Duurzaam Gebouwd Magazine #29 by Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

het integrale platform Duurzaam Gebouwd # 29 | februari 2015

Roland de Waal: ‘Heijmans wil naar 100% hergebruik’

# 29 | februari 2015

Klimaattechniek

Renovatie

Met o.a. de projecten ‘Markthal Rotterdam geeft bezoekers community-gevoel’ en ‘Hybride VRF houdt koudemiddel buiten’

Met o.a. de projecten ‘Herbruikbare Hippe Hoogbouw’ en ‘Heerenveense woningen in recordtempo energieneutraal’

Duurzame monumentenzorg: gebiedsgerichte aanpak Een week uit het leven van: Meindert Smallenbroek RAI geeft eigen duurzaamheidseisen gestalte

DG 29 Cover.indd 1

29-01-15 14:58

www.recticelinsulation.nl Vraag nu ons gratis passiefhuisboek aan op: www.recticelinsulation.nl en bekijk hier ook het ﬁlmdocument over de massief passief bouwvisie.

BIM READY!

Vernieuwde serie brandkleppen van Solid Air®

Alle Solid Air brandkleppen van de nieuwe serie voldoen standaard aan de LUKA-C luchtdichtheidsklasse, waarbij tevens de inbouwmethoden zijn verbeterd. De rechthoekige brandkleppen zijn standaard voorzien van 2 inspectieluiken.

✔ CE-getest volgens EN 1366-2 ✔ CE-gecertificeerd volgens EN 15650-2010 ✔ Hoge gecertificeerde bestendigheid tegen vlammen, hitte en rook (t/m 180 minuten) ✔ Luchtdichtheid standaard EN 1751 klasse C

✔ Handmatige bediening, motorbesturing met Belimo of Siemens motoren ✔ Montagemethoden eenvoudig, snel en gecertificeerd ✔ Uitgebreide range uit voorraad leverbaar

Massief passief bouwen van Recticel Insulation fascineert. Het woonzorgcomplex van Mijande Wonen in Vroomshoop is gebouwd volgens de bouwvisie ”Massief passief bouwen” van Recticel Insulation. Een visie die in Nederland voor het eerst werd toegepast in het multifunctionele woonzorgcomplex Nimmerdor te Grijpskerke in Zeeland. In beide projecten ligt de actieve energievraag enorm laag en zorgt de constante binnentemperatuur voor een ongekend wooncomfort. Massief passief bouwen is een avontuur waar iedereen steeds enthousiaster van wordt. Recticel Insulation biedt dan ook de beste polyurethaan isolatieproducten voor een passiefhuis. Heeft u plannen voor een economisch en ecologisch voordelig passief project? Mail voor een afspraak met een van onze adviseurs naar: vanderhoek.roland@recticel.com. Of kijk voor meer informatie op de site: www.massiefpassief.nl

(incl. Belimo motoren)

✔ Rechthoekige brandkleppen (vanaf maat 200)

✔ Snelle en korte levertijden

v.v. 2 inspectieluiken voor verplichte inspecties

✔ Zeer aantrekkelijk geprijsd

Projectmanager John Hutten van Mijande Wonen: “Het is een mooie ontwikkeling…”

✔ Lage luchtweerstand en geluidsniveaus

solid-air.nl Solid Air maakt deel uit van de Nijburg Industry Group. De groep omvat een internationaal actieve organisatie die bestaat uit

Na een bezoek aan het wooncomplex Nimmerdor in het Zeeuwse Grijpskerke was Mijande Wonen overtuigd. John Hutten: “De bewoners daar zijn heel tevreden over het comfort. Dankzij de balansventilatie met warmteterugwinning is het volgens hen ‘altijd lente in huis’. Het is een mooie ontwikkeling, ook dankzij het almaar groeiende enthousiasme van iedereen die bij dit project is betrokken. Het is een prestigeslag geworden, en iedereen ziet hoe belangrijk intensieve samenwerking is om er een succes van te maken.”

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl

de bedrijven Solid Air (luchtbehandeling, luchtverdeeltechniek, brandwerende producten en klimaatplafonds) , Velu Klimaattechnische Groothandel, Nijburg Klimaattechniek (engineering, installatie en montage) en Nijburg Products (productie/fabricage)

Deze advertentie is verrijkt met Layar®, zodat u met de Layar-app meteen naar extra informatie wordt doorverwezen. www.recticelinsulation.nl

DG 29 Cover.indd 2 NIG_1/1 pag. BRANDKLEPPEN #2.indd 1

17-11-14 10:18

29-01-15 14:58

Duurzaam Gebouwd

Groot interview: Roland de Waal

Heijmans heeft als visie op duurzaamheid dat het toevoegt of creëert in plaats van onttrekt. Dat bouwen aan de contouren van morgen niet alleen geldt voor materialen, maar ook voor het ruimtegebruik en energie. In die visie zijn gebouwen niet energienotaloos of –zuinig, maar leveren energie op door slimme toepassingen. Hieraan werkt Heijmans hard met concerndirecteur Roland de Waal, initiator van duurzaamheid.

Thema: Klimaattechniek • Project: Markthal Rotterdam geeft bezoekers community-gevoel • Algemeen: Dynamische simulatie voorkomt onaangename verrassingen • Algemeen: Hybride VRF houdt koudemiddel buiten • Thematisch nieuws

17 Thema: Renovatie • Algemeen: Duurzame monumentenzorg: de gebiedsgerichte aanpak • Project: Herbruikbare Hippe Hoogbouw • Project: Zwembad Dijnselburg bespaart 52% energie • Project: Elisabeth-TweeSteden Ziekenhuis revitaliseert duurzaam

• Interview: Heerenveense woningen in recordtempo energieneutraal • Thematisch nieuws

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 3

3 29-01-15 14:25

Samenwerking met Stichting Duurzame Scholen Sinds november 2014 werken Stichting Duurzame Scholen (SDS) en Duurzaam Gebouwd nauw met elkaar samen. Hiermee willen ze de markt nog beter aan elkaar koppelen. “Duurzaam Gebouwd heeft veel leden die meer willen doen in het onderwijs”, licht SDS-oprichter Gerard Lokhorst toe. “Dit kan mooi via een platform als Stichting Duurzame Scholen. Daarnaast kan SDS gebruikmaken van de communicatiekracht van Duurzaam Gebouwd.” Lokhorst legt verder uit dat zijn stichting voor een langere periode partner is geworden van Building Holland. “We geloven erin dat je zaken anders aan moet pakken en met zijn allen één

Duurzame Scholen magazine

In maart 2015 verschijnt de eerste editie van het Duurzame Scholen Magazine Duurzame Scholen Magazine - nr.1 maart 2015

Duurzame Scholen streeft naar duurzaamheid Vermindering energieverbruik Duurzaamheid

Samenwerking

Lesprogramma energie en klimaat

blok moet vormen om zaken naar buiten te brengen. Ook als het gaat om onderwijs.” Daarnaast brengt de samenwerking een nieuw magazine voort: Duurzame Scholen Magazine. “Hiermee kunnen we onze verhalen nog beter verspreiden.” Lokhorst ziet de toekomst positief tegemoet. “Samen zijn we er klaar voor. En het model zoals dit is tussen Stichting Duurzame Scholen en Duurzaam Gebouwd kun je natuurlijk ook nog op veel meer doelgroepen doorvoeren.” Deze samenwerking behelst ook dat Duurzaam Gebouwd-directeur Wietse Walinga plaatsneemt in het bestuur van Stichting Duurzame Scholen.

Nieuwe medewerkers Duurzaam Gebouwd

Het team van Duurzaam Gebouwd is uitgebreid met drie nieuwe medewerkers: Helga Poot (links) als Adviseur Binnendienst), Bas Wieringa (midden) als Senior Adviseur en Barbara Berkelaar (rechts) als Medewerker Marketing & Events. Helga Poot (57) heeft lange commerciële ervaring, met name in de media en de zakelijke dienstverlening. “Ik heb een huntersmentaliteit”, vindt ze. “Ik heb plezier in het binnenhalen van new business en ik heb een zekere scoringsdrang. Daarnaast ben ik altijd werkzaam geweest op afdelingen met veel klantcontacten en gewend om veel te jongleren met de telefoon en per e-mail.” Bij Duurzaam Gebouwd hoopt ze mooie omzet binnen te halen en veel afspraken te maken voor de adviseurs Pieter Fritz en Bas Wieringa. “Dat laatste is wel even wennen, want ik maakte voorheen meestal afspraken voor mijzelf en niet voor collega’s, maar dat zal ook wel gaan lukken. Ik ben erg enthousiast over verkoop.” T: +31 (0)6 15 85 28 05 poot@duurzaamgebouwd.nl Bas Wieringa (49) draagt commercieel sinds 1990 zijn steentje bij in de bouwsector. Zo hielp hij namens Imbema Haarlem lokale energie-

bedrijven aan betrouwbare ondergrondse verbindingen van gas- en waterleidingen. Daarna heeft hij bij de Monier-groep een hellend dakadviesbureau opgericht om een objectief beeld te vormen van de restlevensduur van het bouwdeel ‘hellend dak’. Het afgelopen jaar heeft Wieringa diverse lokale duurzaamheidsmarkten in de omgeving van Nijmegen georganiseerd. “In samenwerking met energiecorporaties, gemeenten en het lokale bedrijfsleven creëerden we evenementen, waarbij people, planet en profit extra aandacht kregen. Tijdens een evaluatie bleek dat de deelnemers hierbij verschillende duurzame samenwerkingsinitiatieven hadden opgestart.” Bij Duurzaam Gebouwd heeft hij tot doel om potentiële partners aan Duurzaam Gebouwd te verbinden. “Graag zie ik dat de waarde van ons netwerk stijgt. Samen met Dirk, Helga, Pieter en Richard wil ik borgen dat ons kennisnetwerk groeit zoals in de doelstellingen is aangegeven. Na een indrukwekkend congres in het MECC en het gastvrije onthaal in Soesterberg kijk ik erg uit naar vruchtbare samenwerking met mooie resultaten.” T: +31 (0)6 46 02 12 05 wieringa@duurzaamgebouwd.nl Barbara Berkelaar (21) is kort na haar studie Eventmanagement aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht terecht gekomen bij Duurzaam Gebouwd als Medewerker Marketing & Events. Direct nadat zij was aangenomen, kon zij zich volledig storten op het Duurzaam Gebouwd Congres, wat op dat moment over vier weken zou plaatsvinden. Naast haar eventwerkzaamheden houdt zij zich ook bezig met marketingactiviteiten. “Ik vind het belangrijk om voortdurend te zoeken naar nieuwe mogelijkheden en nieuwe kansen”, zegt ze. “Creativiteit is een grote drijfveer van me, net als het samenwerken in teamverband. Ik ben erg nieuwsgierig en doe graag meer ervaring op om van te leren.” T: +31 (0)6 21 18 26 18 berkelaar@duurzaamgebouwd.nl

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 4

29-01-15 14:25

Duurzaam Gebouwd

Round Table Tour

2015

In 2015 organiseert Duurzaam Gebouwd, exclusief voor aangesloten experts en partners, de Round Table Tour. Bent u lid van Duurzaam Gebouwd Connect? Dan kunt u twee voorkeursthemaâ&#x20AC;&#x2122;s en data aangeven voor deelname aan een Round Table-discussie. Geef uw voorkeur aan via het inschrijfformulier, te vinden op DuurzaamGebouwdConnect.nl. Afhankelijk van de aanmeldingen wordt u ingedeeld op twee van de 24 Round Tables van 2015. De desbetreffende thema's en data waarop we u indelen, geven we tijdig aan u door.

Datum

Thema

Donderdag 12 februari

Ketensamenwerking

Woensdag 18 februari

Nul op de meter woningen

Donderdag 5 maart

Gezonde Gebouwen

Woensdag 11 maart

Nul op de meter woningen

Woensdag 25 maart

B2C (Business to community)

Dinsdag 14 april

Energiebesparing

Donderdag 23 april

B2C (Business to community)

Woensdag 13 mei

Energiebesparing

Donderdag 21 mei

Renovatie & Transformatie

Woensdag 27 mei

B2C (Business to community)

Dinsdag 2 juni

Renovatie & Transformatie

Donderdag 4 juni

Prestatiecontracten

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 5

5 29-01-15 14:25

Foto: Corbis / Hollandse Hoogte

Het schoolgebouw van de toekomst Slimme oplossingen voor frisse scholen

De ‘frisse school’ is een term die steeds vaker opduikt. Terecht, want uit onderzoek blijkt dat er op scholen veel te verbeteren is aan het binnenklimaat én de energieprestaties. Scholen zijn vanaf heden zelf verantwoordelijk voor het realiseren van een goed binnenklimaat, en dat heeft voordelen!. ABB is specialist in gebouwsysteemtechniek. Samen met partners en dochterbedrijven biedt ABB een range aan oplossingen voor het schoolgebouw van de toekomst. Comfort, duurzaamheid, veiligheid en productiviteit zijn daarbij onze speerpunten. Maak kennis met onze mogelijkheden. www.abb.nl

ABB b.v. Frankeneng 15 NL-6710 BC Ede Tel. +31 (0)318 66 93 00, Fax +31 (0)318 63 17 18 E-mail: info.lowvoltageproducts@nl.abb.com

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 6 Adv frisse scholen 210x297.indd 1

29-01-15 14:25 26-01-15 14:16

2013

5 14:16

DUCO at HOME

De totaaloplossing voor een gezond en comfortabel binnenklimaat

Een gecontroleerde, natuurlijke toevoer van verse lucht rechtstreeks via de gevel, een natuurlijke doorvoer van de binnenlucht en een centrale, mechanische afvoer van vervuilde en vochtige lucht via de ‘natte’ ruimtes. Dat is Duco’s formule voor een gezond & comfortabel binnenklimaat. De vier Vraaggestuurde Natuurlijke Ventilatiesystemen (VNV) van Duco zetten de standaard voor woningventilatie: het Duco CO2 System, het Duco Comfort System, het Duco WTW System en het DucoTronic System.

info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 7 20130304_Duurzaam_Gebouwd.indd 7

7 29-01-15 14:25 19/01/15 08:13

Isolatie, essentieel voor onze wereld.

ROCKWOOL steenwol. ®

Dé natuurlijke en duurzame isolatie.

OPMAAK DG 29.indd 8

29-01-15 14:25

Inhoud

Editorial

10 Groot interview: Roland de Waal

Slim

Thema: Klimaattechniek 19 Project Markthal Rotterdam geeft bezoekers community-gevoel 23 Algemeen Dynamische simulatie voorkomt onaangename verrassingen 26 Algemeen Hybride VRF houdt koudemiddel buiten 29 Thematisch nieuws 34 Dutch Green Building Council ‘Consolideer en blijf dynamisch’ 38 Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Energieneutrale scholen bouwen? Het kan! 42 Cement & Beton Centrum Thermisch Actief Beton: sleutel naar energieneutraal bouwen? 46 IKOB-BKB Na-isolatie: de uitdaging als duurzaamheidsinstrument 50 GPR Gebouw Duurzaam aanbesteden maatschappelijk vastgoed 53 Rondetafelgesprek ‘We moeten all-in durven te gaan’ 59 Project Toekomstbestendig is meer dan energieneutraal 63 Project Demontabel appartementencomplex 67 Project Duurzaamheid maakt school 70 Project RAI geeft eigen duurzaamheidseisen gestalte 75 Project Samen de puzzel leggen 78 Project Vandaag bouwen, morgen wonen 81 Project Wonen zonder energierekening

Thema: Renovatie 88 Algemeen Duurzame monumentenzorg: de gebiedsgerichte aanpak 93 Project Herbruikbare Hippe Hoogbouw 97 Project Zwembad Dijnselburg bespaart 52% energie 100 Project Elisabeth-TweeSteden Ziekenhuis revitaliseert duurzaam 105 Interview Heerenveense woningen in recordtempo energieneutraal 107 Thematisch nieuws 110 Supply Chain Award ‘De kopgroep is vertrokken’ 113 Gouden Kikker Award voor gebiedsontwikkeling 115 Building Holland 2015 (Re)Building the Future: visie op duurzame bouw 116 Een week in het leven van Meindert Smallenbroek 120 Algemeen De lasten maar niet de lusten 123 Nieuws

We beëindigen een tijdperk van decadentie en we gaan een tijdperk van precisie in. De generatie ontwerpers en ingenieurs die nu de markt opgaan krijgen een totaal ander referentiekader mee dan de generaties ervoor: hun speelveld wordt voor een belangrijk deel bepaald door klimaatadaptatie, energieneutraliteit en circulariteit. Dat vraagt om scherpte bij de aanpak van bouwprojecten en om openheid voor het loslaten van oude gewoonten. Bouwers, architecten en adviseurs die vertrouwen op de traditionele aanpak zullen dit als een lastige beperking van oude vrijheden beschouwen. Zij die uit het goede hout zijn gesneden zien hierin juist een unieke kans voor duurzame innovatie en economische heropleving. Het oude model werkt namelijk niet meer en vraagt erom verworpen te worden. Het kan niet anders of de wereld gaat er geleidelijk heel anders uitzien, en als het aan mij ligt alleen maar mooier. Daarmee bedoel ik niet de energieneutrale nieuwbouw die vanaf 2020 standaard zal zijn, maar juist de bestaande gebouwde omgeving. Ook die moet namelijk energieneutraal worden, en dat zal op veel plekken tot zichtbare aanpassingen leiden. Voor velen is dit een schrikbeeld, maar ik zie er vooral voordelen van. Met ons project Prêt-à-Loger, waarmee we op de Solar Decathlon 2014 (de Olympische Spelen van de duurzame bouw) verschillende prijzen wonnen, hebben mijn studenten, collega’s Craig Martin en Hans Wamelink en vele partners uit de markt met mij laten zien hoe een energetisch slecht, vochtig en krap rijtjeshuis uit 1960 kan worden gerenoveerd tot een comfortabele, energieneutrale woning waarin vooral de leefkwaliteit enorm is verbeterd. Bezoekers moeten wennen aan de kas aan zuidoostzijde, maar eenmaal binnen zijn ze verkocht. In het project hebben we gewerkt met marktpartijen die open stonden voor nieuwe oplossingen. Chapeau! Het klimaatconcept van Prêt-à-Loger is een integrale: de afzonderlijke onderdelen zijn niet zozeer innovatief, maar het geheel is dat wel. In een traditioneel proces was nooit gekomen tot de configuratie van het slimme, bioklimatische concept. Een klimaatadaptieve, energieneutrale, circulaire gebouwde omgeving vraagt om slimme ontwerpaanpassingen, slimme klimaatsystemen, slimme installaties en slimme netwerken. En vooral om slimme mensen! Maar we vinden toch allemaal dat we dat zijn?

Andy van den Dobbelsteen Hoogleraar Klimaatontwerp & Duurzaamheid en afdelingsvoorzitter Architectural Engineering + Technology aan de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Afgelopen jaren leidde hij het Prêt-à-Loger-team naar de Solar Decathlon 2014 in Versailles, afgelopen zomer.

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 9

9 29-01-15 14:25

‘Bij Heijmans geven we invulling aan de vernieuwingsagenda door duurzaam te innoveren’

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 10

29-01-15 14:25

Groot interview 'Het gaat erom dat je duurzaamheid in de genen van het bedrijf krijgt'

De lat hoog leggen stimuleert innovaties Heijmans heeft als visie op duurzaamheid dat het toevoegt of creëert in plaats van onttrekt. Dat bouwen aan de contouren van morgen geldt niet alleen voor materialen, maar ook voor het ruimtegebruik en energie. In die visie zijn gebouwen niet energienotaloos of -zuinig, maar leveren energie op door slimme toepassingen. Hieraan werkt Heijmans hard met concerndirecteur Roland de Waal, initiator van duurzaamheid.

Tekst: Tom de Hoog, Fotografie: Rockin Pictures

Hield duurzaamheid u al vroeg bezig of heeft u het tijdens uw studietijd ‘ontdekt’? “Ik moet eerlijk zeggen dat je je er minder van bewust bent als je jonger bent. Tenminste, dat had ik in ieder geval. Een jaar of twintig geleden, toen ik studeerde, was ik daar niet erg mee bezig en was het maatschappelijk gezien ook minder een thema.”

U was toen vooral gericht op het verwerven van kennis over techniek? “Dat was zo, maar als student en net na mijn studieperiode heb ik veel gereisd. Zo trok ik door zuidelijk Afrika met mijn vriendin, mijn huidige vrouw. Wat me daar opviel was dat bijvoorbeeld Botswana, een land zo groot als Frankrijk, maar vijf asfaltwegen had en de rest is natuur. Dat is fantastisch, want daar liepen de olifanten in het wild. Maar als je kijkt hoe de mensen die daar wonen, daarmee omgaan… milieu zei hen helemaal niets. Overal waar een klein dorpje was, zagen we stortbelten. Dan denk je bij jezelf: ‘Zo kan het niet doorgaan.’”

Een paradijs vol met vuilnishopen… “Dat vond ik voor mezelf best een moment, waarop je er bewuster over gaat nadenken. We vroegen ons af hoe hard wij nu zelf eigenlijk bezig waren met het scheiden van afval, of ‘hoe ga ik zelf om met de verwarming?’ en ‘hoe lang douche ik nu eigenlijk?’. Toen we kinderen kregen en die opgroeiden, werden we er nog wat harder mee geconfronteerd. Inmiddels is duurzaamheid een maatschappelijk thema geworden. Dus als ik nu toevallig een keer een plastic flesje gewoon in de normale container doe in plaats van in de plasticzak, dan hoor ik gelijk…”

Paps, dat mag je niet doen… “Precies. En dat voorbeeld van het plastic flesje geldt natuurlijk op het werk ook. Want: kijk ik zakelijk, dan werden we bij onze infra-activiteiten met duurzaamheid geconfronteerd door ProRail. Die introduceerden de CO2-Prestatieladder, waardoor je als aanbieder op een bepaalde trede kon komen en een (fictieve) korting kon behalen bij een aanbesteding om zo meer kans te maken op de order. Toen was nadenken over duurzaamheid ineens een ding geworden en stond het op de agenda. We moesten erin mee. Want als we dat niet zouden doen, stonden we gelijk op achterstand. Toch was die CO2-Prestatieladder van ProRail de start. Als je toen de mensen vroeg: ‘Wat is duurzaam?’, dan zeiden ze: ‘Dat moet van ProRail’. Zo plat was het. Maar vervolgens ga je daar wel over nadenken en dan zie je dat duurzaamheid mogelijkheden biedt en dat het scheiden van afval op de bouwplaats ook gewoon geld kan opleveren.”

Was dat een kantelpunt? “Ja, want het veranderde van dat het moet van de opdrachtgever naar een prikkel voor onze bedrijfsvoering. Duurzaamheid is daarbij een disqualifier geworden: het onderscheidt je niet meer. Als je niet duurzaam bezig bent, doe je niet meer mee.”

Heijmans ging vervolgens kijken naar het concurrentievoordeel? “Nadat ik in 2012 duurzaamheid als portefeuille kreeg in de concerndirectie, heb ik dat met name aangegrepen om de vernieuwingsagenda die we hebben – de innovatie of eigenlijk ook de prikkel tot innovatie – te koppelen aan

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 11

11 29-01-15 14:25

‘Die CO2-Prestatieladder van ProRail was de start voor ons’

duurzaamheid. Vervolgens is de discussie gevoerd over wat we nu willen zijn als bedrijf en wat onze bijdrage aan de maatschappij is. Dat soort vragen. Daaruit is voortgekomen wat wij willen zijn of wat wij willen leveren of bijdragen in 2020. De lat is daarbij bewust net iets te hoog gelegd om de organisatie te stimuleren.”

Kunt u dat concretiseren? “We hebben drie dingen gezegd. Wij willen naar honderd procent hergebruik. Onze ambitie is dat onze producten honderd procent energieleverend zijn, met energieneutraal als ondergrens wat ons betreft. En we willen waarde toevoegen aan het ruimtegebruik waar wij bouwen en realiseren. Dat zijn onze doelen op het abstracte niveau. Dat betekent uiteindelijk dat iedere woning die Heijmans ontwikkelt en bouwt in 2020 energieleverend is. Als we kijken naar de stand van de techniek, dan gaat dat zo verschrikkelijk snel. Voor presentaties daarover, gebruiken we weleens zo’n filmpje uit eind vorige eeuw waarin mensen wordt gevraagd of ze een mobiele telefoon hebben. De meeste geïnterviewden vonden dat niet nodig. Bedenk wel, dat is maar vijftien jaar geleden. En iedereen zit daar dan nu om te lachen, want mobiel communiceren is de norm geworden. De analogie is: onze ambities voor 2020 bevatten dingen, waarvan wij ons nu niet kunnen voorstellen dat we die gaan realiseren. Maar als we daaraan werken en we leggen daar de focus, dan komen we er. Er zullen ook innovaties komen. We gaan nieuwe technieken ontdekken en partners zoeken die het samen met ons zover brengen dat het in 2020 wel mogelijk is.”

Hoe krijg je iedereen zo mee dat ze concreet in de projecten, waarbij ze betrokken zijn ook werkelijk de juiste keuzes maken en alert zijn op die innovaties?

Profiel Roland de Waal (1970) studeerde, na zijn propedeuse Civiele Techniek aan de HTS in Den Bosch, aan de TU Delft af als ingenieur Civiele Offshore Techniek. Na zijn studie aan de TU Delft promoveerde hij aan dezelfde universiteit op ‘Steel Fibre Reinforced Tunnel Segments for the application in shielddriven tunnels’. Vervolgens verdiepte hij zich in zakelijke aspecten aan de Universiteit Hasselt, de TSM Business School en Cedep (INSEAD), European Centre for Executive Development. Met die achtergrond is Roland de Waal sinds 2012 lid van de concerndirectie bij Heijmans en verantwoordelijk voor de activiteiten van Wegen in Nederland, Duitsland en België en ook voor duurzaamheid en vernieuwing. Daarvoor was hij onder meer werkzaam als hoofd bedrijfsbureau bij Heijmans Beton & Waterbouw en directeur bij diverse werkmaatschappijen en divisies van Heijmans.

“Dat kan ik uitleggen aan de hand van onze bedrijfshistorie. Vroeger bestond Heijmans uit divisies en dat waren verschillende takken van sport in bouwen. Naast realisatie ligt het accent in onze activiteiten steeds meer op ontwikkelen en ontwerpen naast onderhoud en beheer. Deze werken integraal samen. Bij grote bouwconcerns zie je vaak dat er een aparte techniekdivisie is. Bij ons is dat niet zo. Wij kennen Wegen, Civiel, Utiliteit en Wonen. Die hebben allemaal een technieken technologiecomponent in hun bedrijfsmodel opgenomen. Ik ben verantwoordelijk voor Wegen. Dat wordt altijd geassocieerd met asfalt, maar wij doen hier alles tot en met het aansluiten van een verkeerscentrale, inclusief begeleiding en het ontwerpen van de softwarematige aansturing. Als ik kijk naar de divisie Civiel, die bouwt sluizen, viaducten, tunnels. En dan niet alleen de betonnen bak waar jij doorheen rijdt, maar ook het softwarematig ontwerp en het besturingssysteem van de tunneltechnische installatie. Bij Utiliteit bouwen we complete ziekenhuizen: niet alleen de muren en het deurtje, maar ook alle installaties. Daarbij zijn we steeds vaker langdurig betrokken bij bouwwerken. Dat gaat van ontwerp en realisatie tot en met beheer en onderhoud.

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 12

29-01-15 14:25

Groot interview

Het Van Gogh-Roosegaarde-fietspad met oplichtende steentjes. (Foto: Heijmans)

Soms wel voor 25 jaar. We kijken al vanaf het ontwerp naar de hele levenscyclus.”

Bij Total Cost of Ownership (TCO) zit natuurlijk ook de mogelijkheid om doelstellingen die jullie jezelf opleggen waar te maken. “Wij kunnen voor onze klanten invulling geven aan, en verantwoordelijkheid delen voor, de Total Cost of Ownership voor de levensduur van de bouwwerken die we realiseren. Wij zien dat we vanuit deze gedachte waarde kunnen toevoegen door al vanaf de eerste ontwikkeling betrokken te zijn bij onze klanten en organiseren onszelf daarnaar. Dat doen we zo dat het aansluit in de keten bij onze onderaannemers en leveranciers. Want daar haal je ook een deel van je kennis vandaan. We hebben natuurlijk ook mensen in dienst met expertise op het gebied van innovatieprocessen, technologie- en productontwikkeling. Daaruit komen innovaties voort zoals de Smart Highway, waarmee wij het nieuws gehaald hebben. Deze innovatie ontwikkelen we met Studio Roosegaarde en het is een voorbeeld van het bewust opzoeken van onconventionele samenwerkingen met niet-traditionele partijen. Dat leidt er

toe dat deuren opengaan naar partijen, waarvan wij het vijf jaar geleden voor onmogelijk hielden dat we daarmee aan tafel kwamen.”

Hoe kwam u in contact met Studio Roosegaarde? “Ik nodigde Daan (Roosegaarde, de eigenaar, red.) een keer uit bij ons om een lezing te geven voor onze bedrijfsleiders. Dat zijn onze mensen die buiten met hun voeten in de modder staan en operationeel leidinggeven aan de collega’s die onze projecten maken. Die groep wilden wij een andere kijk op de wereld meegeven. Na die presentatie raakten Daan en ik aan de praat. Hij vertelde over de sustainable dancefloor en ik vroeg me af of dat ook met een weg zou kunnen. Nadat we dit idee verder bespraken, zeiden we ‘Dit voelt wel goed, laten we het gewoon maar eens gaan doen’. Daaraan hebben de naam Smart Highway gegeven en daaruit zijn inmiddels verschillende producten voortgekomen.”

Wat levert die samenwerking Heijmans nog meer op? “Zie het als een reis waaraan je met elkaar begint. Een

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 13

13 29-01-15 14:25

‘Heijmans zoekt bewust onconventionele samenwerkingen op’

deel van die reis was ook om Daan mee te nemen naar de innovaties die bij ons op de plank lagen, want wij zijn niet zo heel goed in vermarkten. Daan Roosegaarde voelde zich zo’n beetje een kind in de snoepfabriek en zag allerlei toepassingen. En zo gaat dat werken. Iemand die je naar binnen haalt met een heel andere kijk op zaken, laat je kennismaken met dingen die wij al doen of gedaan hebben. Met zijn inspiratie en verbeeldend vermogen weet hij het ook te verkopen zoals wij dat niet kunnen. Wij zorgen voor de bewijslast. Dus het feit dat het niet alleen een idee ergens op papier is, maar dat die Glowing Lines er ook gewoon zijn en werken. Of dat op een Van Gogh-Roosegaarde-fietspad de steentjes echt oplichten. De verbeelding en design van Daan Roosegaarde en de technologie en realisatiekracht van Heijmans vormen zo de kracht van deze samenwerking.”

Hoe weegt u het belang voor Heijmans daarin? “Uiteindelijk gaat het natuurlijk ook om het creëren van een onderscheidend profiel voor Heijmans. Persoonlijk vind ik dat in de bouwbranche veel dingen op elkaar

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 14

29-01-15 14:25

Groot interview

lijken, veel bedrijven lijken op elkaar en vroeger werd er ook heel veel in combinaties gewerkt. Dus wat onderscheidt ons nu van de grote concurrenten, buiten dat zij allemaal net zo kundig zijn en misschien een iets andere kleur logo hebben? Waarom zouden mensen bij ons willen werken en waarom zou een klant nu voor ons moeten kiezen? Ons innovatief vermogen geeft ons kleur. Wij zetten in op technologieontwikkeling in combinatie met realisatie en leggen de lat daarbij hoger dan anderen. Als je dat als bedrijf op een consistente manier vanuit maatschappelijke relevantie weet in te vullen, dan ben je een duurzaam bedrijf. Dat is waar wij voor gaan en dat begint zich ook af te tekenen in de markt. Ik verwacht dat als je dat mensen op straat zou vragen of zij een innovatief bouwbedrijf kunnen noemen, dat wij daarin hoger scoren dan andere bouwbedrijven.”

Als bedrijfsresultaten onder druk komen te staan, is er dan nog steeds de ruimte om te investeren in duurzaamheid en innovatie? “Wij willen ook in moeilijke omstandigheden nog steeds bewust de keuze maken om te investeren in innovatie omdat we zien dat daar onze meerwaarde voor de toekomst ligt. Keuzes maken leidt natuurlijk ook tot discussies. Er zijn mensen die vinden dat we met duurzaamheid moeten stoppen als het moeilijk wordt. Maar weet je, dat is de eenvoudigste weg. Ik vind dat je dan niet meer geloofwaardig bent; het is bovendien ook kapitaalvernietiging. Zo zijn binnen het Smart Highway concept inmiddels een aantal onderdelen hard op weg naar een volwassen product, daar gaan we zeker niet mee stoppen.”

Hoe is innovatie in het bedrijfsproces verankerd? “We hebben de afgelopen jaren hard gewerkt aan het professionaliseren van het innovatieproces in ons bedrijf. Dat was denk ik in de hele branche, maar laat ik voor Heijmans spreken: heel erg houtje-touwtje. Veel mensen met leuke ideeën. Overal aan beginnen en maar zien hoe ver je komt. Ik ben dat gaan inventariseren en ik kwam toen op zo’n 140 projecten alleen al binnen Heijmans Wegen. Daarom heb ik destijds gezegd dat we dat moesten gaan professionaliseren. Zodat het gewoon een proces wordt met stappen, een innovatiefunnel. Je doorloopt fasen en er komt een faseoverdracht. En, je vraagt budgetten aan. Dus iemand die bezig is met innovatie en die van de ene naar de andere fase gaat, moet dat voorleggen en duidelijk maken hoeveel budget er nodig is en hoeveel uren erin gestoken gaan worden. Vanaf het begin moet er nagedacht worden over het verdienmodel. Die 140 projecten hebben we uiteindelijk die Innovatiefunnel ingeduwd en ‘kill your darlings’ gezegd tegen de mensen die dat gingen beoordelen. Wat overblijft, zijn de echt goede innovaties.”

Voor u heeft innovatie alles met duurzaamheid te maken, want om dat alleen maar in termen van CO2 te bespreken is niet zo interessant? “Dat betekent nog steeds dat je de CO2-footprint kleiner moet maken. Alleen, je moet zien te voorkomen dat we een heel grote groep mensen hebben die iedere dag gaat bouwen en we een clubje hebben dat aan duurzaamheid doet. Het gaat erom dat je duurzaamheid uiteindelijk in de genen van je bedrijf krijgt. Daarin bewandelen wij twee wegen. Dat doen we door te vernieuwen, waarbij je invulling geeft aan de vernieuwingsagenda door duurzaam te innoveren. Aan de andere kant, de kant van de disqualifier, doe je dat door je bedrijfsvoering duurzamer, slimmer en efficiënter te maken. Dat kan onder andere door CO2-footprint te verkleinen en afval in te zamelen. Bij dat laatste gaat het erom hoe je dat zo kunt inrichten dat het geld oplevert en dat het voor personeel leuk wordt om eraan mee te doen.”

Wat is daarvan een leuk voorbeeld? “Een collega die verantwoordelijk is voor woningbouw, zag bijvoorbeeld dat scheiden van afval een drama was. Die is toen goed gedrag gaan belonen. Bij het behalen van bepaalde percentages goed gescheiden afval mocht iedereen met zijn gezin naar De Efteling. Uiteindelijk is het gewoon een business case, dus een rekensom waarin je iedereen kan betrekken. Zo werd afvalscheiding gewoon een sport, want iedere maandag hingen de lijsten op het prikbord en konden ze zien wanneer dat uitje naar De Efteling bereikt was. Zo zie je door gedragsverandering te stimuleren duurzaamheid in de genen van het bedrijf komen.”

‘Wij willen naar honderd procent hergebruik’

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 15

15 29-01-15 14:25

Authorized dealer 20 jaar

Alsan. Duurzame kunststofharsafwerking voor vloeren en daken met briljante toepassingsmogelijkheden. Als vakman kent u de bitumineuze dakrollen van Troelstra & de Vries. Omdat die al sinds 1930 behoren tot de beste in de markt. Door aansluiting bij de Soprema Group kan Troelstra & de Vries u ook andere, perfecte oplossingen voor vloeren en daken aanbieden, zoals Alsan. Een modulair systeem op basis van PMMA, epoxy en polyurethaan. Kunststofharssytemen met vliesbewapening, kleurfinish, structuurbedekking en instrooimaterialen. Ontwikkeld voor afdichting van vloeren, daken en dakdetails. Echter ook perfect voor oppervlakken van parkeergarages, balkons, galerijen en terrassen. Verkrijgbaar in alle RAL kleuren biedt Alsan 1001 creatieve mogelijkheden.

Briljant voor Advies en gedetailleerde informatie kunt u opvragen door te bellen Vervang met onze gepatenteerde met +31 (0)515 53 30 00 of mailen naar info@troelstra-devries.nl. toepassing in: Parkeergarages

techniek uw R22-klimaatinstallatie Kijk ook op onze website, www.troelstra-devries.nl.

Supersnelle verwerkingstijd

Daken

Duurzame kracht en bescherming

Vochtige ruimtes

Vanaf 01-01-2015 zal de uitfasering van R22 worden beëindigd. Vanaf deze datum is het niet meer toegestaan om het koudemiddel R22 te gebruiken voor onderhoudswerkzaamheden. Dit betekent dat uw klimaatinstallatie bij een onverhoopte storing of defect niet meer gerepareerd mag worden.

Extreme waterdichtheid en flexibiliteit

Balkons & Galerijen Gegarandeerd lange levensduur (ETA005)

Speciale projecten Onbeperkte, creatieve mogelijkheden

februari 2015 | duurzaam gebouwd T 078 - 615 00 00

ME adv. A4 Hotel_v2.indd 1 OPMAAK DG 29.indd 16 137339-1_TROEL_adv_Alsan_210x297.indd 1

De klimaatinstallatie in het American Hotel is vervangen zonder hak- en breekwerk. Door toepassing van de gepatenteerde Cleaning free-techniek van Mitsubishi Electric kan er gebruik worden gemaakt van bestaande leidingen. Hierdoor is het mogelijk de verbouwing in kortere tijd te voltooien en tegen lage kosten. Naast deze voordelen levert de nieuwe klimaatinstallatie tevens een hoger comfort en een lagere energierekening op.

E INFO@MITSUBISHI-CLIMATECARE.NL

I WWW.MITSUBISHI-CLIMATECARE.NL 13-01-15 15:25 29-01-15 14:25 28-01-13 11:25

DG19

15:25 3 11:25

Duurzaam Gebouwd

Duurzame Energie Xxxxxxxxxx

kennisplatform over duurzaam bouwen Thema Thema

Gebouwschil Klimaattechniek 52 19Interviews Project

Woonakkoord is een eerste stap. Markthal Rotterdam geeft bezoekers

community-gevoel

58 Financieel 23 Rekenen aan duurzame oplossingen: Algemeen Life Cycle Costs.

Dynamische simulatie voorkomt onaangename verrassingen

62 Project Meer dan parkeren. 26 Algemeen Hybride VRF houdt koudemiddel buiten

Bron: Alklima

DG19.indd 51 OPMAAK DG 29.indd 17

Bron: TONZON

06-03-13 17:53 29-01-15 14:25

Revolutionair

Slim, stil en energiezuinig DYKA AIR, aangevuld met de vraaggestuurde ventilator

Het Duco CO2 system benut de aerodynamische vormgeving

van Duco, is de totaaloplossing voor woonhuisventilatie.

van DYKA AIR maximaal, zonder energie te verspillen.

De kunststof ventilatiekanalen zijn geschikt voor nieuwbouw

Het

en renovatie. Elke installateur kan het systeem makkelijk

maakt

monteren of op maat maken. Desgewenst levert DYKA

kunststof

complete prefab sets, direct vanaf tekening.

Met een EPC winst tot 0,21!

vraaggestuurd, de

DucoBox

stil

perfecte

ventilatiesysteem

energiezuinig. motor elke

voor

Dat het

woning.

Bel DYKA voor een demonstratie: 0521-534911

18 09:00

februari 2015 | duurzaam gebouwd

2014-DYKA DUCO EPC 0,21_Duurzaam Gebouwd.indd 1 OPMAAK DGAIR 26 NIeuw.indd 59 29.indd 18

www.dyka-air.nl

duurzaam gebouwd | juni 2014

28-04-14 16:18 19-05-14 29-01-15 17:16 14:25

4 17:16 16:18

Project

Markthal Rotterdam geeft bezoekers community-gevoel Een bezoek aan de Markthal Rotterdam moet alle zintuigen prikkelen en een community-gevoel oproepen. In deze eerste overdekte markthal van Nederland zijn de sleutelwoorden dan ook ontmoeten, handelen en genieten. Onder een enorme hoefijzervormige boog zijn vers-units, food shops en restaurants ondergebracht, met daarnaast tien verdiepingen met 228 appartementen. Tekst: Marvin van Kempen

Foto: Jan van der Ploeg

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 19

19 29-01-15 14:25

Hoewel de hal ruime persaandacht krijgt, blijven de duurzaamheidsaspecten nog onderbelicht. Onterecht, denkt Anton Wubben, projectleider en architect bij MVRDV, die de afgelopen jaren duurzaamheid steeds vaker en vooral feller op de agenda ziet staan. “We keken goed naar de stedenbouwkundige situatie, waar duurzaamheid een onlosmakelijk onderdeel van is. Er is onder andere een WKO toegepast in samenwerking met kantoorgebouw Blaak 31, de markthal maakt gebruik van stadsverwarming en in de woningen is een klimaatconcept toegepast met onder andere bijzondere akoestische eigenschappen.”

Blikvanger Deze appartementen kunnen gezien worden als warme schil, waarbij de glazen kopgevels beschermen tegen regen en wind. De kabelnetgevel, door Royal HaskoningDHV ontworpen, is de grootste van Europa en een echte blikvanger. Projectleider Maurice Hermens: “De twee kopse kanten van de Markthal zijn ingevuld met een glazen gevel. Een afwezige gevel zou het beste passen, maar de glazen gevel is nodig voor beschutting. We kozen voor een vlak gespannen kabelnet als draagconstructie. Het kabelnet werkt als een zeil: als de wind er tegen blaast, bolt het zeil en brengt op die manier de kracht uit de wind naar de boot.”

Deze bijzondere gevel herbergt 228 appartementen, met op maat gemaakt ventilatieroosters en suskasten. Alusta werkte samen met bouwfysisch adviseur Peutz om dit te realiseren. René Cas, commercieel directeur van Alusta, omschrijft de opgave die het klimaatconcept invult: “In eerste instantie werden suskasten voorgeschreven omwille van de geluidwerende eigenschappen, maar al snel kwam de wens om het comfort te verbeteren. Door Peutz is onderzoek gedaan naar de mogelijkheden omtrent het sturen van binnenkomende verse lucht. Het doel was om een bouwkundige constructie te realiseren waarvan de suskasten deel uitmaken. De rooster die we plaatsten hebben een zelfregelend mechanisme en bepalen op basis van luchtdruk welke hoeveelheid lucht binnenkomt. Naast het energetische aspect noem ik de comfort- en gezondheidsboost die we de woningen hierdoor meegeven.” Het Pascalle comfortrooster, dat de binnenstromende lucht naar boven stuurt, is volgens Cas uniek. Dat voorkomt koudeval en maakt gebruik van het coanda-effect, dat zorgt voor een betere menging van de buitenlucht en de aanwezige binnenlucht.” Peter Wapenaar, adviseur bij Peutz, onderschrijft de comforteigenschappen: “Samen met Alusta gaven we invulling aan energiezuinigheidswensen, met drukregeling van de roosters. Naast de verduurzaming van de woningen

Foto: Franklin Heijnen

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 20

29-01-15 14:25

Project

hielden we ons daarnaast bezig met de marktvloer. Daar hadden we van doen met drie eigenschappen, te weten: geluid, klimaat en brandveiligheid.” Een te hoog geluidsniveau kan een bezoek aan de Markthal verstoren. Des te belangrijker is het om het aantal dB’s tot een minimum te beperken, weet Wapenaar: “We moeten de Markthal iedere dag perfect in bedrijf krijgen, zowel als het gaat om klimaat als wat betreft de akoestische eigenschappen. We realiseerden ons dat we een kathedraal maakten en daar wilden we de galm uit halen. Want als er duizenden mensen in de hal rondlopen, dan kun je rekenen op lawaai.” Het klimaat wordt met zoveel mogelijk natuurlijke middelen beheerst: “Geen koeling, geen verwarming”, vertelt Wapenaar. “De gevel beschermt tegen natuurelementen en de roosters onder de glazen gevels en in het dak werken een schoorsteen-effect in de hand. Het derde element is de brandveiligheid. We hebben ingeschat hoe groot een brand zou kunnen worden. Als er ooit brand zou zijn, dan gaat de rook en warmteafvoer in bedrijf. Het schoorsteeneffect voert de rook en warmte naar boven af waardoor veilig vluchten en blussen op de vloer mogelijk is.”

Foto: Franklin Heijnen

Overweldigend De marktvloer en de woningen moeten zoveel mogelijk samensmelten, vindt Wubben. “Dat realiseren we onder andere door grote ramen in de woningen, die op de hal kijken. De marktkramen wilden we niet traditioneel uitvoeren met een dak, maar met een transparant glasdak. De levendige marktvloer met ongeveer honderd vers-units en het enorme kunstwerk aan de binnenzijde is indrukwekkend. Daarom is er ruimte om even te rusten, voor wie dat nodig heeft.” Sommige kramen hebben voor dat doeleinde een trap naar het dak. “Deze zijn in het leven geroepen om bezoekers in een andere, minder hectische wereld te brengen. Even weg van de drukte van de begane grond, zogezegd”, vertelt Wubben hierover. “Daarnaast wordt er op sommige daken aan urban farming gedaan. Voor het verbouwen van voeding hoef je niet meer buiten de stad te zoeken, dat wordt nu gewoon binnen de markt gedaan.”

Synergie De synergie tussen verschillende functies is een hoofdgedachte achter het gebouw. Ook op het gebied van logistiek is er een duidelijke integraliteit te proeven. “In het voortraject hebben we veel over de logistiek gesproken. Je zit in het centrum van Rotterdam en dat maakt de uitdaging des te groter. We hebben voor een efficiënte oplossing gekozen in de vorm van een expeditiehof in de parkeergarage op de -1 laag, aangevuld met preparatie en koelingsruimtes.” Om de goederen bij de kraampjes te krijgen worden liften ingezet, die enigszins verborgen zijn. Voor dit doeleinde leverde Kone eco-efficiënte People Flow-installaties, in totaal 22 liftinstallaties en 10 roltrappen. Naast de liften in de kelder zijn er eveneens verborgen liftinstallaties aangebracht bij de Albert Heijn-winkel, die op ongeveer 25 meter van het gebouw te vinden is. “Een mooie aanvulling op de food-

Foto: Steven Lek

gerelateerde markt, waardoor men de complete dagelijkse boodschap in de Markthal kan vinden”, zegt Wubben.

BREEAM-NL certificering Van ontwerp naar realisatie van de Markthal zijn tien jaar verstreken, en in die tijd kwam de BREEAM-NL certificering (Very Good) ter sprake. “Relatief laat in het proces”, weet Wubben, “tijdens de bouw van de kelder. De vraag naar een BREEAM-NL certificering kwam ter sprake toen Corio, een grote verhuurder van winkelruimte in Nederland, commerciële ruimtes aankocht. Voor de bovenbouw hebben we toen een aanpassing van het plan van aanpak gerealiseerd.” Wubben licht ten slotte de financiering toe: “Provast ontwikkelde het gebouw en kocht de helft van de woningen. Het commerciële deel verkochten zij aan Corio, en de parkeergarage aan de gemeente Rotterdam.” De tijdelijke financiering zorgde ervoor dat dit grootse project in tien jaar kon worden vormgegeven. Inmiddels is de Markthal geopend en is de miljoenste bezoeker over de vloer geweest. Met een verwacht aantal van 4,5 miljoen bezoekers per jaar, spreken we hier van een grote, gezonde community.

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 21

21 29-01-15 14:25

We vinden altijd de

optimale klimaatoplossing Overal waar mensen werken willen we het klimaat naar onze hand zetten. Dit bepaalt immers sterk ons gevoel van welbevinden. En dat kan. Met airconditioning zijn we in staat om ons eigen binnenklimaat te creëren. Lekker warm voor de één. Heerlijk koel voor de ander. Carrier is ‘s werelds grootste klimaatexpert. Als uitvinders van de airconditioning zijn we altijd een stap verder in technologie, om u in iedere situatie de optimale oplossing te bieden. Dus, voor élke klimaatoplossing: turn to the experts. Carrier Airconditioning. Do you turn? T 071 - 341 71 11, www.carrier.nl/klimaatoplossingen

10.24.61 1102/60/80

1 ddni.84_1-1__NE_srellihCelbaniatsuS_DA_11_C

februari 2015 | duurzaam gebouwd

011car AdvDG Duurzaam 1 OPMAAK 29.indd 210x297.indd 22

Carrier Airconditioning is onderdeel van UTC Building & Industrial Systems. Wereldwijd de grootste leverancier van gebouwgebonden installaties.

19-01-15 29-01-15 11:29 14:25

Algemeen

Dynamische simulatie voorkomt onaangename verrassingen Architecten en ontwerpers zijn vaak gefocust op het uiterlijk van het gebouw, waardoor comfort, binnenklimaat en energieverbruik op de tweede plek komen. Juist bij die onderdelen speelt het welbehagen van de gebruikers een grote rol. Cijfers objectief beschouwen zorgt voor verrassende uitkomsten en kan grote problemen voorkomen. Tekst: Gerrit Tenkink

11_C

Artist impression van het nieuwe sportcomplex stad Antwerpen. Uit de berekeningen van Bestbuildingconcept bleek dat met minder vierkante meters glas beter kon worden voldaan aan de duurzaamheidsambities.

Het technisch ingenieursbureau Bestbuildingconcept uit het Belgische Lier zorgt met behulp van een dynamisch simulatieprogramma voor zo’n objectieve toetsing. Hiervoor werkt dit bedrijf uit het Belgische Lier met comfort – en energiesimulatiemodellen. De beschikbare informatie van een gebouw wordt in een 3D-computermodel (Designbuilder) getekend.

duurzaam gebouwd | februari 2015

11:29

OPMAAK DG 29.indd 23

23 29-01-15 14:25

Verstrekkende gevolgen Alle parameters, variërend van inhoud van het gebouw, materiaalgebruik en functie tot en met aantal gebruikers en de ligging worden ingevoerd, waarna het programma aangeeft welk comfort, binnenklimaat en energieverbruik de gebruiker kan verwachten. Het zou de taak van de architect moeten zijn om te zorgen voor een prettig leefbaar gebouw, maar er zijn allerlei redenen te noemen waarom architecten vaak de architectonische uitstraling de voorkeur geven boven comfort en binnenklimaat. Het gevolg: een prachtig gebouw, maar helaas onprettig voor de gebruikers. Ook als het gaat om zakelijk gebruik van een gebouw kunnen de gevolgen verstrekkend zijn. Zieke medewerkers of een daling van de productiviteit van de medewerkers met tien tot vijftien procent, zoals uit onderzoek blijkt. Maar hoe kan een opdrachtgever nu vanaf de tekening inschatten hoe zo’n gloednieuw gebouw ‘aanvoelt’? Kan hij ervan uitgaan dat de architect kloppende cijfers laat zien? De expertise van een extern adviesbureau, zoals Bestbuildingconcept, kan dus uitkomst bieden. Dit bureau is gespecialiseerd in het optimaliseren van het comfort, het binnenklimaat en het energieverbruik van gebouwen. Directeur Geert Bellens begeleidt als onafhankelijk deskundige opdrachtgevers, die voor aanvang van de bouw graag antwoorden willen hebben op vragen over ventilatie, lichtinval, energieverbruik, vocht, temperatuur en CO2-waarden. “Energie is belangrijk, maar ook het comfort en het binnenklimaat zijn van belang. We moeten wel eerlijk zijn: deels ligt de fout bij opdrachtgevers. Als er nieuw gebouwd wordt, dan hebben zij vaak – net als de architect – de focus op het uiterlijk van het gebouw”, zegt Bellens. “Dat heeft veel te maken met prestige en bij overheidsgebouwen soms ook met politiek. Het is heel moeilijk om hier doorheen te breken. Bovendien zijn de uitkomsten van zo’n dynamische simulatie niet altijd even prettig. De ontwerpen moeten aangepast worden. Daarom wil ik het liefst zo vroeg mogelijk in het proces bij de plannen betrokken worden. Maar alles is beter dan achteraf te constateren dat het gebouw in gebruik niet voldoet aan de verwachtingen. Aanpassingen lopen dan altijd behoorlijk in de papieren.”

Het nieuwe kantoor van sociale woonmaatschappij Ons Dak in het Belgische Maaseik. Let op de schaduw. Links de oude gevel, rechts de nieuwe, aangepaste gevel. Minder direct zonlicht op het glas door de luifels en borstweringen verminderen de opwarming van het gebouw.

'Energie is belangrijk, maar ook comfort en het binnenklimaat zijn van belang'

Effecten moeilijk in te schatten Een voorbeeld waar de hulp van Bestbuildingconcept op tijd werd ingeroepen, was bij de bouw van het nieuwe kantoor van sociale woonmaatschappij Ons Dak in het Belgische Maaseik. Noël Vandeboel en Koen van den Bruel, respectievelijk directeur en adjunct-directeur bij Ons Dak, riepen de hulp in van Bestbuildingconcept. Het bleek namelijk heel moeilijk in te schatten wat het effect zou zijn van de geplande betonkernactivering. “Zelfs voor de leverancier van de installatie was het moeilijk om een goede inschatting te maken”, legt Vandeboel uit. “Dat had ook te maken met de hoeveelheid glas aan de gevel. We

voorzagen problemen, met name voor wat betreft de koeling. Tijd dus om hulp in te roepen van een externe partij.”

Glastype afgestemd op bezonning Na simulatie door Bestbuildingconcept werd de oplossing gevonden in de reductie van de beglazing in de zuidgevels. “Best moeilijk”, vindt Van den Bruel, “want dan kom je op het terrein van de architect. Gelukkig stelde hij zich

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 24

29-01-15 14:26

Algemeen

coöperatief op. Uiteindelijk werden luifels geoptimaliseerd en is er gekozen voor een verschillend glastype afgestemd op de bezonning.“ Bellens kijkt tevreden terug op zijn rol in het traject. ”Bouwmethoden en materialen veranderen voortdurend. Door de steeds toenemende isolatie van gebouwen bijvoorbeeld krijgen we steeds vaker te maken met problemen rond de koeling van een gebouw. Verwarmen is niet het probleem. Door de goede isolatie kun je een gebouw met relatief weinig energie goed verwarmen. Wij zijn hier in Nederland en België echter opgevoed met het binnenhalen van de zon. We bouwen onze woningen met de oriëntatie op het zuiden, maar denken dat we dat ook moeten doen met onze kantoren. Datzelfde zie je op dit moment bij veel ‘Passief Bouwen’-projecten. De gevolgen laten zich raden: te hoge temperaturen in het gebouw. Zo wordt bijvoorbeeld vaak vergeten dat de zon in februari en maart al evenveel warmtestraling afgeeft als in juli of augustus en door de lage zonnestand veel inval heeft via het glasoppervlak. Door gebruik te maken van objectieve cijfers kun je die impact prachtig aantonen. Het kantoor van Ons Dak in Maaseik is nu één jaar in gebruik en kent geen problemen met de ventilatie, koeling en verwarming.”

Focus op goede schil Ook de stad Antwerpen riep bij de bouw van een nieuw sportcomplex de hulp in van Bestbuildingconcept. Tim

van Dyck is binnen de afdeling Vastgoed verantwoordelijk voor energie en techniek: “Bij dit gebouw hebben we gekozen voor Passief Bouwen, kortom een focus op een goede schil en een zeer laag energieverbruik. Best moeilijk, gezien de hoge comfortvoorwaarden in het Programma van Eisen. De architect wilde veel glas aan het gebouw. Op de vraag welke impact dit had op het binnencomfort en de technieken, bleef echter het stil. Kortom, we hadden behoefte aan een objectieve toets.”Bestbuildingconcept heeft een objectieve berekening gemaakt van de hoeveelheid daglicht en een simulatie van het binnencomfort. Van Dyck: “Uit de berekening bleek dat we minder glas nodig hadden en met minder glas beter aan onze energiedoelstelling konden voldoen. In eerste instantie stuurden wij, de architect en de technisch ingenieur het gebouw te veel op gevoel. Later zijn we de objectieve cijfers gaan volgen.” Toch is het wat eenvoudig om de architect aan te wijzen als boosdoener. Ook opdrachtgevers moeten volgens Van den Bruel de hand in eigen boezem steken. Hij is van mening dat de huidige complexiteit van gebouwen vraagt om een andere benadering: waar niet alleen de architect, maar een projectleider met gebouwkennis het bouwproces leidt en de budgetten bewaakt. “De meeste architecten hebben in de ontwerpfase te weinig oog voor de techniek en de gevolgen ervan op het binnenklimaat maar het is niet hun core-business. Het is ook goed als opdrachtgevers zich daarvan bewust zijn.”

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 25

25 29-01-15 14:26

Hybride VRF houdt koudemiddel buiten Het gebruik van synthetisch koudemiddel in airconditioningsystemen krijgt momenteel veel aandacht. Op 1 januari 2015 viel het doek definitief voor R22 en de verwachting is dat er meer Europese wetgeving komt. Ook de markt, met onder meer de hospitality-branche als voortrekker, vraagt al langer om hoogwaardige airconditioning zonder koudemiddel in de verblijfruimtes. Tekst: Marvin van Kempen, Beeld: Alklima

Als eerste VRF-fabrikant ter wereld is Mitsubishi Electric er in geslaagd om een airconditioningsysteem in de markt te zetten dat warmte en koude transporteert met water in plaats van koudemiddel. Dit systeem combineert het beste uit twee werelden, zo toonde de organisatie op de vakbeurs Chillventa 2014. “Tussen de buitenunit en de hoofdunit in bijvoorbeeld de technische ruimte, benutten we nog steeds het ultieme rendement van koudemiddel”, zo licht Rudy Grevers, technisch adviseur bij importeur

Alklima toe. “Maar van daaruit wordt de koude of warmte via gewoon water, het meest natuurlijke en milieuvriendelijke koudemiddel, naar de kamers getransporteerd. Vanzelfsprekend met behoud van vrijwel het volledige rendement, een hoog comfort en het maakt grote investeringen in lekdetectie overbodig.”

Forse efficiencyslag De werking van de Hybride VRF is gebaseerd op het

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 26

29-01-15 14:26

Algemeen

inmiddels jarenlang beproefde en bewezen VRF-systeem van Mitsubishi Electric. Zo is het bij de HVRF ook probleemloos mogelijk om tegelijk te verwarmen en te koelen in verschillende ruimtes. Daarbij maakt het systeem zo slim mogelijk gebruik van de aanwezige warmtebalans door zoveel mogelijk intern de beschikbare energie (warmte) uit te wisselen. Zowel tussen kamers in één gebouw als tussen gebouwen onderling. De technologie is niet alleen winstgevend in hotels, ziekenhuizen of kantoorgebouwen: “Voor schoolgebouwen op een campus of voor winkels in een winkelcentrum die met elkaar warmte uitwisselen, kan het gebruik van een warmtepomp een forse efficiencyslag opleveren”, aldus Grevers.

BREEAM-label Eerder publiceerden we in BREEAM-NL Magazine #2 (pagina 54) een artikel over de toepassing van het City Multi VRF R2-warmtepompsysteem in het nieuwe hoofdkantoor van Cargotec in Rotterdam. John Weerman, directeur van de installatie-/montagevraagbaak, beargumenteerde toen de keuze: “De flexibiliteit van de mogelijkheden per binnenunit, gecombineerd met het lage energiegemak door de hoge prestaties en het installatiegemak, maken het City Multi VRF R2-systeem het beste warmtepompalternatief. Deze keuze sluit aan bij zowel de comfortvraag van de huurder als de duurzaamheidseisen van het BREEAM-label.” Mede daarom valt er nog een wereld te winnen binnen de zorgsector, zo liet Erik Stolk, technisch adviseur bij Alklima weten tijdens de Duurzaam Gebouwd-seminars over zorgvastgoed. “Slechts 41% van de zorginstellingen beschikt over zonwering en 6% over koeling. Duurzame en comfortabele warmtepompsystemen sluiten optimaal aan op de wensen en eisen van de gebruikers, en realiseren een aantrekkelijke exploitatie.”

verwarming met één klimaatsysteem kunnen worden gerealiseerd tegen een hoog rendement en zonder gebruik van fossiele brandstoffen.

Rendementsverbetering en comfortverhoging

Verduurzaamde woningbouw

De VRF-warmtepompen hebben een extreem hoog rendement. Een groot gedeelte van de benodigde energie wordt namelijk ‘gratis’ gewonnen uit de lucht of benut vanuit een naastgelegen vertrek dat koeling vraagt (en dus warmte teveel heeft). Voor iedere eenheid energie die het systeem gebruikt, worden er vijf geproduceerd. Dat betekent een rendement tot meer dan 500%, of in vaktaal: COP 5. Bovendien beschikt de HVRF evenals de vernieuwde bestaande VRF-lijn over nog een innovatie die het Japanse bedrijf op de beurs presenteerde: een volledig aluminium warmtewisselaar. Door deze vernieuwende techniek heeft de complete VRF-lijn een energiesprong kunnen maken. Bijkomend voordeel is dat bij de nieuwe generatie VRF de inblaastemperatuur van de binnendelen beïnvloed kan worden en continue verwarmingscapaciteit beschikbaar is ondanks een ontdooicyclus. Beide eigenschappen betekenen comfortverhoging voor de eindgebruiker. VRF en Hybride VRF zijn de duurzame varianten voor de traditionele klimaatsystemen waarmee airconditioning en

Tot dusver kwam voornamelijk utiliteitsbouw ter sprake, maar de trend naar duurzame woningbouw is volgens Alklima-adviseur Hugo Jansen niet te miskennen. “De Stroomversnelling is natuurlijk een fantastisch initiatief om op grote schaal ingrijpend te renoveren en te verduurzamen. Zo voorzien wij een aantal testwoningen van De Stroomversnelling van onze lucht-water-warmtepomp Ecodan. Dit systeem kan het hele jaar door voldoende energie uit de buitenlucht halen voor verwarming en warm water van 60 °C, en desgewenst koelen. Zonder een gasaansluiting of een elektrische naverwarming. Ongeacht of het nu gaat om een monovalent systeem voor een nieuwbouwwoning, een hybride installatie voor een renovatieproject, of een cascadeopstelling voor een woningcomplex. De definitieve switch van cv-ketels naar warmtepompen is wat mij betreft geen kwestie van óf, maar wánneer deze plaatsvindt. Dit omdat de gewijzigde EPC van 0,6 naar 0,4 en de weten regelgeving vanuit Europa deze ontwikkeling alleen maar zal stimuleren.”

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 27

27 29-01-15 14:26

ARBO regels voor dekvloeren vanaf 2015? Ontwerp met Gyvlon, dat spaart ruggen!

• Aanpak zorgkosten en ziekteverzuim • Ontwerpen met duurzame bouwmaterialen • Langer doorwerken in de bouw • Inspelen op nieuwe Arbo-wet vanaf 01-01-2015

Gewoon gieten! Natuurlijk met Gyvlon

Kijk voor meer informatie op www.gyvlon.nl Gyvlon BV | www.gyvlon.nl | tel: (0162) 52 05 72

februari 2015 | duurzaam gebouwd

GDB2354_Adv_DuurzaamBouwen_v2.indd 1 OPMAAK DG 29.indd 28

19-01-15 (wk 4) 16:07 29-01-15 14:26

Nieuws

Gemak dient de mens WonenBreburg laat in Tilburg 170 eengezinswoningen energetisch verbeteren. Daarbij koos de woningcorporatie voor toepassing van een vraaggestuurd ventilatiesysteem op basis van CO2 en vocht. Gebruikersgemak en een gezond binnenklimaat waren de uitgangspunten. Woningen met passende energielasten voor ieder huishouden. Dat is waar woningcorporatie WonenBreburg, actief in Tilburg en Breda, naar streeft. Dat is ook het doel van de renovatie van 170 eengezinswoningen in Tilburg. “Bij deze sociale huurwoningen in de Textielbuurt is ons uitgangspunt energielabel B”, vertelt Karin Op ’t Hoog, projectleider groot onderhoud bij WonenBreburg. De technische kwaliteit van de woningen, die eind jaren vijftig zijn gebouwd, voldeed niet meer. “De huurders klaagden over kou, mede als gevolg van enkel glas, tocht en vocht dat schimmel in de badkamer veroorzaakte. Begin jaren negentig kregen de woningen nieuwe kozijnen, deels met dubbelglas en ventilatieroosters. Omdat die voorzieningen tot huurverhogingen leidden, zijn die destijds niet structureel doorgevoerd. Nu worden alle woningen voorzien van spouwisolatie, dakisolatie, HR++ glas, HR-ketel en een mechanisch vraaggestuurd ventilatiesysteem op basis van CO2 en vocht. Bovendien worden alle koudebruggen adequaat afgetimmerd.” Extern onderzoek Om tot een zorgvuldige keuze te komen voor het betreffende ventilatiesysteem, schakelde de corporatie een extern adviesbureau in om onafhankelijk onderzoek uit te voeren. Dit bureau, De Loods architecten & adviseurs uit Aarle-Rixtel, vergeleek van vijf merken de wijze van luchttoevoer, de ruimtes waarin wordt afgevoerd, bediening, wijze van meting, de ventilator en wijze van aansturing, de luchtkanalen en afzuigventielen, bouwkundige maatregelen en aanpassingen, garantie, onderhoud, gebruikersgemak en waardering, de voordelen en nadelen. Op ’t Hoog: “Voor ons was er één conclusie: het vraaggestuurd ventilatiesysteem OxyGreen Light van Aralco NVS, kwam het beste uit de verf. Simpelweg omdat dit de enige fabrikant is, die de drie voor ons

belangrijke aspecten in één systeem heeft verenigd.” De drie aspecten zijn eenvoudige bediening, de elektrische voeding zonder batterijen en de vochtsensor in de badkamer om het vochtgehalte daar effectief te regelen, waardoor schimmelplekken worden voorkomen. Ervaring van bewoners Rond de bouwvak vorig jaar zijn de eerste 40 woningen opgeleverd. Dit voorjaar zullen alle woningen gereed zijn. Uitgebreid ervaringsonderzoek onder de bewoners heeft nog niet plaatsgevonden. Wel ervaart de opzichter van WonenBreburg die dagelijks in de buurt is, dat bewoners tevreden zijn door het bedieningsgemak van het systeem, vertelt Op ’t Hoog. “Door de automatische werking hoeven de bewoners niets te doen. Dat is essentieel, want in de praktijk blijkt dat het bewoners nauwelijks interesseert hoe een ventilatiesysteem effectief functioneert.” Een paar bewoners hadden het gevoel, dat door het systeem warmte wordt weggezogen. “Maar dit zal meevallen als straks blijkt dat de bewoners een veel lagere energierekening krijgen. Bovendien is het comfort beduidend verbeterd en het binnenklimaat gezonder geworden, doordat automatisch wordt geventileerd wanneer dat nodig is.”

Geen daklekkages meer De nieuwe reparatiekit Seal-a-Leak van Icopal verhelpt snel en effectief ernstige lekkages van daken. Dit nieuwe product kan onder alle weersomstandigheden gebruikt worden. Daarnaast is het direct regenbestendig en is de verpakking hersluitbaar. Deze reparatieset bestaat uit een één-component vloeibare hars, op basis van polyurethaan. Eenmaal aangebracht – op een ondergrond van bitumen, kunststof, EPDM, hout of steenachtige materialen – vormt de coating een permanente waterdichte laag. Daarnaast heeft de Groningse dakbedekkingsfabrikant ervoor gezorgd dat Seal-a-Leak ook geschikt om te gebruiken als er een laag water op het dak staat en het water naar binnen stroomt.

duurzaam gebouwd | februari 2015

16:07

OPMAAK DG 29.indd 29

29 29-01-15 14:26

Management Advies Automatisering Bouw Huisvesting Vastgoed

NIEUWE

hebben IS HET

Management Advies Automatisering Bouw Huisvesting Vastgoed

Brink Groep staat voor grip op kwaliteit, proces en eindresultaat in bouw, huisvesting en vastgoed. Ons motto is: de goede dingen goed doen. We zijn altijd op zoek naar de werkelijke behoefte van onze klanten (de goede dingen) en de meest pragmatische oplossing van vraagstukken (goed doen). We zijn overtuigd van de waarde van samenwerking en brengen partijen, kennis en kunde samen voor een duidelijk resultaat.

februari 2015 | duurzaam gebouwd brinkgroep.nl/duurzaam

OPMAAK DG 29.indd 30

29-01-15 14:26

Nieuws

Duurzaam Gebouwd-partners komen met ventilatieoplossing Twee Duurzaam Gebouwd-partners komen met een oplossing om de rookafvoer van een cv-ketel en de afvoer van ventilatielucht te combineren. Het resultaat is een gezonder, comfortabeler binnenklimaat en energiebesparing. Met een speciaal ontwikkeld koppelstuk worden de rookgassen van de Remeha cv-ketel en de ventilatielucht van de Brink-toestellen gezamenlijk afgevoerd. Het koppelstuk is toe te passen op de Renovent Excellent 180/300 en de Renovent Sky 300 van Brink in combinatie met de Remeha Tzerra, Tzerra plus en Calenta. Remeha biedt bij deze ketels een aansluitset voor de wtw-koppeling die bij de combinatie moet worden toegepast.

Remeha noemt als belangrijkste voordelen de compactheid van de oplossing, ruimtewinst bij kanalen en geen extra sparing in de buitengevel of het dak. Daarnaast functioneren de cv-ketel en het ventilatietoestel onafhankelijk van elkaar en zijn deze ook onafhankelijk te vervangen. De oplossing kan worden toegepast op zowel nieuwbouw als bestaande bouw.

Dankzij de toepassing van gebalanceerde ventilatie met HRwarmteterugwinning is een EPC-reductie haalbaar. De ventilatieen cv-toestellen kunnen flexibel worden opgesteld en kunnen zowel naast als onder elkaar worden geplaatst. Voor de gebruikers is hoog comfort gegarandeerd door optimale warmte en een fris binnenklimaat. De terugslagklep in het koppelstuk en de cv-ketel zorgen voor maximale veiligheid.

Koeling serverruimtes kan veel zuiniger Kleine tot middelgrote bedrijven kunnen minimaal 40% energie besparen bij de koeling van hun serverruimtes. CE Delft, in opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, voerde onderzoek uit.

Harry Beekhof, adviseur bij RVO.nl en projectleider van het onderzoeksrapport: “We vermoedden al wel dat er veel kon worden bespaard op de koeling van serverruimtes, maar niet dat het besparingspotentieel zo hoog zou zijn.” Bij het toepassen van de beste techniekcombinaties kan de besparing namelijk oplopen tot maximaal 85 procent. De beste techniekcombinaties, samen met de gemiddelde investeringskosten zijn terug te vinden in het onderzoek, dat zich richt op kantoren met serverruimtes tot 600 vierkante meter. “RVO. nl is vooral geïnteresseerd in de kleinere serverruimtes tot 110 vierkante meter, omdat die groep tot nu toe weinig gebruikmaakt van de Energie Investeringsaftrek-regeling (EIA)”, vertelt Beekhof. Met de EIA kunnen bedrijven voordelig investeren in energiezuinige technieken en duurzame energie.

Lees op DuurzaamGebouwd.nl het nieuwsbericht ‘Koeling serverruimtes kan veel zuiniger’, waarin u een link naar het onderzoeksrapport ‘Energiebesparing door best beschikbare technieken voor koeling van serverruimtes’ vindt.

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 31

31 29-01-15 14:26

JE BENT BEZIG MET VORM, STIJL EN LEEFGENOT. Je streeft er altijd naar om beter, mooier en duurzamer te ontwerpen. Strikolith helpt je daarbij. We delen onze kennis, inspireren en bieden een uitgekiend assortiment innovatieve systemen en producten op het gebied van gevel-, wanden plafondafwerkingen. We denken in het groot om op individuele schaal het verschil te maken. Samen laten we zien hoe mooi duurzaam kan zijn.

CreĂŤer een nieuwe wereld.

MEER INFORMATIE

STRIKOLITH.COM

+31 (0)162 514 750

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 32

29-01-15 14:26

Project

Glasvezel geeft een nieuwe dimensie aan ‘duurzaam’ Comelit, marktleider op het gebied van deurintercom, besteedt steeds meer tijd aan haar eigen ViP-systeem in een open IPglasvezelstructuur. De vraag neemt toe. Onze systemen zijn eenvoudig te integreren met bestaande IP-infrastructuur en te combineren met televisie, internet, telefonie en huisautomatisering. Toekomstbestendige woningen en bedrijven moeten enorme hoeveelheden data kunnen ontsluiten. Er is maar één infrastructuur die in de nabije en verre toekomst niet wordt ingehaald door beperkingen: die van glasvezel. Comelit maakt daar waar zij kan en mag al gebruik van de glasvezel infrastructuur van gebouwen. Een deurintercom- en veiligheidsinstallatie vereist bijna geen capaciteit, daar kunnen we dus gebruik van maken.

VIP-SYSTEEM, een techniek die volledig aansluit op de toenemende zorgvraag

VISIE VAN COMELIT IS HELDER ALS GLAS www.comelitgroup.com

Passion.Technology.Design.

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 33

33 29-01-15 14:26

[Re]building the future

“BREEAM-NL In-Use moe Bestuursleden DGBC zwaaien af en verwelkomen nieuwe: een ‘must have’ worden”

‘Consolideer en blijf dynamisch’

Een duurzaam voorbeeld zijn, zodat er steeds meer over je gesproken wordt. Met als u lijk doel dat huurders en zelfs consumenten duurzaamheid als ‘een must have’ gaan zi gedrag volgen. Dat is wat Klaas Voet, Hoofd Technisch en Facilitair Management bij in vastgoedbelegger Corio voor ogen heeft. En BREEAM-NL In-Use is volgens hem “een instrument om daar aan bij te dragen. En een hulpmiddel dat je zelfs geld kan oplevere

Het succes van de vorige edities van de Dutch Green Building Week krijgt komende september weer een vervolg.

Corio voert een actief Corporate Social Responsability (CSR) beleid en timmert al enkele jaren hard aan de ‘groene weg’. Zo werd het bedrijf in het najaar van 2012 benoemd tot meest duurzame Nederlandse belegger, en ontving hiervoor de Groene Baksteen. Deze onderscheiding is in 2010 door Jones Lang LaSalle geïnitieerd om duurzaamheid op de vastgoedbeleggingsmarkt te stimuleren. De award is een compliment aan beleggers die een aansprekend voorbeeld zijn.

Voet gelooft zelf in BREEAM-NL In-Use diverse redenen. “Om te beginnen vraa steeds vaker of je vastgoed volgens de maatstaven is gecertificeerd. Het is imm meest gebruikte certificeringssysteem t ontkomt niet aan die ‘top-down’ beweg daarom zichtbaar dat je duurzaam aan mert. Zo streeft Corio ernaar om voor a bouwprojecten minimaal een BREEAM(Very Good) beoordeling te behalen.”

Ambassadeursrol

Verkoopbaarheid portfolio stijg

Corio wil echt een ambassadeursrol in de branche. Reden waarom Klaas Voet graag deelneemt aan de BREEAM-NL In-Use Adviesgroep. Voet: “Voordat mensen besluiten voor duurzaamheid te gaan, zul je ze eerst enthousiast moeten krijgen. Je moet er geloof in hebben, en vervolgens moet een systeem als BREEAM-NL In-Use – waarmee je die verduurzaming kunt bereiken – zo gemakkelijk mogelijk zijn in het gebruik. Door zitting te nemen in de Adviesgroep voor BREEAM-NL In-Use kan ik daaraan bijdragen.”

Voet raadt het gebruik van BREEAM-NL ook aan “omdat dit een heel goed hulpm als organisatie inzicht te krijgen in je inv milieu. Het is een handige tool om de b beweging te krijgen. Bovendien kun je j nele kosten omlaag brengen, en – last b – gaat de verkoopbaarheid van je portfo Daarbij trekt hij de vergelijking met bote kiezen voor een pakje traditioneel gepro boter, of voor een biologisch product, e

maart 2013 | duurzaam gebouwd

DG19.indd 38

De pioniers van het eerste uur, zo noemt bestuursvoorzitter Jaap Gillis ze. In verband met het aflopen van hun bestuurstermijn traden Job Dura (Dura Vermeer), Ronald Prins (gemeente Amsterdam), René Hersbach (HDP) en Jack de Leeuw (SBRCURnet) afgelopen jaar terug uit het bestuur van de Dutch Green Building Council. Wat is er volgens hen bereikt? Hoe kijken zij terug op hun bestuursperiode? En wat geven ze hun opvolgers mee?

Voor Job Dura is het belangrijkste resultaat klip en klaar. “We hebben een sterk en onafhankelijk meetinstrument voor de duurzaamheid van gebouwen in de markt gezet dat breed wordt gedragen”, vertelt Dura. “De branche had behoefte om richting te geven aan de wens om duurzamer te bouwen en te ontwikkelen. Dat werd BREEAM-NL.” Jack de Leeuw van SBRCURnet onderschrijft dit. “Het is fantastisch dat iedereen in de markt BREEAM-NL inmiddels kent.” Daarnaast heeft de Dutch Green Building Council gewerkt aan het bouwen van een professionele organisatie. “Het was een spannende en turbulente tijd, zeker in het begin”, weet Dura nog. “Een organisatie op de rails krijgen is niet eenvoudig. Het had ook kunnen ontsporen. Maar dankzij ieders inspanningen en de steun van een geweldige set aan sponsoren, is dat gelukt.” Jack de Leeuw vervolgt: “Het feit dat BREEAM-NL zo is geaccepteerd in de markt, is te danken aan de gedrevenheid van de organisatie. Alle credits hiervoor. Uiteraard heeft het bestuur, en dat zeg ik in alle bescheidenheid, ook haar bijdrage geleverd in het bepalen van de koers en het leggen van focus.”

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 34

29-01-15 14:26

René Hersbach.

Job Dura.

René Hersbach

Annemarie van Doorn en Derk Welling, in het najaar van 2007, in een kamer in het Groothandelsgebouw in Rotterdam. We gaan het doen, zeiden we tegen elkaar. Geen idee hoe, maar laten we beginnen”, vertelt De Leeuw. “Toen de rook van de oprichting eenmaal een beetje was opgetrokken, hadden we ineens 60 founding partners. De tijd was er rijp voor. Het was precies het juiste moment.”

Volgens René Hersbach is het nog niet zo eenvoudig een missiegedreven organisatie op te zetten. “Dat is heel wat anders dan het opbouwen van een bedrijf met een winstoogmerk”, aldus Hersbach, eveneens vanaf het allereerste begin betrokken bij de DGBC. Volgens het scheidend bestuurslid is de DGBC altijd dicht gebleven bij de reden waarom het is opgericht. “Toen we ermee begonnen, zeiden we tegen elkaar: waarom is dit nodig? Nou, er zijn veel partijen die riepen dat ze duurzaam bezig waren, maar dat was vooral een marketingverhaal. Dat wilden we beëindigen, want dan eindigt ook het vertrouwen. We wilden duurzaamheid meetbaar maken.”

‘BREEAM-NL In-Use echt belangrijk’ Over de voornaamste resultaten van de Dutch Green Building zijn de bestuursleden dus eensgezind. Maar welke mijlpaal of ontwikkeling heeft de bestuursleden persoonlijk het meest geraakt? Voor Job Dura is dat de introductie van het BREEAM-NL keurmerk voor bestaande bouw: BREEAM-NL In-Use. “Het nieuwbouwkeurmerk is al goed door de markt geaccepteerd. Maar de grootste opgave ligt in de bestaande bouw. Daarom is het enorm belangrijk dat ook dit keurmerk breed wordt omarmd.”

‘Kennis halen en brengen’ “Wat ik mooi vind”, vult René Hersbach aan, “is dat de DGBC een belangrijk netwerk is geworden, eigenlijk uniek in zijn soort. De DGBC verenigt namelijk partijen uit verschillende sectoren. In Adviesgroepen, op participantenbijeenkomsten, tijdens de Dutch Green Building Week hebben participanten de mogelijkheid om in gesprek te raken met mensen uit andere beroepsgroepen. Daar is behoefte aan, er zijn maar weinig multidisciplinaire ontmoetingsplekken. En zolang je er kennis kunt halen en kunt brengen, blijft de DGBC z'n nut en bestaansrecht houden.”

Jack de Leeuw Jack de Leeuw herinnert zich nog het allereerste begin van de Dutch Green Building Council. Voor hem is de oprichting de mooiste mijlpaal. “Ik zie ons nog zitten, met

“Uiteindelijk is de stichting niet meer nodig” Na meer dan een lustrum DGBC zwaaien de pioniers van het eerste uur af. Ze worden vervangen door nieuwe bestuursleden, uit dezelfde branches als de vertrekkende leden. Wat Job Dura ze wil meegeven? “Met evenveel energie en vuur in de schoenen de uitdaging aangaan als wij hebben gedaan.” René Hersbach vult aan: “En continu de markt volgen, hierop inspelen en aanpassen.”

Dynamiek behouden Voor Jack de Leeuw is het belangrijk dat de Dutch Green Building Council het activistische en het professionele blijft verenigen. “Aan de ene kant wil je consolideren en een kwalitatief goed keurmerk in de markt houden. Maar aan de andere kant moet je ook die activistische lobbyclub blijven die de markt op allerlei gebieden stimuleert om te verduurzamen. Die dynamiek moet je behouden.” Maar de grootste opgave ligt volgens de heren in het verduurzamen van de bestaande gebouwenvoorraad. Hersbach besluit: “Uiteindelijk moet je ervoor zorgen dat alle gebouwen duurzaam zijn, dan ben je als stichting niet meer nodig.”

Nieuwe bestuursleden DGBC - Bram Adema (directeur van CFP Green Buildings) - Daan van der Vorm (directeur/eigenaar van VORM) - Wim Pullen (directeur Kenniscentrum Center for People and Buildings) - Ron Voskuilen (directeur Stadsontwikkeling Gemeente Rotterdam) - Coert Zachariasse (eigenaar Delta Development Group)

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 35

35 29-01-15 14:26

Vraaggestuurd ventileren met OxyGreen CO2

Zo energie-efficiĂŤnt, eenvoudig en gezond kan ventileren zijn

Energiezuinige ventilator

Bespaart energie Verbetert het binnenklimaat Verhoogt het comfort Verlaagt faalkosten door eenvoud in gebruik Geluidsarm

Vochtsensor

Handbediening

CO2-sensor /handbediening

eur

Prim VentiApp

VentiApp voor ventilatiesystemen

aliteit

Luchtkw

Slaap kamer Slaap kamer

650 ppm

1.200 ppm

Woon kamer

Luchtkwaliteit

750 ppm

Aralco NVS

Voor opdrachtgevers: bevordert efficiency en bespaart kosten.

Woonka mer

750 ppm

Slaap kamer

Slaapka mer 1

1.200 ppm

Badka mer

Slaapka mer 2

650 ppm

60% vocht

700 ppm

atiero oster Zet uw ventil r 1 open. Slaap kame

Voor gebruikers: meer inzicht en meer bewustwording op het gebied van ventilatie en een verbetering van het binnenklimaat.

Better

ter Life Air, bet

Slaapka mer 3

700 ppm

Badkam er

60% vocht

Zet uw ventilat ierooste r in Slaapka mer 1 open.

Better Air, better Life

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK OPMAAK DG DG 29.indd 28.indd 36 80 Ad2014_004 Oxygreen A4.indd 1

Aralco NVS

T +32 56 52 80 60 E info@aralco.nl I www.aralco.nl

29-01-15 20-11-14 14:26 11:29 05-05-14 13:43

2015

Marktbeschouwing

Al 85 jaar fabrikant van innovatieve duurzame dakbedekking.

4 11:29 13:43

DERBIGUM NEDERLAND B.V. Olof Palmestr. 18 - Postbus 237 - 2600 AE Delft Tel. 015 215 40 00 - Fax 015 215 40 11 E-mail : infonl@derbigum.com duurzaam gebouwd | februari 2015 www.derbigum.nl

2015-01-12 Gebouwd 29 A4+3mm v2.indd 1 OPMAAK DGDuurzaam 29.indd 37

37 12/01/15 14:26 08:57 29-01-15

RVO.nl biedt ondersteuning bij verduurzaming van gebouwen

Energieneutrale scholen bouwen? Het kan! Tekst: Irma Thijssen

Programma van Eisen Frisse Scholen

Sinds 1 januari 2015 is EPC voor onderwijsfuncties aangescherpt van 1,3 naar 0,7 en in 2020 naar (bijna) 0. Het steeds energiezuiniger bouwen vereist gelijktijdig aandacht voor een gezond (leer)klimaat. Diverse praktijkvoorbeelden laten zien dat energieneutrale scholen bouwen kan: technisch èn ﬁnancieel. RVO.nl biedt enkele nieuwe publicaties die schoolbesturen, gemeenten, adviseurs en bouwers hierbij kunnen helpen.

De eisen voor lucht, temperatuur, geluid en licht aangepast op basis van ervaringen van de gebruikers. Zo is de relatief dure eis van een grotere verdiepingshoogte komen te vervallen. En er is nu meer aandacht voor een goede oplevering van het schoolgebouw en de installaties, en voor monitoring en gebouwbeheer.

Ervaringen van zes koplopers van (bijna) energieneutrale scholen

vanaf 2015

Het Programma van Eisen (PvE) helpt schoolbesturen en gemeenten om eisen en wensen te formuleren voor een energiezuinig, fris, licht en comfortabel schoolgebouw. En wel zo dat architecten, adviseurs, aannemers en installateurs weten wat van hen wordt gevraagd. Het eerste PvE Frisse Scholen dateert uit 2008 en kreeg in 2012 een update. Nu sinds januari 2015 de energie-eisen in het Bouwbesluit sterk zijn aangescherpt, is ook het PvE weer aangepast. Het energieonderdeel is sterk vereenvoudigd en sluit nu aan op het nieuwbouwlabel dat sinds juli 2014 van kracht is.

www.rvo.nl/gebouwen Tel: 088-0424242 Twitter: @RVO_duurzaam Artikelen: issuu.com/nlduurzaamvastgoed Films: youtube.com/nlduurzaamvastgoed

Het PvE biedt een perfecte aansluiting op tools als GPR Gebouw en BREEAM-NL. Aansluitend op het nieuwe Programma van Eisen is ook de Frisse Scholen Toets aangepast en sinds begin 2015 zijn praktijkvoorbeelden beschikbaar ter inspiratie. Het PvE is opgesteld door BBA in opdracht van RVO.nl.

Whitepaper in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

Programma van Eisen Frisse Scholen | 1

Whitepaper “Ervaringen van zes koplopers van (bijna) energieneutrale scholen” Het is gelukt om mooie scholen te realiseren met een zeer laag energiegebruik en een gezond binnenmilieu. Zes voorbeelden laten dat zien. De scholen tonen een scala aan technische oplossingen, financieringsconstructies en nieuwe schoolconcepten. In alle gevallen is intensief samengewerkt tussen opdrachtgevers, bouwpartijen en gebruikers. Niet dat het allemaal vlekkeloos is verlopen. Maar de koplopers tonen expertise, durf om te vernieuwen en creativiteit. Het nieuwe whitepaper van RVO.nl “Ervaringen van zes koplopers van (bijna) energieneutrale scholen” beschrijft de ervaringen van de zes voorbeelden. Opvallend zijn de zeer uiteenlopende ontwerpen en maatregelpakketten die in de zes voorbeeldprojecten zijn gekozen om tot een energieneutrale school te komen. Steeds een slimme combinatie van compact bouwen, goed isoleren, efficiënte verwarming, vraaggestuurde ventilatie en goed geregelde verlichting. Het blijkt in de meeste situaties technisch goed mogelijk te zijn om (bijna) energieneutraal te bouwen. En de extra bouwkosten blijven zeer beperkt! Het ontwerpen bouwproces en het zoeken naar financiering was niet altijd eenvoudig. Samenwerking en voldoende expertise, van de opdrachtgevers of ingehuurd, is cruciaal. Nieuwe ontwikkelingen dragen bij aan het succes. Zoals nieuwe schoolconcepten of combinatie van functies, het betrekken van de kosten van de beheerfase bij investeringsbeslissingen, en het werken met geïntegreerde contracten of de mogelijkheid om de bouw inclusief exploitatie en beheer aan de markt uit te besteden. Belangrijke conclusie van de koplopers is dat er meer aandacht nodig

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 38

29-01-15 14:26

is voor kwaliteitsborging en voor beheer, monitoring en de gebruikers. Het whitepaper is opgesteld door Van Rijn Advies in opdracht van RVO.nl, en gebaseerd op een werksessie bij RVO.nl en op analyses en interviews met betrokkenen en deskundigen van zes scholen: • MFC Westergeest-Triemen, Kollumerland • Plein Oost, Haarlem • Brede School Houthaven, Amsterdam • Focus-Huygens College, Heerhugowaard • Het Klaverblad, Amsterdam • IKC Montessori Zeeburgereiland, Amsterdam

Top 15 meest energiezuinige PO en VO scholen 2014 1 MFC Westergeest-‐Triemen Westergeest-‐Triemen 2 Plein-‐Oost Haarlem 3 Burg. Waldaschool Nes Ameland 4 Brede School Houthaven Amsterdam 5 Praktijkschool Focus-‐Huygens Heerhugowaard 6 OBS De Wilgenstam Rotterdam 7 OdyZee (SO, passief) Goes 8 Het Klaverblad Amsterdam 9 IKC Zeeburgereiland Amsterdam 10 Lyceum Schravenlant Schiedam 11 De Energieschool (passief) Jirnsum 12 Veldhuizerschool Ede 13 CAH Vilentum Dronten 14 Chr. Huygens College Eindhoven 15 Brede School Plus Lage Mierde

EPG -‐0,200 -‐0,002 0,067 0,091 0,015 0,160 0,180 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612

Top 15 van de energiezuinigste PO- en VO-scholen 2014 Sinds 2015 is de EPC voor onderwijsfuncties aangescherpt van 1,3 naar 0,7. Een fikse aanscherping! RVO.nl heeft in 2014 laten onderzoeken of deze eis haalbaar is voor het PO en VO. Van alle bij RVO bekende gerealiseerde energiezuinige scholen heeft MoBius Consult de EPG’s herberekend volgens NEN 7120 en op basis van wat er werkelijk is gebouwd. Hieruit is een top 15 van de meest energiezuinige PO- en VO-scholen van 2014 samengesteld. Analyse van deze top 15 leidt tot enkele opmerkelijke conclusies: • De gebouwgrootte varieert van 1.300 m2 tot bijna 6.900 m2. • De grotere scholen zijn compacter gebouwd dan de kleinere. • Gemiddeld hebben de schoolgebouwen voor 55% een onderwijsfunctie; de rest heeft als functie kantoor, sport, bijeenkomst en gemeenschappelijke ruimte. • Er zijn zeer uiteenlopende ontwerpen en maatregelpakketten toegepast. Meestal een combinatie van compact bouwen, zeer goed isoleren, efficiënte verwarming, vraaggestuurde ventilatie en goed geregelde verlichting. • Toevoegen van extra pv leidt naar energie nul. Zonder de pv voldoen alle scholen ook aan de nieuwe EPC-eis. • Drie passief gebouwde scholen in de top 15; deze hebben extra dikke isolatie. • Verlichting is de grootste energiepost; ventilatie staat op

2 en verwarming op 3. • Bijzondere ontwerpen zijn toegepast, zoals een school in een kas, gebruik van snoeihout, aansluiting op stadsverwarming en voorverwarming van ventilatielucht via grondbuizen. • Een vergelijking met de top 15 van energiezuinigste kantoren laat zien dat bij kantoren meer focus ligt op installaties en regeltechniek en op innovatieve bouwprocessen en contracten. • Acht scholen worden komend jaar intensief gemonitord door Enerdeco in opdracht van RVO.nl en Platform 31.

Database Energiezuinig Gebouwd met voorbeelden ter inspiratie Om te laten zien dat energiezuinig bouwen volgens de aangescherpte EPC-eisen in de praktijk al goed mogelijk is, heeft RVO.nl een database gemaakt met nieuwbouw- en renovatieprojecten voor woningbouw, utiliteitsbouw en gebiedsontwikkeling. Waaronder zo’n 30 scholen! Verregaande energiebesparing, tot energieneutraal, wordt getoond in 350 voorbeelden die objectief en onafhankelijk beschreven zijn. Het is mogelijk om voorbeelden te selecteren op basis van locatie, gebouwtype, energielabel of EPC en deze op de kaart van Nederland te tonen. www.rvo.nl/energiezuiniggebouwd

Ook een goed voorbeeld? Bent u ook betrokken bij een zeer energiezuinige school of ander gebouw? Laat het ons weten! Alle publicaties zijn opgesteld door RVO.nl als onderdeel van het programma Energiebesparing in de Gebouwde Omgeving van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Ze zijn te vinden op www.frisse-scholen.nl, www.rvo.nl/energieneutraalbouwen, en www.rvo.nl/energiezuiniggebouwd.

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 39

39 29-01-15 14:26

Duurzaam renoveren Milieubewust gebruik van gebouwen is geen modetrend, maar een must. Groen gebruik vertalen wij in verantwoorde na-isolatie. In een nieuwe interieurindeling met hergebruik van bestaande elementen. In slimme prefab-oplossingen voor sanitair en keukens. En meer. Bij Faay Vianen vindt u dĂŠ oplossing voor elke renovatie. Voor droge, natte en hygiĂŤnische ruimten. Voor retail, utiliteitsbouw en woningen. Met doordachte wandsystemen en plafonds. Gemaakt van hernieuwbare grondstoffen. En duurzaam geproduceerd natuurlijk. Kijk op faay.nl. Of bel (0347) 37 66 24.

onuitputtelijke grondstoffen

brandwerend

snel te monteren

geluidwerend

schroefvast

thermisch isolerend

dubo

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 40

29-01-15 14:27

OPMAAK DG 29.indd 41

29-01-15 14:28

Thermisch Actief Beton: sleutel naar energieneutraal bouwen? Thermisch actief beton – ook bekend als betonkernactivering – is volgens kenners de ideale oplossing, zelfs onontbeerlijk voor het halen van de energienul-doelstelling in de toekomst. Dit kwam naar voren tijdens de TAG-expertmeeting. Tekst: Archispecials.com, Ine ter Borch, Fotografie MMC: Dirk Verwoerd

Hoewel in het buitenland thermisch actief beton al jaren succesvol wordt toegepast, blijft in ons land brede toepassing achter. Inmiddels zijn er veel thermisch actieve vloersystemen op de markt, maar de kennis ervan is sterk verspreid. Zo blijkt ook uit een recent marktonderzoek en het debat over de onderzoeksresultaten tijdens de TAG-expertmeeting in het nieuwe Amersfoortse Meander Medisch Centrum. De deelnemers aan het debat concluderen dat onder meer onbekendheid en onjuiste informatie de keuze voor thermisch actief beton in de weg staan. Jammer, want voorstanders beweren dat thermisch actief beton een van de sleutels naar energieneutraal bouwen is.

Hogere eisen aan comfort In de huidige situatie waarbij de energieprestatie van gebouwen steeds verder wordt aangescherpt tot energieniveau nul in 2020, wordt de toepassing van zeer energiezuinige (klimaat)installaties urgent. Met conventionele middelen, zoals het verder isoleren van de gebouwschil en het gebruik van hr-ketels zonder koelmogelijkheden, zijn de eisen op het gebied van energieprestatie en comfort nauwelijks meer op te lossen. De behoefte aan systemen die ‘Laag Temperatuur Verwarmen’ en ‘Hoog Temperatuur Koelen’ neemt toe. Ook gebruikers stellen hogere eisen aan het comfort en een gezonde luchtkwaliteit. Vanwege de hoogwaardige gebouwschil wordt koelen steeds belangrijker voor een comfortabel binnenklimaat. Een klimaatsysteem op basis van thermisch actief beton komt tegemoet aan een groot deel van die eisen. Het systeem maakt elegant gebruik van de accumulerende eigenschappen van de aanwezige betonconstructie. Watervoerende leidingen in de betonvloeren zorgen in combinatie met een warmtepomp voor verwarming, maar bovenal voor koeling met minimale inzet van externe energie. Aangevuld met warmteterugwinning en warmte/koude-opslag leidt dit tot een optimaal energiezuinig systeem, waarmee de doelstelling energieneutraal bouwen eenvoudig is te bereiken. Zonder de inzet van zonnepanelen.

Dit ideale huwelijk tussen constructie en installatie heeft meer voordelen, vooral op het gebied van comfort. Onzichtbare installatie, geen stofaantrekkende radiatoren, minder luchtverplaatsingen met een gezondere binnenlucht als resultaat. Door de bufferwerking van het beton is het bovendien mogelijk ramen te openen, zonder dat de ruimte direct extreem opwarmt of afkoelt.

Nadeel of voor(oor)deel? Natuurlijk zijn er ook nadelen aan thermisch actieve systemen. Vaak worden genoemd: hogere investeringskosten, moeilijk in te regelen, beperkte mogelijkheden van individuele regeling, akoestische maatregelen en de complexere uitvoering op de bouwplaats. Of al deze genoemde ‘nadelen’ ook op werkelijkheid berusten of deels zijn gebaseerd op vooroordelen en gebrek aan kennis, was tijdens de expertmeeting een interessant onderwerp van discussie. Een van de conclusies van het marktonderzoek is dat opdrachtgevers en uitvoerende partijen vooral leiden aan ‘koudwatervrees’. Het imago ‘innovatief’ blijkt negatief te werken bij de keuze voor een installatieconcept. Er is geconstateerd dat er onvoldoende meetgegevens beschikbaar zijn, die de robuustheid en de prestaties van het systeem aantonen. In het debat blijkt dat er wel gegevens zijn, maar deze zijn niet bruikbaar voor vergelijking met andere systemen. Ook is er een gebrek aan bruikbare tools, waarmee de energieprestaties in het ontwerpstadium inzichtelijk worden gemaakt. Programma's zijn er wel, maar die zijn gecompliceerd en tijdrovend dus kostbaar.

Integrale systemen Het debat bracht hier een interessant fenomeen aan het licht. Experts van verschillende disciplines in het bouwproces zijn niet of onvoldoende op de hoogte van elkaars kennis. Thermisch actieve betonsystemen zijn bij uitstek integrale systemen, waarbij ontwerp, bouwtechniek, constructie en installatie in een vroeg stadium nauw moeten

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 42

29-01-15 14:28

samenwerken om tot een optimaal resultaat te komen. Kennisdelen is daarbij van groot belang voor een succesvolle toekomst van dit type systemen. In ons land is inmiddels een flink aantal gebouwen gerealiseerd met een thermisch actief gebouwsysteem. Belangrijke informatie over de werkelijke prestaties in kritieke winter- en zomersituaties en vooral ervaringen van gebruikers zijn echter niet goed gedocumenteerd.

Comfort ervaren In het Meander Medisch Centrum konden experts aan den lijve het comfort van thermisch actief beton ervaren. Een groot deel van het ziekenhuis is voorzien van thermisch actief beton. De opdrachtgever was aanvankelijk geen voorstander, maar liet zich overtuigen van de voordelen van hogere ruimten, frisser binnenklimaat en lagere energiekosten. Individuele patiëntenkamers met frisse lucht en te openen ramen zijn belangrijke voorwaarden, waaraan het klimaatsysteem moet voldoen. Het debat op deze bijzondere locatie levert bij de deelnemers in ieder geval het inzicht op dat beschikbare kennis beter moet worden gedeeld. Quote van de organisator: “De opbrengst van deze expertmeeting TAG is dat er nu een netwerk is gevormd, waarin kennis en ervaring van Thermisch Actieve Gebouwen toegankelijk worden gemaakt voor alle partijen.”

Voordelen thermisch actief beton: • • • • • • • • • •

hogere ruimten (zonder verlaagd plafond) mooiere ruimten (zonder radiatoren) gezond, fris binnenklimaat te openen ramen zonder nadelig effect op energieverbruik meest logische manier van koeling lager energieverbruik voor verwarming en koeling positief effect op EPC reductie benodigde installatiecapaciteit reductie onderhoudsbudget lage CO2-footprint

TAG-presentaties De presentaties van de TAG-expertmeeting zijn te vinden op www.cementenbeton.nl/duurzaam-bouwen/thermischemassa/expert-meeting-tag www.cementenbeton.nl

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 43

43 29-01-15 14:28

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 44

29-01-15 14:28

OPM

Nieuws

het is tijd voor een muurverf die echt duurzaam is Waar groen meer is dan de kleur van de verf Bijvoorbeeld met Wijzotex Mat, deze hoogwaardige, watergedragen muurverf, op basis van innovatieve zetmeel technologie, zorgt voor een volledig mat resultaat en is makkelijk te verwerken. Groene verf die dus in alle kleuren verkrijgbaar is. Zo biedt Wijzonol u altijd de optimale combinatie tussen kwaliteit en duurzaamheid. Proberen en ook overtuigd raken? Bel 038 429 11 00 of kijk voor meer informatie op www.wijzonol.nl

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 28.indd 45 138

45 29-01-15 20-11-14 14:28 11:33

Na-isolatie: de uitdagingen als duurzaamheidsinstrument De energiekosten van minder goed of niet geïsoleerde woningen nemen toe waardoor ze een zeer groot onderdeel uitmaken van de woonlasten. Daarom wordt in toenemende mate gekozen voor na-isolatie.

De woningmarkt heeft al decennia te maken met goede isolatie van woningen, vanuit kostenbeheersing, maar ook vanuit duurzaamheidsoogpunt, namelijk de verlaging van energieverbruik met als doel de vermindering van CO2uitstoot. De consument is zich in toenemende mate bewust van de noodzaak om de woning zo energiezuinig mogelijk te maken. Bij nieuwbouw is dat relatief eenvoudig te realiseren, echter bij bestaande woningen, met name van een ouder bouwjaar, is de uitdaging groter. Bestaande woningen zijn vaak voorzien van vormen van isolatie zoals die in de tijd van bouwen gebruikelijk waren. In veel gevallen is er

amper of geen sprake van isolatie. Met de huidige inzichten en stand der techniek en wetenschap moeten we ons realiseren dat de toenmalig aangebrachte isolatie niet meer voldoet en niet die isolatiewaarde haalt die momenteel wel mogelijk is. De energiekosten van minder goed of niet geïsoleerde woningen nemen toe waardoor ze een zeer groot onderdeel uitmaken van de woonlasten. Daarom wordt in toenemende mate gekozen voor na-isolatie.

Het aanbod aan isolatiematerialen Het aanbod aan materialen ten behoeve van na-isolatie van woningen verandert en ontwikkelt zich voortdurend. Fabrikanten zijn continu bezig met innovaties op het gebied van nieuwe isolatiematerialen of modificaties van bestaande materialen. Voorbeelden zijn biologische of meer effectieve varianten van EPS-parels, minerale wol en PUR-isolatie. Ook zien we in toenemende mate een roep naar de echt traditionele en natuurlijke isolatiematerialen zoals vlas, leem en gerecycled katoen.

Verduurzaming van de na-isolatiemarkt De markt van aanbieders ten behoeve van verwerking van na-isolatiematerialen is groot. Met name de fabrikanten investeren veel in verduurzaming. Dit doen zij door grond- en hulpstoffen te kiezen die zo natuurlijk mogelijk zijn en ook zo goed mogelijk afbreekbaar zijn na de ‘productieve’ periode (dus bij sloop van de woning: herbruikbaarheid of recyclebaarheid). Ook zoeken fabrikanten naar zo duurzaam mogelijke productiemethoden. Het verwerken van na-isolatiematerialen brengt ook een uitdaging in duurzaamheid met zich mee. De methode en keuze van toe te passen materialen in de woning zijn bepalend voor de effectiviteit van isolatie. En na de keuze voor

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 46

29-01-15 14:28

Een voorbeeld van duurzaamheidsontwikkeling bij na-isolatie: de BiofoamPearls® van Termokomfort.

de goede isolatiemethode en -materialen is het essentieel dat de werkzaamheden ook vakkundig zijn uitgevoerd. Het verleden bewijst dat dit soms niet goed gegaan is, waardoor bewoners geconfronteerd worden met hogere energierekeningen dan eigenlijk verwacht had mogen worden, of andere negatieve randverschijnselen zoals vochtdoorslag. De kwaliteit van uitvoering is daarom essentieel om de ingezette verduurzaming dan ook echt geeffectueerd te krijgen. Daartoe heeft de sector gekozen voor private certificatie van het verwerkingsproces. Dit is bijvoorbeeld vormgegeven in de BRL (beoordelingsrichtlijn) 2110, “het isoleren van spouwmuurisolatie”. Bedrijven die aan deze BRL voldoen kunnen een KOMO-procescertificaat behalen. Dit is een verklaring die inhoudt dat het bedrijf getoetst is door een externe partij (certificatie-instelling). De toetsing vindt op een eenduidige wijze plaats en de kwaliteit van het ‘eindproduct’ voldoet daardoor aan de criteria, vastgelegd in de desbetreffende BRL. Bedrijven met een KOMOProcescertificaat zijn verplicht KOMO-geattesteerde producten toe te passen. Deze attesten geven garanties omtrent bijvoorbeeld warmteweerstand, vochtweerstand en hechtsterkte van het product. Aantoonbaar goedgekeurde (in dit geval KOMO-geattesteerde producten), zijn dus een voorwaarde voor de kwaliteit, en dus duurzaamheid van het resultaat, een goed geïsoleerde spouwmuur.

Toetsing Een belangrijke voorwaarde om zo’n externe toetsing, resulterend in een kwaliteitscertificaat, effectief te laten zijn is de inhoud van toetsing en de wijze van toetsing in goed overleg tussen de marktpartijen af te spreken. In dit voorbeeld heeft de VENIN, de Vereniging van Erkende Na-isolatiebedrijven (www.venin.nl), een cruciale rol vervuld. Hierin

zijn alle erkende na-isolatiebedrijven verenigd om met elkaar de kwaliteit en duurzaamheid te leveren waar de markt om vraagt. IKOB-BKB (www.ikobbkb.nl), onderdeel van SKG-IKOB Certificatie B.V. certificeert na-isolatiebedrijven, attesteert producten ten behoeve van na-isolatie en werkt met inachtneming van de eigen onafhankelijke positie nauw samen met VENIN en met producenten van na-isolatiematerialen. De toetsing houdt onder andere in: attestering van producten, periodieke controles op de bedrijfslocatie van de professionele isolatiebedrijven, laboratoriumonderzoek, onaangekondigde controles tijdens uitvoering van de na-isolatiewerkzaamheden in woningen en optioneel het uitvoeren van thermografische metingen van na-geïsoleerde gevels.

De toekomst van na-isolatie als duurzaamheidsinstrument We zien dat kwaliteitsborging op basis van attestering van producten en certificatie van processen hand in hand gaat met borging van duurzaamheid. Zonder die kwaliteitsborging zal in veel gevallen de duurzaamheidsdoelstelling van na-isolatie niet gehaald worden. Continuering van externe toetsing en bewaking van de kwaliteit van product en proces is daarom essentieel. Goede samenwerking tussen fabrikanten, professionele isolatiebedrijven, VENIN en IKOB-BKB moet blijvend leiden tot vertrouwen van de markt van afnemers. De markt moet blijvend geïnformeerd worden over nieuwe uitvoeringsmethoden, nieuwe isolatiematerialen. Daarnaast wordt het steeds belangrijker om de duurzaamheid van de na-isolatieketen in kaart te brengen en van daaruit verder te innoveren. LCA’s (levenscyclusanalyses) kunnen daarbij een belangrijk instrument zijn.

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 47

47 29-01-15 14:28

Bouw mee aan een toekomstbestendige bouwen vastgoed sector 31 maart t/m 2 april 2015 in de Amsterdam RAI

(Re)Building the Future REGISTRATIE Uitnodiging via onze partners

Hier start de ontwikkeling van gezonde, duurzame en flexibele gebouwen

www.buildingholland.nl

Tekst: Gerrit Tenkink

2015

Het integrale februari 2015 | duurzaamevent gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 48

voor de bouw en vastgoed 29-01-15 14:29

Initiatief van:

Achtergrond

Partners:

Authorized dealer

The Floor is Yours

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 49

49 29-01-15 14:29

Duurzaam aanbesteden maatschappelijk vastgoed met GPR Gebouw In toenemende mate kiezen gemeenten met bouwen renovatieplannen voor DB(FMO)contracten als resultaat van hun aanbestedingen. Gemeenten sturen in DBFM(O)projecten op kwaliteit en prijs. Een van die kwaliteiten is veelal duurzaamheid. In deze projecten worden functionele, prestatiegerichte eisen vastgelegd in een outputspecificatie. In de voorbereiding van dergelijke projecten komen enkele vragen naar voren. Hoe formuleer ik duurzaamheidseisen? Of: hoe werk ik de gemeentelijke duurzaamheidsambities uit in toetsbare, meetbare prestatie-eisen voor mijn project?

Duurzaam aanbesteden Gemeenten en inkoopbureaus werken in innovatieve aanbestedingen in toenemende mate met GPR Gebouw, omdat het een aantrekkelijk instrument blijkt om duurzaamheid objectief te kunnen beoordelen. Niet voor niets is het instrument opgenomen in de handreikingen van het expertisecentrum voor Duurzaam Inkopen. En heeft de rijksoverheid GPR Gebouw opgenomen als beoordelingsinstrument voor duurzaamheid in de fiscale MIA\Vamil-regeling. Dit brengt met zich mee dat inkopers, budgethouders, milieucoördinatoren en aanbesteders van duurzame gebouwen staan voor vragen als: Hoe kun je GPR Gebouw op de juiste manier inzetten voor innovatieve aanbestedingen? Wat zijn de mogelijkheden, wat moet er gebeuren en waar moet ik op letten om het proces zorgvuldig in te richten?

Prestatiegericht vragen Met een DB(FMO)-aanbesteding streeft u als vragende partij naar zowel het bieden van ruimte voor creativiteit en innovatie aan de markt als het zicht en grip houden op de kwaliteiten en de financiën. Prestatiegericht vragen in plaats van oplossingsgericht voorschrijven is een uitgangspunt. Met GPR Gebouw kunt u eenvoudig prestatie-eisen voor duurzaamheid formuleren, omdat de kenmerken van de software naadloos aansluiten aan dit uitgangspunt. Aan de hand van enkele daarbij relevante stappen in de aanbesteding illustreren wij voor u de voordelen van prestatiegericht werken aan duurzaamheid met GPR Gebouw.

Ambities geven duidelijkheid In de functionele uitvraag legt de gemeente haar eisen, wensen en voorkeuren over duurzaamheid vast. Met ambities langs de vijf thema’s – te weten energie, milieu, gezondheid, gebruikskwaliteit en toekomstwaarde – in GPR Gebouw benadrukt u uw brede opvatting van duurzaamheid. De gemeente kan de ambities afstemmen op het eigen beleid en op de specifieke opgave. Heeft de gemeente een ambitieus klimaatbeleid? Dan is een hoge prestatie-eis op energie het advies. Indien de doelgroep mensen met een zorgbehoefte betreft, is juist een hoge prestatie op gebruikskwaliteit vereist. En bij de ontwikkeling van een onderwijsgebouw kan grote waarde worden gehecht aan een goede prestatie op het thema gezondheid. De thematiek van GPR Gebouw is een beproefde agenda voor het verkrijgen van inzicht in de eisen, wensen en voorkeuren. De gemeente bepaalt hoe hoog de lat ligt door de minimumscores per thema vast te stellen. Vanzelfsprekend dienen de prestatie-eisen aan te sluiten op andere eisen in de outputspecificatie, zoals het technisch en ruimtelijk programma van eisen.

Spelregels vooraf duidelijk maken Illustratie ABC De Liendert: Jorissen Simonetti architecten.

Werken met GPR Gebouw in een aanbesteding vraagt om

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 50

29-01-15 14:29

heldere spelregels voor marktpartijen. Hoe moet bijvoorbeeld de GPR Gebouw-berekening gemaakt worden van een multifunctioneel gebouw? En wat is de uitgangssituatie in een renovatieproject? Hoe stel je uitdagende criteria op? Welke bewijzen dient een marktpartij beschikbaar te stellen om de duurzaamheidsprestaties van het project aan te tonen? Praktische vragen over de wijze waarop de actuele versie van GPR Gebouw voor marktpartijen beschikbaar is en de werkwijze waarmee voldoende privacy aan marktpartijen wordt geboden, moeten vooraf en in de functionele uitvraag beantwoord zijn.

Selectie- en gunningscriteria Voor de eerste selectie van de marktpartijen die zich hebben ingeschreven op uw aanbesteding, is aantoonbare ervaring met GPR Gebouw bruikbaar als minimumeis. Bijvoorbeeld door aansprekende referentieprojecten met een GPR-kwaliteitsbeeld te vragen of te verlangen dat een GPR Gebouw Expert deel uitmaakt van het team van de marktpartij.

Visie op duurzaamheid Met de gunningscriteria bepaalt de gemeente welke aanbieding de economisch meest voordelige is. En aan welke marktpartij het project wordt gegund. Duurzaamheid, zoals uitgewerkt in de outputspecificatie, wordt hierbij als een van de kwaliteitscriteria ingezet. Met een GPR Gebouw-berekening van het plan toont de marktpartij aan dat haar voorstel minimaal de duurzaamheidsprestaties heeft als gevraagd. Zo’n berekening is een momentopname die kan veranderen door de dynamiek in de projectontwikkeling. Vanwege dit tijdelijke karakter is het nuttig om van marktpartijen een visie op duurzaamheid voor de opgave te vragen. Hierin zet de marktpartij uiteen wat zij als eindresultaat voor ogen heeft en op welke wijze dat resultaat wordt bereikt. Met oog op het proces legt een marktpartij uit op welke wijze zij wenst samen te werken met de opdrachtgever en andere stakeholders, hoe de opdrachtgever wordt geïnformeerd en zicht en grip kan houden op de beoogde kwaliteiten en het hieraan gekoppelde budget. Zowel de duurzaamheidsvisie als de GPR Gebouw-berekening worden op heldere criteria door een deskundige beoordeeld.

Concurrentiegerichte dialoog Gemeenten zoeken in innovatieve aanbestedingen steeds vaker de dialoog met een beperkt aantal marktpartijen. In deze dialoogrondes worden de voorstellen op het vlak van duurzaamheid besproken. Dit kan vooral van toegevoegde waarde zijn op het moment dat de aanbieder nieuwe creatieve oplossingen bedenkt, die niet standaard in GPR Gebouw zijn opgenomen. In overleg wordt dan afgestemd hoe deze oplossingen met GPR Gebouw kunnen worden beoordeeld. De ervaring leert dat in deze rondes ook vragen worden gesteld en beantwoord over interpretatie van criteria in GPR Gebouw.

Winnaar Gouden Kikker Award 2014.

Praktijkvoorbeeld: ABC De Liendert - Gemeente Amersfoort Voor de beoordeling van plannen kan de gemeente verschillende werkwijzen hanteren. In alle gevallen dient de beoordeling transparant en objectief te zijn. Het is te adviseren om hiervoor samen te werken met een onafhankelijke adviseur en GPR Gebouw Expert. Een van de recente projecten waarin W/E deze rol had is het ABC-Cluster De Liendert in Amersfoort, dat onlangs De Gouden Kikker Award 2014 heeft gewonnen. Het ABC-Cluster gaat huisvesting bieden aan twee basisscholen, de Wiekslag en De Windroos, een peuterschool, een buitenschoolse opvang in de ruimten van de twee basisscholen, een wijkcentrum met ontmoetingsfunctie en sportfaciliteiten. De gemeente met hoge ambities op het vlak van duurzaam bouwen, gebruikt GPR Gebouw voor het beoordelen van inschrijvingen en heeft W/E adviseurs gevraagd om haar te ondersteunen in het traject van de gunning voor Engineering & Build op het onderwerp duurzaamheid. W/E adviseerde bij de selectie van kandidaat-inschrijvers, begeleidde in de gunningsprocedure met gebruik van GPR Gebouw. Verder faciliteerde W/E de dialoog met de vijf geselecteerde marktpartijen en beoordeelde de inschrijvingen. Johan Carlier, senior projectmanager projectontwikkeling bij gemeente Amersfoort: “Als gemeente hebben wij de lat hoog liggen als het gaat om duurzaam bouwen. Voor het stellen van duurzaamheidsambities die we meegeven bij de EMVI-aanbesteding gebruiken wij GPR Gebouw. W/E ondersteunde ons bij de gunningsprocedure en het beoordelen van inschrijvingen op het onderwerp duurzaamheid. We zijn reuzeblij met het resultaat als gemeente en dat geldt ook voor de betrokken schoolbesturen.”

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 51

51 29-01-15 14:29

Isolatieoplossingen van Termokomfort

Milieubewust en innovatief! Door alle aandacht voor energiebesparing en milieu in de media is het isoleren van woningen en gebouwen ‘hotter’ dan ooit. Bij Termokomfort is de isolatie van gebouwen pas echt in ‘groene’ handen. Dat komt onder andere omdat we recyclebare en biologisch afbreekbare grondstoffen voor onze isolatieproducten én -systemen gebruiken die zorgen voor een minimale belasting van het milieu. BioFoamPearls bijvoorbeeld is 100% plantaardig, cradle-to-cradle gecertifi ceerd en biedt de allerhoogste isolatiewaarde in de markt.

100% natuurlijk product Gecertificeerd energiezuinig Hoogste isolatiewaarden in de markt 100% veilig voor mens en milieu Flexibel in de verwerking Inzetbaar voor vele vormenakoestischedakisolatie spouwisolatie kruipruimteisolatie isolatie Bel vandaag nog voor een vrijblijvend gesprek en wij van isolatie vertellen u graag hoe Termokomfort de beste ‘groene’ isolatieoplossingen in de markt kan bieden! dakisolatie

spouwisolatie

kruipruimteisolatie

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 52

akoestische isolatie

✆ (036) 538 75 58 www.termokomfort.nl

maakt het behaaglijk

29-01-15 14:29

Rondetafelgesprek 100% duurzaam inkopen betekent 100% commitment

‘We moeten all-in durven te gaan’ “Als we nieuwe gebouwen maken of herontwikkelen, mag er geen twijfel meer bestaan over het al dan niet toepassen van duurzaam hout. Het móet.” Dat vinden negentien organisaties die zijn aangesloten bij het Bouw & Hout Convenant en zij committeren zich stellig aan deze opgave. Maar kiest de vraagkant van de markt ook massaal voor hout uit duurzaam beheerde bossen? Tekst: Marvin van Kempen

Van links naar rechts: Mark van Breukelen, Douwe van den Wall Bake, Roel Nozeman, Frans van Nunen, Ariane van Marwijk, Michel van Den Hondel, Robert Koolen, Thomas Heye, William van Niekerk. Foto: Rockin Pictures.

“Het blijft een ondergeschoven kindje bij de aanbesteding”, reageren deelnemers aan een rondetafelgesprek. Een van de grootste struikelblokken is dat de neuzen niet altijd dezelfde kant op staan in het proces. “Vanuit de bouw is het voor ons een taak om opdrachtgevers goed te informeren over de mogelijkheden op het gebied van duurzaamheid en duurzaam hout”, vindt Thomas Heye, CSR coördinator bouwen vastgoedontwikkeling (BVGO) voor VolkerWessels. “Verzaken ze daarna nog in een keuze, dan ligt de verantwoordelijkheid bij de opdrachtgevende kant.”

Afwijken? Toch wordt er volgens Robert Koolen, Heijmans, niet afgeweken van gebruik van duurzaam hout bij een uitblijvende keuze. “Wij wijken in zo’n geval niet af, maar het kan fout gaan binnen een investeringscombinatie. Wie is penvoerder en wie gaat er over kwaliteitscriteria?” Douwe van den Wall Bake, manager duurzame ontwikkeling bij TBI, denkt dat vooral aan de voorkant van het proces over duurzaam hout wordt nagedacht en dat het gedachtengoed

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 53

53 29-01-15 14:29

Heijmans One, een verplaatsbare houten eenpersoonswoning. Bron: Heijmans.

vervolgens ondergesneeuwd raakt in de projecthectiek. “Opdrachtgevers verwachten dat alles netjes geregeld is, maar zien daar nauwelijks op toe.” Een fors verschil met de praktijk, want volgens Van Nunen is er nog steeds illegaal hout op de markt. Ariane van Marwijk, directeur Van Marwijk Advies en gespreksleider, concludeert terecht dat gebruik van FSC-hout in de bouw nog geen gemeengoed is. “Wat willen bouwpartijen in het proces veranderen?”, wil ze weten. Frans van Nunen, managing director Dekker Hout: “We zien nadrukkelijk – ook als je naar het Bouw & Hout Convenant kijkt – dat transparantie en het leggen van verbindingen steeds belangrijkere facetten worden. Worden we voldoende betrokken bij het project in een vroeg stadium? Ik denk het niet. Wij schrikken nog steeds als we in een late fase bestekken en tekeningen voor ons krijgen.” Van Nunen pleit daarom voor een bestekverandering. “Van eisen naar toepassingen.”

Lastig, maar essentieel Roel Nozeman, Manager FSC Netwerk, FSC Nederland: “Zorg als opdrachtgever dat je weet wat je moet controleren en doe dit vervolgens ook. Als er weinig controle is, haalt dat klaarblijkelijk motivatie weg bij sommige partijen.” Koolen vindt de uitoefening van controle lastig maar wel essentieel. “Ik moet vertrouwen op mensen die een bewuste keuze hebben gemaakt voor duurzaam hout en daar moet een controle op volgen.” Belangrijker nog is dat partijen het moeten willen. “Verduurzaming moet door de hele keten en door je hele organisatie verweven zitten. Het kan zowel fout gaan op directieniveau, maar ook lager in de

organisatie, bijvoorbeeld bij projectmanagers die zich niet committeren aan de keuze van de beleidsmakers.” Ook op het gebied van gemeentelijk- en overheidsbeleid zijn er grote stappen te zetten. William van Niekerk, directeur corporate social responsibility, Koninklijke BAM Groep, weet dat er gemeenten en andere overheidsorganen zijn die duidelijk aangeven dat ze FSC-hout willen. “Ik kan me voorstellen dat een gemeente vanuit intrinsieke motivatie en overtuiging volledig inzet op duurzaam hout. Het is niet noodzakelijk om te wachten totdat de Europese Unie deze beslissing neemt.”

Utopie Bij overheidsorganen is er een duidelijk gebrek aan informatie en transparantie. Een bouwklimaat waarin voor 100 procent duurzaam wordt ingekocht lijkt nog een utopie, meent Van Marwijk. Van Nunen onderstreept dit: “Als ik in gesprek ben met gemeenten, dan komt het nog te vaak voor dat ze in het ongewisse tasten over duurzaam hout en over het controleproces.” Branding is daarom een belangrijke manier om FSChout beter onder de aandacht te krijgen, vindt Van Nijkerk. Hij voegt toe dat het van groot belang is om met de hele sector integraal te sturen op duurzaam inkopen. Wanneer gemeenten en andere opdrachtgevers inzetten op duurzame projecten, dan zijn de resultaten indrukwekkend. “We moeten dat laten zien”, vindt Van Marwijk en paradepaardjes van de deelnemers passeren in rap tempo de revue. Koolen tipt de Heijmans One, een verplaatsbare eenpersoonswoning. “Het zijn houten modules, eenvoudig te transporteren. Het blijkt aan te slaan bij onder andere

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 54

29-01-15 14:29

Rondetafelgesprek

Gemeentehuis Brummen, met waardevaste types hout. Bron: BAM.

starters. De buitenkant is van FSC-hout, de binnenkant van PEFC. De woning wordt gedeeltelijk prefab aangeleverd en gedeeltelijk in elkaar gezet.”

Tweede leven Ook Heye belicht een project voor houtliefhebbers, de circulaire herhuisvesting van Alliander. “We stripten vijf panden volledig en hebben er een nieuwe houten gevel omheen gezet en een atrium overheen gebouwd. Het is houtskeletbouw met twee soorten gevelbekleding aan de

Timmerwerkplaats van Vlaardings Geluk. Bron: ERA Contour | TBI.

binnenzijde van het atrium, gebouwd van sloophout.” Oud en gerecycled hout wordt een tweede leven gegeven, dat zeker vijftien jaar op de gevel blijft zitten. “Zo lang zijn we er in energetisch en bouwkundig opzicht verantwoordelijk voor.” “Hergebruik is een belangrijk thema”, vindt ook Mark van Breukelen, Stiho, die verwijst naar het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO), Cradle to Cradle met FSC-hout. “We maakten optimaal gebruik van natuurlijke energiebronnen en materialen die oneindig deel uitmaken van de bouwketen. Wij

Doorgaans word bij ERA Contour l TBI FSC-hout toegepast, tenzij niet anders verkrijgbaar (zoals enkele soorten hardhout). Bij de bouw van Vlaardings Geluk II wordt materiaal soms niet of maar deels gebruikt. Omdat het zonde is om dit weg te gooien geeft ERA Contour l TBI het rest-hout een nieuwe bestemming via een zogenaamde Buurmarkt in Vlaardings Geluk. Op deze mobiele timmerwerkplaats op de bouwplaats is voornamelijk hout gebruikt van verpakkings- en transportmateriaal (pallets) van producten. Al het hout dat bij de buurmarkt is gebruikt is rest-hout, zaagverlies en hout dat is beschadigd, etc. Voor ERA Contour l TBI is dat normaal gesproken afval. Op deze wijze wordt afval (bescheiden) gereduceerd, zonder dat het met transport en extra CO2-uitstoot verwerkt is tot bruikbare producten die tenminste weer een nieuwe bestemming voor de komende paar jaar.”

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 55

55 29-01-15 14:29

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 56

29-01-15 14:29

Rondetafelgesprek

Foto's: Rockin Pictures.

voeren ons afval af bij onze klant.” Van den Wall Bake vindt hergebruik veel interessanter dan gebruik van nieuw hout. “Een belangrijke volgende stap is om kwaliteit dusdanig te waarborgen dat het FSC-keurmerk behouden blijft bij hergebruik.” Michel van den Hondel, manager bij Houtgroep van Drimmelen: “We zijn met een proef bezig om te kijken hoe we hout kunnen recyclen en opnieuw kunnen gebruiken in betonkisten. Ik denk dat dit ook commercieel interessant is. Wanneer de kisten aan het einde van de levenscyclus zijn, halen we ze uit elkaar.” Van Niekerk laat het project gemeentehuis Brummen zien. Een renovatie en uitbreiding, waar de afspraak is gemaakt om over twintig jaar het hout weer terug te leveren aan houtleveranciers. “De types hout die het meest waardevast zijn, werden hier toegepast.” Ten slotte vertelt Van Nunen over zijn trots, houten banken op alle stations in Nederland in opdracht van Prorail. “Deze opdrachtgever wilde volledig FSC-houten banken op de NS-stations. Het zijn comfortabele en vooral mooie banken geworden.”

Beleving en branding Naast de intrinsieke motivatie om FSC-hout te gebruiken en de vereiste transparantie, moet duurzaam hout in de beleving worden opgenomen, vindt Van Niekerk. “Maak het herkenbaar, want uiteindelijk is dat inherent aan transparantie.” Ook Van den Wall Bake ziet hier een belangrijke winst: “Wanneer je als consument een huis koopt, moet FSC ook tot leven komen. Er is zoveel meer mogelijk met de huidige communicatietechnologie.” Naast branding zijn financieringsprikkels en een verregaande samenwerking met ketenpartners winstgebieden, zo menen de partijen. Koolen: “Een trigger voor opdrachtgevers en beleggers om duurzaam in te kopen, is bijvoorbeeld een groene financiering bij gebruik van FSC-hout. Wanneer je corporaties wilt motiveren, dan moet er op beleidsniveau

een verandering komen. ‘We willen duurzaam hout en vragen om een gecertificeerde levering’, moet dan de eis zijn vanuit deze partij. De commerciële markt kijkt in het algemeen liever naar prijs dan beleid, en daar kan een certificeringsmethodiek verduurzaming aanwakkeren.” “Met een kanttekening”, zegt Heye, “het gebruik van duurzaam hout wordt veel te zwak beoordeeld binnen een methodiek als BREEAM en hier zit niet echt beweging in. Wanneer je een aparte credit zou instellen voor houtgebruik, dan heb je hier een betere focus en krijgt het binnen de projecten de aandacht die het verdient.” “Dat betekent dat er veel lawaai gemaakt moet worden om dit op de agenda te krijgen”, vindt Van Marwijk. Een verplichting maken van de inkoop van duurzaam hout is misschien toekomstmuziek, maar zou hier een uitkomst bieden. “Verplicht het om FSC-hout te gebruiken, en stel als straf voor het niet opvolgen hiervan aftrek van een ster of punten in”, vindt Van Nunen. Daarnaast is volgens hem een verregaande samenwerking belangrijk. “Samenwerking en logistiek gaan steeds verder. Ik vind Greenworks van Raab Karcher daar een mooi voorbeeld van, want je zorgt hiermee dat de logistieke kant van je proces in orde is. Overleg in een vroeg stadium met elkaar en durf je leveranciers te vragen: leveren jullie goede kwaliteit en transparantie en past jullie product in mijn MVO-doelstelling?”

All-in Van Marwijk stelt dat bouwpartijen FSC-prestaties moeten vergelijken en hierover transparant moeten communiceren. Van den Wall Bake: “Dat klopt, het is dus een kwestie van all-in gaan op het gebied van duurzaam hout.” Ook Van Niekerk en Van den Hondel gaan in dit gedachtengoed mee: “Als je als sector all-in gaat kun je er ook als opdrachtgever niet meer omheen. Duurzaam inkopen moet tussen de oren zitten en wordt uiteindelijk heel normaal.”

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 57

57 29-01-15 14:29

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 58

29-01-15 14:29

Project

Toekomstbestendig is meer dan energieneutraal “Een energieneutraal gebouw maken kan iedereen”, zegt Atto Harsta, oprichter van Stichting Living Daylights en Aldus Bouwinnovatie. “De kunst is om een gezond, comfortabel én energieneutraal pand neer te zetten, want het geheel is belangrijker dan de som der delen.” Tekst: Marvin van Kempen

De Poorters van Montfoort, Foto: Torben Eskerod.

Nederland verduurzaamt en onderneemt steeds meer initiateven op het gebied van energieneutraal of energieleverend bouwen. Het kan lastig zijn om een keuze te maken voor een bouwvisie, ook al staan de projectambities duidelijk op papier. Er zijn verschillende visies en procesaanpakken om de ambities aan te koppelen, zoals Slimbouwen, Passiefhuis en Active House. Overkoepelend zien we dat de mense-

lijke behoefte en comfortvraag belangrijker worden. “Een goed teken”, vindt Harsta, “want het bouwlandschap zag er niet altijd zo uit.” Hij richtte Stichting Living Daylights op in 2003, toen er weinig gebouwen waren die werden ontworpen vanuit de aspecten gezondheid en natuur. “Hoewel we dat nu vaker terugzien, merken we nog steeds dat verduurzaming een energetisch gedreven vehikel is, omdat energie zichzelf snel terugverdient.”

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 59

59 29-01-15 14:29

Duurzame klimaatoplossingen in de utiliteitsbouw

Colt Concept EcoVision

De visie van Colt op de relatie tussen mens en energieneutraal bouwen Het Concept EcoVision omvat vrijwel iedere techniek waarmee het binnenklimaat in de utliteitsbouw geregeld wordt. Concept EcoVision zoekt de optimale verhouding tussen het verminderen van de energiebehoefte, het bufferen van energie en het uitwisselen van energie. Met traditionele systemen zoals natuurlijke ventilatie, koeling, verwarming en zonwering als ook innovatieve systemen zoals de mini WKO met buffer en hybridetechniek, de microwarmtepomp en de algengevel. Lees op: www.coltinfo.nl/ecovision hoe het Concept EcoVision zorgt voor gezonde, comfortabele en veilige gebouwen.

www.coltinfo.nl

februari 2015 | duurzaam gebouwd

Colt_DG_Ecovision_2015.indd 1 OPMAAK DG 29.indd 60

19-01-15 11:35 29-01-15 14:29

Project

het Active House-diagram ofwel radar. Je hebt drie delen: comfort, energie en milieu. Per onderdeel zijn parameters benoemd. Wanneer je de radar invult, krijg je inzage in de prestaties van je gebouwen. Bij een renovatie kun je de oude situatie met de nieuwe situatie vergelijken en zien wat de maatregelen concreet opleveren.”

Visueel

Active House-radar Poorters van Montfoort

Onterechte focus

de e -

Belangrijk is volgens hem dat gezondheidsaspecten maar weinig terugkomen in het kader energie, terwijl hier voor veel partijen de focus ligt. “Onterecht, want het zou juist goed zijn als de focus verschuift naar een meer holistische aanpak. Als je energienotanul ontwikkelt, dan neem je als uitgangspunt energie. Het is prachtig dat je aan het eind van het jaar geen energie hebt gebruikt. Als het gevolg hiervan is dat het comfort laag is en dit ten koste gaat van je gezondheid, dan vind ik dit een slechte ontwikkeling.” Als oprichter van Aldus Bouwinnovatie richt Harsta zich op de kernpunten Circulair & Gezond bouwen en innoveren. Op basis van deze speerpunten ontwikkelt hij producten en diensten, met een focus op balans en vanuit een (circulair) langetermijnperspectief. “Dat brengt hele nieuwe uitdagingen met zich mee. Als je een hele gezonde woning met heel veel licht ontwikkelt, dan ga je dat terugzien in de energetische waarde. Hieronder vallen bijvoorbeeld ook afwegingen rondom gezondheidsaspecten en de energie/CO2-inhoud van materialen. Dat is exact de reden dat je zeer goed moet nadenken over het holistische samenspel van deze factoren.”

en.

Volgende stap Hij ziet dat vooral koplopers zich bezighouden met het betrekken van comfort, gezondheid en milieu in de bouwopgave. Dit ziet hij dan ook als de volgende stap. “Corporaties hebben nu de mogelijkheid om hun voorraad toekomstbestendig te maken, ook omdat er allerlei innovatieve financieringsconstructies zijn. Woningen met een gezond milieu en waarvan de comfortvraag is ingevuld, zijn goed voorbereid op de toekomst.” Wie de volgende stap durft te nemen, vindt ondersteuning om duurzaamheidsambities vorm te geven. “In de vorm van

In de radar is het belang van balans duidelijk terug te zien. Het is namelijk feitelijk onmogelijk om alle parameters honderd procent in te vullen. “Als je bijvoorbeeld vol inzet op de kwaliteit van de binnenlucht, dan gaat dat ten koste van de energie. Door de radar in te vullen maak je de balans visueel en word je gedwongen keuzes te maken.” Volgens hem zou de radar – met wat aanpassingen – bruikbaar zijn voor een koppeling met prestatiecontracten. “Alle in te vullen parameters zijn meetbaar. Als je dit soort prestatieeisen wilt opnemen in een contractvorm, dan moet je deze eisen omzetten in eenheden. Daarnaast kan de Active House-visie prima gekoppeld worden met andere bouwvisies. Neem bijvoorbeeld het recentelijk gerealiseerde HoTT (House of Tomorrow Today), waarover we eerder publiceerden op DuurzaamGebouwd.nl. Bij de bouw zijn zowel de principes van Active House als Slimbouwen aangehouden. Een mooie combinatie, want hiermee zorg je enerzijds voor inzichtelijk toekomstbestendig bouwen en anderzijds een optimalisatie van je proces.”

Active House-radar bij de Poorters van Montfoort Eerder publiceerden we op DuurzaamGebouwd.nl over de Poorters van Montfoort, een Active Houserenovatie. Bij deze duurzame renovatie van tien woningen in Montfoort werd bijzondere aandacht besteed aan het realiseren van een comfortabel binnenklimaat en topprestaties in energieopwekking en besparing. Voor het project ontwikkelden Velux en Danfoss een renovatieconcept, waarbij de nadruk lag op het opwekken van zonne-energie, gebruik van passieve zonnewarmte en technologie voor energie- en klimaatbeheersing. Om de prestatieniveaus van een gebouw inzichtelijk te maken, is een Active House-radar in het leven geroepen. In het geval van de Poorters van Montfoort zien we dat de oude situatie (het lichtgroene vlak) fors verschilt met de prestaties van de gerenoveerde woningen (het donkergroene vlak). Vooral op de vlakken duurzame bouw, energievoorziening en energievraag is sprake van een forse verbeterslag. Gebouweigenaren, vastgoedontwikkelaars en andere geïnteresseerden kunnen via de website van Active House (www.activehouse.info) de radar invullen, om gebouwprestaties inzichtelijk te maken.

duurzaam gebouwd | februari 2015

11:35

OPMAAK DG 29.indd 61

61 29-01-15 14:29

ROCKPANEL, duurzaam van begin tot eind ROCKPANEL: onafhankelijk erkend als A+/A gevelbekleding

Rockpanel ?

De ROCKPANEL producten zijn duurzaam over de gehele levensduur. Het natuurlijke basismateriaal, het efficiënte productieproces, de duurzaamheid, het veilige gebruik en het geringe onderhoud maken ROCKPANEL tot een doordachte en verantwoorde keuze. Dat alles én het feit dat de platen volledig recycleerbaar zijn zorgen ervoor dat ROCKPANEL moeiteloos past in elk duurzaam bouwproces. Op basis van een Life Cycle Assessment (LCA) kende BRE Global ROCKPANEL een Environmental Product Declaration (EPD) toe. Bovendien werden de producten erkend als een van de beste in haar soort met A+ en A ratings voor diverse constructies. Ga voor meer informatie naar www.rockpanel.nl/aplus

Environmental Profiles Certificate No.427

26 62

december 2014||duurzaam duurzaamgebouwd gebouwd februari 2015

OPMAAK OPMAAK DG DG 28.indd 29.indd 26 62 BRE advertentie - DE.indd 1

20-11-14 29-01-15 11:22 14:29 3/05/12 14:32

Project

Management Advies Automatisering Bouw Huisvesting Vastgoed

Demontabel appartementencomplex In de afgelopen zomer is in het Limburgse Peel en Maas het eerste recyclebare, duurzame appartementencomplex van Nederland gebouwd: De Irenehof. Het complete gebouw is in minder dan vier maanden gebouwd. Neptunus heeft de gebruikte bouwtechniek ontwikkeld. Tekst: Gerrit Tenkink

NIEUWE

hebben IS HET

“

Koplopers

De demontabele bouw van De Irenehof in beeld. Foto: Neptunus. Mensen en bedrijven die lef hebben, die het proberen. Die op zoek gaan naar vernieuwing en verduurzaming, ondanks moeilijke omstandigheden. Ze zijn er altijd en zo ook in onze branche. De economische crisis in de bouwen vastgoedwereld heeft zware gevolgen gehad en is nog niet voorbij. Financiering van vastgoed is problematisch en op vastgoedportefeuilles worden Neptunus is specialist in het op grote schaal bouwengeleden. van Daarmee Alle onderdelen van het appartementencomplex zijn zware verliezen zijn ook de mogelijkheden om in duurzaamheidsmaatregelen tijdelijke supermarkten, bedrijfsgebouwen, kantoren en demontabel en opnieuw te gebruiken voor nieuwe constructe investeren afgenomen. Toch is duurzaamheid inmiddels een voorwaarde geworden bij de terminals. Het familiebedrijf uit het Limburgse Kessel heeft ties en andere projecten. Hierdoor dient het gebouw als transformatie, renovatie en het hergebruik van bestaand vastgoed. Dankzij die koplopers. zes vestigingen in Europa met in totaal 250 medewerkers. duurzame en flexibele, maar ook betaalbare oplossing. Het We zijn er trots op dat we met deze koplopers mogen samenwerken.

”

“Het concept van de supermarkten en bedrijfsgebouwen is het eerste demontabele gebouw dat voldoet aan het hebben we vertaald naar woningbouw”, zegt directeur/ Bouwbesluit, dit betekent dat de bouwvorm zowel statisch Hans de Jonge, directievoorzitter Brink Groep eigenaar Dorrie Eilers. als thermisch aan dezelfde eisen voldoet als vaste bouw.

brinkgroep.nl/duurzaam 11:22 14:32

OPMAAK DG 29.indd 63

duurzaam gebouwd | februari 2015

63 29-01-15 14:29

De houten spanten wekken de indruk dat het hier gaat om permanente bebouwing. Foto: Neptunus.

Tussenoplossing

Eigenaar

“De demografische ontwikkelingen zoals bevolkingskrimp en vergrijzing in de regio spelen een rol bij de keuze voor een tijdelijke gebouw. Naar verwachting is het woningtekort in deze regio over tien jaar verdwenen. Door deze onzekerheden en toekomstverwachtingen gaan projectontwikkelaars en corporaties op dit moment minder snel over tot nieuwbouw. Het tijdelijke huisvestingsconcept is dus een duurzaam en flexibel alternatief op de vaste bouw”, legt Eilers uit. “Units zoals we die kennen vanuit de studentenhuisvesting, voldoen in dit geval niet aan de vraag. De huurders van deze appartementen hebben een ‘tijdelijk’ huurcontract voor maximaal twee jaar. Dit is een mooie tussenoplossing. Het appartementencomplex is bedoeld voor zogenoemde woonurgente groepen, die moeilijk een betaalbare huurwoning kunnen vinden. Het gaat bijvoorbeeld om jongeren die door de crisis moeilijker aan een hypotheek kunnen komen, gescheiden mensen, seizoensarbeiders en studenten die na hun studie terugkeren naar de regio.“

Het appartementengebouw omvat in totaal zestien tweekamerappartementen en vier drie kamerappartementen. De tweekamerappartementen hebben een afmeting van 30 m2 en zijn voorzien van een gecombineerde douche-toilet, een woonkamer met open keuken, één slaapkamer en kleine entree. De afmeting van het totale complex: 12 x 36 m. Neptunus blijft eigenaar van het pand en de woningcorporatie Wonen Limburg beheert de appartementen.

Constructie Opvallend is de hoogte van de appartementen: 3,5 meter. “De hoogte sluit aan bij de afmetingen die we gebruiken bij de bouw van onze andere demontabele producten, bijvoorbeeld bij klaslokalen.” Voor de begane grondvloeren en verdiepingsvloeren zijn massief houten vloeren toegepast. Deze kruislaaghoutenvloeren zijn 160 mm dik. Voor de begane grondvloer zijn de vloerplaten op een staalconstructie gelegd, die op betonplaten is geplaatst. De

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 64

29-01-15 14:30

Project

tussenruimte is gevuld met een 250 mm dikke laag schelpen. Deze voorkomt dat kou en vocht onder de begane grondvloer komen. Fermacell-platen zorgen voor de geluidsisolatie. De constructie is verder opgebouwd uit aluminium kolommen. Deze kolommen (220 x 400 cm) lopen over de twee bouwlagen door. De kolommen staan alleen in de gevellijn, wat ook de mogelijkheid biedt om de hemelwaterafvoeren in de kolommen te plaatsen. De houten liggers met een afmetingen van 775 x 120 mm (h x b) zijn gebruikt in de verdiepingsvloer en voor de dakconstructie. Het exterieur is afgewerkt met gelamineerde houten staanders en liggers uit lariks. De staanders en liggers doen ook dienst als dragende constructie voor de galerij.

Standaard “We maken alleen gebruik van standaardmaten en standaardproducten. De aluminium verbindingsconstructies gebruiken we bijvoorbeeld bij onze supermarkten, bedrijfsgebouwen en terminals. Ook bij het keukenblok en de natte cel gaat het om een standaard product. Alles is zo veel mogelijk standaard om het zo betaalbaar te houden en snel te kunnen bouwen”, zegt Eilers. Ze voegt eraan toe dat op materialen niet is bezuinigd. “De materialen zijn degelijk en duurzaam. Uiteraard is dat ook in ons eigen belang. We voeren zelf het onderhoud uit. Je wilt niet drie keer per week op de stoep staan, omdat er iets kapot is. Bovendien is het voor ons ook geen reclame als het complex binnen vijf jaar een uitgewoonde indruk maakt.”

Plug-and-play weggewerkt Het exterieur is afgewerkt met gelamineerde houten staanders en liggers uit lariks. De staanders en liggers doen ook dienst als dragende constructie voor de galerij. De hemelwaterafvoer is in de aluminium kolommen verwerkt. Foto: Uitgeverij Gelderland.

Dorrie Eilers: “De materialen zijn degelijk en duurzaam. Het is voor ons bijvoorbeeld geen reclame als het complex binnen vijf jaar een uitgewoonde indruk maakt.” Foto: Neptunus.

De energievoorziening, inclusief verwarming, in het complex bestaat volledig uit elektrische voorzieningen. De helft van het totale elektriciteitsverbruik wordt opgewekt door 96 zonnepanelen. De elektra is plug-and-play weggewerkt in de wanden. Tot nu toe heeft Eilers veel enthousiaste reacties gehad op deze demontabele bouw. “Ik heb er veel vertrouwen in dat de markt dit oppakt. Wat betreft indeling kunnen we aanpassingen maken. Ons uitgangspunt blijft echter altijd de standaardconstructie, zoals we die gebruiken voor onze andere demontabele projecten. Juist dat snel opbouwen en hergebruiken, maakt het project duurzaam en betaalbaar.” Voor het interieur is ze niet primair uitgegaan van duurzaamheid in de zin van herbruikbaarheid. “We hebben gekozen voor standaardproducten. Als we over tien jaar gaan slopen, dan verwacht ik niet dat we de keukenkastjes en de douchecabines opnieuw kunnen gebruiken”, zegt Eilers. Op het gebied van verduurzaming ziet ze daar nog wel een verbeterpunt. “Dit is voor ons een pilot. Als er bedrijven zijn die willen inhaken en kunnen zorgen voor een verdere betaalbare verduurzaming van het project – bijvoorbeeld voor wat betreft materiaalgebruik in keuken en natte cel – dan zijn zij uiteraard van harte welkom. Wij willen het product heel graag samen met partners verder perfectioneren.”

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 65

65 29-01-15 14:30

NATURALLY FRESH AIR

De klimaatbeheersing van de meeste (kantoor)gebouwen verdunt vervuilde lucht en verbruikt de helft van de totale energie. ionair® zuivert elk binnenklimaat met natuurlijke lucht-ionen. Deze ionisatietechniek is mogelijk in bestaande en nieuwe klimaatsystemen.

Resultaat: een binnenklimaat vergelijkbaar met pure buitenlucht én tenminste 25% minder energiekosten. Daarom is ionair® in de meest duurzame gebouwen over de hele wereld terug te vinden. Uw gebouw gezonder én energiezuiniger?

februari 2015 | duurzaam gebouwd

ionair® · Telefoon +31 88 234 0567 · info@ionair.com · www.ionair.nl

OPMAAK DG 29.indd 66

29-01-15 14:30

Project

Duurzaamheid maakt school

De bouwbranche moet aan steeds complexere eisen voldoen, in een marktomgeving die continu in ontwikkeling is. Voor Rockwool reden voor een Forum over de laatste trends op het gebied van energie-efficiency, milieu-eisen en duurzaamheid. Met als aansprekend voorbeeld: de nieuwbouw van de Brede School Houthaven in Amsterdam. Tekst: Wilma Schreiber

Doel van het Forum, aldus dagvoorzitter Michiel van Raaij (hoofdredacteur Architectenweb), is diverse marktpartijen hun kennis op het gebied van duurzaamheid te laten delen. Architect Marlies Rohmer, die als eerste het podium betreedt, tekende voor het ontwerp van de Brede School Houthaven - tevens de locatie voor het Forum. Wellicht de eerste zogeheten frisse school met een klasse A binnenklimaat, een energieneutrale school ook. Rohmer gaat in op de paradoxale keuzen van een architect bij zo’n gebouw. “Een duurzaam gebouw is soms een stapeling van techniek, maar dan is het nog geen architectuur. Een gebouw moet meer zijn dan de som der delen”, stelt ze.

Om tot een duurzaam gebouw te komen, hanteert Rohmer een drietal uitgangspunten. De lowtech principes (waaronder trias energetica), sociale verankering in het stedelijk weefsel (school als kathedraal in de wijk, die diverse maatschappelijke functies vervult) en materiaalbesparing. Dit heeft bij de Brede School Houthaven geleid tot een compact, flexibel gebouw met steeds verschuivende functies. “Zoals in meer projecten combineer ik een robuust generiek casco met een mooie jurk, de gevel. Dankzij die eenvoudige plattegrond en veel repetitieve elementen houd je geld over voor de inrichting. Die jurk geeft het gebouw zijn identiteit.”

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 67

67 29-01-15 14:30

Samen naar de toekomst

Zehnder - J.E. StorkAir wordt Zehnder Vier mee en win een AirWheel! Meld u aan voor de actie op www.samennaardetoekomst.nl

Verwarming

Koeling

Ventilatie

Filtering

Zehnder, uw partner voor het totale binnenklimaat Zehnder - J.E. StorkAir wordt Zehnder. Na eerder de krachten al te hebben gebundeld, zullen wij vanaf 1 maart 2015 als één merk verder gaan. Hierdoor is nog meer synergie mogelijk als totaalleverancier voor het binnenklimaat. Door de optimale afstemming tussen onze expertisegebieden ventilatie, verwarming, koeling en filtering kunnen we, naast afzonderlijke producten, totaaloplossingen bieden voor een gezond, comfortabel en energiezuinig binnenklimaat in woningen en gebouwen. Het ventilatieteam van ervaren en gespecialiseerde medewerkers blijft u ondersteunen en uw vertrouwde contactpersoon is en blijft dezelfde. Vanaf 1 maart is er een website voor alle producten en systemen die we aanbieden: www.zehnder.nl.

Zehnder Group Nederland ∙ Lingenstraat 2 ∙ 8028 PM Zwolle ∙ T 038 429 69 11 www.zehnder-jestorkair.nl

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 68

29-01-15 14:30

Project

Afwegingen Overal kijk je dwars door het gebouw heen, onder meer dankzij een aantal vides; daglicht speelt een belangrijke rol bij frisse scholen. Van materiaalbesparing is niet echt sprake, erkent Rohmer. “Ik heb ingezet op zwaar materiaal, in de hoop dat het gebouw daardoor langer meegaat en het weinig onderhoud vergt. En veel met hout gewerkt, vanwege de kleinere ecologische footprint ervan.” Ter illustratie noemt ze een van de vele duurzaamheidsparadoxen: “Daglicht is een must en bij meer licht heb je minder lampen nodig. Meer licht betekent echter in de zomer ook meer warmte en dus energieverbruik om te koelen. Zo moet je continu afwegingen maken.” De Brede School Houthaven heeft een Rc5, HR++ glas en een U van 1,1. De school is voorzien van 1.800 vierkante meter zonnepanelen. De GPR-score is 8,8. “De afschrijving van het gebouw loopt over 50 jaar. De bouwkosten bedroegen 1.500 euro per vierkante meter.” De volgende spreker is Daan Josee van het Deventer Architecten- en ingenieursbureau Kristinsson dat zich al jaren toelegt op duurzaam bouwen. Hij sluit aan bij de paradoxen van Rohmer met een natuurkundig betoog over bindende en spreidende krachten in de natuur. De wens tot duurzaamheid leidt in zijn ogen tot verkramping bij bouwende partijen: angst voor verlies van energie en materiaal doet hen ernaar streven om alles bij een gebouw met elkaar in evenwicht te brengen. Josee pleit ervoor om de tijd in de materiaalkringloop te bekorten door deze kringloop dichter bij huis te organiseren, voor de productieprocessen van zowel wonen, werken en leven. Hij verwijst hierbij naar het Zonneterp-ontwerp (2005) van zijn bureau, waarbij de kringlopen van warmte, koolstof, water en mineralen werden ‘gesloten’. Het ontwerp maakte effectief gebruik van duurzame energie, zonder emissies naar het milieu en was bovendien rendabel - maar werd nooit gerealiseerd. Een recenter project, Villa Flora (2012), wél. Ondanks dat het gebouw grotendeels uit glas bestaat, heeft het een overschot aan energie en fungeert het als donorgebouw, voornamelijk dankzij de toepassing van een speciaal voor het project ontwikkelde fijndraad warmtewisselaar. “Het

volledig demontabele skelet is één grote radiator, holle vloeren met pijpen ertussen. De gebouwhuid past zich aan de buitentemperatuur aan”, verklaart Josee. “We zijn mettertijd in thermosflessen beland, waarin je niets voelt of hoort van de buitenwereld. Villa Flora is geen energieburcht, maar een communicerend vat met zijn omgeving, in balans met bodem en lucht. Dit is een nieuw spoor voor architecten.”

Gezond binnenklimaat Voor de pauze laat Peter-Jan de Groot (Rockpanel Group) met twee projecten zien hoe energetische en sociale renovatie mensen het gevoel kan geven in een plezierige en veilige wijk te wonen. En dat kan met duurzame producten. “Onze panelen zijn brandveilig, volledig recyclebaar en worden duurzaam geproduceerd.” Daarna volgt een aantal korte presentaties over een gezond binnenklimaat. Pascal van Dort (Rockfon) vertelt hoe belangrijk absorberende materialen zijn voor een optimale ruimteakoestiek. Rob Kragt (Desso) belicht de Airmaster, een nieuwe duurzame tapijttegel die fijnstof vasthoudt. Marthijn Reekers (Velux) gaat in op het belang van daglicht voor de gezondheid. Leo Faassen (Fasiani) houdt kleurrijk gekleed een gloedvol betoog voor meer kleur in gebouwen en de positieve invloed hiervan op gebruikers. Ed Vissenberg (Danfoss) spreekt over het belang van waterzijdig inregelen voor energie-efficiëntie en Luco Brouwer (Grundfoss) sluit de rij met een pleidooi voor energiezuinige pompen. Tot slot belicht Louis Cleef de MVO-visie van Rockwool Benelux Holding. Eerder had collega De Groot al verklapt dat de holding een vijfde positie had weten te veroveren in de sector industriële goederen op de Transparantiebenchmark van het ministerie van EZ. “Wij streven naar duurzame langetermijnoplossingen met meerwaarde, die mensen en hun omgeving beschermen. Daarnaast vinden we eerlijk en verantwoord presteren belangrijk”, zegt hij. “Een recent rapport hierover heeft het bedrijf in beweging gezet. We hebben processen transparanter gemaakt en ingezet op samenwerking. Met die mooie vijfde plaats als resultaat.”

Dagvoorzitter Michiel van Raaij verwelkomt de deelnemers aan het Forum.

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 69

69 29-01-15 14:30

RAI Amtrium gezien vanaf het Europaplein in Amsterdam.

Het atrium.

RAI geeft eigen duurzaamheidseisen gestalte Met de bouw van zijn twee nieuwe gebouwen toont Amsterdam RAI zijn duurzaamheidsstreven. Het parkeergebouw dat in 2016 gereed is, wordt gebouwd naar de huidige duurzame maatstaven. Bij Amtrium – in mei gebruiksklaar – is BREEAM-NL Nieuwbouw Excellent het doel. “Wij willen de duurzaamste evenementenorganisator van Europa zijn.” Tekst: Tim van Dorsten, beeld: Amsterdam RAI

Voor menig beurs- en congresbezoeker is het een bekende wandeling: van het NS-station Amsterdam RAI naar het Europaplein. Vanaf komende lente biedt de evenementenorganisator zijn bezoekers een groener aanzicht. “Als onze bezoekers die route bewandelen, arriveren ze aan de zuidkant. Aan die kant van het Amtrium plaatsen we een verticale tuin. Zo bieden we hen vanaf het treinstation een mooie, natuurlijke en groene blik”, vertelt Wilco van den Born, projectmanager Nieuwbouw Scheldepleingebouw Amsterdam RAI.

Cityfarming Dit groene aanzicht was een belangrijk argument om voor zo’n tuin te kiezen. “Marketingtechnisch zeker: het geeft ons een groene, duurzame uitstraling.” Dat wil echter niet zeggen dat RAI niets met deze verticale tuin doet. “Op het zuiden is de zonkracht het sterkst. Door hier enkelglas te plaatsen, maken we er een kas van: cityfarming. Op die manier kweken we hier groente en kruiden - voor de irrigatie gebruiken we regenwater – die we in ons restaurant gebruiken. Daarnaast verkopen we ze aan het nieuw te openen restaurant Roast, dat in de

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 70

29-01-15 14:30

Project

noordkant van het Amtrium komt. Dit restaurant is van Michel en Saskia Deenik, eigenaren van Visaandeschelde, het restaurant dat tegenover Amtrium ligt.” Behalve groente en kruiden gebruikt RAI de warmte en vocht uit die kas om zowel de temperatuur als de luchtvochtigheid in de rest van het Amtrium op het juiste niveau te krijgen. “Dat doen we met het wko-systeem.”

begeleiding van projectbureau is deze uitvoerder samen met Kropman Installatietechniek verantwoordelijk voor de realisatie van dit gebouw. “We hebben negen verschillende containers staan, die Sita controleert en leegt. Met formulieren geeft deze afvalverwerker aan of we het afval goed hebben gescheiden. Die formulieren hebben we nodig bij de uiteindelijk BREEAM-aanvraag.”

Stand verplicht

Flexibiliteit

Onder meer met dit systeem wil RAI met Amtrium voor het duurzaamheidscertificaat BREEAM-NL Excellent gaan. Hierbij helpen ook de 174 zonnepanelen die op het vide-, beton en kasdak in het totaal 1.559 m2 innemen en hiermee 48,74 kilowattpiek aan vermogen opwekken. Daarnaast beschikt Amsterdam RAI over vliesgevels van duurzaam FSC-hout en ledverlichting. “Ons doel is om de duurzaamste evenementenorganisator van Europa te zijn”, legt Van den Born uit. “We zijn het daarom aan onze stand verplicht om te gaan voor dat duurzaamheidscertificaat.” Dit streven bleek al in 2012, toen Amsterdam RAI zijn toekomstvisie presenteerde. Samen met Dienst Zuidas van de gemeente Amsterdam liet de evenementenorganisator destijds al weten hoge ambities op het gebied van duurzame ontwikkelingen te hebben. Met het streven naar een BREEAM-NL Nieuwbouw Excellent-certificaat, dankzij onder meer een eigen wko-systeem, zonnecelmatten en een verticale tuin, past Amtrium in dit plaatje.

Uit datzelfde rapport uit 2012 komt ook naar voren dat RAI duurzaamheid breder ziet dan enkel specifieke milieumaatregelen. Onder meer flexibiliteit en een duurzame inrichting rekent het Amsterdamse bedrijf tot dit begrip. Dit komt duidelijk naar voren in Amtrium. “Net als in het huidige RAI-pand Elicium staat ook in Amtrium multifunctioneel gebruik centraal. We willen dat dit nieuwe gebouw inzetbaar is als kantoor-, congres-, vergader- en beursruimte”, vertelt Van den Born. De Krijger legt uit hoe de invulling hiervan plaatsvindt. “De bovenste drie etages beschikken om de 2,50 meter over een bandraster. Hiermee kunnen klanten zelf een kantoorruimte vormen. We hebben het klimaatsysteem en de isolatie hierop aangepast, zodat verschillende groepen geen overlast van elkaar hebben.”

Afvalscheiding Dit certificaat beperkt zich echter niet tot het opwekken van duurzame energie. Ook tijdens het bouwproces moeten opdrachtgever RAI en uitvoerder BAM aan veel eisen voldoen. “Neem nu de afvalscheiding”, legt Henk de Krijger, hoofduitvoerder van BAM Utiliteitsbouw, uit. Onder

‘Met het streven naar een BREEAM-NL Nieuwbouw Excellent-certificaat past Amtrium in het duurzame plaatje van RAI’ duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 71

71 29-01-15 14:30

Making the best better

Uitsluitend werken met de beste materialen. Jarenlange ervaring met passie voor het vak. Zó ontstaat een schitterend eindresultaat. Al meer dan 36 jaar garandeert Wédéflex de allerhoogste kwaliteit.

Dat kunnen we alleen door samen te werken met échte vakspecialisten: Onze Wédéflex Established Dealers. Want door elkaar steeds opnieuw te inspireren en te versterken, zijn we in staat het beste nog beter te maken.

Wédéflex Duurzame Daksystemen Zuid-Willemsvaart 14, Postbus 811, 5201 AV ’s-Hertogenbosch

februari 2015 |Telefoon: duurzaam073 gebouwd - 613 10 40, Fax: 073 - 614 62 46, E-mail: info@wedeflex.nl, Internet: www.wedeflex.nl

WED4148 advertentie A4-v3.indd 1 OPMAAK DG 29.indd 72

05-01-15-wk02 17:03 29-01-15 14:30

Project

Waarom Amtrium?

In het hart van het Amtrium ligt het atrium, naamgever van het gebouw. “Amtrium is de samenvoeging van atrium en Amsterdam”, legt Van den Born uit. “We wilden een naam die aansluit bij een gebouwnaam als Elicium.” Dit laatstgenoemde multifunctionele gebouw beschikt over twintig vergaderzalen en was, tot de komst van het Amtrium, het jongste gebouw van Amsterdam RAI. Net als Amtrium is ook Elicium, dat in september 2009 is geopend, een duurzaam en multifunctioneel beurs-, congres- en vergadergebouw.

‘Verticale tuin geeft RAI een groene, duurzame uitstraling’

In het hart van het Amtrium ligt het atrium, dat op de tweede etage begint en de bovenste drie etages verbindt. Om het zonlicht – want gezonder dan kunstlicht – op duurzame manier op de volledige etages te krijgen, beschikken de houten tussenstukken tussen de etages over spiegels. “Ze weerkaatsen de zon vanuit het glazen plafond over de gehele etage. Daarnaast zorgen we aan de oostkant voor passieve zonwering. Dit absorbeert en reflecteert de stralingsenergie aan de buitenkant van het gebouw, zodat een ventilatie- of koelsysteem deze warmte niet hoeft af te voeren.” In het gebouw is actieve lichtwering. “Verder beschikt het volledige gebouw over ledverlichting”, aldus Van den Born.

Geen BREEAM-classificatie Die flexibiliteit is niet alleen het kernwoord voor het Amtrium. Dit geldt ook voor het nieuwe RAI Parkeergebouw, dat naar verwachting in april 2016 klaar is. Dit duurzame gebouw voor 900 auto’s wordt 26 meter hoog en krijgt zeven etages. De eerste verdieping is door de dubbele hoogte van 7,20 meter inzetbaar als expositieruimte bij grote evenementen en als bufferruimte voor vrachtverkeer. Er is echter nog geen BREEAM-classificatie beschikbaar voor parkeergarages. Wel neemt RAI zo veel mogelijk eisen mee in het ontwerpproces om zo de mogelijkheid van certificering na realisatie open te houden. Beide gebouwen zijn overigens ontworpen door Mels Crouwel van Benthem Crouwel Architekten, die al eerder verantwoordelijk was voor het ontwerp van RAI Elicium.

Toekomst

In de nabije toekomst breidt komt er ook een RAI Hotel, een ‘on site’ viersterrenhotel met ten minste 650 kamers. Tot begin september konden (coalities van) partijen zich inschrijven voor deze tender. Gemeente Amsterdam en Amsterdam RAI hopen begin 2015 deze tender af te ronden en de planvorming te starten. De start van de bouw staat gepland voor medio 2016. Op DuurzaamGebouwd.nl houden we u hierover op de hoogte.

duurzaam gebouwd | februari 2015

17:03

OPMAAK DG 29.indd 73

73 29-01-15 14:30

Luchtverdeling essentieel voor Klimaatplafonds van Solid Air een gezond binnenklimaat • De hoogste standaard voor goed geklimatiseerde ruimtes Met klimaatplafonds van Solid Air worden Hoogste comfortklasse koeling, verwarming en verse lucht aangevoerd Dezelfde warmteopbrengst Een goed binnenklimaat verbetert de prestaties van de van een ruimte. via het plafond. Dit levert indrukwekkende alsgebruikers met radiatoren Essentieelop. is hoe de lucht wordtvan verdeeld. Solid Air is Meer specialist in luchtverdeeltechniek. prestaties Klimaatplafonds Solid Air koelvermogen, geen tocht! worden overal toegepast, waar belangrijk Energiezuiniger dan andere Wij ontwikkelen en leveren eenhet groot assortiment hoogwaardige koelconvectoren, isroosters, dat mensen zich prettig voelen. klimaatsystemen volumeregelaars, regelkeppen en andere luchttechnische producten.

• • • • Overal toepasbaar Door eigen productie- en testfaciliteiten biedt Solid• AirEnergetisch een hoge mate van flexibiliteit. verantwoord • Lange levensduur

BIM READY!

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.com

Tel +31 20 696 69 95

mail@solid-air.nl solid-air.com

solid-air.nl

Bewust leven met ramen & deuren

ONZE HOUTEN RAMEN ZIJN IN TOPVORM • EnergyPlus-ramen zijn voorzien van 2 kurklagen met Accoya buitenschil • voldoen aan de hoogste bouwvereisten van Uw 1,0 tot ≤ 0,8 W/m2K • glas tot Ug 0,4 W/m2K voor een optimale isolatie • uitgebreid kleurengamma • optimale bescherming en eenvoudige bediening dankzij het veiligheids-draai-kip-beslag • alle raamsystemen zijn verkrijgbaar met aluminium bekleding

Uw ≤

1,0

Uw ≤

0,8

• schuifelementen en deuren zijn ook leverbaar • gepatenteerde profielverbindingen

ewitherm bvba • Industrieweg 2091 • B-3520 Zonhoven, Tel. +32 (0)11 440 700 • Fax +32 (0)11 440 709 • www.ewitherm.be

20140125_ewitherm advertentie_v2.indd 1

OPMAAK OPMAAK DG DG 25.indd 29.indd 120 74

11/02/14 13:45

24-02-14 29-01-1514:37 14:30

Project Geautomatiseerd zonweringconcept gunstig voor eindklanten én ketenpartners

Samen de puzzel leggen Duurzaam en toekomstbestendig bouwen valt of staat met samenwerking in de bouwkolom. Ook met betrekking tot gebouwautomatisering is het van eminent belang dat partijen elkaars taal spreken. Laurens de Lange (commercieel directeur bij Unica) en Bas Ambachtsheer (CEO van Verosol) geven naar aanleiding van een nieuw automatiseringsconcept van Versosol hun visie op dit onderwerp. Tekst: Henk-Jan Hoekjen

Er is een tijd geweest dat een installatiebedrijf als Unica en een zonweringfabrikant als Verosol betrekkelijk weinig met elkaar van doen hadden. Natuurlijk: beide zijn sinds jaar en dag gericht op de bouwsector. Maar bij de traditionele manier van werken bleef elk bedrijf toch vooral actief op zijn eigen terrein. “Die manier van werken is echter totaal achterhaald”, zegt Bas Ambachtsheer. De directeur van Verosol – zelf in het verleden werkzaam in de installatiesector – is er van overtuigd dat de toekomst is aan bedrijven die nauw samenwerken. “We kunnen alleen een echte stap maken op het gebied van duurzaamheid wanneer we elkaars taal gaan spreken. En dat wordt met de toenemende automatisering alleen maar belangrijker.” Laurens de Lange knikt. De commercieel directeur van Unica is er zich als geen ander van bewust hoe belangrijk samen-

werking is. “Wij zijn een ‘integrator’. Wij proberen voor de eindklant het gebouwautomatiseringssysteem zo in te richten, dat alle functies op een slimme manier geïntegreerd zijn. Samenwerking is daarvoor essentieel. Want gezamenlijk kun je tot slimmere oplossingen komen tegen lagere investeringskosten.”

Geautomatiseerd systeem Duurzaamheid is daarbij een belangrijk (alhoewel bij lange na niet het enige) uitgangspunt. Beide bedrijven hebben dit aspect hoog in het vaandel staan. Zo geeft De Lange aan dat Unica in 2004 de ambitie heeft uitgesproken om in 2010 het meest duurzame installatiebedrijf van het land te zijn (‘die ambitie hebben we waargemaakt’) en benadrukt Ambachtsheer dat het product van zijn bedrijf van zichzelf al duurzaam

De meerwaarde van de systemen van Verosol zit onder meer in de reflectieve waarde van de doeken.

duurzaam gebouwd | februari 2015

14:37

OPMAAK DG 29.indd 75

29-01-15 14:30

Air Excellent koppelt uw woning moeiteloos aan een gezond binnenklimaat!

Rond en halfrond eenvoudig combineren Het Ubbink Air Excellent luchtverdeelsysteem is een modulair systeem, dat geschikt is voor alle mechanische ventilatiesystemen met of zonder warmteterugwinning. Iedere ventilatie-unit, ongeacht het merk, kan worden aangesloten op de verschillende systeemluchtverdeelkasten. Het Air Excellent systeem is uniek doordat ronde en halfronde kanalen moeiteloos gecombineerd kunnen worden. Voordelen: • Flexibel en modulair systeem • Ontwerpvrijheid combinatiemogelijkheden ronde en halfronde kanalen • Past op iedere ventilatie-unit, ongeacht het merk • Verlaging energieverbruik en geluidsniveau door lagere drukverliezen • Beperkte geluidsoverdracht door geïsoleerde luchtverdeelkasten • Beperkte inbouwhoogte door gebruik van halfrond kanaal

Halfrond kanaal

• Luchtdichte trekvaste aansluitingen door mechanische verbindingen • In te storten en vormvast • Snelle en eenvoudige inbedrijfstelling • Anti-statische en anti-bacteriële eigenschappen en eenvoudige reiniging • BIM gereed • Als eerste systeem TÜV SÜD gecertificeerd • Geschikt voor nieuwbouw en renovatie

Rond kanaal

Koppelstuk rond/halfrond

Ubbink, dat werkt wel zo makkelijk! www.airexcellent.nl OPMAAK DG 29.indd 76 UBB14-1039 Adv 'Air Excellent'_v4.indd 1

29-01-15 14:30 09-01-15 14:41

Project

Laurens de Lange: “Door samen te werken kun je een hogere kwaliteit realiseren.”

Bas Ambachtsheer: “Een oplossing is alleen werkelijk functioneel wanneer deze op het juiste moment wordt ingezet.”

is. “Al sinds het ontstaan van ons product in 1963 is het mogelijk met onze zonwering te besparen op de koeling van een gebouw. Wij leveren in principe een functionele oplossing. De meerwaarde zit in de reflectieve waarde van onze doeken die op een unieke manier geproduceerd worden in Eibergen. Het systeem is het meest functioneel wanneer het op het juiste moment wordt ingezet.” Automatisering kan hierbij een belangrijke rol spelen. Niet voor niets is het alleen mogelijk BREEAM- en LEED-punten te scoren wanneer een zonweringsysteem geautomatiseerd is: onderzoek heeft namelijk uitgewezen dat wanneer een systeem aan de grillen van verschillende gebruikers wordt overgelaten, het vaak juist meer energie verbruikt. “Het is de automatisering die ervoor zorgt dat je op het juiste moment de zon reflecteert en energie bespaart”, aldus Ambachtsheer. “Momenteel is maar zo’n 10 procent van de zonweringsystemen geautomatiseerd. Dat percentage kan omhoog. We introduceren in februari een automatiseringsconcept waarmee we een belangrijke stap zetten. Het betreft een systeem dat ontworpen is op laag energieverbruik, zodat een klein stukje solar-panel afdoende is om de zonwering het gehele jaar aan te drijven. Verder is het onder meer uitgerust met een tool waarmee de installateur het makkelijk kan installeren en de zonwering gemakkelijk uit te lijnen is. Via de cloud is er een servicemodule beschikbaar met het oog op prestatie- en onderhoudscontracten.”

belang. Dat betekent dat je de kennis van de verschillende partijen in de keten zo goed mogelijk op elkaar moet afstemmen; je moet de puzzel gezamenlijk leggen. Daarom zijn wij zo blij met initiatieven zoals het nieuwe automatiseringsconcept van Verosol: zij hebben geïnvesteerd in kennis en slaan daarmee een brug naar onze wereld. Daardoor kun je gezamenlijk een hogere kwaliteit realiseren, bij meer duurzaamheid én eenvoudigere bediening.” Ook dat laatstgenoemde aspect is van groot belang, benadrukken beiden. Ambachtsheer: “Het gevaar van een geautomatiseerd systeem is, dat gebruikers het gevoel hebben dat ze er geen controle over hebben. En dat kan leiden tot irritatie. Wij denken dat we een deel van die irritatie kunnen wegnemen door het geluid van het systeem te minimaliseren. Daarom hebben we binnen het nieuwe concept een aandrijving met een regelbare RPM (revolutions per minute), zodat het systeem op het laagst mogelijk geluidsniveau ingesteld kan worden.”

Inpasbaarheid Een dergelijk automatiseringsconcept is niet alleen in het voordeel van de eindklant, maar spreekt ook installatiebedrijven als Unica zeer aan. “We krijgen van productleveranciers allerlei ingewikkelde puzzelstukjes aangereikt, die wij vervolgens op een zo goed mogelijk manier moeten integreren in een gebouwautomatiseringssysteem”, zegt De Lange hierover. “De inpasbaarheid van al die producten is van groot

Aanvullende ontwikkelingen “Wij hebben met de introductie van ons nieuwe automatiseringssysteem een belangrijke nieuwe stap gezet”, vervolgt de Verosol-man. “Maar het is zeker niet de laatste stap.” De Lange knikt. “Er zijn allerlei aanvullende ontwikkelingen denkbaar. Zo zou je bijvoorbeeld kunnen denken aan de integratie van weersvoorspellingen in het systeem. Dat betekent dat een zonweringsysteem niet alleen reageert op de actuele weerssituatie, maar ook op de weersituatie later op de dag. Ook dat heeft weer een positieve invloed op de duurzaamheid en het comfort van dergelijke systemen.” Ambachtsheer is enthousiast over dit soort nieuwe mogelijkheden. “Dat zijn interessante ontwikkelingen waarin wij zeer geïnteresseerd zijn. Vooral omdat we weten dat je alleen grote stappen kunt maken wanneer je samen innoveert.”

duurzaam gebouwd | februari 2015

14:41

OPMAAK DG 29.indd 77

77 29-01-15 14:30

De plaatsing van het dak in Holten.

Vandaag bouwen, morgen wonen Vorig jaar lanceerde VolkerWessels zijn concept MorgenWonen. Hierin zet het bouwconcern binnen één dag een woning in elkaar. “Het Cradle to Cradle-principe speelt hierbij een belangrijke rol: de woningen zijn in de toekomst ook eenvoudig uit elkaar te halen en te verplaatsen.” Tekst: Tim van Dorsten

“Wij denken dat de huidige bouwmethode eindig is. Met dit concept willen we de kwaliteit en veiligheid van onze bouwprojecten garanderen, ongeacht de weersomstandigheden.” Volgens Rik Hulsman, manager Markt & Innovatie bij VolkerWessels, is dit de reden geweest om MorgenWonen te ontwikkelen. Dit nieuwe bouwconcept bleek direct een succes, want eind vorig jaar heeft het bouwconcern aan de Tilburgse Lourdeskade de honderdste woning op deze manier gerealiseerd. Dit is onder meer te danken aan de snelheid, want een woning is binnen één dag te bouwen.

plaats vindt enkel de droge assemblage plaats”, vertelt Hulsman. In die fabrieken fabriceert VolkerWessels tachtig procent van de bouwonderdelen. De badkamer en het toilet wil hij extra onder de aandacht brengen. “Het enige 3D-element van deze woningen. In zijn geheel vervoeren we dit per vrachtwagen naar de bouwplaats.” Die logistiek is een niet onbelangrijk aspect. Om een huis in één dag te kunnen bouwen, moeten de materialen op tijd aanwezig zijn. “Met zes vrachtwagens rijden we vanuit onze fabrieken naar de bouwlocatie. Vooralsnog is dit altijd goed gegaan.”

Droge assemblage

Herplaatsen

“In onze eigen fabrieken maken we alle elementen van MorgenWonen-woningen plug-and-play. Op de bouw-

Hulsman beschrijft het concept MorgenWonen als Cradle to Cradle. “Het is een nieuwbouwconcept, maar we storten

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 78

29-01-15 14:30

Project

Het 3D-element van MorgenWonen: de badkamer.

De woningen in Holten: in één dag gebouwd.

niets in. Dit doen we expres: mocht het nodig zijn, dan kunnen we in de toekomst de woningen eenvoudig uit elkaar halen en ergens anders plaatsen.” Ook de energie-installaties zijn aanpasbaar. “Alle woningen die we volgens dit concept bouwen, zijn op basis van energienotanul. Mochten de mogelijkheden van de energieinstallaties in de toekomst nog verder verbeteren, dan kunnen we de huizen hierop aanpassen.” Het gebruikte bouwmateriaal is overigens nog niet Cradle to Cradle. “Daar werken we aan”, vertelt Hulsman. “Het skelet van het huis is van beton, het dak is van hout. Als materiaal voor de vensters hebben we nu gekozen voor hout, maar dit is eventueel aan te passen naar kunststof.”

vervangende nieuwbouw. In principe kunnen de bewoners direct na de oplevering in het huis trekken. “Na een dag is de woning volledig gereed en na twee weken volledig woonklaar, inclusief vloerbedekking. Daarnaast beperken we de overlast voor de omgeving”, legt Hulsman uit. Inmiddels zijn de meningen van de bewoners van het eerste uur gevraagd. In het eerste kwartaal van 2015 verwacht Hulsman hun reacties binnen te krijgen. “Aan de hand van hun meningen verbeteren we dit concept om zo de hoge kwaliteit van MorgenWonen te blijven waarborgen.”

Continue flow Een groot deel van het succes is te danken aan de investeringsmaatschappij Reggeborgh, waarvan VolkerWessels onderdeel uitmaakt. “Onze eigen belegger zorgt ervoor dat we een continue flow hebben”, legt hij uit. “Dat is belangrijk om de kosten laag te houden.” Die flow blijft voorlopig aanwezig. Afgelopen jaar bouwde VolkerWessels onder meer in Zeist, Holten en Tilburg. Dit jaar staan onder meer Heerenveen, Rijen en Kapelle op het programma. Met name de nieuw te bouwen woningen in het Zeeuwse dorp noemt Hulsman bijzonder. “In maart gaan we voor het eerst aan de slag en met een combinatie van huur- en koopwoningen. Tot nog toe hebben we deze twee steeds gescheiden gehouden.” In Kapelle komen twaalf huur- en twaalf koopwoningen. Het concept MorgenWonen is ook erg geschikt als

Investeringsmaatschappij Reggeborgh

Zonder Reggeborg, waarvan bouwconcern VolkerWessels onderdeel uitmaakt, was MorgenWonen wellicht niet mogelijk geweest, weet ook Hulsman. “Zo treden we niet alleen als bouwer op, maar ook als belegger. De woningen verhuren en verkopen we zelf.” Volgens hem zoekt het bouwconcern geïnteresseerden, die de verhuurdersrol kunnen overnemen. “We zijn met verschillende beleggers en woningcorporaties hierover in gesprek.”

‘Na een dag is de woning volledig gereed, inclusief vloerbedekking’ duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 79

79 29-01-15 14:30

Wat is een gezond binnenklimaat?

Montevideo Toren, Rotterdam

Een gezond binnenklimaat is een klimaat dat past bij de functie van een gebouw. VBI bouwt daarom mee aan duurzame, flexibele en comfortabele woon- en werkomgevingen die steeds aan te passen zijn aan de wensen van de eindgebruiker. OfÂ het nu gaat om geluid, licht, temperatuur of luchtkwaliteit. Flexibel comfort noemen we dat. Meer weten? Bel +31 (0)26 379 79 79 of volg ons via @flexibelcomfort

www.vbi.nl OPMAAK DG 29.indd 80

29-01-15 14:30

Project Noordersluis realiseert BlueCasco voor Portaal

Wonen zonder energierekening Met het oog op 2020 staat energiezuinig bouwen hoog op de agenda. Woningcorporatie Portaal daagde de bouwkolom uit om met concepten te komen. Het resultaat is dat CRH Structural ter afbouw van het BlueCasco samen met Bouwbedrijf Noordersluis een totaalconcept heeft ontwikkeld.

Om het BlueCasco is de zelfbedachte schil van Noordersluis toegepast. In de Utrechtse buurt Hoge Weide wordt dit concept in de praktijk toegepast. Hier worden elf huurwoningen in een zeer korte tijd opgeleverd, waarbij de bewoner straks geen energierekening meer heeft. “Bewoners hebben steeds meer eisen als het gaat om het soort woningen, de flexibiliteit die deze te bieden hebben en de betaalbaarheid", vertelt Arthur Lippus, programmamanager innovatie & duurzaamheid bij Portaal. “Ook voor ons als corporatie moet het bouwen en beheren van woningen leuk blijven. Dat betekent snel, maar ook duurzaam en onderhoudsarm bouwen en renoveren tegen lage exploitatiekosten.”

Omgekeerde aanpak De verwachting is dat iedereen in 2020 een duurzaam gebouwde omgeving wil. Dat moment komt snel dichterbij. In het najaar van 2011 trok Portaal de stoute schoenen aan, vertelt Lippus. “Op Manifestatie De Voorsprong over duurzaam bouwen kwam ik in aanraking met conceptaanbieders. In plaats van op de ouderwetse manier zelf voor te schrijven, hebben we de rollen omgedraaid. We hebben een soort Voice of Holland bedacht voor het bouwen van woningen zonder energierekening, waarbij een hoog wooncomfort en de betaalbaarheid heel belangrijk zijn. Op het jaarcongres van Platform Conceptueel Bouwen hebben we dit idee gepresenteerd. Toen is de bal gaan rollen. Maar liefst 36 bedrijven hebben tijdens de Provada-beurs in 2012 een presentatie gegeven over hoe zij dachten een woning te realiseren met een energieverbruik van nul voor zowel de woning als het huishoudelijk gebruik. CRH Structural, met BlueCasco, was de enige industriële aanbieder.”

Conceptontwikkeling Volgens Martin van Mechelen, commercieel projectmanager bij Bouwbedrijf Noordersluis kwam CRH Structural met de vraag om samen een totaalconcept te ontwikkelen. “Met als

basis BlueCasco Inside. We hadden een concept om stapsgewijs en betaalbaar te bouwen in Almere. Dat ‘jasje’ hebben we om het energiezuinige prefab BlueCasco geplaatst en gecombineerd met een warmte/koude-opslag en zonnepanelen. Toen was de totaaloplossing geboren.” Net als bij The Voice of Holland heeft ook het publiek een stem. In november 2012 is het concept aan bewoners en woningcorporaties gepresenteerd. Van Mechelen en voormalig projectleider BlueCasco Bas Boom kregen veel positieve respons vanuit het publiek.

Super snel “Dit project is een echt BIM-project, waarbij in Revit in 3D is gemodelleerd”, vindt Paul van der Munnik, accountmanager cascobouw bij CRH Structural. “De meeste tijd zit dan ook in de voorbereiding waar partijen alles goed op elkaar afstemmen.” “Daar komt bij dat geprefabriceerd bouwen een enorme doorlooptijdverkorting oplevert”, zegt Van Mechelen. Van der Munnik vervolgt: “Bij BlueCasco worden de wanden kant-en-klaar geleverd, inclusief warmtewandleidingen en de door Noordersluis toegeleverde ramen en isolatie. Ook de complete kapconstructie valt binnen het BlueCasco-concept. De installateur kan het geheel eenvoudig koppelen en aansluiten op de warmtebron.” Volgens Lippus voldoet BlueCasco met deze aanpak aan Portaals wens voor een bouwtijd van drie tot vier maanden. “Dat levert ons eerder rendement op.”

Schouders onder woningbouw Hij vindt dat corporaties hun oude manier van denken wat meer moeten loslaten. “Laat bewoners zelf kiezen hoe zij willen wonen. En maak daarbij herhaaldelijk gebruik van toonaangevende concepten in plaats van telkens zelf het wiel opnieuw uitvinden.” Lippus weet dat het moeilijk is om het eigen referentiekader los te laten. “Met dit project laten we zien dat het wel degelijk

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 81

81 29-01-15 14:30

kan. We merken dat het publiek meer openstaat voor vernieuwing dan de corporaties. Samen met de hele bouwkolom moeten we de schouders onder de woningbouw zetten, zodat iedereen daar profijt van heeft. Tenslotte willen we allemaal voor onze huurders een veilig nest creëren. Vandaar dat we hebben gekozen voor ‘Nianesto’ als de overkoepelende naam voor de uiteindelijk vijf energierekeningloze concepten. ‘Nia nesto’ is Esperanto voor ‘ons nest’.”

Gemiddeld gezin, gemiddeld gebruik Een Nianesto-woning levert meer op dan er gebruikt wordt. De energienotanul-woning zorgt gemiddeld over een periode van minimaal tien jaar, onder bepaalde voorwaarden, voor een energienota van nul euro inclusief vastrecht en energieheffingskorting. Bij het ontwerp is uitgegaan van een gemiddeld gezin met een gemiddeld gebruik. Om extra rendement uit de woning te halen, is het voor de toekomstige huurder verstandig om extra energiebeperkende maatregelen te nemen.

Gunstiger exploitatieresultaat “Het platform Watkostdebouwvaneenhuurwoning.nl heeft het Nianesto-woningconcept voor huurwoningen vergeleken met andere projecten”, vertelt Lippus. “Qua investering sprong de woning er niet veel gunstiger uit, maar tegen de duurzaamheidslat presteerde de woning ver boven het Bouwbesluit. Dat gold ook voor de hogere huuropbrengsten en lagere onderhoudslasten en daarmee een aanzienlijk gunstiger exploitatieresultaat dan een gemiddelde Bouwbesluit-woning. Daaruit blijkt dat we de ambitie waarmaken om energieneutraal te bouwen.” Daarnaast is het idee ontstaan om de huur met de energierekening te koppelen, vertelt Lippus. “De zeer comfortabele woningen hebben geen kosten aan energie en zijn minder aan inflatie onderhevig. Volgens de wetgeving van 2015 kunnen woningcorporaties een bepaalde energieopbrengst van de woningen garanderen en vervolgens betaalt de huurder geen energienota meer, maar een soort servicekosten om van de woning gebruik te maken.”

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 82

29-01-15 14:31

Project

Van links naar rechts: Martin van Mechelen, Arthur Lippus en Paul van der Munnik.

Gegarandeerd goed Dat het concept dat Noodersluis met CRH Structural heeft neergezet ook duurzaam is op de lange termijn, blijkt uit de gegeven garanties. “Aan Portaal hebben we een prestatiegarantie afgegeven voor tien jaar”, vertelt Van der Munnik. “Bij oplevering worden de woningen door middel van den Qv10-meting, ook wel blowerdoortest genaamd, getoetst op naad- en kierdichtheid. De uitkomst van deze meting zal kleiner dan 0,4 zijn. Bouwbedrijf Noordersluis ontzorgt de woningcorporatie. “We hebben ook het onderhoud van vijftien jaar voor onze rekening genomen voor een vast bedrag”, legt Van Mechelen uit. “En we gaan leren van deze woningen. Als de bewoners er in zitten, zullen we monitoren en geven we energieadvies waar nodig.”

Breder BIM-men Dit project is op basis van BIM gerealiseerd. “Maar waarom wordt BIM alleen gebruikt voor de bouw?”, vraagt Lippus. “Is het niet fantastisch als de exploitatie ook binnen BIM valt? Denk bijvoorbeeld aan het vervangen van filters. De

bewoner krijgt hiervan een melding per mail inclusief instructiefilmpje over de montage. Hierdoor kunnen we op de lange termijn de goede prestatie van de woning garanderen.”

Technische specificaties • • • • • • • •

Gebruiksoppervlakte van de woning: 110 m2 Kunststof gevelkozijnen met triple beglazing Hoogwaardige gevel- en dakisolatie Zonnepanelen op de zuidelijke zijde van het schuine dak Warmtepomp met bodembron en wandverwarming op de begane grond en eerste verdieping Mechanische ventilatie met warmteterugwinning Een buffervat van 150 liter voor warm water

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 83

83 29-01-15 14:31

Meetapparatuur Meteorologie Resultaat van eigen R&D en productie ISO17025 geaccrediteerde kalibratielaboratoria Brede range kwaliteitsmetingen

84 februari 2015 | duurzaam gebouwd www.deltaohm.nl OPMAAK DG 28.indd OPMAAK DG 29.indd9184

sales@deltaohm.nl

bel: 085-2731917 20-11-14 29-01-1511:30 14:31

Adv_

11:30

Algemeen

Passief kantoorgebouw als actieve machine

DGMR realiseerde een gezonde en comfortabele werkomgeving voor Leefmilieu Brussel. Een transparant,

interactief gebouw met optimale temperatuur, lichtinval, akoestiek en luchtkwaliteit.

Adviseurs in bouwfysica, geveltechniek, akoestiek, duurzaamheid, (brand)veiligheid en klimaatbeheersing Arnhem | Den Haag | Drachten | Sittard

www.dgmr.nl duurzaam gebouwd | februari 2015

Adv_BIM_Brussel_210x297mm.indd 2 OPMAAK DG 29.indd 85

85 17-07-14 14:31 08:59 29-01-15

Briljant voor toepassing in: Parkeergarages

Advies en gedetailleerde informatie kunt u opvragen door te bellen met +31 (0)515 53 30 00 of mailen naar info@troelstra-devries.nl. Kijk ook op onze website, www.troelstra-devries.nl.

Supersnelle verwerkingstijd

Daken

Duurzame kracht en bescherming

Vochtige ruimtes

Extreme waterdichtheid en flexibiliteit

Balkons & Galerijen Gegarandeerd lange levensduur (ETA005)

Speciale projecten Onbeperkte, creatieve mogelijkheden

OPMAAK DG 29.indd 86 137339-1_TROEL_adv_Alsan_210x297.indd 1

29-01-15 14:31 28-01-13 11:25

DG19

3 11:25

Duurzaam Gebouwd Duurzame Energie

kennisplatform over duurzaam bouwen Thema Thema

Gebouwschil Renovatie 52 Interviews

Woonakkoord is een eerste stap.

93 Project

Herbruikbare Hippe Hoogbouw 58 Financieel

Rekenen aan duurzame oplossingen: Life Cycle Costs.

97 Project

Zwembad Dijnselburg bespaart 52% energie

62 Project

Meer dan parkeren.

100 Project

Elisabeth-TweeSteden Ziekenhuis revitaliseert duurzaam

Fotografie: Remco van Blokland, a/d amstel architecten

DG19.indd 51 OPMAAK DG 29.indd 87

Bron: TONZON duurzaam gebouwd | februari 2015

06-03-13 17:53 29-01-15 14:31

Walburgiskerk Zutphen, door Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Duurzame monumentenzorg: de gebiedsgerichte aanpak Duurzame instandhouding van monumenten vraagt om maatwerk. Vaak wringt de wens om een monument energiezuinig te maken met de beschermde cultuurhistorische waarde van het pand. Wat is technisch mogelijk en wat is wenselijk? Wat laat de overheid toe? En wat is effectiever: kiezen voor een objectgerichte of een gebiedsgerichte aanpak? Tekst: Lotte Zaaijer

Birgit Dulski is de schakel tussen de wereld van de duurzaamheid en de monumentenzorg. Als senior consultant bij het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie (NIBE) ontwikkelde zij samen met collega’s en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed het DuMo-rekenmodel. Hierin wordt de score op het gebied van de duurzaamheidsprestatie gecombineerd met de score voor de monumentale waarde van een pand. Als senior onderzoeker Sustainable Building bij Nyenrode

Business Universiteit organiseerde zij het Kennisnetwerk Duurzame Monumentenzorg. Doel was om de afdelingen milieu en monumentenzorg van gemeenten, die ieder vanuit een ander perspectief naar hetzelfde gebouw kijken, op één lijn te krijgen. Milieuspecialisten streven ernaar om een geambieerde energieprestatie waar te maken, terwijl erfgoedspecialisten waken voor het behoud van de historische waarde van een monument. “Duurzame monumentenzorg vraagt om een gezamenlijke visie”, aldus Dulski.

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 88

29-01-15 14:31

Algemeen

Gashouder van de Westergasfabriek, door Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, fotograaf Bert van As.

Gemeentelijk beleid voor zonnepanelen op monumenten Het beleid ten aanzien van zonnepanelen op monumenten was een belangrijk thema tijdens het Kennisnetwerk Duurzame Monumentenzorg. “In een integraal beleid wordt de optimale oriëntatie van daken (zoals op www.zonatlas. nl) gekoppeld aan de cultuurhistorische waarde van het stads- of straatbeeld. Het beleid voor zonnepanelen wordt op die manier specifiek per stad en verklaarbaar binnen de geschiedenis”, aldus Dulski. Als voorbeeld noemt ze het beleid voor twee tuindorpen in de gemeente Hilversum, die genomineerd zijn als beschermde stadsgezichten, versus historische binnensteden zoals Delft en Utrecht. “In Hilversum zien monumentenzorgers liever geen zonnepanelen op daken van monumenten, zodat de onaangetaste jaren 30 architectuur gaaf blijft. Bij historische steden is het stadsbeeld al eeuwen in beweging waardoor zonnepanelen op monumentale daken vaak wel geaccepteerd worden indien zij niet zichtbaar zijn vanuit de publieke ruimte.”

Buurtinitiatieven: gezamenlijke zonnepanelen Het aantal collectieve energie-initiatieven groeit. De meeste initiatieven komen niet vanuit de overheid, maar vanuit de stad zelf. Dit zijn vaak projecten waarbij buurtbewoners, waaronder monumenteigenaren, samen op zoek gaan naar duurzaamheidsmaatregelen om hun woningen te verbeteren. Gemeente Haarlem, die participeerde in het Kennisnetwerk, omarmt dergelijke initiatieven. Een voorbeeld is de buurtcoöperatie Duurzaam Garenkokerkwartier die zich inzet om de woningen in de buurt te verduurzamen, zowel

op pand- als buurtniveau. Het gemeentelijk monument Seinwezen, een gerenoveerd industrieel pand, speelt hierbij een centrale rol. Op het dak is een grote hoeveelheid gezamenlijke zonnepanelen gepland die de woningen in de buurt van energie zullen gaan voorzien. Gemeenten zoeken naar hun rol in collectieve energie-initiatieven, zoals in het Garenkokerkwartier. Tijdens een ‘lerende ontmoeting’ van het Kennisnetwerk werd het project als casus voorgelegd aan de groep. “Milieu- en erfgoedspecialisten zijn zich ervan bewust dat het van belang is om dergelijke initiatieven actief te volgen en te faciliteren waar dat nodig is. Dit vraagt van burgers, lokale overheid en bedrijfsleven de bereidheid goed naar elkaar te luisteren en elkaars belangen en expertise te respecteren”, zegt Dulski. Voor monumenten zijn dergelijke initiatieven, waarbij gezamenlijke zonnepanelen op een groot dak in de buurt worden gelegd, een positieve ontwikkeling. Dit maakt een verbeterde duurzaamheidsprestatie mogelijk met behoud van de beeldkwaliteit. Het Energieakkoord uit 2013 stimuleert collectieve energie-initiatieven door een korting te rekenen op de energiebelasting. Voorwaarde is wel dat de gezamenlijke zonnepanelen in de buurt moeten liggen, oftewel binnen een ‘postcoderoos’. “Voor monumenteigenaren is dit vaak een bezwaar, want gebouwen met grote daken, zoals een sporthal, liggen vaak buiten de postcoderoos van historische binnensteden.”

Energieuitwisseling tussen gebouwen Een gebiedsgerichte aanpak maakt het mogelijk om energie uit te wisselen tussen gebouwen. Dit maakt de energiehuis-

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 89

89 29-01-15 14:31

w in den er g ie pa bes

ring

mas bio sa

wa te

w a r mt e

zon

CMYK: C30, M35, Y55, K15 RGB: R170, G146, B112

CMYK: RGB:

Duurzame ondernemer? Zet uw duurzame projecten op de kaart • Overzicht van uw energieprojecten • Gerealiseerde energiebesparing dankzij uw uitgevoerde werk • Resultaten per categorie op de kaart om aan uw relaties te laten zien

Leden van Duurzaam Gebouwd kunnen één jaar lang gratis gebruikmaken van Enervisa. Voor meer informatie over Enervisa kunt u contact opnemen met Hans van der Heide of Gabrielle Uitbeijerse. Website www.enervisa.nl E-mail info@enervisa.nl Enervisa is een handelsnaam van DWA BV, ingeschreven bij de Kamer van Koophandel onder nummer 29029243.

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 90

29-01-15 14:31

Algemeen

CMYK: C50, M0, Y100, K0 RGB: R149, G193, B27

CMYK: C30, M95, Y70, K35 RGB: R135, G33, B46

CMYK: C60, M7, Y18, K0 RGB: R102, G186, B207

CMYK: C100, M36, Y28, K8 RGB: R0, G114, B150

CMYK: C0, M35, Y85, K0 RGB: R249, G178, B51

Gashouder van de Westergasfabriek, fotograaf Kamiel Jansen.

houding nog efficiënter. Dulski was vanuit NIBE betrokken bij het duurzaamheidsconcept voor vier gebouwen op het terrein van de rijksmonumentale Westergasfabriek in Amsterdam. Het concept betreft een combinatie van object- en gebiedsgerichte maatregelen. “Op het terrein produceren sommige gebouwen ’s avonds veel warmte (gebouwen die verhuurd worden voor evenementen), terwijl andere in de winter overdag warmte nodig hebben (gebouwen met een kantoorfunctie). Door de geproduceerde warmte op te slaan kan dit later hergebruikt worden”, vertelt Dulski. Een ander voorbeeld waar Dulski vanuit Nyenrode bij betrokken is, is de rijksmonumentale Walburgiskerk in het historische centrum van Zutphen. Hier maken de hoge stookkosten de exploitatie tot een zware opgave. “In de toekomst kan hier op gebiedsniveau energie uitgewisseld worden: de kerk vraagt één keer per week een grote hoeveelheid warmte, terwijl omliggende winkels en kantoren gedurende de gehele week warmte produceren. Deze warmte kan mogelijk gebruikt worden voor de verwarming van de kerk.”

De gebieds- versus objectgerichte aanpak Een gebiedsgerichte aanpak biedt veel kansen voor de verduurzaming van monumenten met behoud van cultuurhistorische waarden. Maar is het ook effectief? “Technisch is veel mogelijk, maar het grote bezwaar is de organisatie.” Bij collectieve initiatieven zijn verschillende belanghebbenden betrokken, energieuitwisseling vraagt om een zorgvuldige monitoring en een goede opslag van energie, onderhoudsmomenten van dak en zonnepanelen moeten worden afgestemd, etc. Bij buurtinitiatieven zijn de budgetten bovendien vaak beperkt waardoor professionals buiten beeld blijven. De projecten komen daardoor traag en moeizaam van de grond. Dulski concludeert: “Verduurzamingsmaatregelen zijn pas effectief als deze werkelijk worden gerealiseerd. De gebiedsgerichte aanpak heeft veel potentie, maar de objectgerichte (individuele) aanpak resulteert vaker in een uitgevoerd duurzaamheidsconcept. Vooralsnog is de objectgerichte aanpak dus vaak effectiever, maar dat neemt niet weg dat ik iedere pilot op gebiedsniveau toejuich.”

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 91

91 29-01-15 14:31

In eigen regie. LITECOM – het lichtmanagementsysteem herdefinieert de gebouwsturing. LITECOM reduceert sturingsprocessen tot een minimum en maakt een eenvoudige installatie, aangename menusturing en intuïtieve bediening via apps mogelĳk. Nieuw hierbĳ is de synthese van controller, touchpanel en software in één, op standaarden gebaseerd systeem. Daarmee kunnen – via PC, smartphone of tablet – individuele lichtoplossingen gerealiseerd, gestuurd en bewaakt worden.

februari Zumtobel. Het 2015 Licht.| duurzaam gebouwd

LIGHTCOM_210x297nl_DuurzaamGebouwd.indd 1 OPMAAK DG 29.indd 92

zumtobel.com/litecom

14.11.14 10:38 29-01-15 14:31

Project

Herbruikbare Hippe Hoogbouw Vijftien portiekflats in het Nijmeegse stadsdeel Dukenburg kregen een complete make-over en maakten een labelsprong, met als ambitie een herontwikkeling op relatief grote schaal. Met behoud van al het goede. Tekst: Marvin van Kempen

Structureel viel namelijk niets op de gedateerde complexen aan te merken, vertelt Pieter Oosterhout van Oosterhout Architecten, winnaar van de prijsvraag gesteld door woningcorporatie Talis. “De plattegronden zijn goed, de appartementen ruim en het voorportaal wordt gedeeld door drie appartementen.”

De aluminium schuifpuien van de ‘hippe hoogbouw’ voldeden niet langer aan de energetische eisen, met koudebruggen en condensvorming. Een vervanging in houten kozijnen werd meegenomen in de overwegingen van opdrachtgever Talis, maar uiteindelijk viel de keuze op aluminium, het oorspronkelijk gebruikte materiaal. “De

duurzaam gebouwd | februari 2015

10:38

OPMAAK DG 29.indd 93

93 29-01-15 14:31

investering is weliswaar groter, maar daar staat tegenover dat de onderhoudskosten lager zijn. De koudebruggen in het skelet konden we grotendeels voorkomen door geïsoleerde kantlatten te gebruiken. Verder is de buitenwand geïsoleerd. Bewust hebben we gekozen voor een dikkere buitenwand dan nodig. Dit hebben we gedaan om vervorming op te vangen.”

Gerecycled materiaal noodzakelijk Milieueisen speelden een belangrijke rol bij de prijsvraag van woningcorporatie Talis, weet Edgar van Ginkel, algemeen directeur Reynaers. Deze Helmondse onderneming leverde de aluminium systemen voor het project, waarbij Van Hoesel, partner en contractpartij, de deuren en schuifpuien produceerde en monteerde. “Er lag een bestek om producten toe te passen die vervaardigd zijn van 90 procent gerecycled aluminium. Dit tevens binnen een strak tijdschema.” Een zware eis, weet Van Ginkel. “Industriebreed wordt grofweg 45 tot 48 procent gerecycled materiaal toegepast. De reden daarvoor is vrij eenvoudig: er is namelijk niet meer gerecycled materiaal om dat percentage te verhogen.” Als lid van de raad van bestuur van AluEco kent hij het belang van circulair gebruik van materialen. “Een van de speerpunten van deze organisatie is om de industrie zover te krijgen

om zoveel mogelijk materialen terug de keten in te sturen. Dit is een wereldmarkt, waar we als bouwsector de volgende stap in kunnen zetten.” Bij het verlenen van de opdracht werd tevens een DUBOkeur aangevraagd en later verkregen, iets waarover Van Ginkel met trots spreekt. “Met het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie (NIBE) onderzochten we of een DUBO-certificering van het aluminium raam- en deursysteem CS 68 en schuifsysteem CP130 mogelijk was. Deze systemen ontvingen het certificaat en we hadden hiermee een primeur op een DUBO-certificaat op een aluminium schuifpui met gelakt materiaal."

Laaiend enthousiast Ook Rob Hoeben, Area Manager bij Rockpanel Group, kent de uitdaging van de door Talis gestelde milieueis. “We hebben hieraan invulling gegeven met ons product Rockpanel Chameleon, in samenwerking met Recticel. Onze panelen zijn volledig recyclebaar, dus we vullen de opgave goed in. Daarnaast spreken we hier van brandveilige panelen die tevens voldoen aan de vereiste brandklasse B. Overigens voldoen al onze panelen standaard aan deze vereiste brandklasse en gaan ze 60 jaar of langer mee.” De panelen zijn niet alleen duurzaam, ze bieden ook uitkomst als het gaat om het verfraaien van het uiterlijk van de gevel.

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 94

29-01-15 14:31

Project

De kleur van de panelen verandert namelijk afhankelijk van het perspectief en de werking van het zonlicht. “Het kleurenspectrum van onder andere groen, bruin en brons complimenteert de bosrijke omgeving. Bewoners zijn hier laaiend enthousiast over.”

Van achterblijver naar koploper Een lid van de bewonerscommissie laat inderdaad weten gecharmeerd te zijn van de verduurzaming: “We zijn van een achterstandswoning naar een ‘Jan-des-bouvriewoning’ gegaan. Iedereen is erg onder de indruk van de met de zon en het licht mee-kleurende platen.” Ook op het gebied van onderhoud zijn de nodige pluspunten te melden. Zo zijn de panelen voorzien van een zelfreinigende ‘ProtectPlus-beschermlaag’, uniek in de gevelwereld. Ze zijn daarmee bijvoorbeeld bestand tegen graffiti. “Een van de redenen voor de keuze voor deze panelen, naast de recyclebaarheid en het uiterlijk.” Het onderhoud van woningcorporatie Talis kostte in totaal twaalf miljoen euro. Negentig van de 270 appartementen maakten een labelsprong naar label A. Sietse Jager, projectmanager vastgoed bij Talis, is tevreden met het succes. Hij vertelt over de invloed die het project heeft. “De belangstelling van collega-corporaties is erg groot. Vele komen kijken en willen ons verhaal horen. We hebben in september en

oktober wel dagen gehad dat we elk uur een nieuw groepje mensen hadden.” Naar verwachting gaat het pakket maatregelen vijftig tot zeventig jaar mee.

Vervolg Bewoners in de omliggende omgeving hoeven niet lang jaloers toe te kijken, totdat zij in een duurzame, veilige woning kunnen verblijven. De verduurzaming van ‘Mooijer Meijhorst’ volgt. Hierbij is Rockpanel wederom betrokken, ditmaal met een ander product. Even duurzaam, maar een ander uiterlijk. Het gaat hier om renovatie van 270 flatwoningen van Talis, opnieuw in een samenwerkingsverband met Recticel. De renovatieopgave wordt in het hele gebied met beide handen aangegrepen.

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 95

95 29-01-15 14:32

In sula ti on

nieuw Unidek SolarPower DAKISOLATIE EN ENERGIEOPWEKKING IN ÉÉN PV-DAKOPLOSSING

Prefab PV-dakoplossing � Dakisolatie en energieopwekking in één � Makkelĳk en snel te monteren � Vermindering van het aantal arbeidsgangen op de bouwplaats Waterdicht Uitstekende waterdichtheid � Geen pannen of folies nodig � Gepatenteerd gootsysteem �

Merkonafhankelĳk Geschikt voor 75% van alle merken PV-panelen � Vrĳe keuze in randafwerking � Esthetisch en kwalitatief hoogwaardig �

75% PREFAB

WATERDICHT

PV-MERKEN

www.kingspanunidek.nl @kingspanunidek

10514_5-Adv. Unidek SolarPower 210x297.indd 1 OPMAAK DG 29.indd 96

13-10-14 08:28 29-01-15 14:32

Project

Zwembad Dijnselburg bespaart 52% energie Het multifunctionele zwembad Dijnselburg in Zeist is in de zomer van 2011 duurzaam gerenoveerd. De gemeente investeerde € 1,8 miljoen in energiebesparende maatregelen, die in tien jaar worden terugverdiend. Ben Delsing en Hans de Groot zijn trots op het resultaat. “Hiermee laten we zien dat deze gemeente duurzaamheid serieus aanpakt.”

Tekst en beeld: Piet Scheerhoorn

Directeur Ben Delsing werkt al 41 jaar in de Zeister zwembaden. Hij heeft in 1996 de succesvolle transformatie van Dijnselburg meegemaakt van buitenbad tot multifunctioneel zwembad, waar nu maandelijks 20.000 bezoekers gebruik van maken. Maar het zwembad was met een jaarlijks

gasverbruik van 480 m3 de grootste energieverbruiker van de gemeente, een doorn in het oog van bouwkundig ingenieur Hans de Groot van de gemeente Zeist. In 2008 nam hij contact op met Delsing om samen te onderzoeken of er energiebesparingen mogelijk waren.

duurzaam gebouwd | februari 2015

08:28

OPMAAK DG 29.indd 97

97 29-01-15 14:32

Voorbereidingen Energie besparen is een vak. Daarom werd een aantal specialisten benaderd met de vraag ‘hoe kunnen wij zuiniger omgaan met ons zwembad?’. Uit een inventarisatie door het bedrijf New Energy Works kwamen 47 reële energiebesparende maatregelen naar voren. Vervolgens werd in samenwerking met Rob Breet van Breet Consultancy in kaart gebracht welke investeringen daarvoor nodig waren en in hoeveel tijd deze zouden zijn terugverdiend. Cruciaal was het om een politieke lobby op te starten. “Als je zonder voorbereiding tegen de politiek zegt ‘Ik heb een paar miljoen nodig’, dan lacht iedereen je uit”, legt De Groot uit. “Je moet zo’n verhaal goed onderbouwen.”

Anderhalf jaar voorbereiden Na een jaar voorbereiden presenteerden De Groot, Delsing en Breed samen een informatiepakket aan de gemeenteraad met vier keuzes. Die varieerden in investeringsomvang en terugverdientijd. De gemeenteraadsleden wisten dus precies welke investering tot welke besparing zou leiden. Door die goede motivering en duidelijke uitleg ging de

gemeenteraad eind 2010 unaniem akkoord met de meest verregaande variant: een investering van € 1,8 miljoen, waarmee alle 47 maatregelen konden worden uitgevoerd. Het kostte nog eens een halfjaar om de werkelijke verbouwing voor te bereiden. Deze vond in de zomer van 2011 plaats, een rustige periode voor het zwembad. Alleen het buitenbad bleef gedurende de tien weken durende verbouwing open. Alle betrokkenen werden goed geïnformeerd, zodat ze op de hoogte waren van de veranderingen. De werkzaamheden werden in nauw overleg met Delsing, De Groot en Breet uitgevoerd door het bedrijf Hollander Techniek uit Apeldoorn.

Duurzame renovatie De energiebesparende maatregelen zijn verdeeld in drie categorieën: elektra, energievoorziening en luchtbehandeling. De meest in het oog springende voorzieningen zijn sundisks voor verwarming van het buitenbad, een slimme warmtewisselaar voor de lucht, heatpipes voor de verwarming van het douchewater en grote doeken om het water af te dekken. “Met de heatpipes en de sundisks maken we

De heatpipes op het dak van het zwembad.

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 98

29-01-15 14:32

Project

Belangrijkste energiebesparende maatregelen • Nieuwe hr-verwarmingsketels • Heatpipes voor verwarming douchewater • Kantherm luchtbehandeling met 90% rendement warmtewisselaar • Sundisks voor verwarming buitenbad • Afdekking van alle baden met doeken om verdamping tegen te gaan • Vervangen van alle verlichting door energiezuinige lampen met bewegingssensoren • Aanleg gebouwbeheer- en monitoringsysteem • Spaarstand voor pompen tijdens sluitingstijden

Ben Delsing (links) en Hans de Groot: “De besparingen versterken elkaar en zijn meer dan de optelsom van alle maatregelen.”

gebruik van zonnewarmte. Dat is gratis energie en de opbrengst is enorm, zelfs in de winter”, legt De Groot uit. “De warmtewisselaar in het ventilatiesysteem gebruikt de warmte van de afgevoerde lucht om de verse lucht op te warmen. Het afdekken van het water voorkomt dat het verdampt en dat scheelt energie en bespaart op het verbruik van chemicaliën. Maar het gaat niet om de individuele voorzieningen. De besparingen versterken elkaar en zijn meer dan de optelsom van alle maatregelen.”

Hulp van personeel Het zwembad heeft qua uiterlijk ook een flinke opfrisbeurt gehad. Deze heeft het eigen personeel deels uitgevoerd. “Ik heb aan het personeel gevraagd of ze in plaats van op vakantie te gaan mee wilden helpen met schoonmaken, schilderen, en dergelijke”, vertelt Delsing trots. “Dat heeft vrijwel iedereen gedaan en daarbij kwamen onvermoede talenten om de hoek kijken. Een van onze badmeesters heeft bijvoorbeeld het prachtige peuterbad gemaakt.” De inzet van eigen personeel heeft er bovendien voor gezorgd dat duurzaamheid in de organisatie meer is gaan leven. Voorzieningen, zoals de afdekzeilen voor het water, leveren meer op bij intensiever gebruik. Op initiatief van de badmeesters wordt het water nu ook tijdens openingstijden afgedekt, als een deel van het zwembad niet in gebruik is.

Van energielabel G naar C Na de renovatie wordt het energieverbruik van het

zwembad nauwlettend gevolgd. Nieuwe software voor monitoring en beheer van de systemen houdt het dagelijks verbruik van chloor, elektra en gas goed in de gaten, zodat er bij afwijkingen onmiddellijk kan worden ingegrepen. Die monitoring in combinatie met de energiebesparende maatregelen zorgen voor een enorme besparing. In de afgelopen drie jaar is de CO2-uitstoot structureel teruggebracht van 1.500 ton naar 800 ton. De totale energiekosten zijn 52% lager en het energielabel van het zwembad is verbeterd van G naar C. “Wij zijn aangesloten bij een benchmark, zodat we onszelf kunnen vergelijken met soortgelijke zwembaden in Nederland. Daardoor weet ik dat wij wat betreft energiebesparing bij de absolute top horen”, aldus Delsing. Terugkijkend op het project concluderen beide heren, dat de intensieve samenwerking tussen de gemeente en het zwembad een succesfactor is. De gemeente durfde een grote investering te doen in het vertrouwen dat die zou worden terugverdiend. Tegelijk werd daarmee aan de burgers getoond dat het streven naar duurzaamheid serieus wordt genomen. Belangrijk voor Delsing is zijn eigen ontwikkeling. “Ik wist niets van het energieverbruik, laat staan hoe je dat kunt verlagen. Tegenwoordig kijk ik bij alles wat er wordt vervangen, welke investering ermee gemoeid is en wat het mij oplevert. Ook bij kleine dingen, zoals de geluidsinstallatie die nu aan vervanging toe is. Dat vraagt een andere mindset, is hartstikke leuk en dat wil ik met dit zwembad naar buiten uitdragen.”

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 99

99 29-01-15 14:32

Walburgiskerk

Entree van de gerevitaliseerde Gynaecologie/Urologie-verpleegafdeling.

Elisabeth-TweeSteden Ziekenhuis revitaliseert duurzaam Het Elisabeth-TweeSteden Ziekenhuis in Tilburg voerde de afgelopen jaren een aantal ingrijpende renovaties uit. Over acht maanden hoopt het ziekenhuis de laatste interne werkzaamheden van een grote revitalisatie af te ronden. Revitalisering levert niet alleen een forse kostenbesparing op. Uit het oogpunt van materiaalgebruik is revitalisering ook een vorm van verduurzaming.

Tekst: Gerrit Tenkink, Fotografie: Remco van Blokland, a/d amstel architecten

100

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 100

29-01-15 14:32

Project

Het nieuwe Poliplein direct na de entree van het ziekenhuis met links en rechts de toegang tot de poli’s. Daglichtkoepels zorgen voor voldoende toetreding van daglicht.

Genoeg stof voor een symposium, waarbij diverse sprekers antwoord gaven op de vraag hoe zoiets nu aan te pakken. De organisatie van het symposium met ruim honderd deelnemers, waar facilitair managers, architecten, aannemers, adviseurs en andere geïnteresseerden zich voor inschreven, was in handen van Forbo Flooring, Knauf, Rockfon en Sigma Coatings. De titel ‘Co-creatie in de zorg’ zegt het al: voor renovatie is draagkracht nodig. Het vraagt namelijk maximale medewerking van patiënten, bezoekers en medewerkers. De architect, maar ook de bouwende partijen hebben die samenwerking steeds opgezocht.

Opvallende keuze Vanaf het gereedkomen begin jaren tachtig is het ziekenhuis bijna doorlopend bezig geweest met renovatie en nieuwbouw. In 2005 werd gestart met het grootscheeps renoveren van het ziekenhuis om daarmee klaar te zijn voor de komende jaren. Uiteindelijk kostte deze totale renovatie zo’n 90 miljoen euro, terwijl nieuwbouw naar schatting 300 miljoen euro zou hebben gekost. Maar ondanks die forse besparing bleef de keuze voor revitalisering een opvallende

keuze. In 2005 groeiden de financiële bomen nog tot in de hemel en koos menig ziekenhuisdirectie voor prestigieuze nieuwbouw. Tilburg koos dus voor renovatie en het moet gezegd: het heeft goed uitgepakt. Het resultaat: een mooi, transparant ziekenhuis met een overzichtelijke indeling, veel daglicht, lichte kleuren, kunst aan de muren en een rustige gemoedelijke uitstraling. De laatste fase van de verbouwing wordt in de zomer van 2015 afgerond.

Healing environment Zorg- en bouwkundige ontwikkelingen gingen daarbij hand in hand. Vertaald in ’Lean’ en ‘Lief’, waarbij Lean duidt op de efficiency in de werkprocessen en ‘Lief’ op de aandacht voor de patiënt. Architect Frank Burger van architectenbureau a/d amstel architecten was verantwoordelijk voor de verbouwingen. Het bureau werkt al sinds 1924 voor deze opdrachtgever, maar Burger begon met een terugblik op de bouwen de verbouwgeschiedenis van de afgelopen 32 jaar. “Het Elisabeth Ziekenhuis in Tilburg werd in 1982 gebouwd als een zogeheten dubbele kam: een lange hoofdgang met links en rechts de ‘tanden’ van de kam, waarin de diverse afdelingen waren gevestigd. Ook op de eerste verdieping

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 101

101 29-01-15 14:32

51:54

102

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 28.indd 29.indd 43 102

20-11-14 29-01-15 11:23 14:32

Project

was sprake van deze dubbele kam. Na dertig jaar had het ziekenhuis 75 verbouwen nieuwbouwprojecten achter de rug. Alle afdelingen zijn één, twee of drie keer verbouwd. In 2005 kwamen we tot de conclusie dat we niet steeds konden blijven uitbreiden. We kwamen in de knel te zitten met de beschikbare ruimte en het werd rommelig en onoverzichtelijk”, aldus Burger, die bij de revitalisatie wel goed heeft gekeken naar uitgangspunten die nieuwe ziekenhuizen ter hand namen. “In de moderne nieuwe ziekenhuizen, zoals Sittard, Zwolle en Amersfoort speelt healing environment een belangrijke rol. Op de verpleegafdelingen worden de kamers teruggebracht naar veelal eenpersoonskamers, flexibele poli’s, een toenemende inzet van ict. Ook is in de loop der jaren sprake van een veranderend zorgconcept: de patiënt komt steeds meer centraal te staan. De kunst van revitalisering ligt in het aanpassen aan veranderende eisen, door gebruik te maken van de kwaliteiten die al in het bestaande gebouw besloten liggen.”

Oprekken Als het gaat om verduurzaming, dan ligt de keuze voor renovatie in plaats van nieuwbouw voor de hand, zo stelt Burger. “Duurzaamheid kent vele aspecten. Kern van revitalisering is het gebruik maken van wat je hebt. Dat is veel duurzamer dan de duurzaamste nieuwbouw. In die zin is dit ziekenhuis in Tilburg een heel goed voorbeeld van een ziekenhuis dat in zijn gebouwconcept – dubbele kamstructuur – enorm veel gelegenheid bood en biedt tot uitbreiding en aanpassing. Zelfs toen de tanden van de kam maximaal opgerekt waren, bleek het mogelijk om door middel van een langzaam te ontwikkelen ringbebouwing het ziekenhuis te blijven aanpassen naar de eisen van de tijd. Ook het zich voegen in de stad, en het onderdeel zijn van de community is een duurzaamheidsaspect.” Bij de revitalisatie koos het ziekenhuis voor bijna uitsluitend eenpersoonskamers: met als uitgangspunt dat de patiënt de regie krijgt over zijn eigen omgeving, dus ook over de temperatuur en het licht op ‘zijn’ kamer. Daarnaast hebben medewerkers flexibele werkplekken in plaats van hun eigen privéruimte. Ook artsen maken gebruik van flexibele werkkamers. De verpleegafdelingen hebben op elke verdieping een centraal gelegen ‘facilitair blok’, zodat deze ondersteunende activiteiten zich dicht bij de kamers, maar ook bij de liften bevinden. Verder zijn alle niet direct-zorggerelateerde afdelingen uit de kern van het ziekenhuis gehaald. Ook zijn logistieke verbeteringen aangebracht, zoals de scheiding van personen en goederen en decentrale ontvangstbalies. “We hebben de afdelingen voorzien van herkenbare kleuren. Met behulp van beelden van bekende natuurgebieden in de omgeving van Tilburg en afgestemd kleurgebruik is gewerkt aan een sfeer van rust en toewijding. In de poliklinieken is rond de gerenoveerde lichthoven een aangenaam en gedifferentieerd wachtgebied gemaakt. Verduurzaming is verder gerealiseerd met behulp van isolatie, glas, verlichting, thermoplafonds en een WKO-installatie.”

Huiskamer in het centrum van de verpleegafdeling.

De opvallende (vernieuwde) informatie- en registratiebalie bij de entree van het ziekenhuis aan de Medische Boulevard.

‘Revitalisering in plaats van nieuwbouw levert een besparing op van ruim € 200 miljoen’

duurzaam gebouwd | februari 2015

11:23

OPMAAK DG 29.indd 103

103 29-01-15 14:32

U wilt frisse lucht en comfortabele warmte. BUVA levert de totaaloplossing. U kent BUVAâ&#x20AC;&#x2122;s energiezuinige woonhuisventilatoren SmartStream en Q-Stream al. Met de BUVA EcoHeat introduceren wij een geheel nieuwe productgroep: verwarming, waardoor wij nu dĂŠ oplossing bieden voor het totale binnenklimaat (luchtkwaliteit en warmte). BUVA EcoHeat is er in drie types, waarmee aan elke warmtebehoefte wordt voldaan: 14-4, 16-4 (beide CW4) en 18-5 (CW5). De ketels zijn energiezuinig en robuust, met een zeer lage onderhoudsfrequentie.

104

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 104

29-01-15 14:32

Interview

Heerenveense woningen in recordtempo energieneutraal Woningcorporatie Accolade is de eerste corporatie die de renovatiemethode Built4U met succes heeft toegepast. Zestien woningen in Heerenveen zijn energieneutraal gemaakt, binnen vijf dagen. Tekst: Marvin van Kempen

Built4U is een samenwerkingsverband van Doorwin, Kingspan Unidek, Zehnder-J.E. Storkair, Trecodome, The Source Group en Van Aken Architecten. In kort tijdsbestek kregen de woningen in Heerenveen een nieuwe prefab buitengevel, nieuwe kozijnen met triple glas, vloerisolatie en comfortventilatie met warmteterugwinning. Bewoners gaan er gemiddeld 50 euro per maand op vooruit en profiteren van een woning met een energielabel beter dan A++. John Rietveldt van Doorwin lichtte tijdens de kick-off van het concept toe: “Wij hebben veel tijd besteed aan het stroomlijnen van onze gezamenlijke processen en het perfectioneren van de compositie van de productonderdelen en zijn er zo in geslaagd de kosten te optimaliseren en verspillingen te voorkomen. Wij werken nauwgezet samen en daardoor kunnen uren op de bouwplaats geoptimaliseerd worden.”

LEAN Projectleider Youri Verwer kent de voordelen voor corporaties: “Van ontwerp tot uitvoering zijn wij één aanspreekpunt voor de woningcorporatie. Leveranciers en adviseurs werken samen volgens het LEAN-principe, leidend tot innovaties en een gezamenlijke visie, waarin alle kennis optimaal wordt ingezet.”

Financiering Maurits van Oranje, The Source Group, vertelt over de financieringsmogelijkheden. “De eerste optie laat corporaties aan bewoners de mogelijkheid geven om het energiecontract over te zetten naar een onafhankelijke administratiepartij. Deze partij factureert een lagere energieprijs aan de bewoner dan regulier. Hierbij komt het overige financiële voordeel van de energiebesparing ten goede aan de corporatie. Als tweede optie geldt een huurverhoging, waarbij de bewoner in dit geval zelf een energiecontract afsluit. De bewoner compenseert hiermee zijn verhoogde huur zelf met lagere energiekosten. Ten slotte is er de mogelijkheid, als de wet dit toelaat, om huurders in de toekomst maandelijks één

vast bedrag aan de woningcorporatie te laten betalen, inclusief een verrekening op basis van het werkelijke energiegebruik.”

Gouden Kikker 2014 Built4U behoorde tot de top drie projecten die genomineerd waren voor De Gouden Kikker Award 2014. De uitreiking van deze award vond plaats tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres in Maastricht, op 13 november jongstleden. De winnaar van de Gouden Kikker komt aan bod in een artikel op pagina 113. Daarnaast is Built4U genomineerd voor de Nederlandse Bouwprijs 2015, in de categorie bouwmaterialen en systemen.

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 105

105 29-01-15 14:32

Luchtverdeling essentieel voor een gezond binnenklimaat Een goed binnenklimaat verbetert de prestaties van de gebruikers van een ruimte. Essentieel is hoe de lucht wordt verdeeld. Solid Air is specialist in luchtverdeeltechniek. Wij ontwikkelen en leveren een groot assortiment hoogwaardige koelconvectoren, roosters, volumeregelaars, regelkeppen en andere luchttechnische producten.

BIM READY!

Door eigen productie- en testfaciliteiten biedt Solid Air een hoge mate van flexibiliteit.

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl

solid-air.nl

STRATEGIE

COACHING

CR E AT IE

REALISATIE

www.realconcepts.nl Real Concepts is uw ondersteunende strategische partner en coach voor uw management- en verkoopteams. Wij denken strategisch mee, ontwikkelen creatieve concepten, en realiseren ook nog eens het optimale eindproduct. Dit kan een maatwerk training zijn, een nieuwe website, een reclamecampagne, bedrijfsvideo of uw bedrijfsdrukwerk. Kortom: voor ondersteuning bovenop of naast uw kernactiviteiten… Wij zijn effectief voor alles en vóór alles effectief!

REAL CONCEPTS

STRATEGIEsterk COACHING CREATIE REALISATIE Merkbaar in strategie & communicatie

Real Concepts BV - Beek huizenseweg 11 6881 AA Velp - 026-3190160 - www.realconcepts.nl

Lex Bosmann Directeur OPMAAK DG 29.indd 106+31 (0)6-51262237 M'winnaars' RealConcepts adv A5 liggend.indd 1

Stenograaf 3, 6921 EX Duiven Postbus 152, 6920 AD Duiven T +31 (0)26-3190160

29-01-15 14:32 28-01-15 11:30

Nieuws

Huurders aan het stuur Bij Wooncompagnie staan huurders aan het stuur als het gaat om de duurzaamheid van hun woningen. Bij de renovatie van een wijk stimuleert deze woningcorporatie omwonende huurders tegen een vriendelijke prijs energiebesparende maatregelen te treffen. De beslissing ligt echter wel bij de huurders. W/E adviseurs begeleidde Wooncompagnie in haar zoektocht naar deze aanpak. Huurders van Wooncompagnie hebben het afgelopen jaar meegestuurd aan het duurzaamheidbeleid van de Hoornse woningcorporatie. “Wat Den Haag presenteert als een noodzakelijke vernieuwing, is bij ons al in praktijk gebracht”, zegt John Hendriks, directeur/bestuurder van de Noord-Hollandse corporatie. Hij nam eind 2013 het initiatief om het beleid voor duurzaamheid samen met de huurdersorganisaties op te stellen. Eind november 2014 is het duurzaamheidbeleid voor 2014-2020 positief ontvangen door de samenwerkende huurdersorganisaties (SHO). Bij de gefaseerde aanpak onder begeleiding van Thijs Kurstjens van W/E adviseurs hebben de samenwerkende huurdersorganisaties de hoofdrol. In de bijeenkomsten met de klankbordgroep van huurders en de werkgroep van de corporatie is het containerbegrip duurzaamheid omgezet in concrete en gezamenlijk gedragen doelstellingen. “Ik ben blij verrast over de vergaande groene ambities van Wooncompagnie en de bereidheid hier met huurders in te duiken”, vertelt Kurstjens. “Dat gaat voor veel corporaties nog een brug te ver.”

Wooncompagnie kent een lange traditie van energiebeleid en heeft een bovengemiddeld energiezuinig woningbezit. Juist in een traditie ligt soms de beperking, zo bleek. De ‘olietanker’ van de meerjaren onderhoudsplanning bepaalt in veel gevallen wat er de komende jaren aan woningen verbeterd wordt. Om de doelstelling van gemiddeld energielabel B in 2020 te bereiken, zoekt Wooncompagnie de actieve samenwerking met haar huurders en hun initiatief op. Het beleid gaat uit van keuzevrijheid voor de huurder en het creëren van schaalvoordeel vanuit de corporatie. Wordt er in een wijk gerenoveerd, dan stimuleert Wooncompagnie omwonende huurders energiebesparende maatregelen te treffen, zoals spouwmuurisolatie of zonnepanelen. Wooncompagnie zorgt dan dat leveranciers de maatregelen tegen een vriendelijke vergoeding realiseren, maar de huurder beslist.

Subsidieregelingen Step en FEH gewijzigd Vanwege de wijziging van de energielabelsystematiek per 1 januari 2015 zijn ook subsidieregelingen Step en FEH veranderd. Tot eind 2014 waren Step en FEH gekoppeld aan het bereiken van een bepaalde minimum energieklasse en het behalen van een minimum aantal labelstappen. Sinds 2015 zijn de voorwaarden voor energetische verbetering van de huurwoning voor beide regelingen gekoppeld aan de realisatie van een bepaalde Energie-Index, afgezet tegen de Energie-Index bij de aanvraag tot subsidie. De hoogte van de Step-subsidie blijft afhankelijk van enerzijds de startsituatie en anderzijds de met de subsidie te bereiken EnergieIndex. Daarnaast is sinds 1 januari 2015 de rekenmethodiek gewijzigd voor het berekenen van de Energie-Index: het Nader Voorschrift. Voor het aanvragen van Step of FEH geldt als voorwaarde dat de opnamedatum van de energieprestatie in de woning niet ouder mag zijn dan 6 maanden, gerekend vanaf het moment van de subsidieaanvraag. De Stimuleringsregeling energieprestatie

huursector (Step) en het Fonds energiebesparing huursector (FEH) zijn bedoeld voor verhuurders, die energetische verbeteringen willen doorvoeren in hun huurwoning.

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 107

107 29-01-15 14:32

BOSTIK: WERELDWIJD ACTIEF EN TOONAANGEVEND OP HET GEBIED VAN LIJMEN, KITTEN, EGALINES EN AFDICHTINGSMIDDELEN Professionals over de hele wereld vertrouwen op de hoge kwaliteit van onze producten, onze klantgerichte organisatie en uitgebreide technische ondersteuning. Duurzame ontwikkeling is een belangrijk onderdeel van de Bostik bedrijfsvoering. Het motiveert ons om continu te werken aan ontwikkelingen waarbij economische prestaties en bescherming van het milieu hand in hand gaan. Dat doen we in het belang van onze werknemers, lokale gemeenschappen, klanten, consumenten en andere belanghebbenden. Met een grote betrokkenheid bij klanten en de vertaling van vakmanschap naar praktische toepassingen wil Bostik uitgroeien tot de meest gerespecteerde producent en partner in verbindingstechnologieĂŤn. Duurzame innovatie is de leidraad voor onze activiteiten. www.bostik.nl

108

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 108 Bostik143_Advertentie_Duurzaam-Gebouwd_A4.indd 1

29-01-15 14:32 19-1-2015 11:29:35

Icopal gelooft in duurzaamheid Bezoek ons op onze stand bij Building Holland Standnummer: 11.305

Icopal voelt zich als toonaangevende producent van dakproducten verantwoordelijk voor het milieu en werkt daarom op duurzame wijze, zowel v贸贸r, tijdens als na de productie van dakbedekking. Dat we serieus werk maken van duurzaamheid, zien we regelmatig beloond. Zo is onze dakbedekking Icopal Universal met DUBOkeur庐 in 2012 gekozen tot meest milieuvriendelijke dakbedekking voor platte daken en hebben we niveau 4 op de CO2 prestatieladder bereikt. Kijk eens op onze website voor de nieuwste initiatieven op het gebied van duurzaamheid.

e n , n .

29:35

www.icopal.nl

OPMAAK DG 29.indd 109

duurzaam gebouwd | februari 2015

109 29-01-15 14:32

Eerste Supply Chain Award uitgereikt

‘De kopgroep is vertrokken’ Ketensamenwerkingsverband Woonstichting ‘thuis, Sankomij Installatetechniek, KnaapenGroep en M. Heezen BV wonnen tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres in het MECC te Maastricht de eerste Supply Chain Award. De nieuwe award is een initiatief van Platform Ketensamenwerking Zuid, Nyenrode Business Universiteit en Duurzaam Gebouwd. De winnaars sleepten de prijs in de wacht met hun steeds beter wordende prestaties, onder meer op een groot onderhoudsproject van 112 woningen aan de Offenbachlaan in Eindhoven. Er waren in totaal twaalf inzendingen waar de jury zich over boog. Juryvoorzitter Jack van der Veen, hoogleraar op de EVO Leerstoel Supply Chain Management: “We accepteerden alleen teaminschrijvingen (minstens drie partijen) en langdurige projectongebonden samenwerkingsverbanden.”

Score op ketensamenwerking De beoordeling verliep op basis van een aantal criteria en instrumenten. Zo werden de prestaties van een bouwproject op het gebied van tijd, geld en kwaliteit gemeten, met behulp van de Benchmark Partner Performance. Ook de Ketensamenwerking Index (KSI) had een aandeel in de boordeling. Ten slotte gaven teams een presentatie met daarin aandacht voor aspecten van duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen, strategische visie en leiderschap en ondernemerschap en innovatie. De achterliggende gedachte van de prijs is volgens Van der

110

Veen duidelijk. “De kopgroep is vertrokken, maar het peloton komt langzaam erachteraan. Laatstgenoemde groep willen we in beweging brengen en daar kunnen excellente voorbeelden bij helpen.”

Optimaal resultaat Luc Reusken, manager vastgoedbeheer bij Woonstichting ‘thuis, schreef op DuurzaamGebouwd.nl een blog over de winst die de ketensamenwerking met zich meebracht. “We hebben bij het groot onderhoud aan de Offenbachlaan in Eindhoven veel minder uitgegeven dan vooraf gedacht, de doorlooptijd per woning was minder dan acht dagen en meer dan 98 procent van de werkactiviteiten liepen volgens planning.” Vanaf het begin werken als één (virtueel) bedrijf met integrale projectteams, verantwoordelijkheden laag in de organisatie neerleggen, vertrouwen en een op zo efficiënt mogelijke manier werken aan het meest optimale resultaat zijn volgens Reusken de kernpijlers van een goede ketensamenwerking. Ketensamenwerking is een begrip dat steeds vaker valt in de bouw, maar waarvan de praktische invulling voor veel partijen nog

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 110

29-01-15 14:32

Supply Chain Award

De Jury

Jack van der Veen is juryvoorzitter en hoogleraar op de EVO leerstoel Supply Chain Management aan Nyenrode Business Universiteit en adviseur bij het Platform Ketensamenwerking Zuid.

Anke van Hal, hoogleraar Sustainable Building and Development bij het Center for Sustainability van Nyenrode Business Universiteit neemt eveneens plaats in de jury als afgevaardigde uit de wetenschap.

De opdrachtgeverskant wordt vertegenwoordigd door Bert Keijts, sinds 2010 voorzitter Raad van Bestuur van woningcorporatie Portaal. Bert Keijts bekleedde in het verleden de functie van plaatsvervangend directeurgeneraal Ruimtelijke Ordening bij het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer en was van 1998 tot 2010 werkzaam als directeur-generaal van Rijkswaterstaat.

vaag is. Meer en beter samenwerken in de keten klinkt logisch en misschien zelfs simpel. Maar wat betekent zoiets werkelijk voor je proces, voor de manier waarop je afspraken maakt en je je gezamenlijk, als betrokken ketenpartners, organiseert?”

Delen De website KetensamenwerkingWerkt.nl brengt ketensamenwerking in beeld, om ervaringen met andere partijen te delen en inzicht te geven in de manier van werken. “Bijzonder aan dit project was tevens de bewonerscommunicatie”, vertelt Reusken, “die gestart is in de planvorming en door alle ketenpartners is uitgerold en uitgedragen. We kozen voor een zeer persoonlijke aanpak, vanwege het multiculturele karakter van de wijk en de veelal gebrekkige beheersing van de Nederlandse taal. Onder andere door met iedere bewoner persoonlijk het gesprek aan te gaan en onze mededelingen te doen in een stripverhaal.” Het resultaat van de persoonlijke aanpak en de overige resultaten van het project zijn te lezen in het kader ‘Resultaten’.

De bouwsector wordt vertegenwoordigd door Jeroen Heijdra, sinds 2014 directeur Woonlab en voorheen directeur klant en markt bij Dura Vermeer. “Vernieuwen, verbeteren – maar altijd vanuit het oogpunt van de markt: wat wil de klant en kunnen we daar optimaal antwoord op geven”, is het adagium van Jeroen Heijdra.

Laurens de Lange vertegenwoordigt de installatiesector. Hij is binnen de groepsdirectie van Unica Groep als CMO verantwoordelijk voor de commercie en business / concept development. Hij is actief betrokken bij diverse duurzame concepten als Ecopower, landelijke beheercontracten en bij ketensamenwerkingsverbanden in het kader van verduurzaming van bestaande gebouwen en duurzame energie.

Resultaten • • • • • • • •

Bewonerstevredenheid: 8,45 Deelname: 95% Hoge medewerkerstevredenheid Doorlooptijd per woning: < 8 dagen Opleverpunten per woning: 0,62 Werkactiviteiten volgens planning: >98% Energielabel van G naar B Resultaat volgens begrotingstoets: lager dan marktconform • Totale projectduur: 1 jaar effectief 9 maanden inclusief voorbereiding, effectief 9 maanden

Ketensamenwerkingsverband

Opdrachtgever: Ontwerp en bouwkunde: Sloop: Installaties:

Woonstichting ‘thuis KnaapenGroep M. Heezen BV Sankomij Installatietechniek

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 111

111 29-01-15 14:32

Pioneering for You

Wilo BIM ready Wilo is de eerste fabrikant van pompinstallaties ter wereld die zijn BIMcontent op een eenvoudige wijze beschikbaar stelt voor uw BIM projecten! Middels de Wilo-Revit Plugin kunt u onze intelligente Revit Families met ETIM productinformatie direct toepassen in uw BIM-projecten. Deze ‘Wilo button’ installeert u direct in Revit zelf en werkt onafhankelijk van uw toegepast BIM-teken-applicatie. BIM - Building Information Modelling – is de oplossing die maakt dat alle relevante informatie gedurende het hele bouwproces wordt opgeslagen, gebruikt en beheerd in een 3D model.

“Niet alleen de techniek is hoogefficiënt, ook de ondersteuning in de ontwerpfase”

112

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 112

Wilo Nederland bv Rak 18 1551 NA Westzaan T. +31 (0)889456000 F. +31 (0)889456199 www.wilo.nl info@wilo.nl 29-01-15 14:32

De Gouden Kikker

Gouden Kikker Award voor gebiedsontwikkeling De gebiedsontwikkeling in de Amersfoortse wijk Liendert heeft de Gouden Kikker Award 2014 ontvangen. Dit bouwproject draait om de herinrichting van het gebied rondom de basisscholen De Wiekslag en De Windroos. Beeldmateriaal: Jorissen Simonetti architecten

Inzet bij deze ontwikkeling is de vorming van de ‘Amersfoortse Brede Combinatie (ABC) scholen’. In dit initiatief van de gemeente Amersfoort staan het gebruik en de gebruikers centraal. In nauwe samenwerking met hen is het gebouw ABC-cluster Liendert namelijk ontworpen als ontmoetingsplaats. Het gebouw krijgt twee basisscholen, een peuterschool, een ontmoetingsruimte voor de wijk, een gymzaal en een buitenschoolse opvang. Bij dit ABC-cluster komt een wijkplein.

Educatie Volgens de jury van de Gouden Kikker Award is het educatieve karakter van het gebouw doorslaggevend geweest. “De gebruiker wordt door ‘kijkbeleving’ bewust gemaakt van het energieverbruik en zijn invloed hierop. Zo worden de stortbakken van de toiletten transparant uitgevoerd om zichtbaar te maken hoeveel water het doorspoelen van het toilet kost. Ook de leidingen worden transparant.” Dit nieuwe gebouw wordt gebouwd volgens het passiefhuisconcept, vertelt Johan Carlier, senior projectmanager bij de gemeente Amersfoort. “We hebben hiervoor gekozen vanwege de lage exploitatiekosten en de lage warmtevraag. Daarnaast willen we hiervan een energieneutraal gebouw maken.”

Najaar 2015 De basisscholen De Windroos en De Wiekslag komen in ABC-cluster Liendert. De bouw is afgelopen maandag 19 januari gestart. Dura Vermeer Bouw Hengelo voert deze bouw uit, die minimaal tot in het najaar van 2015 duurt. De ontwikkeling van ‘ABC-cluster Liendert e.o.’ maakt onderdeel uit van het programma Amersfoort Vernieuwing.

Gouden Kikker Award

ABC Nova reikt de Gouden Kikker Award jaarlijks uit aan bouwprojecten, die vooroplopen op het gebied van duurzaamheid en innovatie. De prijs is in het leven geroepen om de ontwikkeling van duurzaam bouwen extra te stimuleren en betere toepassingen voor wonen, werken, zorg en onderwijs. De gemeente Amersfoort ontving deze prijs tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres 2014 in het MECC te Maastricht.

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 113

113 29-01-15 14:32

Gezond en duurzaam verwarmen en koelen Toepassing: Vloerverwarming, plafond- en wandverwarming/koeling

BioClina capillaire klimaatmatten als oppervlakte afgiftesysteem zet nieuwe maatstaven en geeft verwarmen vanuit plafond, wand (d.m.v. straling) of vloer en koelen vanuit plafond of wand een nieuwe dimensie. Door een overdrachtsoppervlak dat tot 300% groter is dan bij traditionele afgiftesystemen, kan de installatieontwerper technisch betere ontwerpen realiseren dan voorheen met traditionele systemen niet, of alleen tegen hoge meerinvesteringen, mogelijk was. Vanwege de hoog efficiënte activering, dicht aan de oppervlakte (6 tot 10 mm), de kleine capillaire buisdiameter (ø 4,3 mm), de geringe buisafstand (20 mm) en het kleine temperatuurverschil tussen aanvoer en retour (2K), kunnen ruimten al voldoende worden verwarmd met watertemperaturen van 30/28˚C, tot ver onder het vriespunt. Als bijkomend voordeel op het zeer hoge belevingscomfort bij toepassing van het BioClina systeem, is dat door de lage wateraanvoertemperaturen het rendement van een warmtepomp met meer dan 35% wordt verbeterd. De reactiesnelheid van het BioClina systeem bedraagt slechts 6-15 minuten. Dit geldt ook bij toepassing als vloerverwarming. En niet 4 uur, zoals gebruikelijk bij traditionele vloerverwarmingssystemen. Voor behaaglijkheid en een superieur comfort kiest u voor BioClina. Meer voordelen en informatie: www.BioClina.nl

Winnaar Innovatieprijs

Navos Klimaattechniek B.V. Kleveringweg 20, 2616 LZ Delft T: 015 – 215 37 28 W: www.BioClina.nl E: Navos@Navos.nl

BioClina_Adv_210x148_FC_2013.indd 1

30-09-13 13:44

Elke luchtbehandelingskast van Solid Air is uniek

OPMAAK DG 26 NIeuw.indd 92

Bij Solid Air Luchtbehandeling doen we niet aan standaardoplosingen. Ieder apparaat is uniek, omdat iedere klantvraag dat ook is. Wij leveren modulaire luchtbehandelingskasten op maat, al of niet met generatieve wtw op basis van adiabatische koeling.

Solid Air is ook de bedenker en producent van Aeolus, de enige compacte HR wtw-unit die werkelijk compleet en geheel stekkerklaar wordt geleverd.

19-05-14 17:18

BIM READY!

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl

solid-air.nl

OPMAAK DG 29.indd 114

29-01-15 14:32

Building Holland 2015

(Re)Building the Future: visie op duurzame bouw

In de aanloop naar Building Holland 2015 vindt de Week van de Bouw plaats, van 9 tot en met 13 februari 2015. Verschillende partijen uit de bouwkolom inspireren opdrachtgevers, ontwerpers en bouwers op en rondom het themaplein genaamd (Re)Building the Future. (Re)Building the Future is een initiatief van VBI en Duurzaam Gebouwd dat een duidelijke visie geeft op duurzame gebouwen. Hierbij vormen flexibiliteit, comfort en gezondheid de sleutel. Op het themaplein (Re)Building the Future laten partners zien hoe zij de visie op flexibele, comfortabele en gezonde gebouwen uitdragen. Deze visie krijgt een praktische vertaling door middel van het tonen van cases, concepten en systemen. Het doel van (Re)Building the Future is verbinding in de bouw te stimuleren zodat er duurzame gebouwen worden ontwikkeld. Bezoekers worden uitgenodigd in dialoog te

treden en daadwerkelijk de verbinding aan te gaan met het oog op de ontwikkeling van flexibele, comfortabele en gezonde gebouwen. Naast het tonen van duurzame praktische toepassingen worden bezoekers geïnspireerd met een contentprogramma. Dit programma is gevuld met onder andere market vision presentaties, keynote speakers, workshops en round tables. Het contentprogramma geeft deelnemers en bezoekers de mogelijkheid in dialoog te treden over de ontwikkeling van duurzame gebouwen. Deelnemers aan het initiatief zijn: Alklima, ATAG, Daas Baksteen, Derbigum, Desso, Duurzaam Gebouwd, Faay, Frame2Design, Grundfos, Huis & Milieu, Jansman Bouw, Leebo, Rockwool, Schöck, Schipper Kozijnen, Senior Assist, Stabiel Management, Stafier, VBI, Wédéflex en Zehnder. Kijk voor meer informatie op ReBuildingtheFuture.nl. Meld u aan via deze site en ontvang een gratis toegangskaart.

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 115

115 29-01-15 14:32

Een week in het leven van: Meindert Smallenbroek Woningbouw, transformatie, energiebesparing en subsidiëring. Als directeur Bouwen van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties zet Meindert Smallenbroek zich onder andere in om deze onderwerpen aan te jagen. Duurzaam Gebouwd gaat een week met hem op pad, laat zien wat hij zoal doet en hoe een doorsnee werkweek er voor hem uitziet. Tekst: Marvin van Kempen

We bellen Smallenbroek vlak na de lancering van het nieuwe energielabel. “Mooi om het nieuwe jaar te starten met een cadeautje van de overheid.” Hij heeft het over de vijf miljoen gratis energielabels die naar particuliere huiseigenaren worden toegezonden. De voorlopige labels kunnen geactualiseerd worden en duiden aan wat een eigenaar moet doen om de woning zuiniger te maken. “We gaan vijf miljoen brieven versturen”, vertelt Smallenbroek over de grootse operatie. “Dat is bijzonder, want de overheid stuurt niet zo vaak massaal brieven. Naast deze zending hebben we een energielabel-tool gelanceerd, die op nieuwjaarsdag live is gegaan.” Wanneer je als huiseigenaar een voorlopig label ontvangt, kun je met de tool doorgeven welke maatregelen er

getroffen zijn, zoals het verbeteren van de isolatie en het plaatsen van zonnepanelen. Na het doorgeven van actuele gegevens kan het voorlopige label worden omgezet naar een definitief label.

Spannend moment De campagnebrieven versturen en de ontwikkeling van de internettool heeft veel inzet vereist. “Voor ons een ongelofelijk spannend moment, want veel mensen hebben hier hun medewerking aan verleend, zoals de Rijkdienst voor Ondernemend Nederland (RVO). Ik ben dan ook blij dat de lancering een succes is.” Net zo belangrijk is de ondersteuning, in de vorm van een telefonische helpdesk en social media zoals Twitter. “Afgelopen weekend tweette ik over de helpdesk, om zo mensen met vragen over het energielabel op weg te helpen. Ik ben ervan overtuigd dat we op alle mogelijke manieren voorbereid zijn op vragen en ondersteuningswensen.”

Drive

Vlak voor de presentaties tijdens het werkbezoek aan de nul-opde-meter-woningen verstuurt Smallenbroek een tweet.

116

Naast het label staat er een werkbezoek aan een duurzame kinderopvanginstelling in Nieuw-Vennep in de agenda van Smallenbroek. Hij werd een tijd geleden uitgenodigd om op bezoek te komen bij deze multifunctionele accommodatie (MFA) ‘De Boshoeve’. Onderdelen zijn een duurzaam kinderdagverblijf, buitenschoolse opvang en natuurwerkplaats met ondersteunende kantoorfuncties. Kinderen met een handicap hebben medische begeleiding dichtbij, mocht het nodig zijn. “Ik werd gevraagd tijdens de PEP-meeting (Partner Expert Partner-meeting) van Duurzaam Gebouwd eind oktober 2014. De bijeenkomst vond plaats in hotel Oud Londen in Zeist, waar een kleine honderd partners en experts van Duurzaam Gebouwd aanwezig waren. Ik werd daar aange-

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 116

29-01-15 14:32

Algemeen

sproken door een van de partners, met de vraag of ik het interessant zou vinden om een bezoek te brengen aan een integraal verduurzaamde kinderopvanginstelling.” Tijdens zijn bezoek aan de MFA sprak hij met opdrachtgever Eva Toele, de architect en ontwikkelaar Boshoeve ontwikkeling CV, een samenwerking tussen projectontwikkelaar Timpaan, Ad Wijnhout van de AW Groep en Joost Valk van Vital PlaceS. “MFA de Boshoeve is hun eerste pilotproject. Valk, Wijnhout en Timpaan hebben de totale investering op zich genomen, zodat het initiatief door kon gaan. Het gebouw is energieleverend, lucht- en waterzuiverend en is zoveel mogelijk Cradle to Cradle.” Mooie oplossingen voor een mooi gebouw, vindt Smallenbroek. “Erg leuk om met het volledige projectteam aan tafel te gaan en achter het gedachtegoed te komen voor deze accommodatie. De school is geschikt voor veel meer dan alleen kinderopvang, lokale ondernemers kunnen hier de activiteiten van het verblijf versterken. Ik proef de drive bij Eva en ik hoop dat dit andere opdrachtgevers inspireert om met dezelfde overtuiging in te zetten op verduurzaming van scholen.”

Nieuw jasje De inspiratie stopt hier niet. Later staat een werkbezoek in Soesterberg op het programma, aan nul-op-de-meterwoningen van Portaal en BAM, gebouwd in het kader van initiatief de Stroomversnelling. In een rijtje van gedateerde jaren 60-woningen vallen de gerenoveerde woningen goed op. “Ze kregen binnen een strak tijdschema een heel nieuw jasje”, weet Smallenbroek. Bij aankomst noemt hij enkele maatregelen die hem opvallen. “PV-panelen op het dak en een prefab kap over het huis. Mooie in het oog springende kozijnen en vensterbanken.” In een van de gerealiseerde proefwoningen vindt een presentatie plaats over het traject. Jan Willem van de Groep, Platform31 Energiesprong en expert bij Duurzaam Duurzaam Gebouwd publiceerde een coverinterview met Meindert Smallenbroek in uitgave #23. Fotograaf: Robert Tjalondo.

In gesprek met Leen van Dijke, lid kernteam de Stroomversnelling.

Gebouwd, Leen van Dijke, Lid Kernteam Stroomversnelling en Bert Keijts, bestuursvoorzitter Portaal zijn onder andere van de partij om over hun ervaringen te vertellen. Zij verzekeren de aanwezigen dat woningcorporaties een heel andere rol krijgen in het proces en dat de tijd is aangebroken om écht grote stappen te maken in de verduurzaming. “We leveren niet meer op, maar leveren een product af”, weten de Stroomversnellers. Na de presentaties worden genodigden rondgeleid door de woning en door de buurt, om de andere renovaties in de omgeving te bekijken. “De opschaling van Stroomversnelling komt op gang”, vertelt Smallenbroek terwijl hij door de wijken met de stoet meeloopt. “Ook aan de achterkant van de woningen is het verschil tussen oud en nieuw goed te zien”, tweet Smallenbroek en stuurt een foto mee vanuit de achtertuin.

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 117

117 29-01-15 14:33

EXPERTISE

VAKWERK BEGINT MET SAMENWERKEN Hoe groot of klein uw schilderproject ook is, bij Sikkens staat u er nooit alleen voor. Als professionele partner brengen wij uw expertise, onze producten en services bij elkaar. Of het nu gaat om de keuze tussen zijdeglans of hoogglans. Of om kleuradvies of technische ondersteuning. Samen werken we aan ideeën en oplossingen. Want een project tot een perfect einde brengen, begint met samenwerken. Kijk voor onze services en al onze producten op www.sikkens.nl.

118

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 118

29-01-15 14:33

Algemeen

Meters maken Hij blikt terug naar een afspraak die hij eerder in de week had, om aardbevingen in Groningen te bespreken. “Een gevoelig onderwerp”, stemt Smallenbroek in, “waarbij het de kunst is om het minder gevoelig te maken. We bekijken op dit moment de mogelijkheden om woningen in Groningen te herstellen, te versterken en te verduurzamen.” Afwachten is uitgesloten en initiatieven die op grote schaal vliegensvlug verduurzamen zijn kansrijk. “De Stroomversnelling is zo’n initiatief, waarmee we in een kort tijdsbestek invulling geven aan de drie doelen die ik eerder noemde. Op andere plekken in Nederland is al aangetoond dat deze innovatiemethode in rap tempo kan verduurzamen. De opgave verschilt in het opzicht van de aardbevingen, die heb je op andere plekken in Nederland namelijk niet.” Uiteindelijk gaat het erom om snel meters te maken. “Bij bouw is snelheid altijd al van belang, maar in dit geval heeft het een bijzondere weging. Als je de snelheid wilt halen die we beogen, dan kun je eigenlijk niet anders dan dit op een industriële manier op te zetten. Hoe dan ook, het belangrijkste is dat we ons realiseren dat we nu moeten acteren.”

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 119

119 29-01-15 14:33

De lasten maar niet de lusten? De komende jaren verdubbelt het aantal windmolens op land ruimschoots. Omwonenden vrezen de impact van de turbines op hun leefomgeving. “Zij voelen zich vaak niet betrokken en balen ervan dat zij de lasten krijgen, maar niet de lusten”, stelt Rob Rietveld, directeur van de Nederlandse Vereniging Omwonenden Windturbines (NLVOW). Tekst: Steffart Buijs, Fotografie: Jorrit Lausberg

Het is een veel gehoorde klacht. Als de bouwers vertrekken en het windpark er staat, zit de omgeving met de gebakken peren: een verpest uitzicht, geluidsoverlast en nachtelijke lichtvervuiling. Hoe gaan ontwikkelaars van windparken om met maatschappelijk draagvlak? Weerstand bij burgers en gemeentelijke en provinciale politici is de belangrijkste vertragende factor bij de aanleg van windparken. De afstemming met de directe omgeving en de belanghebbenden is daarom cruciaal. Steeds vaker gebeurt dit al in een vroeg stadium, voordat de vergunningen zijn aangevraagd. Geluid en verlichting worden vaak genoemd als belangrijke bezwaarpunten.

Perceptie en objectiviteit Het grootste windpark op land dat momenteel in Nederland ontwikkeld wordt, is Windpark Wieringermeer. Door de bouw van het windpark – die in 2016 start - krijgt de polder een andere aanblik. De 93 windmolens die er nu staan, gaan met ‘pensioen’ en maken plaats voor een nieuwe generatie: splinternieuwe windmolens die - anders dan nu - keurig in het gelid staan, maar ook hoger zijn.

Dit park wordt ontwikkeld door verschillende partijen: Nuon, ECN en Windcollectief Wieringermeer. Veel tijd gaat zitten in het omgevingsmanagement, vooral in het contact met inwoners. “Het is een gemengd beeld”, zegt Gerard van Oostveen van Nuon. “In de Wieringermeer weten de inwoners wel hoe het is om tussen de windmolens te wonen. Maar er veranderen zaken, en je merkt dan dat er best veel vragen zijn tijdens de informatiebijeenkomsten, vooral over geluid.” Wat dit onderwerp volgens Van Oostveen ingewikkeld maakt, is dat geluidsbelasting moeilijk is te meten. “In de Wieringermeer blijven we sowieso ruimschoots binnen alle geldende normen”, stelt van Oostveen. “Maar de overlast die mensen uiteindelijk ervaren is altijd een combinatie van perceptie en objectiviteit, is mijn ervaring.”

Gezondheid Geluidsoverlast van windmolenparken wordt vaak in verband gebracht met zaken als slapeloosheid, stress en hart- en vaatziekten. Gezondheidsproblemen als gevolg van windturbines zijn echter nooit vastgesteld, aldus een studie van het RIVM uit 2013. Rob Rietveld, directeur van de Nederlandse Vereniging Omwonenden Windturbines (NLVOW), ontkent dit. “Negen procent van de omwonenden van windparken heeft last van slaapstoornissen die veroorzaakt worden door het geluid. De huidige geluidsnormen moeten van tafel. Die gaan volledig voorbij aan het omgevingsgeluid.” Volgens Rietveld hebben ontwikkelaars van windparken vaak de neiging om de grenzen van de normen op te zoeken zonder écht oog te hebben voor de omgeving. “Energiebedrijven vergelijken de geluidsnorm met het geluid van een koelkast of wasmachine. Maar die vergelijking gaat totaal niet op. Het is het karakter van het geluid waar veel mensen last van hebben, is mijn ervaring. Vergelijk het met een zachte piep op de achtergrond. Dat is niet hard, maar het type geluid maakt het irritant”, zegt hij.

Wel de lasten, niet de lusten Wieken Alexia Park in Zeewolde.

120

Jorn Goldenbeld, geluidsspecialist van Nuon, beaamt dat vooral het karakter van het geluid kan leiden tot een ‘gevoel

februari 2015 | duurzaam gebouwd

OPMAAK DG 29.indd 120

29-01-15 14:33

Algemeen

van onbehagen’. “Overlast is een vaag begrip”, zegt hij. “De een heeft last, de ander niet. Het zit ook niet zozeer in de volumes. Ik kan de normen uitleggen en het geluid laten horen en vergelijken met andere apparaten. Maar uiteindelijk komt het neer op de grondhouding van mensen.” Hinder ervaren mensen niet alleen van geluid. Ook de obstakelverlichting kan een bron van ergernis zijn voor omwonenden. Een windpark moet goed zichtbaar zijn voor piloten en daarom knippert er bovenop de meeste turbines een lampje. Overdag nauwelijks zichtbaar, maar ’s nachts des te meer. Wim Schmidt verzet zich met zijn vereniging Platform Lichthinder al jarenlang tegen lichtvervuiling. Als voorzitter van dit platform is hij voorstander van windenergie. “Sommigen klagen dat het uitzicht verpest wordt door de turbines. Ik ben het daar niet mee eens. 17e-eeuwse molens vinden we mooi, maar is het modern, dan houden we er niet van. Dat is inconsequent. Ik vind de turbines mooi, maar die nachtverlichting is wel een punt. Bewegend licht is verschrikkelijk afleidend. Onze ogen trekken er altijd automatisch naartoe”, stelt hij. “Er zijn oplossingen voor. In Engeland experimenteert men met verlichting die automatisch aangaat als er een vliegtuig in de buurt is. Zoiets moet in Nederland ook mogelijk zijn. Dat kost wellicht wat meer, maar levert ook veel op.”

Unieke lichtpilot Joost de Gooijer is al geruime tijd actief als ontwikkelaar in de windenergiesector. Zo was hij als projectmanager verantwoordelijk voor de ontwikkeling van het Prinses Alexia Windpark in Zeewolde, een van de grotere windparken op land. “Het gaat om internationale regelgeving waaraan ontwikkelaars van windparken zich moeten houden. Overdag is het licht wit, ’s nachts rood. Ook de lichtsterkte is voorgeschreven”, legt hij uit. Omwonenden storen zich volgens De Gooijer vooral aan het flitsende licht als het donker is. “Ik ben nu betrokken bij een studie waar we in een pilot gaan onderzoeken of dit anders kan. We kijken of we met minder verlichting uit de voeten kunnen, of we het niet-flitsend kunnen maken en of we de lampen kunnen dimmen bij helder weer. De pilot gaat ook plaatsvinden bij het Prinses Alexia Windpark in Flevoland en gebeurt in samenwerking met de Nederlandse overheid, luchtvaartautoriteiten en vertegenwoordigers van de windbranche.”

Meedelen in opbrengst Het RIVM concludeerde in 2013 dat er een direct verband bestaat tussen de overlastbeleving en de economische voordelen die mensen hebben van een windpark. Ook Rob Rietveld van de NLVOW erkent dit. “Als ik aan een boer met een windmolen op zijn erf vraag of hij er last van heeft, dan erkent hij meteen dat er meer geluid is dan voorheen. Maar hij heeft er geen last van, hij neemt het voor lief omdat hij eraan verdient.” Inwoners aanbieden om financieel te participeren is belangrijk, maar lang niet genoeg. Het betrekken van de omgeving speelt volgens Rietveld een belangrijke rol.

Windpark Wieringermeer.

Omgevingsraad In de Wieringermeer is begin 2014 een platform opgericht dat afspraken maakt met de eigenaren van Windpark Wieringermeer. In deze Omgevingsraad zitten omwonenden, dorpsraden, milieu- en ondernemersorganisaties en de initiatiefnemers. Inwoner Marco Lobregt is secretaris van het platform. “Binnen de raad is sprake van tegengestelde belangen. Bedrijven uit de omgeving kunnen aan het park verdienen, bijvoorbeeld door het uitvoeren van onderhoudswerkzaamheden. Tegelijkertijd hebben we te maken met mensen die vlakbij het park wonen en zo min mogelijk overlast willen. Het is belangrijk dat de ontwikkelaar en de eigenaren daar heel goed rekening mee houden.” In de regio staan al jarenlang windmolens en daarvan profiteren nu vooral de eigenaren. Bij het nieuwe park verandert dit. Er komt financieel voordeel voor de gehele omgeving. Daar is de Omgevingsraad nauw bij betrokken, vertelt Marco Lobregt. Zo moet er een burenregeling komen voor mensen die binnen een straal van 1.200 meter van een windmolen wonen. Zij ontvangen een vergoeding. Deze vergoeding is overigens geen compensatie, benadrukt hij, want daarvan is pas sprake als er wettelijke normen worden overschreden. Joost de Gooijer - tevens projectmanager van Windpark Slufterdam, een gezamenlijk initiatief van Eneco en Nuon van in totaal veertien turbines - heeft minder met direct omwonenden te maken. De afstand van Windpark Slufterdam tot de eerste woning is ruim drie kilometer. “Ons park staat weliswaar op de Maasvlakte”, zegt hij, “maar denk niet dat het qua omgevingsmanagement een beperkte operatie is. Het heeft hier andere accenten, maar is zeker niet minder omvangrijk. Er zijn hier allerlei partijen bij betrokken; het Havenbedrijf, de gemeenten Rotterdam en Westvoorne, de regionale milieudienst uiteraard en niet te vergeten de inwoners van Westvoorne die in de buurt recreëren en ondernemers in de directe omgeving. Met al die partijen moet er goed en regelmatig afgestemd worden. Daarom zijn er al tijdens meerdere fases in het project informatiebijeenkomsten gehouden.”

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 121

121 29-01-15 14:33

Ontdek de Zendow#neo serie en haal meer uit uw ramen en deuren

Zoveel uitstraling en tegelijk het meest energiezuinig

NIEUW

BESPAAR OP EN ERGIE, NIET OP COMFO & DESIGN RT

Deceuninck Zendow#neo ramen en deuren zijn voorzien van de unieke en innovatieve Linktrusion-technologie. Deze technologie stapt af van het toepassen van gegalvaniseerd staal als standaard versterking in de profielen. In zowel kader als vleugel bestaat de versterking voortaan uit een kern van schuim van gerecycled pvc met staaldraad. De Deceuninck Zendow#neo Premium-oplossing gaat zelfs nog een stap verder: hier wordt gebruikt

glasvezel schuim

gemaakt van continue structurele glasvezels.

A++++

Kijk op www.deceuninck.nl

Ramen, deuren en luiken

122

staaldraad

Tuintoepassingen

Dak & Gevel

Binnentoepassingen

Deceuninck nv - Benelux Bruggesteenweg 164 • BE-8830 Hooglede-Gits (BE) T +32 51 239 272 • F +32 51 239 261 • belux@deceuninck.com • www.deceuninck.be februari 2015 | duurzaam gebouwd (NL) T +31 76 561 78 34 • F +31 76 750 23 53 • deceuninck.kunststof@deceuninck.com • www.deceuninck.nl

OPMAAK DG 29.indd 122

29-01-15 14:33

Nieuws

Opening Fit the Future Eind november is de inspiratie- en onderzoekwoning van het project ‘Fit The Future’ officieel geopend. Dit gebeurde in Arnhem, tijdens het congres Enabling Environment van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Tijdens dit congres kreeg lector Masi Mohammadi van het lectoraat Architecture in Health symbolisch het huis in miniatuurvorm overhandigd van de initiatiefnemers Gerard Nijboer (Huis & Milieu), Ron van Wijk (GFSC Consultants) en Martin Koppenhol (VBI). Studenten maken huis van de toekomst “Deze woning verbindt het onderwijs met de praktijk”, beargumenteerde Van Wijk deze overhandiging.” Koppenhol voegde toe: “Zo geven we studenten de kans om het huis af te maken en hiervan het huis van de toekomst te creëren. Nu moeten we samen doorpakken en elkaar verder helpen.” Bij de lancering was ook gedeputeerde Josan Meijers aanwezig. Namens de provincie Gelderland is zij verantwoordelijk voor Wonen, Ruimte en Water. “We willen allemaal langer zelfstandig wonen. Ons huidige aanbod is echter niet meer geschikt. Daarom willen we onderwijs en ondernemers aan elkaar koppelen. Studenten werken namelijk vernieuwend en verfrissend. En hun ideeën mogen ook mislukken. Het gaat erom dat we van elkaar leren.” Comfort, ﬂexibiliteit en gezondheid Volgens Koppenhol staan in de woning van de toekomst drie aspecten centraal. “Op het gebied van wonen willen consumenten comfort, flexibiliteit en gezondheid. Daarom is onze voornaamste

Gerard Nijboer, directeur Huis & Milieu, ondertekent de overeenkomst Fit the Future.

opdracht om bestaande bouw mooier en duurzamer te maken.” Deze inspiratie- en onderzoekwoning staat op het Arnhemse industriegebied De Kleefse Waard en DuurzaamGebouwd.nl heeft hieraan al eerder aandacht besteed. VBI heeft deze woning in 2011 op een beurs gebruikt om het daarna te verplaatsen naar het Innovatie Centrum Duurzaam Bouwen (ICDuBo) in Rotterdam. Daar diende het als conceptwoning om aan te tonen hoe er omgegaan kan worden met intelligentie en flexibele indeelbaarheid. Nu krijgt het casco een derde leven. In 2011 had de woning al een EPC van 0,4. De innovatieve woonconcepten in de demo- en onderzoekswoning zijn afkomstig van studenten van de TU in Eindhoven en van de Faculteit Techniek van de HAN.

Green Deal Circulaire Gebouwen van start Zo’n 60 organisaties hebben hun handtekening gezet onder de Green Deal Circulaire Gebouwen. Deze Green Deal richt zich op een minimaal gebruik en hergebruik van grondstoffen en producten bij het ontwerp en de exploitatie van bedrijfsgebouwen. Voor gebouwen betekent dit niet alleen het kijken naar materialen, maar ook naar levensduurverlenging door het maximaal aanpasbaar maken van de gebruiksfunctie van een gebouw. Een belangrijk onderdeel van de Green Deal Circulaire Gebouwen is het ontwikkelen van een gebouwenpaspoort. Hierin worden de circulaire kenmerken van een gebouw vastgelegd. Zo helpt dit paspoort ontwikkelaars en gebouwbeheerders om zicht te krijgen op de mate waarin gebouwen voldoen aan het circulaire gedachtengoed. Voor de ontwikkeling van het gebouwenpaspoort zijn zes pilotprojecten geselecteerd, beschikbaar gesteld door ABN Amro (Eindhoven), KPN (Apeldoorn), Koninklijke Bibliotheek (Den Haag), Lyceum Schravenlant (Schiedam), Provincie Utrecht (Renswoude) en een winkel van SNS Bank. Alliander heeft zijn locatie in Duiven aangeboden als inspiratielocatie.

De Green Deal Circulaire Gebouwen is een initiatief van Corporate Facility Partners (CFP) en de Rijksoverheid. Het initiatief wordt mede ondersteund door organisaties als de Dutch Green Building Council (DGBC), Facility Management Nederland (FMN) en Duurzaam Gebouwd. Sinds de bekendmaking in oktober 2014 hebben zich inmiddels bijna zestig organisaties vanuit de overheid en het bedrijfsleven hieraan gecommitteerd.

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 123

123 29-01-15 14:33

Oplossingen voor een gezond binnenklimaat Solid Air levert alles op het gebied van klimaatbeheersing en luchttechniek, van roosters en luchtbehandelingskasten tot en met koelconvectoren en klimaatplafonds. Producten van Solid Air onderscheiden zich door efficiĂŤnt warmte-/koudetransport, lage temperatuurverwarming, hoogste lekdichtheidsklasses en het gebruik van duurzame materialen.

BRANDWERENDE PRODUCTEN

BIM READY!

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl

KLIMAATPLAFONDS

LUCHTBEHANDELING

solid-air.nl

LUCHTVERDEELTECHNIEK

OPMAAK DG 29.indd 124

29-01-15 14:33

Nieuws

Winnaar Groene Twinkeling Vloerenspecialist Unipro heeft de Groene Twinkeling gewonnen, de jaarlijkse prijs voor de groenste onderneming van Overijssel. Tijdens de nieuwjaarsbijeenkomst van Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Natuur en Milieu Overijssel (NMO) en Landschap Overijssel ontving het Haaksbergse bedrijf deze prijs. Met het uitreiken van de Groene Twinkeling laten deze groene organisaties zien dat biodiversiteit en ondernemerschap goed samen gaan en stimuleren zij bedrijven zich sterk te maken voor natuur en biodiversiteit. Unipro wint de prijs mede vanwege het bedrijfspand met een groen dak, waardoor het pand op bijzondere wijze opgaat in het landschap en andersom. Het groene dak draagt niet alleen bij aan de biodiversiteit, maar heeft ook een energie- en waterbesparende functie. Daarnaast probeert dit Overijsselse bedrijf in zijn processen de milieubelasting te verkleinen, onder meer door gebruik te maken van oplosmiddelvrije producten en duurzame verpakkingsmaterialen. Daarnaast komt het eten van het bedrijfsrestaurant uit de directe omgeving. “Unipro is transparant over de bedrijfsprocessen en ontwikkelt deze continu met oog voor haar medewerkers, directe omgeving en biodiversiteit. Unipro is dan ook een voorbeeld voor anderen”, aldus Jacob van Olst, jurylid en directeur van Landschap Overijssel.

Gerben Bouwmeester, mede-directeur van Unipro, is verheugd met de prijs. “Wij zijn blij dat onze groene visie en onze duurzame manier van werken en produceren herkend en erkend wordt. Dat de prijs uit de groene hoek komt, is voor ons een dubbele waardering. Dankzij de Groene Twinkeling krijgt onze fabriek nog meer glans.”

Woningen klaar voor toekomst met kant-en-klare gevel Met de Stalius Renovatiegevel geeft CRH Structural bouwers, woningbouwcorporaties, investeerders en woningeigenaren de mogelijkheid woningen snel en eenvoudig energiezuiniger te maken.

zijn beschikbaar met gebakken steenstrips, met stuc, met rabathout en beplating. CRH Structural heeft alle technieken beproefd en bewezen en geeft 10 jaar garantie op zijn producten.

Deze nieuwe, kant-en-klare gevel is een erg goed geïsoleerd, lichtgewicht en geprefabriceerd element. Van de buitenkant is geen afwerking meer nodig. En als het bestaande binnenblad wordt verwijderd, eindigt de binnenzijde met hoogwaardige beplating. Standaard wordt hier een gipsvezelplaat toegepast, die alleen nog een filmlaag als afwerking nodig heeft. De gestandaardiseerde aansluitingen op onder meer vloeren en daken garandeert een optimale aansluiting. In de fabriek worden de elementen voorzien van kozijnen, dagkantafwerkingen en raamdorpels. Deze onderdelen maken het gebouw wind-, lucht- en regendicht. Daarnaast kan de afbouw onder goede omstandigheden plaatsvinden. Dat verhoogt de kwaliteit, maakt de woning waardevast voor de toekomst en zorgt voor een optimaal wooncomfort. Het is mogelijk om de Stalius Renovatiegevel binnen een dag tegen de gevel van de woning te zetten. Het maakt hierbij niet uit of de bestaande gevel behouden blijft of verwijderd wordt. Dit beperkt de overlast voor de bewoners tot een minimum. De gevels

duurzaam gebouwd | februari 2015

OPMAAK DG 29.indd 125

125 29-01-15 14:33

}

Renovatie Stadskantoor Deventer

Duurzaam Gebouwd Colofon

Duurzaam Gebouwd is een uitgave van DGB BV en verschijnt in een oplage van 12.500 exemplaren.

Uitgeverij / redactieadres

DGB BV, Willem Stuutlaan 8A, 3769 AC Soesterberg, Postbus 66, 3769 ZH Soesterberg, T: +31 (0)85 273 59 70 / F: +31 (0)85 273 59 68

Redactie

Rob Olthof, Eindredactie

}

Renovatie hoofdgebouw TU Eindhoven

Tim van Dorsten, Redactie E: vandorsten@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Marvin van Kempen, Redactie E: vankempen@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Aan Duurzaam Gebouwd nr. 29 werkten mee: Remco van Blokland, Ine ter Borch, Annemieke de Bruijn, Stefan Buijs, Andy van den Dobbelsteen, Henk-Jan Hoekjen, Tom de Hoog, Jorissen Simonetti architecten, Remco Kruit, Jorrit Lausberg, Johanna Quelle, Piet Scheerhoorn, Gerrit Tenkink, Irma Thijssen, Matthijs Timmers, Robert Tjalondo, Dirk Verwoerd, Lotte Zaaijer

Partnerships en Commercie Pieter Fritz, Senior Adviseur E: fritz@duurzaamgebouwd.nl M: + 31 (0)6 25 13 91 55

}

Nieuwbouw Hightech Campus Thales Hengelo

Bas Wieringa, Senior Adviseur E: wieringa@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 46 02 12 05 Helga Poot, Adviseur Binnendienst E: poot@duurzaamgebouwd.nl Dirk van Gemert, Relatiemanager E: vangemert@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 46 02 12 06

Directie

Het verschil tussen kijken en zien.

Untitled-1 1 OPMAAK DG 29.indd 126

Marketing & Events

Nicol Levers Medewerker Marketing & Events E: levers@duurzaamgebouwd.nl T: (0)85 273 59 70 Barbara Berkelaar, Medewerker Marketing & Events, E: berkelaar@duurzaamgebouwd.nl, M: + 31 (0)6 21 18 26 18

Website

www.duurzaamgebouwd.nl

Verspreiding

DGB BV, info@duurzaamgebouwd.nl

Richard Klein MBA E: klein@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 21 84 68 78

Basisvormgeving

Wietse Walinga E: walinga@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 21 84 69 06

Real Concepts BV, Duiven

Concreet geeft vorm, Amersfoort

Opmaak en druk

Alle advertentieplaatsingen worden afgesloten conform de Regelen voor het Advertentiewezen, gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Vrijwaring Uitgever en auteurs verklaren dat deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld. Evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook. ÂŠ DGB BV Het verlenen van toestemming tot publicatie in Duurzaam Gebouwd houdt in dat de uitgever met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk door de auteur gemachtigd is de door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiĂŤren, als bedoeld in art. 17 lid 2 van de Auteurswet 1912 en in het Koninklijk Besluit van 20 juni 1974 (Stb. 35) ex en art. 16b van de Auteurswet 1912; te innen en/of daartoe in een buiten rechte op te treden. ISSN 2210-5689

14-1-2015 8:53:46 29-01-15 14:33

www.recticelinsulation.nl Vraag nu ons gratis passiefhuisboek aan op: www.recticelinsulation.nl en bekijk hier ook het ﬁlmdocument over de massief passief bouwvisie.

BIM READY!

Vernieuwde serie brandkleppen van Solid Air®

✔ Handmatige bediening, motorbesturing met Belimo of Siemens motoren ✔ Montagemethoden eenvoudig, snel en gecertificeerd ✔ Uitgebreide range uit voorraad leverbaar

(incl. Belimo motoren)

✔ Rechthoekige brandkleppen (vanaf maat 200)

✔ Snelle en korte levertijden

v.v. 2 inspectieluiken voor verplichte inspecties

✔ Zeer aantrekkelijk geprijsd

Projectmanager John Hutten van Mijande Wonen: “Het is een mooie ontwikkeling…”

✔ Lage luchtweerstand en geluidsniveaus

solid-air.nl Solid Air maakt deel uit van de Nijburg Industry Group. De groep omvat een internationaal actieve organisatie die bestaat uit

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl

Deze advertentie is verrijkt met Layar®, zodat u met de Layar-app meteen naar extra informatie wordt doorverwezen. www.recticelinsulation.nl

DG 29 Cover.indd 2 NIG_1/1 pag. BRANDKLEPPEN #2.indd 1

17-11-14 10:18

29-01-15 14:58

het integrale platform Duurzaam Gebouwd # 29 | februari 2015

Roland de Waal: ‘Heijmans wil naar 100% hergebruik’

# 29 | februari 2015

Klimaattechniek

Renovatie

Met o.a. de projecten ‘Markthal Rotterdam geeft bezoekers community-gevoel’ en ‘Hybride VRF houdt koudemiddel buiten’

Met o.a. de projecten ‘Herbruikbare Hippe Hoogbouw’ en ‘Heerenveense woningen in recordtempo energieneutraal’

Duurzame monumentenzorg: gebiedsgerichte aanpak Een week uit het leven van: Meindert Smallenbroek RAI geeft eigen duurzaamheidseisen gestalte

DG 29 Cover.indd 1

29-01-15 14:58