuurschommelingen, zodat de eigenschappen vele jaren blijven gelden, ongeacht de weersomstandigheden of klimaatsveranderingen.” Kurk en hout zijn natuurlijke grondstoffen uit voorraden die constant bewaakt en gecontroleerd worden, die daarnaast de tijd krijgen om weer aan te groeien. Dat maakt ewitherm tot een bijzonder milieubewust product; voor de houten gedeelten wordt den gebruikt, omdat deze houtsoort bekendstaat om zijn dichtheid. Voor de andere delen kiest de organisatie voor hoogkwalitatieve Portugese kurk; deze kurk is met buitengewone dichtheid en vormvastheid de beste kurk ter wereld. Meer informatie: www.ewitherm.nl

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 101

101 24-02-14 14:36

Innovatieve oplossingen • Voor bestaande en nieuw bouw • Snelle aanleg met minimale overlast • Energiebesparing gedurende de lange levensduur • Project- of klantspecifieke (netwerk)delen • Van ontwerp tot en met oplevering

Today! 102

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 102

we ’re making a difference for tomorrow www.thermaflex.nl 24-02-14 14:36

Renovatie Een duurzaam en gezond binnenklimaat? Nieuws

Meetapparatuur

Thermocard toont isolatienoodzaak

Bouwfysica

Door de ontwikkelingen op de woningmarkt kiezen steeds meer mensen ervoor om in hun huidige woning te blijven wonen. Echter hebben veel van deze woningen een noodzakelijke renovatie nodig om energiezuiniger te worden, een groeimarkt die volop kansen biedt.

• Geluid en akoestiek Luchtkwaliteit Om ervoor te•zorgen dat ondernemingen op een juiste manier renovaties uitvoeren, wordt de Thermocard® geïntroduceerd. De innovatieve Thermocard •is een nauwkeurig meetinstrument waarmee potentiële Thermisch comfort klanten zélf ervaren of hun bestaande woning een noodzakelijke renovatie moet ondergaan. De Thermocard is nieuw in Nederland en overtuigt door het slimme en functionele karakter zowel professionals als niet-professionals. Dit meetapparaat is door TuV getest en is voordelig en intuïtief in te zetten, onder andere in projecten waarbij fors wordt ingezet op het Postbus 361 3740 AJ BAARN verbeteren van de gebouwschil. T +31 (0) 85over 273 de 1917 Ronald Boer, Accountmanager Thermocard Benelux vertelt F +31 (0) 85 273vóór 1918 doelgroep voor de Thermocard: “Vooral opgeleverde woningen E sales@deltaohm.nl 1975 zijn over het algemeen onvoldoende geïsoleerd naar de huidige

maatstaven. De meeste woningeigenaren zijn zich hier niet van bewust en betalen hoge stookkosten terwijl zij ook kunnen investeren in na-isolatie voor spouwmuren of bijvoorbeeld in HR+ glas.” Boer vertelt dat de bewoner zich bewust wordt van het warmteverlies in de woning én van de plek waarop dit warmteverlies het grootst is. “Voor ondernemers in de bouwen renovatiesector is de Thermocard ideaal in te zetten omdat het volledig te produceren is in de eigen huisstijl. De Thermocard is daarnaast eenvoudig in gebruik en zeer voordelig. Door de test-het-zelf factor maak je mensen niet alleen bewust van de noodzaak, het is gelijk de meest directe en efficiënte marketingtool voor ondernemers uit de sector”, aldus Boer.

www.deltaohm.nl Meer informatie: www.thermocard.nl

DeltaOhm_maart 2012.indd 1

De Triple

06-03-12 18:50

AAA energiezuinige Gaswarmtepomp

G F

energielabel A

A kwaliteit

service van A tot z

E D C B A

Tel. 0348 413 485 | e-mail: info@gasengineering.nl | www.gasengineering.nl GAS_adv-opmaak.indd 1

OPMAAK DG 25.indd 103

12-3-2012 16:17:13

24-02-14 14:36

“The Sound of Silence” met de suskasten VariaCoust EPC

Voorkomt geluidsklachten, verbetert het leefcomfort en bespaart energie

beste

akoestisc he prestatie

De beste akoestische prestatie Unieke zelfregelende EPC-klep Verhoogt comfort en bespaart energie EasyClean constructie Ook toepasbaar in schuine daken

Better Air, better Life Aralco NVS OPMAAK DG 25.indd 104

•

+32 56 52 80 60

•

info@aralco.nl

•

www.aralco.nl 24-02-14 14:36

Nieuws

Renovatie

Flats Amstelveen krijgen nieuw beschermend vloersysteem De balkons en galerijen van de flats ‘Maarten Luther’ en ‘Mont Blanc’ in Amstelveen worden voorzien van een beschermend nieuw vloersysteem. De vernieuwing van de galerijen en balkons vormt een klein onderdeel uit een omvangrijke renovatie. Voor Triflex zijn de twee flats oude bekenden: in 1989 werden de galerijen en de balkons van de flat van een waterdichte afwerking voorzien. Bijna 25 jaar later verstrekken eigenaar Woningcorporatie Eigen Haard en aannemer Qbuild de opdracht om de balkons en galerijen te voorzien van een nieuwe vloer. Ivacon Engineering startte sinds november 2013 met het afdichten van enkele details in de vloeren. In januari 2014 volgt - als het weer het toelaat - de volledige afwerking. Op dat moment voorziet Ivacon de galerijen van een duurzaam en slijtvast gietvloersysteem, het BFSsysteem. Dit systeem is geschikt voor intensief gebruik en heeft daarnaast een goede antisliplaag. De balkons worden afgewerkt met een coating ingestrooid met decoratieve chips ( BCS-systeem), geschikt voor ruimtes die minder intensief worden gebruikt. Naast het nieuwe vloersysteem worden de woningen voorzien van onder andere nieuwe cv-installaties, keukenrenovatie, badkamers en wc’s. Daarnaast worden de woningen door Qbuild voorzien van een nieuwe verflaag en ventilatie.

Toen en nu In 25 jaar kan er veel veranderen. In ’89 vormde een onverzadigde polyesterhars de basis van de systemen van Triflex. Inmiddels zijn de systemen verder ontwikkeld. Nu krijgen de balkons en galerijen een afdichting op basis van PMMA. Het biedt het beton in de flats in Amstelveen opnieuw 25 jaar bescherming.

Meer informatie: www.triflex.nl

Vernieuwde kunsthal opent deuren De Kunsthal in Rotterdam is gedurende zes maanden grondig verbouwd en opende recentelijk zijn deuren. Het gebouw dateert uit 1992 en was toe aan grootschalig onderhoud. Om de Kunsthal weer up-to-date te brengen zijn Stichting Kunsthal Rotterdam, gemeente Rotterdam en een consortium van een viertal Rotterdamse bedrijven erbij betrokken. Gekozen is voor een integrale planaanpak. In het kader van het verduurzamen zijn verschillende maatregelen doorgevoerd. Zo zijn de glazen gevel en het dak uitgerust met nieuwe materialen met een hogere isolatiewaarde en wordt energiezuinige verlichting ingezet. De renovatie van de daktuin, dat ook een onderdeel was van de verbouwing, is door Cityroofs uitgevoerd. De daktuin was ongeveer twintig jaar oud. Met name de te lage isolatiewaarde en het einde van de levensduur van de dakbedekking, was reden om de daktuin te vernieuwen. De oorspronkelijke vormgeving en sfeer vormden hierbij het uitgangspunt. Zo blijft het vertrouwde beeld van de daktuin behouden én kan het, in verjongde vorm, weer tientallen jaren mee. Om te renoveren is de oude daktuin volledig afgegraven, waarbij het daktuinsubstraat is opgeslagen in een tijdelijk depot om in de nieuwe daktuin te hergebruiken. Het dak is voorzien van nieuwe dakbedekking en isolatie. In een tijdsbestek van ongeveer twee maanden heeft

de daktuin weer vorm gekregen. In de gerenoveerde daktuin staan nu onder andere zeven Conference perenbomen en is er Hedera helix 'Baltica' als bodembedekker aangeplant. De jonge boompjes zijn vastgezet met boombanden en door middel van kluitverankering ook ondergronds verankerd. Tijdens veel wind zorgt dit voor extra ondersteuning. De vernieuwde en verduurzaamde Kunsthal is op 1 februari jl. geopend. De daktuin is niet toegankelijk voor de kunstliefhebbers, maar wel te aanschouwen vanachter glas.

Meer informatie: www.cityroofs.nl

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 105

105 24-02-14 14:37

Met één product twee labelsprongen! Nog nooit zo eenvoudig Het realiseren van twee labelsprongen was nog STILSTE MV-BOX

nooit zo eenvoudig. U renoveert met behoudt van een standaard installatie en ieder gewenst

ECOLUTION CONCEPTEN

afgiftesysteem. De hybride installatie, HR 107 + Inventum Ecolution ventilatiewarmtepomp. De Ecolution is het stilste toestel voor mechanisch

ENERGIEREDUCTIE

ventileren, zorgt voor een gezond binnenmilieu en een lage energie rekening. De Ecolution ventilatiewarmtepompen zijn voorzien van gelijkwaardigheidverklaringen en gecontroleerde kwaliteitsverklaringen.

LABEL SPRONG

GEBRUIKSGEMAK

CO2 REDUCTIE

Eenvoudig één mail sturen naar info@inventum.com en ook u maakt grote sprongen in de renovatiemarkt.

Partners in duurzaam AA installaties Akkerman B.V. Algemene service dienst Breman Aqualon Aart van Herk Aqualon van Herk AVM Service B.V. Baalbergen installatiebedrijf Becker Installatietechniek Bert van Es Installatietechniek B.V. Birkhoff B.V. Bogro Snelrewaard B.V. Bos installatiewerken Boumans Installatietechniek Combi B.V. Coster Warmtetechniek B.V. De Leeuw Installaties BV De Leeuw installatietechniek Dom. van de Bergh Technische Installaties Draaijer Installatie Techniek B.V. Eneco Installatiebedrijven Midden Eneco Installatiebedrijven Midden Regio Heuvelrug Eneco Installatiebedrijven Noordwest Eneco Installatiebedrijven Zuidwest Energiewacht Assen Energiewacht groep Gorredijk Energiewacht groep Zwolle Eurobad van Heugten Francken & Vermeij B.V. Gasservice Noord Holland B.V. Geas Energiewacht B.V. GEBA Install B.V. Gijsbers installatie Grondman Installatietechniek Grotenhuis Installatie Buro Hajnadi Klimaattechniek

Hak Installatieservice b.v. Hakkesteegt Installatietechniek b.v. Hans van ‘ t Hullenaar BV Heijkoop Installatiebedrijf b.v. Hemmes & Langeland Installatietechniek Huisman Warmtetechniek BV Installatiebedrijf A. Tromp B.V. Installatiebedrijf D.A. Vermaas Installatiebedrijf De Wit Installatiebedrijf E. Muis Installatiebedrijf Eindhoven Installatiebedrijf J. Coenders Installatiebedrijf Joop Keyzer b.v. Installatiebedrijf Kerkhof Installatiebedrijf Klok BV Installatiebedrijf Martin van Grieken B.V. Installatiebedrijf P. Voss BV installatiebedrijf Peter Megens Installatiebedrijf Peter Megens Installatiebedrijf Schoormans Installatiebedrijf Snijders Installatiebedrijf Stravers installatiebedrijf Ter Beek Installatiebedrijf van Damme & van de Vijver b.v. Installatiebedrijf van der Helm Installatiebedrijf Velo van der Bij Installatiebedrijf Vis B.V. Installatiebedrijf Zweerink BV Installatietechniek Groen B.V. Installatietechniek Mennink & van Zijl B.V. Installcenter Egas BV Installtech J. Lievers b.v.

J. van der Lely BV Jac van Zeijl b.v. Jim de Groot Installatie Techniek Jonkers Warmte- en Installatie Techniek VOF Kasto Service Keizer Enschede Kemkens Kemkens Oss Kerskes Warmtetechniek Kerssens Kievit Warmte b.v. Knol Installatietechniek Kruijswijk Service Centrale Verwarming Lanting Technische Installaties Lebbinck Sanitair Leenen Installatietechniek Leo Martens Verwarming & Sanitair Leune Installatie B.V Lood. Van Wijngaarden BV Loodgieters & installatiebedrijf Gerrie Rappange B.V. Loohuis Installatietechnieken BV Luijten Verwarming b.v. Mampaey Installatietechniek b.v. Mavegas B.V. Mercurius Warmte Service BV Nieuwbouw Nillesen Groesbeek BV Ooms Installaties Oostendorp installatietechniek P. de Vries Installatietechnieken BV P. Jansen Installatietechniek b.v. P.A. van den Dijssel B.V. Paans Installatiebedrijven Piels technische installaties Pleunis installaties

Pranger - Rosier BV Rooijakkers installatietechnieken Schulte Technisch Installatiebedrijf Service en Onderhoudsbedrijf Midden Nederland b.v. Sjef Ubaghs Installatietechniek Snijders installatiebedrijf Technisch bureau G. J. Van Slooten Technisch bureau Wahlen & Jongkind Technisch Buro TOM Technisch installatie en adviesbureau Verkuylen bv Technische Buro van de Beucken b.v. The Plumbers Tieleman Installatie Van Dam Installatiebedrijf BV Van Delft Installatie BV VAN DEN HOFF Installatiebedrijf Van Kooten BV Van Nes Installatiebedrijf Van Schaik Verwarming Van Thiel Optimaal Volta Limburg Vorstermans Klimaattechniek Vroegh & Hobbel BV W. Komhoff bv Warmtepomp Techniek Zoetermeer Warmteservice Westland CV Wassink Installatie Werkendamse Verwarmings Centrale b.v. Wieman en Sluijs B.V. WKS (Wolf Klimaat Service) Technisch Installatie Buro Smid Installatiebedrijf Vehof BV

DUURZAME ENERGIE

VENTILATIE- EN WARMWATERSYSTEMEN

106

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 106 Adv Duurzaam gebouwd_A4_13288.indd 1

www.inventum.com 24-02-14 14:37 11-10-13 10:44

Nieuws

Renovatie

Integrale samenwerking voor complete renovatie en transformatie Aan de Rochussenstraat 198 in Rotterdam is in 2011 en 2012 het oude hoofdkantoor van Eneco, een kantoorgebouw dat stamde uit 1989, volledig gerenoveerd en getransformeerd tot de nieuwe huisvesting van de Hogeschool Rotterdam. Met een oppervlakte van 16.500 vierkante meter biedt het gebouw vandaag de dag plaats aan ruim 3.000 studenten en werknemers van de Hogeschool. Het gebouw bevat auditoria, theorielokalen, praktijklokalen, studieruimtes, een restaurant, een kantoortoren en een parkeergarage. Een belangrijk aspect van de ingrijpende verbouwing was de doorstroming. Om deze zo optimaal mogelijk te maken en het gebouw zodoende geschikt te maken voor het intensievere gebruik, werden onder andere het aantal trappenhuizen en liftinstallaties sterk aangepast en uitgebreid. Zo werden er zeven bestaande liften vervangen, drie nieuwe liften bijgeplaatst en werd er één lift volledig gerenoveerd. De in totaal elf aanwezige liftinstallaties in het gebouw werden allen verzorgd door Mitsubishi Elevator Europe te Veenendaal. Dat dit aardig wat voeten in de aarde had, wordt wel geïllustreerd door het feit dat voor de drie nieuwbouwliften een volledig nieuwe liftkern - met drie liftschachten van zes verdiepingen - is bijgebouwd op de plek van de oude ingang van het Eneco kantoor. Ondanks dat dit slechts een van de vele voorbeelden is van de ingrijpende veranderingen die aan het gebouw nodig waren, belemmerde dit de betrokken partijen niet de uitdaging aan te gaan. Hierbij vormden integrale samenwerking, open communicatie en langetermijnfocus de bouwstenen voor het succes van het project. “En dit begint al bij de planvorming van een project”, aldus Danny van der Kruit, partner en directeur Project Management bij Colliers International Nederland. “Alleen door een langetermijnfocus met total cost of ownership als uitgangspunt bij alle betrokken partijen, kan je een dergelijk project tot een succes maken. Dat is althans onze overtuiging bij Colliers International. Bij de aanbestedingen aan onderleveranciers voor het project aan de Rochussenstraat waren wij dan ook op zoek naar partijen die samen met ons naar het einddoel werkten. Dat wil dus zeggen een kwalitatief hoogwaardig gebouw realiseren dat de komende decennia volledig voldoet aan de eisen van zijn gebruikers. Dit is ook precies wat Credit Suisse, de belegger voor wie wij het project realiseerden, van ons verwacht. Hoogwaardige kwaliteit en echte duurzaamheid.”

cuur selectiebeleid voor bijvoorbeeld liftenleveranciers vraagt moge duidelijk zijn. “Maar gelukkig zijn er partijen als Mitsubishi Elevator Europe. Partijen die met je meedenken van begin tot eind en die daarin daadwerkelijk hun verantwoordelijkheid nemen.” Aan het eindresultaat zal het in ieder geval niet liggen. Sinds augustus 2012 is de Hogeschool Rotterdam voor 15 jaar de trotse huurder van het gebouw, dat in 2013 zelfs genomineerd is voor de Architectuurprijs. En de liften? “Niets dan complimenten. Zeker ook voor het onderhoud van Mitsubishi”, aldus de technische dienst van de Hogeschool.

“Dit vraagt ook van leveranciers betrouwbaar partnerschap waarbij vanuit openheid en transparantie met een duidelijk kostenplaatje wordt gewerkt”, aldus van der Kruit. Dat dit vandaag de dag een se-

Meer informatie: www.mitsubishi-liften.nl

duurzaam gebouwd | maart 2014

10:44

OPMAAK DG 25.indd 107

107 24-02-14 14:37

Introductie innovatieve gevelsystemen met hoge thermische prestaties

Tijdens de beurs GEVEL 2014 in Ahoy Rotterdam werden twee nieuwe gevelsystemen ge誰ntroduceerd bij een drukbezochte presentatie op de stand van ROCKWOOL. Thomas Rau, winnaar van de ARC 13 Oeuvre Award en de Gouden Kikker Award 2013, opende de beursstand officieel.

108

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 108

24-02-14 14:37

Nieuws

De nieuwe isolatiesystemen voor geventileerde en niet-geventileerde gevels bieden opdrachtgevers en architecten de mogelijkheid hun esthetische visie te verwezenlijken en tegelijkertijd de energieprestaties van het gebouw te verbeteren. De systemen bieden naast uitstekende isolerende eigenschappen namelijk uitgebreide mogelijkheden voor het ontwerp van een unieke en fraaie gevel. Visie verwezenlijken Het geventileerd gevelsysteem REDAirTM kan worden gecombineerd met de panelen van ROCKPANEL, maar kan bijvoorbeeld ook worden bekleed met leisteen, aluminium of hout. REDArtTM, een compleet buitengevelisolatiesysteem, biedt verschillende soorten afwerkingen (sierpleisters en gevelstenen) en kleuren. Hierdoor is het mogelijk om woningen en kantoren een uitstraling naar keus te geven. Beide systemen kunnen worden ingezet voor zowel nieuwbouw als renovatie. Behalve brandveilig zijn aan de gevelsystemen andere voordelen toe te kennen, waaronder duurzaamheid, hoge thermische prestaties, een lange levensduur en akoestisch comfort.

toegenomen. Of het nu gaat om het behoud van het straatbeeld of juist het doorbreken daarvan, dankzij de flexibiliteit en energetische kwaliteit van de systemen hebben we nu veel meer mogelijkheden dan voorheen.” Daarnaast wijst Hiemstra nog op een ander belangrijk voordeel: “Alternatieven bestaan altijd uit losse elementen en als verwerker is het heel moeilijk om garant te staan voor de kwaliteit van de combinatie van elementen. In ROCKWOOL hebben we een partner gevonden die hiervoor wél garant staat. Dat is een belangrijke winst voor ons.”

Certified Partners ROCKWOOL werkt uitsluitend met professionele verwerkers die gecertificeerd zijn voor de toepassing van deze twee nieuwe gevelsystemen. Zo ook Jan Hiemstra, commercieel manager Zaanderdijk Vastgoedonderhoud: “Wij zitten al dertig jaar in het gevelonderhoud, bij woningcorporaties met name. In de afgelopen jaren is de vraag naar zowel de energetische als esthetische verbetering van woningen

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 109

109 24-02-14 14:37

Voor beslissers in de bouwen vastgoedsector

Building Holland 2014: platform voor het Nieuwe Bouwen De bouwbranche staat aan de vooravond van een nieuw tijdperk. De verschillende ketenpartners in de bouw zoeken aansluiting bij elkaar voor kennisdeling, conceptontwikkeling en samenwerking. Amsterdam RAI en kennisplatform Duurzaam Gebouwd organiseren samen hĂŠt platform voor beslissers in de bouw: Building Holland. Tijdens Building Holland 2014 komen alle schakels in de keten (architecten, aannemers, installateurs, woningbouwcorporaties, vastgoedontwikkelaars, adviseurs en toeleveranciers) bijeen om de toekomst van de bouwen vastgoedsector mede vorm te geven. Building Holland wordt van 6 tot en met 8 mei 2014 gehouden in Amsterdam RAI.

110

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 110

24-02-14 14:37

Building Holland

Nynke Lipsius

Nieuw tijdperk

Onder invloed van onder meer het economische tij, de veranderende vraag en het ‘circle economy denken’, zoeken de verschillende ketenpartners in de bouw en vastgoed aansluiting bij elkaar. Hierdoor ontstaan momenteel in razend tempo talloze technische innovaties die de duurzaamheid, comfort en flexibiliteit van gebouwen helpen verhogen. Daarnaast ontstaan ook heel nieuwe bouwprocesbenaderingen, financieringsconcepten en servicemodellen, waarbij de behoefte van de klant voorop staat. Voorbeelden zijn energy service companies (ESCo’s), maar ook full-service leasing oplossingen en life-cycle asset management concepten. Nynke Lipsius, beursmanager van Building Holland: “Door deze ontwikkelingen veranderen onze gebouwen op termijn in grondstoffenbanken, waarin het comfortabel en gezond werken en wonen is.”

Horizontale benadering van Building Holland

bijgestaan door diverse content- en media partners. Marketing en sales wordt een gezamenlijk belang; alle betrokken partijen leveren een bijdrage aan het werven van kwalitatieve bezoekers. Drie dagen lang bieden de co-makers (partners) van Building Holland een uitgebreid programma met topsprekers uit binnenen buitenland. “We merken duidelijk dat de bouw aan de vooravond van een nieuw tijdperk staat. Het gonst van de nieuwe initiatieven. En gelukkig horen we inmiddels ook positieve signalen over herstel van de markt. De orderportefeuilles lijken nu eindelijk echt te groeien!”, aldus Lipsius.

Partners

Met een groep van in totaal 20 Event Partners en 86 Gouden en Zilveren partners vormt Building Holland hét podium van vernieuwing. Het evenement krijgt een brede inhoudelijke invulling met 55 presentaties, workshops en masterclasses, verspreid over drie dagen op drie grote podia.

Kansen

Doel en opzet van Building Holland is om alle schakels in de keten (eindgebruikers, ontwikkelaars, architecten, ingenieurs, leveranciers, aannemers, installateurs, financiers en overheden) bijeen te brengen. Lipsius: “Uit gesprekken met partijen als Uneto-VNI, DGBC en FME blijkt dat er grote behoefte is aan een hoogwaardig platform waar naar hartenlust kan worden genetwerkt met experts uit het complete werkveld. Wij zijn overtuigd dat deze horizontale benadering echte vernieuwing brengt voor onze gebouwde omgeving.”

Nynke Lipsius: “De kansen in de bouw zijn eindeloos. Zo is dit een branche waar een groot aantal verschillende partners samenwerken aan één project. Iedere schakel in de keten moet en wil graag samenwerken. Daarnaast is er geen vergelijkbare branche waarin een bedrag van zeven miljard euro per jaar aan faalkosten te reduceren valt. Tenslotte is dit de sector die écht een slag kan slaan als het gaat om CO2-reductie. Samen bouw aan nieuwe kansen is dan ook het devies!

Co-making: vóór en door de markt

Building Holland wordt georganiseerd door Amsterdam RAI en kennisplatform Duurzaam Gebouwd. Meer informatie over Building Holland is te vinden op www.buildingholland.nl. Building Holland is ook te volgen via Twitter (@BuildingRAI).

Co-making met marktpartijen, kennisinstellingen en overheid is het uitgangspunt voor Building Holland 2014. Het concept van de beurs wordt uitgedacht met toonaangevende Event Partners (waaronder Derbigum, Schneider Electric, Verosol, Desso, Rockwool en Woonconnect)

Meer informatie

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 111

111 24-02-14 14:37

85jaar jaarfabrikant fabrikantvan vaninnovatieve innovatieve AlAl85 duurzameproducten productenmet meteen eenbewezen bewezenen en duurzame gecertificeerde ceerdeminimale minimaleimpact impactop ophet hetmilieu. milieu. gecertifi eigenproductielocaties productielocaties 4 4eigen duurzamedakbedekkingsproducten dakbedekkingsproductenenen-systemen -systemen duurzame

SILVER SILVER

Olof Palmestraat Olof Palmestraat 18 18 NL-2616 Delft NL-2616 LR LR Delft Nederland Nederland

22.indd DG DG 22.indd 71 71 OPMAAK DG 25.indd 112

T +31 F +31 T +31 15 15 215215 40 40 00 00 - F-+31 15 15 215215 40 40 11 11 E infonl@derbigum.com E infonl@derbigum.com www.derbigum.nl www.derbigum.nl

07-06-13 13:43 07-06-13 13:43 24-02-14 14:37

Op Locatie

Duurzaam Gebouwd op Locatie in 2014 In 2014 organiseert Kennisplatform Duurzaam Gebouwd bijeenkomsten die zijn toegespitst op een thema. Ieder evenement van Duurzaam Gebouwd op Locatie bevat een kort, krachtig en interactief programma, met medewerking van experts en partners van het kennisplatform. Iedere locatie-bijeenkomst zoomt in op een specifiek thema en start om 9 uur â&#x20AC;&#x2122;s ochtends. Vervolgens vindt het startschot van de eerste presentatie plaats om 09.30 uur, met als afsluitende activiteit de gelegenheid om te netwerken onder het genot van een kop koffie. Voor iedere bijeenkomst van Duurzaam Gebouwd op Locatie geldt een maximum aantal deelnemers van honderd. Deelname is gratis.

Datum

Thema

8 april 2014

Duurzame Energie

21 mei 2014

Escoâ&#x20AC;&#x2122;s

18 juni 2014

Renovatie

17 september 2014

Circulaire Economie

10 oktober 2014

Duurzame Scholen

26 november 2014

Conceptueel Bouwen

10 december 2014

BIM

duurzaam gebouwd | maart 2014

13:43

OPMAAK DG 25.indd 113

113 24-02-14 14:37

Zoektocht naar flexibele bouwvormen en functievrijheid Tekst: Marvin van Kempen

â&#x20AC;&#x153;Word volwassen in de bouwkolom, deel kennis en heb het lef om samen te werkenâ&#x20AC;?, daagt Martin Koppenhol van VBI uit tijdens een rondetafelgesprek met zes aanwezigen. De bijeenkomst mondt uit in een zoektocht naar functievrijheid bij moderne bouwvormen, hoe dit past in (stedelijke) omgevingen en op welke manier kwaliteits- en functionaliteitsgaranties gegeven kunnen worden. Aanwezig zijn Gerard Nijboer, Zorg & Milieu, Richard Baan, IKB architecten, Wim Lavooij, SAB, Dennis Duffels, VBI, Joost Valk, Vital Places, Frank Geers, Philumax BV en Martin Koppenhol, VBI.

114

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 114

24-02-14 14:37

Ronde Tafelgesprek

Voormalig hoofdredacteur Jan van den Broek legt de basis voor het gesprek, met een vraag die aanzet tot nadenken: “Wat is duurzaamheid eigenlijk voor jullie?” Joost Valk bijt het spits af: “Voor mij is duurzaamheid zo lang mogelijk gezond én samen leven. Het is van belang om te begrijpen wat iemand bij duurzaamheid voelt. Hoe gezond ben je en hoe kun je een ander helpen gezond te blijven?”

Wat is flexibel comfort? VBI ziet dat de mens de komende jaren meer comfort om zich heen verlangt. Duur-

Martin Koppenhol stelt dat duurzaamheid net als kwaliteit een onderdeel is van lean processing en hij noemt dit ‘good housekeeping’: “Naast dat je de klant altijd centraal moet stellen en dus moet luisteren naar de wensen van de eindgebruiker, streef je naar nul fouten door geen afval te maken en te optimaliseren. In het verlengde hiervan zullen we antwoord moeten geven op de vraag naar flexibele bouwvormen die andere stadstructuren creëren.”

zaam bouwen, revitalisatie en herbestem-

Gerard Nijboer, Zorg & Milieu, haakt in: “Alles wat wij doen moet veel meer gericht zijn op de eindgebruiker. Voorbeelden van situaties waarin dat niet gebeurt zijn er genoeg. Zo word ik getriggerd door de vele panden die op de verkeerde plek staan. Het geld dat daarin gestopt is, is eigenlijk weggegooid geld. Hoe we duurzaamheid in dergelijke panden krijgen? Eigenlijk is er maar één oplossing: slopen.” Koppenhol nuanceert: “Laten we het gebouw in die situatie als grondstoffenbank inzetten en de grondstoffen hergebruiken.”

omgevingen voor wonen, zorgen, leren en

Frank Geers, Philumax BV, redeneert vanuit de markt en vraagt zijn gesprekspartners na te denken over hoe partijen een duurzaam pand kunnen bouwen in een duurzame omgeving, waar het altijd prettig vertoeven is. “Een maatwerkwoning of appartement dat bij oplevering en tijdens de exploitatie bezig is om zich eenvoudig aan te passen aan de wensen van de gebruikers. De kracht van flexibel bouwen zit in de innovatie van de ambachtelijke kwaliteit.” Valk voegt toe: “Hoe kan het gebouw bijdragen aan de omgeving, wat zijn de extra’s?”

Flexibele bouwvormen

Ook de demografische vraagstukken zijn op te lossen met flexibele bouwvormen waarbij wonen, werken, zorg en alles wat daarmee samenhangt geïntegreerd kunnen worden. Idealiter werkt zo’n bouwvorm samen met andere bouwvormen, zodat deze flexibel zijn in te vullen en geoptimaliseerd kunnen worden. Geers legt de koppeling met zijn ideaal, een omgeving waarin gewerkt, gewoond en gerecreëerd kan worden.

ming neemt aan belang toe. De organisatie ziet het dan ook als een maatschappelijke opdracht die als partners in de hele bouwkolom opgepakt moet worden. Met draagconstructies wordt bijgedragen aan werken die in de tijd steeds aan te passen zijn aan de wensen van de eindgebruiker. Dit noemt VBI flexibel comfort, een werkwijze en tegelijk een denkwijze om toekomstbestendig te bouwen.

“Als je een omgeving maakt waarin je je prettig voelt, dan wordt het makkelijker om veranderingen te organiseren en leidt dit tot verduurzaming. Resultante is waardevastheid en sociale verantwoordelijkheid voor je woning en leefomgeving.” Wim Lavooij, SAB, legt zijn vinger op de pijnpunten bij verduurzaming: “Eindgebruikers zijn een diffuse groep, waar ik nagenoeg geen contact mee krijg. Daarnaast is aanbesteding vrijwel altijd projectgericht en dat stokt. Zoals we ze nu kennen zijn aanbestedingen dodelijk – en helaas nog springlevend.” Richard Baan, IKB architecten, vertelt over hoe een bouwproces er volgens hem er uit moet zien: “Wij vroegen ons af wat onze meerwaarde als architect is voor de samenleving. Ik wil naar een proces toe waarin partijen pas betaald krijgen als zij precies leveren wat beloofd is. Dat kan alleen

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 115

115 24-02-14 14:37

Wédéflex. Powered by passion.

Al 35 jaar duurzaam gebouwde daksystemen!

Wédéflex Duurzame Daksystemen, Zuid-Willemsvaart 14, Postbus 811, 5201 AV ’s-Hertogenbosch Telefoon: 073 -gebouwd 613 10 40, Fax: 073 - 614 62 46, E-mail: info@wedeflex.nl, Internet: www.wedeflex.nl oktober 2013 | duurzaam

DG 22.indd adv 38 bouwwereld maart HR_WED3416 OPMAAK 40 V2.indd 1 OPMAAK DG DG 23-compleet.indd 25.indd 116

07-06-13 10:28 13:41 07-03-13 15-10-13 24-02-14 15:56 14:37

3 15:56 13:41 10:28

Ronde Tafelgesprek

als alle betrokkenen dezelfde denkwijze hebben.” Valk spreekt zijn waardering uit voor deze, in zijn ogen, duurzame denkwijze: “Op dit moment is de uitdaging om kennis niet als uniek te zien maar ook te delen.” Hij stelt de Boshoeve, een duurzame multifunctionele accommodatie voor als voorbeeld. Het pand werd integraal ontworpen, waarbij verschillende partijen uit de bouwkolom vanaf de eerste fase betrokken werden om input te leveren.

Revitalisatie

Volgens Valk kan dit flexibele en duurzame pand dienen als katalysator voor een wijkrevitalisatie: “Je ziet nu al dat de gebouwen die ernaast staan met een opknapbeurt aan de slag gaan. Eigenlijk zou je bewoners van die wijk zo lang mogelijk een bijdrage moeten laten leveren. Ga in een straal van 200 meter rond je huis een wandeling maken en vraag wat je zou kunnen betekenen voor anderen.” Op het statement: “Duurzaam flexibel comfort creëert bouwvormen die woongebieden leefbaarder maken” noemt Valk de zorgsector als kans: “Als bedrijf zou VBI met flexibel comfort een verandering kunnen faciliteren in de zorg. Dan vraag ik me af hoe zij dat gevoel erin kunnen brengen. Immers, het gaat pas sprankelen als de mensfactor ertoe gaat doen.” Dennis Duffels, VBI, onderstreept dit en koppelt het aan een verschuiving: “In 2013 hebben wij als organisatie besloten om ons in mindere mate te richten op het product en

meer op de functionaliteit en de doelen die bereikt worden. Toch verwijten mensen ons nog dat we te dicht op het product zitten. Het komt erop neer dat onze visie en missie in dit bouwleven inderdaad verschuift.”

Contracting en kennisdeling

Kansen liggen er volgens Koppenhol en Baan in contracting. Koppenhol: “Het is interessant voor de eindgebruiker als je je casus garandeert, door middel van een contract voor een gebouw met een garantie.” Baan: “Sluit bijvoorbeeld een servicecontract af voor de hoeveelheid licht die je als eindgebruiker afneemt. Op deze manier ga je terug naar de essentie en kijk je naar de elementen en grondstoffen waarmee een gebouw wordt opgebouwd. In de toekomst denk ik dat we gebouwen anders gaan gebruiken en anders gaan zien.” Geers legt nog eenmaal de nadruk op de focus van de eindgebruiker. “Haal het wantrouwen weg bij de partijen waarmee je samenwerkt en blijf transparant met elkaar communiceren, vooral vroeg in het proces”, aldus Geers. Vooruitblikkend op de toekomst stelt Valk dat er volgens hem nog een wereld te winnen valt op het gebied van kennisdeling. “Het gebrek aan kennis kan bijvoorbeeld worden ingevuld aan de hand van een postacademische opleiding voor architecten en adviseurs op het vlak van duurzaamheid. Op het moment dat je kennis deelt en meerwaarde kunt geven, komt het vanzelf als winst bij je terug.”

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 117

117 24-02-14 14:37

Wooncomfort en energieprestaties boven label A als onderscheidend vermogen

Marktpartijen bundelen expertise in renovatieconcept Tekst: Marvin van Kempen

Zes gespecialiseerde marktpartijen hebben een innovatief renovatieconcept in het leven geroepen voor sociale woningbouw. De methode, Built4U, moet als oplossing fungeren voor de uitdagingen waar corporaties mee worstelen op het gebied van verduurzaming van de woningvoorraad. De voornaamste pijlers van het concept zijn maximaal wooncomfort, betere energieprestaties dan energielabel A, een beperkte overlast voor bewoners en verschillende financieringsproposities.

Doorwin, Kingspan Unidek, Zehnder-J.E. Storkair, Trecodome, The Source Group en Van Aken Architecten zijn allen betrokken bij dit concept. De noodzaak voor de verduurzaming van de voorraad is volgens de zes deelnemende partijen evident, met de 20-20-20 doelstellingen in het vooruitzicht. De uitstoot van broeikasgassen moet met twintig procent worden verminderd ten opzichte van 1990 terwijl de energieefficiëntie met twintig procent moet worden verhoogd. Ten slotte moet twintig procent van de energie op duurzame wijze worden opgewekt. Een opgave die met de inzet van dit concept kan worden ingevuld, zo vindt het consortium.

Gedachtengoed

John Rietveldt, Doorwin, vertelt over de ambitie die ten grondslag ligt aan de methodiek en het gedachtengoed van het samenwerkingsverband: “Onze ambitie is Nederland versneld energiezuinig maken. Maar, die missie volbrengen we alleen als in Nederland een omslag in denken plaatsvindt.” Ook Maurits van Oranje, The Source Group, maakt zijn drive bekend: “Onze samenleving heeft een enorme energie-footprint. Tegelijkertijd willen we niet terug in comfort.”

118

Chiel Boonstra, Trecodome, bij de lancering Built4U in Ouwehands Dierenpark, Rhenen.

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 118

24-02-14 14:37

Renovatieconcept

‘Oude situatie’ en ‘Nieuwe situatie’.

Om dat te bewerkstelligen is het renovatieconcept Built4U in het leven geroepen. Van belang is dat men inzet op het minimaliseren van de warmtevraag. Chiel Boonstra, Trecodome, vertelt over de hoogwaardige isolatie en de prefab schil, die om de woning wordt geplaatst: “Het binnenmilieu gaat hiermee met sprongen vooruit en de energievraag is minimaal, met als gevolg een maximaal wooncomfort voor de bewoner. Er wordt wel tachtig procent bespaard op ruimteverwarming.”

Comfort

Er wordt comfortventilatie ingezet met warmteterugwinning, een installatie die verwerkt is in de schil en zorgt voor een constante voorziening van frisse lucht. Bewoners en corporaties met duurzame ambities die verdergaan dan het standaardconcept, dat betere energieprestaties levert dan energielabel A, kunnen als optie andere installaties toevoegen, zoals zonnecollectoren of –panelen; een optionele route naar energienota-nul. Opmerkelijk is ook de snelheid waarmee de renovatie wordt uitgevoerd en de minimale overlast voor de bewoner. “In vijf dagen tijd wordt de woning gerenoveerd, waarbij de bewoners het huis niet hoeven te verlaten”, zegt Rietveldt. Ook corporaties worden ontzorgd; planontwikkeling,

werkvoorbereiding, uitvoering, nazorg en exploitatie liggen bij het samenwerkingsverband. In de praktijk betekent dit dat corporaties geen bestekken meer te hoeven schrijven en het niet meer noodzakelijk is om extra expertise in te brengen. Rietveldt: “Wij hebben veel tijd besteed aan het stroomlijnen van onze gezamenlijke processen en het perfectioneren van de compositie van de productonderdelen. Daardoor zijn we erin geslaagd om de kosten te optimaliseren en verspillingen te voorkomen.” Als Rietveldt wordt gevraagd naar het onderscheidend vermogen en de voordelen van het initiatief van het initiatief: “Het concept is in het leven geroepen door zes specialistische bedrijven, die elk hun expertise inzetten. Voordelen zijn het comfort van de bewoner, de snelheid waarmee duurzaam wordt gerenoveerd en de betaalbaarheid.”

Financieringsopties

De betaalbaarheidskwestie speelt veelvuldig bij woningcorporaties, waardoor het noodzakelijk is om hierbij stil te staan. Van Oranje vertelt over de verschillende mogelijkheden binnen dit kader. Er zijn volgens hem drie opties waar corporaties uit kunnen kiezen, elk met een interessante

‘Huizen waar bewoners om vragen’

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 119

119 24-02-14 14:37

Luchtverdeling essentieel voor een gezond binnenklimaat Een goed binnenklimaat verbetert de prestaties van de gebruikers van een ruimte. Essentieel is hoe de lucht wordt verdeeld. Solid Air is specialist in luchtverdeeltechniek. Wij ontwikkelen en leveren een groot assortiment hoogwaardige koelconvectoren, roosters, volumeregelaars, regelkeppen en andere luchttechnische producten. Door eigen productie- en testfaciliteiten biedt Solid Air een hoge mate van flexibiliteit. Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

solid-air.com

Bewust leven met ramen & deuren

ONZE HOUTEN RAMEN ZIJN IN TOPVORM • EnergyPlus-ramen zijn voorzien van 2 kurklagen met Accoya buitenschil • voldoen aan de hoogste bouwvereisten van Uw 1,0 tot ≤ 0,8 W/m2K • glas tot Ug 0,4 W/m2K voor een optimale isolatie • uitgebreid kleurengamma • optimale bescherming en eenvoudige bediening dankzij het veiligheids-draai-kip-beslag • alle raamsystemen zijn verkrijgbaar met aluminium bekleding

Uw ≤

1,0

Uw ≤

0,8

• schuifelementen en deuren zijn ook leverbaar • gepatenteerde profielverbindingen

ewitherm bvba • Industrieweg 2091 • B-3520 Zonhoven, Tel. +32 (0)11 440 700 • Fax +32 (0)11 440 709 • www.ewitherm.be

20140125_ewitherm advertentie_v2.indd 1

OPMAAK DG 25.indd 120

11/02/14 13:45

24-02-14 14:37

Renovatieconcept

Het energiegebruik van ieder huishouden wordt continu gemonitord, door middel van een slimme meter. De energievraag is nihil vanwege de kwalitatief hoogwaardige isolatie.

propositie. De eerste optie laat corporaties aan bewoners de mogelijkheid geven om het energiecontract over te zetten naar een onafhankelijke administratiepartij. Deze partij factureert een lagere energieprijs aan de bewoner dan regulier. Hierbij komt het overige financiële voordeel van de energiebesparing ten goede aan de corporatie. Als tweede optie geldt een huurverhoging, waarbij de bewoner in dit geval zelf een energiecontract afsluit. De bewoner compenseert hiermee zijn verhoogde huur zelf met lagere energiekosten. Ten slotte is er de mogelijkheid, als de wet dit toelaat, om huurders in de toekomst maandelijks één vast bedrag aan de woningcorporatie te laten betalen, inclusief een verrekening op basis van het werkelijke energiegebruik. Ron de Goeij, Van Aken Architecten, vertelt ten slotte over esthetische flexibiliteit en optimalisering: “Door middel van

een BIM-model en productenengineering zijn de onderlinge producten op elkaar afgestemd, waardoor we in staat zijn snel en efficiënt te renoveren, waarbij de renovatie voldoet aan de hoogste kwaliteitsstandaarden en het uiterlijk door de bewoners van woningcorporaties zelf kan worden bepaald.” Om er zeker van te zijn dat de hoogste kwaliteitsstandaarden zijn behaald, wordt gebruikgemaakt van een blowerdoortest en garandeert men een maximale dB(A)waarde van 30, met daarnaast een garantie op voldoende ventilatie. Van Oranje concludeert: “De passie en visie van zes partijen komen in dit concept bijeen. Hiermee maken we duidelijk dat waarde toevoegen in de bouw wél mogelijk is, mits je je er samen voor inzet. Alleen door maximaal energie te reduceren kan je de duurzaamheidsdoelstellingen en financierbaarheid combineren. Als je gaat renoveren, doe het dan meteen goed en renoveer meteen boven energielabel A.”

‘Het binnenmilieu gaat met sprongen vooruit’

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 121

121 24-02-14 14:37

to elektriciteit en warmte uit 1 module

in samenwerking met

122

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 122

24-02-14 14:37

l a u t n Be digd? o uitgen ril uw

f 26 ap a n a v Koop 95,- op € à n te gskaar l toegan lland.n o h g n i uild www.b

Samen bouwen aan nieuwe kansen Blijf aangesloten! •

Hét jaarlijkse platform voor beslissers in de woningen utiliteitsbouw

•

Nieuwe producten en diensten van ruim 100 deelnemende bedrijven

• •

All inclusive catering

•

Brengt alle schakels in de keten samen voor kennisdeling, conceptontwikkeling en samenwerking

Met absolute topsprekers en een toonaangevend netwerk van partners

6 t/m 8

mei 2014

Kijk voor meer informatie op www.buildingholland.nl

Event partners:

Een coproductie van:

duurzaam gebouwd | maart 2014 The Floor is Yours

OPMAAK DG 25.indd 123

123 24-02-14 14:37

Eerste editie Nederlandse Duurzaam Bouwen Awards

Nieuwenhuizen Daandels Bouw BV. Winnaar categorie Duurzaamste Bouwpartij: “Door samenwerking stijg je boven jezelf uit.”

Duurzamer door samenwerking

Tijdens een inspirerende middag in Tilburg kregen winnaars uit maar liefst zes categorieën de eerste Nederlandse Duurzaam Bouwen Awards uitgereikt. In mindere tijden voor de bouw zijn er gelukkig toch bijzondere projecten die door intensieve samenwerking tussen bouwpartijen een bijzondere duurzame prestatie leveren. Naast de viering van het duurzame resultaat is de award ook een signaal naar de politiek om als samenwerkingspartner te blijven optreden. Ronald van Bochove

Op maandag 3 februari verzamelden genomineerden en belangstellenden zich in de gerenoveerde stoomketelfabriek Deprez midden in de Spoorzone van Tilburg voor de uitreiking van de eerste editie van de Nederlandse Duurzaam Bouwen Awards. Een toepasselijke locatie in een bewust gekozen stad op een bewust gekozen datum vóór de gemeenteraadsverkiezingen. De gerenoveerde fabriek, nu multifunctioneel inzetbaar voor bijeenkomsten en flexibele kantoorruimte, is een voorbeeld van duurzame herbestemming. De gemeente Tilburg heeft zich de afgelopen jaren zeer positief ingezet voor duurzaam bouwen. De aan hen toegekende prijs in de categorie Duurzaamste Gemeentelijk Vastgoed Organisatie, moet dan ook gezien worden als een oeuvreprijs. En met de gemeenteraadsverkiezingen voor de deur willen de initiatiefnemers, W/E adviseurs en hun partners, dat Nederland haar duurzame ambities in de bouw niet uit het oog verliest.

124

Samenwerking

Dagvoorzitter Saskia van Hulten van W/E adviseurs: “Voor een project of een architect zijn er al prijzen. Het gaat bij de Nederlandse Duurzaam Bouwen Awards vooral om de waardering voor de samenwerking die tot de duurzame prestatie heeft geleid.” Het jurysecretariaat onder voorzitterschap van ministerie van Infrastructuur en Milieu selecteerde uit 37 inzendingen, waaraan in totaal meer dan 200 partijen in diverse vormen samenwerkten, 19 genomineerden die aan de jury werden voorgelegd in zes categorieën (zie kader). Van Hulten: “Aanvankelijk wilden we projecten die gebruikmaakten van de duurzaamheidsmeetmethode GPR Gebouw om ze goed met elkaar te kunnen vergelijken, maar we hebben ook andere methoden geaccepteerd. Het uiteindelijke doel is de komende jaren goed in kaart te brengen hoe Nederland op duurzaam gebied vooruit gaat.”

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 124

24-02-14 14:37

Duurzaam Bouwen Awards

Hagemans Vastgoedonderhoud winnaar categorie Groot Onderhoud: “Ketensamenwerking maakt binnen het budget meer mogelijk.”

De Gemeente Haarlemmermeer en haar duurzame partners wonnen in een nek-aannekrace in de categorie Duurzaamste Samenwerking op lokaal niveau. Doorslaggevende factoren voor de jury waren de aantoonbare resultaten die zijn geboekt op het gebied van duurzaam bouwen en de financiële zelfstandigheid op dit gebied.

Jurylid prof. dr. ir. Anke van Hal benadrukte wel dat de jury de inzendingen puur beoordeelde op de ingeleverde teksten en materialen. “En dat maakt het soms moeilijk, want je weet vaak hoeveel inspanning is gepleegd om tot het resultaat te komen, maar als je dat vervolgens niet duidelijk terugleest in de inzending, is dat een gemiste kans.”

Vieren

Dat doet niets af aan de winnaars, die door de jury van harte werden gefeliciteerd met het behaalde resultaat. Voor Gijs Spruijt, directeur van bouwbedrijf Nieuwenhuizen Daandels Bouw BV, winnaar in de categorie Duurzaamste Bouwpartij is de prijs een bevestiging dat de ingeslagen weg de juiste is. “Om net dat stapje meer te zetten hebben we voor ons winnende project samenwerking gezocht over de volle breedte van de bouwdisciplines. Duurzaamheid gaat over stedenbouw, de energieprestaties tot de keuze voor de stenen. Met de juiste mensen samen merk je dat er een soort enthousiasme binnen de groep ontstaat waardoor je boven jezelf uit kan stijgen. We gebruiken deze aanpak nu standaard voor onze aanbestedingen.” Trots was ook Helmy van der Werf, manager Klant & Techniek bij Hagemans Vastgoedonderhoud, winnaar categorie ‘Groot Onderhoud’. “Toen we drie jaar geleden werden benaderd voor de aanbesteding van een omvangrijk renovatieproject, beseften we ons dat als we het verschil wilden maken, we direct met alle ketenpartners om tafel moeten zitten. Winnen doen we met z’n allen. De opdrachtgever had een vastgesteld budget maar door goede afspraken en vertrouwen in elkaars kwaliteit konden we veel meer bieden dan in de traditionele aanpak.” Van Hal is blij met de positieve aandacht voor ketensamenwerking in de bouw: “Je kunt het niet genoeg vieren. Goede initiatieven verdienen het om een pluim te krijgen. Er is zoveel negatief nieuws dat zich snel verspreidt in de media. Daar moeten deze prijswinnaars een tegenwicht aan bieden.” En er is voldoende animo om de positieve impuls van ketensamenwerking in de bouw een vervolg te geven. Saskia van Hulten: “We hopen dat het initiatief in 2015 op regionaal niveau een vervolg krijgt. Dan kunnen we op basis van die voorselectie in 2016 de tweede editie van de landelijke Duurzaam Bouwen Awards organiseren.”

Juryrapport

Het juryrapport van de Nederlandse Duurzaam Bouwen Awards 2014 is beschikbaar op de website www.duurzaambouwenawards.nl. De Nederlandse Duurzaam Bouwen Awards zijn een initiatief van W/E adviseurs en mede mogelijk gemaakt door het Ministerie van Infrastructuur en Milieu, het Ministerie van Binnenlandse Zaken, de Provincie Utrecht, Aedes, Bouwend Nederland, Vereniging van Nederlandse Gemeenten, de Gemeente Tilburg, Raab Karcher Green Works, Kennisplatform Duurzaam Gebouwd en het vakblad De Ingenieur.

De winnaars van de eerste Duurzaam Bouwen awards: Categorie 1 – Duurzaamste Samenwerking op lokaal niveau: Gemeente Haarlemmermeer & duurzame partners

Categorie 2 – Duurzaamste Samenwerking op regionaal niveau: Regionaal Convenant Duurzaam Bouwen Noordoost Brabant Categorie 3 – Duurzaamste Woningcorporatie: de Alliantie Categorie 4 – Duurzaamste Bouwpartij: Nieuwenhuizen Daandels Bouw

Categorie 5 – Duurzaamste Gemeentelijk Vastgoed Organisatie: Gemeente Tilburg

Categorie 6 – Duurzaamste Ketenintegratie: Groot Onderhoud 2.1 met onder andere de ketenpartners: Hagemans Vastgoed onderhoud, Verweij Houttechniek en WeijersEijkhout.

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 125

125 24-02-14 14:37

Gezond en duurzaam verwarmen en koelen Toepassing: Vloerverwarming, plafond- en wandverwarming/koeling

BioClina capillaire klimaatmatten als oppervlakte afgiftesysteem zet nieuwe maatstaven en geeft verwarmen vanuit plafond, wand (d.m.v. straling) of vloer en koelen vanuit plafond of wand een nieuwe dimensie. Door een overdrachtsoppervlak dat tot 300% groter is dan bij traditionele afgiftesystemen, kan de installatieontwerper technisch betere ontwerpen realiseren dan voorheen met traditionele systemen niet, of alleen tegen hoge meerinvesteringen, mogelijk was. Vanwege de hoog efficiënte activering, dicht aan de oppervlakte (6 tot 10 mm), de kleine capillaire buisdiameter (ø 4,3 mm), de geringe buisafstand (20 mm) en het kleine temperatuurverschil tussen aanvoer en retour (2K), kunnen ruimten al voldoende worden verwarmd met watertemperaturen van 30/28˚C, tot ver onder het vriespunt. Als bijkomend voordeel op het zeer hoge belevingscomfort bij toepassing van het BioClina systeem, is dat door de lage wateraanvoertemperaturen het rendement van een warmtepomp met meer dan 35% wordt verbeterd. De reactiesnelheid van het BioClina systeem bedraagt slechts 6-15 minuten. Dit geldt ook bij toepassing als vloerverwarming. En niet 4 uur, zoals gebruikelijk bij traditionele vloerverwarmingssystemen. Voor behaaglijkheid en een superieur comfort kiest u voor BioClina. Meer voordelen en informatie: www.BioClina.nl

Winnaar Innovatieprijs

Navos Klimaattechniek B.V. Kleveringweg 20, 2616 LZ Delft T: 015 – 215 37 28 W: www.BioClina.nl E: Navos@Navos.nl

BioClina_Adv_210x148_FC_2013.indd 1

30-09-13 13:44

Prefab Sustainable Energy Solutions Uw partner voor duurzame nieuwbouw en renovatie projecten facade elements

ENERGY 2020

ﬂoor elements

Energy 2020 B.V. Rangeerweg 9 6114 BC Susteren T: +31 (0)20 760 2500 info@energy2020.nl

roof elements

www.energy2020.nl OPMAAK DG 25.indd 126

24-02-14 14:37

Nieuws

Lucht-aarde warmtewisselaars Lucht-aarde warmtewisselaars (LAW) worden steeds vaker toegepast in bouwprojecten: ze leveren zowel de gebruiker als het milieu grote voordelen op. De buitenlucht wordt - naar gelang de temperatuur - verwarmd of gekoeld met gebruik van natuurlijk aanwezige warmte en koude in de grond. Van CO2-uitstoot is bovendien geen sprake. Door de constante temperatuur biedt de LAW een bijdrage aan een hoog leefcomfort tegen aanzienlijk lagere energiekosten dan conventionele methodes. Ook de lange levensduur en de lage onderhoudskosten maken de toepassing aantrekkelijk. De optimale werking van een LAW is sterk afhankelijk van nauwkeurige berekeningen in een vroeg stadium van een gebouwontwerp. Vanwege de complexiteit van een grondwarmtewisselaar volstaat de inzet van eenvoudige rekenmethoden of grafieken niet. Landstra ontwikkelde daarom in eigen beheer een numeriek simulatiemodel met een grote rekennauwkeurigheid. Flexibel, inzichtelijk en gebaseerd op state-of-the-art technieken. Deze simulatiemethode past Landstra al enkele jaren succesvol toe om de energetische en thermische prestaties van LAW’s nauwkeurig vast te stellen. De lucht-aarde warmtewisselaars zijn gedimensioneerd en ingepast in verschillende projecten: Nieuwbouw Scholengemeenschap Greijda-

nus te Meppel, 61 energieneutrale woningen in ulft, Logistiek Centrum Westpoort te Groningen en het nieuwbouwgebouw C19 Friesland College te Leeuwarden. De uitbreiding voor circa 150 leerlingen van de Greijdanus Scholengemeenschap te Meppel is ontworpen door Jón Kristinsson, expert bij Kennisplatform Duurzaam Gebouwd. De officiële opening van de nieuwbouw vond plaats op 18 november 2008. De ventilatie van de school wordt gefaciliteerd door een lucht-/bodem-warmtewisselaar, waardoor 7.000 kubieke meter verse lucht per uur wordt aangevoerd.

‘Alleen nog energienota-nul bouwen' De ontwikkeling van energienota-nul woningen krijgt een vervolg, na het succesvolle project Sterrenberg. De verkoop van de volgende woningen is op op 8 februari 2014 van start gegaan. VolkerWessels Vastgoed wil met dit project de weg vrijmaken om in Nederland van nu af aan alleen nog maar energienota-nul te bouwen. Hiervoor slaat de organisatie de handen ineen met ABN AMRO, die als eerste bank de benodigde financiering voor kopers mogelijk maakt. De samenwerking van VolkerWessels Vastgoed en ABN AMRO is niet exclusief. De hoop is uitgesproken dat andere partijen volgen. De organisaties hebben het gezamenlijke doel om bij te dragen aan de verduurzaming van de Nederlandse woningmarkt. Centraal staat hierbij de klant, die energieneutraal en daarmee ook financieel onafhankelijker wil wonen. Het ideaalbeeld, waarbij alle woningen in Nederland zonder energielasten kunnen worden gebouwd, komt hiermee een stap dichterbij. De woningen zijn onderdeel van project Sterrenberg in Huis ter Heide (gem. Zeist). Vijf herenhuizen zijn al gebouwd, met de overige vijftien wordt binnenkort gestart. De kosten van een energienota-nul woning variëren van € 234.000,- tot € 335.000,- voor een herenhuis.

Onno Dwars, manager duurzaamheid bij VolkerWessels Vastgoed en expert bij Kennisplatform Duurzaam Gebouwd, over de weg voorwaarts: "We benaderen een omslagpunt, waarna er alleen nog maar zelfvoorzienende woningen worden gebouwd. Van belang is dat alle ketenpartners nu hun medewerking verlenen, zoals bijvoorbeeld banken en makelaars.” Meer informatie: www.vwvastgoed.nl

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 127

127 24-02-14 14:37

Kleurrijk en duurzaam bouwen als thema vakprijs stucprojecten Projecten die kans willen maken op de Gouden Brander Spaan konden hun inzendingen tot 23 februari jl. inzenden. Alle deelnemers worden uitgenodigd voor een avondvullend programma op donderdag 10 april in Mereveld te Utrecht. De Gouden Brander Spaan is dé vakprijs voor stukadoors en afbouwbedrijven. Het thema voor 2014 is ‘Kleurrijk en duurzaam bouwen’. Alle kleurrijke projecten afgewerkt met sier-, glad- of spuitpleisters van Brander komen voor de prijs in aanmerking. Na de sluitingsdatum van 23 februari buigt een deskundige en onafhankelijke vakjury zich over de projecten. Per categorie nomineert zij maximaal drie inzendingen waaruit een winnaar wordt gekozen. Het gebruik van kleur is nog steeds dé basis voor deze prestigieuze vakprijs. Gewaagde ontwerpen met felle kleuren, ingetogen projecten met natuurlijke tinten of prachtige stucco afwerkingen: het is allemaal mogelijk. De Gouden Brander Spaan wordt in twee categorieën uitgereikt: ‘zakelijke opdrachtgever’ en ‘particuliere opdrachtgever’. Elk project wordt door een onafhankelijke vakjury beoordeeld. Op donderdag 10 april 2014 vindt de uitreiking van de award plaats. De genomineerden zullen op deze avond worden bekendgemaakt; nieuw is de uitreiking van een publieksprijs. Na inschrijving zal ook het

128

publiek via Facebook, Twitter en Brander.nl gevraagd worden om een winnaar aan te wijzen. De winnaar van de publieksprijs ontvangt een voucher voor een hotelovernachting naar keuze t.w.v. € 150,-. Michael Schuller, Schuller restauratie, winnaar van de Gouden Brander Spaan in 2011, vertelt over de winst: “Van tevoren had ik nooit gedacht dat we zouden winnen, maar ik ben blij dat we meegedaan hebben! We pakken altijd alles tot in de puntjes aan en hebben er dan ook zeker gebruik van gemaakt dat we gewonnen hebben. Het staat groot op onze bus en in onze andere communicatie.” Volgens hem is het resultaat dat klanten meer vertrouwen hebben in zijn organisatie. Hij vertelt dat men met een Full Color pagina in de Telegraaf heeft gestaan: “Voor ons is het heel belangrijk en nuttig, al die aandacht. De mooie projecten stromen nog steeds binnen.” De prijs die dit jaar wordt uitgereikt, een mediapakket ter waarde van 5.000 euro, sluit goed aan bij de ervaringen van Michael Schuller. De winnaar zal zich onder begeleiding van Brander Afbouwproducten goed in de markt kunnen zetten.

Meer informatie: www.brander.nl

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 128

24-02-14 14:37

Nieuws

Koningin opent eerste BREEAM-NL 5 sterren kantoor van Nederland Op 30 januari jl. werd de uiterst duurzame Lely Campus officieel geopend door Koningin Máxima. Lely, wereldmarktleider op het gebied van robotisering van de melkveehouderij, behaalde voor kantoor én bedrijfshal de hoogste score uit de geschiedenis van BREEAM-NL. De ‘greenest innovation campus’, zoals Lely haar nieuwe onderkomen heeft betiteld, is uitgevoerd door Dura Vermeer. Het complex is ontworpen door architect Machiel Hopman, managing director van het Rotterdamse architectenbureau ConsortArchitects. De nieuwbouw in Maassluis werd beoordeeld binnen de segmenten ‘Kantoren’ en ‘Industriegebouwen’ en onderscheiden met het hoogst haalbare duurzaamheidscertificaat BREEAM-NL vijf sterren. In Nederland zijn de behaalde scores nog niet eerder gerealiseerd. Lely heeft hiermee een landelijke primeur. Jaap Gillis, voorzitter van het Algemeen Bestuur van de Dutch Green Building Council: "Voor dit fantastische, opgeleverde gebouw heeft Lely de hoogste score behaald uit de geschiedenis van BREEAM-NL. Dit is een uitzonderlijke prestatie. Lely toont zich hiermee dé koploper op het gebied van duurzaamheid en geeft meteen een visitekaartje af voor het innovatieve vermogen van de organisatie. Ik hoop dat vele eindgebruikers in Nederland een voorbeeld nemen aan Lely." De uiterst energiezuinige bedrijfshal van 22.500 m² BVO groot, waarin Lely haar melkrobots assembleert, behaalde een puntenscore van 88,32%. Het 10.500 m² grote kantoor scoorde in totaal 85,32% punten. Innoveren en ‘groen’ denken zit verankerd in het DNA van de onderneming. Dat de nieuwbouw aan de hoogste eisen van duurzaamheid zou moeten voldoen, stond al vanaf de eerste ontwerpplannen buiten kijf. ConsortArchitects en Dura Vermeer werkten in de uitvoeringsfase integraal samen om de hoge duurzame ambities waar te maken. Het behalen van een hoog duurzaamheidsniveau is volgens ConsortArchitects een kwestie van slim ontwerpen en in een vroeg stadium alle disciplines samenbrengen in een ontwerpteam.

In de Lely Campus werden ontwerp, technische installaties, constructiemethodes en ICT-technologieën op doelgerichte wijze ontworpen en toegepast. Het totale integraal opgezette energieconcept bespaart tot wel 60% aan CO2-emissies ten opzichte van de EPC-norm. Door het dak van de bedrijfshal als parkeerplaats in te zetten, wordt maximaal meervoudig ruimtegebruik behaald en ruim 20.000 m² aan grond bespaard. Duurzame winst ligt er ook in de zorgvuldig afgestemde integratie van de campus in het bestaande landschap. Dura Vermeer liet de complete productieketen volgens ISO 14001 certificeren en trof verregaande milieu- en energiebesparende maatregelen op de bouwplaats. De aannemer zorgde onder andere voor afvalscheiding in zes groepen, het reduceren van verpakkingsmaterialen, monitoring van transportstromen om emissies in kaart te brengen en zette groene stroom in op de bouwplaats. Meer informatie: www.hetconsort.nl, www.lely.com

Betrokken partijen Stedenbouwkundig Masterplan: Adviseur bestemmingsplan: Ontwerp landschapsinrichting: Landschappelijk ontwerper: Interieurontwerp: Ontwerp interieur: Adviseur constructie: Adviseur gebouwgebonden installaties: Adviseur duurzame energieopwekking: Adviseur geohydrologie: Adviseur civiele werken: Adviseur bouwkosten en bestek: Adviseur akoestiek:

ConsortArchitects bv RBOI Rotterdam BV Plein 06 i.s.m. ConsortArchitects bv Robbert-Jan van der Veen Doepel Strijkers i.s.m. ConsortArchitects bv Eline Strijkers IMd Raadgevende ingenieurs bv Techniplan Adviseurs bv Techniplan Adviseurs bv, afdeling Energie & Milieu IF Technology Waterpas Civiel Adviesbureau BV Ingenieursbureau Multical B.V. DHV

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 129

129 24-02-14 14:37

Tuinstadwijk Leiden ondergaat groot onderhoud Bij het renovatieproject Tuinstadwijk Leiden worden 252 woningen voorzien van nieuwe kunststof kozijnen en deuren met veilige, duurzame en energiezuinige aspecten. Het project werd onlangs genomineerd voor de VKG architectuurprijs Renovatie 2013/2014, die op 3 december 2013 werd uitgereikt. Het project in Leiden wordt uitgevoerd door Ploeg Kozijnen, die de kozijnen van Deceuninck op eigen locatie in Nieuw Vennep vervaardigt. Deceuninck meldt dat de uitvoering van het project soepel verloopt door de goede voorbereiding en intensieve ketensamenwerking. Het project in Tuinstadwijk Leiden wordt naar verwachting in mei 2014 afgerond. Het machinepark van Ploeg Kozijnen is uitgebreid met een nieuwe installatie, zodat de serie Deceuninck Zendow#neo ramen en deuren kunnen worden verwerkt. Paul Jansen, Commercieel Directeur van Deceuninck in Nederland, vertelt over de eigenschappen van deze nieuwe serie: “Onze Deceuninck Zendow#neo serie biedt bijzonder lage onderhoudskosten, diverse technische Komo goedkeuringen, een fraai design, een ruime kleurkeuze en daarnaast ook een gegarandeerd gesloten circuit wat betreft recycling."

Deceuninck meldt dat het voor gebouwbeheerders en vastgoedeigenaren van grote waarde is dat Deceuninck-producten een lagere ‘total cost of ownership’, ofwel de totale gebruikslasten over de hele levenscyclus van een gebouw, helpen realiseren. Meer informatie: www.deceuninck.nl

Nieuwe dakbaan met reflecterende witte leislag De Belgische onderneming Derbigum, het moederbedrijf van Derbigum Nederland B.V., is gespecialiseerd in energiebesparende en -producerende dakbedekkingsmaterialen. De onderneming, gestart in 1932 als familiebedrijf in de waterdichting van daken en platte oppervlakken, investeert vandaag fors in vernieuwende producten voor duurzaam bouwen en energiebeheer. Door de groeiende vraag uit de markt breidt Derbigum het gamma witte dakbedekking uit. Een witte dakbedekking reflecteert namelijk de zonnestralen, en geeft een passieve koeling binnenin het gebouw: in de zomer verlaagt de temperatuur met 5 °C of meer. Naast de bitumineuze dakbedekking met witte acryl coating Derbibrite® NT, en de plantaardige variant Derbipure®, bestaat er nu ook een bitumineuze versie met reflecterende witte leislag: DERBICOLOR® FR White. De Derbicolor FR White werd voorgesteld op Dak Event van 21 tot 23 januari in Nieuwegein. Derbigum noemt diverse voordelen voor partijen die het product gebruiken bij projecten. Zo heeft Derbicolor FR White een bewezen levensduur van meer dan dertig jaar, is het vuurbestendig en zorgt het voor een goede reflectie van het zonlicht. Er wordt gebruikgemaakt van een hoge

130

kwaliteit APP-TPO bitumineus membraan. Sinds 1 januari 2013 is er de mogelijkheid voor een aanvraag van subsidie volgens de Energie Investerings Aftrek (EIA) 2013 bij dakisolatie in combinatie met witte dakbedekking. De EIA is een extra aftrek van 41,5% van de investeringskosten in energiebesparende bedrijfsmiddelen boven op de gewone investeringsaftrek. Bovendien kan in voorkomende gevallen gebruik worden gemaakt van de MIA- en/of VAMIL-regelingen.

Meer informatie: www.derbigum.nl

maart 2014 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 130

24-02-14 14:37

Nieuws

Wooncomplex Olympia Amsterdam gerenoveerd Wooncomplex Olympia in Amsterdam-Zuid leek zijn beste tijd gehad te hebben. De woningen waren tochtig en sterk verouderd. Ook de typerende Amsterdamse School-stijl vervaagde door allerlei vernieuwingen. Maar een respectvolle renovatie redt het complex van de ondergang. Olympia floreert straks weer als vanouds en wordt bovendien extreem energiezuinig: van energielabel F naar energielabel A. Dit energielabel wordt bereikt door de woning goed te isoleren, het is dan belangrijk om ook goed te ventileren om een gezond binnenklimaat te realiseren. Er wordt een vraaggestuurd (op CO2 en vochtgehalte) ventilatiesysteem aangebracht. Verlaan: “In samenwerking met enkele ketenpartners is een nieuwe suskast ontwikkeld om de ventilatievoorziening in de gevel te laten voldoen aan de eisen van de architect.” Voor ventilatiespecialist Alusta betekende dit dat men een totaal nieuwe suskast moest ontwikkelen. René Cas, commercieel directeur van Alusta: “Het is een suskast geworden met een diepte van 10 centimeter. Met deze minimale afmeting past de suskast in de nieuw aangebrachte wand, waar zij geluidswering en ventilatie geïntegreerd aanpakt. De vormgeving van het winddruk-geregelde binnenrooster zorgt ervoor dat de binnenstromende lucht in de juiste hoeveelheid naar boven wordt gestuurd. Hierdoor ontstaat een goede vermenging van buiten- en binnenlucht. Dit voorkomt tochtverschijnselen.” De werking van de suskast is uitvoerig getest door teamlid Cauberg

Huygen Raadgevende Ingenieurs en ook deze heeft vastgesteld dat de innovatieve suskast zorgt voor een gezond en comfortabel binnenklimaat. Bovendien kunnen de bewoners het systeem nog naar behoefte bijstellen. Bij koken, douchen of een feestje kunnen ze het ventilatiesysteem zo instellen dat meer buitenlucht wordt aangevoerd. “Het is effectief om samen naar de beste oplossing te zoeken”, vindt Jan Schep, projectmanager bij Alusta. “Het innovatieteam komt nog steeds bij elkaar voor presentaties om zo ook anderen te overtuigen van deze werkwijze.” De ontwikkelde suskast kan ook uitstekend gecombineerd worden met het energiebesparende LogiCvent ventilatiesysteem zodat een complete oplossing gerealiseerd kan worden in een woning. Het resultaat is een gezond en comfortabel binnenklimaat. Alusta heeft een compleet productenpakket voor renovatieprojecten en kan met Custom Built voor elk project een passende oplossing bedenken en ontwikkelen. Meer informatie: www.alusta.nl

De mogelijkheden van liften en renovatie belicht Het renoveren van gebouwen is een hot item in de bouwwereld. Een onderdeel dat hierbij vaak onderbelicht blijft, is de lift. Terwijl hier meerdere oplossingen beschikbaar zijn. Bij revitalisatie van bestaande complexen is het mogelijk om in bestaande schachten nieuwe liften te plaatsen. Nadat de experts van Mitsubishi Elevator Europe de bouwkundige omgeving beoordeeld hebben, volgt een advies voor een optimale liftoplossing. Bij de herontwikkeling van een voormalig bankgebouw aan de Vijzelstraat in Amsterdam levert Mitsubishi diverse nieuwe liften in bestaande schachten, zodat het verticale transport past bij het comfort van de 21e eeuw. Wanneer de bestaande bouwkundige omgeving niet voldoet of als er extra liften nodig zijn, is de keuze voor een nieuwe liftschacht voor de hand liggend. Een bouwkundige schacht kan hiervoor gebruikt worden. Voor extra zichtbaarheid kan een stalen schacht met glasbezetting ingepast worden. Een voorbeeld hiervan is de entreelift van Hotel Van der Valk Tiel: niet alleen de panoramalift maar ook de stalen schacht met glasbezetting is door Mitsubishi Elevator Europe geleverd. Tenslotte is renovatie van bestaande liften een mogelijkheid. Dit kan als de liften of een deel hiervan nog in goede staat zijn. Door het upgraden van de kooi en het vervangen van (verscheidene) onderdelen, wordt voldaan aan nieuwe eisen en wensen van de liftgebruiker. De vier dienstliften van Hotel Okura in Amsterdam zijn hier een goed voorbeeld van. Deze liften

werden ‘gerenoveerd’ door onder andere de aandrijving en besturing te vervangen. Een pand waar deze drie oplossingen in samenvallen is locatie Rochussenstraat van de Hogeschool van Rotterdam. Tot voor kort een kantoorpand van Eneco, nu geschikt gemaakt voor een onderwijsfunctie. Een deel van de bestaande liften was verouderd. In de bestaande schachten zijn daarom nieuwe liftinstallaties aangebracht. Door de gewijzigde functie van het gebouw zijn extra liften voorzien in nieuwe bouwkundige schachten. De goederenlift voor de keuken voldeed nog steeds aan de gestelde eisen. Bij de renovatie zijn de slijtagegevoelige onderdelen vervangen, zodat deze lift weer jaren ongestoord zijn diensten kan bewijzen. Voordelen De grote voordelen van de toepassing van nieuwe Mitsubishi liften in bestaande gebouwen zijn niet alleen gelegen in het jarenlange gebruik van de laatste stand van de techniek, ook zullen de gebruiks- en onderhoudskosten sterk dalen. Tevens levert dit voordelen op wat betreft energieverbruik, rijcomfort, bedrijfszekerheid en veiligheid. Een ander sterk punt van Mitsubishi Elevator Europe is de grote flexibiliteit bij het inpassen van nieuwe liften in een bestaande bouwkundige omgeving.

Meer informatie: www.mitsubishi-liften.nl

duurzaam gebouwd | maart 2014

OPMAAK DG 25.indd 131

131 24-02-14 14:37

Partners Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

OPMAAK DG 25.indd 132

24-02-14 14:37

D p

De partners van Duurzaam Gebouwd ondersteunen en faciliteren mede het platform. Elke partner levert continu kwaliteit, nieuws, visie, sprekers, projectproces- en productinformatie. De bundeling van partners, experts, leden en abonnees vormt bovendien een hoogwaardig netwerk van bedrijven en personen.

OPMAAK DG 25.indd 133

24-02-14 14:37

Duurzaam Gebouwd

www.builddesk.nl

kennisplatform over duurzaam bouwen kennisplatform over duurzaam bouwen

ng eid

Colofon Duurzaam Duurzaam Gebouwd Gebouwd is is een een uitgave uitgave van van CEO DGB Media BV BV en verschijnt 10 x per jaar in een oplage van 12.500 exemplaren. en verschijnt in een oplage van 12.500 exemplaren.

Lidmaatschap Uitgeverij / redactieadres Lidmaatschap Kennisplatform 495,-AC excl. 6% btw (incl. o.a.10 edities). DGB BV, Willem Stuutlaan 8A,€3769 Soesterberg, Kijk voor 66, meer informatie op www.duurzaamgebouwd.nl/lid-worden Postbus 3769 ZH Soesterberg, Adreswijzigingen e-mailen T +31 (0)85 273 59 70 / F.naar +31 customerservice@duurzaamgebouwd.nl (0) 85 273 59 68 Opzeggingen (uitsluitend schriftelijk aan CEO Media BV) dienen acht weken voor afloop van de lidmaatschap in ons bezit te zijn. Prijswijzigingen voorbehouden. Hoofdredactie Redactiemanager: Harmen Weijer

Uitgeverij / redactieadres E:weijer@duurzaamgebouwd.nl

CEO Media 46 BV,09 Willem M. +31(0)6 71 22Stuutlaan 8A, 3769 AC Soesterberg, Postbus 66, 3769 ZH Soesterberg, T. +31 (0)85 273 59 70 / F. +31 (0)85 273 59 68.

Redactie

Jan vanvan denKempen, Broek Redactie Marvin E. vandenbroek@duurzaamgebouwd.nl E. vankempen@duurzaamgebouwd.nl

Rob Olthof, Eindredactie

T. +31 (0) (0)73 T. +31 85 623 273 42 59 46 70 M. +31 (0)6 40 88 68 37

E. vankempen@duurzaamgebouwd.nl

Marvin van Kempen, Web-/bureauredactie T. +31 (0)85 273 59 70

Aan Duurzaam Gebouwd nr. 25 werkten mee: Aan Duurzaam Gebouwd nr.de 22Hoog, werkten mee: Tjalondo, Gerrit Tenkink, Eric van den Anne-Marie Rakhorst, Tom Robert Gertie Maarten Bannink, Elma Matthijs van BeekTimmers, – Vlaanderen Bas Boom, Broek,Arts, Richard Mooi, Gertie Arts, IrmaOldenzeel, Thijssen, Hans Köhne,Chris Paul Bruijnes, Tom de de Hoog, PieterMark de Jong, MarvinRijkert van Kempen, Ellen KleinDielissen,ErronFotografie.nl, Jos Schild, Marjolein Wit – Blok, van Baal, Knoppers, Pim van langevelsloo, LeoLipsius, Kranenburg, Mirjam Puijker, Elma Wilma Schreiber, MarjoHouten, Nynke Ronald van Bochove, MiaSchoenmaker, Spruit lijn Schrok, Frans Jozef Swinkels, Gerrit Tenkink, Harmen Weijer, Marjolein de Wit - Blok

Doelmatig energiebeleid

Partnerships en Commercie

Strategie & Marketing

Richard Klein, Commercieel directeur MBA

Peter Linders

E. klein@duurzaamgebouwd.nl Partnerships en Commercie

Directeur Strategie & Marketing Verspreiding

M. +31 (0)6 21MBA, 84 68Commercieel 78 Richard Klein directeur

E. linders@duurzaamgebouwd.nl DGB BV, info@duurzaamgebouwd.nl M. +31 (0)6 53 40 62 21 E. klein@duurzaamgebouwd.nl Pieter M. +31Fritz, (0)6Sr. 21Accountmanager 84 68 78 Website E. fritz@duurzaamgebouwd.nl M. +31Fritz, (0)6 25 91 55 Pieter Sr. 13 Accountmanager

Uitgever www.duurzaamgebouwd.nl

E. fritz@duurzaamgebouwd.nl Willem Sr. 91 Accountmanager M. + 31Oortwijn, (0)6 25 13 55

E. uitgever@duurzaamgebouwd.nl Uitgever

E. oortwijn@duurzaamgebouwd.nl

0 tot

.04

eel r& ner OM

Het is onze missie om de transitie naar duurzaam vastgoed te versnellen. Daarom helpen wij corporaties bij het opstellen van efficiënt en doelmatig energiebeleid. Energiebeleid waarmee u met minder middelen woon- en onderhoudslasten beheerst met een hogere vastgoedkwaliteit als gevolg.

Wietse Walinga M. +31 (0)6 21 84 69 06 Wietse Walinga E. uitgever@duurzaamgebouwd.nl

M. +31 (0)6 46 02Sr. 12Accountmanager 05 Willem Oortwijn,

Productiemanagement M. +31 (0)6 21 84 69 06

E. oortwijn@duurzaamgebouwd.nl Dirk van(0)6 Gemert, M. +31 46 02Accountmanager 12 06 E. vangemert@duurzaamgebouwd.nl

Rick Otterloo

M. +31 46 02 Relatiemanager 12 06 Dirk van(0)6 Gemert, E. vangemert@duurzaamgebouwd.nl

Verspreiding M. +31 (0)6 46 02 12 06

E. otterloo@duurzaamgebouwd.nl Basisvormgeving M. +31 (0)6 21geeft 84 69vorm, 05 Amersfoort Concreet

Basisvormgeving Opmaak en druk Concreet geeft vorm, Amersfoort Real Concepts BV, Duiven

CEO Media BV, info@ceomedia.nl

Druk Website

Real Concepts BV, Duiven

www.duurzaamgebouwd.nl Alle advertentieplaatsingen worden afgesloten conform de Regelen voor het

Dit doen wij al meer dan 30 jaar. Wilt u weten hoe? Neem dan contact met ons op.

Advertentiewezen, gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Alle advertentieplaatsingen worden afgesloten conform de Regelen voor het Advertentiewezen, gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Vrijwaring Uitgever en auteurs verklaren dat deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste weten

Vrijwaring is samengesteld. Evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor Uitgever en auteurs verklaren uitgaveUitgever op zorgvuldige wijze en naar beste de juistheid of volledigheid vandat dedeze informatie. en auteurs aanvaarden dan weten ook is samengesteld. Evenwel kunnen auteurs geen geen enkele aansprakelijkheid vooruitgever schade,envan welkeop aard danenkele ook. wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook

in ca

Hoofdredactie Rob Olthof, Eindredactie

BuildDesk Benelux bv +31 26 353 72 72 info@builddesk.nl www.builddesk.nl

DG 22.indd 118 BuildDesk_Duurzaam Gebouwd 95x280.indd 1 OPMAAK DG 25.indd 134

Postbus 694 6800 AR Arnhem The Netherlands

Het verlenen van toestemming tot publicatie in Duurzaam Gebouwd houdt in dat de © 2013 CEO Media BV uitgever met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk door de auteur gemachtigd is de Het toestemming tot publicatievoor in Duurzaam houdt in dat doorverlenen derden van verschuldigde vergoedingen kopiëren,Gebouwd als bedoeld in art. 17 de lid uitgever 2 van met uitsluiting van ieder doorvan de auteur is deexdoor derden de Auteurswet 1912 enander in hetonherroepelijk Koninklijk Besluit 20 junigemachtigd 1974 (Stb. 35) en art. 16b verschuldigde vergoedingen kopiëren, als bedoeld art. 17rechte lid 2 van van de Auteurswet 1912; tevoor innen en/of daartoe in eeninbuiten opde te Auteurswet treden. 1912 in het Koninklijk Besluit van 20 juni 1974 (Stb. 35) ex en art. 16b van de Auteurswet ISSN en 2210-5689 1912, te innen en/of daartoe in een buiten rechte op te treden. ISSN 2210-5689

23-10-12 11:03 15-10-13 16:01

07-06-13 13:45 24-02-14 14:37

Oplossingen voor een gezond binnenklimaat

er nooit alleen voor. Als profes-

een gezond en comfortabel binnenklimaat. Systemen die ruimtes voorzien van frisse lucht en de juiste temperatuur. Alles op het

sionele partners brengen wij uw expertise, onze producten en

gebied van klimaatbeheersing en luchttechniek, van roosters en

warmte-/koudetransport, lage temperatuurverwarming, hoge

Hoe groot of klein uw schilderproject ook is, bij Sikkens staat u

Solid Air ontwikkelt en produceert innovatieve oplossingen voor

luchtbehandelingskasten tot en met koelconvectoren en klimaatplafonds. Producten van Solid Air onderscheiden zich door efficiënt

EXPERTISE

VAKWERK BEGINT MET SAMENWERKEN

services bij elkaar. Of het nu gaat om de keuze tussen zijdeglans of hoogglans. Of om kleuradvies LUCHTBEHANDELING

of technische ondersteuning. Samen werken we aan ideeën en

lekdichtheidsklasses en het gebruik van duurzame materialen. U komt Solid Air tegen in kantoorgebouwen, zorginstellingen,

oplossingen. Want een project tot een perfect einde brengen, begint

ziekenhuizen, scholen en in de woningbouw. Zowel nationaal als internationaal.

met samenwerken. Kijk voor onze services en al onze producten LUCHTVERDEELTECHNIEK

op www.sikkens.nl.

De kracht van Solid Air

• Alle disciplines in huis: • •

Luchtbehandeling, luchtverdeling en klimaatplafonds Breed en bekend productenpakket met goede energieprestaties Zeer korte levertijden van zowel standaard producten als maatwerk

KLIMAATPLAFONDS

• Eigen productontwikkeling en testfaciliteiten • Flexibel en snel bij specifieke klantwensen • Uitstekende documentatie •

van al onze producten Gemotiveerde medewerkers

solid-air.com

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

DG 25 Cover.indd 2

24-02-14 14:44

Duurzaam Gebouwd

Dé betaalbare koploper op het gebied van energiebesparing en duurzaamheid.

RT 72 HI

kennisplatform over duurzaam bouwen Duurzaam Gebouwd # 25 | maart 2014

Alcoa Architectuursystemen

Harderwijk

Tel: 0341 - 464 611

aas@alcoa.com

www.alcoa-architectuursystemen.nl

Coert Zachariasse: “Wat ik doe komt voort uit innerlijke passie” # 25 | maart 2014

Klimaattechniek

Renovatie

Met o.a. marktbeschouwing, rondetafel-

Met o.a. dubbelinterview, onderzoek en

gesprek en diverse projecten

diverse projecten

Water: de brug naar een duurzaam binnenklimaat Stroomversnelling in cruciale fase aangekomen Marktpartijen bundelen expertise in renovatieconcept

DG 25 Cover.indd 1 OPMAAK DG 23-compleet.indd 80

15-10-13 15:58

24-02-14 14:44