Duurzaam Gebouwd Magazine 28 by Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

het integrale platform Duurzaam Gebouwd # 28 | december 2014

Piet-Jan Heijboer: ‘Ik zie duurzaamheid als inspiratiebron voor vernieuwing’ # 28 | december 2014

ESCo’s

Conceptueel bouwen

Met o.a. een rondetafelgesprek ‘Meervoudige waardecreatie is een musthave’ en het project ‘Aangenaam verpozen in De Hallen’.

Met o.a. een marktbeschouwing van Jan Willem van de Groep en het project ‘Prêt-à-Loger – home with a skin’.

Architectenbureau LIAG richt zich op geluk van mensen (Ver)nieuw(d) gemeentehuis van F naar A Building Holland 2015: ‘Reset bouwsector maakt omschakeling denken noodzakelijk’

DG 28 Cover altn #2.indd 1

19-11-14 17:29

Oplossingen voor een gezond binnenklimaat Solid Air ontwikkelt en produceert innovatieve oplossingen voor een gezond en comfortabel binnenklimaat. Systemen die ruimtes voorzien van frisse

LUCHTBEHANDELING

lucht en de juiste temperatuur. Alles op het gebied van klimaatbeheersing en luchttechniek, van roosters en luchtbehandelingskasten tot en met koelconvectoren en klimaatplafonds. Producten van Solid Air onderscheiden zich door efficiënt warmte- en koudetransport, lage temperatuurverwarming, hoge lekdichtheidsklasses

LUCHTVERDEELTECHNIEK

en het gebruik van duurzame materialen. U komt Solid Air tegen in kantoorgebouwen, zorginstellingen, ziekenhuizen, scholen en in de woningbouw. Zowel nationaal als internationaal.

De kracht van Solid Air

• Alle disciplines in huis:

• Eigen productontwikkeling en

en klimaatplafonds

• Flexibel en snel bij specifieke

Luchtbehandeling, luchtverdeling

• Breed en bekend productenpakket met goede energieprestaties

• Zeer korte levertijden van zowel

standaard producten als maatwerk

HEB JIJ EEN AANTREKKELIJK

KLIMAATPLAFONDS

testfaciliteiten

PROFIEL?

klantwensen

• Uitstekende documentatie van al onze producten

• Gemotiveerde medewerkers

solid-air.com Solid Air maakt deel uit van de Nijburg Industry Group. De groep omvat een internationaal actieve organisatie die bestaat uit de bedrijven Solid Air (luchtbehandeling, luchtverdeeltechniek, klimaatplafonds) , Velu klimaattechnische groothandel, Nijburg Klimaattechniek (engineering,

Download de whitepaper Energieprofielanalyse op onze site of scan de QR-code

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

installatie en montage) en Nijburg Products (productie/fabricage)

www.unica.nl/energiebesparing NIG_SA_1/1 1 DG 28 Coverpag. altnARCHITECT.indd #2.indd 2

24-04-14 13:16

19-11-14 17:29

Duurzaam Gebouwd

Groot Interview: Piet-Jan Heijboer

Als directeur bij J.P. van Eesteren zag hij al dat er veel te winnen viel door samen te werken met andere TBI-ondernemingen. Nu Piet-Jan Heijboer lid is van de raad van bestuur van TBI, stuurt hij dan ook op goed integraal samenwerken en radicale vernieuwing.

Thema: ESCo’s • Rondetafelgesprek: Meervoudige waardecreatie is een musthave • Project: Aangenaam verpozen in De Hallen • Project: ESCo vertaald naar gebiedsprestaties • Marktbeschouwing: ‘Overheid mist kans voor ESCo’s met implementatie richtlijn energieefficiëntie’ • Thematisch nieuws

19 Thema: Conceptueel Bouwen • Marktbeschouwing: Hoe bouwen een feestje voor de klant wordt • Achtergrond: ‘Conceptueel bouwen biedt veel voordelen, maar hoe leg je dat uit?’ • Project: Prêt-à-Loger: als bedrijf op de markt? • Interview: ‘Vernieuwend en vooral vraaggericht bouwen’

103

• Thematisch nieuws

duurzaam gebouwd | december 2014

Vind de verbinding met Duurzaam Gebouwd Connect Met de oprichting van Duurzaam Gebouwd Connect begint Duurzaam Gebouwd aan de volgende fase, samen met koplopers uit de bouwen vastgoedsector. De top 250 organisaties komen samen, onderschrijven de visie van ‘Het Nieuwe Bouwen’ en dragen dit gedachtengoed actief uit. Bijzonder aan de website DuurzaamGebouwdConnect. nl is de kennisbank, waar partners kennis uitwisselen en met elkaar in contact komen. Hier worden onder andere projectbeschrijvingen en visies gepubliceerd.

van start gaat. Laatstgenoemde rondetafelgesprekken betreffen actuele ontwikkelingen en thematiek. Alle initiatieven van Duurzaam Gebouwd Connect versterken de verbinding tussen bouwen vastgoedprofessionals. Ga naar DuurzaamGebouwdConnect.nl en start uw samenwerking met partners en experts van Duurzaam Gebouwd.

Daarnaast vinden partners van Duurzaam Gebouwd op de website een overzicht van exclusieve evenementen, zoals de PEP-meeting en de Round Table Tour, die binnenkort

Duurzame samenwerking tussen NeVaP en Duurzaam Gebouwd NeVaP-directeur Mariëlle Wieman en Duurzaam Gebouwddirecteur Wietse Walinga hebben een contract ondertekend, waarmee ze een intensieve samenwerking voor de komende drie jaar hebben bezegeld. “Duurzaamheid is een van onze kernthema’s, waarbinnen we onder meer maandelijkse activiteiten organiseren, onderzoeken uitvoeren en kennisproducten ontwikkelen. De samenwerking met Duurzaam Gebouwd ligt geheel in lijn daarmee”, vertelt Wieman. Ook Walinga is enthousiast over de samenwerking: “De vastgoedexploitant is voor de partners van Duurzaam Gebouwd de eindklant. Onze organisatie heeft als doelstelling de totale bouwen vastgoedketen te verbinden, vanaf initiatief, ontwerp en ontwikkeling tot exploitatie.” NeVaP en Duurzaam Gebouwd werken onder andere samen tijdens Building Holland 2015, van 31 maart tot en met 2 april 2015 in Amsterdam RAI. Op donderdag 2 april 2015 organiseren NeVaP en Duurzaam Gebouwd tijdens Building Holland de ‘Duurzame Donderdag’ voor leden, partners en overige belangstellenden.

Mariëlle Wieman en Wietse Walinga.

Building Holland 2015: (Re)building the Future Van 31 maart tot en met 2 april 2015 komen vraag en aanbod onder één dak samen. Opnieuw is Amsterdam RAI het bruisende hart waar opdrachtgevers kennismaken met echte vernieuwing in de vastgoed en bouw. In deze uitgave van het Duurzaam Gebouwd Magazine vindt u op pagina’s 131 t/m 135 een artikel met daarin ervaringen en verwachtingen van co-makers. Daarnaast leest u meer over de facts & figures van de eerste editie van Building Holland 2014: wie kwamen er en wat vonden ze van het event?

december 2014 | duurzaam gebouwd

Duurzaam Gebouwd

Leerlingen geven eigen school duurzame adviezen Expertpost Laurens de Lange: ‘Vanaf 1 januari 2016 worden alle ongezonde gebouwen gesloten’

Op DuurzaamGebouwd.nl vindt u geregeld expertposts. Onze experts inspireren en prikkelen met marktvisies, opiniestukken en achtergrondartikelen. Recentelijk publiceerde Laurens de Lange, CMO bij Unica Groep, zijn artikel ‘Vanaf 1 januari worden alle ongezonde gebouwen gesloten’. “Daar waar gebrek aan veiligheid in een gebouw een gezondheidsrisico oplevert, geldt dit eveneens voor een slecht binnenklimaat. Daarom verdient ‘gezondheid’ dezelfde wettelijke status als ‘veiligheid’ in een gebouw”, schrijft De Lange. Langdurig verblijven in een ongezond binnenklimaat vormt volgens hem een gezondheidsrisico net als gebrekkige veiligheid. “Toch is dit lastiger om te bewijzen en om hiervoor een verantwoordelijke aan te wijzen. Het ontbreken van de directe koppeling tussen oorzaak en gevolg is hét grote verschil tussen veiligheid en gezondheid tussen de veiligheid van een gebouw en de gezondheid van een gebouw.” Inmiddels is deze expertpost van De Lange meer dan 300 keer gedeeld op LinkedIn en bijna honderd maal geretweet. Duurzaam Gebouwd nodigt u uit om mee te discussiëren in deze en andere expertposts. Ga naar DuurzaamGebouwd.nl, lees een artikel en plaats uw reactie met het formulier onderaan de pagina.

Tijdens een gastles BREEAM-NL Junior, onder leiding van Joost Bennekers van DGBC, onderzochten 24 leerlingen van de Hilversumse basisschool De Wilgetoren hoe duurzaam hun eigen school is. De lesochtend op donderdag 2 oktober werd gesponsord door Duurzaam Gebouwd. Na een korte introductie vroeg Bennekers de kinderen: “Wat verstaan jullie onder duurzaam?” Direct reageerden ze met ‘milieuvriendelijk’, ‘zonnepanelen’, ‘besparing’ en ‘goed voor de natuur’. Allemaal goede antwoorden, vond Bennekers. “Het gaat om een balans tussen mens, aarde en economie.” In tien verschillende groepen gingen de kinderen op onderzoek. Ieder groepje richtte zich op een ander onderwerp, zoals hygiëne en afval. Na het onderzoek kregen de kinderen een scorekaart, waarop ze aangaven hoe hun school omging met duurzaamheid. De tips van de kinderen waren verhelderend. Zo zeiden Lokmane en Jamie over energie: “We kunnen best de verlichting alleen aandoen als het buiten donker is. Als het buiten licht is, komt er genoeg licht binnen.” Het volledige verslag van de gastles BREEAM-NL Junior staat op DuurzaamGebouwd.nl.

duurzaam gebouwd | december 2014

Dak

Gevel

Comfort

Energie

Verduurzaam n煤 je pand! Verduurzamen, wat betekent dat nu voor u? Hoe maakt u uw duurzaamheidsambities waar? Door het duurzaam verbeteren van uw vastgoed neemt niet alleen de waarde van uw pand toe, maar kunnen de huurders ook het duurzame karakter van hun onderneming onderstrepen. Concreet hebben wij het over het verduurzamen van uw dak, uw gevel, uw comfort en het opwekken van (eigen) duurzame energie. Uw project wordt echter pas 茅cht concreet, meetbaar en haalbaar duurzaam, wanneer u ons er vroeg bij betrekt. GreenUp Tool is een uniek, door BAM ontwikkeld model, waarin wij al onze kennis en ervaring met duurzaam ontwikkelen en bouwen

december 2014 | duurzaam gebouwd

hebben samengebracht. Met dit model kunnen wij u optimaal over duurzaamheid adviseren. En vervolgens waardevast vastgoed ontwikkelen en realiseren. De GreenUp Tool is inzetbaar bij de ontwikkeling van een nieuw pand, maar 贸贸k bij het verduurzamen van bestaande gebouwen. Hoe vroeger u ons inschakelt, des te groter is voor u de opbrengst van de combinatie van ons denken, ontwikkelen en bouwen. Verduurzaam integraal en maak gebruik van onze ervaring. Ga naar www.verduurzaamjepand.nl voor meer informatie.

WITH

DERBIGUMÂŽ WATERDICHTING BLIJFT DE KERN VAN ONZE INNOVATIES Het Derbigum-team komt samen om tegen de regen te zingen. Een gemoedelijke en gezellige manier om onze ongeĂŤvenaarde ervaring wat betreft waterdichting van platte daken te delen. Al 80 jaar wijzen wij de weg door u de meest innovatieve en duurzame oplossingen aan te bieden, aangepast aan alle daken en gebouwen.

De milieuproblematiek stuurt ons onderzoek en onze ontwikkelingen. Wij gebruiken onze knowhow om de ecologische voetafdruk van elk gebouw zoveel mogelijk te beperken. Twijfel niet langer, zing met ons mee op www.derbigum.nl.

Olof Palmestraat 18 NL-2616 LR Delft Nederland

T +31 15 215 40 00 F +31 15 215 40 11 E infonl@derbigum.com duurzaam gebouwd | december 2014

Duurzaam bouwen en renoveren Individueel koelen en verwarmen gecombineerd met het lage energiegebruik door de hoge prestaties maken het City Multi VRF R2-systeem de beste klimaatinstallatie voor iedere bouw of renovatie.

Stars Wars was de inspiratiebron van het nieuwe hoofdkantoor van softwarebedrijf Decos in Noordwijk. Het pand en de inrichting ogen niet alleen futuristisch, ook de werkomstandigheden zijn optimaal. Het Nieuwe Werken is voor vrijwel alle werknemers doorgevoerd. En uiteraard is ook aan het binnenklimaat bijzondere aandacht besteed.

Authorized dealer 20 jaar

T 078 - 615 00 00

E INFO@ALKLIMA.NL

I WWW.ALKLIMA.NL

Inhoud

Editorial

10 Groot interview: Piet-Jan Heijboer

Ik pleit voor resultaatverplichtingen in de bouw

Thema: ESCo’s 21 Rondetafelgesprek Meervoudige waardecreatie is een musthave 28 Project Aangenaam verpozen in De Hallen 35 Project ESCo vertaald naar gebiedsprestaties 39 Marktbeschouwing Overheid mist kans voor ESCo’s met implementatie richtlijn energie-efficiëntie 45 Thematisch nieuws 50 Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Ondersteuning bij verduurzaming van gebouwen 52 Dutch Green Building Council “Inspireer elkaar met duurzame transformatieprojecten” 56 Cement & Beton Centrum Onderwijsgebouw levert eigen energie 60 NVKL Wetgeving koudetechniek & klimaatbeheersing in vogelvlucht 64 GPR Zorg 68 Partner uitgelicht Architectenbureau LIAG richt zich op geluk van mensen 73 Project Pand met licht en lucht 77 Project Energieneutrale huurwoningen genomineerd voor VKG Architectuurprijs 81 Project Gezonde en duurzame school vol frisse lucht 85 Algemeen BIM-plugin beperkt faalkosten 88 Project Nieuw kantoorconcept voor RDW Veendam 92 Project (Ver)nieuw(d) gemeentehuis van F naar A 95 Marktbeschouwing Waarom de bouwbedrijven van nu de wasvrouwen van vroeger zijn 99 Project Bioklimatische passiefwoning met nulenergiestandaard

Thema: Conceptueel bouwen 105 Marktbeschouwing Hoe bouwen een feestje voor de klant wordt 109 Algemeen Legolisering is een voorbeeld voor de bouw 112 Achtergrond Conceptueel bouwen biedt veel voordelen, maar hoe leg je dat uit? 117 Project Prêt-à-Loger: als bedrijf op de markt? 123 Interview ‘Vernieuwend en vooral vraaggericht bouwen’ 127 Thematisch nieuws 128 Duurzaam Gebouwd Seminars 131 Building Holland 2015 Reset bouwsector maakt omschakeling denken noodzakelijk 137 Algemeen Energietransitie: inspanningen en resultaten in beeld 140 Project Facelift met een verhaal 142 Duurzaam Gebouwd Congres 146 Project Bouwen met leemsteen 148 Project ‘Een grote labelstap is niet zo ver weg’ 150 Project Van brownfield naar blue gate 155 Nieuws

Ooit in een auto, of nog erger, een vliegtuig gestapt waar nog sprake is van restpunten of inregelen? Ik vermoed van niet. Dit doen we wel dagelijks in onze huizen, kantoren, ziekenhuizen en scholen. Helaas kenmerkt de bouw zich nog te veel door inspanningsverplichtingen in plaats van resultaatverplichtingen. Dit leidt tot een verkeerde focus in het bouwproces: de focus moet liggen op de exploitatie en niet op de oplevering. Alle ontwerpen realisatiewerkzaamheden zouden uitgevoerd moeten worden met het oog op de (lange) exploitatiefase om faalkosten te verminderen en een werkelijk duurzaam resultaat te leveren. Focus op de exploitatie betekent ook dat in de ontwerpfase (van gebouw en installaties) al invulling gegeven moet worden aan de onderhouds- en beheersorganisatie. Hier ligt namelijk een belangrijke voorwaarde voor het succesvol gebruik van een gebouw. Werkend vanuit KPI’s is het van belang om aan de voorkant al na te denken over monitoring en de inrichting van een verbetercyclus zodat de prestaties niet alleen constant blijven, maar zelfs verbeteren. Natuurlijk vraagt dit alles om een andere inrichting van contracten in de bouwkolom. Contracten moeten worden ingericht vanuit de te leveren prestaties. Hierop dient dan het performance management ingericht te worden. De business case van een project en de daaruit volgende risico’s worden leidend in de contractvorming en de monitoring van een project. Hiermee is de business case niet alleen maar aan de voorkant van belang in de besluitvorming, maar kan er ook in de exploitatie op gestuurd worden. Zaak is wel om meer in de business case te betrekken dan alleen de kosten en opbrengsten in euro’s. Dus niet alleen de energieopwekking, maar de hele gebouwprestatie: comfort en duurzaamheid naast energie en euro’s. Goede monitoring levert continu inzicht in de prestaties van gebouw en installaties, zodat bij afwijkingen van de ontwerpuitgangspunten snel kan worden gehandeld. Met als resultaat optimaal presterende installaties die geen energie verspillen, minder onderhoud nodig hebben en een langere levensduur hebben. Juist ESCo’s (al dan niet ‘light’) geven invulling aan deze manier van denken omdat het in de aard van een serviceorganisatie (=ESCo) zit om op de langere termijn te sturen. ESCo-contracten werken met prestatieafspraken en sturen op de business case: dat is tenslotte het verdienmodel van een ESCo. Het is van belang dat we meer en meer ervaring opdoen met prestatiecontracten en ESCo- modellen in de bouw door het gewoon te doen. Alleen op die manier kunnen we ervaring opdoen met dergelijke contracten en de noodzakelijke kwaliteitsslag maken, zodat de volgende keer mensen uit de auto-industrie zich afvragen hoe het toch kan dat ze nog steeds geen auto’s kunnen leveren die 15 tot 30 jaar in nieuwstaat verkeren. Eloi Burdorf managing partner DWA burdorf@dwa.nl

duurzaam gebouwd | december 2014

â&#x20AC;&#x2DC;Het leuke van duurzaamheid is dat het mes aan twee kanten snijdtâ&#x20AC;&#x2122; 10

december 2014 | duurzaam gebouwd

Groot interview Piet-Jan Heijboer ziet duurzaamheid als een resultante van continue verbetering en radicale vernieuwing

Duurzaam verdienen loont Als directeur bij J.P. van Eesteren zag hij al dat er veel te winnen viel door samen te werken met andere TBI-ondernemingen. Nu Piet-Jan Heijboer lid is van de raad van bestuur van TBI, stuurt hij dan ook op goed integraal samenwerken en radicale vernieuwing. Tekst: Tom de Hoog, Fotografie: Rockin Pictures

Wat betekent duurzaamheid voor u?

Dat gaat over het voorkomen van verspilling

“Vanuit een bedrijfskundig perspectief zie ik drie kanten. Ten eerste is duurzaam ondernemen inmiddels de norm voor ondernemingen. We zijn mede verantwoordelijk voor de maatschappij waar we deel van uitmaken. Daarnaast is duurzaamheid een driver om verspilling te voorkomen. Zo ben ik zelf ooit gestart met een integrale projectaanpak bij J.P. van Eesteren toen ik daar directeur was. We werkten wel samen met partijen buiten TBI, maar niet binnen het concern. Dat wilde ik graag anders, want naar mijn mening moesten we dat kunstje samen toch beter kunnen dan met toevallige combinaties die steeds opnieuw gevormd werden. Als je dat vaker oefent met elkaar, zou je die slag moeten kunnen maken en dan kun je het gewoon beter doen. Dat streven was in eerste instantie vooral gericht op goede bedrijfsvoering. Ten derde zie ik duurzaamheid als een inspiratiebron voor vernieuwing. Al met al is duurzaamheid een resultaat van een economisch verantwoorde bedrijfsvoering op de korte en lange termijn.”

“Vaak werkt dat samen. Het betekent gewoon dat je dingen met minder verspilling gaat organiseren, minder gaat rijden, slimme logistiek gaat doen, korter gaat bouwen. Door dat laatste zit het geld van de opdrachtgever ook minder lang vast. Bovendien wil ik als bedrijf vooroplopen als het gaat over duurzaamheid. Het ene motief of het andere maakt niet zo heel veel uit. Daarom praat ik over business improvement, dat leidt voor een groot deel tot meer duurzaamheid. Dat klinkt langs de lijn van euro’s, maar het werkt wel de goede kant op. Naast business improvement stimuleren we binnen TBI ook om echt nieuwe dingen te doen. Dit levert vandaag misschien niet direct wat op maar waarvan we verwachten dat het diensten oplevert waarmee we in de nabije toekomst ons geld mee gaan verdienen. Hiervoor organiseren we de onder andere de TBI Innovatieprijs.”

Zo klinkt duurzaamheid vooral gericht op geld… “Dat is het leuke van duurzaamheid, het mes snijdt aan twee kanten. Zo zit ik in de denktank logistiek in de bouw. Daarin zitten ook Rijkswaterstaat, gemeentes, transportbedrijven, bouwconcerns en toeleverende bedrijven. Samen hebben we het over hoe de logistiek in de bouw slimmer kan. Dus minder congestie door transportbewegingen, minder uitstoot door voertuigen, kortom minder overlast voor iedereen. Omdat we allemaal bij elkaar zitten, wordt duidelijk dat we veel gemeenschappelijke belangen hebben. Minder kilometers leidt tot minder CO2-uitstoot en minder congestie. Dat bereiken we als bouwer door onder meer een betere voorbereiding en planning. Zo is er minder afstemming nodig en voorkomen we faalkosten.”

Dus duurzaamheid is iets wat zich goed verbindt met de manier waarop de markt functioneert? “Duurzaamheid wordt op een paar manieren geprikkeld. Eentje is uit commerciële overwegingen, omdat duurzaamheid kennelijk een issue is waarover gesproken en uitgevraagd wordt. Dat is een hele basale, maar duurzaamheid is dan ook best een breed begrip. In essentie geloven we dat duurzaamheid eigenlijk gaat over dingen beter doen dan je deed. Dat wordt ook geïnitieerd door een andere marktvraag. Dus niet alleen maar door de commerciële vraag van ‘geef mij een prijs voor het stapelen van de stenen op basis van die tekeningen’. De vraag wordt veel meer prestatiegericht. Dan moet je nadenken over hoe die we die prestatie met elkaar gaan leveren. Het houdt in dat je het proces gaat herdefiniëren en je gaat afvragen welke skills daarvoor nodig zijn. Wij proberen daar vanuit TBI op

duurzaam gebouwd | december 2014

verschillende manieren op in te spelen. Een hele belangrijke daarbij is dat we in de projecten de belangen proberen gelijk te stellen.”

Concreet betekent dat?

‘We zoeken mensen die vragen durven te stellen en durven te falen’

“Eén portemonnee noem ik dat. Dus als we in huis hier bijvoorbeeld met Croon Elektrotechniek en Wolter & Dros, twee installateurs en J.P. van Eesteren een project willen doen, zoals bijvoorbeeld het Europees Octrooibureau EPO in Rijswijk. Daar is de uitvraag om een ontwerp te maken, het te bouwen en het vervolgens te onderhouden. Dan moet je natuurlijk onderling niet gaan steggelen over de kosten. Dus we hebben met elkaar één begroting en daar zijn we met z’n drieën verantwoordelijk voor. Het heeft geen zin dat een projectpartner z’n eigen stukje gaat optimaliseren, wat voor het andere stukje misschien nadelig is. En het gaat erover dat het project in de breedte het slimst neer wordt gezet. Dat is beter voor het project en beter voor het resultaat van de partijen die eraan meedoen.”

Dat vraagt coördinatie en afstemming om te zorgen dat de neuzen dezelfde kant op staan… “Dat is inderdaad best ingewikkeld. Zeker als je jarenlang sec vanuit je eigen belang hebt gewerkt. We moeten nog leren om over de disciplines heen te optimaliseren. Die skills hebben we nog niet allemaal. Daarnaast worden we tegenwoordig vaker gevraagd om verantwoordelijkheid te dragen in het ontwerpproces. Al met al best een opgave: ontwerpen, integraal werken en rekening houden met de gebruikersfase. Die koppelingen hebben we nooit eerder zo sterk gemaakt. Het is positief dat dat nu begint te veranderen. Het vergt het uiterste van ons, maar biedt vooral kansen.”

Profiel Na zijn opleiding Bouwkunde aan de TU Eindhoven heeft ir. P-J (Piet-Jan) Heijboer (1963) diverse functies vervuld bij IGB en Ballast Nedam. Hij trad op 1 juli 2013 toe tot de raad van bestuur van TBI Holdings. Sinds 1997 bekleedde Heijboer verschillende management- en directiefuncties bij TBI-onderneming J.P. van Eesteren en bij TBI Holdings. In zijn huidige functie heeft hij naast de verantwoording voor de technieken utiliteitsbouwondernemingen de specifieke aandacht voor integrale contractvormen en duurzaamheid. Dat vertaalt zich naar hoe TBI zichzelf ziet: als een ‘familieverband’ van ondernemingen dat de leefomgeving op een duurzame manier vernieuwt, inricht en onderhoudt. Men beschikt daartoe over specialistische expertise op het gebied van techniek, bouw en infra. Vanuit deze segmenten zijn de TBI-ondernemingen – elk onder hun eigen naam – actief in de markten woningen utiliteitsbouw, infrastructuur, industrie en scheepsbouw.

december 2014 | duurzaam gebouwd

Dat betekent een ander type mensen met een andere achtergrond en opleiding binnen de organisatie? “We zoeken mensen die naast uitstekende vakinhoudelijke kwaliteiten ook nieuwsgierig zijn. Mensen die vragen durven te stellen en durven te falen. Anders pakt iedereen z’n rol in het bouwproces op vanuit gewoonte en zijn traditionele rolopvatting. Dan gaat de werkvoorbereider dezelfde dingen zitten doen die hij vroeger deed. We moeten ons afvragen waarom we een voorbereider bouw, E en W hebben, terwijl misschien onderdelen anders gesorteerd kunnen worden. Kijk ook naar de afbouw, daar is misschien de installateur meer dominant. Bijvoorbeeld achter een plafond dat normaal gesproken door de bouwonderneming wordt gemaakt zit weer heel veel techniek. Dan kun je je afvragen of het niet slimmer is om de regie en het aanbrengen van het plafond in zijn geheel door de installateur te laten doen. Dat zijn van die simpele dingen waar je vanuit de historie niet gelijk altijd aan denkt om dat anders te gaan doen. We kunnen niet alles in een keer maar we gaan de kansen in ieder project proberen te pakken. Zo komt duurzaamheid stap voor stap dichterbij.”

Groot interview

Is dat al een afgerond proces binnen TBI? “Ons strategisch uitgangspunt is dat wij een groep ondernemingen zijn, die samen de gebouwde omgeving duurzamer kunnen maken. ‘Maak de toekomst’ is dan ook ons credo. Daarbij vinden we dat onze ondernemingen moeten excelleren in wat men monodisciplinair in huis heeft, maar óók – en dat is niet alleen intern – excelleren in samenwerkingsverbanden. Daarmee is het eigenlijk tweeledig wat we nastreven. Eén: wees heel goed in het deel dat je bijdraagt. Want als je als partner voor jouw deel in het project met één portemonnee verzaakt, dan raakt dit direct de anderen. En twee: zorg dat je de skills hebt om echt met elkaar

te kunnen samenwerken, dat je de mensen in dienst hebt die nieuwe verbindingen kunnen maken”

Is dat ook een verandering ten aanzien van duurzaam ondernemerschap, wat het in het verleden was en wat het nu is geworden? “Duurzaam ondernemen zochten we in eerste instantie vooral in onze eigen bedrijfsvoering. Dus het wagenpark en ons energiegebruik op de kantoren en op bouwplaatsen. Gedreven door de klantvraagontwikkeling komt de nadruk nu te liggen op onze feitelijke dienstverlening, het primaire proces. Ook in de woningbouw zien we dat de consument

duurzaam gebouwd | december 2014

‘We gaan veel meer naar de waarde van elkaar kijken’ 14

december 2014 | duurzaam gebouwd

andere wensen heeft en terecht veel kritischer is geworden. Omdat er schaarste was op woninggebied, pikten de mensen dat. Dat is nu over, dus moet je je openstellen naar je opdrachtgever en naar de opdrachtgever van de opdrachtgever. Bijvoorbeeld via een corporatie naar een huurder. Dat betekent een hele andere benadering. Van ‘Ik weet het zelf wel’, naar ‘Hoe gaan we dat samen beter doen’ en ‘Hoe gaan we die waarde bieden waar de gebruiker blij van wordt’. In dat kader hebben we ‘TBI Woonlab’ opgericht. Het is een duurzaam concept én het is een samenwerking tussen meerdere TBI-ondernemingen. In dit geval ERA Contour, Hazenberg Bouw en Koopmans Bouwgroep. Andere mooie concepten zijn 4C van ERA Contour en Ozive. Die laatste is weer een samenwerking tussen Synchroon, Hevo en Nico de Bont. Ozive richt zich op herbestemming en behoud van monumentaal vastgoed.”

Groot interview

Betreft dat dan denken in producten of is het denken in oplossingen naar die consument toe? “Het was eerst denken in capaciteit. Dat gebeurt nog steeds natuurlijk, van bestek en tekening iets gaan maken. Dan heb je de nieuwe kant-en-klare producten voor een consument. Dus het eerste gaat over verbeteren van het productieproces, het tweede is producten maken die wezenlijk anders zijn. Bijvoorbeeld energiezuiniger of met meer hergebruik van materialen. Het derde geeft denken in oplossingen je de kans andere business te genereren door heel iets anders aan te bieden. Daarvan zie je verschillende initiatieven binnen TBI. Zo staan we op de Woonbeurs met een woonwinkel. Daar kunnen mensen, kopers dus, naar eigen smaak, geur en kleur een woning kiezen. Dat is wel aan de achterkant geprogrammeerd. Vergelijk het maar met zoals de auto-industrie ook klanten een auto laat samenstellen.”

Dus de consument kan de eigen woning samenstellen? “Ja, en ondertussen wordt er gelijk meegerekend. Dus de consument kan ook zien wat opties kosten. Duurzaam of nog duurzamer bijvoorbeeld. De woningen worden aangeboden voor vanaf 55.900 euro per stuk. De pluspakketten hebben dan prijskaartjes van 5000, 10.000 of 15.000 euro. Zo kan de consument een energienulwoning samenstellen. Door dit concept vooraf goed in te regelen en te standaardiseren, kunnen we het aanbieden tegen heel aantrekkelijke tarieven. We hebben deze propositie binnen het ‘TBI-woonlab’ ontwikkeld. Zo betrekken we de consument ook bij het ontwikkelen van die nieuwe producten. Een heel open benadering en dat is echt iets heel leuks.”

Stapt TBI dan ook in bepaalde financieringsvormen of is dat echt iets wat jullie buiten de deur houden?

‘TBI wil vooroplopen in de markt’ steeds belangrijker en daarvoor moeten we ook weer andere competenties hebben. Dat is met gemeentes ook wel eens besproken in de zin van het verbeteren van uitvragen. Een betere uitvraag beïnvloedt ons gedrag en zo kunnen alle betrokkenen het opgeteld beter voor de stad doen. Daar zie je dus ook dat je het met elkaar moet doen. Dus waar we vroeger los van elkaar georganiseerd waren, moet je nu veel meer in elkaar verdiepen. En het leuke is dat zo’n gemeente dan ook naar ons toekomt voor voorbeelden van goede uitvragen.”

Dus dan leer je van elkaar? “Zeker, dan leer je van elkaar. Wat er bijkomt is dat je het als partner met elkaar op kan pakken, maar ook het verschil kan maken. In de nieuwe tijd ontstaat een wereld waar we veel meer naar de waarde van elkaar gaan kijken. Dus je doet dingen niet alleen, je doet het met elkaar. Er zijn steeds meer partijen en mensen bewust van dat daar meer te bereiken valt dan iedereen voor zich. Dat zie je steeds meer en dat is wat ik ook leuk vind.”

“Wij zijn geen financiële instelling, maar blijven een projecten- en productenbedrijf. Er zijn wel klanten die een financieringsprobleem hebben en die proberen we te helpen door alle partijen vroegtijdig bij elkaar te brengen. Als je het voor elkaar krijgt samen opgetelde waarde goed te maken, dan is de kans van slagen van het project groter uiteraard. Vroeger begonnen we altijd los van elkaar en dan was er toch wel geld. Die ruimte is er echter niet meer, dus je zal alle stakeholders rond zo’n project van tevoren bij elkaar moeten halen. Het is essentieel om vooraf scherp te zijn in wat wel en niet waardevol is voor de betrokken stakeholders. Dus wij financieren niet zelf, maar zoeken partners die dat toevoegen.”

Wat wil TBI als techniek, bouw en infraonderneming betekenen voor de samenleving? “Dat gaat over wat we als TBI kunnen toevoegen. Neem die overlast waar ik het over had met logistiek in de bouw. En dan is er natuurlijk omgevingmanagement. Dat wordt

duurzaam gebouwd | december 2014

ABC Nova is een integraal adviesbureau voor ruimtelijke projecten en processen. Wij adviseren en ondersteunen onze opdrachtgevers om optimale woon-, werk-, leer- en leefomgevingen te verwezenlijken. Dat doen we altijd met de belangen van vandaag en morgen op ons netvlies. -

concepten accommodatienota projecten procesmanagement huisvestingsadvies transformatie

contractmanagement risicomanagement & planning juridische diensten duurzaamheid bouwbegeleiding

Amsterdam - Assen - Nieuwegein abcnova.nl

De Gouden Kikker Award 2014 ABC Nova feliciteert gemeente Amersfoort met het winnen van de Gouden Kikker Award 2014 met het project ABC - cluster Liendert. Tevens bedanken wij de juryleden voor hun inzet en alle 32 inzenders.

december 2014 | duurzaam gebouwd

Breijer_Corporate 210x275FC 01-05-12 12:27 Pagina 1

Xxxxxxxxxx

Breijer. Partner in elk bouwproject U kunt ons met recht totaalleverancier noemen als het gaat om nieuwbouw, renovatie, vernieuwbouw, installatie, afbouw, onderhoud en beheer. Doordat we bijna alle specialismen in huis hebben, kunnen we praktisch elk project oppakken. En dankzij onze ervaring in integraal bouwen kunnen we uitermate efficiĂŤnt te werk gaan. Onze projectmanager stemt de werkzaamheden en logistiek perfect op elkaar af. Zo komt wachten op elkaar niet meer voor en kan een project sneller worden afgerond. Wilt u weten wat Breijer voor uw organisatie kan betekenen? Kijk op www.breijer.nl.

De juiste mensen op de juiste plek

december 2014 | duurzaam gebouwd

Duurzaam Gebouwd Duurzame Energie

kennisplatform over duurzaam bouwen Thema Thema

Gebouwschil ESCo’s 52 Interviews

Woonakkoord is een eerste stap.

21 Rondetafelgesprek

Meervoudige waardecreatie is 58 Financieel een musthave

Rekenen aan duurzame oplossingen: Life Cycle Costs.

28 Project

Aangenaam verpozen in De Hallen 62 Project

Meer dan parkeren.

39 Marktbeschouwing

Overheid mist kans voor ESCo’s met implementatie energie-efficiëntie richtlijn

Bron: TONZON

Fotografie: Marjolein Ansink

NATURALLY FRESH AIR

Duurzame gebouwen hebben een gezond binnenklimaat en een laag energiegebruik. Dit is een van de redenen waarom ionair® in de meest duurzame gebouwen ter wereld wordt toegepast.

ionair brengt het comfort van een gezond binnenklimaat en 20 tot 50% lager energiegebruik. Interesse? Neem contact met ons op. Onze oplossingen zijn geschikt voor zowel nieuwe als bestaande klimaatsystemen.

december 2014 | duurzaam gebouwd

ionair® · Telefoon +31 88 234 0567 · info@ionair.com · www.ionair.nl

Rondetafelgesprek Het potentieel van ESCo’s

Meervoudige waardecreatie is een musthave ‘Een besparingspotentieel van 1 PJ/jaar, overeenkomend met een omzet van 69 miljoen euro per jaar.’ Dit was volgens een onderzoek uit 2010, uitgevoerd door BuildDesk voor het toenmalige AgentschapNL, destijds de potentie van een ESCo bij de verduurzaming van utiliteitsgebouwen. Vandaag de dag spreken we over evenveel potentieel, maar ESCo’s komen nog steeds niet van de grond. Wat is volgens kenners noodzakelijk om meer draagvlak te creëren voor deze innovatieve financieringsvorm? Tekst: Marvin van Kempen, Fotografie: Yorick Meijdam

Van links naar rechts: Dick van Veen, Eloi Burdorf, Jancor de Boer, Andrea van de Graaf, Jos Bakker.

duurzaam gebouwd | december 2014

In plaats van een doorsnee rondetafelgesprek spoort een creativiteitssessie deelnemers aan om te vertellen wat er volgens hen nodig is om ESCo’s breder in de markt te zetten. De sessie start met het kiezen van een of meerdere afbeeldingen, om vervolgens hieraan ambitie, visie en praktijkervaringen te koppelen. Vervolgens geven de deelnemers aan wat zij nú nodig hebben en wat ze nog missen om van ESCo’s een groter succes te maken in Nederland. Een korte voorstelronde leert dat er vertegenwoordigers aanwezig zijn uit verschillende hoeken van de markt: Jos Bakker, Servicepunt Duurzame Energie en gespreksleider en Jancor De Boer, directie SRO vanuit maatschappelijk vastgoed. Eloi Burdorf, managing partner DWA en Dick Van Veen, Directeur Building Solutions Eneco, vertegenwoordigen energie- en installatievoorziening. De vijfde deelnemer is Andrea van de Graaf, Tegenstroom, vanuit financiering en energievoorziening. Bakker geeft het startschot voor het eerste onderdeel van de creativiteitssessie: het verbinden van ambities en perspectieven aan afbeeldingen, die verspreid liggen over de tafel.

Rust en comfort Burdorf bijt het spits af en selecteert twee afbeeldingen waaraan hij zijn gedachten koppelt: een scheikundige die

december 2014 | duurzaam gebouwd

een brouwsel maakt en een zonnige vakantiebestemming inclusief uitnodigende strandstoel. De scheikundige associeert hij met een ingewikkeld proces. “Wat we op dit moment vaak zien in de markt, is dat het proces ingewikkelder wordt vastgesteld dan het in realiteit is. Dit door grote, uitgebreide contracten die het proces kunnen verstokken. De markt ziet ESCo’s als een doel op zich, terwijl het beter is om eerst het doel te bepalen en vervolgens te beslissen of deze contractvorm een meerwaarde biedt.” Heldere afspraken maken met je ketenpartners en dit contractueel vastleggen is noodzakelijk, maar less kan absoluut more worden. Burdorf wijst naar de tweede afbeelding die hij heeft uitgezocht, waarop iemand in een strandstoel ontspant. “In essentie zijn rust en comfort twee winsten die een ESCo kan opleveren. Dat kun je letterlijk opvatten, want we verzorgen een comfortabel en gezond binnenklimaat. Maar ook figuurlijk, in de vorm van helder afgestemde afspraken en een vertrouwensband onderling. Daarom ben ik er een groot voorstander van om afspraken met elkaar te maken, die echt relevant zijn en die alle partijen het juiste comfort bieden.” Van De Graaf selecteert twee afbeeldingen: een gloeilamp en een plaat met ‘loomen’, een knutselkunst met gekleurde

Rondetafelgesprek

en ‘potentie’ uitbeelden. “Vanuit SRO beheren, exploiteren en onderhouden we voor verschillende gemeenten maatschappelijk vastgoed, waaronder verschillende sportaccommodaties. De vorm waarin we dat doen verschilt per gemeente, maar de winst van goede (resultaat) afspraken is absoluut zichtbaar.” Hij toont de foto die hij heeft uitgezocht, waarop eitjes te zien zijn die uitkomen. “De vergelijking die ik hierbij trek met een ESCo is dat als je er op de juiste manier mee omgaat, er ook echt iets moois uit komt. Maar houd rekening met die kwetsbaarheid.”

Toegevoegde waarden Bakker bekijkt de situatie vanuit zijn functie bij Servicepunt Duurzame Energie en onderstreept de winst die voortkomt uit het samenbrengen van de juiste partijen. “Ik ben er heilig van overtuigd dat juist binnen deze vorm van contracting iedere organisatie een maximale toegevoegde waarde heeft. Bedenk vanuit de exploitatiefase en breng het terug naar de ontwikkelingsfase. Als ik kijk naar de opgave bestaande bouw die voor ons ligt, dan zie ik renovatie eigenlijk ook als een nieuwe ontwikkeling. Met een ESCo kun je het verschil maken als je met elkaar rond de tekentafel gaat zitten en bespreekt hoe je gaat verduurzamen en wat de concrete ambities zijn. Wie neemt welke risico’s en wie krijgt de verantwoordelijkheid?”

elastieken. “Erg in trek bij de jeugd”, zegt ze over dit fenomeen, “en fascinerend hoe dit – min of meer – uit het niets enorm populair is.” De vergelijking met ESCo’s valt zeker te trekken, want het idee erachter is eveneens simpel maar doeltreffend. De betekenis van de gloeilamp verwijst voor haar naar een goed idee. “Daarvoor heb je de juiste samenwerking nodig. Een concreet voorbeeld van hoe dit eruitziet in de praktijk: als Tegenstroom werken we samen met gemeente Haarlemmermeer aan het verduurzamen van woningbouw. We spreken met woningcorporatie Ymere af om 3000 woningen te voorzien van zonnepanelen, acht panelen per huis. Met Tegenstroom hebben we een lening bij de Bank Nederlandse Gemeenten, met garantie van de gemeente Haarlemmermeer. De panelen blijven van Tegenstroom en wij sluiten een contract met de huurders, zodat de huur niet verhoogd hoeft te worden.”

Durven samenbrengen Van Veen vindt dat vooral durf en lef aan de basis liggen van succesvolle (ESCo)projecten en selecteert hier dan ook zijn afbeeldingen op. Hij laat onder andere een afbeelding zien van iemand die van een duikplank springt en van een Zwitsers zakmes. “Inhoudelijk vind ik dat er een te grote focus zit op energie, terwijl er voor de eindgebruiker meer inzit. Het moet integraler en dat betekent dat je veel meer moet durven samenbrengen: onderhoud, installatie, gebied, uitwisseling. Durf het groots te maken, dan zie ik ons als verbinder om de losse onderdelen te combineren. Tegelijkertijd is het ook durven af te wijken van de standaardcurve.” De Boer zocht afbeeldingen die ‘kracht’, ‘kwetsbaarheid’

duurzaam gebouwd | december 2014

KnaufZeker

KINDCENTRUM DEVENTER IS ZEKER...

100% prestatiegarantie

Beeld: Dok architecten

...van een stabiele, van vluchtroutes metconstructieve oplossing voor het creatief ontwerp 120 minuten brandwerendheid

Nieuwbouw Kindcentrum De Vlinder, Deventer

KnaufZeker: uw ontwerp gewaarborgd In uw ontwerp legt u de gewenste prestaties van een gebouw vast, bijvoorbeeld op het gebied van brand, geluid en luchtkwaliteit. En wat hierin wordt beloofd, moet in de praktijk natuurlijk waargemaakt worden. Met KnaufZeker weet u 100% zeker dat gewenste prestaties daadwerkelijk gerealiseerd worden. Dat garanderen wij.

www.knaufzeker.nl december 2014 | duurzaam gebouwd

Een gezamenlijk initiatief van:

Rondetafelgesprek

Als volgende stap benoemen de verschillende partijen wat ze op dit moment missen en nodig hebben om ESCo’s gemeengoed te maken in Nederland. “We hebben vastgesteld dat ESCo’s geen doel op zich zijn, maar een middel. Welk doel willen we behalen en welke toegevoegde waarden hebben we hiervoor nodig?” Bakker daagt de deelnemers vervolgens uit om hun toegevoegde waarden op een post-it te noteren en deze in een web te plakken. De steekwoorden die de deelnemers opschrijven zijn divers en prikkelen tot discussie. Een greep uit de toegevoegde waarden: ‘waardecreatie’, ‘vliegwieleffect’, ‘kennis eindgebruiker’, ‘van businesscase naar value case’, ‘gebiedsontwikkeling’ en ‘professionele ontzorging’.

succes te komen. “Een eenzijdige focus op kostenreductie leidt vaak tot een kortetermijnoptimalisatie en draagt meestal niet echt bij tot een echt duurzame oplossing. Vraag je dus altijd af wat je nu echt wil bereiken. Is dit alleen kostenreductie of zijn er verbeterpunten die meerwaarde kunnen creëren? Een school waar na renovatie een beter comfort heerst, bespaart wellicht niet de maximale energie, maar de leerprestaties verbeteren fors. Je creëert hiermee in mijn ogen uiteindelijk een grotere maatschappelijke waarde.” ‘Snel resultaat’ en ‘kosten drukken’ worden laag gewaardeerd door de deelnemers. Van Veen: “Als je voor de langere termijn durft te gaan, maak je betere keuzes.”

Musthave

Investeren

Vervolgens is het aan de deelnemers om de ‘want to haves’ te rangschikken en aan te geven wat we nú nodig hebben: ‘musthaves’. Tegelijkertijd geven ze aan waar de sector op dit moment absoluut geen behoefte aan heeft bij verduurzaming in het algemeen en de toepassing van ESCo’s in het bijzonder. Hoog op de wensenlijst staan ‘muurtjes weg’ en ‘waardecreatie’. Van De Graaf over ‘muurtjes weg’: “Volgens mij moeten we beter kijken naar elkaars doelen en wat ons gezamenlijke doel is. Daarbij houden we in gedachten dat de taart eerlijk verdeeld moet worden. Gooi een steen ver weg en werk er vervolgens met zijn allen naartoe. Daarvoor moet je denk ik de muurtjes wegwerken en minder in hokjes werken. Samenwerken vanuit verschillende disciplines en zo kom je tot waardecreatie. Meervoudige waardecreatie. ”

De Boer: “Als je naar TCO kijkt, is duurzaamheid uiteindelijk goedkoper. Dat proberen we te bereiken bij gemeenten – kijk verder dan naar het vierjarige college of raadsperiode, anders gebeurt er niets. Kijk naar de TCO en dan kunnen de kosten lager. Wij maken bijvoorbeeld meerjaren-onderhoudsplannen voor onderwijsinstellingen. Investeren en inzetten op duurzaamheid betekent lagere exploitatielasten en met die ‘winst’ kun je investeren in de kwaliteit van je onderwijs.” “Welke naam we de innovatieve financiering- en contractvorm ook geven, gevoelswaarde eraan geven is van levensbelang”, vat Burdorf samen.”Je moet het merk laden en de markt hiermee bekend maken. Het is een belangrijke sleutel, want ik merk bij vrijwel ieder project opnieuw dat er uitleg gevraagd wordt over de aanpak, ook over basale aspecten. Het gaat inderdaad om waardecreatie, maar we moeten focussen op het grote verhaal en met succesvoorbeelden laten zien dat het wél kan.”

Essentieel Van Veen sluit zich hierbij aan en noemt aandacht voor waardecreatie een essentiële voorwaarde om tot een écht

duurzaam gebouwd | december 2014

ROCKPANEL, duurzaam van begin tot eind ROCKPANEL: onafhankelijk erkend als A+/A gevelbekleding

Rockpanel ?

De ROCKPANEL producten zijn duurzaam over de gehele levensduur. Het natuurlijke basismateriaal, het efficiĂŤnte productieproces, de duurzaamheid, het veilige gebruik en het geringe onderhoud maken ROCKPANEL tot een doordachte en verantwoorde keuze. Dat alles ĂŠn het feit dat de platen volledig recycleerbaar zijn zorgen ervoor dat ROCKPANEL moeiteloos past in elk duurzaam bouwproces. Op basis van een Life Cycle Assessment (LCA) kende BRE Global ROCKPANEL een Environmental Product Declaration (EPD) toe. Bovendien werden de producten erkend als een van de beste in haar soort met A+ en A ratings voor diverse constructies. Ga voor meer informatie naar www.rockpanel.nl/aplus

Environmental Profiles Certificate No.427

december 2014 | duurzaam gebouwd

Xxxxxxxxxx

Management Advies Automatisering Bouw Huisvesting Vastgoed

NIEUWE

hebben IS HET

â&#x20AC;&#x153;

Koplopers Mensen en bedrijven die lef hebben, die het proberen. Die op zoek gaan naar vernieuwing en verduurzaming, ondanks moeilijke omstandigheden. Ze zijn er altijd en zo ook in onze branche. De economische crisis in de bouwen vastgoedwereld heeft zware gevolgen gehad en is nog niet voorbij. Financiering van vastgoed is problematisch en op vastgoedportefeuilles worden zware verliezen geleden. Daarmee zijn ook de mogelijkheden om in duurzaamheidsmaatregelen te investeren afgenomen. Toch is duurzaamheid inmiddels een voorwaarde geworden bij de transformatie, renovatie en het hergebruik van bestaand vastgoed. Dankzij die koplopers. We zijn er trots op dat we met deze koplopers mogen samenwerken. Hans de Jonge, directievoorzitter Brink Groep

brinkgroep.nl/duurzaam

â&#x20AC;?

duurzaam gebouwd | december 2014

Aangenaam verpozen in De Hallen met dank aan ESCo De renovatie van de oude tramremise ‘De Hallen‘ in Amsterdam-Oud West is in de afrondende fase. Een deel ervan is al in gebruik en deels staan de steigers nog in en om het complex en is het werk nog ‘in uitvoering’. De Hallen is jarenlang het zorgenkindje van gemeente Amsterdam geweest. Nu staat er een duurzaam gebouw waar Amsterdam en vooral ook de buurt, met recht, trots op is. Een van de onderdelen waardoor de duurzaamheidsambities konden worden gerealiseerd is de WKO-installatie, met dank aan een unieke ESCo-constructie. Tekst: Gerrit Tenkink, Fotografie: Marjolein Ansink

december 2014 | duurzaam gebouwd

Project

Tramremise ‘De Hallen’

De renovatie van de monumentale tramremise ‘De Hallen’ in Amsterdam Oud-West is op dit moment nog in volle gang. Eind 2014 wordt het multifunctionele complex geheel opgeleverd. Op dit moment is een deel van De Hallen al in gebruik genomen door onder andere Vondel Hotels, Kinky Academy, de openbare Bibliotheek Amsterdam, Kunstuitleen Beeldend Gesproken en het fietsenbedrijf ReCycle. Binnenkort openen De Filmhallen, Foodhallen, respectievelijk een filmstudio en een horecagelegenheid, de deuren. Het complex omvat in totaal 21.000 vierkante meter, waarvan 5000 vierkante meter voor een ondergrondse parkeergarage en fietsenstalling. Op de kopse kant van De Hallen bevindt zich de pakweg 90 meter lange (overdekte) Passage (vroegere traverseerhal) met links en rechts diverse winkels en bedrijven. Haaks daarop De Hallen waarin vroeger de trams naar binnen en buiten werden gereden voor onderhoud en reparatie. Deze hallen, in totaal tien stuks, hebben steeds dezelfde breedteafmeting, maar verschillen in lengte van 75 tot meer dan 100 meter lengte en zijn in gebruik van de huurders.

De complete renovatie werd ter hand genomen door het Amsterdamse Architectenbureau J. Van Stigt. Directeur André van Stigt en Jet van den Heuvel van het bureau voelden zich persoonlijk gegrepen door de schoonheid van de oude remise. Van den Heuvel: “Een prachtig complex in een moeilijke buurt. Het is een Rijksmonument en er zijn in de loop der jaren heel wat plannen voorbijgekomen. Plannen die vooral op veel weerstand vanuit de buurt stuitten. Op een gegeven moment is er een aparte stichting opgericht, Stichting TROM (TramRemise OntwikkelingsMaatschappij). Deze stichting, die de opdrachtgever van het architectenbureau is, heeft de schouders eronder gezet om de renovatie vorm te geven en te zoeken naar huurders. Daarnaast heeft de stichting zich als doel gesteld om er een duurzaam gebouw van te maken.” Hoewel de bouw nog in volle gang is, zijn alle ruimtes al verhuurd. De hippe omgeving is daar zeker debet aan, maar daarnaast spelen, volgens Van Stigt, de gunstige huurvoorwaarden een belangrijke rol. “Ons doel was een goed functionerend gebouw met een gezonde exploitatie en lage servicekosten. Op dit punt is het proces omgedraaid. Zo zijn we eerst op zoek gegaan naar een goed energieconcept, zodat we de huur en de servicekosten laag konden houden. Dat betekent een hogere investering vooraf, die je op een later

moment weer terugverdient. Daarbij zijn we ervan uitgegaan dat de prijzen voor energie de komende jaren zeker zullen stijgen. Mede door diverse aanpassingen aan het gebouw, waaronder gevelisolatie, dakisolatie, lage temperatuur vloerverwarming en koeling, dubbel glas en zeker ook mede dankzij de installatie voor Warmte en Koude Opslag (WKO) weten we nu al dat we die kosten voor energie in de hand kunnen houden. Daarnaast zijn de huurders contractueel verplicht om de energie gedurende lange tijd van de WKO-partij via de TROM af te nemen.” Die WKO-partij is in dit geval Unica. Jan-Maarten Elias, directeur Unica-Ecopower, licht het belang van de WKO nog wat nader toe: “Een essentieel onderdeel van het energieconcept is dat integraal naar het bouwkundig en installatieontwerp wordt gekeken. Een klimaatinstallatie kan pas goed het comfort aan de huurders leveren als alle onderdelen van de installatie op elkaar zijn afgestemd. Dit geldt zowel voor de WKO, het distributiesysteem alsook voor het afgiftesysteem. Om dit integraal te doen heb je één partij nodig die hiervoor verantwoordelijk is. Te vaak hebben WKO’s het laten afweten door geen integrale benadering en een te versnipperde aanpak tijdens ontwerp, realisatie en beheer. Dat alles kunnen we nu voorkomen.”

WKO Voor de integrale klimaatinstallatie met WKO werd dus de hulp ingeroepen van Unica. De technisch dienstverlener is koploper op het gebied van WKO-installaties en heeft derhalve veel kennis over deze relatief nieuwe techniek. Elias: “Het is bekend dat de bodemopbouw onder

André van Stigt, directeur Architectenbureau J. van Stigt.

duurzaam gebouwd | december 2014

Wédéflex. Powered by passion.

Al 35 jaar duurzaam gebouwde daksystemen!

30 40

Wédéflex Duurzame Daksystemen, Zuid-Willemsvaart 14, Postbus 811, 5201 AV ’s-Hertogenbosch Telefoon: 073 -gebouwd 613 10 40, Fax: 073 - 614 62 46, E-mail: info@wedeflex.nl, Internet: www.wedeflex.nl december 2014 | duurzaam gebouwd oktober 2013 | duurzaam

Project

Amsterdam uitstekend geschikt is voor een WKO. Daarnaast hebben we uiteraard ook naar het gebouw gekeken. De muren en vloeren zijn dik, zodat ze goed de warmte of koude kunnen vasthouden en de gebouwschil is goed geïsoleerd, waardoor de WKO minder vermogen nodig heeft. De WKO-installatie levert een CO2-reductie op van 50 procent ten opzichte van een conventioneel koelingsen verwarmingssysteem, wat traditioneel zou worden toegepast in dit soort renovatieprojecten. Voor De Hallen komt dat overeen met een jaarlijkse reductie van340 ton CO2, of 10,2 duizend ton CO2 gedurende een looptijd van 30 jaar.”

AKEF Met de aanleg van de WKO-installatie is een bedrag gemoeid van 1,1 miljoen euro. Een deel daarvan is door TROM gefinancierd en er is een Energie InvesteringsAftrek (EIA) aangevraagd. De overige 900.000 euro werd verkregen via het Amsterdam Klimaat & EnergieFonds (AKEF). Het AKEF is opgericht door de gemeente Amsterdam en het fonds investeert uitsluitend in projecten op het gebied van energiebesparing, duurzame energieopwekking en energie-efficiëntie, die aantoonbaar bijdragen aan de energiestrategie Amsterdam 2040. In totaal heeft AKEF zo’n 45 miljoen euro te besteden. Unica is blij met de financiële ondersteuning van AKEF. “Met AKEF hebben we een goede partner gevonden. Wij hebben zelf ook meerdere WKO’s gefinancierd, maar uiteindelijk zijn wij geen bank”, zegt Elias.

Jan-Maarten Elias, directeur Unica Ecopower.

ons geen geheimen, dus wij weten exact wat ons te wachten staat. Daarmee kun je een redelijke inschatting maken hoeveel tijd en geld er met dat onderhoud is gemoeid.”

ESCo

Volgens AKEF-directeur Michel Hendriks past de WKOtechniek goed in het AKEF-plaatje: “Voor ons vormt de WKO-techniek een speerpunt, omdat met deze techniek een groot deel van de CO2-doelstelling van het AKEF kan worden gehaald. Wij zien dat partijen die willen investeren in duurzame energietechnieken zoeken naar financiering, vooral tijdens de bouwfase. Banken zijn op dat gebied afwachtend. Die stappen meestal pas in als een installatie één of twee jaar naar behoren heeft gefunctioneerd. Wij zijn bereid om eerder en deels risicodragend te financieren en daarmee projecten op gang te brengen“, zegt Hendriks, die er aan toevoegt dat hij uiteraard wel probeert dat risico te minimaliseren. “Zowel Unica als AKEF zijn beiden overtuigd dat de ESCo-constructie waarvoor we hebben gekozen zorgt voor een minimaal risico. Met deze ESCo verbindt Unica zich namelijk voor de komende 30 jaar aan de exploitatie van de installatie. Op die manier heb je de garantie dat Unica de installatie goed beheert. Immers, doet Unica het niet goed, dan is het zelf verantwoordelijk voor de gevolgen. De installateur blijft dus ook na oplevering in beeld.” Anderzijds, ook voor Unica brengt de ESCo-constructie voordelen. “We weten dat we voor de komende dertig jaar het beheer en onderhoud mogen uitvoeren. Omdat we de installatie zelf hebben ontworpen en gebouwd, kent zij voor

Omdat Unica potentie ziet in Amsterdam en verwacht hier de komende jaren meer WKO-installaties te kunnen leveren heeft de installateur een 100 procent dochter opgericht voor WKO’s in en om Amsterdam. Het dertigjarige WKOcontract met De Hallen en Stichting TROM wordt ingebracht in deze BV. Daarnaast is er een groenverklaring aangevraagd en ontvangen bij de RVO. Hiermee kan zij straks goedkoper herfinancieren bij een bank die deze groenverklaring kan gebruiken om minder belasting te betalen aan de overheid. Deze aparte BV heeft een raamwerkovereenkomst met AKEF. Elias: “Met behulp van AKEF kunnen wij makkelijker duurzame projecten realiseren in Amsterdam. Zij hebben naast de kennis van financiering ook ervaring met het ontwikkelen van duurzame energie-installaties, waardoor we snel kunnen schakelen. De doorlooptijd van eerste contact tot goedkeuring was ‘slechts’ drie maanden.”

Risico’s AKEF financiert het project middels twee leningen: een vijftienjaars aflossingvrije lening voor eenderde van de investering en een vijftienjaars annuïteitenlening voor tweederde van het bedrag. Hendriks: “Om aan onze CO2-doelstelling te voldoen, zal naar verwachting een deel van de investering binnen vier jaar worden geherfinancierd.

duurzaam gebouwd | december 2014

Stadstuin Overtoom (Amsterdam)

MAAK DE TOEKOMST Boston & Seattle (Rotterdam)

UPC kantoor (Leeuwarden)

Stadhuis Almelo

Avery Dennison (Science Park Leiden)

TransPort (Schiphol)

Kantoor Koopmans (Enschede)

TBI is een groep van ondernemingen die onze leefomgeving op een duurzame manier vernieuwt, inricht en onderhoudt. Het is voor ons dan ook niet meer dan natuurlijk dat wij BREEAM projecten van het hoogste niveau realiseren. Door de diversiteit van TBI-ondernemingen werken we aan een breed spectrum van BREEAM projecten. Van BREEAM woningen tot een laboratorium, van eigen kantoor tot projecten in eigen ontwikkeling. Ons werk heeft een grote en langdurige impact op het leven van mensen. De toekomst is niet iets wat ons overkomt, die kunnen we maken. MAAK DE TOEKOMST

december 2014 | duurzaam gebouwd

Project

Jet van den Heuvel, directie/management/secretariaat Architectenbureau J. van Stigt.

Michel Hendriks, directeur AKEF.

Het geld dat dan vrijkomt is dan weer beschikbaar voor volgende projecten. Op die manier denken wij de 45 miljoen euro van AKEF tijdens de looptijd (15 jaar) van het fonds 2-3 keer te investeren. Omdat Unica middels de ESCo-constructie is verbonden aan het project hebben wij veel vertrouwen in het beheer. Mocht er bij Unica onverhoopt toch iets misgaan, dan hebben wij voldoende zekerheden op de installatie en de leveringscontracten verkregen om de kasstroom voor AKEF op peil te houden.”

het verleden veel ‘magere’ installaties zijn gerealiseerd. Die installaties zijn niet ontworpen op basis van zo’n Total Cost of Ownership. Te vaak hebben we helaas meegemaakt dat zulke klimaatinstallaties problemen opleveren en het rendement niet gehaald wordt. Dat kost uiteindelijk de gebouweigenaar bakken met geld en een te koud of warm gebouw.” Beide partijen beschouwen dit project als een eerste project in een serie vergelijkbare projecten voor de gemeente Amsterdam. Hendriks: “De doelstelling is om met de nieuw opgerichte BV nieuwe projecten te realiseren die leiden tot een verdere CO2-reductie voor Amsterdam. Dit is ook van belang vanwege de CO2-doelstelling van AKEF. Met dit project zetten we een flinks stap richting de energiestrategie van Amsterdam in 2040, namelijk 75 procent minder CO2 in vergelijking met 1990.”

Energiestrategie Elias beaamt hetgeen Hendriks zegt. “Wij hebben nu onze eigen ontwerpkeuzes in de hand. Die ontwerpkeuzes worden in een traditionele situatie door adviseurs gemaakt en die hebben vaak niet de kennis en ervaring van langjarig beheer, onderhoud en exploitatie, waardoor er in

duurzaam gebouwd | december 2014

Master Builders Solutions Het nieuwe merk van BASF voor de bouw Voor al uw duurzame oplossingen

december 2014 | duurzaam gebouwd

Project

ESCo vertaald naar gebiedsprestaties Ondanks ambitieuze plannen ging het de laatste jaren niet goed met de Plaspoelpolder, het uitgestrekte bedrijventerrein in Rijswijk. Maar nu is er het initiatief om met behulp van een GebiedsESCo de situatie te verbeteren. Het verduurzamen van 40.000 vierkante meter van het gebied is een van de maatregelen om de Plaspoelpolder positief op de kaart te zetten. Tekst: Rijkert Knoppers

Ruim 30 procent van de gebouwen in de Plaspoelpolder staat leeg, driekwart daarvan bestaat uit kantoren. Bij het grote kantoren- en bedrijventerrein van circa 920.000 vierkante meter nam sinds enkele jaren geleden de leegstand toe. Het gebied gaat gebukt onder de een negatief imago, al blijkt de situatie in werkelijkheid net iets anders te zijn dan wat je op het eerste gezicht ziet. “Als je door bepaalde straten rijdt en je ziet de vele verouderde gebouwen, denk je misschien dat die allemaal leegstaan”, vertelt Gijs Schuurhuis. “Maar in veel gevallen zijn daarbinnen mensen die volop aan het werk zijn. Daar staat tegenover dat er in dit gebied ook spiksplinternieuwe kantoren zijn, die enkele jaren geleden zijn opgeleverd en waarin nog nooit enige bedrijvigheid heeft plaatsgevonden.” Schuurhuis is in het jaar 2012 als Urbanisator aangesteld om de situatie van dit bedrijventerrein radicaal te verbeteren. De functie van Urbanisator kwam hierbij voort uit de

activiteiten, die adviesbureau APPM Management Consultants rondom de ontwikkeling van de Plaspoelpolder ontplooiden. “We zijn een aantal jaren geleden gestart met het initiatief van Urbanisator omdat we merkten dat er een vacuüm was ontstaan tussen partijen, die weliswaar belang hadden bij de ontwikkeling van het gebied, maar die aan de andere kant verder niets ondernamen”, vertelt Bart van de Velde van het in Hoofddorp gevestigde APPM. “Lokale overheidsinstanties deden bewust een stap terug in de revitalisering van het gebied, terwijl vastgoedeigenaren nog onvoldoende georganiseerd waren om het gebied collectief aan te pakken. APPM heeft daarom voorgesteld dat een onafhankelijke Urbanisator een belangrijke rol zou kunnen spelen in de verbetering van de situatie.”

Actiepunten Met steun van de vastgoedeigenaren van Plaspoelpolder en de gemeente Rijswijk ging Schuurhuis aan de slag, met als uitgangspunt vier actiepunten: informeren en inspireren, initiëren en aanjagen, herontwikkelen en verduurzamen. “Dit gebied heeft behoefte aan concrete en zichtbare resultaten”, vertelt Schuurhuis. “Zo zijn we samen met ondernemers uit dit gebied begonnen met het organiseren van bijeenkomsten. Maar dan op een andere manier dan dat vroeger gebruikelijk was. Destijds kwam er een budget met een heleboel nullen en vervolgens wachtte iedereen af wie er zou komen. Nu organiseren we de Polderfair met gesloten beurs. Alle ondernemers stellen zich actief op, het hier gevestigde cateringbedrijf levert bijvoorbeeld gratis catering, de grafische ontwerper uit Plaspoelpolder blijkt bereid om de reclame te regelen en zo weten de ondernemers elkaar erg goed te vinden.” Als voorbeeld binnen het actieveld ‘initiëren en aanjagen’ noemt Schuurhuis het kunstproject ‘Shoefittie’ wat op zeven plekken in de openbare ruimtes van de Plaspoelpolder is gerealiseerd, op

duurzaam gebouwd | december 2014

Let’s work together SLIMME EN DUURZAME LIJMOPLOSSINGEN VOOR WAND, VLOER, DAK, KELDER EN MONTAGE WWW.BOSTIK.NL

december 2014 | duurzaam gebouwd

Project

het gebied van herontwikkeling is vermeldenswaard het opnieuw gebruik van leegstaande gebouwen door zzp’ers en kunstenaars. “Het project verduurzaming bestaat eigenlijk uit een enkel project en dat is de GebiedsESCo, een Energy Service Company, toegespitst op een gebied”, aldus Schuurhuis. “Uit een brainstormsessie bleek dat eigenaren en ondernemers uit de Plaspoelpolder vooral geen zorgen wilden hebben over de ontwikkeling van dat gebied. De ESCo regelt dit! Wij brengen met energiescans het verduurzamingspotentieel in kaart en doen onderzoek naar de mogelijkheden.” “Het idee om een GebiedsESCo op te richten kwam naar voren tijdens een overleg met het adviesbureau DWA”, zo vult Van de Velde aan. “We hebben dankzij medewerking van onder meer de provincie Zuid-Holland en de gemeente Rijswijk de financiering hiertoe rond weten te krijgen. Het gaat in feite om een prestatiecontract op energiegebied, dat gericht is op het behalen van energiebesparing.”

Gebiedsniveau Als eerste stap zijn er verschillende energiescans gedaan van de verschillende gebouwen, deze brengen in kaart hoe de energiehuishouding van dat moment per gebouw is. Hierbij kwam onder meer naar voren, welke energiebesparende maatregelen mogelijk zijn, soms niet eens door het nemen van ingrijpende kostbare maatregelen, maar ook door het eenvoudigweg voorkomen van verspilling. “De energiescan is in feite een nulmeting, een startpunt voor de vervolgstap, het inrichten van de ESCo”, aldus Schuurhuis. “Het interessante is overigens dat de ESCo niet vertaald is naar gebouwniveau maar naar gebiedsprestaties, vandaar dat we praten over een GebiedsESCo. We hebben daartoe alle denkbare energiebesparende maatregelen onderver-

deeld in vier varianten. De bronzen variant betreft het laaghangend fruit, het gaat om minimale maatregelen, die de wet voorschrijft op het gebied van energiebesparing. Denk bijvoorbeeld aan het vervangen van gloeilampen door led-lampen. De zilveren variant is ook gebouwgebonden. Dan praat je over bijvoorbeeld het plaatsen van zonnepanelen op het eigen gebouw, maar het kan ook gaan om zonnecollectoren. De gouden variant werkt alleen als alle partijen voor deze aanpak kiezen. Dit gaat dan over gebiedsgebonden oplossingen, met name in de vorm van de aanleg van een warmtenet of de installatie van een smart grid. En dan is er nog de platina variant, waarbij je streeft naar 100 procent energieneutraliteit, bijvoorbeeld door plaatsing van nog meer zonnepanelen.”

Kwaliteit uitstralen Binnen enkele maanden zullen alle betrokken partijen bij elkaar gaan zitten om concrete afspraken te maken over de toekomstige aanpak rond Plaspoelpolder. “Dan krijgen we duidelijkheid over hoe de bedrijven zich gaan opstellen”, vertelt Van de Velde. “Er zullen vast wel bedrijven zijn die op brons mikken, maar hopelijk zijn er ook bedrijven die voor goud zullen gaan. Als die inventarisatie duidelijk is gaan we marktpartijen benaderen voor het leveren van energiebesparende technieken die de eigenaren hebben gekozen, zoals zonnepanelen of led-lampen. Ons voornemen is om in de tweede helft van 2014 echt van start gaan.” Volgens Van de Velde is het instrument ESCo geen wondermiddel tegen het bestrijden van de leegstand. Het zorgt er wel voor dat de panden weer voldoende kwaliteit uitstralen en dat het imago van het gebied verbetert. En dat zou voor de vastgoedbedrijven een belangrijk argument moeten zijn om mee te doen.”

duurzaam gebouwd | december 2014

w in den er g ie pa bes

ring

mas bio sa

wa te

w a r mt e

zon

CMYK: C30, M35, Y55, K15 RGB: R170, G146, B112

Duurzame ondernemer? Inzicht in effect van uw duurzame projecten • • • •

Overzichtelijke monitoring van energieprojecten Inschatting van effecten, zoals energiebesparing Visualisatie van voortgang Communicatie van resultaten intern en extern

Leden van Duurzaam Gebouwd kunnen nu één jaar lang gratis gebruikmaken van Enervisa. Voor meer informatie over Enervisa kunt u contact opnemen met Hans van der Heide of Gabrielle Uitbeijerse. Website www.enervisa.nl E-mail info@enervisa.nl Enervisa is een handelsnaam van DWA BV, ingeschreven bij de Kamer van Koophandel onder nummer 29029243.

december 2014 | duurzaam gebouwd

CM RG

Marktbeschouwing

Overheid mist kans voor ESCo’s met implementatie richtlijn energie-efficiëntie De markt van ESCo’s heeft behoefte aan een impuls, maar de implementatie van de Europese richtlijn energie-efficiëntie door de Nederlandse wetgever voorziet niet voldoende in die behoefte.1 De Europese richtlijn biedt voldoende ruimte om maatregelen te nemen die ESCo’s een duwtje in de rug kunnen geven. Het is dan ook betreurenswaardig dat de overheid niet alleen de richtlijn veel te laat implementeert, maar ook nog eens zeer minimaal. Tekst: Michel Chatelin en Koen de Weers

De verhoogde afhankelijkheid van energie-invoer, de schaarse energiebronnen en de noodzaak om de klimaatverandering te beperken kunnen worden bestempeld als een van de grootste uitdagingen van de Europese Unie van dit moment. Energie-efficiëntie is een belangrijke pijler voor de verduurzaming van de energievoorziening. Door middel van energie-efficiëntie daalt het primaire energieverbruik en de energie-invoer. Bovendien zorgt het voor een vermindering van broeikasgasemissies en draagt het op die manier bij aan de vermindering van klimaatverandering.

Besparing blijft achter De Europese Commissie heeft geconstateerd dat de energiebesparing binnen de Europese Unie achterblijft op de streefdoelen.2 Om die reden schrijft de nieuwe Europese richtlijn betreffende energie-efficiëntie maatregelen voor die een impuls moeten geven in Europa. In deze nieuwe richtlijn staat onder meer dat het noodzakelijk is dat de markt voor energiediensten verder wordt ontwikkeld om de beschikbaarheid van zowel de vraag naar als het aanbod van energiediensten te waarborgen. Energiediensten worden aangeboden door zogenaamde aanbieders van energiediensten. Deze aanbieders zijn ook wel bekend onder de naam Energy Service Companies, ook wel ESCo’s genoemd. In de nieuwe richtlijn worden ESCo’s omschreven als een natuurlijk persoon of rechtspersoon die in de inrichtingen

of gebouwen van een eindafnemer energiediensten of andere maatregelen ter verbetering van de energie-efficiëntie levert.3 Vaak gebeurt dit door een prestatiecontract tussen de ESCo en de opdrachtgever waarin de ESCo een bepaalde energiebesparing garandeert. Dit kan gebeuren in verschillende fases van het bouwproces. Zo kunnen energiebesparende maatregelen worden genomen in de ontwerpfase, bouwfase of juist in de onderhouds- en beheerfase. De investeringen worden vervolgens zodanig betaald dat ze in verhouding staan tot de contractueel vastgelegde verbetering van de energie-efficiëntie. Worden de prestatiedoelen niet gehaald, dan liggen de risico’s bij de ESCo. Wordt er echter juist meer bespaard dan verwacht, dan wordt de winst verdeeld tussen de ESCo en de opdrachtgever. Ondanks het enorme potentieel van ESCo’s verkeert de markt nog in een pril stadium in Nederland. De nieuwe richtlijn zou dan ook een mooie kans zijn voor de Nederlandse wetgever om de markt voor ESCo’s een duwtje in de rug te geven door de vraag te bevorderen.

Stimuleren De nieuwe Europese richtlijn betreffende energie-efficiëntie beoogt een gemeenschappelijk kader op te zetten om energie-efficiëntie in de Europese Unie te stimuleren. Een belangrijk onderdeel hiervan is het ontwikkelen van de markt voor ESCo’s. De Europese wetgever hoopt de vraag

duurzaam gebouwd | december 2014

Pioneering for You

Wilo BIM ready Wilo is de eerste fabrikant van pompinstallaties ter wereld die zijn BIMcontent op een eenvoudige wijze beschikbaar stelt voor uw BIM projecten! Middels de Wilo-Revit Plugin kunt u onze intelligente Revit Families met ETIM productinformatie direct toepassen in uw BIM-projecten. Deze ‘Wilo button’ installeert u direct in Revit zelf en werkt onafhankelijk van uw toegepast BIM-teken-applicatie. BIM - Building Information Modelling – is de oplossing die maakt dat alle relevante informatie gedurende het hele bouwproces wordt opgeslagen, gebruikt en beheerd in een 3D model.

“Niet alleen de techniek is hoogefficiënt, ook de ondersteuning in de ontwerpfase”

december 2014 | duurzaam gebouwd

Wilo Nederland bv Rak 18 1551 NA Westzaan T. +31 (0)889456000 F. +31 (0)889456199 www.wilo.nl info@wilo.nl

Marktbeschouwing

Michel Chatelin

Koen de Weers

naar energie-efficiënte maatregelen te stimuleren door middel van het beschikbaar maken van lijsten van aanbieders van energiediensten, modelcontracten, uitwisseling van goede praktijken en richtsnoeren voor energieprestatiecontracten. De richtlijn is op 25 oktober 2012 tot stand gekomen en had uiterlijk 5 juni 2014 geïmplementeerd moeten zijn. Tot op heden (15 september 2014) is dit echter niet gebeurd.4

bindend en kan dus geen harde verplichtingen vormen volgens de Europese richtlijn.

Met de komst van de nieuwe richtlijn lijkt er echter weinig te veranderen voor de ESCo’s in Nederland. Nederland stelt zich op het standpunt dat zij reeds voldoet aan verplichtingen neergelegd in de richtlijn op het gebied van ESCo’s. Dat is een gemiste kans. Alhoewel Nederland inderdaad de meeste maatregelen met betrekking tot ESCo’s reeds heeft geïmplementeerd, draagt haar afwachtende houding niet bij tot de gewenste ontwikkeling van de markt van ESCo’s in Nederland. De implementatie van de nieuwe richtlijn was een uitstekende kans geweest voor de overheid om verplichtingen aan energieleveranciers op te leggen met betrekking tot energie-efficiëntie.

Gemiste kans De richtlijn schrijft voor dat de neergelegde besparingsdoelen moeten worden gerealiseerd met behulp van wettelijke verplichtingen of met behulp van beleidsmaatregelen van de overheid. Helaas heeft de Nederlandse wetgever gekozen voor algemeen omschreven en veelal niet-bindende beleidsmaatregelen. Dat is echter een gemiste kans. De beleidsmaatregelen worden met name ingevuld met het ‘Nationaal Energieakkoord voor Duurzame Groei’, waarin is afgesproken dat 100 PJ wordt bespaard in 2020 bij de eindgebruikers. Met de beoogde besparing uit het Energieakkoord verwacht Nederland te voldoen aan de verplichting uit de richtlijn. Het Energieakkoord is echter niet

Het is dan ook de vraag of de Nederlandse wetgever er wel goed aan heeft gedaan om te kiezen voor beleidsmaatregelen in plaats van harde verplichtingen. De richtlijn voorziet bijvoorbeeld in de eis dat energieleveranciers minimaal 1,5% energie moeten besparen bij de eindgebruikers. De Nederlandse wetgever had waarschijnlijk beter kunnen kiezen om wettelijke verplichtingen te formuleren zodat de energieleveranciers verantwoordelijk worden gemaakt voor het realiseren van energiebesparingen bij hun klanten. Dat zou de markt voor ESCo’s eerder de noodzakelijke stimulans kunnen geven. De overheid legt de bal nu bij de eindgebruikers die vaak nog onvoldoende in staat zijn om de juiste vraag te formuleren om energieleveranciers te prikkelen oplossingen voor energiebesparing te realiseren.

Noot: Michel Chatelin en Koen de Weers zijn werkzaam als advocaat te Amsterdam en verbonden aan Eversheds.

1 Richtlijn 2012/27/EU van het Europees Parlement en de Raad van 25 oktober 2012 betreffende energie-efficiëntie, tot wijziging van Richtlijnen 2009/125/EG en 2010/30/EU en houdende intrekking van de Richtlijnen 2004/8/EG en 2006/32/EG (Pb EU 2012, L315/1). 2 Doel van Richtlijn 2012/27/EU is het behalen van een Europees streefdoel van 20% energiebesparing op het energieverbruik in 2020 ten opzichte van het verbruik in 2010. 3 Artikel 2 (24) Richtlijn 2012/27/EU van het Europees Parlement en de Raad van 25 oktober 2012 betreffende energie-efficiëntie, tot wijziging van Richtlijnen 2009/125/EG en 2010/30/EU en houdende intrekking van de Richtlijnen 2004/8/EG en 2006/32/EG (Pb EU 2012, L315/1). 4 De implementatie van de richtlijn betreffende energie-efficiëntie zal plaatsvinden door middel van het wijzigen van de Wet implementatie EU-richtlijnen energie-efficiëntie, de Elektriciteitswet, de Gaswet en de Warmtewet.

duurzaam gebouwd | december 2014

Steden die 30% minder energie verbruiken? Als toonaangevende producent van energie-efficiĂŤnte oplossingen draagt ABB bij tot aanzienlijke energiebesparingen, zonder afbreuk te doen aan de prestaties. Met onze regelsystemen kun je tot 50 procent energie besparen en met onze gebouwautomatisering zelfs tot 60 procent. Terwijl de anderen praten over energieprijzen, stroomtekorten en klimaatverandering doet ABB er daadwerkelijk iets aan, hier, op dit moment. www.abb.com/betterworld

december 2014 | duurzaam gebouwd

Vast en zeker.

december 2014 | duurzaam gebouwd

Nieuws

Consortia maken 18 scholen toekomstbestendig Vanaf 1 januari 2015 worden schoolbesturen van het primair onderwijs zelf verantwoordelijk voor het buitenonderhoud van hun scholen. Vooruitlopend daarop zoeken de gemeenten Geldermalsen en Neerijnen en scholenstichtingen Fluvium en CPOB met basisschool Eben Haëzer de samenwerking met de markt. En met resultaat; twee consortia maakten in de zomer van 2014 een duurzaamheidsplan voor 18 basisscholen in de gemeenten Geldermalsen en Neerijnen. Vanaf 2015 worden de onderwijsinstellingen duurzaam en toekomstbestendig. Tekst: Jaklien Vlasblom en Anita Erkelens, Fotografie: Niek van Eldijk, RTV Betuwe

Het eerste consortium bestaat uit de partijen Dura Vermeer, Eneco en ICSadviseurs. Het tweede is een breed samenwerkingsverband van partijen onder leiding van Strukton, ABN AMRO en mc2-conceptontwikkeling. Beide consortia werkten businesscases uit, die belangrijke informatie bieden aan de schoolbesturen voor het daadwerkelijk aanbesteden van de uitvoering van investeringen en beheer vanaf 2015. De besluitvorming bij zowel gemeente als schoolbesturen moet nog plaatsvinden. De 18 scholen zijn ieder uniek in hun ligging, omvang, technische staat, wensen en cultuur. Ze hebben als gezamenlijk doel om hoogwaardig onderwijs te verzorgen. Hiervoor is een comfortabel gebouw nodig dat het onderwijs ondersteunt, dat passend, gezond, duurzaam en betaalbaar is.

1000 scholen Het consortium 1000 SCHOLEN (www.1000-scholen.nl) van Strukton, ABN AMRO en mc2-conceptontwikkeling benadert, in nauwe samenwerking met gemeenten en het onderwijs, het vraagstuk integraal en vraaggestuurd. Dit consortium ontwikkelde het concept ‘1000 Scholen’. Vanaf het begin wordt aandacht besteed aan ieders wensen en belangen. Het consortium richt zich op de sociale, technische en financiële aspecten op korte én lange termijn. Speerpunten daarbij zijn een gezonde binnenlucht, energetische duurzaamheid, belevingsaspecten en innovatieve indelingen die beter aansluiten op de onderwijsmethodieken en het passend onderwijs.

Verschuivingen Er vinden grote verschuivingen plaats. Per 1 januari 2015 komt de verantwoordelijkheid voor buitenonderhoud bij het schoolbestuur te liggen, voor het binnenonderhoud waren de schoolbesturen al verantwoordelijk. De budgetten gaan niet meer naar het gemeentefonds maar naar de scholen zelf. Echter, de gemeenten Geldermalsen en Neerijnen zien een blijvende rol voor zichzelf als samenwerkingspartner. Het is immers de maatschappelijke rol van de gemeente om de kwaliteit van onderwijshuisvesting te bewaken en te ondersteunen. In het kleine kernenbeleid past ook dat zoveel mogelijk dorpskernen een school behouden. Dit ondanks de grote krimp in het leerlingenaantal in de regio, tot 30% in Geldermalsen en 15% in Neerijnen de komende 10 jaar. De inkomsten voor de scholen vanuit de Rijksoverheid nemen daarmee af. Terwijl de kosten voor onderhoud en energie van de (deels sterk verouderde) gebouwen zwaar drukken op het totale budget.

De vraag van gemeenten en scholen Daarom was de tijd rijp in 2014 voor de 18 scholen, hun stichtingen en de twee gemeentebesturen, om de gebouwen integraal onder de loep te nemen. Samen gebruikmaken van schaalvoordelen maar met ruimte voor individuele wensen en behoeften per school en per dorpskern. Met de markt niet als uitvoerder maar als partner. De scholen willen ontzorgd worden, gebruikmaken van de technische en financiële knowhow van marktpartijen, een samenwerkingsrelatie aangaan waarbij wellicht zelfs winsten én risico’s worden gedeeld. De stichtingen en gemeenten hebben daarom aan de markt

duurzaam gebouwd | december 2014

december 2014 | duurzaam gebouwd

Nieuws

gevraagd om plannen te ontwikkelen voor de toekomst van deze 18 scholen. Voor een groot deel van de scholen zal het schoolbestuur gebruikmaken van de opgedane kennis om in samenwerking met de gemeenten goed vorm te geven aan de aanbesteding van de daadwerkelijke uitvoering vanaf 2015.

Consortia presenteren plannen De resultaten zijn veelbelovend. Beide consortia hebben in september een eigen businessplan opgeleverd dat moet leiden tot onderwijsinstellingen die kindvriendelijk, duurzaam, flexibel en gereed zijn voor de toekomst. Ze bieden een nieuwe visie en veel waardevolle informatie voor het verdere proces. Dit najaar presenteren de consortia hun plannen aan een breed publiek van stichtingen, directeuren en gemeenten uit de regio.

Meer dan energie In het businessplan van een ESCo worden toekomstige besparingen op energie en onderhoud ingezet om een deel van de voorinvestering te doen om te komen tot betere gebouwen. Beide consortia gaan echter veel verder in hun business cases. Het complete gebouw, schoolplein en de

Slimme scholen

Het consortium van Dura Vermeer, Eneco en ICSadviseurs ontwikkelde het concept ‘Slimme Scholen’. Naast een ambitieniveau waar het consortium dé partner in duurzaamheid is, door efficiënt om te gaan met energie, onderhoud en ruimtebehoefte, is de echte ambitie van het consortium om het comfort van de leerlingen en leerkrachten centraal te stellen voor optimale leerprestaties. Een frisse school met een goed leerklimaat en aandacht voor de omgeving is het resultaat van een ‘Slimme School’.

volledige exploitatie voor de langere termijn nemen ze mee, met de behoeften van de gebruiker. Want een toekomstbestendige school vergt naast energiebesparing ook een fris binnenklimaat voor optimale leerprestaties en een indeling van de ruimte passend bij de gekozen onderwijsvorm. Door slim om te gaan met budgetten blijft er meer budget over voor het onderwijs. Naast technische en organisatorische maatregelen, zien de consortiumpartners toegevoegde waarde in het opzetten van een educatief programma voor leerkrachten, ouders én leerlingen om het bewustzijn van energie te vergroten.

Innovatief proces De twee consortia behaalden de hoogste scores in een competitieve marktconsultatie, uitgeschreven door schoolbesturen Stichting Fluvium, Stichting CPOB, basisschool Eben Haëzer en de gemeenten Geldermalsen en Neerijnen. Het bureau De Kok & partners begeleidt het proces, gebaseerd op en geïnspireerd door ‘Slim en Snel’ van het programma ‘Energiesprong’. Het project is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van de Provincie Gelderland vanuit het programma ‘Energietransitie’. Een nieuwe manier van uitvragen is gevolgd waar de markt uiteindelijk goed mee uit de voeten kon. Tientallen bedrijven zijn nieuwe partnerschappen aangegaan om hun kennis te bundelen. Er zijn in totaal door 12 consortia filmpjes ingediend waarmee ze hun bereidheid aangaven om de business case uit te werken voor deze 18 scholen. De markt is uitgedaagd om zijn integrale visie neer te leggen op vastgoed dat duurzaam, gezond en levensloopbestendig is. Met als basisprincipe dat voor succes een volwaardig partnerschap nodig is van de markt, de eigenaren en de gebruikers van de gebouwen. Waarin ieder zijn eigen kennis en wensen inbrengt, maar waarbij ook winsten én risico’s worden gedeeld.

duurzaam gebouwd | december 2014

Samen | Duurzaam | Verder ! Samen | Duurzaam | Verder !

ALKLIMA ALKLIMAZOEKT ZOEKTTECHNISCH TECHNISCHCOMMERCIEEL COMMERCIEELADVISEUR ADVISEUR ALKLIMA, ALKLIMA, EXCLUSIEF EXCLUSIEF IMPORTEUR IMPORTEUR ININ NEDERLAND NEDERLAND VAN VAN MITSUBISHI MITSUBISHI ELECTRIC ELECTRIC ENVIRONMENT, ENVIRONMENT, ZOEKT ZOEKT EEN EEN TECHNISCH-COMMERCIEEL TECHNISCH-COMMERCIEEL ADVISEUR ADVISEUR (LANDELIJK). (LANDELIJK). Alklima Alklima heeftheeft samenwerking samenwerking en kennisdeling en kennisdeling hoog hoog in het in vaandel het vaandel staan. staan. MetMet name name bij duurzaam bij duurzaam bouwen, bouwen, het voorkomen het voorkomen van van faalkosten faalkosten en het en vergroten het vergroten van van de de energieprestatie energieprestatie van van gebouwen gebouwen is kennisdeling is kennisdeling en samenwerking en samenwerking in deinketen de keten een een belangrijk belangrijk gegeven. gegeven. Waar Waar in deinbeginjaren de beginjaren de leverancier de leverancier pas pas als laatste als laatste betrokken betrokken werdwerd in deinprojecten de projecten en alleen en alleen de producten de producten mocht mocht leveren leveren is deisrol devan rol van de leverande leverancier cier veranderd. veranderd. De leverancier De leverancier is nuisnadrukkelijk nu nadrukkelijk als partner als partner en adviseur en adviseur bij de bijontwikkeling de ontwikkeling van van bouw bouw en renovatieprojecten en renovatieprojecten van van begin begin tot eind tot eind betrokken. betrokken. De kennis De kennis van van de prode producten, ducten, systemen systemen en technologie en technologie ligt immers ligt immers bij de bijleverancier de leverancier en installateur. en installateur. In het In het BouwKennis BouwKennis klanttevredenheidsonderzoek klanttevredenheidsonderzoek 2014 2014 beoordelen beoordelen W-installateurs W-installateurs MitsMitsubishi ubishi Electric/Alklima Electric/Alklima bv opnieuw bv opnieuw als de alsbeste de beste partijpartij in klimaattechniek, in klimaattechniek, en bovenen bovendiendien als overall als overall winnaar winnaar in deinvolledige de volledige W-installatiesector. W-installatiesector. In deze In deze functie functie ben ben je verantwoordelijk je verantwoordelijk voorvoor het technisch het technisch advies advies en verkoop en verkoop van van klimaatconcepten klimaatconcepten aan aan zowel zowel opdrachtgevers, opdrachtgevers, projectontwikkelaars, projectontwikkelaars, adviseurs adviseurs en en installateurs. installateurs. Je benadert Je benadert de markt, de markt, segmenteert segmenteert en legt en legt contact contact metmet belangrijke belangrijke spelers. spelers. DoorDoor het contact het contact en relaties en relaties te onderhouden te onderhouden metmet zowel zowel opdrachtgevers, opdrachtgevers, projectontwikprojectontwikkelaars, kelaars, adviseurs adviseurs en installateurs en installateurs weetweet je vroegtijdig je vroegtijdig projecten projecten te signaleren te signaleren en het en het juiste juiste advies advies te geven te geven welke welke bijdraagt bijdraagt aan aan het duurzaam het duurzaam realiseren realiseren van van vastgoed vastgoed en en een een op de opopdrachtgever de opdrachtgever afgestemd afgestemd klimaatconcept. klimaatconcept. DoorDoor jouwjouw gestructureerde gestructureerde aanpak aanpak ben ben je injestaat in staat de projecten de projecten zodazodanig op nig te opvolgen, te volgen, dat dat succes succes gegarangegarandeerd deerd is. Je is.bent Je bent in staat in staat om om technische technische en budgettaire en budgettaire wensen wensen te vertalen te vertalen naarnaar een een systeem systeem van van Mitsubishi Mitsubishi Electric. Electric. Je Je rapporteert rapporteert aan aan de Marketing de Marketing en Sales en Sales manager. manager.

WIEWIE BEN BEN JE JE

EenEen Alklima Alklima collega collega is over is over het het algemeen algemeen te verwoorden te verwoorden als no als nonno nonsense, sense, (opr)echt, (opr)echt, eeneen harde harde werker, werker, resultaatgericht resultaatgericht en vakkundig. en vakkundig. Je Je hebthebt minimaal minimaal HBO HBO (WTB/HIT) (WTB/HIT) of WO of WO (TU)(TU) werkwerk en denkniveau. en denkniveau. Het Het is voor is voor onsons belangrijk belangrijk dat dat je ervaring je ervaring hebthebt opgedaan opgedaan in soortgelijke in soortgelijke adviseur-functie. adviseur-functie. Je bent Je bent zelfstandig, zelfstandig, commercieel, commercieel, communicatief communicatief sterk, sterk, enthousiast enthousiast persoon persoon en administratief en administratief vaardig. vaardig. Je moet Je moet kansen kansen en uitdagingen en uitdagingen zien.zien. Je hebt Je hebt eeneen goede goede beheersing beheersing van van de Nederlandde Nederlandse en se Engels en Engels taal.taal. WAT WAT BIEDEN BIEDEN WEWE

Het Het werkwerk is afwisselend is afwisselend vanwege vanwege de diverse de diverse klanten klanten waarmee waarmee je mee je mee te maken te maken hebt, hebt, van van eeneen eenmanszaak eenmanszaak tot een tot een grote grote organisaties. organisaties. Je Je werkt werkt binnen binnen eeneen hecht hecht team. team. Er isEreen is een gedegen gedegen inwerkperiode, inwerkperiode, ruimte ruimte voorvoor opleiding opleiding en we en organiseren we organiseren regelmatig regelmatig leuke leuke dingen. dingen. Daarnaast Daarnaast krijgkrijg je een je een goed goed salaris, salaris, leaseauto, leaseauto, eeneen bonusregeling, bonusregeling, eeneen winstuitkewinstuitkering,ring, eeneen laptop laptop en telefoon en telefoon van van de zaak. de zaak. REAGEREN REAGEREN

Voldoe Voldoe je aan je aan de gestelde de gestelde eisen eisen en ben en ben je op je korte op korte termijn termijn beschikbeschikbaar, baar, mailmail dandan je gegevens je gegevens (motivatie (motivatie en cv) en naar cv) naar Sabine Sabine Eindhoven: Eindhoven: seindhoven@alklima.nl. seindhoven@alklima.nl. VoorVoor meer meer info info zie www.alklima.nl zie www.alklima.nl of www. of www. mitsubishi-airco.nl, mitsubishi-airco.nl, of bekijk of bekijk het het bedrijfsprofi bedrijfsprofi el van el van Alklima Alklima doordoor in in onderstaand onderstaand kader kader te klikken. te klikken.

Van Hennaertweg Hennaertweg 29, 29, Alblasserdam Alblasserdam Alklima AlklimaVan Postbus Postbus 1176, 1176, 3350 3350 CD CD Papendrecht Papendrecht Telefoon Telefoon 078078 - 615 - 615 00 00 00 00

PLAFOND&WAND

SYSTEMEN

Xxxxxxxxxx

Samen van idee tot werkelijkheid ®

, werpt een nieuw licht op plafonds . Recyclingprogramma en 100% recyclebaar . Energiebeheer: hoge lichtreflectie . Duurzaam binnenklimaat: VOC A+ en ISO 5 . Akoestisch comfort (diversiteit in akoestiek door OP, dB en standaard producten) . C2C Bronze gecertificeerd

Nederland • België 076-52 30 200 (NL) • 02-223 00 72 (B) www.armstrong.nl/plafonds www.armstrong-plafonds.be

BRONZE

duurzaam gebouwd | december 2014

RVO.nl biedt ondersteuning bij verduurzaming van gebouwen Tekst: Irma Thijssen

Het Energieakkoord staat voor duurzame groei, waaraan ruim veertig organisaties, waaronder de overheid, werkgevers, vakbeweging en natuur- en milieuorganisaties zich verbinden. In het akkoord staan afspraken over energiebesparing, schone technologie en klimaatbeleid (www.energieakkoordser.nl). Vanuit het Energieakkoord en in het Woonakkoord zijn extra investeringsgelden beschikbaar gesteld die een extra impuls moeten geven aan zowel energiebesparing als werkgelegenheid. Deze zijn terug te vinden in de Kamerbrief van 20 juni 2014 over de “Voortgang rijksacties Energieakkoord voor energiebesparing woningen”.

RVO.nl ondersteunt activiteiten die voortvloeien uit de afspraken in het Energieakkoord, onder andere twee financiële regelingen voor energiebesparing in huurwoningen, de STEP en het FEH.

STEP

De Stimuleringsregeling energieprestatie huursector (STEP) richt zich op verhuurders van huurwoningen in de gereguleerde huursector. De regeling is op 20 juni 2014 gepubliceerd in de Staatscourant. Er is 400 miljoen beschikbaar gesteld. De STEP is bedoeld voor ingrijpende renovatie waarbij het energielabel met ten minste drie stappen wordt verbeterd. Subsidiebedragen

Ervaringenmetenergie.nl

RVO heeft samen met Milieu Centraal het online platform Ervaringenmetenergie.nl ontwikkeld. Op deze site kunnen mensen ervaringen met het verduurzamen van hun woning delen, en mensen die hun woning willen gaan verduurzamen kunnen er informatie ophalen. Het is de bedoeling dat de site wordt gekoppeld aan de vernieuwde www.VerbeteruwHuis.nl van Milieu Centraal.

december 2014 | duurzaam gebouwd

www.rvo.nl/gebouwen Tel: 088-0424242 Twitter: @RVO_Nederland, @duurz_gebouwen Artikelen: http://issuu.com/nlduurzaamvastgoed Films: http://www.youtube.com/nlduurzaamvastgoed

worden toegekend per woning, en de hoogte is afhankelijk van het aantal labelstappen: 3, 4, 5 of 6. Corporatiewoningen moeten minimaal uitkomen op label B, woningen van particuliere verhuurders minimaal op label C. Subsidieaanvragen kunnen sinds 1 juli worden ingediend tot en met 31 december 2017. www.rvo.nl/STEP

FEH

Woningcorporaties en andere verhuurders met minimaal vijf woningen in de sociale of vrije sector kunnen vanaf dit najaar gebruikmaken van de regeling Fonds energiebesparing huursector (FEH). Het FEH is een revolverend fonds voor laagrentende leningen, voor maximaal 25% van de totale projectkosten, ofwel maximaal 15.000 euro per

regeling doelgroep Stimuleringsregeling Verhuurders van woningen onder de energieprestatie huursector liberalisatiegrens (STEP)

type/budget Subsidieregeling,

Nationaal Energiebespaar-‐ fonds

Eigenaar-‐bewoners

Fonds energiebesparing huursector (FEH)

Corporaties en particuliere verhuurders van woningen, zowel onder als boven de liberalisatiegrens

Fonds voor VVE's VvE's energiebesparing door VvE's

woning. De overige driekwart dient privaat gefinancierd te worden. Voor woningcorporaties met woningen onder de liberalisatiegrens geldt een verbetering van het energielabel van ten minste 4 stappen waarbij elke huurwoning minimaal energielabel A+ bereikt. Voor woningcorporaties met woningen boven de liberalisatiegrens en voor andere verhuurders geldt een verbetering van het energielabel van ten minste 3 stappen waarbij elke huurwoning minimaal energielabel A bereikt. De definitieve regeling met alle voorwaarden is op 3 oktober in de Staatscourant verschenen. Woningcorporaties kunnen vanaf oktober een aanvraag indienen, overige verhuurders vanaf half november. www.rvo.nl/FEH

welke maatregelen start Subsidie per woning, afh. van het aantal juli 2014 labelstappen. De woning moet min. label B (woningcorporaties) of C (overige verhuurders) bereiken

uitvoering RVO.nl

nadere informatie www.rvo.nl/step

Revolverend fonds tbv laagrentende leningen, gevuld met 75 mln rijksgeld en 225 mln van Rabobank en ASN bank

Conform maatregellijst

SVn

www.ikinvesteerslim.nl

Revolerend fonds , voor max. een kwart van de totale investeringen

Sluit aan bij de STEP: gaat uit van een oktober 2014 hoger ambitieniveau. Minimaal label A+ na nemen van minimaal 4 labelstappen

RVO.nl

www.rvo.nl/FEH

Nog in ontwikkeling

nog niet bekend

400 mln

januari 2014

begin 2015

duurzaam gebouwd | december 2014

[Re]building the future

In-Use m “Inspireer elkaar met “BREEAM-NL duurzame een ‘must have’ worden transformatieprojecten”

Een duurzaam voorbeeld zijn, zodat er steeds meer over je gesproken wordt lijk doel dat huurders en zelfs consumenten duurzaamheid als ‘een must hav gedrag volgen. Dat is wat Klaas Voet, Hoofd Technisch en Facilitair Managem vastgoedbelegger Corio voor ogen heeft. En BREEAM-NL In-Use is volgens instrument om daar aan bij te dragen. En een hulpmiddel dat je zelfs geld ka

Corio voerthuist een actief FGH CorporateBank. Social ResponsabiMidden in het centrum van Utrecht, op een steenworp afstand van het Centraal Station, lity (CSR) beleid en timmert al enkele jaren hard aan de ‘groene weg’. Zo werd het bedrijf in het najaar Vanbuiten een grauw gebouw dat stamt uit de jaren 80, vanbinnen een groene oase,vanherontwikkeld 2012 benoemd tot meest duurzame Nederlandse belegger, en ontving hiervoor de Groene Bakvolgens de laatste duurzaamheidsstandaards. Van label G naar een A-label. Hetzelfde voor isNIBC steen. geldt Deze onderscheiding in 2010 door Jones Lang LaSalle geïnitieerd om duurzaamheid op de Bank in Den Haag. Beide banken zijn vertegenwoordigd in de Kopgroep Financiers vastgoedbeleggingsmarkt van de Dutchte stimuleren. GreenDe award is een compliment aan beleggers die een aansprekend voorbeeld zijn. Building Council. Met deze kopgroep willen de banken een impuls geven aan het verduurzamen van de Ambassadeursrol kantorenmarkt. Uiteraard door zelf het goede voorbeeld te geven. Ze vertellen erover. Corio wil echt een ambassadeursrol in de branche. Reden waarom Klaas Voet graag deelneemt aan de BREEAM-NL In-Use Adviesgroep. Voet: “Voordat mensen besluiten voor duurzaamheid te gaan, zul je ze eerst enthousiast moeten krijgen. Je moet er geloof in hebben, en vervolgens moet een systeem als BREEAM-NL In-Use – waarmee je die verduurzaming kunt bereiken – zo gemakkelijk mogelijk zijn in het gebruik. Door zitting te nemen in de Adviesgroep voor BREEAM-NL In-Use kan ik daaraan bijdragen.”

Het succes vanvertelt de vorige edities "Kijk, dit is de Tribune", Pieter Zwart. "Daar houden we van de Dutch Green Building Weekis krijgt komendekluis. septemberEn hiermee kun je vergaderpresentaties. Daar onze weer een vervolg. ruimtes reserveren." Met gepaste trots geeft Zwart van FGH Bank een rondleiding door het kantoor. Een jaar geleden is het opgeleverd. Een enorm transformatieproject waarbij zo maart 2013 | duurzaam gebouwd ongeveer alleen 38 de buitenmuren nog overeind zijn blijven staan. Meteen is ook het nieuwe werken ingevoerd. Hierdoor kon 5000 vierkante meter van de in totaal 15.000 vierkante meter worden afgestoten. "We zouden er ook voor kunnen kiezen om nieuwbouw te plegen, elders in de stad of aan de rand", vertelt Zwart. "Maar verduurzamen begint bij jezelf. Wij zitten hier op een geweldige plek. Waarom zou je deze unieke centrale plek dan verlaten?" Ook NIBC Bank heeft haar bestaande hoofdkantoor in Den Haag vernieuwd en energiezuiniger gemaakt. Hein van der Post van NIBC Bank: "Een kwestie van: put the money where your mouth is." DG19.indd 38

Awareness

Sinds 2011 zijn deze banken, net als de ING, ABN Amro en Achmea Vastgoed vertegenwoordigd in de Kopgroep Financiers. Doel? Gezamenlijk een bijdrage leveren aan het verduurzamen van de kantorenmarkt. "Wij kunnen als banken het verschil maken. De transformatie en revitalisatie van bestaande gebouwen en met name leegstaande kantoren is een uitdaging waar wij allen voor staan. Als bankier wil ik niet de regie hebben, maar een level playing field tot stand brengen waarbinnen we met alle betrokkenen, ontwikkelaar, eigenaar, gemeente, gebruiker en financier een gebied of project duurzaam (her)ontwikkelen. Wij zijn bereid om als maatschappelijk betrokken organisatie op het terrein van duurzaamheid onze nek uit te steken, ook vanuit de overtuiging dat we hiermee een belangrijke stap zetten in het weer gezond maken van de vastgoedmarkt", aldus Zwart. Wat is volgens Zwart en Van der Post de meerwaarde van zitting nemen in de Kopgroep Financiers? "Awareness", reageert Zwart. "Bewustwording", stellen Hein van der Post en NIBC collega Lisette Fortanier.

december 2014 | duurzaam gebouwd

Voet gelooft zelf in BREEAMdiverse redenen. “Om te beg steeds vaker of je vastgoed v maatstaven is gecertificeerd. meest gebruikte certificering ontkomt niet aan die ‘top-do daarom zichtbaar dat je duur mert. Zo streeft Corio ernaar bouwprojecten minimaal een (Very Good) beoordeling te b

Verkoopbaarheid port

Voet raadt het gebruik van B ook aan “omdat dit een heel als organisatie inzicht te krijg milieu. Het is een handige to beweging te krijgen. Bovend nele kosten omlaag brengen – gaat de verkoopbaarheid v Daarbij trekt hij de vergelijkin kiezen voor een pakje traditio boter, of voor een biologisch

Duurzaamheid verankerd

"De wil om de markt te helpen om te verduurzamen moet vooral van de banken zelf komen", vindt Pieter Zwart. Duurzaamheid is in de bedrijfsfilosofie van FGH Bank verankerd. In de loop van de jaren stelt FGH Bank strengere eisen aan de financiering van vastgoed. "Wij kijken uiteraard naar de risico's van een project. Risico's worden onder andere beperkt door de locatie en door het aantal gebruiksfuncties in een object. Daarbij wegen we duurzaamheidsaspecten mee in de financiering." Zwart geeft wel aan dat dit maatwerk vraagt. "Het bestek maken is vaak ingewikkelder bij een duurzaam project. Denk aan het meefinancieren van de WKO-installatie of een zonnepanelendak."

Transformatie-opgave

Volgens Lisette Fortanier van NIBC is het een proces van lange adem. "Je bent niet van de een op de andere dag gedraaid. Onze klanten ook niet. Iedereen heeft een geschiedenis. Maar we willen wel die klanten bedienen die ook in een transitiefase naar duurzaamheid zitten." Zowel FGH Bank en NIBC zijn bezig hun portefeuille te verduurzamen. Zo heeft FGH Bank in het afgelopen jaar de financiering van transformatieprojecten met een totaalvloeroppervlakte van circa 200.000 vierkante meter mede mogelijk gemaakt. Een belangrijke stap.

de demografische ontwikkeling en het feit dat het aantal personen per huishouden steeds kleiner wordt, maakt dat de vraag naar appartementen de komende jaren toeneemt. En het worden ook nog eens energiezuinige woningen", aldus Van der Post. "Kijk, zo werk je aan verduurzaming." FGH Bank heeft eveneens een project in de buurt ondersteund door Snippe Projecten, ook in Diemen. Een voormalig naastgelegen kantorenlocatie is succesvol omgevormd tot een studentencampus. Zwart noemt graag een project in de Amsterdamse Vijzelstraat, waarbij een voormalig ABN gebouw wordt getransformeerd tot ĂŠĂŠn totaalconcept voor multifunctionele kantoren en parkeergelegenheden. "Ook het voormalige Volkskrantgebouw aan de Wibautstraat is een voorbeeld van een geslaagd transformatieproject: het Volkshotel is een hippe creatieve hotspot geworden." Al deze voorbeelden moeten de financiers in Nederland stimuleren de minimumstandaard voor duurzaam vastgoed gezamenlijk omhoog te stuwen. Zwart: "Want als financier kun je wel een momentum afdwingen. Verduurzaming is het beste medicijn voor een gezondere vastgoedmarkt."

Inspirerende projecten

Het zijn ook juist die transformatieprojecten waarmee de banken uit de Kopgroep Financiers elkaar inspireren. "Het gaat in de kopgroep ook om kennisuitwisseling", vertelt Van der Post. "Het liefst noem ik altijd concrete projecten." Zo heeft Van der Post het over een groot transformatieproject in Diemen van initiatiefnemer Snippe Projecten. Hier wordt een kantorenlocatie van 100.000 vierkante meter uit de jaren 80, waarin enkele meters oppervlak zelfs nog nooit zijn verhuurd, omgebouwd tot een woninggebied. "Gezien

duurzaam gebouwd | december 2014

Samen slimmer (af)bouwen Samen kom je verder dan alleen. Loze kreet? Helemaal niet. Daarom is ketenintegratie zo belangrijk. Als alle bouwpartijen samenwerken, biedt dat louter voordelen. Minder doorlooptijd. Hogere bouwkwaliteit. Lagere (faal)kosten. Dat is winst voor iedereen, van opdrachtgever tot eindgebruiker. Faay Vianen heeft alles in huis voor ketenintegratie. De juiste mentaliteit. Een creatieve inslag. Een vernieuwende visie. En doordachte producten natuurlijk. Onze slimme wandsystemen, plafonds en (prefab-)totaaloplossingen bieden ongekende mogelijkheden. En nog duurzaam ook. Met ons komt u verder! Bel (0347) 37 66 24. Of kijk op faay.nl.

onuitputtelijke grondstoffen

december 2014 | duurzaam gebouwd

brandwerend

snel te monteren

geluidwerend

schroefvast

thermisch isolerend

dubo

Xxxxxxxxxx

Een licht, transparant, ruim en duurzaam gebouw

De renovatie van het a.s.r. hoofdkantoor werd onlangs bekroond met de titel â&#x20AC;&#x2DC;Beste Kantoorgebouw 2014â&#x20AC;&#x2122;. DGMR adviseerde over

comfort (daglicht en klimaat), brandveiligheid en duurzaamheid.

Adviseurs in bouwfysica, geveltechniek, akoestiek, duurzaamheid, (brand)veiligheid en klimaatbeheersing Arnhem | Den Haag | Drachten | Sittard

www.dgmr.nl duurzaam gebouwd | december 2014

Onderwijsgebouw levert eigen energie Het nieuwe onderkomen van de Faculteit Educatie (FED) van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen is een opvallende verschijning. Omgevingsfactoren en de wens elke verdieping van een groene buitenruimte te voorzien, bepalen de verschijningsvorm met verspringende verdiepingen. Duurzaamheidsaspecten en comfort zijn leidend op alle niveaus in het ontwerp met als resultaat een energiezuinig gebouw dat grotendeels in zijn eigen energiebehoefte voorziet. Zo doet de betonconstructie van het gebouw mee in de energie-efficiĂŤnte klimaathuishouding, als een grote warmtewisselaar. Opdrachtgever en architect zijn erin geslaagd een heldere ambitie waar te maken: het opleveren van het meest duurzame onderwijsgebouw in Nederland. Tekst: Ine ter Borch, Archispecials, Fotografie: Ben Vulkers

Op de campus van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen is het I/O gebouw van de Faculteit Educatie het laatste gebouw waarmee de vernieuwing van de campus is voltooid. Het gebouw is een ontwerp van LIAG architecten en bouwadviseurs. Zes verdiepingen telt het gebouw bovengronds en drie parkeerlagen ondergronds. De gebouwopzet bestaat uit twee stroken waarvan de noordelijke strook uitwaaiert, waardoor een gebouwhoog atrium ontstaat dat beide stroken verbindt. Via luchtbruggen zijn de verdiepingen met elkaar verbonden. Dankzij het atrium oogt het interieur heel ruimtelijk en lichtovergoten. De verdiepingen zijn telkens ten opzichte van elkaar verschoven. In de noordelijk gelegen strook komt hierdoor op de kop ruimte vrij voor groene terrassen. De getrapte vorm houdt rekening met de naastgelegen huizen die op deze wijze zon- en daglicht behouden.Â In de zuidelijk gelegen strook zorgt de verschuiving aan de westkop voor terrassen en aan de oostzijde voor opvallend grote uitkragingen.

Vorm en materiaal Om het ambitieniveau van meest duurzame onderwijsgebouw in Nederland waar te kunnen maken, is als eerste het gebouw zelf ingezet. Een betonskelet waarbij kolommen in de gevelzone en in de gangzone staan, maakt de ruimte volledig indeelbaar. Op energiegebied

december 2014 | duurzaam gebouwd

functioneert de betonconstructie als warmtewisselaar die warmte en koude opslaat en afgeeft. Zo draagt het gebouw bij aan een energiezuinig klimaatsysteem. Overstekken en lamellen aan de zonzijde van het gebouw zorgen voor schaduw in de zomer. Het glazen dak van het atrium voorziet het gebouw van daglicht en energie. Alle daken zijn voorzien van zonnepanelen. De geïntegreerde zonnepanelen in het glazen atriumdak wekken energie op en behoeden het atrium voor te veel opwarming. Ook de toegepaste materialen in het gebouw zijn gekozen met duurzaamheid en Cradle to Cradle als uitgangspunt. De gevelbekleding bestaat uit innovatieve lichtgewicht betonpanelen gemaakt met toeslagmateriaal van gerecycled groen glas. Behalve duurzaam geproduceerd, voldoen de panelen ook esthetisch aan hoge eisen. Smalle plaatnaden en strakke hoekoplossingen geven de uitstraling van het gebouw een hoogwaardige kwaliteit. Bij de vormgeving en materialisering van het gebouw stonden behalve duurzaamheid ook comfort en een prettige sfeer voorop. Natuurlijke materialen, lichte kleuren, veel daglicht en een gevoel van ruimtelijkheid creëren een aangenaam verblijfklimaat.

Betonkernactivering Voor een zo gunstig mogelijke EPC-waarde bij een optimaal comfort is gekozen voor betonkernactivering (BKA) als klimatiseringssysteem. Twee opties zijn onderzocht waarbij BKA op basis van leidingen met lucht is vergeleken met de watervoerende variant. Het concept op basis van lucht gaat uit van ventilatielucht als energiedrager voor afgifte van koude. Aluminium buizen gestort in betonvloeren dragen energie over naar het betonoppervlak. Tijdens de zomer-situatie voorziet dit systeem in een volledige koeling, in de winter is aanvulling nodig van een radiator of stralings-paneel. Bij BKA op basis van ingestorte watervoerende kunststofleidingen is een separaat ventilatiesysteem nodig. Om financiële, praktische en duurzaamheidsredenen is gekozen voor BKA op waterbasis. Bij een hoge bezettingsgraad van de ruimten zijn veel aluminium buizen nodig die veel ruimte innemen. Bovendien scoort aluminium als materiaal niet gunstig op duurzaamheid. Ook financieel bleken watervoerende leidingen in dit project beter uit de bus te komen. Het BKA-systeem is aangevuld met warmte/koude-pslag (WKO) in de bodem. Voor ruimten waar een hoge bezettingsgraad is, zijn klimaatplafonds ingezet voor extra koeling. De ventilatie bestaat uit een gebalanceerd systeem met warmteterugwinning. Voor het comfort van de gebruikers is desondanks gekozen voor ramen die open kunnen. Het systeem voldoet aan de eisen van Frisse scholen in klasse B. Het gebouwontwerp, klimaatinstallatie en materiaalkeuze hebben ertoe geleid dat de ambitie is waargemaakt, bij de oplevering van het gebouw in april 2014 was dit gebouw het meest duurzame onderwijsgebouw in Nederland.

Projectgegevens Opdrachtgever: Hogeschool van Arnhem en Nijmegen Omvang: totaal 36.633 m2 BVO: waarvan onderwijs- en sport functies: 16.641 m2 en drie ondergrondse bouwlagen voor parkeren: 19.992 m2, voor circa 650 parkeerplaatsen Architect: LIAG architecten en bouw adviseurs, Thomas Bögl Uitvoering Bouwkundig: Mertens Bouwbedrijf BV, Weert Uitvoering installatietechnisch: Unica Installatietechniek, Arnhem Adviseur constructie: Bouwadviesbureau Van der Ven, Ridderkerk Adviseur installatie: DWA installatie- en energie- advies, Bodegraven Adviseur bouwfysica/akoestiek: DGMR, Den Haag EPC: 0,25 Milieu-Index Gebouw (MIG): 283 NB: Voor deze score is er alleen gerekend met wat er door het gebouw zelf wordt opgewekt.

Duurzaamheidsmaatregelen: - Betonkernactivering met WKO in de bodem - Klimaatplafonds - Gebalanceerde ventilatie met warmte terugwinning - Zonnepanelen op het dak - Opvang regenwater voor grijswatervoorziening voor spoelen van de toiletten - Led-verlichting - Frisse scholen klasse B

www.cementenbeton.nl

duurzaam gebouwd | december 2014

U wilt een energiezuinig woonhuisventilatiesysteem. Wij bieden het BUVA Vital Air System. BEZOEK ONS OP DE WEEK VAN DE BOUW

9 T/M 13 FEBRUARI

Jaarbeurs Utrecht Hal 4, stand A.020

Het eenvoudig bedienbare en onderhoudsvriendelijke Vital Air System bestaat uit een BUVA woonhuisventilator uit de Q-Streamserie, in combinatie met zelfregelende ventilatieroosters uit de ‘Stream’-serie. Het Vital Air System is toepasbaar in nieuwbouw en bestaande bouw, met zowel het FlexStreamkanaalsysteem als een traditioneel kanaalsysteem. Meer informatie? Bel BUVA, vraag de brochure aan of download deze op buva.nl

december 2014 | duurzaam gebouwd

Xxxxxxxxxx

Dubbel grondgebruik, hoge isolatiewaarde en duurzame afdichting

Ge誰soleerde parkeerdaken boven leefruimten

Parkeren op het dak betekent meer ruimte voor

afdichting met een zeer lange levensduur. In de

groenvoorzieningen of andere bestemmingen.

totale opbouw wordt ook isolatie aangebracht

Dit voordeel van dubbel grondgebruik gaf de doorslag

waarmee de geldende energie-eisen ruimschoots

bij de keuze voor een parkeerdak boven de vestiging

worden behaald. Voor de toplaag biedt Triflex een

van Politie Haaglanden, de Yp. Vanwege de frequente

ruime keuze aan kleuren en structuren.

belasting van voertuigen boven leefruimten, is een goede afdichting een absolute must.

Kijk voor meer referenties en informatie over ge誰soleerde vloerconstructies op www.triflex.nl.

Triflex biedt een totaalconcept voor het afdichten van parkeerdaken. Het omvat niet alleen een berijdbare

duurzaam gebouwd | december 2014

Wetgeving koudetechniek Klimaatinstallaties & klimaatbeheersing in verbruiken onnodig vogelvlucht veel energie In 2014-2015 gebeurt er veel op het gebied van weten regelgeving in de koudetechniek en klimaatbeheersing. De NVKL zet de belangrijkste wijzigingen voor u op een rij. Uit onderzoek blijkt dat klimaatinstallaties in veel gebouwen niet voor 100% functioneren en daardoor onnodig

veel energie verbruiken en klachten veroorzaken. Door simpelweg de installaties te laten functioneren zoals in de ontwerpfase bedoeld was – afgestemd op het daadwerkelijke gebruik van het gebouw – kunnen substantiële energiebesparingen worden bereikt. Dergelijke besparingen zijn goed voor het milieu, de EU-klimaatdoelstellingen Per 1 januari 2015 wordt het bijvullen van HCFK’s in koelKom in actie en bovenal de portemonnee van eigenaar/gebruiker. Het is tijd om nu in actie te komen. Een goede installateur en klimaatinstallaties verboden. Het gaat om het veelgekan u precies vertellen wat de mogelijkheden zijn. De NVKLbruikte koudemiddel R22 en de mengsels waarin R22 erkende installateurs hebben ruime ervaring met dit soort is toegepast, zoals R401, R402, R403, R408 en R409. Tekst: Coen van de Sande vragen. Er wordt altijd gezocht naar de optie die het meest Deze koudemiddelen komen voor in een behoorlijk aantal rendabel is. Dat betekent niet altijd nieuwbouw, maar kan koelinstallaties, klimaatinstallaties en warmtepompen, en ook ombouw naar een andere koudemiddel zijn. mogen vanaf 2015 niet langer worden bijgevuld. Dit kan Hoe komt het toch dat veel klimaatinstalErgo, veel opdrachtgevers bezuinigen op verhoogd energieverbruik en comfortklachmogelijk gevolgen hebben voor uw installatie! laties in gebouwen te veel energie gebruiken onderhoud en beheer en realiseren zich niet ten en daardoor een aanzienlijke teruggang Verplichte EPBD-aircokeuring en voor comfortklachten zorgen, zal menig in productiviteit van de mensen die werken in dat daardoor het energieverbruik van hun Volgens de nieuwe EPBD-aircokeuring moet een airconTe lang wachten met het aanpassen of vernieuwen van een beheerder/exploitant zich afvragen. gebouw toeneemt en de productiviteit van het betreffende gebouw. ditioningsysteem minimaal één keer per 5 jaar gekeurd R22-installatie kan veel problemen met de bedrijfsvoering Onderzoek dat in het verleden is uitgehun personeel afneemt met als gevolg een veroorzaken. In de afgelopen periode mocht er nog gerege- worden. Deze verplichting geldt voor airconditioningsysteAanbesteding voerd door TNO en Halmos (Rooijakkers en stijging van kosten in plaats van een daling. nereerd R22-koudemiddel gebruikt worden om bij te vullen. men met een koelvermogen op gebouwniveau van meer Een andere oorzaak ligt in de manier van Scholten, 2006) heeft aangetoond dat het dan 12 kW. Maar na 1 januari 2015 is ook dat niet meer toegestaan. aanbesteden van onderhoud en beheer, deze Oplossingen al bij de overdracht van de gebouwen door vindt nog in veel gevallen plaats op de traditi- De oplossingen voor de hierboven beschrede bouwende partijen aan de beheerders in ven problematiek zijn al voorhanden maar onele manier; namelijk onderhoud en beheer 85% van de gevallen misgaat. De informatie worden op dit moment slechts door een op basis van inspanningsverplichtingen (verover ontwerp, instelling en inregelen van de beperkt aantal toegepast. vang jaarlijks luchtfilters, smeerlagers e.d.). gebouwinstallaties wordt onvolledig overgeOverzicht weten regelgeving metkoplopers InstallatieDoor informatie door alle partijen in de bij deze dragen waardoor beheerders en exploitanten Contractors/installateurs worden check App bouwketen bestaande uit opdrachtgevers, geen enkele wijze het onderhoud en beheer van hun gebouwen wijze van aanbesteden opWilt u snel en gemakkelijk zien welke weten regelarchitecten, ingenieursbureaus, aannegetriggerd om prestaties van de installaties aanbesteden en laten uitvoeren op basis van geving er voor uw te installatie geldt? Gebruik dan de installateurs enom toeleveranciers tijdens handhaven gebaseerd opInstallatiecheck ontwerpcondities deze onvolledige gegevens. De contractor/ App of mers, vraag uw installateur u de initiatie, bouw en beheerfase van een en/of feitelijk gebruik van het gebouw. installateur die het onderhoud en beheer in hierbij te ondersteunen. Deze app is gemaakt door de gestructureerd op te slaan in een Ook hierdoor ontstaat op NVKL termijnen een opdracht krijgt, zal dit naar eer en geweten dedegraRijksdienstbouwwerk voor Ondernemend NederBouwwerk Informatie Model (BIM) zal deze datie in functioneren van gebouwinstallaties oppakken maar doordat volledige informaland. gehele levensduur van met als gevolg de al genoemde tie ontbreekt, ontstaat bij nagenoeg iedere U voertcomfortde belangrijksteinformatie gegevenstijdens van uwdeinstallatie in toegankelijk blijven voor alle energieverbruik. onderhouds- of reparatieactiviteit een situatie klachten en een verhoogden ziet direct welke wet-ditenbouwwerk regelgeving van toepasrelevante partijen en dan vooral voor partijen al jaren bekend die steeds verder afwijkt van de optimale ont- Ondanks dat deze zaken sing is op uw koelinstallatie. Vraag uw installateur keuringen uit te voeren. actief in de beheerfase. Hierdoor kan het op zijn, lijkt hierin anno 2013 vervolgens nog steedsde nietbenodigde op werpspecificaties. Hierdoor ontstaan slecht kuntopgetreden. de app gratis downloaden via www.installatieeen verkeerde manier onderhouden en behefunctionerende installaties met als gevolg een grote schaal verbetering teU zijn checkapp.nl.koudemiddel)

72 60

juni 2013 | duurzaam gebouwd december 2014 | duurzaam gebouwd

Om de keuringen uit te mogen voeren, is een diploma EPBD-A Airconditioningsystemen en/of een EPBD-B Airconditioningsystemen nodig. Voor klasse 1-installaties − airconditioningsystemen tussen 12 kW en 45 kW − voldoet een diploma EPBD-A. Voor klasse 2 en 3 − airconditioningsystemen groter dan 45 kW − is ook een diploma EPBD-B vereist. Er is een schema van de overheid waarin staat wanneer welke installaties gekeurd dienen te zijn, zie ook www.nvkl.nl.

Nieuwe F-gassenverordening De nieuwe Europese F-gassenverordening is van toepassing per 1 januari 2015 in alle 28 lidstaten. De nieuwe F-gassenverordening geldt voor alle HFK koudemiddelen. Deze koudemiddelen komen voor in talloze klimaatinstallaties en koelsystemen. Voor gebouwbeheerders en eigenaren van koelen klimaatinstallaties kan dit grote gevolgen hebben. De belangrijkste wijzigingen voor de eindgebruiker zijn de wijziging in de frequentie van lekcontroles aan de installatie en de uitfasering van koudemiddelen met een hoog GWP. Wilt u meer informatie over deze wetgeving en wat dit betekent voor uw koel- of klimaatinstallatie, dan kunt u het beste contact opnemen met een NVKL-lid bij u in de buurt. Deze vindt u via de bedrijvengids op www.nvkl.nl.

Nieuwe PED gepubliceerd De Europese Commissie heeft op 27 juni 2014 de herschikking van de Richtlijn Drukapparatuur gepubliceerd in het Publicatieblad van de Europese Unie. De herschikking heeft

een nieuwe titel gekregen “Richtlijn betreffende de harmonisatie van de wetgevingen van de lidstaten inzake het op de markt aanbieden van drukapparatuur”. In de eerste overweging is aangegeven dat de al jaren bekende richtlijn drukapparatuur 97/23/EG ingrijpend is gewijzigd, de inhoud voor het vakgebied koudetechniek is echter nagenoeg ongewijzigd. De Nederlandse wetgeving moet voor 18 juli 2016 dusdanig zijn aangepast dat wordt voldaan aan de nieuwe richtlijn en deze moet worden toegepast per 19 juli 2016. Belangrijk aandachtspunt is dat onder de ‘oude’ PED afgegeven typegoedkeuren hun geldigheid behouden tot aan de einddatum ook als deze na 19 juli 2016 is. In de komende periode wordt de nieuwe richtlijn onderworpen aan een uitgebreide analyse. NVKL publiceert de belangrijkste wijzigingen op de website.

Koudetechniek & Klimaatbeheersing op Klimaatvak 2015 Van 27 t/m 29 januari 2015 is de sector Koude- en Klimaattechniek geconcentreerd op het Koude & Klimaatplein tijdens de Klimaatvak in Gorinchem. Een interessant lezingenprogramma en een ruim aanbod aan leveranciers maken dit een interessante beurs voor zowel installateurs als eindgebruikers.

De NVKL is de Nederlandse Vereniging van ondernemingen op het gebied van Koudetechniek en Luchtbehandeling. Zowel leveranciers als installateurs zijn bij de NVKL aangesloten. De NVKL-leden zijn vaak als eerste op de hoogte van alle veranderende wetgeving door de korte lijnen van de NVKL met de nationale en Europese overheden. De NVKL-erkende installateurs krijgen een tweejaarlijkse controle waar zij als installatiebedrijf aan moeten voldoen. De NVKL-erkenning staat dan ook voor garantie op kwaliteit en professionaliteit.

duurzaam gebouwd | december 2014

Bouw mee aan de ontwikkeling van gezonde, duurzame en comfortabele gebouwen!

Re-building the future ARTNER!

WORD OOK P

Het enige event waar vraag, aanbod en uitvoer onder ĂŠĂŠn dak samen komen!

2015

Het integrale event voor de bouw en vastgoed

Kijk voor meer informatie over de deelname mogelijkheden op www.buildingholland.nl of stuur een mail naar buildingholland@rai.nl Partners:

Een coproductie van:

december 2014 | duurzaam gebouwd The Floor is Yours

Xxxxxxxxxx

Isolatieoplossingen van Termokomfort

Milieubewust en innovatief! Door alle aandacht voor energiebesparing en milieu in de media is het isoleren van woningen en gebouwen ‘hotter’ dan ooit. Bij Termokomfort is de isolatie van gebouwen pas echt in ‘groene’ handen. Dat komt onder andere omdat we recyclebare en biologisch afbreekbare grondstoffen voor onze isolatieproducten én -systemen gebruiken die zorgen voor een minimale belasting van het milieu. BioFoamPearls bijvoorbeeld is 100% plantaardig, cradle-to-cradle gecertifi ceerd en biedt de allerhoogste isolatiewaarde in de markt.

100% natuurlijk product Gecertificeerd energiezuinig Hoogste isolatiewaarden in de markt 100% veilig voor mens en milieu Flexibel in de verwerking Inzetbaar voor vele vormenakoestischedakisolatie spouwisolatie kruipruimteisolatie isolatie Bel vandaag nog voor een vrijblijvend gesprek en wij van isolatie vertellen u graag hoe Termokomfort de beste ‘groene’ isolatieoplossingen in de markt kan bieden! dakisolatie

spouwisolatie

kruipruimteisolatie

akoestische isolatie

✆ (036) 538 75 58 www.termokomfort.nl

maakt het| december behaaglijk duurzaam gebouwd 2014

GPR Zorg Met de invoering van de nieuwe Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) in 2015 krijgen gemeenten meer taken toegewezen op het gebied van langdurige zorg. Het is de bedoeling dat mensen zo lang mogelijk thuis blijven wonen. Dit maakt de behoefte aan meer levenloopgeschikte woningen groter.

Tekst: Johanna Quelle, W/E adviseurs

Daarnaast is energiebesparing en duurzaam bouwen een speerpunt op de agenda van lokale overheden. Met GPR Zorg kunnen deze twee aspecten voor alle betrokkenen helder in beeld gebracht worden.

management, projectteams, cliënten en medewerkers. Ook is het een instrument om beter te anticiperen op de klantvraag naar kwalitatief goede zorghuisvesting.

Prestatie-eisen vastleggen

W/E adviseurs ontwikkelde GPR Zorg met en voor zorginstellingen, marktpartijen en gemeenten. De bereidheid van zorginstellingen om GPR Zorg in een vroeg stadium in de praktijk te testen was uiterst waardevol voor

Door afspraken te maken met corporaties en zorginstellingen, kan hierop vroegtijdig ingespeeld worden en woningen gereed gemaakt worden voor de zorgbehoevende generaties en doelgroepen. Zo kan de gemeente met corporaties prestatie-eisen in GPR vastleggen voor alle nieuw te bouwen of te renoveren woningen. In prestatieafspraken of samenwerkingsovereenkomsten worden daarmee duidelijke afspraken gemaakt over het opplussen van een deel van de woningvoorraad. GPR Zorg kan zelfs ingezet worden om te beoordelen of bestaande woningen wel geschikt zijn voor toekomstige aanpassingen in het kader van de WMO. Hierdoor kunnen WMO-gelden efficiënt in worden gezet.

Met en voor marktpartijen en gemeenten

Duurzaamheid zorgvastgoed GPR Zorg is een duurzaamheidsinstrument voor eigenaren en ontwikkelaars van zorgvastgoed in de ouderenzorg, gehandicaptenzorg en psychiatrie. Behalve zorginstellingen zijn dit vooral ook corporaties en gemeenten. Deze partijen kunnen met GPR Zorg de duurzaamheid van hun gebouwen in kaart brengen en kansen voor bijvoorbeeld energiebesparing signaleren. Daarnaast houdt GPR Zorg rekening met de speciale wooneisen van zorgvastgoed. GPR Zorg is een onderdeel van GPR Gebouw. GPR Zorg heeft naast alle functies van GPR Gebouw extra toegespitste invulvelden voor gebouwen van de gebruiksfunctie wonen met zorg. Zo kunnen in het thema Gebruikskwaliteit de breedte van deuren of de mogelijkheid voor het aanbrengen van zorgfaciliteiten in de badkamer ingevoerd worden. GPR Zorg kan een hulpmiddel zijn bij de communicatie over de kwaliteit van het zorgvastgoed naar de raad van bestuur,

december 2014 | duurzaam gebouwd

GGZ opnamekliniek Dijk en Duin in Castricum van zorginstelling Parnassia Bavo Groep. Bron illustratie: Greiner van Goor Huijten architecten.

Marieke Smelt van Greiner van Goor Huijten Architecten: “Meedenken over en testen van GPR Zorg zorgt ervoor dat duurzaamheid in gesprekken met de opdrachtgever op de agenda komt. Het is goed dat ook gebruikers een stem hebben in de ontwikkeling van GPR Zorg. Het eindresultaat is een duurzaamheidsinstrument dat aangepast is aan de sector en tegelijkertijd de breedte van het onderwerp duurzaam bouwen en renoveren in beeld brengt.”

Multifunctioneel dagen woonverblijf Morgensterlocatie Dordrecht. Bron illustratie: EGM adviseurs.

het ontwikkeltraject. Wensen konden direct omgezet worden en waardevolle feedback droeg bij aan de optimalisering van het rekeninstrument. De gemixte samenstelling van de ontwikkelgroep met naast de pilotpartners ook Syntrus Achmea Vastgoed, zorgt voor een breed draagvlak. Zo heeft Parnassia Groep het eigen kantoor en paramedisch centrum ingevoerd om te zien wat de huidige kwaliteit is en welke kwaliteitsverbetering realistisch is. Greijner, Van Goor, Huijten architecten heeft de duurzaamheid van de GGZ opnamekliniek Dijk en Duin in Castricum van zorginstelling Parnassia Bavo Groep doorgerekend. Vastgoedorganisatie Twinta heeft het programma van eisen

van woonzorgcentrum St. Elisabeth in Delden onder de loep genomen. Gemeente Nijmegen, corporatie Talis en bouwpartij Giesbers Wijchen onderzochten hoe met GPR Zorg getoetst kan worden of woningen voldoen aan de gemeentelijke criteria voor levensloopgeschikte of rolstoeltoegankelijke woningen (WMO). EGM adviseurs werkte met GPR Zorg aan een gebouw bestaande uit twee woongroepen van een intramuraal orthopedagogisch behandelcentrum. LKSVDD architecten lichtte het woon-, zorg en dienstencentrum Margaretha complex in Kampen door. Op basis van deze bevindingen is de definitieve versie GPR Zorg op de praktijk afgestemd.

Esther Roth, senior bij W/E adviseurs: “Met GPR Zorg brengt u de duurzaamheid van uw zorgvastgoed helder in beeld, zoals het op dit moment is. Met de 2020-doelen in het achterhoofd berekent u scenario’s over waar u wilt staan in de toekomst en hoe u daar komt.”

Peter van de Bildt, projectleider vastgoed, Reinaerde: “Ik beveel GPR Zorg aan te gebruiken als helder communicatiemiddel op intern en extern projectniveau en op portefeuilleniveau. Daarnaast kan het gehanteerd worden als beleids- en monitoringsinstrument om ambities te formuleren en resultaten te meten.”

Per direct beschikbaar GPR Zorg is voor nieuwbouw en bestaande bouw per direct beschikbaar binnen GPR Gebouw. Kijk voor meer informatie over een GPR Gebouw-licentie op GPRgebouw.nl. Meer lezen: www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/hervorming-langdurige-zorg/wet-maatschappelijke-ondersteuning-wmo-2015 www.gprgebouw.nl/voor-wie-is-gpr-gebouw/zorginstellingen-gpr-zorg

GPR Zorg Dat is GPR Gebouw, aangepast aan de speciale wooneisen van zorgvastgoed.

duurzaam gebouwd | december 2014

EEN NVKL INSTALLATEUR GAAT TOT HET GRAADJE

december 2014 | duurzaam gebouwd

Xxxxxxxxxx

Om de vangst vers te houden wordt hij aan boord al gekoeld. Om die temperatuur constant te houden heb je installateurs nodig die technisch goed geschoold zijn en een servicegerichte mentaliteit hebben. Die installateurs hebben zich verenigd in de NVKL. De Nederlandse Vereniging van ondernemingen op het gebied van de Koudetechniek en Luchtbehandeling. Daâ&#x20AC;&#x2122;s een hele mond vol voor professionaliteit, zekerheid en kwaliteit. Ze zorgen ervoor dat de ideale temperatuur overal en altijd precies hetzelfde blijft. Let er dus op of uw installateur er een is waar de NVKL achter staat. www.nvkl.nl

Precies de goede temperatuur. Overal. Altijd. Gegarandeerd.

duurzaam gebouwd | december 2014

Lyceum Schravenlant in Schiedam. Foto: Sebastiaan Knot.

Architectenbureau richt zich op geluk van mensen Afgelopen juli verwelkomde Duurzaam Gebouwd zijn eerste architectenbureau als partner. Met succesvolle, duurzame gebouwen als Lyceum Schravenlant, het I/O-gebouw van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en NBD Biblion in Zoetermeer heeft LIAG architecten en bouwadviseurs zich inmiddels onderscheiden op de markt. “Ons credo is: Architectuur van het geluk.”

Zo’n 3,5 jaar geleden kreeg Thomas Bögl, destijds seniorarchitect, de vraag of hij partner bij LIAG architecten en bouwadviseurs wilde worden. “De normale gang van zaken”, legt de geboren Duitser uit. Als een van de partners 60 jaar is, treedt hij terug en zoekt hij een opvolger die een jaar of 40 is. Dit heeft oprichter Dirk Roosenberg destijds bedacht om zeker te zijn van zijn opvolging. Inmiddels doen we dit iedere 10 jaar om zo voor een frisse wind te zorgen, zonder dat de opgedane kennis verloren gaat.”

december 2014 | duurzaam gebouwd

Fascinatie Eigenlijk praat Bögl niet graag over de bijna honderdjarige geschiedenis van het bedrijf. Liever kijkt hij naar de toekomst. “LIAG bestaat sinds 1919. Dat is natuurlijk mooi en knap, maar zegt niets over waar wij nu staan.” En laat hij op dat laatste aspect als mede-partner invloed kunnen uitoefenen. “Een van de redenen dat ik destijds als partner ben gevraagd, is vanwege mijn achtergrond en mijn ervaring op het gebied van duurzaamheid. Daarnaast kan

Partner uitgelicht

ik duurzaamheid duidelijk verwoorden.” Bögl heeft onder meer gewerkt aan GreenOffice2015 en heeft de opleidingen milieuwetenschappen, bouwbiologie en Cradle to Cradle afgerond. “Ik ben gefascineerd door de invloed van een gebouw op de mensen die erin werken. Als een gebouw hen energie geeft, dan is mijn doel geslaagd.” Dit gebeurde onder meer in Schiedam, waar hij verantwoordelijk was voor het ontwerp van het nieuwe Lyceum Schravenlant. “Toen ik daar een jaar na oplevering rondliep, kwam een gymdocent naar me toe en zei: ‘Vroeger was ik na vier uur lesgeven doodop en ging ik terug naar bed. In dit nieuwe gebouw heb ik veel meer energie.’ Van dat soort complimenten word ik erg blij, daar doe ik het voor. Ons credo is niet voor niets: ‘Architectuur van het geluk’.”

Cradle-to-Cradle

Bij dit Zuid-Hollandse lyceum verliep het project erg bijzonder. “Voor het eerst hebben we daar alles gezamenlijk in overleg gedaan: we hebben een wensenlijst gemaakt, waarop iedereen aan kon geven welke duurzame maatregelen hij het belangrijkst vond. Zowel de school als de gemeente hadden zeer hoge ambities op het gebied van duurzaamheid met het Cradle-to-Cradleprincipe als inspiratie.” Op allerlei manieren heeft LIAG met de school en de gemeente gekeken hoe deze school zo duurzaam mogelijk kon worden. “Om de duurzame oplossingen haalbaar te maken, gold het ‘levensduurdenken’ hierbij als uitgangspunt met daarbij de focus op de totale bouw en

Thomas Bögl: “Voor mij hoeft een gebouw helemaal niet volledig luchtdicht te zijn.” Foto: Rockin Pictures.

LIAG Dirk Roosenburg heeft LIAG in 1919 opgericht. Hij maakte naam met projecten als de Philips Lichttoren en het hoofdkantoor van Philips in Eindhoven. In 1990 kreeg het kantoor pas de naam LIAG. Het is een samenvoeging van de initialen van de partners destijds: Jacob Luyt, Wouter de Iongh, Jan Abels en Maarten Grasveld. “Wij hoeven onze naam er niet per se in te hebben. De naamsbekendheid van LIAG vinden wij belangrijker.”

NBD Biblion in Zoetermeer. Foto: Ben Aarts.

duurzaam gebouwd | december 2014

In eigen regie. LITECOM – het lichtmanagementsysteem herdefinieert de gebouwsturing. LITECOM reduceert sturingsprocessen tot een minimum en maakt een eenvoudige installatie, aangename menusturing en intuïtieve bediening via apps mogelĳk. Nieuw hierbĳ is de synthese van controller, touchpanel en software in één, op standaarden gebaseerd systeem. Daarmee kunnen – via PC, smartphone of tablet – individuele lichtoplossingen gerealiseerd, gestuurd en bewaakt worden.

december 2014 | duurzaam gebouwd Zumtobel. Het Licht.

zumtobel.com/litecom

Partner uitgelicht

de gebruiksperiode”, legt hij uit. “Inmiddels is iedereen trots op het behaalde resultaat: zo geven tien leerlingen, als milieuambassadeurs, rondleidingen in hun schoolgebouw.”

Toekomstbestendig In alle LIAG-projecten speelt duurzaamheid een belangrijke rol. Voor Bögl is toekomstbestendigheid echter net zo belangrijk. “Ik prijs mezelf gelukkig als architect. Als ik rondrijd, zie ik allerlei gebouwen die ik heb ontworpen. Ik zie het als mijn taak om gebouwen te bedenken, waarop we over 20 jaar nog steeds trots zijn. Kijk maar eens naar het Philips-hoofdkantoor in Eindhoven, dat dit kantoor in de jaren 60 heeft ontworpen. In 2005 hebben we dit gerenoveerd en het wordt nog steeds intensief gebruikt.” Dit maakt zijn werk niet eenvoudig: de uitwerking van zijn ideeën is pas te zien als het pand klaar is. Dat vindt Bögl juist prachtig. “Na de oplevering neem ik altijd een kijkje, eventueel om nazorg te verlenen. Mochten de gebruikers van het gebouw vragen hebben, dan kan ik direct uitleggen wat mijn bedoelingen zijn geweest.” Hij krijgt ook regelmatig reacties. Bijvoorbeeld in Zoetermeer, waar LIAG heeft gezorgd voor het nieuwbouwcomplex van NBD Biblion, de dienstverlenende organisatie voor openbare bibliotheken en scholen in Nederland. “In het ontwerp willen we meer sociale interactie en een

betere samenwerking voor elkaar krijgen. Het gebouw stimuleert dat medewerkers met elkaar communiceren. Daarnaast zorgt de grote hoeveelheid daglicht voor een gezonde werkomgeving.” Dit nieuwe gebouw heeft voor een positief effect gezorgd, weet Bögl. “En niet alleen bij de medewerkers. Iemand stuurde zelfs een open sollicitatie met in zijn brief de tekst: ‘Ik weet niet wat jullie doen, maar in zo’n mooi gebouw wil ik graag werken'.”

Duurzame maatregelen Graag jaagt Bögl duurzaamheid aan en hij hoopt dat dit in de toekomst vaker als de basis van een bouwproject dient. Hierbij kan de BIM-methodiek in zijn ogen veel helpen. “We weten nog lang niet in hoeverre duurzame maatregelen opstapelbaar zijn. Het is belangrijk om de effecten van dit soort maatregelen op elkaar te meten. BIM kan die mogelijkheid hebben, hierin kunnen we de materialen koppelen met hun kosten en hun milieuaspecten.” Uiteindelijk vindt hij dat niet duurzaamheid, maar wel de mens centraal staat. “Hij woont en/of werkt in gebouwen die wij ontwerpen. Voor mij hoeft een gebouw dan ook helemaal niet volledig luchtdicht te zijn. Het is juist voor mensen belangrijk dat een uitwisseling tussen de binnenen buitenruimte plaatsvindt.”

Duurzaamste onderwijsgebouw van Nederland Bij oplevering in april 2014 is het I/O-gebouw, het nieuwe onderkomen van de Faculteit Educatie van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN), het duurzaamste onderwijsgebouw van Nederland. Het I/O-gebouw heeft een score op de Milieu-Index Gebouw van 283 en een EPC van 0,25. Voor de score is alleen gerekend met wat er in en op het gebouw zelf wordt opgewekt. De duurzaamheid komt op alle niveaus tot uiting: waterverbruik, materiaalgebruik, luchtkwaliteit, akoestiek, visueel comfort en verlichting. Deze duurzaamheid gaat hand-in-hand met onderwijscomfort. Van binnen domineren natuurlijke materialen, veel daglicht en rustige kleuren. Een ruim opgezet atrium geeft de gebruiker licht, ruimte en nodigt uit tot interactie.

Foto: Ben Vulkers.

duurzaam gebouwd | december 2014

door samenwerken betere en slimme oplossingen creĂŤren om energie te besparen in de gebouwde omgeving.

december 2014 | duurzaam gebouwd

Tel. +31 (0)416 567 777

w w w. t her m af l ex. n l

Project

Bij de kleuren en patronen dienden de jaren 50 als inspiratie.

Pand met licht en lucht Tot op het beton gestript en heringericht tot een duurzame en eigentijdse kantooromgeving voor Amsterdamse ambtenaren. Het gebouw van Stadsdeel Nieuw-West is klaar voor de toekomst. Tekst: Wilma Schreiber. Fotografie: Horizon Photoworks Rotterdam

Voor Stadsdeel Nieuw-West had de gemeente Amsterdam besloten van drie locaties naar één locatie te gaan. Een combinatie van kostenbeperking en gemeentebreed overgaan op Het Nieuwe Werken c.q. het delen van werkplekken. Een ander voordeel is dat medewerkers nu bij elkaar gehuisvest zijn. “Onze opdracht was de ruimte van het Tuinstadhuis optimaal te gebruiken om alle medewerkers op één locatie te vestigen”, aldus Marieke van Schaaijk van Fokkema & Partners Architecten. “Daarnaast diende het gebouw verduurzaamd te worden voor de toekomst.” Het kantoor, dat dateert uit de beginjaren 60 en circa 9000 vierkante meter beslaat, is inmiddels voor het grootste deel grondig gerenoveerd. “Het gebouw was behoorlijk verouderd en er was het nodige achterstallige onderhoud. We hebben het daarom volledig gestript, alleen de

constructie en de gevel zijn blijven staan. Op de acht kantoorverdiepingen zijn de kantoorgangen en verlaagde plafonds gesloopt, die maakten het gebouw erg donker. Bovendien zat iedereen in zijn eigen kantoortje.” Ook het klimaatsysteem werd vernieuwd. “Ventileren gebeurde door het openen van ramen, dat is in de winter een energieslurpende oplossing.” Om de ruimte zo hoog mogelijk te laten zijn, zijn overal de plafonds opengelaten; de luchtkanalen hangen vrij in de lucht.

Akoestisch goed werkklimaat De kantoorverdiepingen hebben alle dezelfde opzet. “Bij de entree een pantry, een overlegplek en de lockers. Daar start de werkdag van medewerkers. Verder allerlei verschillende typen werkplekken voor onder meer teamwerk, rustig werken en vergaderen”, zegt Van Schaaijk. De

duurzaam gebouwd | december 2014

EXPERTISE

VAKWERK BEGINT MET SAMENWERKEN Hoe groot of klein uw schilderproject ook is, bij Sikkens staat u er nooit alleen voor. Als professionele partner brengen wij uw expertise, onze producten en services bij elkaar. Of het nu gaat om de keuze tussen zijdeglans of hoogglans. Of om kleuradvies of technische ondersteuning. Samen werken we aan ideeën en oplossingen. Want een project tot een perfect einde brengen, begint met samenwerken. Kijk voor onze services en al onze producten op www.sikkens.nl.

december 2014 | duurzaam gebouwd

Project

De open setting vereist een goed geluidsabsorberend plafond.

zevende verdieping is ingericht als projectruimte. “Vergaderzalen en een ander type ontmoetingsgebied voor overleg in informele sfeer.” In de tweede fase van de renovatie worden de begane grond en eerste verdieping aangepakt. Hier komen bijzondere functies, zoals een plaza en vergaderruimten; de stadsloketten verdwijnen, hier wordt gemeentebreed een voorziening voor getroffen. De tiende verdieping tot slot is inmiddels ook gestript en zal binnenkort eveneens worden ingericht als kantoorverdieping. Daarmee is de verhuizing compleet. Met het oog op de grote open ruimten besteedde Fokkema & Partners Architecten veel zorg aan de akoestiek. “De nagalmtijden in het gebouw zijn het belangrijkst in een open setting, vandaar dat we gekozen hebben voor een goed geluidabsorberend plafond.” Om een akoestisch goed werkklimaat te creëren, werden plafondeilanden gemonteerd bestaande uit plafondpanelen met een geluidabsorptie (αw) van 1,0. Pascal van Dort, Area Sales Manager bij Rockfon/Rockwool: “Dat is de hoogste waarde. Het basismateriaal van de plafondpanelen is steenwol, dat een hoge geluidabsorptie heeft. Hierdoor daalt het geluidsniveau en dat bevordert de spraakverstaanbaarheid in de ruimte en daarmee het comfort.” Rockfon/Rockwool heeft al bijna 25 jaar een eigen recyclefabriek in Roermond. Hier wordt steenwolafval vermalen en verwerkt tot een briket met dezelfde densiteit als basaltsteen, de grondstof van steenwol. “Onze plafondpanelen bestaan inmiddels tot 84 procent uit gerecycleerde en hernieuwbare grondstof.”

ties moesten komen om de lichtarmaturen op de gewenste plek in het plafond te krijgen. Maatwerk, precies wat Saint-Gobain API met het modulaire systeem Insula kon leveren. “Daarnaast moest de lichtlijn worden afgestemd op de plafondtegels van 60x60. Hiervoor zijn de tegels aan de rand ingekort, zodat ze samen met het armatuur precies de juiste breedte hebben. De op maat gemaakte tussenprofielen vereenvoudigde voor ons de montage van de platen”, aldus directeur John Veerman van Kwakman Afbouw. “In combinatie met gebundelde levering, just-intime werkwijze en onze jarenlange ervaring waren we in staat een korte doorlooptijd van vier tot vijf weken per verdieping te realiseren.” Naast de plafondeilanden was Kwakman Afbouw verantwoordelijk voor de montage en plaatsing van de glazen, metal stud en systeemwanden. Er zijn meer akoestische oplossingen toegepast, zoals kasten met perforatie in de deuren en glazen wanden voorzien van doeken met schuim erachter. “Beide absorberen geluid. Daarnaast hebben de duotoonbeelden en grafische kunst op de wanden een link met de betreffende afdeling. Bij de kleuren en patronen dienden de jaren 50 als inspiratie”, verklaart Van Schaaijk. Ter verduurzaming van het pand is een nieuwe klimaatinstallatie en een technische ruimte aangebracht. Van Schaaijk: “Verder is het gebouw voorzien van led-verlichting met daglichtregeling. Ook is de gasgestookte installatie verdwenen, het gebouw is nu aangesloten op de stadsverwarming.” Al met al is conform opdracht het gebouw met een beperkt budget geschikt gemaakt voor de toekomst. “Een pand met veel licht en lucht, waarin de prachtige betonnen constructie zichtbaar is gemaakt.”

Maatwerk De 2500 vierkante meter plafondeilanden zijn voorzien van inlegpanelen en armaturen. Het ophangsysteem voor de plafondpanelen was onderwerp van gedegen voorbereiding. In de ontwerpfase werd al gekeken waar de perfora-

Om de ruimte zo hoog mogelijk te laten zijn, zijn overal de plafonds opengelaten; de luchtkanalen hangen vrij in de lucht.

duurzaam gebouwd | december 2014

MARKTLEIDER IN DUURZAME EPDM DAKSYSTEMEN

ees Europ eest de m

e duuerdzeakm king dakb

WWW.RESITRIX.COM

41MP41_H18_Carlisle_adv_192x135.indd 1

Oplossingen voor een gezond binnenklimaat

WWW.HERTALAN.NL

31-10-14 16:34

Solid Air levert alles op het gebied van klimaatbeheersing en luchttechniek, van roosters en luchtbehandelingskasten tot en met koelconvectoren en klimaatplafonds. Producten van Solid Air onderscheiden zich door efficiĂŤnt warmte-/koudetransport, lage temperatuurverwarming, hoogste lekdichtheidsklasses en het gebruik van duurzame materialen.

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

KLIMAATPLAFONDS

LUCHTBEHANDELING LUCHTVERDEELTECHNIEK

solid-air.com

Project

Energieneutrale huurwoningen genomineerd voor VKG Architectuurprijs Vier woningen in het Limburgse Melick hebben een radicale verbouwing ondergaan. Een zeer goede isolatie is gecombineerd met de toepassing van een luchtwarmtepomp, een wtw-installatie en zonnepanelen. Hierdoor komt de energiemeter op nul uit, zonder dat de bewoners hun leefgedrag hoeven te veranderen. Het project is genomineerd voor de VKG Architectuurprijs. Tekst: Rijkert Knoppers

In juni 2013 ondertekenden vier bouwondernemingen en zes woningcorporaties een overeenkomst onder de naam ‘Stroomversnelling’ om 111.000 huurwoningen uit de jaren 60, 70 en 80 zo te renoveren dat ze evenveel energie opwekken als ze verbruiken. Bij dergelijke nul-op-de-energiemeterwoningen zijn de in- en uitgaande energiestromen voor verwarming, koeling, warm-tapwatergebruik en het gebruik van huishoudelijke apparatuur inclusief verlichting op jaarbasis per saldo nul.

Eerste deelnemers Een plan met een hoog ambitieniveau, vooral omdat de huurders in principe niet meer voor hun woonkosten hoeven te betalen. Een van de eerste deelnemers aan Stroomversnelling is het woningproject van woningbouwvereniging Wonen Limburg in het Limburgse Melick. “Het gaat om vier woningen uit de jaren 60, die dus niet een kwaliteit hebben die te vergelijken is met de huidige maatstaven, zeker niet op energiegebied”, vertelt Eric Schellevis, directeur van het betrokken architectenbureau 2.0 Architecten te Venlo. “Het idee is dat door de renovatie de totale woonlasten niet veranderen. Daarvoor is een slimme truc bedacht. Doordat de energierekening op nul uit komt, hoeven de bewoners natuurlijk geen energielasten te betalen. Hierdoor was het mogelijk om de huurprijs met een aanvulling iets omhoog te doen. Met dat stuk extra geld financieren we het project.” Het project is een logisch vervolg op de bouw van een eerste testwoning van woningbouwvereniging Wonen Limburg aan de Melickse Servaaslaan, waarvan de oplevering afgelopen januari plaatsvond: het eerste energieneutrale huurhuis van Stroomversnelling. Drie andere prototype

woningen van het eerste uur liggen in Heerhugowaard, Stadskanaal en Arnhem. In Melick komen uiteindelijk 69 gerenoveerde woningen in het kader van Stroomversnelling.

Bestaande technieken “Als eerste hebben we de woningen aan de buitenkant voorzien van een goede isolatie met een RC-waarde van 8.0”, vertelt Eric van de Wetering, conceptontwikkelaar bij VolkerWessels. “Daarnaast zijn alle daken bedekt met polykristallijn silicium zonnepanelen. We hebben een luchtwaterwarmtepomp van 5 kW toegepast, die uit de buitenlucht genoeg warmte onttrekt voor tapwater- en ruimteverwarming. Verder passen we een Brink Renovent Sky 300 warmteterugwininstallatie toe.” Volgens hem gaat het in principe om een slimme combinatie van bestaande technieken. Overigens was VolkerWessels ook nauw betrokken bij de genoemde eerste testwoning. De beoogde doelstelling nul-op-de-energiemeter halen ze

duurzaam gebouwd | december 2014

Lean&Duurzaam

www.vandenpol.com

Project

ruimschoots, vertelt Van de Wetering. “We hebben onder meer de daken van de vier woningen met 220 m2 zonnepanelen volgelegd, het totale vermogen komt op 34 kWp. De bewoners hoeven overigens niet extra zuinig te gaan leven. De berekeningen zijn gebaseerd op het woongedrag van de afgelopen drie jaar. Dus als de bewoners blijven leven zoals ze deden, is er niets aan de hand. Het is natuurlijk wel zo dat het geld oplevert als ze zuiniger gaan leven. Het is nog geen sluitende businesscase, maar dat valt ook niet zo snel te verwachten van een tweede prototype.”

Theemuts Aarnink Kunststof Ramenfabriek uit Deventer leverde voor de vier woningen kunststofkozijnen met een hoge isolatiewaarde, die voorzien zijn van triple glas. VolkerWessels ontwikkelde samen met Rc Panels toegepaste sandwich-

VKG Architectuurprijs Het project op deze pagina’s is genomineerd voor de VKG Architectuurprijs, samen een project van Magis Architecten en van Kuin & Kuin Architecten. Deze prijs is een initiatief van de Vereniging Kunststof Gevelelementenindustrie (VKG) in samenwerking met vakblad de Architect. De VKG Architectuurprijs wordt in de categorie Renovatie toegekend aan renovatieprojecten waarin kunststof gevelelementen (kozijnen, ramen en deuren) op duurzame en esthetische wijze deel uitmaken van het ontwerp. Doel van de prijs is kunststof gevelelementen te promoten als integraal onderdeel van het ontwerp. De tiende uitreiking van deze prijs vond afgelopen 2 december plaats in het Tropenmuseum te Amsterdam. Op het moment van schrijven was de uitslag nog onbekend, maar staat inmiddels vermeld op DuurzaamGebouwd.nl.

gevels en -daken. “Zo hebben we als het ware een theemuts over het bestaande huis geplaatst”, legt Jos Blom van Aarnink uit. “Daardoor is er sprake van een hoogwaardige kierafdichting en isolatie.” Binnen de sandwichgevel zijn alle leidingen en kanalen aangebracht, in het oorspronkelijke huis is niets veranderd. Het esthetische ontwerp van de woningen komt van 2.0 Architecten. Omdat enkele woningen binnen de blokken in de loop der jaren zijn verkocht, is ervoor gekozen om de woningen een individueel uiterlijk te geven. Dit zonder afbreuk te doen aan de saamhorigheid van het blok. “In een blok van de vier woningen kan het zijn dat een van de bewoners niet mee wil doen. Dat betekent dat bij dat ene huis geen isolerende schil aan de buitenkant komt”, verduidelijkt Schellevis. “Door die afwijkende woning krijg je al gauw dat het woningblok eruitziet als een mooi gebit met een rotte tand. Daarom hebben we ervoor gekozen om de woningen een divers uiterlijk te geven. Als dan iemand niet meedoet, valt het niet zo op. Met andere woorden: homogeniteit door diversiteit.” Dat neemt niet weg dat de huizen tot op zekere hoogte wel degelijk een uniform uiterlijk hebben. Zo hebben alle woningen witte kozijnen en luiken en de hekwerken zijn op eenzelfde manier vormgegeven. Verder is er gekeken naar de mogelijkheden, die steenstrips en spuitkurk bieden. “Doordat je alleen een toplaag aan de schil toevoegt, gelden alle traditionele wetten van de bouw niet meer”, zegt Schellevis. “Feitelijk kun je de steenstrips ook diagonaal op de gevel plakken. Zo exotisch hebben we nu niet gedaan, maar in principe biedt een dergelijke aanpak wel mogelijkheden voor toekomstige projecten.” Bij de Melick woningen in Melick zal een uitgebreid onderzoek plaatsvinden naar het energieverbruik, net zoals dat overigens ook is gebeurd bij de eerste proefwoning in dezelfde plaats. In beide gevallen verzorgt VolkerWessels Homij/DEC (Duurzame Energie Concepten) de monitoring.

duurzaam gebouwd | december 2014

Vraaggestuurd ventileren met OxyGreen CO2

Zo energie-efficiĂŤnt, eenvoudig en gezond kan ventileren zijn

Energiezuinige ventilator

Bespaart energie Verbetert het binnenklimaat Verhoogt het comfort Verlaagt faalkosten door eenvoud in gebruik Geluidsarm

Vochtsensor

Handbediening

CO2-sensor /handbediening

eur

Prim VentiApp

VentiApp voor ventilatiesystemen

aliteit

Luchtkw

Slaap kamer Slaap kamer

650 ppm

1.200 ppm

Woon kamer

Luchtkwaliteit

750 ppm

Aralco NVS

Voor opdrachtgevers: bevordert efficiency en bespaart kosten.

Woonka mer

750 ppm

Slaap kamer

Slaapka mer 1

1.200 ppm

Badka mer

Slaapka mer 2

650 ppm

60% vocht

700 ppm

atiero oster Zet uw ventil r 1 open. Slaap kame

Voor gebruikers: meer inzicht en meer bewustwording op het gebied van ventilatie en een verbetering van het binnenklimaat.

Better

ter Life Air, bet

Slaapka mer 3

700 ppm

Badkam er

60% vocht

Zet uw ventilat ierooste r in Slaapka mer 1 open.

Better Air, better Life

Better Air, better Life Aralco NVS

T +32 56 52 80 60 E info@aralco.nl I www.aralco.nl

Project

Gezonde en duurzame school vol frisse lucht Per 1 september jongstleden is in Nieuw Rhijngeest, een uitbreidingswijk ten westen van Oegstgeest, de nieuwe brede school Het Dok officieel in gebruik genomen. Voor de brede school staan gezondheid en duurzaamheid voorop. Architectenbureau Paul de Ruiter verzorgde het ontwerp van de school waarbij drie thema’s centraal staan: daglicht, frisse lucht en het gebruik van natuurlijke materialen. Tekst: Maarten Bannink

Het Dok is een brede school en omvat een basisschool, kinderdagopvang, buitenschoolse opvang, peuterspeelzaal, muziekschool, sportzaal, expositieruimte en een multifunctionele ruimte. Het gebouw is meer dan een onderwijsgebouw – het biedt de buurt een gezonde ontmoetingsplek. De groenrijke, cirkelvormige binnenplaats vormt het hart van het gebouw en fungeert als gemeenschappelijke buitenruimte voor de kinderen van de onderbouw en de 0 tot 4 jarigen van de kinderdagopvang. Het is de bedoeling dat de binnenplaats hen een veilige en geborgen speelplek biedt.

Voelbaar Volgens Noud Paes, projectarchitect bij Architectenbureau Paul de Ruiter, is de locatie een van de grootste kwaliteiten van de nieuwe brede school. “In het ontwerp wordt deze kwaliteit zoveel mogelijk benut door ervoor te zorgen dat overal in het gebouw de nabijheid van het groen voelbaar is. Hiervoor hebben we zoveel mogelijk activiteiten op de begane grond geplaatst en zijn de meer gesloten functies, zoals de sportzaal, op de verdieping gesitueerd.” De projectarchitect legt uit dat door het gebruik van ramen een connectie ontstaat tussen natuur en gebruiker. De gevel

duurzaam gebouwd | december 2014

STILSTE MV-BOX

LABEL SPRONG

ECOLUTION CONCEPTEN

ENERGIEREDUCTIE

CO2 REDUCTIE

ENERGIECONCEPTEN

Nul op de meter Met de Inventum ventilatiewarmtepompen is iedere gradatie van energetisch renoveren mogelijk. Hybride, waar HR ketel en ventilatiewarmtepomp samen de woning voorzien of bij renovatie met een superschil als stand alone met het Inventum renulvatieconcept. Met dit concept is “nul op de meter” eenvoudig haalbaar. Eenvoudig één mail sturen naar info@inventum.com en ook u maakt grote sprongen in de renovatiemarkt.

Onze route naar ‘NUL’

Adv_A4_Ecolution 14440.indd 1

17-11-14 10:01

Project

wordt bekleed met glazen panelen in drie verschillende groentinten, waarin de omringende bomen zullen worden gereflecteerd. “Daarnaast zorgen ramen voor veel natuurlijk licht. Voldoende daglicht en schone lucht zorgen voor een gezond, comfortabel en prettig binnenklimaat.”

Natuurlijke ventilatie Arup heeft, in nauwe samenwerking met Architectenbureau Paul de Ruiter, een innovatief klimaatconcept uitgewerkt dat op energiezuinige wijze zorgt voor verse lucht overal in het gebouw. Niet met meer, maar juist met minder installaties moet een comfortabel klimaat worden gerealiseerd. Natuurlijke ventilatie via de gevel voert verse lucht aan en stroomt door het gebouw via akoestische roosters naar een centraal trappenhuis, waar het wordt afgevoerd. “Er zijn geen ventilatiekanalen nodig, waarmee energie en materiaal bespaard wordt. Indien nodig wordt de lucht verwarmd of gekoeld door middel van ribbenbuizen in de koven. De ventilatielucht wordt natuurlijk toegevoerd en op basis van de hoeveelheid CO2 afgezogen”, aldus Jim Waaning, project manager van Arup. DUCO Ventilation & Sun Control heeft binnen dit project de winddrukonafhankelijke geluiddempende toevoerroosters geleverd. “De toevoer van de lucht gaat via mechanisch bediende, zelfregelende ventilatieroosters”, vertelt Joy Den Hartog, Technisch Commercieel Adviseur bij DUCO. “In verband met geluidsbelasting op de gevel is gekozen voor een geluiddempende uitvoering. De ruimte tussen de constructieve balken is om en om afgedekt met akoestisch plaatmateriaal.” Den Hartog legt uit dat hierdoor een plenum ontstaat dat wordt gebruikt als kanaal voor de luchttoevoer. “De ribbenbuis in het plenum kan, indien

nodig, de toegevoerde lucht verwarmen of koelen. Omdat de toegevoerde lucht qua temperatuur lager is dan de ruimtetemperatuur, zal deze neerdalen in de ruimte. Door het plaatmateriaal te perforeren, gebeurt dit ook nog eens heel gelijkmatig.” Voor het afvoeren van de lucht wordt zoveel mogelijk gebruikgemaakt van de aanwezige verkeersruimten en centrale trappenhuizen. Den Hartog: “Dit past ook geheel binnen de visie van DUCO met ons concept ‘DUCO at School’. Wind en zon zorgen voor afzuiging en optrekking van de af te voeren lucht. Enkel wanneer nodig wordt er gebruikgemaakt van mechanische afvoer.”

Duurzaam materiaal

Door te kiezen voor natuurlijke ventilatie wordt het kanaalwerk aanzienlijk verminderd. Hiermee wordt materiaal bespaard. De constructie in het gebouw wordt uitgevoerd in hout, hierdoor krijgt het gebouw ook binnen een natuurlijke uitstraling. “De architect schreef natuurlijke materialen voor”, legt Marco Pellikaan, projectleider bij Bouwbedrijf De Vries en Verburg B.V. uit. “Bijna de gehele constructie is een houten constructie. Dit als directe verwijzing naar de groene omgeving waardoor het gebouw zich nog meer schikt naar de omgeving.” Voor de gevels zijn drie soorten types toegepast: een lariks-gevel, een vezelcementbeplating en een Colorbel-gevel in stalen profielen. “In eerste instantie was het de bedoeling dat er aluminium profielen toegepast zouden worden”, vertelt de projectleider. “Daar zijn we na goed overleg vanaf gestapt en zijn wij over gegaan op stalen profielen. Deze profielen zijn met een zelfherstellende afwerklaag bewerkt, zodat het minder belastend is voor het milieu dan het traditionele poedercoaten.”

duurzaam gebouwd | december 2014

Ontdek de Zendow#neo serie en haal meer uit uw ramen en deuren

Zoveel uitstraling en tegelijk het meest energiezuinig

NIEUW

BESPAAR OP EN ERGIE, NIET OP COMFO & DESIGN RT

Deceuninck Zendow#neo ramen en deuren zijn voorzien van de unieke en innovatieve Linktrusion-technologie. Deze technologie stapt af van het toepassen van gegalvaniseerd staal als standaard versterking in de profielen. In zowel kader als vleugel bestaat de versterking voortaan uit een kern van schuim van gerecycled pvc met staaldraad. De Deceuninck Zendow#neo Premium-oplossing gaat zelfs nog een stap verder: hier wordt gebruikt

glasvezel schuim

gemaakt van continue structurele glasvezels.

A++++

Kijk op www.deceuninck.nl

Ramen, deuren en luiken

staaldraad

Tuintoepassingen

Dak & Gevel

Binnentoepassingen

Deceuninck nv - Benelux Bruggesteenweg 164 • BE-8830 Hooglede-Gits (BE) T +32 51 239 272 • F +32 51 239 261 • belux@deceuninck.com • www.deceuninck.be december 2014 | duurzaam (NL) Tgebouwd +31 76 561 78 34 • F +31 76 750 23 53 • deceuninck.kunststof@deceuninck.com • www.deceuninck.nl

Algemeen

BIM-plugin beperkt faalkosten Het beperken van faalkosten in bouwprocessen kan vaak worden toegeschreven aan het gebruik van Building Information Modeling (BIM). In de installatiebranche is grootschalig gebruik van BIM echter nog geen feit. Pompenfabrikant Wilo probeert daar nu een impuls aan te geven met de introductie van de BIM-ready plugin voor Revit. Tekst: Tom de Hoog

Wilo Nederland wil als fabrikant de hele installatieketen afdekken van ontwerp tot beheer, aldus Marco Middag, directeur Wilo Nederland. “Dat doen we enerzijds door energiezuinige producten te leveren en anderzijds door innovatief te zijn. BIM past daar heel erg goed in. Door onze BIM-content intelligent beschikbaar te stellen, kan dit mede bijdragen om faalkosten in een project terug te dringen. In de installatiemarkt gaat het volgens cijfers van BouwKennis Nederland over gemiddeld 11,4% faalkosten bij projecten. Dat is fors, zeker als je kijkt naar de beperkte marges die installateurs maken.”

Fouten in ontwerpfase elimineren Uit BouwKennis-onderzoek blijkt dat de meeste fouten voortvloeien uit de ontwerpfase. “Als het daar misgaat, zie je later bij de realisatie de faalkosten, de vermijdbare kosten, oplopen. Bijvoorbeeld omdat de verkeerde producten zijn geselecteerd in het ontwerp of dat dan pas blijkt dat de ruimten of locaties voor pompen en pompinstallaties verkeerd zijn ingetekend.” Om het ontstaan van dergelijke faalkosten bij de bron te voorkomen, stelt Wilo sinds kort gratis een Revit-plugin voor BIM ter beschikking. Zo kunnen ingenieursbureaus, installatie-adviseurs en installateurs problemen in de realisatiefase van projecten voorkomen. Uiteraard door de juiste Wilo-pompen voor de toepassing te integreren in de ontwerpfase. Zo snijdt het mes aan twee kanten: faalkosten worden voorkomen en de producten van deze fabrikant zijn al in de ontwerpfase gespecificeerd. Wilo stelt de Revit-plugin kosteloos ter beschikking vanaf de website.

Nederlands initiatief Binnen het Wilo-concern was de Nederlandse vestiging de aanjager voor het ontwikkelen van de BIM plugin. “Wij zijn voor deze BIM-ontwikkeling als Wilo Nederland initiatiefnemer geweest binnen de Wilo-groep”, legt Middag uit, “dus wij zijn ook de eerste die dit introduceren op de markt. Natuurlijk kijken andere landen naar hoe wij het hier hebben opgepakt. Ondanks dat BIM bijvoorbeeld in Duitsland nog in de kinderschoenen staat, heeft ons Duitse moederbedrijf deze Nederlandse ontwikkeling actief ondersteund. Ook vestigingen in andere landen profiteren mee van de kennis die wij verzamelen. Zo waren bij het onderzoekstraject dat voorafging aan de introductie ook onze mensen uit Zweden en Engeland betrokken.” Hans Klopper, Manager Customer Service Competence Center bij Wilo deed onderzoek naar de wensen aangaan-

duurzaam gebouwd | december 2014

december 2014 | duurzaam gebouwd

Algemeen

of de installateur de ontwerpen maakt, doet daarbij niet ter zake. Het gaat erom dat vanaf de ontwerpfase de zekerheid er is dat in de realisatiefase geen problemen optreden door foutieve keuzes in het begin. Bovendien is het van belang om al in het ontwerp de pompen te selecteren die voldoen aan actuele Europese normen en die garant staan voor een lage total cost of ownership. Juist die verschuiving naar gebruiksfase is zeer relevant voor ons als fabrikant van hoogwaardige en energiezuinige oplossingen.”

Totaal pakket dienstverlening

de de nu beschikbare BIM-module. “In vier landen is bij tien grote klanten, die met BIM actief zijn, onderzoek gedaan. Deze afnemers vulden een gerichte vragenlijst in en op basis daarvan is onze strategie bepaald. We keken onder meer naar de toegepaste softwarepakketten, de verlangde gegevens en detaillering van pompen en de hoeveel hieraan gekoppelde productinformatie. Er is bijvoorbeeld wel verschil tussen Revit en AutoCAD. Met AutoCAD wil men heel gedetailleerde DWG-tekeningen hebben van componenten. Bij Revit is het juist precies andersom. Eén van de zaken die we leerden uit dit onderzoek, was dat een hoge detaillering van objecten nadelig kan uitvallen voor werkbaarheid in een BIM-model. Een BIM-modelleur verlangt werkbare en intelligente families van onze producten.”

De introductie van Wilo Revit Plugin voor BIM maakt deel uit van een pakket dienstverlening waarmee installateurs, adviseurs, groothandels, onderhoudsdiensten en OEMpartners worden ondersteund. Dat gebeurt onder de naam Wilo Competence. Naast de BIM-support betreft dit technisch advies en de productsupport voor pompen in HVAC-toepassingen, warmtapwatercirculatie en drukverhogingsinstallaties en afvalwatertoepassingen, alsook begeleiding bij de keuze van energie-efficiënte producten en het geven van inzicht in mogelijke energiebesparingen. Tevens is er een online productcatalogus en selectiesoftware plus bijbehorende selectietabellen voor snelle pompselecties. Ook service en onderhoud kan eenvoudiger en sneller volgens Wilo, die daartoe een online uitwisseltabel biedt voor 23 pompmerken naast een sms-uitwisselservice en verschillende apps (iOS, Android en webgebaseerd) voor servicetools.

Gebruiksgemak De BIM-modelleur die werkt met Autodesk Revit, installeert deze plugin direct in Revit zelf. Dat kan onafhankelijk van de toegepaste BIM-tekenapplicatie. In Revit is nu na installatie van de plugin een Content Library Access Button beschikbaar, die toegang biedt tot de Wilo BIM-content. Daarmee zijn alle nieuwe, duurzame pompenseries met een druk op deze Wilo-button beschikbaar. De gewenste pomp kan direct uit de Wilo-bibliotheek worden geselecteerd aan de hand van ETIM-parameters en direct als Revit Family in het BIM-model worden geplaatst. Deze Revit Family is verrijkt met productinformatie zoals bijvoorbeeld hydraulische en elektrische gegevens. “Met onze BIM-plugin wordt het intelligent modelleren van het BIM-model naar de meest passende oplossing veel eenvoudiger en efficiënter”, vertelt Middag. “Of de adviseur

duurzaam gebouwd | december 2014

Nieuw kantoorconcept voor RDW Veendam De Europese aanbesteding voor renovatie van het kantoorgebouw van de RDW in Veendam is gewonnen door architectenbureau Kraaijvanger in samenwerking met DGMR Adviseurs. Het gebouw van de RDW is in de jaren tachtig gebouwd en de uitstraling, het comfort en energieverbruik voldoen niet meer aan de eisen die de RDW aan gebouwen stelt. Het ontwerp bestaat uit twee gebouwdelen, die verbouwd worden tot een modern, energiezuinig en gezond kantoor met een atrium als verbindingselement, waarin het bedrijfsrestaurant wordt gesitueerd. Door deze verbinding ontstaat een fraai groen omgeven binnengebied. De nieuwe gevels sluiten aan bij de architectonische eenheid van de verschillende bouwdelen.

Ambities RDW

• • • •

Het Nieuwe Werken

• Kantoortuin met concentratieruimten • Verlaagd plafond met plafondeilanden • Geluidsabsorptie op wanden en verplaatsbaar meubilair in kantoortuin • Luchtgeluidsisolatie tussen concentratieruimten en kantoortuin

Bron: Kraaijvanger

december 2014 | duurzaam gebouwd

Uniformiteit in de bouwdelen Efficiënte werkplekken Verbetering comfort 40% reductie in energie

Bron: Kraaijvanger

Project

Projectbetrokkenen Frank Jakobs: directeur/senior adviseur duurzame leefomgeving Ydo Schuuring: specialist duurzame leefomgeving Joyce Vink: specialist brandveiligheid & bouwtechnologie

Veiligheid

• Heldere vluchtstructuur • Waarborging bedrijfscontinuïteit door indeling brandcompartimenten • Architectonisch geïntegreerde brandveiligheidsvoorzieningen

Energie

Bron: DGMR

• Tenminste 40% energiezuiniger dan het bestaande gebouw • Van Energielabel klasse G naar klasse A+ • Energiezuinige warmte/koude-opslag met een elektrische warmtepomp • Ca. 600 m2 pv (fotovoltaïsch)cellen • Nieuwe gevels Rc= 3,5 m2/kW • Nieuw dak Rc= 5,0 m2/kW • HR++ beglazing

Bron: DGMR

Gezondheid • • • • •

Nieuwe, hoog geplaatste ramen voor optimale daglichttoetreding Voldoende uitzicht naar buiten Individuele regelbaarheid van temperatuur en te openen ramen Voorkomen van tocht en koudeval Inductieunits met een lagetemperatuursverwarming en hogetemperatuur koelingsysteem • Toevoer ventilatielucht via gevel, afvoer centraal via atrium Bron: Kraaijvanger

duurzaam gebouwd | december 2014

SWITCH TO THE FUTURE

Serie 13

Impulsrelais / Relais

NIEUW

CENTRAAL-UIT

BEZOEK ONS OP DE

HARDENBERG 9 t/m 11 DECEMBER

STANDNR.: 539

Compleet programma impulsrelais en relais voor 35 mm railmontage of inbouwdoos ● 13.61: multifunctioneel relais voor onder andere verlichting,

met resetfunctie voor CENTRAAL-UIT commando

● 13.01: als impulsrelais en monostabiel relais toepasbaar

en geschikt voor SELV-toepassingen

●

13.11 / 13.12: oproeprelais met resetcommando voor

●

13.31: monostabiel relais voor montage in inbouwdoos 13.81: elektronisch impulsrelais voor 35 mm railmontage 13.91: elektronisch impulsrelais, met of zonder tijdfunctie

badruimtes, ziekenhuizen, hotels, garages etc.

FINDER RELAIS ● NEDERLAND B.V. ● Dukdalfweg 51 1041 BC AMSTERDAM toepasbaar, voor montage in inbouwdoos Tel.: 020 - 615 65 57 Fax: 020 - 617 89 92 finder.nl@findernet.com 90 december 2014 | duurzaam gebouwd

www.findernet.com

Meetapparatuur Meteorologie Resultaat van eigen R&D en productie ISO17025 geaccrediteerde kalibratielaboratoria Brede range kwaliteitsmetingen

www.deltaohm.nl

sales@deltaohm.nl

bel: 085-2731917

(Ver)nieuw(d) gemeentehuis van F naar A Ongeveer een jaar geleden, op 8 oktober 2013, is het gerenoveerde gemeentehuis van de fusiegemeente Eijsden-Margraten feestelijk geopend. Dankzij de steun van Brink Groep heeft wethouder Jos Custers zich hard kunnen maken voor duurzaamheid. “Zo zou samenwerken altijd moeten gaan.” Tekst: Tim van Dorsten

Een fusie, een nieuw werkplekconcept voor front- en backoffice, een vernieuwde locatie en een krimpende werkgever: in korte tijd hebben de medewerkers van de Zuid-Limburgse gemeenten Eijsden en Margraten veel voor hun kiezen gehad. Dat beseft Jos Custers, wethouder/ locoburgemeester bij deze inmiddels gefuseerde gemeente, maar al te goed. “Daarom hebben ze zich verzet, toen we besloten om oud kantoormeubilair in dit vernieuwde pand te plaatsen. Na zo’n optelsom snap ik dat wel, maar het verschil met nieuw meubilair is echt niet te zien. Om onnodige discussies te voorkomen, hebben we op dat gebied naar hun eisen geluisterd. We hebben de werkplekken voorzien van nieuw meubilair, de vergaderen publiekelijke ruimtes beschikken wel over bestaand meubilair.”

Gemeente ondersteunen

Veranderingen

Richard de Lange (links) en Jos Custers boven op het gemeentehuis van Eijsden-Margraten tussen de zonnepanelen.

In één jaar en drie maanden is het gemeentehuis van Eijsden-Margraten gerenoveerd en beschikt het over een bijgebouwd deel nieuwbouw. De plannen hiervoor begonnen in 2009, twee jaar voor de feitelijke fusie van beide gemeenten. “Bij die fusie kwam veel kijken: zo moesten we één plek kiezen voor het gemeentehuis. Alleen dit al zorgde voor veel emotie”, legt Custers uit. Gezien de huisvestingsmogelijkheden viel de keuze op Margraten, het gemeentehuis in Eijsden geldt inmiddels, naast de functie van een servicepunt van de gemeente, als familiemuseum. “Mensen die al jaren in Eijsden werkten, werden ineens geconfronteerd met een nieuwe werkplek, nieuwe collega’s en extra reistijd. En zelfs de vraag of ze wel voor de nieuwe gemeente konden blijven werken, want de fusie betekende ook een inkrimping van het aantal werknemers.” Desondanks wilde hij het nieuwe gemeentehuis in Margraten tijdens de nieuwbouw- en renovatieperiode verduurzamen. “Juist door al die veranderingen was dat in mijn ogen destijds een natuurlijk moment. Tijdens die werkzaamheden hebben we vijftien maanden in het gemeentehuis van Eijsden gewerkt.”

december 2014 | duurzaam gebouwd

Bij die verduurzaming heeft Custers veel hulp gekregen van Brink Groep, onder meer van senior projectmanager Richard de Lange. “De afgelopen jaren hebben we als bedrijf de gemeente al ondersteund bij de aanbesteding van het nieuw te ontwikkelen gebied in het hart van Margraten, waar ook het gemeentehuis staat”, vertelt hij. “Daardoor kwam de gemeente bij ons voor deze aanvullende opdracht: de ontwikkeling en implementatie van het huisvestingsconcept en het verzoek om als projecten contractmanager Design&Build te blijven ondersteunen en te toetsen tijdens het ontwerptraject voor het nieuwe gemeentehuis. Als specialist op dit gebied werd ik naar voren geschoven.”

Project

Schets van het (ver)nieuw(d)e gemeentehuis.

Life Cycle Economy De sturing op exploitatiekosten aan het begin van het bouwproces is van groot belang, vindt Brink Groep. Vanuit deze optiek heeft dit bedrijf de analysemethode Life Cycle Economy (LCE) ontwikkeld. Deze methode beschouwt alle relevante kosten en opbrengsten in relatie tot de ontwikkeling en exploitatie van vastgoed in diverse scenario’s.

De fusiegemeente vroeg Brink Groep om in de definitiefase haar vraagspecificatie vorm te geven en deze in de startnotitie voor de raadsleden te vertalen naar het bestaande gemeentehuis. “Daartoe hebben we onder andere het huisvestigingsconcept ontwikkeld en het functioneel, ruimtelijk en technisch eisenprogramma opgesteld. Daarnaast hebben we gerekend en geadviseerd op het gebied van de financiële uitgangspunten wat betreft investering en exploitatie, het tijdspad, de bouwfasering en de bouworganisatievorm.” Volgens De Lange was het niet eenvoudig om de duurzaamheidsambitie in het budget te kunnen laten passen. “Het thema ‘duurzaamheid’ in relatie tot Life Cycle Economy (zie kader, red.) had een prominente positie in deze fase, omdat initieel het thema niet op de agenda was geplaatst”, weet hij.

Elkaar scherp houden De Lange beperkte zich niet tot zijn adviseursrol, maar ging regelmatig met Custers in debat. “Gevraagd en ongevraagd gaf ik hem advies. Door steeds de confrontatie met Jos te zoeken, zorgden we ervoor dat we elkaar scherp hielden.” Dit beaamt Custers. “We gingen regelmatig met elkaar in debat. Door elkaar continu te prikkelen, hebben we het maximale uit onze samenwerking gehaald. Vertrouwen en deskundigheid waren hierbij de sleutelwoorden. Zo zou iedere samenwerking moeten gaan.” Hij heeft Brink Groep ook enkele keren de plannen en mogelijkheden voor de gemeenteraad laten presenteren. "Als een niet-politiek expert de plannen toelicht, geeft dat een raadsvergadering een ander niveau”, legt hij uit.

“Daarnaast heeft Richard me overtuigd van het belang van transparantie, onder meer op financieel gebied.”

Besparen op energierekening Die transparantie blijkt onder meer uit het beeldscherm achter het raam van het vernieuwde gemeentehuis, waarop iedereen – naast de gemeentelijke informatie – het effect van de zonnepanelen op het energieverbruik kan zien. “De verduurzaming heeft voor veel positieve effecten gezorgd”, vindt Custers. “Een deel van de noodzakelijke bezuinigingen hebben we voor elkaar gekregen door te besparen op de energierekening. Daarnaast zijn de inwoners enthousiast over onze stappen op dit gebied: bij de feestelijke opening waren zo’n 5000 bewoners aanwezig.” Dat typeert volgens de wethouder ook de sfeer in het gemeentehuis. “Ik ben erg trots op de natuurlijke, ongedwongen sfeer. Het pand is ingericht om elkaar te ontmoeten.” Het bestaande deel van het gemeentehuis is opgewaardeerd van energielabel F naar A, het nieuwe deel beschikt over label A. “De overgang is niet te zien”, vinden beide heren.

Toegepaste duurzaamheidsmaatregelen • HF-verlichting met daglichtregeling en aanwezigheidsdetectie • Gasgestookte warmtepomp • Hybride (verdampings)koeling • EPC 0,99 (10% beter dan norm Bouwbesluit) • Ruimschoots binnen Meer-met-Minderconvenant (30% CO2-reductie t.o.v. 1990) • Toerengeregelde ventilatoren en pompen • Goede bouwkundige schil volgens Bouwbesluit • Warmte/koude-opslag in de bodem (i.c.m. betonkernactivering) • Zonnecellen en zonnepanelen • HR+++ glas en zonwering • Extra isolatie en dichting gevel, dak en/of glas • Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning

duurzaam gebouwd | december 2014

Het recyclen van oude kunststof kozijnen is geen kostenpost meer. Dat nieuwe kunststof kozijnen duurzaam zijn, wist u waarschijnlijk al. Maar dat oude kunststof kozijnen goed te recyclen zijn misschien nog niet. Dankzij het VKG-Recyclesysteem kan dit tegenwoordig heel eenvoudig en kostendekkend. Ruim 40 jaar geleden werden de eerste kunststof kozijnen geplaatst ter vervanging van kozijnen uit de naoorlogse wederopbouwwijken. Veel van deze woningen voldoen niet meer aan de milieueisen van nu. Overheden en woningcorporaties besluiten daarom steeds vaker om te renoveren of te slopen. Daardoor is het aanbod van oude kunststof kozijnen de laatste jaren fors gestegen. VKG speelt daar op in met een uitgekiend recyclesysteem. Door het toenemende aanbod van oude kunststof kozijnen te combineren met kunststof productieafval hebben we het voor recyclebedrijven rendabel gemaakt om hieraan mee te werken. Zij plaatsen hiervoor bij een sloopproject gratis containers en verwerken oude kozijnen weer tot bruikbare grondstoffen. De Nederlandse kozijnproducenten spelen in dit systeem een cruciale rol. Zij fungeren als inzameldepot, waar ontdoeners zonder kosten kozijnen kunnen achterlaten. Met deze aanpak zorgt het VKG-Recyclesysteem op de Nederlandse markt voor een perfecte kringloop van kunststof gevelelementen. Tenminste 95% van postconsumer kunststof kozijnen komt retour om op hoogwaardige wijze te worden verwerkt voor hergebruik. Kijk voor meer informatie en een overzicht van VKG-inzamelpunten op: www.vkgkozijn.nl/zakelijk/vkg-recycle

Hoe werkt het VKG-Recyclesysteem? Na uitbouw, inzameling en transport worden oude kunststof kozijnen verkleind en vermalen. De grondstoffen PVC, staal en rubber worden via een volautomatisch procedĂŠ gescheiden. Na schoonmaak en kleurscheiding wordt het PVC verwarmd en geĂŤxtrudeerd tot PVC-korrels. Deze korrels dienen als grondstof voor de nieuwe generatie kunststof kozijnen.

Kunststof houdt van de toekomst

december 2014 | duurzaam gebouwd De Vereniging Kunststof Gevelelementen industrie (VKG) recyclet al sinds 1994 postconsumer kunststof kozijnen.

Marktbeschouwing

Waarom de bouwbedrijven van nu de wasvrouwen van vroeger zijn Enige tijd geleden schreef ik op DuurzaamGebouwd.nl een blog met bovenstaande titel, die veel reactie opriep. Kern van het verhaal: Willen we overleven, dan moeten we ons afvragen: ‘Lever ik de beste waarde voor zo min mogelijk geld?’ Stelt u zich die vraag niet, dan heeft u in de toekomst geen bestaansrecht meer. Tekst: Marjet Rutten Decennia lang was er voldoende werk en werd de sector niet geteisterd door scherpe concurrenten met geld en lef die de sector op zijn kop zetten. Concurrenten zoals Bol. com die menig boekhandel naar een faillissement hielp of Easyjet die de luchtvaart liet voelen dat ze was ingedut en niet zo ongrijpbaar was als dat ze zelf dacht (of hoopte). De meeste bouwers leveren fantastisch werk, daar bestaat wat mij betreft geen twijfel over. Maar de wasvrouwen van vroeger leverden ook fantastisch werk. Zij konden geweldig wassen. Toch kennen we die wasvrouwen vandaag niet meer. Waarom niet? Zij leverden namelijk niet de maximale waarde voor zo min mogelijk geld.

Toegevoegde waarde Hoe romantisch het vakmanschap ook is en hoe veel voldoening het ons ook geeft: het gaat erom welke

waarde je toevoegt. Het is mensen om het even hoe hun woning of weg tot stand is gekomen, het gaat om het resultaat. Net als die was. Het gaat erom dat de was schoon wordt. En als de hardwerkende ervaren vrouwen die de was met de hand doen duurder zijn dan de machines die hetzelfde of een beter resultaat opleveren, dan is het snel gedaan met de traditionele wasvrouw.

Einde ambachtelijk maatwerk Ik geloof dat we het hele proces moeten omdraaien. Het (ambachtelijk) maatwerk dat we op veel projecten nog leveren is uiteindelijk duur en alles behalve klantvriendelijk. Het klinkt heel klantvriendelijk: ‘maatwerk’. Maar als je denkt dat je daardoor alles op maat krijgt, dan heb je het in veel gevallen mis. Iedere vraag betekent ontzettend veel rekenen organiseerwerk. Terwijl, als je afwijkingen standaardiseert als keuzemogelijkheden en dat opneemt in je proces, je op termijn goedkoper en vooral veel klantvriendelijker bezig bent. Ik verwacht dat we over tien jaar 95% van de nieuwbouw geïndustrialiseerd hebben. En ook renovaties komen voor een groot deel uit de fabriek rollen. Industrialisatie wordt vaak geassocieerd met standaardisatie. En terecht, want om te industrialiseren moet je met standaarden werken. Maar standaardisatie wordt vaak geassocieerd met eentonigheid. En dat is mijns inziens allesbehalve terecht.

Standaardisatie Bij Nike kun je je eigen schoen ontwerpen, bij Citroën kun je je eigen auto ontwerpen. En wat te denken van de Pax-kast van Ikea? Bij deze klerenkast kies je zelf het type

duurzaam gebouwd | december 2014

DeltaOhm_maart 2012.indd 1

De Triple

06-03-12 18:50

AAA energiezuinige Gaswarmtepomp

G F

energielabel A

A kwaliteit

service van A tot z

E D C B A

Tel. 0348 413 485 | e-mail: info@gasengineering.nl | www.gasengineering.nl GAS_adv-opmaak.indd 1

12-3-2012 16:17:13

Elke luchtbehandelingskast van Solid Air is uniek Bij Solid Air Luchtbehandeling doen we niet aan standaardoplosingen. Ieder apparaat is uniek, omdat iedere klantvraag dat ook is. Wij leveren modulaire luchtbehandelingskasten op maat, al of niet met generatieve wtw op basis van adiabatische koeling.

Solid Air is ook de bedenker

en producent van Aeolus, de enige compacte HR wtw-unit die werkelijk compleet en geheel stekkerklaar wordt geleverd.

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

solid-air.com

Marktbeschouwing

deurtje, de hoogte, de breedte, de inrichting, de kleur van de kast, de handvatten en noem maar op. Natuurlijk staat er geen timmerman in een Ikea-vestiging, die deze kast voor je zaagt. Het is volledig gestandaardiseerd. Maar voor de meeste mensen meer dan genoeg maatwerk. En gedurende het keuzeproces zien ze ook steeds de kostenconsequenties van hun keuzes. Het vraagt van ons dat we projectoverstijgend werken en dus voorinvesteren. Maar de kosten in de projecten worden dan veel lager en de klanttevredenheid gaat volgens mij omhoog. Als je gaat industrialiseren is samenwerken vanzelfsprekend. Alleen samen kunnen we onze systemen immers goed inrichten. Kijk naar een wasmachine, die is ook niet door één persoon ontworpen, technisch ontwikkeld, gebouwd, verspreid en in de markt gezet. Daar zijn verschillende partijen voor nodig.

De klant op 1 Waar het vaak mis gaat, is dat wij vanuit onze huidige organisaties denken of vanuit de huidige marktomstandigheden. Niet vanuit de klant en zijn behoefte. En dat is risicovol. Het gaat er helemaal niet om wat wij willen of wat in onze huidige organisaties past. Organisaties die de klant niet op 1 zetten, worden over niet al te lange tijd geconfronteerd met concurrenten die ze niet meer kunnen inhalen. Net zoals Kodak die de digitale fotografie wel uitvond, maar niet omarmde. Het was een grote concurrent van zijn bestaande businessmodel met ontwikkelmaterialen, fotorolletjes etc. Dit is een wijze les voor de bouw om de klant op 1 te zetten. Zie nog maar eens te overleven als grote concurrenten in het gat gesprongen zijn dat jij hebt laten liggen. Een innovatief superbrand als Kodak lukte dat niet, waarom zou u het dan wel lukken?

Lange adem Natuurlijk is het niet zo dat de markt morgen veranderd is. Er zijn al veel initiatieven, maar wat we nog niet hebben is echt volume. Daarbij speelt de opdrachtgever een belangrijke rol. Want één wasmachine maken is hartstikke duur, maar als je er duizenden kunt verkopen, dan wordt het goedkoper dan die wasvrouw. En uiteindelijk ook beter: om de kwaliteit te verbeteren, is ook kwantiteit nodig. Maar als je vandaag niet begint, heb je over vijf jaar wellicht compleet het verkeerde personeelsbestand en ben je niet meer geloofwaardig. Misschien zie je je klantgroep, zonder dat je het doorhebt, steeds iets kleiner worden omdat de markt langzaam overstapt op de andere aanbieders.

Sceptisch Laat je daarbij niet tegenhouden door mensen die sceptisch reageren. Dat is logisch. Alle marktspelers die de markt wisten te veranderen, hebben daarmee te maken gehad. U gelooft toch ook niet dat de wasvrouwen

Oude wasmachine.

van vroeger geen kritiek hadden op de wasmachine? Ook zij droegen vooral argumenten aan om te bewijzen dat die wasmachine een slecht idee was. En waarschijnlijk hadden ze bij de eerste wasmachines nog gelijk ook. We lachen nu immers om die eerste exemplaren. Zoals Machiavelli al zei: “Bijna iedereen verzet zich tegen verandering.” Mensen die van de oude situatie profiteren, worden vijanden. Mensen die profijt kunnen halen uit de nieuwe situatie zijn bang voor de tegenstanders en achterdochtig, totdat ze er daadwerkelijk beter van zijn geworden.

Visie op de toekomst Het vraagt dan ook om doorzettingsvermogen en standvastigheid. Zorg dat je een visie hebt op de toekomst van de organisatie en de organisatie daarop inricht. Zoek daarbij vooral je eigen weg. Laat je niet te veel sturen of tegenhouden door ‘anderen’. Als je organisatie over vijf jaar geen klant overhoudt, zijn die ‘anderen’ er ook niet om dat voor je op te lossen. Wees zelfkritisch en zoek zelf naar de toegevoegde waarde van jouw organisatie.

Over de auteur: Marjet Rutten is marketeer en innovator. Ze maakte deel uit van het Bouwteam, dat minister Liesbeth Spies van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in 2012 heeft ingesteld om te komen tot een ‘Toekomstagenda Bouw’. Daarnaast is Rutten als expert verbonden aan Duurzaam Gebouwd.

duurzaam gebouwd | december 2014

december 2014 | duurzaam gebouwd

Project

Bioklimatische passiefwoning met nulenergiestandaard Architect Wim Tavernier, architect-zaakvoerder van 5+architecten en zijn vrouw bouwen in België een passiefhuis dat voldoet aan de nulenergiestandaard. Hiervoor steunt hij niet enkel op de principes van bioklimatisch en bioecologisch bouwen. Voor de gebouwschil koos Tavernier weloverwogen voor lowtechoplossingen nagenoeg zonder onderhoudskosten en een levensduur gelijk aan die van het gebouw. Het lag voor hem voor de hand om zowel de ondergrondse muren, de ondergrondse vloer op volle grond, de aanzet van de houtskeletbouw en de platte en hellende daken met Foamglas te isoleren. De woning wordt gerealiseerd volgens een passiefhuisconcept dat is gebaseerd op de principes van bioklimatisch bouwen. “Dat wil zeggen dat het gebouw zodanig wordt aangepast aan zijn omgeving en oriëntatie dat er optimaal gebruik kan gemaakt worden van zonne-energie, zonder dat er moeilijke technologie aan te pas komt”, verklaart de architect. “Dat gebeurt hoofdzakelijk door het gebouw zo compact mogelijk te houden om de warmteverliesoppervlakte te minimaliseren, de gevelopeningen die naar het noorden gericht zijn zoveel mogelijk te beperken in aantal en afmetingen, en de gevelopeningen naar het zuiden juist zo groot mogelijk te maken. In heel wat oude gebouwen zie je diezelfde principes terug.”

Daglicht De keuken, de eet- en leefruimte en op één na alle slaapkamers daarentegen hebben grote tot zeer grote raamopeningen. En ook in het kantoor dat zich aan de zuidkant van de kelder bevindt, wilde de architect zoveel mogelijk daglicht binnenhalen. “Dat hebben we bereikt door het vloerniveau van het kantoor plaatselijk zo’n 50 cm te verhogen, en tegelijk ter hoogte van de zuidgerichte kelderwand het natuurlijke maaiveld plaatselijk te verlagen. Zo konden er in deze wand ramen worden ingebouwd. Maar daardoor moest het deel van de woning dat zich boven de kantoorruimte bevindt, uiteraard mee verhoogd worden. Dat verklaart meteen waarom de woning als een splitlevel is opgevat.”

Lowtechoplossingen Bovendien worden het isolatieniveau en de luchtdichtheid van muren, vloeren, daken en buitentimmerwerk zodanig

opgekrikt, dat de warmte die via de ramen wordt opgevangen maximaal blijft vastgehouden. Oververhitting in de zomer moet worden voorkomen door screens en een dakoversteek. Wim Tavernier: “Dit zijn stuk voor stuk lowtechoplossingen met een levensduur gelijk aan die van het gebouw en bovendien nagenoeg zonder onderhoudskosten. Ze zorgen niettemin voor een zeer grote besparing in het energieverbruik zonder dat een actief ingrijpen en sturen noodzakelijk is. Enkel de balansventilatie met warmteterugwinning is een noodzakelijke technische aanvulling. De energiebesparing is zodanig groot dat er maar een beperkte hoeveelheid hightech hernieuwbare energietechnieken moet toegevoegd worden om het nulenergieniveau te behalen.” Naast het energieverbruik van de woning tijdens het gebruik hechtte architect Wim Tavernier ook extra aandacht aan de materiaalkeuzes, in navolging van het Postgraduaat Bio-ecologisch Bouwen dat hij twee jaar geleden volgde.

duurzaam gebouwd | december 2014

 Transformeren  Isoleren  Opwaarderen

Geen nieuwbouw, maar renovatie! De woningverbetering in de Amsterdamse wijk Bosleeuw Midden doet verbazen. De doelstelling om het complex weer van een authentieke jaren ‘40 uitstraling te voorzien zonder daarbij de culturele waarde van de wijk te verliezen, werd met succes gerealiseerd. Door te kiezen voor buitengevelisolatie afgewerkt met gevelsteen is niet alleen het uiterlijk sterk verbeterd, maar voldoet het gebouw ook aan de hedendaagse energienormen. Meer informatie over toonaangevende renovatieprojecten van Sto vindt u in de uitgaven van Waardebehoud. Vraag deze aan via www.sto.nl.

100

december 2014 | duurzaam gebouwd

Project

Isolatie op passiefniveau

“De nadruk lag daarbij op materialen die een zo laag mogelijke milieu-impact hebben, gezond zijn om te verwerken en zo mogelijk uit hergroeibare grondstoffen gemaakt zijn of in bijna onuitputtelijke voorraden aanwezig zijn”, vertelt hij. “De materiaalkeuze werd niet enkel ondersteund door de knowhow van VIBE, LCA’s, en de databank van NIBE, maar ook door labelingsystemen zoals natureplus voor bouwmaterialen in het algemeen en het FSC-label voor houtproducten. Rekening houdend met deze factoren bleven er voor de bovengrondse ruwbouw in wezen twee belangrijke bouwmethodes over waarvoor gemakkelijk uitvoerders konden gevonden worden: houtskeletbouw of massiefbouw met behulp van keramische snelbouwsteen.” Het linkerdeel van de gevel zal worden bekleed met gevelpannen type Façatile van Koramic, op het rechterdeel komt thermisch verduurzaamd hout. Deze houten gevelbekleding zal worden doorgetrokken over het hellend dak. Een gevelsteen was geen optie, aangezien voor het opvangen van de gevelsteen een dubbele kelderwand zou moeten worden gebouwd. De vloeren zullen worden bekleed met keramische tegels, houten planken en linoleum, afhankelijk van de ruimte. “Enkel het ondergrondse gedeelte voldoet maar deels aan de bio-ecologische eisen, aangezien er voor dit bouwonderdeel geen milieuvriendelijk materiaalalternatief bestaat. Er is voor de buitenwand namelijk gebruik gemaakt van een betonnen kelderkuip, maar de binnenwanden zijn wel opgetrokken in keramische snelbouwsteen. Voor de isolatie werd Foamglas gebruikt, een product met een naturepluslabel. Foamglas beschikt bovendien al een paar jaar over een isolatiesysteem dat specifiek ontwikkeld werd om ondergrondse constructies en funderingsplaten op passiefniveau te isoleren, de Perisave-productlijn. Een onderdeel van die productlijn, namelijk de randisolatieblokken, kan zelfs gebruikt worden als verloren bekisting bij het gieten van de vloerplaat”, aldus de architect.

Aangezien de kelder deel uitmaakt van het beschermde volume , moest ook die tot op passiefniveau geïsoleerd worden. Tavernier: “Er zijn slechts twee gangbare isolatiematerialen voor constructies in contact met grond: XPS Styrodur en Foamglas. XPS is de budgetvriendelijkste keuze. De kostprijs van cellulair glas isolatie ligt 2 à 3 keer hoger, maar toch heeft Foamglas ten opzichte van XPS-isolatie een aantal grote voordelen die ik qua belang allemaal op hetzelfde niveau zou zetten. Zo behoudt Foamglas zijn isolatiewaarde. Bij vele, zo niet alle isolatiesoorten op petrochemische basis, zoals XPS, maar ook PUR en EPS, is dat niet het geval. Hoewel de isolatiewaarde van Foamglas bij aanvang ietsje minder is dan deze petrochemische varianten, zal deze al op korte termijn beter zijn. Ten tweede: cellulair glas isolatie is compleet inert voor vocht en chemische producten, wat een absolute vereiste is voor ondergrondse constructies. Foamglas neemt geen vocht op, waardoor de isolatiewaarde ook in vochtige omstandigheden niet zal dalen. Mits correct aangebracht - met zorgvuldig afgedichte voegen - kan het de ondergrondse constructie extra beschermen tegen vocht. Cellulair glas wordt ook niet aangevreten door insecten en knaagdieren.” Voeg daarbij de extreme drukvastheid. “Zelfs de minst drukvaste versie van Foamglas -isolatie is sterk genoeg om het gewicht van een hele woning op te vangen”, aldus Wim Tavernier. “In het geval van Styrodur dien je naar een drukvastere reeks te gaan, met iets mindere isolatiewaarden. Bovendien kunnen de Foamglas -panelen tijdens de uitvoering iets meer tegen een stootje dan het zachtere XPS-alternatief, wat toch vrij belangrijk is. Op de bouwplaats wordt er al eens tegen de wanden gebotst met van alles en nog wat. Bovendien is Foamglas het enige isolatieproduct voor ondergrondse isolatie dat beschikt over een natureplus-label. En last but not least: dankzij Perisave, het nieuwe isolatiesysteem van Foamglas specifiek voor passiefhuizen, is het mogelijk om de totale benodigde dikte in één laag aan te brengen, wat de snelheid van aanbrengen ten goede komt. Met behulp van de juiste lijm kan de aannemer de dikke blokken aanbrengen alsof hij een wand aan het metsen is.”

Zorgvuldig Ook zeker niet onbelangrijk: aannemers gaan met Foamglas extra zorgvuldig om. “De meeste gewone aannemers kennen de Foamglas-producten enkel van Perinsul, de productlijn voor koudebrugonderbreking. Daardoor gaan ze bij de verwerking iets secuurder te werk”, zo ondervindt de architect. “Styrodur kennen ze allemaal, waardoor het aanbrengen al eens nonchalanter gebeurt. Door de grotere gevoeligheid voor vocht en ongedierte is het risico dat de XPS-isolatie na verloop van tijd volledig verdwenen niet ondenkbaar. Dat komt dan neer op een weggegooide investering.”

duurzaam gebouwd | december 2014

101

Keurmerk voor beton Het keurmerk Beton Bewust van de Vereniging van Ondernemingen van Betonmortelfabrikanten in Nederland (VOBN) garandeert de duurzame productie en kwaliteit van betonmortel. Betonmortelfabrikanten mogen het keurmerk alleen voeren, als zij voldoen aan strenge eisen ten aanzien van betrouwbaarheid, deskundigheid, duurzaamheid en arbeidsveiligheid.

In Nederland hebben 116 betoncentrales het keurmerk Beton Bewust. Kiest u voor één van deze centrales dan weet u zeker dat beton op een verantwoorde wijze in uw project wordt toegepast. De zekerheden van Beton Bewust: ■ Advies over het milieuprofiel

■

Hoge kwaliteit betonmortel

van beton

■

Keurmerkhouder is een

■

Meetbare prestaties

Duurzaam Leverancier

(lage CO2-uitstoot)

■

Veiligheid is topprioriteit

■

A-leverancier m.b.t. de

Verantwoorde herkomst van

grondstoffen

CO2-prestatieladder

Opdrachtgevers, ontwerpers, voorschrijvers en afnemers van betonmortel kunnen erop rekenen dat de keurmerkhouder meedenkt, adviseert en een hoogwaardige bijdrage levert aan de duurzaamheid van de te realiseren

projecten.

Website VOBN Het laatste nieuws over beton, het keurmerk Beton Bewust en informatie over de bij VOBN VOBN

Postbus 383

3900 AJ Veenendaal t 0318 55 74 74 www.vobn.nl

aangesloten bedrijven vindt u op www.betonbewust.nl

Duurzaam Gebouwd Duurzame Energie

kennisplatform over duurzaam bouwen Thema Thema

Gebouwschil Conceptueel Bouwen 52 Interviews

Woonakkoord is een eerste stap.

105 Marktbeschouwing

Hoe bouwen een feestje voor de 58 Financieel klant wordt

Rekenen aan duurzame oplossingen: Life Cycle Costs.

112 Achtergrond

Conceptueel bouwen biedt veel 62 Project

voordelen, maar hoe leg je dat uit?

Meer dan parkeren.

117 Project

Prêt-à-Loger: als bedrijf op de markt?

Beelden: Prêt-à-Loger

103

Bron: TONZON duurzaam gebouwd | december 2014

De stille kracht van ons complete ventilatiesysteem

Luchtdichtheidsklasse D

NEN 7120

DYKA AIR: slim, stil en energiezuinig Na de introductie van het revolutionaire ventilatiekanalensysteem DYKA AIR zijn inmiddels vele woningen voorzien van dit met DUBOkeur bekroonde systeem. En met nog meer woningen in opdracht kunnen we gerust spreken van een groot succes. Tijd om verder te vernieuwen. Want naast de kunststof ventilatiekanalen levert DYKA ook een slimme ventilator. Daarmee evolueert DYKA AIR tot een totaaloplossing voor woonhuisventilatie. Met een EPC-winst tot 0,21! Maar vooral een optimaal binnenklimaat voor de gebruiker. De nieuwe DucoBox Focus benut de aerodynamische vormgeving van DYKA AIR maximaal,

zonder energie te verspillen. Met CO2- en vochtsensoren en gepatenteerde regelkleppen is het systeem vraaggestuurd, stil en energiezuinig. Dat maakt de DucoBox de perfecte motor voor het DYKA AIR ventilatiesysteem in elke woning. De robuuste kunststof kanalen zijn makkelijk op de bouwplaats door elke installateur op maat te maken. Desgewenst levert DYKA ook direct vanaf tekening complete prefab sets op de bouwplaats. Waarmee kunnen we u van dienst zijn? Kijk voor meer informatie op www.dyka.nl/duco of bel DYKA voor een demonstratie: 0521-534911

â&#x20AC;?Onafhankelijke test toont aan dat DYKA AIR ruimschoots voldoet aan Luchtdichtheidsklasse D.â&#x20AC;?

104

Marktbeschouwing

Hoe bouwen een feestje voor de klant wordt Duurzaam Gebouwd vroeg mij een artikel over conceptueel bouwen te schrijven. Oké, maar eigenlijk heb ik helemaal niets met de woorden conceptueel bouwen. Ik vind het zelfs vervelende woorden, verwarrend ook. Een architect heeft een hele andere voorstelling bij de term concept dan een aannemer of een klant. Conceptueel bouwen kun je niet verkopen en moet je ook niet willen verkopen. Want dan verkoop je eigenlijk weer een proces, je verkoopt productiecapaciteit in plaats van een gebouw waarvoor jij als bouwer je handen in het vuur durft te steken. Tekst: Jan Willem van de Groep

Volgens mij is de kern van conceptueel bouwen een gebouw dat foutloos is gebouwd en waar de beloofde prestaties op het gebied van comfort, energie en binnenmilieu voor 100% kunnen worden waargemaakt en gegarandeerd. Het is een gebouw waarvan bij de aankoop vaststond wat je krijgt en tegen welke prijs. Met andere woorden: het is een gewild gebouw, zonder gedoe. Omdat ik geen alternatief kan bedenken voor het begrip conceptueel bouwen zal het maar snel gangbare bouwpraktijk moeten worden. Laten we daarom eens tot de essentie proberen door te dringen.

En dat is hard nodig ook. De huidige bouwpraktijk is namelijk problematisch voor wat betreft het realiseren van de opgave die voor ons ligt. Gebouwen moeten beter, goedkoper, schoner, zuiniger, gezonder en zeker ook gewilder worden. Daarnaast maken gebouwen steeds meer de overgang naar geavanceerde systemen die als zodanig ontworpen, geëngineerd en gedimensioneerd moeten worden. Het is achterhaald dat gebouwen opgeleverd worden zonder dat iemand de verantwoordelijkheid neemt voor prestaties op het gebied van comfort, binnenmilieu, energie en exploitatiekosten.

Dromen waarmaken

Geen gesjoemel

Wij hebben op het gebied van ‘Het Nieuwe Bouwen’ veel te danken aan een paar mensen die al jaren lang trekken en sleuren richting een nieuwe bouwpraktijk. Ik denk daarbij vooral aan Pieter Huijbregts, de drijvende kracht achter conceptueel bouwen; Martin Liebregts, de man die industrialisatie voor de aanpak van de bestaande bouw propageerde; Hennes de Ridder, die met het begrip Legolisering het fundament legt voor een echte bouwindustrie en Jos Lichtenberg die het begrip Slim Bouwen introduceerde als aanjager van innovatie in de bouw. Wij van de next generation hebben het door al dat eerder verzette werk makkelijk. Met behulp van nieuwe technologieën en slimme combinaties van hun ideeën kunnen we hun dromen nu gaan waarmaken.

Zelfs als de nieuwe wet ‘Kwaliteitsborging voor het bouwen’ - die beoogd de consument te beschermen - van kracht wordt kan het zomaar zijn dat een kromme deur keurig binnen de norm valt zonder dat die deur haar functie als deur kan vervullen. Er kan rekenkundig een bepaalde

'Gebouwen moeten schoner, zuiniger, gezonder en gewilder worden' duurzaam gebouwd | december 2014

105

Verwezenlijk uw visie met onze technologie

Innovatieve gevelsystemen Laat u niet in uw ontwerp beperken en ontdek de vele creatieve mogelijkheden van ROCKWOOL gevelsystemen. Bekijk onze innovatieve buitengevelisolatiesystemen en geventileerde gevelsystemen op www.rockwool.nl/gevelsystemen

106

december 2014 | duurzaam gebouwd

Marktbeschouwing

EPC-waarde gegarandeerd en opgeleverd worden zonder enig effect op het werkelijk energieverbruik van die woning. Leveranciers kunnen rekenkundig aantonen dat een luchtbehandelingskast past in de EPC-berekening en voldoet aan een zogenaamde NEN-norm of rekenmethodiek terwijl in de praktijk CO2-waarden schromelijk worden overschreden. Partijen die zich verantwoordelijk voelen voor prestaties en functionaliteit van een afgeleverd product kunnen zich niet achter die praktijk verschuilen. Zij zijn genoodzaakt tot verticale en horizontale ketenintegratie waarbij de ontwerpen engineeringsfuncties noodzakelijkerwijs onderdeel worden van de propositie aan de klant. Een gebruikelijke praktijk in vrijwel alle sectoren buiten de bouw.

Foutloos en onderscheidend bouwen In mijn droomwereld beschikken bouwers straks over een ruim aanbod van concepten (ik raak het woord maar niet kwijt) die voldoende oplossingsruimte laten voor maatwerk bij de vertaling naar een propositie voor de klant. De componenten die het product vormen worden op wat voor manier dan ook industrieel geproduceerd. Industriële productie betekent dat er foutloos gebouwd en gerenoveerd kan worden. Dit betekent ook dat producten onderscheidend kunnen zijn met specifiek maatwerk voor de klant (mass-customisation). Maar misschien nog wel het allerbelangrijkste is dat er fors goedkoper geproduceerd kan worden. Dat betekent dat we dus voor dezelfde prijs veel betere en duurzamere gebouwen kunnen maken. Gebouwen met een rijkere kwaliteit, die zijn uitgerust met installaties die evenveel energie opwekken als wordt gebruikt.

Co-making in de bouw Een innovatieve bouwindustrie die het ‘concept’ als uitgangspunt neemt kent een hele andere organisatiestructuur. Het concept wordt niet meer samengesteld aan de hand van de productcatalogi van fabrikanten maar producten en componenten worden specifiek ontworpen en gedimensioneerd voor het concept en het uiteindelijke product. Fabrikanten, ontwerpers, adviseurs en onderaannemers worden co-developers en/of co-makers. Ze nemen verantwoordelijkheid en risico bij de ontwikkeling en uitrol van de concepten. Ze verschuilen zich niet achter flauwe

'In mijn droomwereld beschikken bouwers over een ruim aanbod aan concepten'

Jan Willem van de Groep

teksten als het aankomt op keiharde prestatiegaranties. Niet opportunisme is de drijfveer maar samen oefenen, testen en prototypen waardoor er zekerheden zijn over de spullen die worden geleverd aan de klant. Daarmee is het nieuwe bouwen veel meer dan faalkostenreductie. Interfaces tussen individuele producten verdwijnen, er wordt gedimensioneerd op basis van prestaties, transactiekosten verdwijnen volledig en innovatie is geen eenmalige activiteit maar een continue activiteit. Het belangrijkste is dat er wordt nagedacht over spullen die mensen willen. Klantgericht bouwen noemen we dat tegenwoordig. Voor de klant wordt bouwen eindelijk een feestje. Klanten krijgen proposities voorgeschoteld waarvan zij nog niet wisten dat ze bestonden. De klant kan kiezen en vrijelijk modificeren. Een gebouw zal niet langer worden opgeleverd maar worden afgeleverd. Deze bouwpraktijk is niet voorbehouden aan nieuwbouw. Integendeel! Ook voor huurders en eigenaren van bestaande gebouwen ligt een mooie toekomst in het verschiet.

duurzaam gebouwd | december 2014

107

Deuren bv Nijverheidsstraat 1 7482 GZ Haaksbergen Tel: +31 53 57 357 35 Fax: +31 53 57 357 00

www.reinaerdt.nl info@reinaerdt.nl

108

december 2014 | duurzaam gebouwd

Algemeen

Legolisering is een voorbeeld voor de bouw Duurzame materialen en hernieuwbare energie zijn inmiddels wel de twee bekende stokpaartjes om duurzaam te bouwen. De afgelopen maanden is de term legolisering een opmars aan het maken in de bouw. Het streven is om gebouwen te legoliseren waarmee ook een steentje wordt bij te dragen aan duurzaamheid. Tekst: Eva Starmans, gecertificeerd Cradle to Cradle consultant bij C2C Expolab

Mijns inziens is deze term 'legolisering' op twee manieren te interpreteren. Als eerste kan het staan voor conceptueel bouwen/catalogusbouw. Er is keuze uit een ruim maar ingekaderd assortiment bouwmaterialen waaruit de consument kan kiezen en zijn woning kan laten ontwerpen. Maar de term legolisering kan ook geïnterpreteerd worden als bouwwijze, wanneer je kijkt naar de manier waarop legoelementen aan elkaar gekoppeld worden. De bouwtechnische oplossingen voor het verbinden van elementen biedt nog veel kansen om het gebouw verder te verduurzamen.

Veranderingen tijdens levensduur Een gebouw bestaat uit diverse elementen, deze kan men onderverdelen in verschillende lagen. Stewart Brand beschreef deze in zijn boek “How Buildings Learn: What Happens After They’re Built” wat gepubliceerd is in 1994. Elke laag heeft een bepaalde levensduur die vaak korter is dan de levensduur van het gebouw. Dit zorgt ervoor dat niet alleen na de levensduur van het gebouw, elementen, materialen en producten uit het gebouw gedemonteerd zullen worden, maar dat er ook een nadruk ligt op het veranderen van elementen, materialen en producten tijdens de levensduur. Door deze kringlopen van het gebouw te begrijpen, kan hierop worden ontworpen. Hierdoor verschuiven we de nadruk van het demonteren van een gebouw na de levensduur, naar veranderingen mogelijk maken tijdens de levensduur. Dit stelt ons in staat om veel meer materialen terug te brengen in de kringloop zonder kwaliteitsverlies.

De 6 lagen van gebouwen Er zijn daarvoor 6 lagen gedefinieerd. De eerste de 'site', welke een oneindige levensduur heeft. Vervolgens de constructie. Grote aanpassingen worden niet gedaan aan de constructie, op uitbreidingen na. Daarom heeft deze laag

Eva Starmans: "Laten we streven naar een meccano-isering van de bouw in plaats van legolisering."

zeer vaak dezelfde levensduur als het gebouw zelf. De derde laag is de 'skin', de huid rondom het gebouw die het gebouw dicht maakt, zoals het dak en de gevel. De gemiddelde levensduur is tussen de 20 en 60 jaar. De vierde laag zijn de 'services', dit zijn de werkende elementen in een gebouw, zoals de installaties, elektriciteit, communicatiekanalen en dergelijke. Die worden al vaker aangepast met een gemiddelde levensduur van tussen de 5 en 30 jaar. De voorlaatste laag heet de 'space plan', dit zijn de interne scheidingen zoals wanden en vloeren, deuren en dergelijke. Het interieur heeft over het algemeen de kortste levensduur met gemiddeld 5 tot 15 jaar.

Focus verleggen Door te ontwerpen op deze 6 lagen van het gebouw en rekening te houden met de levensduren hiervan, maakt de ontwerper het mogelijk dat de materialen na de levensduur

duurzaam gebouwd | december 2014

109

ARBO regels voor dekvloeren vanaf 2015? Ontwerp met Gyvlon, dat spaart ruggen!

• Aanpak zorgkosten en ziekteverzuim • Ontwerpen met duurzame bouwmaterialen • Langer doorwerken in de bouw • Inspelen op nieuwe Arbo-wet vanaf 01-01-2015

Gewoon gieten! Natuurlijk met Gyvlon Gyvlon introduceert een nieuw logo dat -net als onze gietdekvloeren- voldoet aan de eisen van deze tijd. Kijk voor meer informatie op www.gyvlon.nl Gyvlon BV | tel: (0162) 52 05 72

110

december 2014 | duurzaam gebouwd

Algemeen

VELOCITY OF PASSING MATERIALSTHROUGH PASSING THROUGH BUILDINGS LOCITY THE OF MATERIALS BUILDINGS

CITY OF MATERIALS PASSING THROUGH BUILDINGS

je de stenen erboven eerst te verwijderen. Deze manier van verbinden kan niet worden ingezet om lagen, gedurende het gebruik, te verwijderen. Stel je een gevel voor van kozijnen die geheel sequentieel (op elkaar volgend, als een kralenketting) verbonden zijn. Wanneer een kozijn in het midden vervangen moet worden, dan moeten alle aansluitende kozijnen eerst losgemaakt worden, voordat men bij dit kozijn kan komen. Omdat ook in de bouw geldt: tijd kost geld, is de tijdsinvestering teveel waardoor men eerder kiest om het middelste kozijn eruit te slopen, inclusief kwaliteitsverlies. Dit is niet nodig!

Meccano-isering Demonteerbaar bouwen is een goed instrument om na de levensduur van het gehele gebouw, alle materialen uit het gebouw te verwijderen. Maar zou het niet nog mooier zijn als we gaan bouwen zoals meccano? Meccano kan over het algemeen meer vergeleken worden met parallelle schakelingen. Door parallel te schakelen kun je ook tijdens de gebruiksduur makkelijk elementen verwijderen uit het gebouw. Laten we streven naar een meccano-isering van de Source. Stewart Brand. How Buildings Learn 1994 bouw in plaats van legolisering.

Aanpasbaar bouwen, het kan!

Source. Stewart Brand. How Buildings Learn 1994 Source. Stewart Brand. How Buildings Learn 1994

zonder kwaliteitsverlies uit het gebouw gehaald kunnen worden. Als we een gebouw ontwerpen dat bestaat uit 100% duurzame materialen, maar die materialen worden dusdanig aan elkaar verbonden dat ze na de levensduur niet zonder kwaliteitsverlies verwijderd kunnen worden, dan kunnen de materialen niet geheel terug in de kringloop keren. Het omgekeerde: We ontwerpen een gebouw dat dusdanig gedetailleerd is dat de verbindingen het mogelijk maken dat alle producten na hun specifieke levensduur het gebouw kunnen verlaten. Dit stelt het gebouw in staat om gedurende de levensduur steeds duurzamer te worden. Over enkele decennia zijn er hopelijk meer duurzame materialen en zijn de huidige duurzame materialen verder verduurzaamd. Door als ingenieurs en architecten het gebouw aanpasbaar te ontwerpen, kunnen materialen zonder kwaliteitsverlies vervangen worden door nog duurzamere materialen wanneer dit gewenst is. Een gebouw wat op dit moment bijvoorbeeld 40% scoort op een bepaalde duurzaamheidsladder kan over 20 jaar 60% scoren en over 40 jaar nog meer.

Materialen verbinden Decennia lang zijn er al gebouwen ontworpen die demonteerbaar zijn. Dit is natuurlijk een geweldige stap. Echter is het nu tijd om nader te kijken naar de levensduren van de verschillende gebouwlagen. Demonteerbaar bouwen houdt in dat een gebouw, na de levensduur, uit elkaar gehaald kan worden. Lego kan hiervoor als metafoor gebruikt worden, de elementen worden sequentieel (op elkaar volgend) met elkaar verbonden. Indien je een raam wilt verwijderen, dien

De omschakeling van sequentieel naar parallelle verbindingen, is geen ingrijpende omschakeling. Het vraagt om een andere manier van detailleren. Zorg ervoor dat elementen niet aaneengeschakeld zitten, maar deze worden losgekoppeld en verbonden aan de laag van het gebouw die nooit veranderd, de constructie. Wanneer bijvoorbeeld een tussenwand (laag: space plan) gekoppeld zit aan de gevel (laag: skin), kan dit voor problemen zorgen wanneer de gevel aangepast wordt. Daarbij is het noodzakelijk dat de verbindingen bereikbaar blijven en dat natte verbindingen zoveel mogelijk beperkt worden. Dus als we ten eerste elementen parallel schakelen, deze vervolgens koppelen aan de constructie en als we verbindingen bereikbaar maken. Dan ontwerpen we een gebouw waarin de verschillende lagen, makkelijk veranderd en aangepast kunnen worden tijdens de levensduur. Nissan heeft enkele decennia geleden een gebouw laten ontwerpen in Amsterdam (het huidige Mexx hoofdkantoor). De auto-industrie verschilt wezenlijk van de bouw doordat zij producten maken en in de bouw over projecten wordt gesproken. Deze andere denkwijze komt deels terug in het gebouw, doordat dit deels als een product ontworpen is met als doel dat dit gebouw ooit gedemonteerd en opnieuw op een andere plek opgebouwd kan worden. Ondanks dat dit gebouw vanuit aanpasbaar bouwen is gebouwd, zitten hier al enkele voorbeelden in. Te denken valt aan de manier waarop de gevel parallel verbonden is met de constructie. En vloeren die niet monoliet zijn verbonden maar te demonteren zijn en aanpasbaar.

duurzaam gebouwd | december 2014

111

Ook bij Knauf weten ze dat conceptueel bouwen faalkosten reduceert. (foto: Knauf)

Conceptueel bouwen biedt veel voordelen, maar hoe leg je dat uit? De zoektocht naar een beter gestroomlijnd, sneller en liefst goedkoper bouwproces is doorlopend in ontwikkeling. Het conceptueel bouwen bijvoorbeeld wint terrein ten opzichte van traditioneel en industrieel bouwen. De afbouwsector ziet veel voordelen. De vraag is alleen: Hoe overtuigen we de opdrachtgever? Tekst: Gerrit Tenkink

112

december 2014 | duurzaam gebouwd

Achtergrond

Maar eerst even de vraag beantwoord: Wat verstaan we onder conceptueel bouwen en hoe verhoudt het zich ten opzichte van traditioneel en industrieel bouwen? “In de eerste plaats hebben we het hier over systeemdenken”, zegt Jacco Oostenbrug, key-accountmanager bij Strikolith. “Het bouwsysteem wordt binnen kaders geplaatst met zoveel mogelijk standaarden zonder in te boeten op creatieve vrijheid. Het doel is tegen lagere kosten een kwalitatief hoogwaardig eindproduct te leveren. De voordelen: sneller afbouwen, lagere faalkosten, hogere kwaliteit en een scherp prijsniveau. Dat alles heeft zeker ook te maken met de tijdwinst.”

Nadelen

Knauf marketingmanager Coen de Hoop beschrijft het nog iets kernachtiger. “De markt een geselecteerd aantal vooraf gedefinieerde concepten aanbieden die door vooronderzoek inspelen op de behoefte van de toekomstige gebruiker van het gebouw. Kortom, conceptueel is een tussenvorm. Het biedt meer keuzemogelijkheden dan industrieel bouwen, maar voorkomt bijvoorbeeld veel van de faalkosten die inherent zijn aan het traditioneel bouwen.”

En daarmee komen we direct op het gebied van marketing. Hoe breng je die voordelen over het voetlicht bij de opdrachtgever? Of zoals Coen De Hoop de vraag stelt: “Het principe van conceptueel afbouwen is volgens mij helemaal de weg waar we naartoe moeten. De vraag is meer hoe en wie neemt dan welke rol en initiatief? Hoe

De voordelen zijn duidelijk, maar kleven er ook nadelen aan het conceptueel bouwen? Palland moet even denken. “Een nadeel zou kunnen zijn dat bijvoorbeeld een Concept III of IV kozijn (een kant-en-klaar afgelakt en beglaasd kozijn afgeleverd op de bouw, red.) in aanvang iets hoger in prijs ligt ten opzichte van een traditioneel kozijn. Hierdoor is een opdrachtgever geneigd om te kiezen voor een traditioneel kozijn. De lange termijn zal echter altijd uitwijzen dat men bij traditioneel bouwen sneller zal moeten overgaan tot onderhoudswerkzaamheden.”

Marketing

Voordelen Patrick Heynen, marketing manager voor Brander Afbouwprodukten, ziet voordelen, maar in zijn ogen gaat het conceptueel bouwen bij de afbouwers niet voor een revolutionaire omslag zorgen. “Conceptueel bouwen doe je om te winnen aan keuzevrijheid en efficiëntie in verschillende fases van het afbouwproces. Het is geschikt voor de grotere projecten met veel verschillende eindgebruikers, bijvoorbeeld in de woningbouw. Er komt wel een andere rol voor de opdrachtgever, de architect en de eindgebruiker. Ook als afbouwer moet je in het voortraject intensiever met de klant om tafel. Daar moet je wel de juiste mensen en processen voor hebben. Ik denk niet dat alle bedrijven daar al klaar voor zijn”, zegt Heynen, die verwacht dat conceptueel en industrieel en traditioneel dichter bij elkaar zullen komen. “De klant die meer zeggenschap krijgt en dan allemaal wat sneller en efficiënter werken. Is het niet iets wat we al heel lang nastreven?” Misschien dat morgen niet direct een revolutie uitbreekt, maar dat de markt zich steeds meer verlegt naar het conceptueel bouwen lijkt duidelijk. Ook voor Bearny Palland, verkoopleider Industrie bij Wijzonol Bouwverven. “Conceptueel bouwen heeft op kwaliteitsniveau grote voordelen, die op lange termijn zorgen voor een hogere levensduurverwachting van onder andere een verfsysteem. Bij het conceptuele bouwen zijn de omstandigheden waarin een timmerfabriek (complete) verfsystemen aanbrengt gunstiger dan bij de traditionele bouwmethode waar de schilder de eindlaag aanbrengt op de bouwplaats. Dit kun je de schilder niet verwijten, hij is ‘sluitpost’ in een traditioneel proces. Een ander voordeel is het verminderen van faalkosten. Door een betere samenwerking in de keten zijn deze kosten ook goed terug te dringen.”

Door eerder in het bouwproces aan te schuiven kunnen fouten in het bouwproces worden voorkomen. (foto: Brander Afbouwprodukten)

duurzaam gebouwd | december 2014

113

RETAIL REAL ESTATE INVESTMENT MANAGEMENT

Utrecht, Oudegracht

DUURZAME VASTGOEDOPLOSSINGEN IN AANTREKKELIJKE BINNENSTEDEN Redevco is een onafhankelijke, Europese vermogensbeheerder gespecialiseerd in winkelvastgoed. Wij beheren ruim 450 panden in de sterkste winkelgebieden in BelgiĂŤ, Duitsland, Engeland, Frankrijk, Hongarije, Luxemburg, Nederland, Oostenrijk, Portugal, Spanje en Zwitserland. Wij geloven in lange termijn investeringen waarbij kwaliteit en duurzaamheid leidend zijn. Hierbij streven we naar een goede balans tussen sociale impact, economisch rendement en milieuvriendelijkheid. Dit doen wij in samenwerking met onze huurders en partners. Om de milieuprestaties van onze panden te waarderen gebruiken we de internationaal erkende normen van BREEAM met als doel onze complete portefeuille eind 2016 gecertificeerd te hebben. Meer hierover staat op onze website www.redevco.com/cr. waar u ook ons onlangs gepubliceerde Responsible Real Estate Investment 2013/2014 rapport vindt.

114

BUSINESS IN BALANCE december 2014 | duurzaam gebouwd

Redevco B.V. T +31 20 599 62 62 | E info@redevco.com | www.redevco.com

Achtergrond

Conceptueel bouwen zorgt voor een hogere levensduurverwachting van onder andere het verfsysteem. (foto: Wijzonol)

Bij conceptueel bouwen is minder vaak sprake van afwerking op de bouwplaats. (foto: Strikolith)

gaan we dit echt als totale branche voor elkaar krijgen? We hebben immers te maken met een conservatieve , maar ook gefragmenteerde sector met partijen die ieder hun eigen rol invullen. De architect, de aannemer en externe adviseurs, ze hebben allemaal hun eigen rol en zullen niet zomaar alle veranderingen voor zoete koek aannemen.”

ontkom je er niet aan om keuzes te maken. Oostenbrug: “Dat klopt, de kunst is om niet in te boeten op creatieve vrijheid. Het mag geen eenheidsworst worden.” Ook Coen de Hoop ziet de beperkingen, zeker wat betreft het creatieve gedeelte.” Je kunt met dit model wellicht niet iedereen gelukkig maken. Kun je bijvoorbeeld gebruikers die iets ‘exotisch’ wensen ook voldoende bedienen? Maar als fabrikant/aanbieder van oplossingen moeten wij actief meedenken. Dus wij moeten zelf weten welke gebruikersgroepen er zijn, wat de specifieke [latente] behoeftes bij hen zijn en hierop inspelen, bijvoorbeeld door ontwikkeling van nieuwe oplossingen die hierbij aansluiten. Je dus actief opstellen met je communicatie en marketing.”

Oostenburg: “Neem bijvoorbeeld prefab-afbouwers, zoals hsb-fabrikanten. Die zijn gewend om hun product op de bouw neer te zetten, waar dan vervolgens wordt begonnen met de afwerking. Wij vertellen ze dat onze buitengevelisolatiesystemen ook in de prefab-gedachte meegenomen kunnen worden en wat daar dan de voordelen van zijn, zowel bij nieuwbouw als bij renovatie.”

Eerder aanschuiven Maar hoe vergroot je je invloed als je als afbouwer pas aan het eind van het bouwproces in beeld komt? Het logische antwoord: zorg dat je eerder in beeld komt. Wijzonol is een mooi voorbeeld van een bedrijf dat zelf initiatief neemt en niet afwacht. Palland: “We worden steeds vaker vooraf betrokken in het proces door alle ketenpartners en kunnen hierdoor zeker positieve invloed uitoefenen op uiteindelijke keuzes van een opdrachtgever. Veel opdrachtgevers zien zelf ook wel de voordelen van conceptueel bouwen.” Door onze kennis en ervaring over ondergronden, detailleringen en consequenties in kleurkeuzes, kunnen we een duidelijke indicatie afgeven over de levensduur en dus ook de onderhoudscyclus van een verfsysteem. Voor bijvoorbeeld woningcorporaties is dit van groot belang; op deze wijze zijn we in staat om de onderhoudskosten over lange termijn flink terug te dringen.”

Creativiteit

Branche-organisatie Anton van Kruistum is directeur van het Bedrijfschap Afbouw, sinds kort het Technisch Bureau Afbouw. Het bureau vertegenwoordigt zowel werkgevers als ook werknemers, onder andere op het technisch vlak, maar ook organisatorisch. “Technische innovaties liggen bij de individuele bedrijven, maar uiteraard ondersteunen we nieuwe initiatieven en brengen die onder de aandacht van onze leden, dat geldt ook voor het conceptueel bouwen. Wij zien hier zeker voordelen in en als sector moet je inspelen op dit soort innovaties. Doe je dat niet, dan gaat de markt op zoek naar alternatieven en begeef je je op een doodlopend pad”, zegt Van Kruistum. Ook hij is van mening dat ‘op tijd aanschuiven’ belangrijk is, ook voor de afbouwers. “We zijn groot voorstander van co-maker trajecten. Als je eerder aan tafel zit, voorkom je faalkosten, omdat je vanuit de expertise betere oplossingen kunt aanbieden en er sprake is van meer overleg. Zeker de jongere ondernemers hebben steeds beter in de gaten dat ze zich pro-actief moeten opstellen.”

Omdat je een aantal systemen wat verder standaardiseert,

duurzaam gebouwd | december 2014

115

Powering Poweringyour yourprojects projects

Legal Legalexperts expertsininrenewable renewableenergy energy

@2014@2014 Eversheds is lid van Eversheds International. Wereldwijd vertegenwoordigd in meer 30dan landen. Eversheds is lid van Eversheds International. Wereldwijd vertegenwoordigd in dan meer 30 landen.

Project Bronzen medaillewinnaar Solar Decathlon staat in The Green Village

Prêt-à-Loger: als bedrijf op de markt? Maandag 25 augustus heeft minister Blok het verduurzaamde rijtjeshuis Prêt-àLoger in Delft geopend, waarmee een groep TU Delft-studenten de derde prijs won bij Solar Decathlon. Inmiddels wil een kernteam van vijf studenten dit project doorontwikkelen en ermee op de zakelijke markt komen. “Onze sponsors zijn erg enthousiast over de toekomstmogelijkheden.” Tekst: Tim van Dorsten

Prêt-à-Loger gaat het bedrijf niet heten, maar de nieuwe naam is nog onbekend. “Prêt-à-Loger, dat is de naam van het afgeronde project dat nu in The Green Village in Delft staat”, verklaart Josien Kruizinga, lid van het kernteam. “Daar kunnen mensen nu een rondleiding krijgen. Daarom zoeken we naar een andere naam.”

Oplossing voor renovatie Dit project, ‘Prêt-à-Loger - home with a skin’, startte in november 2012. De achterliggende gedachte destijds was om met een modulair systeem tot een duurzame renovatiemethode te komen. “Renovatie staat hoog op de agenda, 99% van de bouwopdrachten draait om renove-

ren”, legde Nick Kerckhaert uit. Hij was verantwoordelijk voor marketing en communicatie in het Prêt-à-Loger-team, maar heeft inmiddels voorrang aan zijn afstudeerscriptie gegeven. “Gezien de grote hoeveelheid aan rijtjeshuizen uit de jaren 60, hebben we ervoor gekozen zo’n soort huis duurzaam te renoveren zonder dat de bewoners tijdelijk ergens anders hoeven wonen.” Prêt-à-Loger laat zien dat dit goed kan met een modulair systeem. “Bewoners en woningcorporaties kunnen dus zelf kiezen hoeveel verduurzamingsmaatregelen ze aan hun huis willen toevoegen.” Het gaat hierbij om zaken als een groendak, zonnepanelen, een wtw-systeem, zonnecollectoren en de kasconstructie.

The Green Village 55 studenten hebben afgelopen zomer een maand lang op het terrein van het voormalige Bouwkunde-gebouw gewerkt om Prêt-à-Loger op te bouwen. “Extra bijzonder is dat op dit terrein het Bouwkunde-gebouw in afgebrand”, vertelde TU Delft-rector magnificus Karel Luyben tijdens deze opening. “De openstelling van Prêt-à-Loger voor het grote publiek geldt ook als opening van The Green Village.” Dit dorp is een initiatief van TU Delft om op de campus van deze universiteit een zogeheten living lab te ontwikkelen voor duurzame innovaties. The Green Village biedt een platform waar een grote verscheidenheid aan partners uit de publieke en private sector samenwerken aan de ontwikkeling en de integratie van duurzame technologieën. Naast een onderzoeks- en testfaciliteit krijgt het ook een modern winkelconcept, duurzame horeca en worden er bijzondere evenementen georganiseerd. Voor geïnteresseerden geven studenten sinds 10 september iedere twee weken op woensdag van 14:00 tot 16:00 uur en op zaterdag van 10:00 tot 12:00 uur gratis rondleidingen door Prêt-à-Loger. Het TU Delft-studententeam van Prêt-à-Loger, home with a skin.

duurzaam gebouwd | december 2014

117

Voor de eerste keer het hoogste punt gehaald.

Betrokken partijen TU Delft-hoogleraar en Duurzaam Gebouwd-expert Andy van den Dobbelsteen was een van de faculteitsadviseurs, die een groot aantal bedrijven heeft gemobiliseerd om hun noviteiten in Prêt-àLoger in te zetten. Zo sprak hij Sto Isoned-directeur Rob de Jong op de Provada van 2013. “Wij zijn als een van de eerste sponsors aan dit project verbonden”, herinnert directeur Rob de Jong zich. “Toen Andy me hierover aansprak, werd ik direct enthousiast.” Dat enthousiasme kwam voornamelijk door de combinatie van energetische met esthetische aanpassingen. “Met Prêt-à-Loger ondergaat een rijtjeshuis een volledige metamorfose”, vond hij. “En dat is belangrijk. Comfort vinden particulieren natuurlijk prettig, maar met een serre, een veranda en een voortuin kun je ze verleiden.” Als zilveren sponsor heeft de gevelisolatiefabrikant gezorgd voor een bijdrage in natura: StoTherm Wood dat minerale steenstrip bevat. “De studenten hebben hiervoor gekozen, mede door de lage footprint”, legt hij uit. “Dit gevelisolatiesysteem zit aan de noordkant, de voorkant van het huis. Ons partnerstukadoorsbedrijf Ter Woerd uit Neede heeft het systeem aangebracht.” De Jong hoopt nu dat de studenten het idee gaan doorontwikkelen. “Met Prêt-à-Loger hebben ze een mooi initiatief, een ideale totaaloplossing, in handen. Ik hoop dat ze zich nu gaan profileren als ondernemers. Daarbij willen we ze graag ondersteunen en met ze meedenken. Ze zouden zich bijvoorbeeld kunnen aansluiten bij de Stroomversnelling Koopwoningen.”

Hoofdsponsor TBI was als een van de hoofdsponsors aan dit project verbonden en heeft de rol van bouwregisseur ingevuld. “We hebben de ambitie om toonaangevend te worden als het gaat over duurzaamheid”, legt manager duurzame ontwikkeling Douwe van den Wall Bake uit.

118

december 2014 | duurzaam gebouwd

“Daarbij zagen we veel heil in de samenwerking met zowel de studenten als de andere aangesloten bedrijven. We hebben veel van elkaar kunnen leren.” “Daarbij zijn we al jaren partner van de Stichting Universiteitsfonds Delft. Sinds 2011 kunnen studenten tijdens stageperiodes financiële ondersteuning krijgen uit het UfD-TBI Stagefonds.” Het energieneutrale renovatieconcept is eerst gebouwd in Harbrinkhoek, waar TBI-dochteronderneming Groothuis Wonen gevestigd is. “Dit is onze enige onderneming die gespecialiseerd is in het ontwerpen en produceren van gefabriceerde woningen met een houten draagstructuur”, verklaart projectleider Remon Vermaire de keuze. “Gezien de korte bouwtijd in Versailles van maximaal tien dagen, en het feit dat het meerdere malen opgebouwd moet worden, de meest logische keuze. Bij Groothuis Wonen hadden we de productiecapaciteit en de ruimte om het prototype op eigen terrein te bouwen.” Prêt-à-Loger is namelijk driemaal opgebouwd en tweemaal afgebroken. “De eerste keer bouwen was om zeker te weten dat de woning functioneerde voordat we naar Frankrijk afreisden, de tweede keer was de opbouw in Versailles voor de Solar Decathlon en eind juli is de woning voor de derde keer opgebouwd in Delft op het terrein van de voormalige Bouwkunde-faculteit.”

Bewustzijn creëren Van den Wall Bake is erg enthousiast over het resultaat. “Het belangrijkste vind ik de gouden medaille voor ‘Communication & Social Awareness’. Duurzaamheid is natuurlijk belangrijk, maar bewustzijn bij bewoners creëren speelt net zo’n grote rol. Als je ’s ochtends in de zon gaat zitten, hoef je bijvoorbeeld het licht niet aan te doen.” TBI blijft via TBI Woonlab actief betrokken bij de doorontwikkeling van concept, waarmee een kernteam van vijf studenten momenteel bezig is. “De mensen die het concept zien, zijn er

Project

Honselersdijk Een huis aan de Stompersdijk in de Zuid-Hollandse plaats Honselersdijk stond model voor Prêt-à-Loger. Dit is het huis waarin projectarchitect en teamlid Dennis IJsselstein is opgegroeid. Sterker nog, hierin heeft ook zijn opa gewoond.

Serre met zonnepanelen

Prêt-à-Loger wordt opgebouwd in Versailles voor de Solar Decathlon.

ontzettend enthousiast over. Wij geloven dan ook dat er markt voor is.” TBI Woonlab is een samenwerkingsverband tussen de TBI-ondernemingen ERA Contour, Koopmans Bouwgroep en Hazenberg Bouw en creëert nieuwe concepten, processen, producten en diensten voor nieuwbouw, renovatie en energetische woningverbetering.

Andere kijk op oplossingen Groothuis Woningbouw betrok onder meer bronzen sponsor Raab Karcher in dit project. “Met deze TBI-onderneming hebben we al jarenlang een goede relatie”, vertelt Gerd Klunder, adjunctdirecteur National Accounts. “In het kader van ons MVO-beleid en omdat het een studieproject was, hebben we gemeend om hieraan een sponsorbijdrage te leveren in de vorm van materialen.” Het ging hierbij om wanden vloertegels en spouw- en vloerisolatie. Klunder ziet zeker de toekomst in Prêt-à-Loger. “Raab Karcher en Saint Gobain ondersteunen duurzaamheid in alle facetten. Zo zijn we betrokken bij initiatieven van De Stroomversnelling. Dit studieobject geeft een hele andere kijk op mogelijke oplossingen voor de uitdagingen waarvoor we in Nederland staan, op het gebied van duurzaamheid.”

Die laatstgenoemde constructie is het belangrijkste onderdeel: het is vergelijkbaar met een serre met zonnepanelen, die over de achterkant van het huis is geplaatst. Dit verklaart de ondertitel van dit project: home with a skin. “De zonnecellen op de serre zorgen voor zonne-energie, waarop het hele huis kan draaien. Daarnaast zorgt de serre in de zomer voor ventilatie en in de winter voor isolatie. Voor de bewoners geldt dat ze dit gedeelte als woonruimte kunnen gebruiken”, legt Kerckhaert uit. Volgens hem werkt alles op basis van duurzame energie. “Veel teamleden zijn studenten van de opleiding Sustainable Energy Technology, dat gericht is op duurzame energie. We hebben onder meer de oven, wasmachine en het geluidsniveau van de wtw-installatie – die naast de slaapkamer staat – meerdere malen positief getest en uiteindelijk succesvol getoond tijdens de Solar Decathlon.” Daarnaast zijn zo veel mogelijk duurzame materialen – PCM’s – toegepast. “Deze hebben we uitgezocht op basis van de Life Cycle Analysis”, vertelt Kruizinga. Tijdens Solar Decathlon draait het echter niet alleen om duurzame energie. Ook het ontwerp, de communicatie en de betaalbaarheid spelen een rol in de jurering. Bij Prêt-à-Loger zat dat wel goed. “We kregen de Gold medal in de categorieën ‘Sustainability’ en ‘Communication & Social Awareness’. Die laatste vond ik extra mooi, omdat ik hiervoor verantwoordelijk was”, vertelt Kerckraedt. “Daarnaast vielen we op in Versailles, omdat we als het enige team voor een renovatieproject hadden gekozen.”

Relatie met Andy Bronzen sponsor Derbigum heeft met sedum dakbedekking bijgedragen aan Prêt-à-Loger. “Dit hebben we gedaan vanuit onze relatie met Andy van den Dobbelsteen”, vertelt Ben Sengers, directeur van Derbigum Nederland. “Daarnaast zijn we ervan overtuigd dat de renovatie van de bestaande woningvoorraad daadwerkelijk het verschil maakt.” Hij ziet dan ook zeker toekomst in dit project. “Het is een prima voorbeeld hoe partijen kunnen samenwerken en daadwerkelijk kosteffectief een eindproduct kunnen neerzetten.” De achterkant van het verduurzaamde rijtjeshuis. De kas is prominent in beeld.

duurzaam gebouwd | december 2014

119

120

december 2014 | duurzaam gebouwd

Project

Het groendak aan de voorkant van het huis met extra gaten…

…voor extra lichtinval in huis.

Bewoner als proef Inmiddels heeft Prêt-à-Loger op drie locaties gestaan. Eerst in Harbrinkhoek bij Groothuis Wonen, dat als dochter van hoofdsponsor TBI bij dit project betrokken is. Daarna stond het ruim vier weken in Versailles in verband met de Solar Decathlon. En sinds eind augustus staat het verduurzaamde rijtjeshuis voor minimaal twee jaar in Delft. Het is de bedoeling dat iemand komende winter als proef in dit huis woont. “Hij hoeft niet bang te zijn dat er iets fout gaat, want met sensoren houden we alles in de gaten”, zegt Kruizinga. “We moeten echter nog kijken wat de mogelijkheden hierbij zijn. Sinds september hebben we het huis namelijk opengesteld voor het publiek.”

Toekomst?

De behaalde prijzen tijdens Solar Decathlon

Solar Decathlon Solar Decathlon is een competitie tussen de twintig grootste universiteiten, die dit jaar plaatsvond van 28 juni tot en met 14 juli in het Franse Versailles. De twintig huizen moeten twee weken zelfstandig functioneren op alleen zonne-energie. De winnaar van deze ‘Olympische Spelen voor de duurzame bouw’ was het Italiaanse Team RhOME met DenCity.

Kerckhaert heeft inmiddels zijn afstudeerscriptie voorrang gegeven, maar Kruizinga wil van geen wijken weten. Van de 55 groepsleden is zij met vier anderen overgebleven: het nieuwe kernteam. “De middag na de opening door minister Stef Blok voor Wonen en Rijksdienst hebben we onze sponsoren gevraagd naar het toekomstperspectief. Alle aanwezige sponsoren waren enthousiast”, vertelt ze. Momenteel is dit team het idee aan het doorontwikkelen. “We zijn bezig met een businessplan om van dit concept een bedrijf te maken. Net als de anderen zou ik me nu ook op mijn afstudeerscriptie moeten richten. Deze kans kan ik gewoon niet laten glippen: hiermee gaat mijn droom in vervulling.”

duurzaam gebouwd | december 2014

121

Luchtverdeling essentieel voor een gezond binnenklimaat Een goed binnenklimaat verbetert de prestaties van de gebruikers van een ruimte. Essentieel is hoe de lucht wordt verdeeld. Solid Air is specialist in luchtverdeeltechniek. Wij ontwikkelen en leveren een groot assortiment hoogwaardige koelconvectoren, roosters, volumeregelaars, regelkeppen en andere luchttechnische producten. Door eigen productie- en testfaciliteiten biedt Solid Air een hoge mate van flexibiliteit.

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

solid-air.com

Scheuten leverde de complete glasoplossing voor de restauratie van de voormalige suikerfabriek De Zeeland in Bergen op Zoom

Het klimaat verbeteren, buiten ĂŠn binnen Veel natuurlijk licht, airconditioning en duurzaamheid zijn essentiĂŤle kenmerken van een modern gebouw. De innovatieve glasoplossingen van Scheuten zorgen gedurende het hele jaar door voor een comfortabel binnenklimaat. Ons systeem zorgt voor optimale passieve klimaatregeling door zonlicht binnen te laten, maar opwarming te beperken. Deze oplossing is energieneutraal en daarmee zeer rendabel op de lange termijn. Het is beter voor mens ĂŠn milieu.

www.scheuten.com

122

december 2014 | duurzaam gebouwd

see it. feel it

Interview

‘Vernieuwend en vooral vraaggericht bouwen’ Walter Landsaat, directeur van Dutch Housing Company, heeft met zijn organisatie het doel gesteld om als eerste meer dan duizend energieneutrale woningen per jaar te ontwikkelen en te bouwen. Om die doelstelling te halen is een vernieuwend bouwproces noodzakelijk, want, zo vindt Landsaat: “Om een woning in deze tijden te verkopen is het zaak om conceptueel en vraaggericht te werken.” Tekst: Marvin van Kempen

“De markt heeft inmiddels expliciet laten zien dat de klant de hoofdrol heeft en niet de bouwer, architect, ontwikkelaar of gemeente. Vraaggericht ontwikkelen is een minimum vereiste”, vertelt Landsaat. “Daarnaast heeft de crisis eveneens laten zien dat de prijs zeer bepalend is voor het welslagen van een project. Duurzaamheid kan niet aangeboden worden met een meerprijs, maar juist als onderscheidende kwaliteit tegen dezelfde prijs als de concurrentie. Of beter nog: met een lagere prijs.” Zijn organisatie is volgens hem dan ook onderscheidend als het gaat om het betaalbaar maken van duurzame woningen. De weg hiernaartoe was een zoektocht. “Om dit te kunnen realiseren zijn wij op zoek gegaan naar innovatieve bouwconcepten. Zoals astronaut en hoogleraar Wubbo Ockels mooi verwoordde: ‘Duurzaamheid betekent

niet minder, het moet juist anders.’ Verhoog daarom de kwaliteit van duurzaamheid met innovatie en verlaag tegelijkertijd de kosten.”

Niet duurder, wel beter Hier komt conceptueel bouwen en prefab bouwen in beeld. Hoewel prefab geen doel op zich is, weet Landsaat zeker dat hiermee een belangrijke kwaliteitsslag en kostenverlaging te behalen is: tweeledige winst! “In een geconditioneerde omgeving kun je de kleinste details zorgvuldig uitvoeren, wat de kwaliteit ten goede komt. Een modulaire opbouw van de woning in elementen, volledig geprefabriceerd in de fabriek creëert vervolgens op de bouwlocatie een assemblagesnelheid van één woning per dag. Hiermee wordt de totale bouwtijd aanzienlijk verminderd en daarmee ook de totale bouwkosten. Bijkomend voordeel is dat deze bouwwijze beduidend minder overlast oplevert voor de bestaande omgeving.” Deze ervaringen zijn rechtstreeks te koppelen aan een recent project in de Gemeente Den Haag, waarbij Dutch Housing Company vrijstaande energieneutrale villa’s ontwikkelde. De woningen werden in elementen in de fabriek geprefabriceerd en met een assemblagesnelheid van één woning per dag op de locatie geassembleerd. De bouwtijd op locatie was daarom kort: vier maanden. “Op de locatie waar we de duurzame villa’s hebben ontwikkeld en gerealiseerd was door de gemeente Den Haag energieneutraliteit als eis voor de locatie opgelegd. Hiermee creëert zij een level-playing field waarmee je je op een positieve manier op duurzaamheid kunt onderscheiden.”

Droomwoning “Maar uiteindelijk gaat het niet om de techniek of het concept, het gaat erom dat je in de basis tegemoet komt

duurzaam gebouwd | december 2014

123

124

december 2014 | duurzaam gebouwd

Interview

aan de wensen van de klant. Voor de energieneutrale villa’s hadden we twee aantrekkelijke basistypes ontwikkeld om voor de locatie klanten te werven. Met de klant vervolgens om tafel kon daarna eigenlijk alles; van het basistype konden zij hun persoonlijke droomwoning maken door vorm, kleur en afwerking van gevels te wijzigen en uiteraard de indeling van de woning volledig naar eigen smaak samen te stellen. Het feit dat we midden in de crisis deze woningen in record tempo hebben verkocht geeft ons hierin veel zelfvertrouwen.” Landsaat ziet in bouwconcepten door middel van prefabricage dan ook de toekomst. “Niet iedere keer het wiel uitvinden, maar een slimme keuze tussen wat mogelijk is in de fabriek en wat er op de locatie gerealiseerd kan worden. Wederom: eerst met de klant als uitgangspunt. Wil deze bij wijze van spreken een Mercedes of een Volkswagen? Daar kies je het concept op uit. Vervolgens moet de klant de vrijheid hebben om de afwerking, net als in de automotive industrie, naar eigen wens vorm te geven.”

Haal de rem weg Het enthousiasme om duurzaamheid aan te jagen is slechts gedeeltelijk te proeven bij de overheid, vindt Landsaat. “De ambities worden hoger gelegd door per 1 januari aanstaande de EPC-eis te verscherpen. Dit is overigens een eis die wij met onze huidige concepten voor een betaalbare prijs realiseren. Het zou nog mooier zijn als de EPC-berekening vanuit het Bouwbesluit meer open zou staan voor innovatie. Nu vormt zij nog vaak een rem, omdat nieuwe technieken onvoldoende worden gewaardeerd.” Zonde, vindt Landsaat, want dit jaagt de bouw onnodig op kosten. De oplossing? “Het zou meer om de functionaliteit moeten gaan dan om een theoretische normering; zorg dat de woning een neutrale energierekening heeft in plaats van een theoretische EPC-eis. Dat is een taal die de klant ook goed begrijpt!” Assemblage één woning per dag.

duurzaam gebouwd | december 2014

125

- Optimale benutting en regulering van natuurlijk daglicht - Optimale reductie van energieverbruik door aansluiting op gebouwbeheersystemen - Verbetering van warmte-isolatie - Veilig en verantwoord productgebruik

VEROSOL BINNENZONWERING Meest effectieve warmte- en lichtregulering voor optimaal thermisch en visueel comfort. BIJDRAGE AAN DUURZAAM BOUWEN De producten van Verosol beschikken over (inter)nationale certificaten om een significante bijdrage te leveren aan duurzaamheidsprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s als BREEAM-NL, LEED en Green Star die streven naar een onafhankelijke beoordeling van gebouwen op het gebied van duurzaamheid. Daarnaast beschikt Verosol over een eigen Recycle Programma.

www.verosol.com

Nieuws

Dankzij de kademuur in Haaften kan Wienerberger de gevelbakstenen duurzamer naar Engeland transporteren.

Eigen kademuur voor groeiende export UK Wienerberger is eind juni gestart met de bouw van een kademuur bij de vestiging in Haaften. Schepen kunnen straks direct bij deze productielocatie aanmeren voor het laden van gevelbakstenen en lossen van klei. De bouw van een eigen kademuur is vooral ingegeven door de groeiende export richting de UK.

De productie van keramische bouwen bestratingsmaterialen verwacht dit jaar vanuit Haaften ruim 20 miljoen gevelbakstenen af te zetten. Dankzij de bouw van een eigen kademuur kunnen deze nu duurzamer getransporteerd worden. Busker uit Zaltbommel is verantwoordelijk voor het hei- en waterwerk en het slaan van de damwand. De afwerking van het grondwerk met een asfaltlaag is in handen van aannemer K3Delta uit Nijmegen. De kademuur wordt na de zomerperiode opgeleverd. "De vestiging in Haaften levert al ruim 10 jaar gevelbakstenen aan de UK. Wij transporteren daarvoor iedere keer een lading stenen naar Andel, waar ze ingescheept worden. De wens om het laden en lossen op de eigen locatie af te handelen, bestaat al heel lang. De groeiende export richting de UK heeft de realisatie in een stroomversnelling gebracht en zorgt ervoor dat de aanleg ook rendabel is. We besparen niet alleen op transportkosten per vrachtwagen naar Andel, maar ook de tijdelijke opslagcapaciteit is daar overbodig", aldus Teus van den Heuvel, Plantmanager in Haaften. Groeiende export UK "Als gevolg van de crisis heeft de Engelse overheid vorig jaar maatregelen afgekondigd om de bouw van woningen te stimule-

ren. Starters kunnen makkelijker geld lenen bij de banken omdat de overheid voor een deel garant staat. Dit heeft de bouw een enorme impuls gegeven. Engeland is een echt baksteenland waardoor de vraag naar bakstenen en de export van Wienerberger geĂŤxplodeerd is", legt Exportmanager Patrick Jansen uit. "Naast gevelbakstenen voor woningen, leveren wij ook de gevelbakstenen voor andere opvallende projecten. Het klooster Con Mosso in Liverpool bijvoorbeeld is geheel uit bakstenen opgetrokken en heeft inmiddels verschillende architectuurprijzen gewonnen. Bijzonder is ook de realisatie van zeven grote woontorens in Londen, waarvoor prefab elementen met gevelbakstenen vanuit Nederland geleverd worden. Naar verwachting exporteert Wienerberger dit jaar tientallen miljoenen gevelbakstenen naar de UK."

Het Con Mosso klooster in Liverpool is gebouwd met Nederlandse gevelbakstenen.

duurzaam gebouwd | december 2014

127

‘Circulariteit voorwaarde voor toekomstbestendig bouwen’ Dit najaar organiseerde Duurzaam Gebouwd zes geslaagde evenementen. De deelnemers beoordeelden de vier seminars over zorgvastgoed en de ‘Op Locatie’-bijeenkomsten Circulaire Economie en Duurzame Scholen namelijk gemiddeld met een 7,5. Een bloemlezing. Tekst: Tim van Dorsten en Marvin van Kempen

De vier seminars over zorgvastgoed vonden in september plaats, in Delft, Eindhoven, Haarlem en Zwolle. Hierbij was het thema ‘Zorg voor mens en vastgoed’. Sprekers als vastgoedeconoom George Müller van Energiesprong en zorgvastgoedspecialist Marco Sotthewes van Draaijer+partners pleitten voor meer integrale samenwerking. Zo vond Sotthewes dat zorginstellingen voor een gezonde dienstverlening aanpassend vermogen moeten tonen, met een duidelijke visie en (vastgoed)strategie. “Veel zorginstellingen zijn vooral intern gericht en laten externe kansen aan zich voorbij gaan, zoals samenwerken met investeerders in de vorm van langdurige partnerships, sale-lease-back- en prestatiecontracten.” Hij riep investeerders op verder te kijken dan de stenen. “Verdiep je bijvoorbeeld in technische innovaties.” Volgens Müller brengt de invoering van de Normatieve Huisvestingscomponent zorginstellingen in een lastige financiële situatie. “Hierdoor krijgen ze alleen nog een vergoeding per cliënt en niet meer per gebouw. Dit zorgt voor meer financiële risico’s, want leegstand wordt niet

128

december 2014 | duurzaam gebouwd

vergoed.” Met de hulp van Energiesprong, dat bouwconsortia en zorginstellingen samenbrengt, kan een zorginstelling toch investeren in zijn pand. “Een verduurzaamd pand heeft een lagere energierekening. Met het geld dat de eigenaar op deze rekening bespaart, betaalt hij de duurzame renovatie”, aldus Müller.

Energieleverend, circulair complex Tussen de seminars door was de circulaire herhuisvesting van Alliander in Duiven het toneel van Duurzaam Gebouwd Op Locatie: Circulaire Economie. Hier vertelden architect Thomas Rau, Onno Dwars (VolkerWessels Vastgoed) en Ton Bernts (Alliander) hoe zij dit energieleverende, bijna volledig circulaire complex hebben neergezet. “Tijdens het bouwproces hebben we samen besloten om zaken te veranderen”, liet Bernts weten. “We hebben het optimale

Rondleidingen aan het eind van de Op Locatie-bijeenkomst ‘Circulaire Economie’ bij de circulaire herhuisvesting van Alliander.

Duurzaam Gebouwd

scholen, waarin betere leerprestaties mogelijk zijn. Het begint bij inzicht. Als je dit hebt, kun je betere beslissingen nemen voor het inzetten van de toch al krappe budgetten.”

Terugwerken vanuit einddoel

Interactie tijdens Marco Sotthewes’ presentatie bij een van de seminars over zorgvastgoed: eens of oneens?

eruit gehaald door samen op zoek te gaan en te blijven gaan. Co-creativiteit noem ik dat.” Dwars onderstreepte die co-creativiteit en vertelde dat de samenwerking in dit opzicht relatief ver gaat. “We hebben ons zelfs verdiept in het aantal televisies en computers dat wordt geplaatst. Daarnaast hebben we onderzocht hoe we op dit industrieterrein flora en fauna kunnen laten leven. We gaan dit hier versterken door inheemse plantensoorten en ontmoetingsplekken buiten.”

Circulair Volgens Rau is circulariteit niets minder dan een randvoorwaarde voor toekomstbestendig bouwen. “Materialen zijn eindig en we kunnen eigenlijk niet meer spreken van vastgoed. Eerder los-goed. Circulariteit faciliteert de tijdelijkheid van gebouwen, die overigens – naarmate ze ouder worden – altijd ‘dommer’ worden. Voor mij is het bijna vanzelfsprekend dat een gebouw demontabel is.”

Duurzame school Tot slot stond Duurzaam Gebouwd Op Locatie op vrijdag 10 oktober, de Dag van de Duurzaamheid, in het teken van Duurzame Scholen. Op de passende locatie van het duurzaamste schoolgebouw van Nederland – het I/Ogebouw van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) – spraken Gerard Lokhorst, Willem Adriaanssen en Thomas Bögl. Daarna richtte Lokhorst zich op doordecentralisatie. “Vanaf 2015 zijn scholen zelf verantwoordelijk voor het totale onderhoud aan hun gebouwen”, vertelt de oprichter van Stichting Duurzame Scholen en directeur van DuurzaamGebouw. “Hierbij gaat het met name over de geldstromen.” Om dit goed te organiseren is het in zijn ogen van belang een gebouw inzichtelijk te maken. “Daarom heb ik gezorgd voor het Digitaal Scholendossier”, legt hij uit. “Er bestond namelijk nog geen centrale database waar alle gegevens van alle scholen bewaard worden. Inmiddels maken de eerste scholen hiervan gebruik. We zijn nu bezig met nulmetingen om uiteindelijk te zorgen voor gezondere

Willem Adriaanssen, partner bij vastgoedspecialist, bekijkt duurzaamheid vanuit twee invalshoeken. “We moeten energie leren opslaan en bufferen en we moeten grondstoffen zorgvuldig winnen en koesteren.” Hij adviseert om vanuit het einddoel terug te werken. “Alles draait hierbij om haalbaarheid: op financieel, politiek en maatschappelijk vlak. Hierbij ligt duurzaamheid op het snijvlak van people, planet en profit.” Volgens hem hangt haalbaarheid met name af van prioriteiten en principes. “Maar uiteraard spelen ook materiaalgebruik, energieverbruik, levensduurkosten en passieve en actieve maatregelen hierbij een belangrijke rol.”

Integrale bouworganisatievorm Zo bevat het vernieuwde Lyceum Schravenlant veel Cradle to Cradle-materialen, waaronder het meubilair, het tapijt en het marmoleum. “Alleen met een integrale bouworganisatievorm, op basis van Design, Build, Maintain en Energy services, zijn duurzame prestaties gegarandeerd.” Die school in Schiedam is de connectie met Thomas Bögl, partner bij LIAG architecten, die met zijn architectenbureau voor het ontwerp heeft gezorgd van Lyceum Schravenlant. Dit bureau is ook geestelijk vader van het I/O-gebouw. Uit Bögls presentatie blijkt dat hij in zijn ontwerp duidelijk met de zon rekening heeft gehouden, in verband met de bestaande gebouwen in de omgeving. “Gezien de ontwikkelingen op dat gebied hebben we tot het laatste moment gewacht om zonnepanelen te bestellen. Het gevolg is dat ze nu een derde meer stroom opwekken. Dus meer duurzaamheid voor hetzelfde geld.” In zijn ogen spelen drie zaken een belangrijke rol om tot een duurzaam gebouw te komen. “Naast een ambitieuze opdrachtgever en de uitvoerende partijen ook gezond verstand.”

Interactie tijdens de Op Locatie-bijeenkomst ‘Duurzame Scholen’: met de hulp van Duurzaam Gebouwd-directeur Wietse Walinga stelt Peter Musters (VBI) een vraag aan Gerard Lokhorst.

duurzaam gebouwd | december 2014

129

De hoogste standaard voor goed geklimatiseerde ruimtes

Klimaatplafonds van Solid Air Met klimaatplafonds van Solid Air worden koeling, verwarming en verse lucht aangevoerd via het plafond. Dit levert indrukwekkende prestaties op. Klimaatplafonds van Solid Air worden overal toegepast, waar het belangrijk is dat mensen zich prettig voelen.

• Hoogste comfortklasse • Dezelfde warmteopbrengst als met radiatoren • Meer koelvermogen, geen tocht! • Energiezuiniger dan andere klimaatsystemen • Overal toepasbaar • Energetisch verantwoord • Lange levensduur

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

solid-air.com

Building Holland 2015 Achterblijvers worden afvallers

Reset bouwsector maakt omschakeling denken noodzakelijk De bouwbrede opzet en het co-making concept waren kernpijlers van de eerste editie van Building Holland. Van 6 tot en met 8 mei 2014 stond Amsterdam RAI in het teken van integraal kennisdelen met een omvangrijk inhoudelijk programma. Sprekers als Jan Kees de Jager en Ben Tiggelaar inspireerden deelnemers, afkomstig uit de gehele bouwkolom. Hoe kijken organisatie en partners terug op de pilot en wat verwachten zij van de tweede editie? Tekst: Marvin van Kempen, Fotografie: Rockin Pictures

Anita van der Brugge, Commercieel Manager bij De Groot & Visser, vertelt over haar ervaringen tijdens Building Holland 2014 en blikt vooruit op de toekomst: “Gedurende Building Holland 2014 viel het mij op dat event partners niet alleen veel interactie met bezoekers maar ook met elkaar hadden. Op die manier zie je op verschillende manieren nieuwe samenwerkingen ontstaan.” Van der Brugge merkt op dat het doel van het vakevenement in 2015 concreter wordt. “Het event is uitgebreid

geëvalueerd en aan de hand hiervan wordt Building Holland 2015 verscherpt. Het is uniek dat wij hiermee onderdeel zijn geworden van de totstandkoming van het vakevenement in 2015. We willen meer en, zeker niet onbelangrijk, de juiste mensen bereiken. Tegen de mensen die de 2014-editie hebben gemist, zou ik willen zeggen: als je op de hoogte wilt blijven van de marktontwikkelingen en wilt inzetten op nieuwe samenwerkingsvormen, dan kom je naar Building Holland 2015.”

duurzaam gebouwd | december 2014

131

Focus Ben Sengers, directeur Derbigum Nederland, vindt vooral de uniforme standbouw en het co-making aspect noemenswaardig. “Als co-maker vind ik het interessant om in zekere mate mee te beslissen over het programma en de inhoud van het event. Het is een prima formule en uit de verbetering van aanloop en timing is zeker nog winst te behalen. Als ik kijk naar sprekers die ik graag op Building Holland 2015 wil zien, dan denk ik bijvoorbeeld aan facility managers van grote bedrijven met eigen vastgoed maar ook ecologische architecten die het verschil kunnen maken. Verder lijkt het me interessant om beslissers van woningbouwverenigingen aan het woord te laten over hun visie op de markt. Dit is een doelgroep waar onze focus ligt.” Sengers vindt de mogelijkheid om op inhoud kennis te vergaren een belangrijke reden om naar Building Holland 2015 te komen. “Tegen twijfelaars wil ik zeggen: voel je niet geremd door de aanwezige leveranciers. Het gaat om de inhoud en het up-to-date blijven met marktontwikkelingen. Blijf nadenken en je eigen beleid maken. Leveranciers kunnen dat beleid invullen met knowhow en begeleiding. Maak hier gebruik van.”

Stof tot nadenken Als operationeel directeur van Alklima heeft Babette van Loon Building Holland 2014 als erg vernieuwend ervaren.

132

december 2014 | duurzaam gebouwd

“Ten eerste omdat alle soorten bedrijven uit de vastgoed en bouw aanwezig waren. Daarnaast vanwege de keuze voor kwaliteit boven kwantiteit.” Dat bleek volgens haar onder meer uit de workshops en de sprekers. “Die waren inhoudelijk goed en sterk. Met name Jan Kees de Jager heeft me geïnspireerd en stof tot nadenken gegeven.” Ook was ze erg blij met de bezoekers. “Alle gesprekken die ik heb gevoerd, waren inhoudelijk. Daarnaast heb ik bijna alleen maar nieuwe contacten opgedaan. En de mensen die ik heb gesproken, kwamen uit alle lagen van de bouwsector. Ook dat is een groot voordeel.” Voor het komende jaar verwacht ze dat de kwaliteit gehandhaafd blijft. “Ik hoop dat kennisdeling voorop blijft staan en dat er nog meer nadruk ligt op het netwerken. Wellicht in de vorm van open discussie op de beursvloer.” Alklima is ook in 2015 aanwezig op Building Holland, omdat alle partijen uit iedere geleding van de bouwsector hier aanwezig zijn. “Als je duurzaam wil bouwen, dan is het enorm belangrijk dat alle partijen hierbij samenwerken. Van architecten tot installatiebedrijven. Building Holland biedt

’De industrialisering betekent een reset, met een vernieuwd proces’

Building Holland 2015

hiervoor een prachtig podium. Dus als je gelooft in duurzaam bouwen, dan sluit je je aan bij Het Nieuwe Bouwen.”

’Het ‘Ik moet erbij horen’-gevoel’

Doorvertaling en invulling Rinske Tolsma, Senior Brand Activation Manager bij Zehnder, werd verrast door de onderscheidende eigenschappen van Building Holland 2014. “Het bijzondere is de combinatie van kennisdelen, de informatievoorziening van het inhoudelijk programma en vervolgens de doorvertaling door de partners met producten, concepten en diensten.” De groeimogelijkheden van de volgende editie van het event zijn volgens Tolsma duidelijk: “Een hogere toeloop en een nog betere link tussen wat er gebeurt bij de stands en het inhoudelijk programma. Zo zou een lezing die start op het grote podium en vervolgens wordt doorgezet op een van de partnerstands, een mooie koppeling leggen tussen ambitieniveau en de daadwerkelijke invulling hiervan.” Wie niet achter wil blijven, komt volgens Tolsma dan ook naar de tweede editie van Building Holland. “Benut tijdens het event de kansen om bij te blijven over Het Nieuwe Bouwen en ketensamenwerking.”

Mis de aansluiting niet Martin Koppenhol, Manager New Business Development bij VBI, vindt de collectieve uitstraling uniek. “Dit collectief

pitcht vanuit conceptontwikkeling en niet op basis van productpresentaties.” Kijkend naar de toekomst verwacht hij een boost in kennisdeling en aanwezigheid op het event: “Oftewel, het gevoel ‘ik moet hierbij horen’. Als koploper moet je je afvragen of je je wilt aansluiten bij complete en innovatieve concepten, die er hoe dan ook gaan komen. Ik verwacht dan ook problemen voor bouwpartijen die niet op deze manier kunnen schakelen. Weet dat je in de toekomst goede producten alleen op de markt kunt zetten als je mee wordt genomen in het beslissingsproces rondom integrale concepten. Tegen partijen die twijfelen om naar Building Holland 2015 te komen, wil ik zeggen: mis die aansluiting niet.”

Reset met vernieuwd proces Ook Richard Klein, commercieel directeur Duurzaam Gebouwd, vindt het van groot belang voor alle stakeholders in de bouwkolom om nú een omschakeling van denken te realiseren. “De sector gaat industrialiseren en dat

duurzaam gebouwd | december 2014

133

Duurzaam wonen betaalbaar maken Dutch Housing Company is een jonge innovatieve onderneming met een nieuwe kijk op hoe we nu en in de toekomst duurzaam willen wonen en genieten. DHC ontwikkelt en realiseert energiezuinige woningen. Bent u net als wij ge誰nteresseerd om duurzaam wonen betaalbaar te maken, wij nodigen u van harte uit om contact op te nemen!

Bezuidenhoutseweg 161 - 2594 AG 's-Gravenhage - Telefoon: +31-85-273 6990 info@dutchhousingcompany.com - www.DutchHousingCompany.com

Building Holland 2015

betekent een reset, met een compleet vernieuwd proces. Onafhankelijk van je rol in de brede bouwkolom is er het besef dat de wereld van morgen anders wordt. Het belang van toeleverende partijen wordt groter, maar zij hebben tot dusver de focus gelegd op het primaire afzetkanaal.” De verwerkingskant van de industrie, daar lag voorheen de beïnvloeding en relatiebewerking. Tegenwoordig worden keuzes gemaakt op basis van kwaliteit en door de eindgebruiker. “Dat is exact de reden waarom wij met Building Holland 2015 een sterke inhoudelijke boodschap willen koppelen met ketenintegratie. We laten daarom juist concepten en toepassingen zien, in plaats van slechts producten te tonen. Vanuit het thema ‘(RE)Building The Future’ willen we conceptgebouwen zien, waarin de eindklant of opdrachtgevers de producten toegepast ziet. Daarom zijn we op zoek naar partijen die deze vraag op de

juiste manier in kunnen vullen. Met een maximum van 120 deelnemende partijen en een verdubbeling van het aantal bezoekers van 2014, geven we dit doordachte en integrale concept vorm.”

Building Holland Talks

Bekijk op het YouTube-kanaal ‘Building Holland Talks’ de presentaties terug van het inhoudelijk programma. Ga hiervoor naar BuildingHolland.nl en klik op ‘Building Holland Talks’. U vindt hier de lezingen van 6, 7 en 8 mei en een scala aan interviews, gehouden gedurende het evenement.

FACTS & FIGURES Hieronder vindt u belangrijke en interessante facts & figures over de eerste editie van Building Holland 2014, gehouden in de Amsterdam RAI.

Bezoekersprofiel

Percentage

Initiatiefnemers & opdrachtgevers: 21,5% (totaal) Gebouwbeheerder

3,5%

Gebouweigenaar

4,7%

Overheid

Projectontwikkelaar

4,8%

Woningbouwcorporatie

4,1%

Overige

2,4%

Ontwerp & advies:

37% (totaal)

Architect

13,5%

Constructeur

1,1%

Ingenieur

4,9%

Adviseur

2,9%

Overige

14,6%

Bouw & Installatie:

19,5% (totaal)

Bouwbedrijf/aannemer

10,9%

Installatiebedrijf

7,9%

Overige

0,7%

Overige

22% (totaal)

GTG

7,7%

Gasten/relaties

14,3%

• Zo’n 5000 professionals aanwezig op eerste editie van Building Holland • 79 toonaangevende (markt)partijen als partner betrokken • Meer dan 70% van de partners hebben concrete business opportunities gegenereerd tijdens Building Holland • Partners noemen Building Holland een salesgenerator (i.p.v. een leadgenerator) • 83% van de partners zeer tevreden over bezoekers: overwegend beslissers en beïnvloeders • 370 beslissers uit de bouw en vastgoed aanwezig tijdens de eerste editie van het Green Tie Gala; waarvan 8 personen uit de top tien van de Duurzame 50 Vastgoed NL • 69% van de bezoekers heeft aangegeven graag weer een uitnodiging te willen ontvangen voor de volgende editie • Deelname aan het kennisprogramma een van de belangrijkste bezoekredenen • 106 sprekers verdeeld over 3 podia waaronder Ben Tiggelaar, Jan Kees de Jager, Maxime Verhagen en Hennie van der Most onder leiding van tv-personalities • Het YouTube-kanaal ‘Building Holland Talks’ meer dan 6000 bekeken binnen een maand na het event • 65% van de partners heeft al aangegeven weer mee te doen in 2015

duurzaam gebouwd | december 2014

135

RABOBANK BREDA BEHAAlDE EEN BREEAMCERTIFICAAT MET DUURZAME TRIlUX lICHTOPlOSSINGEN www.trilux.com/breeam

Algemeen

Energietransitie: inspanningen en resultaten in beeld De provincies Noord-Holland en Zeeland leveren een concrete bijdrage aan de opgave rond de energietransitie naar duurzame energie. Noord-Holland zet in op de economische kansen die de transitie biedt en draagt daarmee bij aan het nationaal energieakkoord en de Europese ambities. In Zeeland wil de provincie de stuwende kracht zijn in de transitie naar een duurzame economie. Tekst: Hans van der Heide, DWA Consultant strategy and energy policy, en GabriĂŤlle Uijtbeijerse, DWA Consultant

Speerpunten voor de provincie Noord-Holland die in het Koersdocument Duurzame Energie 2012-2015 zijn vastgesteld, hebben een hoge economische potentie: zonne-energie, verduurzaming gebouwde omgeving, offshore windenergie en biomassavergassing en groen gas. Bij haar transitie naar een duurzame richt de provincie Zeeland zich op de top 5 themaâ&#x20AC;&#x2122;s: energie in de gebouwde omgeving, wind op zee, energie grootschalige industrie, energie uit biomassa en energie uit water. De provincies Zeeland en Noord-Holland, met de provincies Groningen en Limburg en de regio Stadsgewest Haaglanden, hebben als instrument voor het monitoren van het beleid gekozen voor de webbased projectenmonitor Enervisa. Dit instrument brengt de voortgang en effectiviteit van duurzame energie en klimaatbeleid in beeld op projectbasis. De resultaten in Enervisa geven de minimale inschatting van de duurzame energieproductie, energiebesparing en CO2-reductie. In de provincies zijn namelijk meer projecten in uitvoering dan die ingevoerd zijn. De monitor geeft daarom met de in totaal 7000 projecten (waarvan ruim 1500 in Noord-Holland en circa 700 in Zeeland) vooral een goed beeld van lopende ontwikkelingen.

Met de ingevoerde projecten wordt een CO2-reductie bereikt van in totaal zoâ&#x20AC;&#x2122;n 11,8 megaton. Hiervan wordt jaarlijks circa 9 Mton ook al gerealiseerd, de overige projecten staan in de planning. Opvallend is dat energiebesparingsprojecten in de bestaande bouw slechts 10-15% van de CO2-reductie voor hun rekening nemen. Dit aandeel is ongeveer gelijk voor de al gerealiseerde projecten en de geplande projecten. Ondanks de grote inzet op energiebesparing door overheden blijkt het benutten van het besparingspotentieel in de praktijk nog erg lastig.

Duurzame economie in Noord-Holland Uit een analyse van de Noord-Hollandse projecten blijkt dat de grootste bijdrage van de klimaatprojecten vergelijkbaar is met het landelijk beeld, namelijk de toepassing van windenergie (voornamelijk vanwege de offshore windturbi-

Besparing dankzij Nederlandse klimaatprojecten Windenergie levert de grootste bijdrage aan CO2-reductie, blijkt na analyse van alle ingevoerde projecten. Dit komt met name voort uit een aantal grote projecten op dit gebied, zoals het windturbinepark in de Eemshaven bij Groningen. Ook biomassa heeft een substantieel aandeel, mede dankzij diverse grotere biomassa-installaties. Opvallend is dat de groei van de toepassing van zonnepanelen op landelijk niveau nog niet resulteert in een zichtbaar aandeel in CO2-reductie.

Dankzij de zonnepanelen vanuit de ESCo Tegenstroom besparen de bewoners van huurwoningen in Haarlemmermeer zelfs geld. Dit project is een van de 7000 projecten in de provincie Noord-Holland in de projectenmonitor Enervisa.

duurzaam gebouwd | december 2014

137

het is tijd voor een muurverf die echt duurzaam is Waar groen meer is dan de kleur van de verf Bijvoorbeeld met Wijzotex Mat, deze hoogwaardige, watergedragen muurverf, op basis van innovatieve zetmeel technologie, zorgt voor een volledig mat resultaat en is makkelijk te verwerken. Groene verf die dus in alle kleuren verkrijgbaar is. Zo biedt Wijzonol u altijd de optimale combinatie tussen kwaliteit en duurzaamheid. Proberen en ook overtuigd raken? Bel 038 429 11 00 of kijk voor meer informatie op www.wijzonol.nl

Algemeen

nes op de Noordzee bij IJmuiden). Ook biomassaprojecten hebben een fors aandeel in de duurzame energieopwekking. De bio-energiecentrale in Alkmaar en de vergistingsinstallaties in Middenmeer en Harenkarspel zijn hier concrete voorbeelden van. De huidige cijfers op het gebied van energiebesparing liggen in de projectenmonitor op 5 à 10% van het totaal. Provincie Noord-Holland stimuleert de energiebesparing in de gebouwde omgeving heel concreet. “Het Servicepunt Duurzame Energie biedt namens de provincie Noord-Hollandse gemeenten en regio’s ondersteuning op het thema ‘duurzaam gebouwde omgeving’”, vertelt Lousanne Kaal, programmamanager Duurzame energie van de provincie Noord-Holland, “zoals het stimuleren van regionale energiebesparingsprojecten. Kennisdeling en verbinding tussen gemeenten onderling en met betrokkenen is één van de doelen van het Servicepunt.” Het Servicepunt Duurzame Energie heeft in 2013 het ESCo Service Centre ingericht om Noord-Hollandse gemeenten en woningcorporaties een oplossing te bieden voor de organisatie en financiering van een Energy Service Company (ESCo). “Het ESCo Service Centre stelt samen met de gemeente of corporatie een plan op aan de hand van de specifieke situatie en is daarmee een springplank voor de uitvoering van energiebesparende maatregelen”, licht Kaal toe. Eén succesvol plan van het ESCo Service Centre is het realiseren van 5000 zonnepanelen op huurwoningen in Haarlemmermeer. Het Servicepunt, de gemeente en woningcorporatie Ymere passen hierbij het principe toe van een Energy Service Company: een apart opgezet bedrijf, Tegenstroom, investeert en de huurders betalen maandelijks een vergoeding. Deze constructie biedt een oplossing voor het probleem dat de huurder zelf niet zal investeren in zonnepanelen op de woning, maar daarvoor wel het voordeel ontvangt. De vergoeding die zij betalen is lager dan de besparing, een win-winsituatie dus. Het risico van de zonnestroomproductie ligt bij de ESCo: als de panelen niet voldoende opleveren krijgen de huurders een vergoeding. Vanaf augustus 2014 worden de eerste huurwoningen voorzien van zonnepanelen.

Energiebesparing in Zeeland In Zeeland is het beeld iets anders. Windenergie heeft daar de grootste bijdrage van ruim 50% vanwege de verschillende aanwezige windparken in de provincie. Besparings-

projecten hebben echter in Zeeland een substantieel aandeel in de totale reductie, namelijk 19% (zie figuur 2). Dit betreft met name een aantal renovatieprojecten in de bestaande woningbouw. Daarnaast zijn er diverse projecten in de voorbereidende fase die een substantiële bijdrage moeten gaan leveren aan een duurzame energievoorziening, zoals de biomassacentrales in Terneuzen en Hulst en het zonnepark in Goes.

Investeringen en werkgelegenheid Leo van der Klip, milieubeleidsmedewerker van de provincie Zeeland is, net als Lousanne Kaal, zeer geïnteresseerd in de cijfers van werkgelegenheid van de projecten. “De energiesector is voor de provincie Zeeland heel belangrijk voor de werkgelegenheid. Met name de installatie van wind op zee levert veel werk.” Van der Klip ziet dan ook graag de cijfers terug nadat hij projecten heeft ingevoerd. “Van ongeveer de helft van de maatregelen die kunnen worden ingevoerd in Enervisa rekent de tool uit wat de directe werkgelegenheid en investeringen zijn. Wanneer ik inzoom op Zeeland, zie ik dat de afgelopen twee jaar (2012 en 2013) de ingevoerde duurzame projecten 160 fte op hebben geleverd.” In 2012 en 2013 zijn in heel Nederland ten minste 2483 werknemers (fte) betrokken geweest bij de bouw en installatie van duurzame maatregelen, met name windturbines en biomassa-installaties. Dankzij de projecten in de provincie Noord-Holland zijn 814 werknemers aan het werk. Zo leveren alle duurzame projecten in Enervisa uit 2012 en 2013 vanaf 2014 samen 65 fte aan beheer en onderhoud op. Projecten die meer doen dan bouwbesluit, maar er met kop en schouders bovenuit steken. Met een toenemend aantal activiteiten in de bouw en installatie van duurzame maatregelen draagt het aandeel steeds meer significant bij aan de Nederlandse economie.

Dit artikel illustreert aan de hand van gegevens van de provincies Zeeland en Noord-Holland in Enervisa de voortgang van beleidsprojecten in de praktijk ten opzichte van ambitieuze doelstellingen en de effectiviteit van maatregelen. Figuur 2 en 3.

duurzaam gebouwd | december 2014

139

Facelift met een verhaal Tot de renovatie gold de vroegere discotheek Lunatic als een puist op het monumentale gezicht van de Oude Markt in Enschede, getuige de bijnamen als ‘de zwarte doos’ en ‘steen des aanstoots’. Een nieuwe, energetisch verantwoorde gevel in vier verschillende uitvoeringen zorgde voor een transformatie. Tekst: Wilma Schreiber

Huub Punte is partner in Maatschap Oude Markt, die zich bezighoudt met het herontwikkelen van bestaand onroerend goed. “We richten ons met name op Enschede, omdat we de stad goed kennen en kansen en behoeften redelijk kunnen inschatten. Het zogeheten Lunatic-pand is het slechtste gebouw op de beste plek: de Oude Markt, een gewilde locatie voor horeca.” Het pand Oude Markt 9 dateert uit de jaren 70, destijds ‘budgettair schraal’ gebouwd voor de Nederlandse Middenstandsbank (de huidige ING Bank). De maatschap ging voor een complete renovatie, waarbij alleen het betonskelet – vloeren en de draagstructuur van kolommen – gehandhaafd bleef. “Als je een kantoorpand wilt ombouwen tot horecalocatie, heb je te maken met een andere vloerbelasting. Waar kantoren uitgaan van 250 kilo per vierkante meter, geldt voor de horeca een norm van 500 kilo”, verklaart Punte. Er was dus een oplossing nodig, die de bestaande structuur in staat stelde meer kilo’s op te nemen. “Dat heeft invloed tot aan het fundament. Allereerst hebben we de randen van de vloeren ondersteund met dragend KZ-steen 150 mm binnenwanden. We hebben tijdens de puzzel ook

Het voormalige Lunatic-pand, steen des aanstoots van de stad.

140

december 2014 | duurzaam gebouwd

gedacht aan de HSB-methodiek, maar de repetitie was niet groot genoeg en er moest dan erg veel brandwerkend behandeld staal ingebracht worden. Vandaar de uiteindelijke keuze voor lijmwerk. Verder zijn de fundaties verzwaard op de bestaande vorstribben. Daar was gelukkig ruimte voor.”

Geweldige sprong Wederom met het oog op de belasting moest het buitenblad zo licht mogelijk, maar wel optimaal geïsoleerd zijn. Die combinatie trof Punte aan bij Sto Isoned. “Isolatieplaten van polystyreen die op de nieuwe ondergrond te verlijmen zijn en waar met stuukwerk als eindafwerking de klassieke vormen terug te brengen waren. Met het gewenste geringe aantal kilo’s.” Met klassieke vormen duidt hij op wat er op de Oude Markt karakteristiek is: panden van 8 tot 12 meter breed, gebouwd rond 1900. Het te renoveren pand had een front van 34 meter, te grootschalig naar de smaak van Punte. “We wilden ongeveer dezelfde maatvoering aanhouden en hebben daarom gekozen voor vier blokken van maximaal 10 meter. Nu lijkt het of er vier oude panden staan. Twee zijn uitgevoerd in stuukwerk, in twee tinten: een klassiek, een iets minder klassiek. De twee overige panden zijn in metselwerkuitstraling uitgevoerd met horizontale en verticale oplossingen.” Op energetisch vlak betekende dit een geweldige sprong. “De oude, bestaande gevel was nauwelijks geïsoleerd en er was geen sprake van een goede kierdichting. Hierdoor vloog de warmte het pand uit”, vertelt Norbert Duijvelshoff, Senior Projectmanager en passiefhuisspecialist bij Sto Isoned. “Vanwege de wens van vier afzonderlijke gevels heb ik geadviseerd om voor het hele gebouw één gevelsluitende constructie te maken. Een besparing, want dan hoef je maar één soort gevelsluiting te maken voor vier panden.” Vervolgens zijn de skeletwanden aan de buitenkant voorzien van het StoTherm Classic gevelisolatiesysteem. “Door te spelen met diverse isolatiedikten - in dit geval EPS van 60 tot 190 millimeter - kun je eenvoudig een gelaagdheid van de totale gevellijn realiseren.” In combinatie met de uitstekende kierdichting zijn de gevels op een energetisch nieuwbouwniveau gebracht.

Project

Na de transformatie sluit het pand naadloos aan bij de omgeving.

Gegarandeerde duurzame uitstraling De oplossing was ook kostentechnisch aantrekkelijk. Punte: “Dankzij de dunne schil hoefde het buitenblad niet verder naar buiten en was ook extra verbreding van het fundament niet noodzakelijk. Voor gevelrenovatie is dit een heel wenselijke oplossing. Alles is denkbaar in de platen, van diverse korrelgrootten van het stuuk tot wisselend lijnenspel.” Zo is het pand op de hoek met de Marktstraat in historische stijl uitgevoerd. Hierbij zijn V-groeven in de isolatie gesneden en is er veel StoDeco-lijstwerk toegepast, ook de ronding. Het pand ernaast heeft een geringere belijning gekregen en oogt daardoor een stukje moderner. Een vuilwerende coating garandeert de duurzaamheid van de uitstraling van de gestuukte panden. De overige twee panden zijn voorzien van eenzelfde isolatiesysteem en afgewerkt met Sto Minerale gevelstenen, die zo gemaakt zijn dat ze aansluiten bij het geheel van de Oude Markt. Bij deze keuze van gevelafwerking speelde duurzaamheid een grote rol. “De toegepaste gevelstenen bestaan, net als een normale keramische gevelsteen, grotendeels uit zand en andere minerale componenten. Keramische producten worden echter op zeer hoge temperatuur in ovens gebakken, terwijl de minerale Sto-Steenstrips op 60 graden worden gedroogd. Hierdoor is de benodigde energie en gerelateerde CO2-uitstoot substantieel lager”, aldus Duijvelshoff. “Door de eigenschappen van het complete systeem houdt een dergelijke gevel zich even goed in de tijd

Dankzij de isolatie zijn de gevels op een energetisch nieuwbouwniveau gebracht.

als een traditioneel gemetselde gevel. Maar wel met de voordelen van een lager gewicht, geen metselwerkondersteuningen of extra fundering. Het is isoleren en bouwen in één.”

Opgenomen Inmiddels is het pand grotendeels opgeleverd. Naar verwachting opent de horecazaak op de onderste twee bouwlagen in november zijn deuren. “De exploitant heeft nog tijd nodig voor de inbouw en aan de achterkant is nog een dienstengebouw in uitvoering”, vertelt Punte. “Op de bovenste twee verdiepingen zit internetbedrijf GoalGorilla en een vestiging van Seats2meet, een leuke koppeling tussen werkplekken en lunch.” Hij is tevreden over het resultaat. “Het pand is opgenomen in de bestaande omgeving. Als het goed is, zeggen mensen over een paar jaar: ‘Dat pand? Dat stond er altijd toch al?”

duurzaam gebouwd | december 2014

141

Congres groot succes met zo’n 800 bezoekers

Samen duurzaam renoveren en transformeren Zo’n 800 aanwezigen hingen aan de lippen van sprekers als Hans de Jonge en Thomas Rau tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres. Daarnaast liet gedeputeerde Erik Koppe van de Provincie Limburg weten samen met Enexis een educatie- en voorlichtingscentrum voor duurzaam bouwen in Maastricht te realiseren. Tekst: Tim van Dorsten en Marvin van Kempen, Fotografie: Rockin Pictures

Dit centrum heet Econexis Limburg en dient als inspiratiebron voor iedereen die in zijn woning energie wil besparen of opwekken. “Zo willen we de verduurzaming van de bestaande woningvoorraad versnellen”, gaf Koppe aan. “Bewustwording van energiegedrag en -verbruik leidt vaak al tot besparing.”

verleden tijd te maken. Hij deed deze oproep tijdens het rondetafelgesprek met Martin Koppenhol (VBI), Annemarie van Doorn (DGBC) en Hans Kwekel (Dubotechniek). “De techniek is het probleem niet. We kunnen het klimaat in varkensstallen zo ver optimaliseren, dat de ham lekkerder smaakt.”

Limburg helpt mee

Meer aandacht bestaande voorraad

Ook liet hij weten dat Limburg mee wil helpen aan de Coalitie Gezonde Gebouwen, die de avond van tevoren – tijdens het Duurzaam Gebouwd Congresdiner – tot stand was gekomen. Initiatiefnemer was Unica Groep-CMO Laurens de Lange, met de woorden ‘Kom naar voren en doe mee’. Direct stroomde het podium vol met beslissers, die samen afspraken om ongezonde gebouwen voorgoed

Dankzij deze coalitie wordt de renovatie- en transformatieopgave alleen nog maar groter. Niet voor niets luidde het congresthema ‘Samen duurzaam renoveren en transformeren’. Desondanks verbaasde spreker Hans de Jonge, TU Delft-hoogleraar en Brink Groep-directievoorzitter, zich erover dat 80% van de inspanningen in de bouwwereld draait om nieuwbouw. “Terwijl dat slechts 1% van de

Thomas Rau: “Alles is tijdelijk.”

142

december 2014 | duurzaam gebouwd

Hans de Jonge: “Dierbaar is duurzaam.”

Duurzaam Gebouwd

In het auditorium van het MECC Maastricht was er veel aandacht voor de sprekers.

bouwopgave is. De aandacht voor de bestaande voorraad moet echt omhoog.” In zijn ogen is 30% geschikt voor transformatie. “Sloop de rest maar, dat ruimt lekker op”, vond hij. “Maar recycle dan wel alle grondstoffen, door ze te upcyclen.”

Alles is tijdelijk Volgens De Jonge dient niet de belegger maar de mens de maatstaf voor bouwers te zijn. “Als je van een gebouw houdt, dan komt het vanzelf goed met de transformatie. Dierbaar zorgt voor duurzaamheid.” Architect Thomas Rau zag duurzaamheid als oplossing om tot transformatie te komen. “Alles is tijdelijk, daarom

Interactiviteit tijdens de workshops.

is circulariteit het middel om tot dit doel te komen”, stelde hij.

'Komeet' Ferdinand Wieman, Manager Marketing & Events bij Duurzaam Gebouwd, tevens projectmanager van het congres, kijkt met trots terug op het Duurzaam Gebouwd Congres 2014. “Van de aanwezige partners en deelnemers kregen we alleen maar lovende reacties. Dit blijkt ook uit de cijfers. De totaalimpressie werd gewaardeerd met een 7,7 en de organisatie met een 8,1. De ‘komeet’ van het congres was Thomas Rau, die door de circa 800 aanwezige deelnemers werd gewaardeerd met een 9,0.”

Genoeg te netwerken tijdens het congres.

duurzaam gebouwd | december 2014

143

Geselecteerd in een handomdraai

Sta Stana en Lateo Me Met de selectietool sn snel de juiste keuze

Zehnder introduceert de Zehnder Stana en Lateo. Zeer betaalbare en kwalitatief hoogwaardige convectoren. Robuust, uitstekende EPC waarde en een hoge warmteafgifte. Een snelle montage betekent 15% besparing op de montagetijd. Met onze selectietool kiest u snel en eenvoudig de juiste convector met bijbehorende bestektekst. Kijk snel op www.ineenhandomdraai.zehnder.nl

Zehnder Stana, staande uitvoering

Zehnder Lateo, hangende uitvoering

Zehnder Nederland BV ∙ Lingenstraat 2 ∙ 8028 PM Zwolle ∙ T 038 429 62 50 www.zehnder.nl

144

december 2014 | duurzaam gebouwd

Duurzaam Gebouwd

Winnaar De Gouden Kikker Award 2014.

Winnaars Nyenrode Supply Chain Award 2014.

Uitreikingen De Gouden Kikker Award – Gemeente Amersfoort, ABC – Cluster Liendert Nyenrode Supply Chain Award - ‘Thuis, Sankomij Installatietechniek, KnaapenGroep en Heezen Bouwen en Sloopwerken BREEAM-NL Outstanding – Geelen Counterflow Uitreiking BREEAM-NL Outstanding certificaat.

Wilt u het congres herbeleven? Kijk dan op DuurzaamGebouwdCongres.nl/terugblik voor onder meer evaluatiecijfers, foto’s, video’s, presentaties en resultaten van de Presenterswall.

Round Table: samen werken aan Het Nieuwe Bouwen.

Een van de drukbezochte workshops tijdens het congres.

vlnr: Erik Koppe, Claudia Reiner, Maxime Verhagen.

Keynote van Niel Slob & Saman Mohammadi. Foto: Saman Mohammadi.

duurzaam gebouwd | december 2014

145

Bouwen met leemsteen Het nieuwe Dierenpark Emmen, dat begin 2016 haar deuren opent voor publiek, heeft een Nederlandse primeur. Er wordt gebouwd met leemsteen, dat sterk is en toch volledig afbreekbaar. Tekst: Dewi Gigengack

De Drentse bodem zit er vol mee: keileem. De grondsoort wordt al langer gebruikt in de bouw, bijvoorbeeld als stuc. Maar nu worden er stenen van gemaakt die worden gebruikt in een groot project: het nieuwe Dierenpark Emmen, Wildlands Adventure Zoo Emmen, dat door VolkerWessels wordt gebouwd. Producent Oskam V/F uit Lekkerkerk heeft een nieuwe energiezuinige techniek ontwikkeld waarmee leemstenen worden gemaakt die sterk genoeg zijn om mee te bouwen. In Wildlands staan straks een entreegebouw en twee restaurants waarbij leemstenen zijn gebruikt. De stenen worden deels gestuct met biologische mortel en blijven gedeeltelijk zichtbaar. Projectleider duurzame innovatie en initiator van deze samenwerking, Maarten Epema van draaijer+partners, licht toe: “Wij willen binnen dit project zoveel mogelijk bouwen met lokale, secundaire en biobased grondstoffen. De leemstenen passen perfect in dit plaatje!” De leemgrond wordt in Emmen op de bouwlocatie opgegraven en ter plekke verwerkt. “Voor Nederland is dit een primeur”, stelt leemspecialist Erik Vermue van Oskam. Het bedrijf produceert de stenen al ruim twintig jaar, onder meer voor finkachels en warmtemuren. Door een nieuwe productietechniek is een leemstenen muur dragend. In het buitenland worden er zelfs gebouwen met een verdieping mee gebouwd maar vanwege strengere Nederlandse

146

december 2014 | duurzaam gebouwd

normeringen is dat hier nog niet mogelijk. De productiemethode is een combinatie van low tech en high tech. De leem wordt in een loods gedroogd aan de lucht. Na enkele weken worden de brokken leem in een machine gestopt waarin ze worden kapotgeslagen totdat er een fijn poeder overblijft. Het leempoeder wordt gemengd met zand en kalk om het sterker te maken en wordt vervolgens onder hoge druk samengeperst. “De hydraulische pers drukt aan twee zijden van de steen waardoor deze harder wordt”, licht Vermue toe. Door de stenen te persen in plaats van te bakken behouden de leemstenen hun vochtregulerende eigenschap die schimmelvorming voorkomt. Daarnaast slaat een leemstenen muur warmte op en geeft deze geleidelijk af waardoor er een prettig binnenklimaat ontstaat.

Van Emmen tot Ethiopië Hoofdaannemer VolkerWessels heeft vijftigduizend leemstenen besteld voor het nieuwe dierenpark. Dit volume maakte het voor Oskam mogelijk om te investeren in een productielocatie in Emmen. De kleine mobiele fabriek van één machine staat niet ver van de toekomstige Adventure Zoo. “Deze machine is ontwikkeld voor de Afrikaanse markt waar we sinds 2005 projecten begeleiden”, vertelt Vermue. “In onder meer Ethiopië, Mali, Sierra Leone en Tanzania bouwen we scholen en huizen van lokale leem en met

Project

Na een jaar op hun sterkst • De leemsteenmachine in Emmen kan zes stenen per minuut maken. • Per dag worden er zo’n tweeduizend stenen geproduceerd. • Inmiddels zijn de vijftigduizend stenen voor het nieuwe dierenpark gereed. • De stenen zijn 30 bij 14 bij 9 centimeter groot. • Een leemsteen gaat pas kapot als er 24 duizend kilo op rust. • Een jaar na de productie zijn de stenen op hun sterkst; dan is de kalk volledig uitgehard. • In december dit jaar worden de dragende muurdelen van leemsteen getest door Oskam. De ambitie is om de steen zo sterk te maken dat ze ook aan de Nederlandse normen voor dragende constructies voldoen.

lokale mensen.” Een machine past in een vrachtwagen en kan zelfs op een aanhanger achter een jeep worden vervoerd. “En hij werkt ook op een dieselmotor waardoor er werkelijk op de meest afgelegen plekken geproduceerd kan worden.” Voor Afrikaanse landen is het gunstig om met lokale grondstoffen te werken in plaats van om duurder bouwmateriaal als beton en staal elders vandaan te halen. De methode maakt het bovendien overbodig om bomen – een schaars goed – te kappen als bouwmateriaal of als brandstof voor een bakoven. Toch vergde bouwen met leem een nieuwe manier van denken omdat het materiaal daar als inferieur wordt gezien, weet Vermue. “Mensen daar associëren leem met armoede. Maar deze machine maakt juist hoogwaardige stenen die heel solide bouwwerken opleveren. Het zijn zeker geen plaggenhutten die daar worden gemaakt.”

Kennis delen Dierenpark Emmen is kartrekker van het lokale initiatief Duurzame Bouwmaterialen van het Innovatie- en Kennisplatform Drenthe. Daarbij is de afspraak om zo veel mogelijk lokale en secundaire materialen en biomassa te gebruiken, werkgelegenheid te creëren en kennis over duurzame innovaties te delen. In Emmen deelt Oskam zijn kennis met de lokale aannemer Jan Lubbers die de productie van de stenen op zich heeft genomen. Hij heeft mensen met een achterstand op de arbeidsmarkt uit Emmen in dienst, die anders moeilijk aan een baan zouden komen. Zo betaalt de productie zich ook op het sociale vlak uit. Boven alles is het gebruik van leemstenen een keuze voor duurzaamheid. Door het persproces kan de grondstoffenkringloop gesloten blijven. Bakken zou de eigenschappen van het materiaal veranderen maar geperste stenen zijn volledig Cradle to Cradle. “Als je een gebouw van leemstenen sloopt en je zou de stenen ter plekke laten liggen dan groeien daar na een paar jaar gewoon weer planten op”, weet Vermue. Een ander voordeel van persen is dat er maar liefst 90 procent minder energie voor nodig is dan voor bakken. Ook is er maar heel beperkt transport nodig omdat

de lokale grond bijna ter plaatse wordt omgezet in stenen. Projectleider draaijer+partners stuurde samen met VolkerWessels aan op deze duurzame manier van werken en bracht de partijen samen. “Elke partij heeft op zijn manier risico genomen en draagt daarmee bij aan de ontwikkeling van deze businesscase”, vertelt Maarten Epema van draaijer+partners trots. “Dierenpark Emmen als opdrachtgever; VolkerWessels met de koop van een nog onbekend, nieuw product; en Oskam met het op poten zetten van de productielocatie. Samen bewijzen we de meerwaarde van dit product. We zijn ervan overtuigd dat deze leemstenen de Nederlandse markt voor duurzame bouwmaterialen kunnen veroveren.”

duurzaam gebouwd | december 2014

147

'Een grote labelstap is niet zo ver weg' Tussen Gulpen en Vaals in Zuid-Limburg ligt het bergdorpje Vijlen. Het dorp telt ruim 1500 inwoners en staat bij velen bekend om de rijke natuur, want het grootste bos van Limburg is hier te vinden. In 1971 werden in de van Renessestraat woningen gebouwd, volgens de destijds gestelde eisen, zonder isolatie, zonder cv-installatie en met natuurlijke ventilatie. In de jaren 90 zijn de woningen voorzien van kozijnen met dubbele beglazing en mechanische ventilatie. Enkele bewoners hebben toen ook voor een cv-installatie gekozen. Om de woningen toekomstbestendig te maken zijn ze onlangs door een ketensamenwerking van Woningstichting Vaals, Bouwbedrijf Jongen (onderdeel van VolkerWessels) en Inventum onder handen genomen. Het resultaat mag er zijn: een labelsprong van G naar A. Tekst: Marvin van Kempen

“Het is onze eerste samenwerking in deze context”, vertelt Eric van de Spijker, accountmanager bij Inventum, over de ketensamenwerking met Woningstichting Vaals, Bouwbedrijven Jongen bv en Installatiebedrijf Caris & Reiner bv, “maar we hadden al eerder goed contact.” De twintig woningen in de van Renessestraat waren verouderd en het was duidelijk dat ze een flinke make-over zouden krijgen. “Om grote stappen te maken in energiezuinigheid en milieuvriendelijkheid onderzochten we de mogelijkheid om in deze woningen onze ventilatiewarmtepomp Ecolution Combi 50 toe te passen. In overleg met de woningstichting hebben we dit voor een deel van de bewoners gerealiseerd.”

Pakketten Bewoners van de twintig woningen mochten zelf bepalen of zij de duurzaamheidsmaatregelen lieten uitvoeren. Ron Hounjet, opzichter planmatig onderhoud bij Woningstichting Vaals, vertelt over de mogelijkheden voor bewoners: “We stelden verschillende pakketten beschikbaar, met als minimum een daken gevelrenovatie. Bewoners die wilden inzetten op een hogere energiekostenbesparing konden kiezen voor HR++ beglazing, isolatie van kruipruimte en pv-zonnepanelen. Uiteindelijk kozen 12 van de 20 bewoners voor het meest uitgebreide pakket. In dit meest uitgebreide pakket zat ook de ventilatiewarmtepomp Ecolution Combi 50 en mede dankzij deze installatie kunnen deze bewoners tot € 100 per maand besparen op de energierekening (bij een standaard gebruik)”.

Warmer en efficiënter Van de Spijker voegt toe dat de ventilatiewarmtepomp daarnaast bijdraagt aan een sterk verbeterd binnenklimaat. Deze bevat een mechanische ventilatiebox met gelijkstroommotoren en is een voorverwarmer op het gebied van tapwater en centrale verwarming. “Normaal gesproken zuigt mechanische ventilatie lucht af van 20 graden en dat wordt dan met 20 graden naar buiten getransporteerd. Onze ventilatiewarmtepomp pakt ventilatielucht van 20 graden, koelt deze terug naar 4 of 5 graden en blaast die lucht weer naar buiten. Binnen twee uur is de boiler opgewarmd van 10 tot 50 graden. Als er warmtevraag is, cv-zijdig, dan zorgen

148

december 2014 | duurzaam gebouwd

Project

we dat de energie uit de ventilatielucht in de radiatoren komt. Deze warmtelevering aan radiatoren geeft de grootste besparing.” Verder geeft dit een comfortabele woning omdat de radiatoren in de wintermaanden altijd warm zijn. Hounjet onderstreept de voordelen: “Wij krijgen positieve geluiden te horen over de Ecolution. Een van de bewoners had nog nooit zo snel warm water gehad. Het rendement is hoog en de gasbesparing betekent een belangrijke stap in het verlagen van de energierekening.”

Renoveren: doe het goed Ook Van de Spijker is verheugd met de opzet om bewoners zelf te laten kiezen voor een beter energielabel. Wanneer hij met woningcorporaties spreekt, waarschuwt hij zijn gesprekspartners voor een te lage inzet op verduurzaming van de voorraad. “Als woningcorporaties investeren, dan worden er vragen gesteld over waar de focus moet liggen. “Gaan we voor de schil?”, vraagt de corporatie zich dan af. Ik waarschuw dan voor een te lage inzet. De gebouwschil verbeteren om tot een label B te komen is rendabel voor een aantal jaar. Totdat je over tien jaar een A label moet hebben en de woningen nogmaals moet aanpakken. Renovatie zet je naar mijn mening op voor 30 jaar en dat is exact wat Woningstichting Vaals met deze aanpak doet.” “We hebben de levensduur van de woningen inderdaad verlengd”, zegt Hounjet over de Renessestraat. “Naast de energetische upgrade is het esthetisch gezien ook een

mooie upgrade geworden. De bewoners zijn zeer enthousiast over het eindresultaat en ook over de mogelijkheid om te kunnen besparen op de energiekosten. We merken dat mensen, waarbij een renovatie met energetische maatregelen is doorgevoerd, enthousiaster worden over energiebesparing in het algemeen.”

Doelstelling Van de Spijker: “We willen met zijn allen in 2050 energieonafhankelijk zijn. Ik denk dat je dit in stappen moet doen, zo kom je eenvoudiger en sneller bij je doelstelling. Een investering op de lange termijn hoort daarbij. Belangrijk vind ik dat de installatie van het systeem ontzettend eenvoudig is. Een grote labelstap is dan ook niet zo ver weg als sommige partijen nog denken.”

duurzaam gebouwd | december 2014

149

Van brownfield naar blue gate Aan de oever van de Schelde wordt de komende jaren maar liefst 103 hectare bedrijventerrein duurzaam ontwikkeld. Met Blue Gate Antwerp willen Antwerpen en Vlaanderen hun groene visitekaartje afgeven. Tekst: Wilma Schreiber

De site, voorheen bekend onder de naam Petroleum Zuid, was tot circa 1980 in gebruik als petroleumhaven. Tegenwoordig herinneren slechts een paar eenzame overblijfselen aan de tijd van weleer. “Een aantal zaken, zoals de oude betonnen pier, een stukje luchtleiding en wat tanks, blijven behouden om het verhaal van dit terrein te vertellen en deze karakteristieke plek te versterken”, vertelt Guido Muelenaer, projectmanager Blue Gate Antwerp. Een goed begin is het halve werk: momenteel wordt het terrein duurzaam gesloopt. “Het selectief slopen en ontmantelen van industrieel materieel en het scheiden van verschillende materiaalstromen komende uit bouwafval en bodemsanering zijn topprioriteiten van de Openbare Vlaamse Afvalstoffen Maatschappij (OVAM) in het kader van het streven naar een circulaire economie”, zegt Koen Miseur van het Agentschap Ondernemen. Reststoffen vormen een ander speerpunt van de OVAM. Muelenaer: “Momenteel wordt in een proefproject gewerkt aan een databank voor het hergebruik van reststoffen, zodat de afvalstromen van het ene bedrijf zo veel mogelijk worden ingezet als grondstoffen voor het andere bedrijf.

Dat zou ook een optie voor Blue Gate Antwerp kunnen zijn. De gefaseerde ontwikkeling van het terrein, die tien tot twintig jaar in beslag neemt, maakt matching echter lastig te voorspellen, behalve wellicht op energetisch vlak.”

Bindende voorwaarden Het bouwrijp maken van het 103 hectare metende terrein is een hele klus. “Het gebied is zwaar vervuild en moet helemaal gesaneerd worden”, stelt Muelenaer. “Als het veel regent, staat de site grotendeels onder water. Dat betekent dat het terrein aanzienlijk opgehoogd moet worden.” De standaard BREEAM Gebiedsontwikkeling bestaat niet in België, daarom ontwikkelt het Agentschap Ondernemen in samenspraak met Vlaanderen een specifieke aanpak voor bedrijventerreinen en economische sites met de internationale standaard BREEAM Communities als uitgangspunt. “Voor alle bedrijven die zich hier willen vestigen, gelden twee bindende voorwaarden. Ten eerste moet elk gebouw dat er komt, voldoen aan het BREEAMniveau Very Good. En ten tweede moet elk bedrijf de internationale duurzaamheidsrapportagestandaard, het Global Reporting Initiative (GRI), in acht nemen”, stelt Muelenaer.

Flexibele normen Dat is nog niet alles, want vervolgens krijgen kandidaten te maken met vijf flexibele normen die ze in een globaal bedrijfsplan dienen te verwerken. De eerste kan met een simpel ja of nee beantwoord worden: behoort het bedrijf tot de eco-industrie? Ten tweede is de watergebondenheid van het terrein een punt. “Wij willen bedrijven aantrekken die maximaal gebruikmaken van het water. Hoe meer dat het geval is, hoe hoger een bedrijf scoort”, verklaart Muelenaer. Ten derde wordt gekeken naar eco-effectiviteit: het gebruik van hernieuwbare energie, regenwater, materiaal. Een vierde norm betreft de innovatiegraad: wat doet een bedrijf aan R&D, werkt het bijvoorbeeld samen met universiteiten? “Een laatste criterium is de internationale oriëntatie, we

150

december 2014 | duurzaam gebouwd

Project

willen graag bedrijven die niet alleen onder de kerktoren ondernemen”, zegt Muelenaer. “In hun plan moeten bedrijven laten zien hoe ze denken te evolueren op deze punten. Zo kunnen ze ons overtuigen dat ze een plaats verdienen op Blue Gate Antwerp.” De eerste kandidaat die de ballotage met succes heeft doorstaan, is Bexco: een producent van touw voor de offshore industrie. Het bedrijf gaat eco-effectief bouwen volgens de standaard BREEAM-niveau Very Good, is innovatief en internationaal gericht, en maakt maximaal gebruik van het watergebonden karakter van de site. Verder fungeert de business incubator BlueChem als facilitator om te komen tot een R&D-cluster voor duurzame chemie.

Belgisch tegenhanger Blue Gate Antwerp wordt ontwikkeld door een publieke BV, met vier publieke partners. Daarnaast vindt een gesprek plaats met private partijen. De voorwaarden zijn helder. “Aan de BREEAM-eis valt niet te tornen, daarover zijn we het eens. De formule van het ontwikkelplan kan wel veranderen, zo lang het ambitieniveau maar gehandhaafd blijft. Zelf denk ik dat we niet het onmogelijke vragen aan de markt”, aldus Muelenaer. De definitieve PPS sluit naar verwachting in de zomer van 2016. Zoals gezegd, is er nog geen keurmerk voorhanden. Wel wordt gewerkt aan de oprichting van een Belgische tegenhanger van het Dutch Green Building Council (DGBC), de Belgian Sustainable Building Council (BSBC). “In Vlaanderen gaat men diverser met duurzaamheid om. In dit specifieke project lopen we met BREEAM Communities in feite vooruit op een algemene standaard. We spitsen dit internationale keurmerk toe op de lokale situatie, waarvoor we een bespoke traject doorlopen”, verklaart Wouter de Zeeuw, adviseur Gebied, Gebouw & Duurzaamheid bij FOM Consultants in Amsterdam en bij Blue Gate Antwerp betrokken als BREEAM-assessor. Voor dit traject heeft hij ook bij OVAM in de keuken mogen kijken. “Er zijn al veel initiatieven op het gebied van duurzaamheid. In een database zijn ontwikkelstappen voor sanering en kostenbeheersing vastgelegd, maar een gebruiksklare standaard ontbrak bij de start van het besproken traject nog.” Ook daarom was het BREEAM-keurmerk voor gebieden een voor de hand liggende keuze. “Interessant is dat marktpartijen zich bij Blue Gate Antwerp moeten conformeren aan BREEAM. Dat betekent dat bedrijven direct worden aangesproken op hun innovativiteit”, aldus De Zeeuw.

Communitytrajecten België vertaalt de duurzaamheidsdoelstellingen van de Europese Unie in eigen wetgeving. Eén van de doelstellingen is energieneutraal bouwen in 2020, met de nadruk op nieuwbouw en renovatie. “Daarnaast zijn er al diverse communitytrajecten (zoals het Vlaamse transitienetwerk Duurzaam Wonen en Bouwen) en Vlaamse duurzaamheidsmeters, onder meer voor gebouwen, de zorgsector

Guido Muelenaer: “Elk gebouw dat er komt, moet voldoen aan het BREEAM-niveau Very Good en de GRI in acht houden.”

(in opmaak), scholen en voor wijken”, zegt Miseur. “We hopen op korte termijn tot een Belgisch referentieel te komen. In afwachting daarvan proberen we op Vlaams niveau houvast te bieden aan ontwikkelaars door de Vlaamse meters. De opstart en werking van een BSBC kan versneld worden, indien de overige twee gewesten - Brussel en Wallonië - de Vlaamse duurzaamheidsmeters in grote lijnen volgen.”

Extra dimensie De PPS-constructie bij Blue Gate Antwerp is uniek. Muelenaer: “Je merkt dat de markt er klaar voor is. Bij de

duurzaam gebouwd | december 2014

151

FOX Vakanties op Park 20|20

FIFPro op Park 20|20

BSH Huishoudapparaten op Park 20|20

Boulevard

Park 20|20, de eerste grootschalige kantoorontwikkeling in Nederland met Cradle to Cradle速 als ontwerpfilosofie. Een aantrekkelijke locatie, vlakbij Schiphol Airport in een inspirerende omgeving, met diverse unieke vergaderlocaties en een keur aan faciliteiten. Maak kennis met Park 20|20 in Hoofddorp en ervaar de circulaire economie en de Cradle to Cradlefilosofie in de praktijk.

Park 20|20 is een ontwikkeling van

meer informatie www.park2020.com

Park 20|20 is een ontwikkeling van D E VE L OP M ENT GROUP

Project

drie kandidaten die nu nog in de race zijn, is geen enkele discussie geweest over het voldoen aan de BREEAMeisen. Ze denken mee en komen met eigen voorstellen. Het is fijn dat de markt dat oppakt en ziet dat er een rendabel project uit voort kan komen.” De financiering van Blue Gate Antwerp gebeurt deels door de stad Antwerpen en het Vlaams Gewest. Daarnaast levert de gekozen private partij zijn bijdrage. “Een brownfield als dit is niet rendabel te ontwikkelen, daar is bijkomende financiering vanuit de overheid voor nodig. Het Agentschap Ondernemen financiert stevig in het project, met name in de infrastructuur via het subsidiebesluit bedrijventerreinen. In totaal gaat het om circa 38 miljoen euro over 20 jaar”, aldus Miseur.

Zeventig convenanten Het project past tevens in het brownfieldconvenantendecreet van de Vlaamse overheid. “Dit betreft een faciliterend kader en een reeks indirecte financiële incentives om de (her)ontwikkeling van brownfields in Vlaanderen te stimuleren. Zo hoeven ontwikkelaars bijvoorbeeld geen registratierechten te betalen, geen saneringsborg aan de OVAM te voldoen, vervallen leegstandsheffingen en een planbatenheffing”, verklaart Miseur. Inmiddels zijn bijna zeventig brownfieldconvenanten afgesloten met de Vlaamse overheid, bewaakt en gecoördineerd door het Agentschap Ondernemen. “Bij dergelijke projecten heeft een ontwikkelaar te maken met vele administraties. Convenanten hebben als voordeel dat alle betrokken partijen aan tafel zitten om de regels gelijk te trekken”, voegt Muelenaer toe. Blue Gate Antwerp moet het groene visitekaartje van de

Links Wouter de Zeeuw, rechts Koen Miseur.

stad en het gewest worden. “Hemelsbreed is het maar drie kilometer naar de markt, het is bijna onderdeel van de stad. Dat betekent dat je ook anders moet gaan ontwikkelen”, zegt Muelenaer. “We willen bedrijven uit het hoge segment aantrekken, bedrijven met een innovatief imago die het economisch profiel van de site weerspiegelen. Als mensen horen dat een bedrijf op Blue Gate Antwerp zit, moeten ze dat direct associëren met de duurzaamheidsnormen die daar gelden.”

Hier komt Blue Gate Antwerp.

duurzaam gebouwd | december 2014

153

Heldere argumenten bepalen de keus... Ontwikkeld om hoge isolatiewaarden te halen en geschikt om energieneutraal te bouwen.

Een lage cost of ownership door een lange levensduur en lage onderhoudskosten.

Consequent de hoogste norm, dikwandig profiel NEN EN 12608 Klasse A.

Innovatief, kleurrijk, stijlvast en ontwikkeld voor de Nederlandse markt.

Kwaliteit, vertrouwen en zekerheid

154

www.vekakozijn.nl

december 2014 | duurzaam gebouwd

Nieuws

Keurmerk Beton Bewust geeft vertrouwen Het brancheverslag met resultaten van het keurmerk Beton Bewust in 2013 is gepubliceerd, met ‘Kwaliteit, zekerheid en verantwoordelijkheid in betonmortel’ als ondertitel. Onder de aandacht komen onder andere veilig werken, de kwaliteit, het milieuprofiel en de duurzaamheidseigenschappen. Van de ruim 170 betonmortelcentrales in Nederland hebben 116 centrales het keurmerk Beton Bewust. De resultaten zijn op basis van controles van deze centrales, waarbij een onafhankelijke externe organisatie het onderzoek heeft uitgevoerd. Op het gebied van duurzaamheid blijkt dat keurmerkhouders erop gericht blijven om CO2-emissie te reduceren, waarbij gebruik van klinkerarme cementsoorten en het gebruik van secundaire grondstoffen wordt gestimuleerd en uitgebreid. Daarnaast hebben de keurmerkhouders de doelstelling om het aantal bedrijfsongevallen de komende jaren aantoonbaar te verlagen door een verdere aanscherping van het veiligheidsbeleid. Invulling aan ketenbeheer De relatief lage emissie van CO2 kan worden toegeschreven aan het feit dat veel klinkerarm cement wordt toegepast. In betonmortel worden naast primaire grondstoffen, ook secundaire grondstoffen toegepast uit andere productieprocessen. Daarnaast worden alle interne reststromen, zoals restbeton maar ook spoelwater gerecycled en weer in het productieproces opgenomen. De betonmortelsector geeft hiermee daadwerkelijk invulling aan ketenbeheer. Ron Peters, algemeen directeur van VOBN en expert bij Duurzaam Gebouwd over integrale ketensamenwerking: “Om bouwwerken nog duurzamer te maken is het van belang dat afnemer en leverancier met elkaar de dialoog aangaan over de mogelijkheden van het juiste product voor specifieke toepassingen. Betonmortel blijft maatwerk!" Arbeidsveiligheid In 2013 werd door de keurmerkhouders de Injury Frequency (IF) bijgehouden om het aantal bedrijfsongevallen met verlet zichtbaar te maken. Het betreft het aantal ongevallen met verzuim/werkverlet dat in een bepaalde periode plaatsvindt, betrokken op het aantal arbeidsuren. Voor 2013 is sprake van een IF van 12,2, betrokken over alle keurmerkhouders.

Expertpost Ron Peters Onlangs publiceerde Duurzaam Gebouwd een expert-post van Ron Peters, algemeen directeur van VOBN. Hij gaat in deze expertpost dieper in op de rol die duurzaam beton kan spelen in de bouwen vastgoedsector. U vindt deze – en andere – blogs van onze experts op www.duurzaamgebouwd.nl aan de rechterzijde van de website, onder ‘Expertposts’.

Beton Bewust Het keurmerk voor bouwen met beton Het keurmerk Beton Bewust van de Vereniging van Ondernemingen van Betonmortelfabrikanten in Nederland (VOBN) garandeert de duurzame productie van betonmortel en geeft daarmee de basis om samen te werken. Afnemers van betonmortel kunnen erop rekenen dat de keurmerkhouder meedenkt, adviseert en een hoogwaardige bijdrage levert aan de duurzaamheid van te realiseren projecten. Betonmortelfabrikanten mogen het keurmerk alleen voeren als zij voldoen aan strenge eisen ten aanzien van betrouwbaarheid, deskundigheid, duurzaamheid en arbeidsveiligheid. De keurmerkhouders zijn in 2014 gecontroleerd op de eisen die zijn gesteld in de branchemeetlat 2014-2015. Daarbij is gecontroleerd of is voldaan aan de gestelde eisen en hoe er in 2013 is gepresteerd ten aanzien van de emissie van CO2, gebruik van secundaire grondstoffen en ongevallen met verzuim.

duurzaam gebouwd | december 2014

155

FOAMGLAS®-isolatie

Vandaag – morgen – altijd

Waterdicht Ongevoelig voor ongedierte Grote drukweerstand (zonder vervorming) Onbrandbaar (Euroklasse A1) Dampdicht Dimensioneel stabiel Bestand tegen chemische reacties Eenvoudig te verwerken Ecologisch BRE rating tot A+

december 2014 | duurzaam gebouwd 156www.foamglas.nl

Nieuws

Labelsprong met Just in Time-principe In Barendrecht wordt groot onderhoud gepleegd aan 76 portiekwoningen uit de jaren 70. BAM Woningbouw, betrokken bij het project, gebruikt het ‘Just In Time’-principe om zo efficiënt mogelijk materiaal aan te leveren op de bouwplaats. Bewoners van de portiekwoningen hebben last van vochtdoorslag, optrekkend vocht, lekkages, tocht, houtrot van kozijnen en slechte geluidsisolatie. Daarom wordt een verbeterslag gemaakt. Isolatie van vloer, gevel en dak zijn onderdeel van de verduurzaming, evenals vernieuwing van installaties. De woningen, nu label F, worden uiteindelijk opgeleverd als label A. Just in Time Het project bevindt zich in een bloemkoolwijk met smalle straatjes en dichte bebouwing. Dat maakt het relatief lastig om bouwmaterialen op de juiste plaats te krijgen. Daarom wordt het ‘Just in Time’-principe aangehouden, door BAM Woningbouw uitontwikkeld met Raab Karcher. Het principe houdt in dat alleen volle vrachtwagens de wijk in gaan, waardoor de CO2-uitstoot en hinder gereduceerd worden. Het resultaat is een veilige en schone bouwplaats.

Voordeel Dit heeft een reductie van het aantal vervoersbewegingen van 75 procent als gevolg. Daarnaast vindt er minder opslag plaats in de wijk, waardoor de kans op diefstal en schade kleiner is. Raab Karcher neemt het gescheiden afval mee retour. Dit wordt op de HUB (centraal verzamelpunt van goederenstroom) in verschillende secties verzameld, verwerkt en afgevoerd. Meer informatie: http://raabkarcher.nl/

Betere luchtkwaliteit door dakbedekking Hiltonhotel Schiphol In 2015 opent het nieuwe Hiltonhotel op Schiphol zijn deuren. Het moderne gebouw zet in op Noxite-dakbedekking, dat onder andere voor een betere luchtkwaliteit zorgt. Deze dakbedekking van Icopal verzekert een lange levensduur van het dak en zuivert de lucht van vervuilende deeltjes. Zo levert het dak een grote bijdrage aan de luchtkwaliteit, wat juist op luchthaven Schiphol een aantoonbaar verschil maakt. Verschil tussen hoog en laag De hoge daken van het hotel zijn bekleed met Noxite. De verwachting is dat er op deze daken de meeste winst valt te behalen als het aankomt op luchtzuivering. Voor de lage daken van het gebouw is gekozen voor de Esha Gum 446. Deze wortelwerende toplaag is zeer geschikt voor groene daken. Een ideale oplossing voor het Hiltonhotel, dat in de toekomst graag een daktuin wil realiseren. Peter Maaskant van Icopal over de positieve effecten van de dakbedekking op de luchtkwaliteit: “Met 1 m2 dakbedekking zuivert Noxite de lucht voor 12 mensen per jaar. De vervuilde lucht komt neer op de dakbedekking, die daar omgezet wordt in onschadelijke nitraten. Deze onschadelijke stoffen spoelen weg met het regenwater, waarna de dakbedekking weer opnieuw zijn werk kan doen.” Ted Smit, werkvoorbereider bij Patina Dakbedekkingen, is tevreden over de dakbedekking én de service van Icopal. “Icopal heeft ons goed geholpen. Al voor het project begon, gaf Icopal ons de nodige informatie over de verwerking van Noxite en ze dachten echt mee”, zegt hij. “Met zowel Noxite als EshaGum zijn

we inmiddels vertrouwd. Deze dakrollen bevallen ons heel goed.” Samenwerking Maaskant onderstreept de goed lopende samenwerking: “Wij weten wat we aan elkaar hebben. Samen hebben we de logistieke planning doorgenomen, zodat onze productie en logistiek de materialen op het juiste moment konden produceren en uitleveren”. 40.000 vierkante meter Het bouwproject heeft een omvang van 40.000 m2. De overdekte promenade verbindt het hotel rechtstreeks met de terminals van Schiphol. Dat bespaart hotelgasten veel tijd. Het nieuwe majestueuze Hiltonhotel wordt pal voor het huidige hotel gebouwd en gaat deze op termijn vervangen.

duurzaam gebouwd | december 2014

157

Solid Air is ook de bedenker en producent van Aeolus, de enige compacte HR wtw-unit die werkelijk compleet en geheel stekkerklaar wordt geleverd.

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

solid-air.com

Duurzaam Gebouwd Colofon

Duurzaam Gebouwd is een uitgave van DGB BV en verschijnt in een oplage van 12.500 exemplaren.

Uitgeverij / redactieadres

DGB BV, Willem Stuutlaan 8A, 3769 AC Soesterberg, Postbus 66, 3769 ZH Soesterberg, T +31 (0)85 273 59 70 / F. +31 (0) 85 273 59 68

Partnerships en Commercie

Faraaz Habieb, Stagiair E: habieb@duurzaamgebouwd.nl Richard Klein MBA, Commercieel directeur T: (0)85 273 59 70 E. klein@duurzaamgebouwd.nl M. +31 (0)6 21 84 68 78 Website www.duurzaamgebouwd.nl Pieter Fritz, Senior Adviseur E. fritz@duurzaamgebouwd.nl Verspreiding M. + 31 (0)6 25 13 91 55 DGB BV, info@duurzaamgebouwd.nl Bas Wieringa, Senior Adviseur Basisvormgeving E. wieringa@duurzaamgebouwd.nl Concreet geeft vorm, Amersfoort M. +31 (0) 6 46 02 12 05 Helga Poot, Verkoper binnendienst E. poot@duurzaamgebouwd.nl

Redactie

Opmaak en druk

Real Concepts BV, Duiven

Rob Olthof, Eindredactie Tim van Dorsten, Redactie E: vandorsten@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Marvin van Kempen, Redactie E: vankempen@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Aan Duurzaam Gebouwd nr. 28 werkten mee: Tom de Hoog, Robert Tjalondo, Yorick Meijdam, Gerrit Tenkink, Marjolein Ansink, Rijkert Knoppers, Michel Chatelin, Koen de Weers, Jaklien Vlasblom, Anita Erkelens, Niek van Eldijk, Irma Thijssen, Ine ter Borch, Ben Vulkers, Johanna Quelle, Sebastiaan Knot, Ben Aarts, Wilma Schreiber, Horizon Photoworks Rotterdam, Maarten Bannink, Marjet Rutten, Jan Willem van de Groep, Eva Starmans, Hans van der Helden, Gabriëlle Uijtbeijerse, Dewi Gigengack, Karin van der Maarel-Sonneveld, Matthijs Timmers, Anja van den Bogaard

158

december 2014 | duurzaam gebouwd

Dirk van Gemert, Relatiemanager E. vangemert@duurzaamgebouwd.nl M. +31 (0)6 46 02 12 06

Directeur

Wietse Walinga E. walinga@duurzaamgebouwd.nl M. +31 (0)6 21 84 69 06

Marketing & Events

Ferdinand Wieman MSc, Manager Marketing & Events E: wieman@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 21 18 26 18 Barbara Berkelaar, Medewerker Marketing & Events, E: berkelaar@duurzaamgebouwd.nl, T 085-2735970

Alle advertentieplaatsingen worden afgesloten conform de Regelen voor het Advertentie-wezen, gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Vrijwaring Uitgever en auteurs verklaren dat deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld. Evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook. © DGB BV Het verlenen van toestemming tot publicatie in Duurzaam Gebouwd houdt in dat de uitgever met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk door de auteur gemachtigd is de door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren, als bedoeld in art. 17 lid 2 van de Auteurswet 1912 en in het Koninklijk Besluit van 20 juni 1974 (Stb. 35) ex en art. 16b van de Auteurswet 1912; te innen en/of daartoe in een buiten rechte op te treden. ISSN 2210-5689

Oplossingen voor een gezond binnenklimaat Solid Air ontwikkelt en produceert innovatieve oplossingen voor een gezond en comfortabel binnenklimaat. Systemen die ruimtes voorzien van frisse

LUCHTBEHANDELING

LUCHTVERDEELTECHNIEK

en het gebruik van duurzame materialen. U komt Solid Air tegen in kantoorgebouwen, zorginstellingen, ziekenhuizen, scholen en in de woningbouw. Zowel nationaal als internationaal.

De kracht van Solid Air

• Alle disciplines in huis:

• Eigen productontwikkeling en

en klimaatplafonds

• Flexibel en snel bij specifieke

Luchtbehandeling, luchtverdeling

• Breed en bekend productenpakket met goede energieprestaties

• Zeer korte levertijden van zowel

standaard producten als maatwerk

HEB JIJ EEN AANTREKKELIJK

KLIMAATPLAFONDS

testfaciliteiten

PROFIEL?

klantwensen

• Uitstekende documentatie van al onze producten

• Gemotiveerde medewerkers

Download de whitepaper Energieprofielanalyse op onze site of scan de QR-code

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

installatie en montage) en Nijburg Products (productie/fabricage)

www.unica.nl/energiebesparing NIG_SA_1/1 1 DG 28 Coverpag. altnARCHITECT.indd #2.indd 2

24-04-14 13:16

19-11-14 17:29

het integrale platform Duurzaam Gebouwd # 28 | december 2014

Piet-Jan Heijboer: ‘Ik zie duurzaamheid als inspiratiebron voor vernieuwing’ # 28 | december 2014

ESCo’s

Conceptueel bouwen

Met o.a. een rondetafelgesprek ‘Meervoudige waardecreatie is een musthave’ en het project ‘Aangenaam verpozen in De Hallen’.

Met o.a. een marktbeschouwing van Jan Willem van de Groep en het project ‘Prêt-à-Loger – home with a skin’.

Architectenbureau LIAG richt zich op geluk van mensen (Ver)nieuw(d) gemeentehuis van F naar A Building Holland 2015: ‘Reset bouwsector maakt omschakeling denken noodzakelijk’

DG 28 Cover altn #2.indd 1

19-11-14 17:29