Duurzaam Gebouwd Magazine 32 by Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

Van toegevoegde waarde in elk bouwproces

BOUWSOFTWARE VAN ONTWERP TOT OPLEVERING Duurzaam Gebouwd # 32 | december 2015

4D Uittrekken

Begroten

Plannen

Ontwerpen

BIM

Detailleren

5D Combineren

Controleren

Gedeputeerde Nienke Homan: ‘Groningen wordt een megaproeftuin voor verduurzaming’

Communiceren

Produceren

# 32 | december 2015 Construsoft ondersteunt al 20 jaar de bouw en GWW met oplossingen voor engineering, calculeren, planning, productie en uitvoering. We zijn experts in software voor virtueel bouwen en ondersteunen als partner van Trimble Buildings aannemers, ingenieurs en onderaannemers bij de implementatie van CAD en BIM. Onze expertise hebben we opgedaan in de vakgebieden van staal, hout (HSB) en (prefab)beton. Kijk op construsoft.com of bel 0316 200 000 voor meer info.

Installatietechniek

Prestatiecontracten

Met onder meer een wereldprimeur voor een bedrijfspand op het Ecomunitypark, het project ‘Prettig kantoorklimaat met restwarmte en –koude uit de fabriek en de kansen van een warmwatercirculatiesysteem.

Met onder meer een interview over prestatiecontracten voor zonnedaken, het project ‘A-label Oudlaen contractueel gegarandeerd’ en ‘Prestatiecontract voor 25 jaar bezegelt toekomstbestendigheid RijswijkBuiten’.

Eigen gevelprofielen in distributiecentrum Duurzaamheid nieuwe norm bij Center Parcs Alders ontvangt ‘10 punten actieprogramma duurzaam Groningen’

Nieuw! Plafondunit, tevens geschikt als ventilatieunit voor scholen

solid-air.nl

Oplossingen voor een gezond binnenklimaat Solid Air levert alles op het gebied van

Producten van Solid Air onderscheiden zich

klimaatbeheersing en luchttechniek, van roos-

door efﬁciënt warmte-/koudetransport, lage

ters en luchtbehandelingskasten tot en met

temperatuurverwarming, hoogste lekdicht-

koelconvectoren en klimaat plafonds.

heidsklasses en het gebruik van duurzame materialen.

BIM READY!

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air-nl

solid-air.nl

•Luchtbehandeling • Klimaatplafonds • Luchtverdeeltechniek • Brandwerende producten • Koelconvectoren

Luchtbehandelingskasten van Solid Air zijn maatwerk Luchtbehandelingskasten op maat

Topprestaties

Solid Air levert modulaire luchtbehandelingskasten op maat, al of niet met regeneratieve WTW of met WTW op basis van adiabatische koeling. Naast een verscheidenheid aan modulaire luchtbehandelingskasten met aparte regeling bestaat in de markt steeds meer behoefte aan meer compacte, geïntegreerde oplossingen.

Ook staan de ontwikkelingen in de meer traditionele modulaire kasten niet stil. Topprestaties in warmteterugwinning worden bereikt met onze luchtbehandelingskasten met regeneratieve WTW of met WTW op basis van adiabatische koeling.

Meetapparatuur

Solid Air levert tevens systemen met ontvochtigingstechniek, speciaal voor zwembaden.

Aeolus, compleet en stekkerklaar Solid Air heeft de Aeolus ontwikkeld als compacte, geïntegreerde oplossing. De enige compacte HR WTWunit die werkelijk compleet en geheel stekkerklaar wordt geleverd.

uit de bedrijven Solid Air® (luchtbehandeling, luchtverdeeltechniek, brandwerende producten en klimaatplafonds) , Velu®

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl

en Nijburg® Products (productie/fabricage).

• Luchtbehandeling •

Klimaatplafonds

•

Luchtverdeeltechniek

•

Brandwerende producten

Energie • Zonnestraling, Licht • Windrichting, Windsnelheid • Temperatuur, RV, Druk

T +31 (0) 85 273 1917 F +31 (0) 85 273 1918 E sales@deltaohm.nl

Solid Air® maakt deel uit van de Nijburg Industry Group. De groep omvat een internationaal actieve organisatie die bestaat

Klimaattechnische Groothandel, Nijburg® Klimaattechniek (engineering, installatie en montage)

Een duurzaam klimaat begint met meten

•

Koelconvectoren

www.deltaohm.nl

Duurzaam Gebouwd

Groot interview: Nienke Homan

Gedeputeerde Nienke Homan van de Provincie Groningen is vasthoudend bij haar ambitie de noordelijkste Nederlandse provincie te verduurzamen. Haar portefeuille ‘Energietransitie’ maakt dat zij op de juiste plek zit om Groningen een duurzame voorsprong te geven.

Thema: Installatietechniek • Project: Wereldprimeur voor Ecostyle op Ecomunitypark • Algemeen: ErP-label maakt keuze voor duurzame installatie transparanter • Project: Een prettig kantoorklimaat met restwarmte en restkoude uit de fabriek • Project: Warmwatercirculatiesysteem: efficiënt installeren, energetisch profiteren • Thematisch Nieuws

17 Thema: Prestatiecontracten • Algemeen: Minder risico’s voor corporaties met prestatiecontracten voor zonnedaken • Project: A-label Oudlaen contractueel gegarandeerd • Project: Prestatiecontract voor 25 jaar bezegelt toekomstbestendigheid RijswijkBuiten

• Thematisch Nieuws

duurzaam gebouwd | december 2015

Vernieuwde Building Holland website live De compleet vernieuwde Building Holland website (www.BuildingHolland.nl) is live. Vanaf nu kunt u op deze website alle informatie vinden over hét integrale bouwen vastgoedevenement van 22 tot en met 24 maart 2016 in RAI Amsterdam. Zo leest u alles over de Facts & Figures van de 2015-editie, het tot dusver vastgestelde programma, interessante artikelen over actuele thema’s en meer. Vanzelfsprekend kunt u ook op deze website terecht als u meer informatie of een offerte wilt aanvragen.

Naast FSC-gecertificeerd nu ook CO2-neutraal Het Duurzaam Gebouwd-magazine wordt niet alleen gedrukt op FSC-gecertificeerd papier, de productie is ook CO2-neutraal. De zorgvuldig geselecteerde drukker van het Duurzaam Gebouwd-magazine stoot zo min mogelijk CO2 uit en compenseert de uitstoot die onvermijdelijk is. De samenwerking met CO2Operate, een Nederlands initiatief in Indonesië, is zonder twijfel bijzonder te noemen. Deze organisatie werkt al jaren aan twee duurzame doelen: het vaststellen van CO2 (compensatie) en het bestrijden van armoede. Hiervoor zet ze in op herbebossing en hernieuwbare energieprojecten. Daarnaast wordt op West-Java en WestSumatra samengewerkt met Indonesische partners aan verduurzaming en verbetering van voedsellandbouw. Door bomen met economische waarde, zoals kruidnagelbomen en fruitbomen te planten, ontstaan bosachtige structuren die op hun beurt een positieve invloed op bodemherstel hebben. Neem voor meer informatie over de duurzame ambities van de drukker van het Duurzaam Gebouwd-magazine op met Duurzaam Gebouwd-partner Real Concepts, het marketingbureau dat de drukinkoop verzorgt, via www.realconcepts.nl.

december 2015 | duurzaam gebouwd

Zestig procent van Building Holland verkocht Met gepaste trots meldt het beursmanagement van Building Holland dat zestig procent van 2016-partnerstands verkocht is. Partijen als Technische Unie, Alklima, Rollecate, VBI, Duco en Bosch Thermotechniek committeren zich aan het event. Nieuw dit jaar zijn de Concept Area’s, waarmee Building Holland 2016 inspeelt op actuele thema’s zoals Zorgvastgoed (Cure & Care), Duurzame Woningbouw, Gezonde Gebouwen en Transformatie. Deelnemers zien in de Concept Area’s innovaties en oplossingen om de gebouwde omgeving te verduurzamen, binnen een specifiek thema. Deze elementen worden bijna tastbaar door een 3D-visualisatie, waarmee bezoekers in virtual reality door een gebouw kunnen lopen. Wilt u deelnemen aan Building Holland? Wacht niet langer en vraag snel en eenvoudig een vrijblijvende offerte aan op Buildingholland.nl.

Building Holland-talks Benieuwd naar wat u te wachten staat tijdens Building Holland 2016? Tijdens de 2015-editie zijn video’s opgenomen van keynotes, market visions en workshops. U kunt deze video’s bekijken op het YouTube-account van Building Holland. Wanneer u zich abonneert op dit kanaal, blijft u automatisch op de hoogte over ontwikkelingen rondom Building Holland. Hier vindt u onder andere video’s van de visies van Nico Baken, Jan Willem van de Groep, Irma Thijssen, Jeroen Nollet, Herbert van der Heijden en Laurens de Lange.

Duurzaam Gebouwd

Evenementenkalender 2016 Bijeenkomsten Duurzaam Gebouwd Maand

Dag

Datum

Januari

Dinsdag

Round Table Duurzame Scholen

Dinsdag

Kick-off standhouders Building Holland

Donderdag

Round Table Renovatie & Transformatie

Dinsdag

PEP-meeting

Dinsdag

Round Table Gezonde Gebouwen

Donderdag

Round Table Prestatiecontracten

Dinsdag

Op Locatie: Circulaire Economie

Donderdag

Round Table Renovatie & Transformatie

Dinsdag

Round Table Ketensamenwerking

Dinsdag

Building Holland

Woensdag

Building Holland

Donderdag

Building Holland

Dinsdag

Round Table Nul op de meter

Dinsdag

Round Table ESCo's

Donderdag

Op Locatie: Duurzame Energie

Dinsdag

Seminar Corporaties

Donderdag

Seminar Corporaties

Dinsdag

Round Table Aardbevingsbestending bouwen

Donderdag

Seminar Corporaties

Dinsdag

Seminar Corporaties

Donderdag

Round Table Gezonde Gebouwen

Dinsdag

Round Table Lean samenwerking

Donderdag

Round Table Circulaire Economie

Dinsdag

Seminar Zorgvastgoed

Donderdag

Seminar Zorgvastgoed

Dinsdag

Seminar Zorgvastgoed

Donderdag

Seminar Zorgvastgoed

Dinsdag

Op Locatie: BIM

Donderdag

Round Table Renovatie & Transformatie

Dinsdag

Round Table Duurzame Scholen

Donderdag

Op Locatie: Logistiek Vastgoed

Dinsdag

Round Table Circulaire Economie

Donderdag

Advisory Board + PEP meeting

Dinsdag

Seminar Scholen

Donderdag

Seminar Scholen

Dinsdag

Seminar Scholen

Donderdag

Seminar Scholen

Dinsdag

Op Locatie: Renovatie

Donderdag

Round Table Nul op de meter

Februari

Maart

April

Mei

Juni

Juli September

Oktober

November

December

Bijeenkomst

Dinsdag

Round Table Duurzame Scholen

Donderdag

Duurzaam Gebouwd Congres

Donderdag

Round Table Levensloopbestending bouwen

Donderdag

Op Locatie: Gemeentelijk Duurzaamheidsbeleid

Dinsdag

Round Table Prestatiecontracten

Partners van Duurzaam Gebouwd kunnen voor 1 januari 2016 twee voorkeuren doorgeven voor Op Locatie thema's en Round Table Tour thema's. Tevens kunnen partners twee voorkeuren aangeven voor de redactionele thema's van 2016. Meer informatie hierover vinden partners op www.DuurzaamGebouwdConnect.nl. *Alle data en onderwerpen zijn onder voorbehoud.

duurzaam gebouwd | december 2015

4HZ[LY )\PSKLYZ :VS\[PVUZ /L[ UPL\^L TLYR ]HU )(:- ]VVY KL IV\^ =VVY HS \^ K\\YaHTL VWSVZZPUNLU

december 2014 | duurzaam gebouwd

EEN GEZOND BINNENKLIMAAT TERUGVERDIEND IN 5 JAAR

T 078 - 615 00 00

E INFO@ALKLIMA.NL

I WWW.ALKLIMA.NL

7RWDDORSORVVLQJ YRRU KRXWHQ JHYHOSURMHFWHQ J S

3ODQ 0LOLHXZLQVW 3 3UUR 3URGXFWHQ PHW '8%2NHXU 3URG 3URGXFWH URGXF URG R XFWH FFWH FW WWHHQ HQ PHW HW '8%2NHXU '8%2 '8%2N %2NH NHHXU HX 9R 9ROJHQV .202 9 ROJHQ ROJ OJHQ OJH HQV .202 HQV .2 8L 8LW GXXU]DDP EHKHHUGH ERVVHQ 8 8LW LW GXXUU]D LW U]]D ]DDP DP EH EHKKHHHHUUUGH GH ERVVHQ GH ERV ER RVV VVH VHHQ HQ

%UDQGYHLOLJ * *HWWHVW *HWHVW RS (XURNODVVH % WHVW H W RS RS (XU (XUURN RN RNOD NOODV DVV VVH VH % 9R 9ROJHQV &( PDUNHULQJ 9ROJHQV 9 R ROOJ OJHQ OJH JJHHQ HQV & &( PDUNHULQJ &( ( P ( PD ( PD P PDUNHULQJ DUUNH DUNH DU UNNH NHUL NHU ULQJ ULQ QJ &R &RQIRUP ERXZEHVOXLW & RQI QIR RUP RU UP ER ERXZ RXZ XZEH EHVOXLW EHV LWW

.OHXUEHKRXG %UDQGYHLOLJH %UUUDDQGY %UDQGYHLOLJH FRDWLQJ % DQGYYH YHLOLJ HHLL LJH LJJH JH FRDWLQJ FR RDW RD DWL WLQJ WLQ QJ . .OHXUUHJLVWUDWLHV\VWHHP .O OHXU HHXUUHJ XUUH UUH UU UHJ HJJLLLVVVWU WUDW WU DWLLHHV HHV\VWHHP V\\VWH V\ VWHH VW WHH HHP HP %H %HKRXG HVWKHWLHN % HK HKR KRXXG G HV HHVWK HVW VWK VW WKHW WKH KHW HWLHN LHN

6HUYLFHYHUOHQLQJ 3U 3UHVWDWLHFRQWUDF 3UHVWDWLHFRQWUDFW 3UH UHVWD UHVW HVWWD WDW DWLH WWLLHFFR FRQWU RQWWU WWUDFW UDFW UDFW DFW :D :DDUERUJLQJ ELM GH 6*9+ :DDUERUJL : DDU DD DUE UER UER EERUJLQJ ERU RUJ UJLQ UJL JLQJ EL JL ELMM GH ELM GH 6* 66*9+ *9 9+ 9+ 2 2QW]RUJLQJ QW] QW W]]RU RUUJL R JLQJ JLQ QJ

1DWXXUOLMN NDSLWDDO 9DVWOHJJLQJ &2 %LREDVHG PDWHULDOHQ %HYRUGHUW ELRGLYHUVLWHLW

:RRG

Inhoud 10

Groot interview: Nienke Homan

Thema: Installatietechniek 18 23 25 26 31 34 38 42 46 51 57 64 68 72 76 79 83 91

Project Wereldprimeur voor Ecostyle op Ecomunitypark Algemeen ErP-label maakt keuze voor duurzame installatie transparanter Project Prettig kantoorklimaat met restwarmte en restkoude uit de fabriek Project Warmwatercirculatiesysteem: efficiënt installeren, energetisch profiteren Thematisch Nieuws

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland biedt ondersteuning bij de verduurzaming van gebouwen GPR Lokale afspraken over duurzaamheid Energiesprong Langer thuis in een Nul op de Meter-huis Beton Bewust Duurzaam bouwen is ‘Beton Bewust’bouwen Partner uitgelicht Bezoek kozijnenproducent bevestigt Duitse stereotypes Project Eigen gevelprofielen in distributiecentrum Project Duurzaamheid is de nieuwe norm bij Center Parcs Algemeen Onderzoek naar eigenschappen nieuwe houtsoorten Algemeen Zonnebanen, windpatronen en neerslagstatistieken Algemeen Geïntegreerde PV-modules op daken Noordhout West in Hooghkamer Algemeen Stapsgewijze verduurzaming flatgebouw Algemeen ‘Gebouw dient het onderwijs, niet andersom’ Duurzaam Bouwen Awards Duurzame toppers in de bestaande bouw

Thema: Prestatiecontracten 95

Algemeen Minder risico’s voor corporaties met prestatiecontracten voor zonnedaken 101 Project A-label Oudlaen contractueel gegarandeerd 105 Project Prestatiecontract voor 25 jaar bezegelt toekomstbestendigheid RijswijkBuiten 109 Thematisch Nieuws 113 Algemeen Mensen zijn het grootste kapitaal van een gebouw 117 Algemeen Sloopmateriaal en warmtenet verduurzamen Diemense woonwijk 123 Algemeen Transformatie en parkeren 129 Algemeen Energiezuinige eenvoud in Ermelo 133 Interview ‘Langere cyclus levert rendementsvoordeel op’ 136 Duurzaam Gebouwd Congres 2015 140 Duurzaam Gebouwd Events Kansrijke toekomst voor OEM’s en meer aandacht voor beheerfase 144 Interview ‘Als platforms leggen wij de duurzame verbinding tussen vraag en aanbod’ 146 Interview Ziekenhuis ziet energiereductie als een uitdaging 151 Interview ‘Open communicatie tussen elementen maakt een gebouw echt slim’ 155 Algemeen Duurzaam vloersysteem verlaagt de CO2-uitstoot 159 Laatste nieuws

Editorial Geen prestatiecontract maar een samenwerkingscontract Hoe lang praten we al niet over prestatiecontracten? En dat dit een belangrijk middel is om onze klimaat- en duurzaamheidsdoelstellingen te halen binnen de gebouwde omgeving? PPS-contracten, energieprestatiecontracten, klimaatcontracten, nul-op-de-metercontracten. In deze uitgave van Duurzaam Gebouwd wordt uitgebreid aandacht aan dit thema besteed. Maar kunnen we het in plaats van over prestatiecontracten eigenlijk niet beter over ‘samenwerkingscontracten’ hebben? Met een prestatiecontract wil je dat bepaalde KPI’s (kritieke prestatieindicatoren) daadwerkelijk worden gegarandeerd, zowel door de opdrachtgever als door de opdrachtnemer. Het dient om het maximale uit beide partijen te halen. En het heeft een langjarig en evenwichtig karakter. De gezamenlijke doelstelling en de mogelijke (extra) verdiensten bij het halen van de prestaties voor beide partijen zijn benoemd. De risico’s voor de opdrachtgever en opdrachtnemer staan in een aparte bijlage, evenals de beheersmaatregelen. Aangezien de omgeving rondom een prestatiecontract continu verandert, beweegt het contract mee. Bij een goed prestatiecontract ontstaat er regelmatig een allonge – een aanvullende clausule – waarin aangepaste afspraken worden vastgelegd. En als de samenwerking goed verloopt, is er ruimte om een gezamenlijke ambitie vast te stellen en de lat steeds hoger te leggen. De kern is dus samenwerken en meebewegen: een menselijke maat. Maar het blijkt dat deze menselijke maat in prestatiecontracten bijna nooit wordt beschreven. Hoe ga je met elkaar om? Hoe structureer je de samenwerking? Wat is het gezamenlijke doel? Wat is het standaard profiel van elkaars organisatie? Wie praat met wie? Wat is je werkwijze? Hoe vaak zit je bij elkaar? Wat voor persoon past het beste bij dit contract? Hoe laat je zien dat je het maximale eruit haalt om de prestaties te halen? Durf je elkaar aan te spreken als iets niet goed gaat? Ik gebruik daarom liever een samenwerkingscontract. Wil je als opdrachtgever of opdrachtnemer met een samenwerkingscontract werken, dan moet je bereid zijn om over je eigen schaduw heen te stappen. Langjarig denken en doen vanuit het gezamenlijk belang in plaats van het eigen belang. En met elkaar in gesprek gaan over de risico’s, de upsides en de downsides en gezamenlijk keuzes maken. Een samenwerkingscontract gaat dus over mensen, de KPI’s komen op de tweede plaats. Immers, als je goed samenwerkt worden de KPI’s vanzelf gehaald. Door een prestatiecontract als een samenwerkingscontract te zien, kom je tot een mindset met potentie. Potentie voor meer plezier in je werk, potentie voor persoonlijke groei en potentie om daadwerkelijk impact te kunnen maken voor de gebruikers en voor het milieu. En dat levert veel positieve energie op, weet ik uit ervaring!

Jan-Maarten Elias Businessunit-directeur Unica Ecopower

duurzaam gebouwd | december 2015

â&#x20AC;&#x2DC;We willen hier in Groningen heel graag innovatief verduurzamenâ&#x20AC;&#x2122;

Nienke Homan

Groot interview Groningse gedeputeerde Nienke Homan wil dat de gaswinning verder daalt

Er gaat niets boven… verduurzamen Gedeputeerde Nienke Homan van de Provincie Groningen is vasthoudend bij haar ambitie de noordelijkste Nederlandse provincie te verduurzamen. Haar portefeuille ‘Energietransitie’ maakt dat zij op de juiste plek zit om Groningen een duurzame voorsprong te geven. Tekst: Tom de Hoog. Beeld: Robert Tjalondo

U bent enthousiast blogger, maar hardlopen is echt een passie? “Zeker, hardlopen is wel heel actueel hier bij de provincie. Net hebben we hier de vier mijl van Groningen gehad. Ik liep samen met heel veel medewerkers en nog een collegagedeputeerde. Dat ging heel goed, want mijn streeftijd is die onder de dertig minuten te lopen en dat is gelukt. Dat halen is zo’n beetje de Holy Grail hier.”

Over doelen gesproken: op uw blog Gedeputeerde.blogspot.nl meldt u dat het herstel van woningen met aardbevingsscheuren een uitgelezen kans is om te verduurzamen. “Dat klopt, waar we eerst heel hard op in hebben gezet is om de gaswinning naar beneden te krijgen. Het belang daarvan daalt nu langzaam maar zeker ook in Den Haag in. Inmiddels is het volume naar beneden bijgesteld tot dertig miljard m3 gas. Dat moet echt nog verder naar beneden, want anders blijft het water naar de zee dragen. Naast dat we heel erg op die verlaging hebben ingezet, zijn we ook aan de slag gegaan met de versteviging en de versterking van de woningen. Minister Henk Kamp van Economische Zaken gaf heel duidelijk aan dat deze regio een plus nodig heeft. Er is ook zo veel -imagoschade hier in de regio, zo veel onzekerheid en zo veel mensen die in een situatie zitten, waarvoor ze niet hebben gekozen. Daar moet ook gewoon een plus op. Die plus kun je halen uit het isoleren van de woningen en zo te zorgen voor een Nul-op-demetersituatie. Dus energieneutrale verbouw of renovatie.”

Is er geld voor die plus? “Daar is natuurlijk wel een extra budget voor nodig. Als provincie vinden we dat onze Groningers daar gewoon

recht op hebben. Tegelijk zien we ook dat heel Nederland daarvan profijt kan hebben, omdat je dan een soort van leersituatie creëert. Minister Kamp wil heel graag de energietransitie versnellen. Een belangrijk aspect van die transitie is het verlagen van CO2-uitstoot. Nou, wij zien hier een kans om dat grootschalig uit te gaan rollen.”

Het Groninger aardbevingsgebied als heel grote ‘proeftuin’? “Precies, een megaproeftuin. We kunnen dat verduurzamen direct doen bij huizen die wat ouder zijn. Dus niet alleen nieuwbouw, dat speelt in deze provincie toch minder een rol, maar vooral bij de bestaande bouw. Juist bij de oudbouw is er het meeste verlies van energie. Als we daarin direct heel grote stappen zetten, kan de rest van Nederland profiteren van de kennis en ervaring die wij daarbij opdoen.”

Zijn er aantallen te verbinden aan dat opwaarderen? “De planning is dat volgend jaar vijfduizend woningen in particulier bezit verstevigd en verduurzaamd worden en 1.600 vanuit corporaties. Dan gaat het al om 6.500 woningen. Als dat goed werkt en de leermomenten die we tegenkomen worden goed opgepakt, dan kunnen we direct doorstomen naar de rest van de woningvoorraad in het aardbevingsgebied. Dat hebben we nu nog niet helemaal in beeld, want dat gaat echt om welke contouren je daarin meeneemt. Zo wordt duidelijk welke huizen echt versterkt moeten worden. Als je het dus groots aanpakt, gaat het niet over een scheurtje dichten maar om gebouwen die echt versterkt moeten worden, waarvan ik zeg dat we ze ook direct energieneutraal moeten maken.”

duurzaam gebouwd | december 2015

‘Heel Nederland kan profijt hebben van onze leersituatie’

december 2015 | duurzaam gebouwd

U ziet de situatie waarin Groningen zit echt als een kans? “Ja, wij zien het inderdaad echt als een kans. We waren al de Energy Valley, dus echt de energieregio, en wij zien nu de grote kans om hier een heel grote slag naar duurzame energie te maken. Wij willen ons neerzetten als schone energieregio. Met offshore wind en decentrale energieopwekking. Dus met zonnepanelen op de daken en zonneweiden. Maar ook met kleine windmolens bijvoorbeeld. Dat alles willen we in deze provincie lanceren. We willen hier heel graag innovatief verduurzamen. Dat geldt niet alleen voor zaken die met gaswinning te maken hebben, maar ook hoe we ervoor kunnen zorgen dat mensen levensloopbestendig kunnen wonen. Met domotica die het mogelijk maakt dat een huis als het ware voor jou als bewoner zorgt naarmate je ouder wordt. Meerdere innovatieve ontwikkelingen kunnen in dat huis ingebouwd worden en een toekomstvaste investering vormen. Ik denk dat wij daar nu hele grote stappen in gaan zetten.”

Groot interview

‘De gaswinning moet nog verder naar beneden’ Goed, duurzame energie. Maar Groningen is nog wel de gasprovincie… “Natuurlijk hebben we de infrastructuur voor aardgas, maar we hebben aan de andere kant ook heel veel mogelijkheden voor het gebruik van nieuwe gassen. Dan doel ik op niet-fossiele gassen. Bijvoorbeeld gas uit suikerbieten. We hebben hier de Suikerunie die restmateriaal uit het productieproces laat vergisten in een grote silo en daaruit komt gas vrij. Ook zijn er mooie combinaties te maken tussen chemie en landbouw. De bekende hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans gaf ook al aan dat lokaal produceren van energie de toekomst heeft. In Groningen zien we dus dat mensen extra gemotiveerd zijn om lokale alternatieven te zoeken voor aardgas. Groen gas, lokaal opgewekt bij de boeren in de buurt, levert ook weer werkgelegenheid op.”

Wat vat de ambitie van de provincie samen? “We willen gewoon versneld over op een alternatief voor fossiel gas.”

Wat gaat helpen die ambitie waar te maken? “Dat doen we in de lobby naar Den Haag, maar aan de andere kant merken we ook dat het mkb hier extra gemotiveerd is. Die leven hier ook in een situatie waar aardbevingen aan de orde van de dag zijn. Zo is er BuildInG, het innovatiecentrum dat wordt opgezet door de Hanzehogeschool Groningen in samenwerking met de Economic Board Groningen. BuildInG wil ervoor zorgen dat studenten en professionals op één locatie les krijgen op het gebied van aardbevingsbestendig- en innovatief bouwen. Mooi is ook de combinatie van de Rijksuniversiteit en het mkb. Die weten elkaar ook heel eenvoudig te vinden in de Energy Academy, waarvan we partner zijn samen met enkele andere provincies. Een belangrijk onderdeel van de Energy Academy Europe is de proeftuin voor toegepast onderzoek: het Energy Transition Centre EnTranCe. Aan die proeftuin dragen partners als Gasunie, onderwijs, bouwers en industrie bij. Daar loopt bijvoorbeeld nu een project, waarbij ze innovatieve gebouwen van strobalen ontwikkelen: de zogenoemde Energy Barn. Echt een plek waar de universitaire en de hbo-opleidingen en het midden-

Profiel Nienke Homan (36 jaar) is sinds 29 april 2015 Gedeputeerde Energietransitie, Milieu, Personeelszaken en ICT in de provincie Groningen. Ze is getrouwd en moeder van drie kinderen. Eerder was zij Statenlid/ fractievoorzitter voor GroenLinks. Ook werkte Homan als kwaliteitsfunctionaris voor kraamzorg Het Groene Kruis, als trajectbegeleider in Het Poortje en als materiedeskundige voor Het Keurmerkinstituut in Zoetermeer. Voortvloeiend uit de functie als gedeputeerde is ze onder meer plaatsvervangend lid van de bestuurscommissie Economische Zaken van het Samenwerkingsverband NoordNederland (SNN); plaatsvervangend lid van de bestuurscommissie Stedelijke Ontwikkeling en Milieu van het Samenwerkingsverband NoordNederland (SNN); Lid van de adviescommissie Regionale economie en energie van het Interprovinciaal Overleg (IPO) en Lid van de adviescommissie Vergunningverlening, Toezicht en Handhaving van het Interprovinciaal Overleg (IPO).

duurzaam gebouwd | december 2015

‘De bouwwereld mag best lef tonen’ en kleinbedrijf elkaar vinden op een ontwikkellocatie ondersteund door wetenschappelijk onderzoek. In deze provincie werken we intensief samen om onze ambities van de grond te krijgen.”

Hoe communiceert de provincie over die ambities naar de burger? “We zijn nu het nieuwe energieprogramma voor de periode 2016 tot en met 2019 aan het schrijven. Dat kunnen we niet alleen dus dat doen we samen met de gemeenten, de maatschappelijke organisaties en de bedrijven. We voeren overleg en vragen hen wat nodig is om nu de energietransitie te versnellen. We vragen ook wat ze verwachten van ons als overheid en hoe wij kunnen helpen bij de uitvoering.”

Wat komt uit die gesprekken naar voren? “Er zijn nu drie speerpunten geformuleerd. Dat zijn: energiebesparing en decentrale opwekking. Daarnaast gas en transitie. En als derde dat we moeten zorgen voor een circulaire – biobased – economie. Dat alles maakt een integrale aanpak nodig. We moeten echt kijken naar de wijze waarop we die dossiers samen aanvliegen. Duurzaamheid zit niet in één dossier, het is heel breed. Het is een economisch perspectief, maar ook mobiliteit en bouwen. Het gaat eigenlijk veel verder dan de energietransitie-opgave: het is het bevorderen van de leefbaarheid voor onze burgers naar de toekomst.”

Wat is een voorbeeld van biobased? “Kijk bijvoorbeeld naar het gebruik van grondstoffen, als we die lokaal inkopen en ook kunnen produceren. Zo maakt een fabriek in Veendam isolatiemateriaal van bermgras, dat lokaal is gemaaid.”

Uw partij Groen Links heeft idealen die economie anders waardeert, het gaat vooral om mensen. “Het gaat niet alleen om welvaart, maar ook om welzijn. Hier in Groningen hebben we dat we echt wel gemerkt. Er kan heel veel geld de staatskas invloeien door het gas, maar als mensen zich onveilig voelen en onzeker zijn over de toekomst, dan is welzijn toch echt wel heel veel belangrijker. Dus ja, wat neem ik mee vanuit mijn politieke ervaring? Voor mij is dat je als overheid niet dingen bedenkt die je rücksichtslos uitvoert. Dat werkt gewoon niet. Via

december 2015 | duurzaam gebouwd

social media weten mensen elkaar snel te vinden en dat heeft ook invloed. Je moet dat als overheid goed aanvoelen en je voelsprieten hebben in de samenleving. Dat betekent ook wel een andere rol voor het provinciaal bestuur. Daarom is in ons collegeakkoord heel duidelijk gezegd dat we echt luisteren naar wat speelt in de samenleving en dat we daarbij aansluiten.”

Zijn bewoners met aardbevingsschade vooralsnog niet gericht op – herstel van – de waarde van hun woning en minder op verduurzamen? “Nou, wat mensen vooral willen is dat ze niet te veel zorgen krijgen. Ze hebben al zorgen genoeg over de gaswinning en over hun veiligheid. En ze hebben zorgen over het imago van de regio, wat de waarde van hun huis natuurlijk kan beïnvloeden. Dus wat wij vooral horen is dat ze eigenlijk gewoon een situatie willen waarin ze keuzes aangereikt krijgen en daarbij ook de mogelijkheid krijgen voor financiële perspectieven.”

Ontzorgen dus. Hoe gaat dat in zijn werk? “Ik vind het essentieel dat mensen geld voor schade gebruiken om te zorgen dat ze een veilig huis krijgen. Daarbij is het belangrijk om mensen voor te lichten over de keuzes die ze kunnen maken. Bijvoorbeeld door het x-bedrag dat men iedere maand minder betaalt aan energie te gebruiken voor de bekostiging van dakisolatie. Maar goed, de praktijk leert natuurlijk dat als mensen die stappen één voor één zetten, het allemaal wat langer duurt.”

De bouwsector, wat kan die eigenlijk doen? “Er moeten nu echt grote stappen gezet worden, want er moet bijvoorbeeld heel veel geïsoleerd worden in de bestaande bouw in de provincie. Ook moet er verbouwd worden en er moet veel versterkt worden. Daar liggen gouden kansen voor de bouwsector om nieuwe initiatieven te ontplooien, die hier goed te testen en die vervolgens ook direct op grote schaal toe te passen bij renovatie en verbouw. Dus als je vraagt wat wij verwachten van de bouwsector, dan is mijn antwoord dat men daar inzet op innovatie, net als wij dat doen. Dat de sector mensen voorlicht over de aanwezige keuzes en duidelijk maakt dat het om investeren in de toekomst gaat. Als ondernemer in de bouwwereld zou je dus ook

Groot interview

moeten kijken naar hoe je zelf kunt investeren in de regio. Dus ik denk dat de bouwwereld daarin best lef mag tonen en eens goed inzet op de bijdrage aan die circulaire economie. Door met innovaties te komen aangaande grondstofgebruik, door energieneutrale bouwplaatsen in te richten. Ik appelleer dus aan de vooruitziende blik van de ondernemer.”

De bouwondernemers mogen meer lef tonen? “Ja, met het oog op de toekomst en vooral door te kijken wat hun klanten écht nodig hebben. Dan denk ik aan het levensbestendig wonen. Bouwers kunnen bedenken welke oplossingen daarbij passen. Kijk ook naar de bouwbesluiten die er aankomen, daarin is energieneutraal bouwen als verplichting opgenomen. Nou, houd daar als sector dan alvast rekening mee. Op individueel niveau zie je dat al wel, maar pak het gewoon veel grootschaliger aan. Het is de toekomst, dat weten we allemaal. Over tien jaar bouwen we heel anders dan nu. Grijp dus als sector die kans en trek het naar je toe.”

Verwacht u dan ook een cultuurhistorisch besef van de bouwsector vanwege het vele erfgoed in de provincie? “Gemeenten hebben daar een heel belangrijke rol. Zij moeten duidelijk maken wat zij vinden passen in hun bestemmingsplannen. Dat is natuurlijk wel wat hier leeft. Dat is niet vreemd, want er wordt al behoorlijk getornd aan hun leefzekerheid vanwege de gaswinning en het niet weten waar je aan toe bent. Dan willen ze wel heel graag de regie houden over hoe hun omgeving eruitziet. Daarbij, er zijn natuurlijk ook gewoon heel goede ideeën bij de gemeenten voor gebiedsontwikkeling. De regie proberen we daarom zo dicht mogelijk bij de bewoners te houden.”

Nienke Homan was spreker tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres op 12 november in MartiniPlaza te Groningen. Lees het artikel over het congres vanaf pagina 136.

duurzaam gebouwd | december 2015

DucoBox Silent De STILSTE afvoerbox van Europa!

De DucoBox Silent is de stilste box van Europa! Dankzij de dubbele wand, in combinatie met een akoestische bodemplaat,

werkt

afvoerbox

fluisterstil.

Het

akoestische Silent Plus Pakket zorgt voor een extra akoestische demping tot 3dB.

Ontdek de 10 unieke voordelen van de ‘DucoBox Silent’

We inspire at www.duco.eu

info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44

Thema

Installatietechniek 18 Project Wereldprimeur voor Ecostyle op Ecomunitypark

23 Algemeen ErP-label maakt keuze voor duurzame installatie transparanter

25 Project Een prettig kantoor met restwarmte en restkoude uit de fabriek

26 Project Warmwatercirculatiesysteem: efficiĂŤnt installeren, energetisch profiteren

31 Thematisch nieuws

Wereldprimeur voor Ecostyle op Ecomunitypark In het Friese Oosterwolde is enkele weken geleden het nieuwe onderkomen van Ecostyle in gebruik genomen. Het gebouw op het Ecomunitypark is voorzien van diverse milieuen energiebesparende maatregelen. Veel daarvan zijn bekend en toegepast in andere gebouwen, maar van één product kan worden gezegd dat het een wereldprimeur is: het TripleAqua klimaatsysteem. Tekst: Gerrit Tenkink

De credits voor de ontwikkeling van het TripleAqua-klimaatbeheersingssysteem komen op naam van het bedrijf Coolmark uit Barendrecht. Installatiebedrijf Bakker uit Oosterwolde zorgde voor het installatiewerk. Opdrachtgever Ecostyle koos uiteindelijk voor deze vorm van klimaatbeheersing met ondersteuning van adviesbureau Zethoven Bouwplangroep.

De artist impression laat zien hoe het TripleAqua-systeem in het gebouw is aangelegd (zie de blauwe en rode lijnen).

december 2015 | duurzaam gebouwd

Ecostyle is leverancier van natuurlijk en ecologisch verantwoorde meststoffen en vervangende bestrijdingsmiddelenproducten voor de tuin. Dat een bedrijf als Ecostyle uiteindelijk kiest voor dit innovatieve product ligt volgens Daan Zethoven, directeur van Zethoven Bouwplangroep voor de hand. “Ecostyle is een milieubewuste organisatie. Bij de eerste plannen voor de bouw van het nieuwe onderkomen in Oosterwolde werd direct als eis op tafel gelegd dat het een energieneutraal gebouw moest worden met een BREEAM-outstandig certificaat. De directie had bovendien zijn bedenkingen bij het gebruik van milieubelastend koudemiddel dat wordt gebruik bij de gangbare WKOinstallaties. Uiteindelijk zijn we bij dit TripleAqua-systeem terecht gekomen.”

Installatietechniek

TripleAqua De verwarming en koeling van het binnenklimaat vormen bij veel gebouwen het grootste deel van het totale energieverbruik. Er is veel te winnen als daar op bespaard kan worden. Het TripleAqua klimaatsysteem gebruikt tot 50 procent minder energie, is ‘state of the art’ en biedt het hoogst mogelijke comfort. Zo worden afhankelijk van de belasting de verschillende ruimtes naar behoefte verwarmd of gekoeld. Bij het TripleAqua-systeem kunnen drie elementen onderscheiden worden, te weten een dubbele natuurlijke warmtepomp inclusief energieopslag, drie waterleidingen en een hoog rendement afgiftesysteem per ruimte. De Europese Commissie heeft in oktober 2014 een indicatief streefcijfer voor de EU vastgesteld voor een verbetering van de energie-efficiëntie met minimaal 27 procent in 2030. Veel winst is er te behalen bij het verwarmen en koelen van gebouwen. Gebouwklimatisering draagt bij aan het broeikaseffect. Dat komt enerzijds doordat veel installaties nog op fossiele brandstoffen draaien, maar anderzijds omdat de huidige iets duurzamere warmtepomptechnieken nog gebruik blijven maken van F-gassen als koudemiddel. Dat zijn sterke broeikasgassen die gemiddeld tweeduizend keer sterker zijn dan CO2 zelf. Daarom is er vanuit Brussel per 1 januari 2015 wetgeving van kracht, de zogenaamde F-gassenverordening. Dit gegeven is voor Coolmark de inspiratie geweest om TripleAqua te ontwikkelen. Een puur natuurlijk klimaatsysteem en F-gassen vrij, CO2 neutraal, zowel direct als indirect.

Bij het TripleAqua-systeem kunnen drie elementen onderscheiden worden: een dubbele natuurlijke warmtepomp inclusief energieopslag, drie waterleidingen en een hoog rendement afgiftesysteem per ruimte.

Op het gebied van installatiematerialen zoals leidingwerk en isolatiematerialen is er ook een grote kostenreductie behaald: 25 procent minder leidingwerk en 75 procent minder isolatiemateriaal. Ook dit draagt bij aan een energiereductie (productie en grondstoffen).

Huibert Baak, accountmanager Watersystemen bij Coolmark: “Wij waren al wat langer bezig met een nieuw koudemiddelvrij systeem. Wij zien dat de Nederlandse markt niet aansluit bij het aanbod van Amerikaanse en Aziatische aanbieders van WKO-pompen. In Nederland wordt de lat hoger gelegd en kritische klanten kijken niet alleen naar de energiebesparing die bepaalde installaties opbrengen, maar ook hoe de installatie is opgebouwd en welke koudemiddelen er worden gebruikt. In het geval van Ecostyle wilde de opdrachtgever een warmte- en koudebuffer in de bodem, maar geen warmtepomp met milieubelastend koudemiddel.”

TripleAqua maakt gebruik van laagtemperatuurverwarming en hoogtemperatuurkoeling. In een warmtepomp ontstaat bij koeling het restproduct warmte en bij verwarming het restproduct koude. Deze restproducten worden direct ingezet indien er vraag is naar koude of warmte in het gebouw. Is er geen directe vraag dan wordt het opgeslagen in buffertanks met Phase Change Materials (PCM). Hierdoor kan er veel energie (koude en warmte) worden opgeslagen en afgegeven wanneer nodig. De afgifte van verwarming en koeling binnen in het pand wordt verzorgd door horizontale of verticaal opgestelde hoog rendement fancoil units (ook een eigen ontwikkeling van Coolmark). Maar omdat TripleAqua op basis van hoogtemperatuurkoeling en laagtemperatuurverwarming werkt en honderd procent elektrisch is, zijn de combinaties met andere klimaatsystemen en energiebronnen onbeperkt: vloerverwarming en koeling, bodemopslag, laagwaardige restwarmte of -koude, stadswarmte, proceswarmte en koude en duurzame energiebronnen als zonne-, wateren windenergie.

‘We willen volgend jaar met dit systeem verder Europa in, dus voor ons is dit een mooie pilot’

Stoute schoenen Installatiebedrijf Bakker werd bij de aanbesteding van het project niet geselecteerd voor het totale installatiewerk. maar Installatiebedrijf Bakker-directeur Edwin Walstra had zich middels een aantal presentaties over TripleAqua al wel laten overtuigen van de voordelen van het systeem. Samen met Baak trok hij de stoute schoenen aan en stapte alsnog naar Zethoven en wist het adviesbureau en diens opdrachtgever Ecostyle en de geselecteerde installateur Pranger Rosier te overtuigen van de meerwaarde van TripleAqua. Walstra: ”Ik was vanaf de eerste presentatie

duurzaam gebouwd | december 2015

©Alan Jensen

Google Amsterdam

Lely Industries - Maassluis

Yes, we can do it. Gebouwen moeten steeds duurzamer zijn. Voor de juiste plafond oplossing hoeft u niet ver te zoeken. Armstrong biedt alles wat nodig is voor groene gebouwen: innovatieve producten, efﬁciënte (recycling)processen en deskundig advies over duurzaam bouwen. Met Armstrong is de cirkel rond!

www.armstrong.nl

Installatietechniek

Het kantoor en magazijn van Ecostyle op het Ecomunitypark in Oosterwolde.

overtuigd dat het systeem het beloofde rendement zou gaan opleveren. Het sluit direct aan bij de wensen van Ecostyle voor wat betreft het verduurzamen van het gebouw en de minimale milieubelasting.”

Ecomunitypark Het nieuwe onderkomen van Ecostyle is het eerste gebouw dat is gebouwd op het nieuwe Ecomunitypark in Oosterwolde. Ecostyledirecteur Anne Jan Zwart is de founding father van het park. Het Ecomunitypark pretendeert niet een bedrijventerrein te zijn, maar een ecologisch werklandschap met uitzonderlijke kwaliteit. Slechts 45 procent van het totale park zal worden bebouwd. De overige ruimte wordt ingevuld met groen en water. Kloppend hart van het Ecomunitypark wordt het Ecomunity Center. Een plek waar bedrijven en kennisinstellingen en onderwijs intensief samenwerken en aan de slag gaan met de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten en de verbetering van de bedrijfsprocessen. Het park hanteert ‘integraal duurzaam’ als uitgangspunt en hiermee verbonden is maatschappelijk en ecologisch verantwoord ondernemen. Bij alle te maken keuzes wordt steeds gezocht naar een optimum ten aanzien van sociale, economische en milieuaspecten. Het Ecomunitypark is het eerste bedrijvenpark in Europa dat het BREAAM-NL ‘Outstanding’ label heeft gekregen. Ook het kantoorgebouw en het magazijn van Ecostyle krijgen de hoogst mogelijke waardering met een BREEAM-outstanding certificaat.

Fantastisch systeem Zoals bij alle nieuwe producten en pilotprojecten is het altijd de vraag of de theorie en praktijk op elkaar aansluiten. Het komend half jaar is dus een spannende tijd voor de betrokken partijen. Coolmark zal na de oplevering van het gebouw de prestaties van het nieuwe TripleAqua in ieder geval intensief volgen. Baak: “We willen volgend jaar met dit systeem verder Europa in, dus voor ons is dit een mooie pilot. Uiteraard hebben we in de ontwikkelfase uitgebreid getest, dus ik ben er honderd procent van overtuigd dat het systeem aan het de verwachte prestaties gaat voldoen.” Uiteraard blijft ook Installatiebedrijf Bakker na oplevering van het gebouw bij het nieuwe systeem betrokken. Walstra: “We hebben wel als eis gesteld dat we na oplevering een tijd lang de gelegenheid krijg om het systeem intensief te monitoren, in te regelen en eventueel bij te sturen. Op het systeem hebben we een onderhoudscontract van één jaar en een serviceperiode van drie jaar.” Adviesbureau Zethoven Bouwplangroep was vrij snel overtuigd van de meerwaarde van het TripleAqua-systeem, maar moet samen met Ecostyle ook ervaren of het systeem voldoet aan de beloofde prestaties. “Eind 2014 hebben we ons fiat gegeven. Uiteraard zijn er garanties ingebouwd, maar we hebben ook tegen Coolmark en installatiebedrijf Bakker gezegd: ‘We gaan het avontuur samen aan, maar als jullie kunnen waarmaken wat je belooft, dan hebben we een fantastisch systeem. Wij zijn bereid om daarin mee te gaan.’.”

duurzaam gebouwd | december 2015

Energiemanagement en gebouwbeheersysteem in één!

Bespaart energie!

Qanteon is de nieuwe definitie van energiemanagement en gebouwbeheer en is ontwikkeld voor technische installaties in kleine en middelgrote gebouwen. Qanteon is een aanvulling op het bestaande Neutrino gebouwbeheersysteem en rekent af met complexe en dure gebouwbeheersystemen. Bovendien, waar voorheen twee systemen voor nodig waren, maar ook twee scholingen, twee in bedrijfstellingen, et cetera, volstaat nu één “Building & Energy Management System”.

VSK 2016, Building Holland,

2 t/m 5 februari, hal 12, stand B054. 22 t/m 24 maart, hal 10, stand 10.078.

Technologie voor gebouwautomatisering Kieback&Peter Nederland B.V. (0341) 27 80 20 info@kieback-peter.nl www.kieback-peter.nl

Installatietechniek

ErP-label maakt keuze voor duurzame installatie transparanter De duurzame doelstellingen naar 2020 zijn nog verre van behaald. Sterker nog: Nederland loopt achter. Een van de maatregelen om de achterstand in te halen is de invoering van het ErP-label en een stevigere push van duurzame installaties in de woningbouw. “Verwarmingssystemen krijgen dit label, waardoor duidelijk wordt of dit een duurzame keuze is of niet.” Tekst: Marvin van Kempen

Cees Tuinman, marketing leader bij Honeywell, vindt de invoering van het ErP-label een goede volgende stap naar woningen die qua energieverbruik gereed zijn voor de toekomst. “Wij zijn een groot voorstander van transparante informatie over de duurzaamheid van installaties. Sinds jaar en dag zetten we ons in op het gebied van energieefficiëntie en we weten dat er in Nederland nog veel winst te halen is op dit gebied.”

De Evohome werd in 2013 geïntroduceerd en regelt de warmte in alle kamers van een woning apart.

Geen energieslurper Het label kan consumenten overtuigen om niet te kiezen voor een energieslurper, maar een installatie te selecteren die vele jaren mee kan. De werking van het label is eenvoudig: hoe zuiniger een product is met energie bij productie van warmte, hoe hoger het scoort. “Dit loopt van G als minst duurzame alternatief naar A+++. Het laat in één oogopslag zien of het product een oplossing vormt voor de korte of de lange termijn. De meeste HR-ketels krijgen een A-label, maar een verwarmingssysteem bestaat uit meer elementen dan deze ketel. Door dit slim te combineren met duurzame producten zoals een zonneboiler en zoneregeling kun je de waarde van je energielabel verhogen tot A++.” Naast deze basale informatie zijn er uitgebreidere gegevens opgenomen, bijvoorbeeld over de optionele installatie van zonnepanelen en het systeemrendement van het verwarmingssysteem. “De consument kiest op basis van deze informatie voor een oplossing bestaande uit verschillende elementen. Hij kan voor de installatie van zonnepanelen gaan. Daarnaast bestaat ook de mogelijkheid om te investeren in een zoneregeling, waardoor je systeemrendement stijgt.”

Energiebesparing met zoneregeling Een van de mogelijke oplossingen op het gebied van zoneregeling is Honeywell’s Evohome, dat in 2013 werd geïntroduceerd. Dit smart system regelt de warmte in alle kamers van een woning apart. “Laat de meeste energiebesparing in huis nu te behalen zijn met dergelijke

zoneregeling. De besparing is gemiddeld 37 procent op gasverbruik, gelijkstaand aan € 460 per jaar. TU Delft kwam uit op deze besparingen aan de hand van een onderzoek in opdracht van Milieu Centraal. Evohome maakt het mogelijk om deze acties eenvoudig te automatiseren, waardoor de consument hier nauwelijks omkijken naar heeft.” Het is voor Tuinman geen uitdaging om enkele tips te noemen om eenvoudig energie te besparen. “Zet de thermostaat ’s nachts op vijftien graden. Een uur voordat je gaat slapen hoort deze al op deze temperatuur te staan, omdat je huis niet zo snel afkoelt. Zet je thermostaat overdag op vijftien graden, als je meer dan twee uur weg bent van huis.”

Prominentere rol voor installateur Het label moet voor iedere consument begrijpelijk zijn, maar de installateur speelt nog steeds een prominente rol. “Ik denk dat hij nog belangrijker wordt. Hij gaat consumenten of corporaties adviseren over de beste oplossing en heeft dus veel kennis nodig van de beschikbare producten. Daarnaast kent hij de relatie tussen producten en of de ene maatregel de andere niet benadeelt.” Uiteindelijk gaat het er volgens hem om dat consumenten bewuster worden van hun al dan niet duurzame gebruik van de verwarmingsinstallaties. “Het label draagt zeker bij aan deze bewustwording, maar uiteindelijk hakt de gebruiker zelf de knoop door om te investeren in een toekomst zonder energieslurpers.”

duurzaam gebouwd | december 2015

Installatietechniek

Een prettig kantoorklimaat met restwarmte en restkoude uit de fabriek Bij de productieprocessen van zuivelcoöperatie Fonterra in Heerenveen komt restwarmte en restkoude vrij. Met de installatie van het Colt Caloris Hybrid klimaatsysteem kan die energie nu nuttig gebruikt worden voor de verwarming en koeling van de kantoren van Fonterra en dat van de buurman, kaasproducent A-Ware Food Group. Een duurzame en economische keuze. Tekst: Jeroen Ephraïm, Colt International

deze gevonden in het ijs- en proceswater uit de fabriek. De koude en warmte uit het proces zijn uitermate geschikt om het Caloris Hybrid-systeem op aan te sluiten. Het hele klimaatsysteem voor de kantoren draait daarmee op restenergie uit de fabriek. Er is geen externe energiebron meer nodig.

Energieuitwisseling en energiezuinigheid Het grootste voordeel van het systeem is dat eerst onderling energie uitgewisseld wordt.

Op 27 mei 2013 ging in Heerenveen de eerste paal de grond in van de 20.000 vierkante meter grote kaasfabriek van A-Ware. De fabriek heeft een productiecapaciteit van 100.000 ton kaas per jaar. Op dat moment startte ook de bouw van de naastgelegen ingrediëntenfabriek van het Nieuw-Zeelandse Fonterra. Een fabriek die 10.000 vierkante meter beslaat. Hier wordt dagelijks circa drie miljoen liter wei verwerkt tot hoogwaardig ingrediënt voor voedingsmiddelen en kindervoeding. A-Ware levert hiervoor de wei- en melkgrondstoffen. Eind 2014 gingen beide fabrieken in bedrijf. Een unieke samenwerking die nu versterkt wordt door een gedeeld duurzaam klimaatsysteem voor de – eveneens aan elkaar grenzende – kantoren. Kenmerkend voor het toegepaste Caloris Hybrid klimaatsysteem zijn het gebruik van restenergie uit de fabriek en slimme energie-uitwisseling. De kantoren van beide ondernemingen zijn samen 150 meter lang, 12,5 meter breed en ze hebben drie bouwlagen. Voor de koeling van deze kantoren wilde men geen gebruik maken van koelmachines. Daarom werd onderzocht welke energiezuinige alternatieve bronnen beschikbaar zijn om de gebouwen te verwarmen en koelen. Bij Fonterra werden

Meer informatie leest u op www.coltinfo.nl.

Het gekozen Caloris Hybrid systeem is een compact warmtepompsysteem. In het plafond van iedere ruimte in het kantoor werd een kleine warmtepomp via een 2-pijps watervoerend systeem aangesloten op de energiebron. Het werkingsgebied van deze kleine warmtepompen is 18 – 26°C. Twee watertanks van elk 2500 liter zijn geplaatst als buffer. Het water in deze tanks wordt op 22°C, de gebouwneutrale bedrijfstemperatuur, gehouden. Om dit te bereiken, worden de buffervaten in de zomer opgewarmd tot 26°C en in de winter afgekoeld naar 18°C. Het Caloris systeem haalt de energie hieruit. Hoe groter het vat, hoe meer energie-uitwisseling tussen de units en hoe energiezuiniger het systeem. Het systeem is geïnstalleerd door een lokaal installatiebedrijf. Colt was verantwoordelijk voor het systeemontwerp. Door de eenvoud van de installatie kan elk gerenommeerd installatiebedrijf het systeem aanleggen. Colt stelde tevens, samen met de installateur, het Colt Caloris (Hybrid) systeem in bedrijf en gaf de bedieningsinstructie aan de gebruiker. Installatie en regeling werden aangesloten bij Fonterra. A-Ware zorgt voor back-up voor wanneer er een keer geen proceswater is. Hiervoor werd een HR ketel geplaatst. Het bedrijf Bakker neemt de monitoring op afstand voor zijn rekening. Het grootste voordeel van het Caloris-systeem is dat eerst onderling energie uitgewisseld wordt. Maar ook installatietechnisch en economisch heeft het systeem een aantal voordelen. Zo werk je niet met F-gassen boven in het plafond, hoeven geen wettelijke keuringen uitgevoerd te worden, heb je ook geen koelmachine nodig en bovendien hoeven de leidingen niet geïsoleerd te worden omdat bij 22°C geen condensvorming optreedt. Al met al betekende dit dat de exploitatiekosten aanzienlijk lager uitvielen.

duurzaam gebouwd | december 2015

Smartloop Inliner voor Bosch renovatieproject

Warmwatercirculatiesysteem: efficiënt installeren, energetisch profiteren Het komt nog regelmatig voor: een traditioneel, niet-geïsoleerd warmwatercirculatiesysteem met veel corrosie. Dat leidt niet alleen tot onnodige lekkages, maar doet ook afbreuk aan de duurzaamheid van de woonomgeving. In een appartementencomplex in ’s-Hertogenbosch blijkt dat het ook duurzamer kan. Tekst: Martin Franke

In het appartementencomplex aan het Sweelinckplein in Den Bosch zijn de warmwater- en regeltechnische installaties, inclusief circulatieleidingen, vervangen.

december 2015 | duurzaam gebouwd

Installatietechniek

water voortdurend in de warmtapwaterinstallatie laten circuleren, komen vooral voor in de stapelbouw. Zo’n systeem bestaat uit ringleidingen en/of deelringen, waarin warm water circuleert en uit uittapleidingen naar de kranen van bijvoorbeeld douche, bad, wastafel en keuken wordt gevoerd.

Minder manuren, meer rendement Panen schakelde Van Bon Installaties en Technisch Beheer in voor de uitvoering van het project. Dit bedrijf is gespecialiseerd in klimaat-, regeltechnische, industriële en sanitaire installaties en werkt middels een speciale lean werkwijze nauw samen met de opdrachtgever aan optimale en kwalitatief hoogwaardige installaties met een zo kort mogelijke doorlooptijd. “We hebben Van Bon gevraagd om mee te denken over een oplossing die rendabel is en voor een energetische verbetering zorgt”, legt Panen uit. Alex van Heck en Sander van den Broek zijn namens Van Bon nauw bij het project betrokken. “In eerste instantie was het idee om het bestaande systeem te vervangen door een vergelijkbaar systeem”, aldus projectleider van Heck. “Maar na een grondige afweging besloten we toch om voor een andere oplossing te gaan. Een duurzame installatie met minder manuren en meer energetisch rendement.” De keuze viel op het Smartloop Inliner-systeem. “We hadden in eerdere projecten al kennis gemaakt met deze buis-in-buistechniek van Viega en toen waren de voordelen ons al duidelijk geworden”, legt werkvoorbereider Van den Broek uit.

Materiaal en manuren

Opmerkelijk: naast de bekende verticale installatie is het Smartloop Inliner-systeem hier ook deels horizontaal uitgevoerd.

Aan het Sweelinckplein in ‘s-Hertogenbosch staat sinds 1973 een appartementengebouw van twaalf verdiepingen en 108 appartementen. Na ruim veertig jaar waren de warmwater- en regeltechnische installaties, inclusief circulatieleidingen in het gebouw dringend aan vervanging toe. “De leidingen van het circulatiesysteem dateren van een tijd waarin isolatie nog niet was ingeburgerd”, vertelt Wil Panen van het gelijknamige bouwbureau, dat de trekker is van het project. De techniek in het appartementencomplex is ondergebracht in de technische ruimte en het ketelhuis op het dak van het gebouw. Hier staan onder meer in cascade-opstelling de verwarmingsketels en boilers opgesteld. De appartementen worden door deze installatie via een circulatiesysteem van warmwater voorzien. Collectieve warmwatercirculatiesystemen, die het warme

In veel gevallen wordt primair vanwege het comfort voor een circulatiesysteem gekozen. Het comfort zit bijvoorbeeld in de korte tijd die verloopt (wachttijd) tussen het opendraaien van het warmtapwater-tappunt (kraan) en het bereiken van de maximale temperatuur aan het tappunt. Maar een warmwatercirculatiesysteem kan ook uit energetisch en economisch oogpunt het meest aantrekkelijke alternatief zijn. Het Smartloop Inliner-systeem combineert het comfortgevoel met verschillende voordelen. Dat begint al met de opvallende buis-in-buisuitvoering van het systeem. “Er wordt slechts met één leiding gewerkt en je hoeft dus ook maar één leiding te beugelen en te isoleren en door het plafond te voeren”, legt Van Heck uit. “Dat bespaart niet alleen materiaal, maar ook manuren.”

Energetische voordelen Het hart van het systeem wordt gevormd door een aansluitstuk en eindafsluitstuk, waarmee de circulatiepomp warmwater door de binnenliggende Smartloopleiding aanzuigt. De circulatieleiding wordt zo vanzelf in de warmwaterstijgleiding geïsoleerd en er treedt daardoor geen warmteverlies op. Tijdens de circulatie wordt het water in de retourleiding juist weer opgewarmd. Dat betekent ook dat het water dat retour komt in de ketel

duurzaam gebouwd | december 2015

De Green Igloo totaaloplossing voor uw energieneutrale woning

www.greenigloo.nl

| tel. +31 (0)318 54 46 70 | info@greenigloo.nl

Installatietechniek

Niels Straatman van Viega Nederland (links) geeft toelichting op het Smartloop Inliner-systeem.

(boiler) minder hoeft te worden verwarmd om het weer op de gewenste circulatietemperatuur te brengen. De vereiste temperatuur van tenminste zestig graden kan zo eenvoudig worden bereikt. Wil Panen hierover: “Een verouderde installatie vertoont al snel te lage temperaturen. Om dat te compenseren wordt de keteltemperatuur verhoogd tot soms wel tachtig graden. Dat kan nu weer worden teruggebracht naar normale proporties. We verwachten dat een aanvoertemperatuur van 63 graden volstaat. Dat zorgt voor een stevige energetische besparing en minder slijtage.” Die slijtage wordt onder meer veroorzaakt door te hoge temperaturen in het circulatiecircuit (meer dan zeventig graden). In de boiler en aan de appendages ontstaat dan meer kalkafzetting met slijtage tot gevolg.

Communicatie Het systeem is uitgevoerd in koperen leidingen met lange levensduur die ook bij hogere temperaturen langdurig probleemloos kunnen worden toegepast. Dit voorkomt zo onnodige vervangingskosten. De bewoners weten zich met het nieuwe warmwatercirculatiesysteem ook verzekerd van een oplossing die uit oogpunt van gezondheid meer te

‘Er wordt slechts met één leiding gewerkt en je hoeft dus ook maar één leiding te beugelen en te isoleren’

bieden heeft. Minder hoge circulatietemperaturen zorgen voor minder kalkafzetting die weer een voedingsbodem is voor ongewenste kiemvorming en bacteriëngroei. De vervanging van het warmwatercirculatiesysteem vindt plaats in een bewoonde omgeving. Dat vereist naast een hoogwaardige technische oplossing ook de nodige creativiteit en continue communicatie met de bewoners. Met behulp van een lean planning verloopt de uitvoering vlekkeloos en kunnen de bewoners weer profiteren van een volledig nieuwe installatie.

duurzaam gebouwd | december 2015

AirMaster速

Sphere THE ULTIMATE FLOORING EXPERIENCE A Tarkett Company

Installatietechniek

Vijf procent energiebesparing dankzij warmtepomp Bavaria heeft een nieuwe warmtepomp in gebruik genomen. Deze pomp kan de restwarmte die vrijkomt bij het koelproces verder verwarmen tot een bruikbare temperatuur en inzetten in de mouterij. Dankzij deze pomp gaat de Brabantse bierbrouwer vijf procent minder energie gebruiken en daalt de CO2-uitstoot met zeven procent. De ingebruikname van deze warmtepomp was een van de doelstellingen in het Duurzaamheidsverslag van 2014. “Uiteindelijk willen we een eigen warmwaternet realiseren, zodat we nog meer restenergie kunnen gebruiken”, vertelt Leon van Veghel, manager utilities. “Met een terugverdientijd van drie jaar is het een zeer rendabele investering voor

Bestaande situatie koelinstallatie

Nieuwe situatie met warmtepomp installatie Dakcondensor (veel verloren warmte)

Hergebruik warmte

Bavaria viert successen met medewerkers en leveranciers tijdens een borrel met een biertje met 0,0 procent alcohol in de hand.

Uitgebreide warm waterheader

3 Warmtepompen (3.500 kW) waterzijdig in serie geschakeld

25˚C

67˚C

verzamelpunt warm water Koeling tbv brouwerij

70˚C Warmte opwekkers zoals: rookgaskoelers, biogasmotoren + ?

Warmte gebruikers zoals: mouterij + ?

verzamelpunt afgekoeld water

4˚C 40˚C

Jaarlijkse besparing van meer dan 2.000.000 m3 aardgas = ±1.000 huishoudens

het milieu en voor Bavaria. Daarnaast heeft deze pomp meer capaciteit dan we nu kwijt kunnen. Dus er is nog veel potentie voor de toekomst.” De restwarmte die de warmtepomp verder verwarmt, wordt in de mouterij gebruikt voor het eestproces. Tijdens dit eestproces worden de gekiemde gerstkorrels bij hogere temperaturen gedroogd. Eerder maakte Bavaria geen gebruik van de restwarmte, die vrijkomt bij het koelproces. Met de warmtepomp is een investering van meer dan € 1 miljoen euro gemoeid. De pomp heeft een technische levensduur van meer dan 25 jaar en is samen met koelinstallatieleverancier GEA tot stand gekomen.

Energieconsultants naar technisch dienstverlener Door energieconsultancybedrijf Hellemans Consultancy over te nemen breidt Unica zijn dienstverlening uit op het gebied van energiemanagement en het intelligenter maken van gebouwen. Deze overname past in het beleid van de technische dienstverlener om zich te richten op een brede service op het gebied van energiemanagement en ICT. “Hellemans Consultancy staat voor deskundigheid en betrouwbaarheid”, vertelt Unica-topman John Quist. “Het bedrijf biedt haar klanten een groot scala van activiteiten op het gebied van energie in de zakelijk markt. Zo kunnen we ons breder en uitgebreider richten op energievraagstukken in de zakelijke markt. Daarnaast geldt het als waardevolle aanvulling op de positie die we in deze markt hebben.” Hellemans Consultancy werkt voor mkb-bedrijven, inkoopcombinaties, zorginstellingen, (semi)overheidsdiensten en

industriële bedrijven. Het bedrijf heeft 32 werknemers en is gevestigd in Den Dolder. “Met de overname door Unica zijn we in staat een nieuwe impuls te geven aan onze groei”, geeft Hellemans-directeur Arjen Leenhouts aan. “Unica staat zeer goed bekend in de wereld van innovatieve en energiezuinige installaties, onder andere met Unica Ecopower, dat zich richt op duurzame energieopwekking. We zijn ervan overtuigd dat we onze marktpositie hierdoor kunnen versterken en kunnen profiteren van de sterke positie van Unica in de markt voor technische dienstverlening.” Hellemans Consultancy blijft onder eigen naam actief. Het bedrijf is verantwoordelijk voor de inkoop van zo’n tien procent van het totale zakelijke volume in de energiemarkt in ons land. Unica neemt in eerste instantie een substantieel belang in Hellemans Consultancy en verwerft binnen enkele jaren alle aandelen.

duurzaam gebouwd | december 2015

VRIJBORG VERBINDT Gebieden, Gebouwen en Gebruikers Vrijborg is een ingenieursbureau voor de bouw en gebouwde omgeving. Wij lossen huisvestings- en omgevingsvraagstukken op in de breedste zin van het woord. Dit doen we door te luisteren en te verbinden. Luisteren om de echte vraag boven tafel te krijgen en verbinden door onze kennis, kunde en ons netwerk. Onze pragmatische werkwijze en 20 jaar ervaring maakt dat we integraal advies genereren en de vertaalslag maken naar oplossingen op maat.

We zijn actief in 5 werkvelden: • Project- en contractmanagement • Assetmanagement (beheer & onderhoud) • Brandveiligheid • Ontwikkeling (herbestemmen & renovatie) • Resourcemanagement

Vrijborg B.V.

073 680 4030

info@vrijborg.nl

Vrijborg.nl

Waterdichtingsoplossingen

brandveilig volgens

BROOF (t1)

ting premiu ufm waterdichti referentie refere membraaan hoogtechnologisch

technische goedkeuring

1557

sopralene optima

soepel bij lage temperatuur

-30°C levensduurverwachting verwachting

> 400 jaar

Dé beste hoogwaardige SBS waterdichtingsmembranen

• • • •

SOPRALENE OPTIMA SOPRALENE OPTIMA Venti: dampdrukverdelend SOPRALENE OPTIMA Garden: wortelwerend SOPRALENE OPTIMA Ultra White D-TOX: luchtzuiverend, maximale reflectie & zelfreinigend

PREMIUM QUALITY M

E IN BELGIU

Scan met de Ubleam app, beschikbaar op:

RVO.nl biedt ondersteuning bij de verduurzaming van gebouwen

Zonder faalkosten naar Nul-op-de-Meter De seriematige nieuwbouw van woningen verandert in een hoog tempo. Vooral bij het terugdringen van de energievraag worden grote stappen gezet. De opvallendste prestatie van de laatste jaren is een zogenoemde Nul-op-de-Meter woning: comfortabel wonen terwijl de energiemeter op jaarbasis op nul eindigt. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) interviewde zeven vernieuwers in de bouw die vertellen hoe zij tot nieuwe concepten komen. Haar brochure â&#x20AC;&#x2DC;Nul op de meter - Ervaringen van vernieuwers in de woningbouwâ&#x20AC;&#x2122; laat zien hoe bouwers en ontwikkelaars een leerproces doorlopen om hun ontwerpen steeds beter te laten presteren, tot en met Nul-op-de-Meter. In technische zin zijn de principes grotendeels bekend: uitstekende isolatie van gesloten delen, drievoudig glas, goede luchtdichtheid, gebruik van passieve en actieve zonne-energie en ventilatie met warmteterugwinning. Maar minstens zo belangrijk is de

vernieuwende aanpak van het bouwproces, met het vrijwel elimineren van faalkosten en afval tot gevolg. RVO.nl werkt in dit deelprogramma in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. De concrete beleidsdoelen zijn vastgelegd in het Nationale Energieakkoord (bijna-energieneutrale nieuwbouw vanaf 2020 en een energieneutrale gebouwde omgeving in 2050). Deze brochure, die tot stand kwam in nauwe samenwerking met de partijen van het Lente-Akkoord en Energiesprong, signaleert trends en ontwikkelingen rond innovaties die bijdragen aan deze doelen.

Vraagbaak voor energiebewust ontwerpen nieuwbouwwoningen In opdracht van RVO.nl is het bekende EnergieVademecum volledig vernieuwd. Dat was nodig omdat de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van energiebewust ontwerpen en realiseren van nieuwbouwwoningen in snel tempo voortgaan. Deze herziene, vierde uitgave is anno 2015/2016 weer helemaal up-to-date om als vraagbaak voor zeer energiezuinig ontwerpen te dienen. Het EnergieVademecum geeft aanwijzingen voor uitvoering, beheer en bewonerszaken. De nadruk ligt op concrete, direct toepasbare richtlijnen en hulpmiddelen voor het ontwerp. Deze uitgave bevat daarnaast tips over comfort en gezondheid. Ook komt de Europese regelgeving op het gebied van energiebesparing aan de orde. Het is onmisbaar voor alle betrokkenen bij het ontwerpen van nieuwbouwwoningen, zoals architecten, opdrachtgevers en beoordelende instanties. Ook installateurs, aannemers en studenten hebben voordeel bij deze uitgave.

december 2015 | duurzaam gebouwd

Het EnergieVademecum is integraal digitaal beschikbaar via Klimapedia, kennisbank voor bouwfysica, binnenmilieu, installaties en duurzaamheid. Nieuwsgierig? Kijk dan op klimapedia.nl/publicaties/energievademecum.

Voor integrale en transparante kennis over de duurzaam gebouwde omgeving kunt u terecht bij RVO.nl. Hiermee vervullen we een gidsfunctie voor Ondernemend Nederland, waarmee we het verduurzamen van de gebouwde omgeving bevorderen. Meer informatie? Website: www.rvo.nl/gebouwen | Telefoon: 088-0424242 Voorbeelden energiezuinig bouwen? Kijk ter inspiratie op onze database: www.rvo.nl/energiezuiniggebouwd.

Marketinglessen voor energiebesparing in de bestaande bouw Energiebesparing is geen onderwerp dat de woningeigenaar dagelijks bezighoudt. Hoe creëer je interesse en activeer je de vraag naar energiebesparingsproducten zoals isolatie en andere maatregelen? Zo blijken woningeigenaren wooncomfort een belangrijkere overweging te vinden om energiebesparende maatregelen te nemen dan de energierekening. RVO.nl verzamelde in de afgelopen drie jaar inzicht in het ‘vermarkten’ van energiebesparing in de bestaande bouw. “Een te sterk aanbodgerichte aanpak vanuit de aanbieders in de markt werkt niet”, vindt marketeer Marcel Aalders. Voor het programma Blok-voor-Blok beschreef hij inzichten van twee jaar marktbewerking. “Wat wel werkt, is een marketingaanpak die de intrinsieke drijfveren van mensen activeert. Stel de woningeigenaar centraal door zijn behoeften voorop te zetten. Besef welke (emotionele) klantreis hij doormaakt en denk in kleine stappen.”

De tien belangrijkste marketinglessen zijn te lezen in een kort overzicht en dat is te vinden op: www.energieplein20.nl/blog/view/33196672/ zo-verleid-je-de-bewoner-10-marketinglessen -voor-energiebesparing-in-de-bestaande-bouw.

Maatschappelijke acceptatie van energie-innovaties Energiebesparing is geen onderwerp dat de woningeigenaar dagelijks bezighoudt. Hoe creëer je interesse en activeer je de vraag naar energiebesparingsproducten zoals isolatie en andere maatregelen? In het Maatschappelijk Verantwoord Innoveren – Energie programma (MVI-Energie, voorheen STEM) van de Topsector Energie gingen de afgelopen jaren dertien projecten van start. Ook zijn zeven onderzoeken gedaan over hoe acceptatie van energieinnovaties door het publiek en door bedrijven bevorderd kan worden en wat belemmeringen daarin zijn. Het MVI-energieprogramma van deze topsector is een sociaal innovatieprogramma, waarin wetenschappers en bedrijven samenwerken aan niet-technologische uitdagingen. Er worden kennis en ervaring ontwikkeld om maatschappelijke, sociale of economische belemmeringen weg te nemen. Segmentering en specifieke boodschappen Motivaction bracht de Nederlandse bevolking in kaart binnen de context van energie-innovaties, door de Nederlandse burger als doelgroep van duurzame energie-technologieën in te delen. Er zijn vijf segmenten met elk een andere houding ten opzichte van duurzaamheid onderscheiden: passief onverschilligen, gematigden, voorlopers, pragmatici en tegenstanders. De houding ten aanzien van verschillende duurzame energiebronnen is in beeld gebracht. Tot slot is bekeken hoe je deze houding kunt beïnvloeden: welke boodschap, afzender en beïnvloedingstechniek slaan het beste aan bij welk type burger?

Oogst in 2015

tenderrondes (2013 / 2014)

publicaties

13 tenderprojecten

betrokken

partijen

Samenvattingen van alle projecten en onderzoeken zijn terug te vinden in de rapportage De Oogst van STEM 2015. Alle samenvattingen van onderzoeken en de onderzoeken zelf zijn terug te vinden op: www.topsectorenergie.nl/ maatschappelijk-verantwoord-innoveren-energie/ documenten/

duurzaam gebouwd | december 2015

Dé slimme en duurzame oplossing Nieuw! De Tzerra HP en Hybrid Plus De Remeha Tzerra HP is een slimme combinatie van een duurzame warmtepomp met de vertrouwde Remeha Tzerra Plus cv-ketel. Het Plug-and-Play systeem zorgt voor snelle en eenvoudige installatie. Heb je al een Remeha cv-ketel? Dan is de Remeha Hybrid Plus de oplossing. Deze bestaat alleen uit een warmtepomp en een binnendeel. Op het binnendeel kun je elke Remeha cv-ketel aansluiten. Door gebruik te maken van omgevingsenergie haalt de warmtepomp een bijzonder hoog rendement. De uit de omgeving gewonnen energie wordt vervolgens opgeslagen in een buffertank. Deze warmte wordt gebruikt voor het verwarmen van de woning of het voorverwarmen van het tapwater. Bij onvoldoende warmtetoelevering door de warmtepomp springt de cv-ketel bij waardoor levering van verwarming en warmwater gegarandeerd is. Kijk voor meer informatie op prof.remeha.nl/hybride.

De winstpunten van de Tzerra HP en Hybrid Plus op een rij. › › ›

Verlaagde stookkosten Verbetering energielabel ‘Plug-and-Play’ systeem

T +31 (0)55 549 6969 E remeha@remeha.nl Remeha B.V. đ Marchantstraat 55 đ 7332 AZ Apeldoorn đ P.O. Box 32 đ 7300 AA Apeldoorn

prof.remeha.nl/hybride

D E I N N O V AT I E V E K O Z I J N T E C H N O L O G I E V A N S O F T L I N E 8 2 N L

NIEUW

â&#x20AC;&#x153;Het verschil tussen huis en thuisâ&#x20AC;?

SOFTLINE 82 NL: het kunststof profielsysteem dat speciaal is ontwikkeld voor triple glas. Met SOFTLINE 82 NL worden hogere isolatiewaarden bereikt, wat resulteert in een lager energieverbruik en minder CO2 uitstoot. Het dikwandige profiel (wandsterkte klasse A!) zorgt voor vaster zittende schroeven en extra stevige hoekverbindingen waardoor ramen en deuren vele jaren lang perfect

functioneren. Kenmerkend is ook het Dutch design dat past bij

de Nederlandse bouwstijlen van de 20e eeuw.

Meer comfort, minder energieverbruik en 100% recyclebaar: SOFTLINE 82 NL maakt het verschil!

www.vekakozijn.nl

Lokale afspraken over duurzaamheid Met de herziening van de Woningwet begin 2015 is de stap gezet richting verduurzaming van het woningbestand in gemeenten. De wet biedt aanknopingspunten voor het gesprek tussen gemeenten, corporaties en huurders over verdere verduurzaming. Tekst: Esther Roth en Thijs Kurstjens (W/E adviseurs)

Vertrekpunt is de woonvisie met aandacht en prioriteit voor betaalbaarheid, duurzaamheid en beschikbaarheid van woningen per doelgroep. Wat drijft koplopers, hoe

hebben ze hun ambitie concreet gemaakt en wat heeft het ze opgeleverd? Aan het woord gemeenten, corporaties en huurders uit Amersfoort, Breda en Nijmegen.

Driehoek gemeente-corporatie-huurder In Amersfoort is de driehoek gemeente-corporatie-huurder, zoals expliciet gemaakt in de nieuwe Woningwet, enkele jaren geleden al leidend geweest voor het Convenant Samen Duurzaam tussen onder andere de Alliantie, Portaal en de gemeente. Dit convenant is onderlegger voor duurzaamheid en betaalbare woningen binnen de gemaakte prestatieafspraken. “Met de corporaties zijn afspraken gemaakt over de te behalen energiebesparing, waarvan alle partijen vinden dat die ook haalbaar is”, vertelt senior milieuadviseur Pauline Sparenburg van de gemeente Amersfoort. “De winst is dat de corporaties daar echt voor gaan. Monitoring van de afspraken gebeurde in het verleden met uitgevoerde maatregelen en het percentage CO2-reductie dat daarbij hoort. Daarna door labelsprongen. Nu willen we kijken of we het daadwerkelijke energieverbruik kunnen gebruiken voor de monitoring.” Volgens adviseur volkshuisvesting Diana Paarlberg van woningcorporatie Portaal Eemland is het proces tot het komen van afspraken redelijk soepel verlopen. “Achteraf was een gemis dat de huurders pas zijn aangesloten na een update van het convenant. Als zij vanaf het begin bij de discussie over de samenstelling van de thema’s en afspraken betrokken waren geweest, hadden we ook hun mogelijkheden als het gaat om energiebesparing kunnen vastleggen. Samenwerken op deze manier heeft zeker meerwaarde. De partijen weten elkaar goed te vinden ook buiten het convenant om. Het meetbaar maken van de resultaten is een belangrijk aandachtspunt, zowel binnen de samenwerking als in de communicatie.”

december 2015 | duurzaam gebouwd

Voorzitter Louis Zwaan van bewonersvereniging Hestia vond het is prettig om mee te spreken bij de overleggen. “De huurders zien graag dat energetische maatregelen gespreid over de hele voorraad worden genomen en niet alleen bij een ambitieus specifiek project.”

Convenant Samen Duurzaam.

Levensloopgeschikt vanaf de bouw of bij renovatie In Nijmegen heeft men het begrip duurzaamheid verbreed en zet men nu stappen naar het levensloopbestendig maken van woningen vanuit een visie op ‘Wonen & Zorg’. “Omdat mensen langer zelfstandig thuis blijven wonen is er een groeiende behoefte aan ‘levensloopgeschikte’ woningen”, vertelt Ans van den Berg van de gemeente Nijmegen. “Nijmegen heeft in GPR Gebouw een geschikt instrument gevonden om daarop te anticiperen. Wij bepalen vooraf welke projecten levensloopgeschikt moeten zijn en stellen de ambities bij start van de nieuwbouw. Het blijkt dat, als hier vanaf de ontwerpfase rekening mee wordt gehouden, deze ambities zonder meerkosten gerealiseerd kunnen worden. De checklist Langer Thuiswonen in GPR Gebouw faciliteert hierin. Dit bespaart WMO-kosten, omdat achteraf geen aanpassingen nodig zijn. Het zorgt er voor dat mensen in hun eigen huis kunnen blijven wonen.” Volgens projectmanager Sietse Jager bij woningcorporatie Talis is haar beleid om bij alle groot onderhoudsprojecten breed te kijken. “Dus niet alleen energiebesparing, maar ook hoe de woningen levensloopbestendig worden. Goed voorbeeld is het vervangen van de voordeur. Het wordt niet enkel een nieuwe beter geïsoleerde voordeur, maar ook een verlengd exemplaar met een bijpassend lagere drempel, zodat men later eventueel met een rollator makkelijker naar binnen kan. Daarnaast vragen we bij de voorbereiding van het project een WMO-bouwkundige

van de gemeente om mee te kijken naar de plannen. De input vanuit WMO geeft regelmatig goede aanpassingen van het ontwerp met maatregelen die in dat stadium nog geen meerkosten opleveren.”

Ans van den Berg

Sietse Jager

Monitoring via werkelijk gemeten energiegebruik

In Breda zijn tussen de gemeente, de woningcorporaties WonenBreburg, AlleeWonen, Laurentius en de gemeenschappelijke huurderskoepel prestatieafspraken gemaakt over te behalen energiebesparing. De samenwerkende partijen monitoren niet met behaalde energielabelstappen, maar via werkelijk gemeten energiegebruik van onder andere ‘Energie in beeld’. “Als een gemeente begint met het maken van prestatieafspraken, is het goed om in beeld te brengen wat haalbaar is”, vindt Paul Paree, senior-milieuadviseur van de gemeente

Breda. “Als daaruit blijkt dat bepaalde ambities niet haalbaar zijn, dan kun je in beeld brengen wat je nodig hebt om het wel haalbaar te maken. Dat leidt tot een open gesprek. Het begint met inzicht.” Deze aanpak is in Breda gevolgd. “Als ambitie is aangesloten bij de afspraken binnen het landelijke Energieakkoord. Uniek is dat de haalbaarheid daarvan wordt bepaald met werkelijk gemeten energiegebruiken. In sommige gevallen is het nog lastig om die gegevens boven tafel te krijgen, omdat monitoring nog niet op die wijze is ingericht. Maar werken met de feitelijke getallen tackelt de discussie over betrouwbaarheid van bijvoorbeeld labelgegevens.” “Aan het maken van prestatieafspraken zitten twee kanten”, vertelt adviseur Frank Lemmens van woningcorporatie WonenBreBurg. “Er is een wederzijds belang als het gaat om energiebesparing en woonlastenreductie. Aan de andere kant is er de discussie hoe te meten, maar dat is met monitoring van het werkelijke energiegebruik goed ondervangen. Voordat afspraken gemaakt worden is het van belang dat een gemeente een langetermijnvisie heeft op de energiedragers in de gemeente. Bij aanwezigheid van een warmtenet – zoals in Breda – is het voor het behalen van afspraken belangrijk te weten of dat net verduurzaamd zal worden of niet.”

duurzaam gebouwd | december 2015

GROEP

Als het om gevels gaat! (0522) 467 000 www.rollecate.nl

Foto: Corbis / Hollandse Hoogte

Het schoolgebouw van de toekomst Slimme oplossingen voor frisse scholen

De ‘frisse school’ is een term die steeds vaker opduikt. Terecht, want uit onderzoek blijkt dat er op scholen veel te verbeteren is aan het binnenklimaat én de energieprestaties. Scholen zijn vanaf heden zelf verantwoordelijk voor het realiseren van een goed binnenklimaat, en dat heeft voordelen!. ABB is specialist in gebouwsysteemtechniek. Samen met partners en dochterbedrijven biedt ABB een range aan oplossingen voor het schoolgebouw van de toekomst. Comfort, duurzaamheid, veiligheid en productiviteit zijn daarbij onze speerpunten. Maak kennis met onze mogelijkheden. www.abb.nl

ABB b.v. Frankeneng 15 NL-6710 BC Ede Tel. +31 (0)318 66 93 00, Fax +31 (0)318 63 17 18 E-mail: info.lowvoltageproducts@nl.abb.com

Heb jij de X-tender?

Langer thuis in een Nul op de Meter huis Veel mensen die wonen in corporatiewoningen blijven in de toekomst langer thuis wonen. Een flink aantal van deze woningen wordt gerenoveerd naar Nul op de Meter. Als er dan toch al naar Nul op de Meter wordt gerenoveerd, waarom dan niet gelijk met een extra aanbouw die ruimte creëert om gelijkvloers langer thuis te wonen? Tekst: Marieke Buijs

Harmke Bekkema, manager Zorgprogramma Energiesprong | Platform 31 zoekt verkopers/ ontwikkelaars en kopers van Nul op de Meter X-tenders. “Wij gaan graag in gesprek met corporaties en gemeentes om een juiste propositie te ontwikkelen voor langer thuis in een Nul op de Meter huis. Welke bouwers hebben de X-tender die we zoeken?”

Waarom willen we een X-tender? De cijfers liegen er niet om. Vergrijzend Nederland heeft behoefte aan slimme woonoplossingen. “We kunnen er niet meer omheen”, zegt Harmke Bekkema, “888.000 mensen tussen de 55 en 64 jaar oud wonen in een rijtjeshuis en 290.000 hiervan zijn in corporatiebezit. Als we niets doen, wonen in 2040 maar liefst 400.000 75 plussers in een woning die niet geschikt voor ze is. Deze huizen zitten namelijk vol met drempels en er is onvoldoende ruimte om mensen thuis te verzorgen. Corporaties, gemeenten en de markt moeten de handen ineen slaan voor aanpassingen die comfortabel, energieneutraal en betaalbaar zijn. Steeds meer woningcorporaties kiezen voor Nul op de Meter, onder andere in de Stroomversnellingsdeals (zie Stroomversnelling. nl [red.]). Dit betekent dat er steeds meer behoefte is aan Nul op de Meter oplossingen zoals de X-tender.”

De X-tender is…

Harmke Bekkema: “Hou je vast: als we niets doen, wonen in 2040 maar liefst 400.000 75-plussers in een woning die niet geschikt voor ze is!”

Gemeenten en corporaties opgelet, Energiesprong zoekt: • Woningcorporaties en particulieren die een prototype van de Nul op de Meter-X-tender willen kopen. • Gemeenten en provincies die een Nul op de Meter X-tender pilot willen realiseren in hun gemeente en provincie. • Corporaties en gemeenten die deze optie willen implementeren in het beleid richting eigenaar-bewoners.

december 2015 | duurzaam gebouwd

Wat is de X-tender precies? “De Nul op de Meter X-tender is kortgezegd een multifunctionele aanbouw aan de bestaande woning, waardoor mensen langer thuis kunnen wonen in een comfortabel huis zonder energierekening,” legt Harmke uit. “De aanbouw is voorbereid op het plaatsen van een bad- en slaapkamer. Het leuke is dat de aanbouw in eerste instantie voor verschillende doeleinden gebruikt kan worden; als atelier voor de schilderhobby van mevrouw Y, als studeer- of kluskamer voor meneer X of als extra logeer- of speelkamer voor de kleinkinderen. Wanneer de tijd daar is, kan de uitbouw gemakkelijk getransformeerd worden naar een slaap- en zorgkamer.”

Maar wat kost dat dan? “Uit onderzoek is gebleken dat mensen best 50 tot 100 euro extra willen betalen per maand voor een X-tender. Hiervoor kan de corporatie 12.000 tot 24.000 euro investeren, dus hebben we het over een betaalbare propositie. Helaas zien wij deze nog maar op één plek in de markt, namelijk bij ons experiment met woningcorporatie Stadlander. Door meerdere partijen wordt op dit moment wel een tijdelijke X-tender aangeboden maar juist door het aan- en afklikken en het vervoer, is deze (nu nog) heel prijzig. Veel mensen die wel langer thuis moeten blijven wonen, hebben dat geld

Bouwers opgelet! Twee uitdagingen aan de markt: 1

Een aanbod voor 50 euro per maand extra voor de huurders met een investering van 12.000 euro van de corporatie. De X-tender is een basis afgewerkte aanbouw met de infrastructuur voor het plaatsen van een slaap- en badkamer en domotica. Een aanbod voor 100 euro per maand extra voor de huurders en een investering van max. 24.000 euro door de corporatie. De X-tender is een aanbouw inclusief een bad- en slaapkamer en de benodigde domotica.

De X-tender kan in eerste instantie worden als extra ruimte, bijvoorbeeld als schilderatelier.

simpelweg niet. Daarom dagen wij de markt uit om met een betaalbaar aanbod te komen, bereikbaar voor iedereen.”

Corporaties en gemeentes

Een voorbeeld van een X-tender, deze staat in Gorredijk.

Corporaties zien behalve de prijs nog wat andere beren op de weg. Door het plaatsen van een permanente uitbouw wordt het huis groter, waardoor dit invloed heeft op de huurprijs. “Corporaties hebben te maken met passend toewijzen: als door de uitbouw de huurprijs hoger wordt, heeft dit invloed op wie er mag wonen. Op die manier kan het zijn dat juist de mensen die deze woningen nodig hebben, er niet voor in aanmerking komen. De X-tender zal mede hierom niet zomaar overal inpasbaar zijn binnen de regels waar de corporaties zich aan moeten te houden. Om die reden roepen wij woningcorporaties en gemeenten op om met ons de (on)mogelijkheden verder te onderzoeken. We zijn als Energiesprong een marktactivator en zoeken naar breed toepasbare proposities. Daar horen ook pilots bij.”

Werk en denk mee Bent u medewerker van een corporatie, gemeente of een particulier die de X-tender wel ziet zitten, neem dan contact op met Harmke Bekkema. Ook als u de X-tender heeft of een bestaande X-tender verder wilt ontwikkelen, kunt u contact opnemen via het volgende e-mail adres: h.bekkema@platform31.nl. Alle ins en outs van dit initiatief vindt u op: energiesprong.nl/blog/nul-op-de-meter-x-tendersgezocht/ Mensen willen best 50 tot 100 euro per maand extra betalen voor een X-tender.

duurzaam gebouwd | december 2015

Isolatieoplossingen van Termokomfort

Milieubewust en innovatief! Door alle aandacht voor energiebesparing en milieu in de media is het isoleren van woningen en gebouwen ‘hotter’ dan ooit. Bij Termokomfort is de isolatie van gebouwen pas echt in ‘groene’ handen. Dat komt onder andere omdat we recyclebare en biologisch afbreekbare grondstoffen voor onze isolatieproducten én -systemen gebruiken die zorgen voor een minimale belasting van het milieu. BioFoamPearls bijvoorbeeld is 100% plantaardig, cradle-to-cradle gecertiﬁ ceerd en biedt de allerhoogste isolatiewaarde in de markt.

100% natuurlijk product Gecertiﬁceerd energiezuinig Hoogste isolatiewaarden in de markt 100% veilig voor mens en milieu Flexibel in de verwerking Inzetbaar voor vele vormen van isolatie

dakisolatie

spouwisolatie

kruipruimteisolatie

Bel vandaag nog voor een vrijblijvend gesprek en wij vertellen u graag hoe Termokomfort de beste ‘groene’ isolatieoplossingen in de markt kan bieden! akoestische isolatie

(036) 538 75 58 www.termokomfort.nl

maakt het behaaglijk

Nieuw De alles-in-ĂŠĂŠn-oplossing voor het dak

Integratie van zonnepanelen en dakramen!

Voorbeelden vindt u op www.velux.nl/pvpanelen. Mail voor meer informatie over alle mogelijkheden naar: architecten@velux.nl.

Duurzaam bouwen is ‘Beton Bewust’-bouwen Steeds meer blijkt dat duurzaam bouwen een belangrijk onderdeel is geworden in de aanpak van een bouwproces. Niet alleen installaties, maar ook materialen en constructies worden geïntegreerd. Opdrachtgevers die in het verleden sceptisch waren, weten inmiddels beter. Duurzaam bouwen levert energiezuinige woningen op. Duurzaam denken en ontwerpen creëert kansen. Beton is een bouwmateriaal dat in deze filosofie uitstekend past. Tekst: Remco Kerkhoven, VOBN

In het Brancheverslag 2015 van de Vereniging van Ondernemingen van Betonmortelfabrikanten in Nederland (VOBN) staan de belangrijkste resultaten van het afgelopen jaar. Het gaat hierbij om de 108 betoncentrales, die bij dit keurmerk zijn aangesloten. Deze bedrijven lopen voorop als het gaat om duurzaam bouwen met beton.

Keurmerk geeft vertrouwen Duurzaamheid wordt bij veel projectontwikkelaars, aannemers en betonmortelfabrikanten een steeds belangrijker thema. Niet alleen het efficiënt gebruik van energie en grondstoffen zijn aandachtspunten, ook de veiligheidsaspecten en een verantwoorde kwaliteit horen daarbij. En dat is precies waarvoor het keurmerk Beton Bewust staat. Keurmerkhouders werken samen met opdrachtgevers en afnemers van beton aan een gezamenlijk doel: een duurzame, verantwoorde en veilige betonketen.

Betoncentrales op groene stroom De resultaten liegen er niet om. Zo is de totale CO2-emissie per geproduceerde kubieke meter betonmortel in 2014 berekend op 153 kilogram ten opzichte van 160 kilogram in 2012, dat is een daling van vier procent. Daarnaast zijn bijna alle Beton Bewust-keurmerkhouders overgestapt op groene stroom. Vanzelfsprekend blijft de betonsector aan de duurzame weg timmeren en wordt daarbij uitgedaagd door partijen als Schröder Vastgoed. “Het ontwerp van een duurzaam gebouw gaat niet vanzelf”, zegt eigenaar Gerard Schröder. Volgens hem is het betonskelet meestal een belangrijk onderdeel van een toekomstbestendig gebouw. “Daarom dagen wij betonfabrikanten uit om oplossingen aan te

december 2015 | duurzaam gebouwd

Saxion College te Enschede. In de vorige uitgave van Duurzaam Gebouwd werd aandacht besteed aan het duurzame beton voor dit gebouw. Bekijk het magazine op DuurzaamGebouwd.nl.

Het brancheverslag met resultaten keurmerk Beton Bewust.

Duurzaam beton in de fietsbrug in Rosmalen.

De voordelen van Beton Bewust • Zekerheid over de duurzame productie van beton • Het sluiten van de betonkringloop, circulair bouwen • Energieneutraal bouwen door de toepassing van betonkernactivering • Advisering over duurzame betonsamenstellingen • Veiligheid van de medewerkers

dragen die aanmerkelijk milieuvriendelijker zijn dan de huidige praktijk.”

Vroeg integraal samenwerken Constructeur Ronald Wenting van ABT voegt hier een tweede uitdaging aan toe: de integrale samenwerking van verschillende partijen in een vroeg stadium. “Bij de realisering van het ontwerp in de uitvoeringsfase kan alleen een optimaal duurzaam resultaat worden bereikt als de betrokken partijen elkaar in dit traject opzoeken. De dialoog en de samenwerking tussen constructeur, aannemer en betonmortelleverancier die het keurmerk Beton Bewust mag voeren is een cruciale randvoorwaarde voor het waarmaken van hoge duurzaamheidsambities”, aldus Wenting over de impact van het keurmerk.

Onderscheidend inzicht Ook directeur Hans Kooijman van Dura Vermeer Betonen Waterbouw kent de voordelen van Beton Bewust.

“Het geeft onderscheidend inzicht in de effecten van de dagelijkse beslissingen van constructeur, technoloog en uitvoerder op de footprint van onze activiteiten. Daarmee zijn we nog beter in staat om bewust en verantwoordelijk met ons milieu en onze middelen om te gaan.”

Toegevoegde waarde Opdrachtgevers, architecten, adviesbureaus en aannemers kunnen erop vertrouwen dat ‘Beton Bewust’-leveranciers een toegevoegde waarde hebben. Het keurmerkcertificaat staat hiervoor borg. Steeds vaker vragen afnemers van beton en voorschrijvende instanties hierom. Wilt u weten welke betonmortelfabrikanten in het bezit zijn van het certificaat Beton Bewust? Kijk dan op BetonBewust.nl/ Keurmerkhouders.

Bekijk meer resultaten van het Beton Bewustkeurmerk op BetonBewust.nl en lees hier onder andere het brancheverslag en de branchemeetlat 2014-2015. Onder de katern ‘Nieuws’ leest u actuele artikelen. Bekijk ook op YouTube (www.YouTube. com) diverse films over duurzame projecten van koplopers via het kanaal van Beton Bewust.

duurzaam gebouwd | december 2015

ROCKFON® BLANKA™

WAS ALLES WAT WIT IS, MAAR ZO HELDER ROCKFON® Blanka™ is met zijn ongeëvenaarde superwitte en gladde afwerking de beste manier om een ruimte helderder te maken, van kantoren tot scholen. Doordat de plafondpanelen een hoge resistentie tegen beschadigingen hebben en in alle richtingen kunnen worden geplaatst, verloopt de installatie snel en gemakkelijk. Bovendien biedt de kern van steenwol de uitmuntende akoestische prestaties en uitstekende brandeigenschappen die u van ROCKFON mag verwachten.

Heldere ideeën beginnen hier: www.rockfon.nl/Blanka

· 99 % lichtdiffusie en 87 % lichtreflectie voor een comfortabel binnenklimaat

· Paneel zonder legrichting voor totale ontwerpvrijheid

· Antistatisch en vuilbestendig voor een langere levensduur van het product

UW VASTGOED RENDABEL NAAR

ENERGIENEUTRAAL? Download de whitepaper nearly Zero Energy Buildings op onze site of scan de QR-code

www.unica.nl/duurzaamheid

De Kremer Groep â&#x20AC;&#x2122;s-H eerenberg

Kennispartner voor advisering, engineering, installeren en onderhouden van duurzame maatwerk-installaties

Elektrotechniek

63 woningen â&#x20AC;&#x2122;s-H e e re n b er g. Ener gie spron g; Breaam & GP R

PV Systemen Besturingstechniek ICT & Telecom Monitoring Huis & Gebouwautomatisering Beveiligingssystemen Br ing C ar go Z wijnd recht Breaam Excellence

www.kremer.nl Tel: +31 (0) 314 662445 | Ulenpasweg 2b | 7041 GB | 's-Heerenberg

Partner uitgelicht

Bezoek kozijnenproducent bevestigt Duitse stereotypes De productiehal van kozijnenleverancier Ewitherm Holzbau GmbH ademt niet alleen de geur van hout maar zeker ook van kwaliteit. Meer dan honderd vakbekwame medewerkers zorgen hier dagelijks voor kozijnen voor projecten met een internationale allure. Tekst: Marvin van Kempen

uit, “en kennismaken met nieuwe partners die behoefte hebben aan kozijnen van hoge kwaliteit.” De focus op een hoge kwaliteit zorgt voor een product dat lang mee gaat en zijn prestaties blijft behouden. “We merken dat onze opdrachtgevers steeds actiever betrokken zijn bij de ecologische voetafdruk. Wanneer je een goed product hebt met een gezonde levensduur, dan is dat per definitie duurzaam, omdat je het voor een lange tijd kunt gebruiken.”

Meedenken in projecten en processen

Ewitherm organiseerde een bedrijfsbezoek.

Daarnaast proeft de Duits/Belgische kozijnenleverancier bij diezelfde opdrachtgevende partijen steeds vaker unieke wensen. Tijdens Building Holland was er volgens Kerkhofs veel interesse in de kurkproducten. “We hebben een passiefhuisraam energy plus met extra kurkisolatie in het assortiment en vooral dat product trok veel bekijks tijdens het evenement”, vertelt Kerkhofs. Grieten vindt dat deze interesse duidt op het individueler worden van de bouw. “Veel partijen hebben goede producten. Ik ben

“Rotterdam en Parijs zijn slechts twee van de vele steden waarin we projecten hebben gerealiseerd”, vertelt Ewitherm-directeur Raf Grieten. “Als zusterorganisatie bedienen we vanuit het Belgische Zonhoven de Benelux en Frankrijk. Moederbedrijf Ewitherm Holzbau GmbH staat al zestig jaar in de markt en is een uitsluitend houtverwerkend bedrijf, maar wij leveren ook kozijnen gemaakt van aluminium (Schüco) en kunststof (Kömmerling). We zijn daarom ook partner met het bedrijf ALDRA Fenster und Türen GmbH.”

Kijkje in de keuken Om haar slogan ‘Je moet het beleven’ kracht bij te zetten, organiseerde Ewitherm in juli een bedrijfsbezoek. Diverse ketenpartners namen de uitnodiging aan, waaronder een architect en een aannemer. “We willen een kijkje in de keuken geven”, nodigt salesmanager Erwin Kerkhofs

De groep die meedeed aan het bezoek aan de productiehal.

duurzaam gebouwd | december 2015

TripleAqua Enorme winst voor het klimaat in uw gebouw

Cool Onafhankelijk koelen op plekken waar het nodig is

Heat Hogere kwaliteit installatie, lagere watertemperatuur

Store Slim omgaan met opslag en uitwisseling van energie

De verwarming en koeling van het binnenklimaat is bij veel gebouwen een grote kostenpost. Juist daar valt dus nog veel te winnen. Met het TripleAqua klimaatsysteem kunt u verschillende ruimtes onafhankelijk verwarmen en koelen naar behoefte. Toch gebruikt het tot wel 50% minder energie. Daarmee behoort het tot de zuinigste systemen ter wereld. Doel: uw gebouw met energielabel A+++! Is uw organisatie of project klaar voor TripleAqua? Wilt u een bestaande installatie vervangen of renoveren, bijvoorbeeld in verband met uw duurzaamheidsdoelstellingen? Werkt u aan een geheel nieuw utiliteitsproject? Of bent u nog in een oriĂŤntatiefase? In alle gevallen helpen wij u graag met informatie over of ontwerp van een A+++ conforme energie-installatie. Voor optimaal comfort tegen uiterst lage kosten ĂŠn met zeer geringe milieubelasting. Kijk op www.tripleaqua.com of neem direct contact op via telefoon +31 (0)180 751 300 of tripleaqua@coolmark.nl.

Partner uitgelicht

“Tegenwoordig worden producten op maat aangeboden om een invulling te geven aan specifieke projectdoelstellingen.”

ervan overtuigd dat je je onderscheidt door je omgang met mensen en de service die je als bedrijf verleent.”

dit vraagt – FSC-hout worden ingekocht en ingezet”, vult Grieten aan.

De tijd dat een prijslijst werd overhandigd is definitief voorbij. In plaats daarvan is ondersteuning geven en meedenken in projecten en processen de nieuwe standaard. “Tegenwoordig worden producten op maat aangeboden om een invulling te geven aan specifieke projectdoelstellingen. Zo kan – wanneer een opdrachtgever

Duits stereotype Zien is geloven, zo ook wat betreft deze maatleveringen. In de Holzbau-fabriek zien we deze flexibiliteit terug en worden kozijnen en deuren gefabriceerd in diverse afmetingen en ontwerpen. De producten die hier vandaan komen variëren van een 80 millimeter ‘Win contur’ met drievoudige beglazing, tot aan 92 millimeter passiefhuis houten raam van accoya – middels een acetylatie-proces verduurzaamd hout – met een Uw-waarde van minder dan 0,8. De ruwe materialen die binnenkomen krijgen door de volautomatisch gestuurde verwerkingsinstallatie, een van de langste en meest complexe van Europa, uiteindelijk een nieuwe bestemming. Ze worden verwerkt tot afgewerkte raamonderdelen, op maat en af en toe voorzien van een bijzonder ontwerp. De tocht door de fabriek laat de flexibiliteit zien en geeft een inkijk in het enthousiasme van de meer dan honderd medewerkers. Opvallend is dat de plekken binnen de productielijn waar je het niet aan machines over wilt laten, wel een vakman is. Dit valt ook Dieter Dettling op, directeur van De Duurzame Architect. “Het is me duidelijk dat kwaliteit hoog in het vaandel staat. De stereotypering Deutsche gründlichkeit is hier echt van toepassing.”

“De stereotypering Deutsche gründlichkeit is hier echt van kracht.”

Nadat het gezelschap het lakproces van een kozijn heeft mogen aanschouwen, eindigt de ronde en is er een hapje en een drankje geregeld om bij te komen. De terugweg huiswaarts geeft voldoende ruimte om na te denken over de getoonde keten ‘van boom tot kozijn’ en in hoeverre de bouwen vastgoedsector kwaliteit als speerpunt bij verduurzaming toepast.

duurzaam gebouwd | december 2015

Innovatieve producten en concepten

U wilt de hoogste EPC-reducties. Wij bieden het BUVA Vital Air System. BUVAâ&#x20AC;&#x2122;s Q-Stream en SmartStream Lux woonhuisventilatoren zijn voorzien van nieuwe gelijkwaardigheidsverklaringen. Met deze verklaringen realiseert BUVA gegarandeerd de hoogste EPC-reducties op ventilatie in de markt, met de laagste investering per EPC-punt. De Q-Stream Time is voorzien van extra intelligentie waardoor deze zelfs beter presteert dan een CO2-gestuurd systeem en ook nog eens een gegarandeerde luchtkwaliteit biedt voor de bewoner! Voor meer informatie, ga naar buva.nl

Project Gevelspecialist wil transportbewegingen tot minimum beperken

Eigen gevelprofielen in distributiecentrum In het atrium van het nieuwe distributiecentrum van Alcoa Architectuursystemen in Harderwijk staat een aluminium stier, die ooit voor de Bouwbeurs is gemaakt. Daarnaast zijn alle richtingbordjes gemaakt van eigen restanten plaatmateriaal. â&#x20AC;&#x153;We willen zo weinig mogelijk weggooien. Uiteraard hebben we zelf voor alle gevelprofielen gezorgd.â&#x20AC;? Tekst: Tim van Dorsten

Voor het nieuwe pand van Alcoa Architectuursystemen in Harderwijk staan van links naar rechts: Rien van Ast, Ivo van der Mark, Lars van den Berg, Peter van Meerwijk en Alcoa-marketingmanager David Riemersma.

duurzaam gebouwd | december 2015

Woensdag 2 januari 2013, 08.00 uur ’s ochtends. Op de eerste werkdag van het nieuwe jaar ging QC & QAmanager Lars van den Berg iets eerder aan de slag. De reden? “Dat was het moment waarop we het eerste overleg van het nieuwe projectteam hadden, om tot een nieuw distributiecentrum te komen”, vertelt hij ruim anderhalf jaar later. “Het is begonnen met een huisvestingsissue en al snel wilden we zorgen voor meer logistieke efficiëntie.”

Kantoor bij distributiecentrum Hij ging er zelf voor zitten om tot een ontwerp over de logistieke ruimte te komen, omdat hij een duidelijke mening over de logistieke processen heeft. Op advies van Ingenieursbureau Denc, dat hij later nauw bij het volledige ontwerp betrok, besloot hij om ook het kantoor in dit nieuwbouwcomplex te plaatsen. “Het was voor ons een voordeel dat Alcoa zelf al met ontwerpuitgangspunten kwam”, legt architect Peter van Meerwijk uit. “Het bedrijf wist wat het wilde en had al gezorgd voor een Programma van Eisen. Dat is prettig en daarop hebben wij verder geborduurd.” Gezien de keuze om ook kantoren in het distributiecentrum te plaatsen, zorgde hij voor een atrium aan het begin van het gebouw. “Bij kantoren is voldoende daglicht van groot belang. Daarom mogen ze niet al te ver achter in het gebouw zitten. Met een atrium lossen we dit eenvoudig op.”

Verantwoordelijk voor werkgelegenheid Ook de locatie was snel bepaald en ligt een kilometer van het oude pand. “We hebben een lange historie met Harderwijk”, vertelt Van den Berg. “Daarnaast zijn we een systeemhuis en beschikken we over gespecialiseerd personeel dat in deze regio woont. Met name vanwege hen wilden we niet al te ver weg gaan. Ook de gemeente vond het belangrijk dat we in de buurt bleven, vanwege de grote werkgelegenheid die wij creëren.” De keuze viel op

De entree bij Alcoa Architectuursystemen in Harderwijk.

‘Voor de toekomstige verhuurbaarheid is minimaal BREEAM-NL Very Good belangrijk’

het bedrijventerrein Lorentz III, aan de A28. “Hierbij is de samenwerking met de gemeente erg belangrijk geweest.” Nadat Alcoa en Denc de keuze van de locatie hadden afgerond en het huurcontract van tien jaar hadden opgesteld, hebben ze aan de markt gevraagd wie dit

Het atrium zit vooraan in Alcoa’s nieuwe distributiecentrum. “Bij kantoren is voldoende daglicht van groot belang. Daarom mogen ze niet al te ver achter in het gebouw zitten. Met een atrium lossen we dit eenvoudig op.”

december 2015 | duurzaam gebouwd

Project

Hercuton heeft de afstand tussen de kolommen aangepast om te zorgen voor standaardmaten bij de vrachtwagendocks.

kan realiseren. Uit een pitch in april 2014 kwamen investeringsmaatschappij WDP en prefabbetonbouwer Hercuton naar voren. Voor de eerstgenoemde speelde de locatie een belangrijke rol. “Door de goede ligging van dit pand heeft het veel potentie”, legt WDP-directeur Rien van Ast uit.

Minimale transportbewegingen Van Ast had nog een eis, namelijk het pand in de toekomst opnieuw te kunnen verhuren. “Het gebouw moest minimaal het duurzaamheidscertificaat BREEAM-NL ‘Very Good’ behalen.” Alcoa had van begin af aan eenzelfde uitgangspunt. “We hebben nooit overwogen om niet-milieuvriendelijk te bouwen”, licht Van den Berg toe. “Die gedachte leeft bij Alcoa wereldwijd. Dat blijkt onder meer uit MVOinitiatieven, zoals ‘Month of Service’ waarbij medewerkers zich in oktober inzetten voor de lokale samenleving. Maar ook het feit dat Alcoa waterkrachtcentrales heeft op drie continenten. Daarnaast is aluminium op zichzelf al een

‘We hebben nooit overwogen om niet-milieuvriendelijk te bouwen’

duurzaam materiaal, dat in tachtig procent van de gevallen al eens gerecycled is. Duurzaamheid en efficiëntie liggen dicht bij elkaar: zo proberen we transportbewegingen tot een minimum te beperken.” Bij het ontwerp van het logistieke centrum heeft Denc veel toegevoegd, vertelt Van den Berg. “Zo heeft het bedrijf er voor gezorgd dat alle deuren zich aan één kant van het logistieke centrum bevinden om zo min mogelijk warmte te verliezen. WDP heeft ons daarbij tips gegeven om BREEAM-NL ‘Very Good’ te halen, bijvoorbeeld om alles ruim op te zetten en voor prettig licht te zorgen. Hierdoor voelen medewerkers zich beter. Lichtknopjes waren onbespreekbaar voor ons, de verlichting in het hele gebouw werkt op basis van sensoren. Voor BREEAM-NL zijn dit soort details doorslaggevend.”

Wederzijds vertrouwen Met WDP Nederland als opdrachtgever ging Hercuton in augustus 2014 met het ontwerp aan de slag. Dit bedrijf uit het Brabantse Nieuwkuijk is gespecialiseerd in het conceptmatig ontwerpen en bouwen van duurzame bedrijfshuisvesting in prefab beton. “We hebben de afstand tussen de kolommen aangepast om te zorgen voor standaardmaten bij de vrachtwagendocks”, geeft Hercuton- directeur Ivo van der Mark aan. “Mede hierdoor is het pand ook geschikt voor een mogelijke nieuwe huurder.”

duurzaam gebouwd | december 2015

‘Wij maken duurzaamheid werkend!’ Wij praten niet alleen vrijblijvend over duurzaamheid, maar wij zorgen er voor dat daadwerkelijk aantoonbaar duurzame oplossingen gerealiseerd worden op het gebied YDQ HQHUJLH HIĀFLQWLH HQ ]RUJ YRRU KHW PLOLHX 'LW LV ]RZHO HHQ EHORIWH DOV HHQ XLWGDJLQJ Met ‘werkend’ bedoelen we dat wij staan voor HHQ G\QDPLVFKH EHQDGHULQJ YDQ GXXU]DDPKHLGVvraagstukken, waarbij we 24/7 ontwikkelingen PRQLWRUHQ HQ UHVXOWDWHQ NXQQHQ DDQWRQHQ

Scheuten leverde de complete glasoplossing voor de restauratie van de voormalige suikerfabriek De Zeeland in Bergen op Zoom

Het klimaat verbeteren, buiten én binnen Veel natuurlijk licht, airconditioning en duurzaamheid zijn essentiële kenmerken van een modern gebouw. De innovatieve glasoplossingen van Scheuten zorgen gedurende het hele jaar door voor een comfortabel binnenklimaat. Ons systeem zorgt voor optimale passieve klimaatregeling door zonlicht binnen te laten, maar opwarming te beperken. Deze oplossing is energieneutraal en daarmee zeer rendabel op de lange termijn. Het is beter voor mens én milieu.

www.scheuten.com

see it. feel it

Project

De kersverse distributiehal van het distributiecentrum.

Voor de winter van 2014 zorgde Hercuton voor een wateren winddicht pand. “Erg knap”, vindt Van Ast. Volgens Van der Mark komt dit door het wederzijdse vertrouwen. “Dat is de basis. We zijn samen met WDP in het bootje gestapt, met als doel om de overkant te halen.” In zijn ogen is een open communicatie hierbij van belang.

‘Zonder wrijving ontstaat er geen glans’ “Dat zorgt soms voor wrijving vanwege de verschillende belangen, maar zonder wrijving ontstaat er geen glans. Open communicatie zorgt ervoor dat geld verdienen in balans komt met klanttevredenheid.” Ook Van Ast ziet de klant als belangrijk middelpunt. “Alles begint bij hem.”

8.508 m2 eigen gevelprofielen

Afmetingen nieuw distributiecentrum Alcoa 18.000 m2 bedrijfsruimte 2.000 m2 kantoorruimte 13.500 m2 buitenruimte

Het meeste werk was aan de buitenkant: de gevel. “Hierin zijn we specialist”, weet Van den Berg. “Dit distributiecentrum bevat 8.508 m2 van onze eigen gevelprofielen. We hebben ervoor gezorgd dat we de gevel over vijf à tien jaar eenvoudig kunnen vervangen, mocht dat nodig zijn. Daarnaast hebben we alle richtingbordjes gemaakt van ons eigen, ‘overbodige’ plaatmateriaal, dat voor de gevelbekleding gebruikt wordt. We willen namelijk zo weinig mogelijk weggooien.” Het pand is ook geschikt voor zonnepanelen, die nog niet op het gebouw staan. “We kunnen zonnepanelen plaatsen, die in het totaal voor 1,1 MWp zorgen”, vertelt Van den Berg. “Als dit gebeurt, dan gebeurt het dit jaar nog.”

duurzaam gebouwd | december 2015

Afstandsbeheer voor ventilatiesystemen garandeert systeemprestaties en bespaart kosten

Energiezuinige ventilator

Bespaart energie Verbetert het binnenklimaat Verhoogt het comfort Verlaagt faalkosten door eenvoud in gebruik Geluidsarm

Vochtsensor

Handbediening

CO2-sensor /handbediening

Prim

eur

Kostenbesparing door efﬁciënt beheer Voor beheerders: OxyGreen Vision Efﬁciënt onderhoud planning Directe storingsmelding Bewust ventileren Voorkomen vochtschade

VISION

Voor bewoners: VentiApp Uitlezen binnenklimaat Ventilatieadvies Bediening ventilatiesysteem

Aralco NVS

T +32 56 52 80 60 E info@aralco.nl I www.aralco.nl

Bostik presenteert HET NIEUWE ASSORTIMENT LIJMEN, KITTEN EN AFDICHTINGEN

ALTIJD DE JUISTE VERBINDING Bostik en Simson zijn één! Bostik is een wereldspeler op het gebied van lijmen, kitten, egalines en afdichtingen. De bekende en vertrouwde Simson lijmen, kitten en afdichtingen zullen in de komende periode aangepast worden naar de geheel nieuwe donkerblauwe verpakking met daarop de groene ‘Gekko’. Door de krachten van Simson en Bostik te bundelen, kunnen we nog beter inspelen op de vraag naar steeds sterkere, slimmere en duurzamere lijmoplossingen. Voor elke toepassing hebben we een oplossing op maat. Of het nu gaat om montagelijmen, gevelplaat- of steenstriplijmoplossingen, afdichtingen, houten contactlijmen, primers voor betere hechting, isolatie, brandwerende of vochtwerende producten. Het assortiment is breed en specifiek tegelijk. Professionals in de bouw kiezen niet voor niets al jaren voor de vertrouwde kwaliteit, kennis en service van Bostik. www.bostik.nl

Duurzaamheid is de nieuwe norm bij Center Parcs Innovatieve technologie en traditionele basismaterialen gaan hand in hand in het pas geopende Franse vakantiepark â&#x20AC;&#x2DC;Le Domaine du Bois aux Daimsâ&#x20AC;&#x2122;. Het nieuwe vakantieconcept is Center Parcsâ&#x20AC;&#x2122; troef in de strijd om de moderne vakantieganger. Want die gaat voor natuurbeleving, authenticiteit en duurzaamheid. Tekst: Frits van Wolveren

De boomhuizen passen in het concept waarin de natuurbeleving het centrale thema is.

december 2015 | duurzaam gebouwd

Project

Een roedel houten reeën verwelkomt de gasten bij de entree. Voordat de koffers uitgepakt kunnen worden in de cottage, moet de auto eerst over een wildrooster rijden. Het ruikt naar hout. Zowel buiten in het park, als binnen in hun vakantieverblijf komen de gasten dit natuurlijke bouwmateriaal tegen. Langs fietsen wandelpaden liggen houtsnippers, lantarenpalen zijn van hout evenals de het gebinte en de spanten van het golvende dak van de Market Dôme en de 800 eco-cottages, die gebouwd zijn volgens de Franse HQE-norm. Het Center Parcs-park ‘Le Domaine du Bois aux Daims’ ligt niet ver van de dorpjes Loudon en Les Trois Moutiers, even ten zuiden van Tours. Het is in de zomer van 2015 geopend. Het duurzame vakantiepark geeft een heldere inkijk in waar Center Parcs met zijn internationale formule in de nabije toekomst heen wil.

Milieumanagement Regelmatig dienen vrijetijdsconcepten te worden vernieuwd, wil men de concurrentie voor blijven. Natuurbeleving, authenticiteit en duurzaamheid zijn momenteel de uitgangspunten bij de aanleg en exploitatie van vakantieparken. Center Parcs wil het natuurbewustzijn van haar gasten, jong en oud, helpen ontwikkelen. Daarbij past aandacht voor het milieu, kennis van de dierenwereld en het bewust omgaan met het energieverbruik en afvalstromen. Ruim 18 jaar werkt parkmanager Bruno Guth bij Center Parcs. Hij is als operationeel manager betrokken geweest bij de conceptontwikkeling, de aanleg en de bouw. “We hebben bij de conceptontwikkeling de medewerkers getraind in het kader van ISO-14001, een methodiek die het milieumanagementsysteem beschrijft. In de winter van 2013 zijn we gestart met het bouwrijp maken van de locatie met een oppervlakte van ruim 264 hectare. Hiervan is slechts 10 procent bebouwd. September 2013 zijn we begonnen met de bouwactiviteiten van de cottages en de centrale voorzieningen zoals de Market Dôme en het Aqua Mundo, het zwembad. De bouw duurde 16 maanden en is volgens planning verlopen.”

De golvende vormgeving van de Market Dôme draagt bij aan een bio-klimaat.

Aan de knoppen draaien De 800 eco-cottages en centrale voorzieningen voldoen aan de HQE-normen (Haute Qualité Environnementale), de Franse duurzaam standaarden voor duurzaam bouwen. Bij de bouw is zo veel mogelijk gebruik gemaakt van gerecyclede of natuurlijke materialen. En om energie te besparen is gekozen voor goede isolatie in combinatie met vloerverwarming. En die aanpak werpt zijn vruchten af. Ter vergelijking: een gemiddelde vakantiewoning verbruikt 204 kWh-m2 per jaar, de nieuw ontwikkelde eco-cottage verbruikt 50 kWh-per jaar. Bruno Guth: “Gasten zijn gewend om regelmatig aan de radiatorknop te draaien. Wij kunnen nu centraal in 800 cottages een maximale temperatuur inregelen van 22 graden Celsius. De centrale ICT-oplossing maakt het mogelijk om per cottage wijzigingen aan te brengen.” Hetzelfde geldt voor het waterverbruik, stelt Guth. Ook dat wordt centraal gemonitord. Verantwoord energieverbruik is de rode draad. Zo zijn op de daken van de carports, buiten het park, zonnepanelen aangebracht die per jaar 400 MWh-elektriciteit opleveren en rijden dienstverlenende medewerkers met elektrische auto’s.

Planten en waterpartijen Natuurpad ‘Coeur Animalier’ Ruim 2,5 hectare in het park is ingericht voor sportieve activiteiten zoals een avontuurlijke Tree Track, een parcours door het bos met meerdere moeilijkheidsgraden. Op een educatieve ‘Coeur Animalier, een kilometerslange route door het bos, met verhogingen en uitkijkposten, krijgen jong en oud niet alleen informatie over het dierenleven, ook observeren zij dieren, zoals herten, vossen en fretten. Guth: “Volwassenen en kinderen kunnen bovendien meedoen aan workshops en trainingen over de natuur en het dierenleven.”

Ook bij de bouw van de centrale voorziening, de Market Dôme, is duurzaamheid het leidende principe geweest. Het dak van het gebouw heeft een speciale golvende constructie. De overspanning is uitgevoerd met houten spanten en een metalen constructie die grote glasplaten draagt. De golvende vormgeving draagt bij aan een bio-klimaat, een natuurlijke luchtcirculatie in de ruimte, waar receptie, restaurants, winkels en de supermarkt zijn ondergebracht. Tropische beplanting en waterpartijen zorgen voor een optimale natuurlijke ventilatie. In deze ruimte is daarom geen airconditioning nodig, wat 50 procent bespaart op de energiekosten.

duurzaam gebouwd | december 2015

Hoe zorgen we voor toekomstvast rendement?

Toekomstvast rendement ontstaat door toekomstvast gebruik. VBI bouwt daarom mee aan duurzame, ďŹ&#x201A;exibele en comfortabele woon- en werkomgevingen die steeds aan te passen zijn aan de wensen van de eindgebruiker. Flexibel comfort noemen we dat. Meer weten? Bel +31 (0)26 379 79 79 of volg ons via @ďŹ&#x201A;exibelcomfort

www.vbi.nl

Project

Zonnepanelen op de daken van de carports leveren jaarlijks 400 MWh groene stroom op.

Ook het waterverbruik van het tropische zwembad Aqua Mundo is geoptimaliseerd door het hergebruik van water via geavanceerde filtersystemen. Het voedselafval van de restaurants, supermarkt en andere horecavoorzieningen wordt met twee ‘déshydrateurs’ tot compost verwerkt. Tenslotte wordt het huishoudelijk afval van de gasten gescheiden ingezameld via goed bereikbare inzamelpunten.

Duurzaamheidskeurmerken Het HQE-keurmerk is het Franse internationale duurzaamheidskeurmerk dat wordt toegekend aan gebiedsontwikkeling, bouw en het beheer van projecten. Doel van het keurmerk is de bijdrage aan het creëren van een duurzamere samenleving. Toekenning gebeurt door Cerway, een certificerende instelling. Het BBC-keurmerk (laag energiegebruik) is van toepassing op lager energieverbruik voor verwarming, koeling, sanitair en verlichting. De internationale norm ISO-14001 beschrijft het milieumanagementsysteem. Doel is de prestaties op milieugebied te verbeteren.

Gasten dienen hun auto buiten het park te parkeren. Het vervoermiddel bij uitstek is de fiets; er zijn duizend fietsen in verschillende uitvoeringen beschikbaar. Voor degenen die minder goed ter been zijn, zijn elektrische golfkarretjes beschikbaar.

Polsband met chip In het park zijn meer slimme innovaties zijn te ontdekken, zoals het polsbandje met chip dat de toegang tot de cottages regelt. Die chip bevat informatie van de gast, zoals de activiteiten waaraan wordt deelgenomen: zoals het gebruik van het wellness-center, het zwembad of een huurfiets. Bruno Guth: “Het polsbandje kan eveneens gebruikt worden als elektronische portemonnee. Je kan er mee betalen in winkels en restaurants. Verder is het polsbandje nodig bij het digitaal sluiten en openen van de bagagekluis in het zwembad.” Innovatief zijn verder de negen vier- en zespersoons boomhuizen die geheel passen in het concept waarin de natuurbeleving het centrale thema is. Guth: “De eerste boomhuizen zijn gereed, een aantal wordt nog afgebouwd. Het eerste boomhuis, een van de grootste, heeft een speciale houten brug waardoor de woning ook toegankelijk is voor rolstoelgebruikers.”

duurzaam gebouwd | december 2015

Onderzoek naar eigenschappen nieuwe houtsoorten Tot voor kort werd het gebruik van tropisch hardhout geassocieerd met illegale houtkap en opwarming van de aarde, maar met dank aan onder andere certificeringen (FSC en PEFC) begint dat beeld te kantelen. Sterker nog: ook in de tropen begint men zich te realiseren dat houtproductie een manier kan zijn om het tropisch bos te beschermen. Tekst: Gerrit Tenkink

René Klaassen, projectleider bij SHR Houtresearch en tevens hoofdredacteur van het Houtvademecum: “In Nederland zou nog meer het besef moeten groeien dat duurzaam houtgebruik kan leiden tot een milieuvriendelijkere bouwwereld. Houtoogst in het tropisch bos wordt door de milieubeweging onvermijdelijk gezien als manier om het bos in stand te houden. Sterker nog: in deze landen groeit het besef dat houtoogst een serieuze bron van inkomsten is, maar dat het ook van belang is om zorgvuldig met dat bos om te gaan, zodat ook latere generaties er profijt van hebben. Hout is natuurlijk het ultiem milieuvriendelijke bouwmateriaal. Het is hernieuwbaar, het is een CO2-opslagmedium en ook nog eens energiedrager. Toch wordt houtproductie nog steeds geassocieerd met ontbossing en opwarming van de aarde. De houtindustrie weet dit imago maar heel langzaam om te bouwen.”

Houtdatabase Diverse houtsoorten in een proefopstelling geplaatst bij SHR.

Dit tropisch bos en in het verlengde daarvan het milieu is er echter niet bij gebaat dat alleen de bekende houtsoorten worden geoogst. Ook minder bekende houtsoorten hebben hun waarde, mits op de juiste manier gebruikt. De Stichting Houtresearch doet onderzoek naar deze minder bekende houtsoorten (lesser known timber spieces). Deze minder bekende houtsoorten kunnen voor de bosbeheerders om diverse redenen van belang zijn. Zo kan het zijn dat bepaalde gebieden waar juist deze houtsoorten groeien eenvoudig toegankelijk zijn en makkelijker bereikbaar dan de gebieden met de bekendere houtsoorten. Ook kan het zijn dat het voor de diversiteit van het oerwoud goed is om diverse houtsoorten te kappen in plaats van zich te beperken tot enkele soorten.

december 2015 | duurzaam gebouwd

Van slechts een klein deel van de tropische hardhoutsoorten is bekend wat de eigenschappen zijn en zijn deze uitgebreid (wetenschappelijk) onderzocht en beschreven. Een ander deel is wellicht heel geschikt voor de markt, mits bekend is wat de eigenschappen zijn en waar men bij het gebruik rekening moet houden. SHR heeft de afgelopen 15 jaar meer dan tweehonderd minder bekende houtsoorten onderzocht en vaak kon de verkregen informatie algemeen beschikbaar worden gesteld en leidde dat tot de introductie van een nieuwe houtsoort op de Nederlandse markt. René Klaassen: “Een eerste vraag die we stellen is of er een continue stroom op gang kan komen en of het kwaliteiten zijn die interessant zijn om te exporteren. De plaatselijks zagers en bosbouwers moeten hiervoor een reële inschatting maken. Als de kwaliteit goed is en het mogelijk is om bijvoorbeeld één kubieke meter in Nederland te krijgen zonder dat het scheurt, schimmelt of op een andere manier kapot gaat,

Algemeen

Cupiuba is een minder bekende houtsoort die uitstekend geschikt is voor gevelbekleding.

bepaald. “Dit kan typerend zijn voor een houtsoort en hierop kan de verwerking worden afgestemd. Kennis over het evenwichtshoutvochtgehalte in de toepassing is cruciaal voor een goede houttoepassing. Voor meranti kozijnhout ligt dit evenwicht op 16 procent en bij robinia op 9 procent”, zegt Klaassen. Als deze vochtgehaltes afwijken dan kan hout gaan scheuren of juist, bijvoorbeeld bij de toepassing voor ramen of deuren, gaan klemmen. Ook onderzoek naar de weerstand bij buitentoepassingen tegen schimmelaantasting is van belang. Hiervoor bestaan diverse testen, waaronder twee bekende laboratoriumtesten, in het grondcontact en in het contact met een specifieke schimmelsoort. “Afhankelijk van de beoogde toepassing worden één of beide testen uitgevoerd. Deze proeven duren doorgaans zo´n dertig weken, waarna het hout op duurzaamheid geclassificeerd kan worden van duurzaamheidsklasse 1 tot en met 5. Andere eigenschappen waar naar gekeken wordt, zijn de bewerkbaarheid, de lijmbaarheid en de afwerkbaarheid van het hout. Zodra alle genoemde informatie aanwezig is, kan de opname in de regelgeving plaatsvinden en worden de lesser known timber species wellicht wat minder onbekend. Dit geldt alleen voor de toepassingen waar eisen aanbevolen zijn.”

Marktvraag Op het moment dat de houtsoorten de testen met goed gevolg hebben afgelegd, is het nog steeds geen vanzelfsprekendheid dat ze ook daadwerkelijk op de markt komen. Klaassen: “Dat is een marktvraag. Soms neemt FSC het initiatief om de houtsoort te promoten, soms het Sustainable Trade Initiative (STI), een initiatief dat helpt om internationale handelsketens te versterken, maar er zijn ook individuele bedrijven die initiatieven nemen. Wat meehelpt is of de houtsoorten unieke eigenschappen hebben, zoals grote afmetingen, sterkte of een typische uitstraling. Als er dan vervolgens bedrijven zijn die geïnteresseerd zijn in de houtsoort, dan komt de handel op gang. Recente voorbeelden van houtsoorten die in de gww en bouw hun weg hebben gevonden zijn sapupira, masseranduba en angelim vermelho.” Diverse houtsoorten worden getest op hun reactie op vocht en bodemcontact. (foto: Daniël Wiersma)

dan heeft het de potentie.” Om te concurreren tegen houtsoorten die een goede marktpositie hebben, zijn goed bestand zijn tegen rot, dimensiestabiliteit en mooie patronen of kleuren een voordeel. Omdat een eenduidige naamgeving bij tropische houtsoorten er vaak niet is, moet de houtsoort nauwkeurig omschreven worden. Dat is van belang voor de gebruikers in verband met de herkenning.

Onderzoek Nadat de kwaliteit en de houtsoort in kaart zijn gebracht, wordt de variatie in gewicht, krimpgedrag en vochtgedrag

Imagoschade Er gaat dus een heel traject vooraf aan de introductie van een nieuwe houtsoort. Hoewel SHR geen zeggenschap heeft over welke door hen onderzochte houtsoorten op de markt worden gebracht, volgt Klaassen wel wat er na de introductie met de houtsoort gebeurt. “Het is prettig als de handelaar die de nieuwe houtsoort op de markt brengt ook de juiste begeleidende instructie kan meegeven. In het verleden zijn schades opgetreden door verkeerde instructies en verkeerde toepassingen. Dat gaat ten koste van het imago van hout en dus ondervindt de gehele houthandel daar schade van. Met een gedegen onderzoek, gevolgd door een goede omschrijving probeer je dat risico te minimaliseren.”

duurzaam gebouwd | december 2015

Het keurmerk Beton Bewust van de Vereniging van Ondernemingen van Betonmortelfabrikanten in Nederland

Keurmerk voor beton

(VOBN) garandeert de duurzame productie en kwaliteit van beton. Betonmortelfabrikanten mogen het keurmerk alleen voeren, als zij voldoen aan strenge eisen ten aanzien van betrouwbaarheid, deskundigheid, duurzaamheid en arbeidsveiligheid.

Nieuw

In Nederland hebben 108 betoncentrales het keurmerk Beton Bewust.

Brancheverslag

Kiest u voor één van deze centrales dan weet u zeker dat beton op een verantwoorde wijze in uw project wordt toegepast. De zekerheden: ■

■

Wat is er in 2014 bereikt?

Advies over het milieuprofiel

■

Hoge kwaliteit betonmortel

van beton

■

Keurmerkhouder is een Duurzame Leverancier

Meetbare prestaties (lage CO2-uitstoot)

■

Veiligheid is topprioriteit

Verantwoorde herkomst van

■

A-leverancier m.b.t. de

grondstoffen

CO2-prestatieladder

Vraag het verslag aan of download het op

Duurzaam bouwen is Beton Bewust bouwen

www.betonbewust.nl

Opdrachtgevers, ontwerpers, voorschrijvers en afnemers van beton kunnen erop rekenen dat een keurmerkhouder meedenkt, adviseert en een hoogwaardige bijdrage levert aan de kwaliteit, duurzaamheid en veiligheid van de te realiseren projecten.

Website VOBN Het laatste nieuws over beton, betontechnologie en informatie VOBN

over de bij VOBN aangesloten

Postbus 383

bedrijven vindt u op

3900 AJ Veenendaal t 0318 55 74 74 www.vobn.nl

www.vobn-beton.nl

solar systems YHUELQGW XZ GDNSDQQHQ PHW GH ]RQ

6WDILHU VRODU V\VWHPV2 2 2 * % 2 -2 - 2 00

-2 - $$ % -!2 + -2 ! , ! - ! 2 ( -- - % -02B " *"/2 *"- *"2 /2 ( .2 -2 2 + + -! 2 + -2 * -+ - - % 2 , . % -02 O 2 - % -2 + ( -$ -2 -2 2 $, $$ -!2 -2 + . -2 ( 2 -2 - % 22 ! " %2 . 2 " 2 $2 -2 2 $ -- -02 Q *" $ 2+ 2( %2- , 2 % 2 - -! 2 -2 $ - + 2 + -2 . - . - % 2 - -02 [ - % ! -2 -2 2 % . - .2 - . 2 ( ! -2 + 2 - % #$ 2 + - % 2 -2 -2 . ) . %2 - . - 4

6WDILHU 6RODU 6\VWHPV % 9 ^ * - 2 /2 2IZ2X + - 2 7 2? 2 2 2

( 2 - 5 % 0* . , 2 0 % 0* .2

Duurzaam renoveren volgens het smart en bioclimatic design-principe

Zonnebanen, windpatronen en neerslagstatistieken We kunnen zo duurzaam nieuwbouwen als we willen, de gebouwde omgeving schiet er per saldo te weinig mee op. De grote klapper moet gemaakt worden in de bestaande bouw. Smart en bioclimatic design, ontwerpen met oog voor de omgeving, kan daarbij helpen. “Slimme ontwerpen zijn niet duurder en niet lastiger.” Tekst: Ton Verheijen. Beeld: Frank Hanswijk

Aan hoofdpijndossiers geen gebrek in de Nederlandse gebouwde omgeving. Denk aan leegstaande (oude) kantoren, desolate industrieterreinen, energieverspillende winkelstraten, tochtige portiekflats met een verouderd ventilatiesysteem en rijtjeshuizen van vóór 1975 (waarvan de huurders zich met gemak onder de armoedegrens stoken). En zo kunnen we nog wel even doorgaan.

Het is allemaal een pain in the ass voor professor Andy van den Dobbelsteen (TU Delft): “Architecten hebben geleerd te ontwerpen zonder rekening te houden met de context en lokale omstandigheden rondom het gebouw. De buren en het klimaat kun je gewoon negeren, leek altijd de gedachtegang. Achteraf moesten de installaties de ontwerpfouten corrigeren. Dat is een decadente attitude die we twee eeuwen overeind hebben gehouden. Dat kan nu echt niet meer.”

De grote duurzame klapper moet gemaakt worden in de bestaande bouw.

december 2015 | duurzaam gebouwd

Algemeen

Het moet anders, het moet beter, vindt Van den Dobbelsteen. En velen met hem. Nul op de Meter (NoM) moet regel zijn en geen uitzondering. Met de principes van smart en bioclimatic design kunnen zowel de nieuwbouw als bestaande woningvoorraad worden aangepakt. Maar aangezien de grote winst gepakt kan worden bij de bestaande bouw, zal daar de focus moeten liggen. De roep om innovatieve concepten is groter dan ooit.

Zelflerende systemen Volgens de uitgangspunten van smart en bioclimatic design – slim en bioklimatologisch ontwerpen – moet eerst goed in kaart gebracht worden wat lokaal, stedelijk en regionaal de mogelijkheden en onmogelijkheden zijn. Van den Dobbelsteen: “Daarvoor moeten we het klimaat van nu en in de toekomst goed kennen, de zomer- en wintersituatie en dagen nachtverschillen. We kijken ook naar de zonnebaan om het gebouw in verschillende seizoenen, windpatronen, neerslagstatistieken en de samenstelling van bodem en ondergrond. Vervolgens kan slimme technologie het maximale eruit halen. Geen mogelijkheid, hoe klein ook, kunnen we nog onbenut laten.” Alle kleine beetjes helpen. Van den Dobbelsteen: “Ik vind dat een douchewater-warmtewisselaar verplicht in elke nieuwbouwwoning moet zitten. Denk ook aan slimme schakelingen, zelflerende systemen en betere monitoring van het eigen energiegebruik. Als we kijken naar zon en wind, fluctueert het aanbod steeds. Huishoudelijke apparaten kunnen we daarom beter pas aan laten gaan als de energie er is. Er is meer balans nodig tussen aanbod en gebruik want ik verwacht dat we straks niet zonder meer onze eigen overproductie van energie kunnen lozen op het net, en tekorten daaruit aanvullen. Dat zal duur worden. We kunnen het dus maar beter zo goed mogelijk in huis oplossen.” Het klinkt als een noodkreet. En misschien is het dat ook wel. Van de totale CO2-uitstoot in Nederland komt zo’n 40 procent (inclusief bouwindustrie) op rekening van de gebouwde omgeving. Huishoudens alleen zijn goed voor zo’n 20 procent. Het zijn kille feiten, maar het goede nieuws is dat dit juist interessante kansen oplevert voor de zieltogende bouwsector, die dringend verlegen zit om werk. Tal van grote bouwbedrijven werken momenteel aan kant-en-klaar-concepten om bestaande huizen volledig duurzaam te renoveren tegen relatief beperkte kosten. Al bij ‘gemiddeld gedrag’ hoeft de bewoner straks helemaal niet meer voor energieverbruik te betalen. Vaak is zo’n duurzame renovatie ook nog eens binnen enkele werkdagen uitgevoerd. Ingewikkelder hoeft het echt niet meer te zijn in 2015.

Toolbox Een van de concepten die de laatste tijd veel publiciteit kreeg, is de Prêt-à-Loger-woning van de TU Delft, een testwoning met een tweede huid van duurzame

technieken, die zichzelf om de bestaande woning wikkelt: een aanpak in de geest van smart en bioclimatic design. Het concept is terug te brengen tot een toolbox met mooie systemen en slimme maatregelen waar gebruikers uit kunnen kiezen. Denk aan vegetatie op het dak, pvpanelen, duurzame installaties, een regenwaterinstallatie en warmteterugwinning van douchewater. Een kritische noot over die ‘toolbox-gedachte’ komt van Jan-Willem van de Groep van Platform31, een kennisen netwerkorganisatie voor stedelijke en regionale ontwikkeling. Sommige maatregelen werken namelijk alleen goed in samenhang, stelt hij. “De kern van goedkope duurzame oplossingen is dat het totaalsystemen zijn die op bepaalde onderdelen niet werken als cafetaria-model. De maatregelen die hier met installaties te maken hebben, zijn wel los te plaatsen maar voor aanzienlijk hogere kosten en met aanzienlijk minder effect. Dat neemt niet weg dat maatregelen die los staan van het energiesysteem, zeker in zo’n toolbox moeten zitten.” Terug naar de Prêt-à-Loger-woning. Het smart-aspect van deze woning is de extra tuinkamer (een glazen pui) die door de tweede huid wordt gecreëerd. In de winter is de kas gesloten. De ruimte is dan een bufferzone die warmte van de lage zon opvangt en met een warmtewisselaar door het huis ventileert. In voor- en najaar is de kas als gebruiksruimte te benutten en kunnen de ramen open voor natuurlijke ventilatie. In de hoogzomer staat alles open en is de kas onderdeel van de tuin. En bij tropische temperaturen? Dan blijft het koel in huis, want ventilatielucht wordt via de kruipruimte gevoerd langs elementen met phase changing materials die de lucht voorkoelen voordat die de woning ingezogen wordt. Meer huis, meer comfort en geen energierekening: wie wil dat nou niet? En de waarde voor de bewoners reikt nog verder. De open gevel nodigt uit tot sociale interactie (zeg maar: een praatje met de buren). Bovendien is de woning aangesloten op lokale energie- en watermanagementsystemen. De overtollige energie die wordt geproduceerd, is bestemd voor avondgebruik, straatverlichting en elektrische fietsen, of wordt met winst doorverkocht. Met de Prêt-à-Loger-woningen gaat eigenlijk het hele concept ‘woning’ op de schop: betaalbaar wooncomfort, een lagere CO2-uitstoot, verstandig gebruik van materialen en meer sociale cohesie. Ofwel: gelukkigere mensen. Daar kan toch niemand bezwaar tegen hebben?

Slimme nul Dat er een gigantische markt is voor nul-op-de-meter, blijkt onder meer in de provincie Utrecht, waar vijftig organisaties samenwerken om 50.000 nom-woningen gereed te hebben in 2020. Naast gemeentes, bouwbedrijven en corporaties zitten daar ook Triodos Bank, ABN AMRO, Rabobank en SNS Bank bij.

duurzaam gebouwd | december 2015

MAKING THE BEST BETTER

Uitsluitend werken met de beste materialen. Jarenlange ervaring met passie voor het vak. Zó ontstaat een schitterend eindresultaat. Al meer dan 36 jaar garandeert Wédéﬂex de allerhoogste kwaliteit.

Dat kunnen we alleen door samen te werken met échte vakspecialisten: Onze Wédéﬂex Established Dealers. Want door elkaar steeds opnieuw te inspireren en te versterken, zijn we in staat het beste nog beter te maken.

Wédéflex Duurzame Daksystemen Zuid-Willemsvaart 14, Postbus 811, 5201 AV ’s-Hertogenbosch

februari 2015 |Telefoon: duurzaam073 gebouwd - 613 10 40, Fax: 073 - 614 62 46, E-mail: info@wedeflex.nl, Internet: www.wedeflex.nl

Algemeen

pv-panelen en een zon-thermisch systeem. Tel al die installaties bij elkaar op en je zit al snel aan 20.000 euro. Onze motor kost af fabriek [de prijs zonder transport- en andere bijkomende kosten, red] zo’n 800 euro.”

Climate proof cities Het draait natuurlijk allemaal om kritische massa en de wet van de grote getallen. Interessant in dit kader is ook het project ‘Stroomversnelling’, dat een renovatie van 111.000 woningen voorstaat, zodanig dat ze een nul op de meter krijgen. Met zulke aantallen slaan we inderdaad spijkers met koppen. Duurzame daken van de Amsterdamse Buurt te Haarlem.

“Bij de banken kun je voor een nom-woning 25.000 euro extra lenen”, aldus Gerrit de Heer, projectmanager bij SBRCURnet, dat dit voorjaar onder de vlag van BouwLokalen een aantal seminars organiseerde over nul-op-de-meter. Van Almelo tot Veldhoven, van Nuth tot Heerhugowaard, overal kwam de nom-karavaan voorbij. Vernieuwende projecten werden belicht door adviesbureaus, architecten, bouwers, leveranciers en productontwikkelaars. ‘Beter samenwerken’ werd genoemd als een van de kritische succesfactoren voor nom. De samenwerking tussen bouwpartners moet flexibeler, sneller, transparanter, efficiënter en effectiever. Aannemers van de oude stempel mogen hun borst natmaken. Innovatieve concepten zijn er genoeg. Neem nou Jan Kamphuis van BJW Wonen, die tijdens de seminars zijn aanpak voor nul-op-de-meter presenteerde. BJW Wonen wil gezond en comfortabel wonen bereikbaar en betaalbaar maken voor elke levensfase en iedere portemonnee. Het bedrijf richt zich vooral op woningen gebouwd tussen de vijftiger en negentiger jaren met (te) hoge woonlasten en (te) weinig comfort: vochtig, tochtig en soms slecht onderhouden. Met geld dat voorheen aan de energierekening werd besteed, kan de particuliere verbouwing grotendeels worden gefinancierd, beweert Kamphuis. Dat stemt hoopvol. Maar waarmee pakt BJW Wonen dan de winst? Kamphuis: “Met een sterk industrieel en geautomatiseerd productieproces. Wij doen zo weinig mogelijk geknutsel en montage op die foutgevoelige bouwplaats, wel assemblage, prefab en plug and play. Onze werkzaamheden op de bouw zijn gereduceerd met 95 procent. We werken bijvoorbeeld aan een ‘installatiemotor’ waarin alle duurzame technieken zijn samengebald: wtw-unit, buffervat, warmtepomp, opslag van stroom,

Dat zal nodig zijn ook. In totaal vragen 3,5 miljoen woningen om een snelle make-over. De tijd is er rijp voor, beweren hotshots als Jan-Willem van de Groep, Ivo Opstelten (Hogeschool Utrecht) en Andy van den Dobbelsteen. “Alle architecten die er qua duurzaamheid toe doen in Nederland, zullen zeggen dat slimme ontwerpen niet duurder en niet lastiger zijn. De belangen die twintig jaar geleden speelden, zijn er niet meer. We zitten in een andere fase”, aldus Van den Dobbelsteen. Op hoog politiek niveau vindt men grootschalige energietransformatie wenselijk en nodig, niet alleen omdat de kwaliteit van woningen erom vraagt, ook vanwege de klimaatveranderingen. Van den Dobbelsteen: “Onze huizen zijn ooit gebouwd voor het klimaat van de jaren zestig, maar het is veel warmer nu, en er valt meer regen. Als we niets doen, koelt straks iedereen met een airco in de zomer. Dat zou dramatisch zijn voor het energiegebruik, vooral in onze steden. Wist je dat de temperatuur in hartje Rotterdam 7 tot 8 graden hoger ligt dan in MiddenDelfland, het gebied boven Rotterdam? Dat hebben we bestudeerd in het grote onderzoeksproject Climate Proof Cities. Over vijftig jaar is de temperatuur met 2 graden toegenomen.” Kortom: werk aan de winkel. De bouwsector mag na een aantal magere jaren wederom aan de bak. In een compleet andere setting. Van den Dobbelsteen: “Veel aannemers zijn bang voor verandering en zitten nog steeds te wachten op Vinex-achtige opdrachten. Nou, die komen echt niet meer. De kansen zitten in snelle en goedkope energierenovatie-concepten. Smart en bioclimatic design kan daarbij helpen doordat er beter gebruik wordt gemaakt van mogelijkheden en plaatselijke omstandigheden. De landen om ons heen zijn wat dat betreft alerter. Toch zien we wel degelijk dat ook Nederlandse architecten en aannemers met een duurzame visie het goed doen. Zij hebben wél werk. De bouw zal een vertaalslag moeten maken naar nieuwe producten, nieuwe samenwerkingsvormen, nieuwe formules en nieuwe vormen van vermarkting.”

duurzaam gebouwd | december 2015

Geïntegreerde PV-modules op daken Noordhout West in Hooghkamer Er zijn weinig bouwbedrijven die duurzaamheid zo in hun vezels dragen als Bouwbedrijf GJ van der Hulst in Lisse. Momenteel bouwt het bedrijf aan de wijk Noordhout West in Hooghkamer. Tekst: Henk-Jan Hoekjen. Beeld: Robert Tjalondo

Yvonne van der Hulst: “Bij het project Noordhout West in Hooghkamer zijn we veel verder gegaan dan de normen voorschrijven.” Adriaan Harthoorn: “Voordat je een product op de markt brengt, wil je absoluut zeker zijn dat je de hoogste kwaliteit kunt bieden.”

Wie het bouwterrein van de wijk Noordhout West in Hooghkamer op rijdt, ziet iets bijzonders: het bouwperceel van Bouwbedrijf GJ van der Hulst wordt gemarkeerd door een bouwinformatiebord dat duidelijk van afvalhout gecreëerd is en bovendien in de lucht gehouden wordt door twee van hun takken ontdane boomstammen. “Dat is maar een heel klein voorbeeld van de manier waarop we bij ons bedrijf met duurzaamheid bezig zijn”, glimlacht Yvonne van der Hulst, directeur van het bouwbedrijf. “Want waarom zou je elke keer een heel nieuw bord laten maken wanneer je het ook op deze manier kunt oplossen?”

december 2015 | duurzaam gebouwd

De huizen op het bouwperceel blinken op diverse manieren uit in duurzaamheid. Opvallend zijn bijvoorbeeld de geïntegreerde PV-modules. Deze werden geleverd door aanbieder Stafier Solar Systems. Yvonne van der Hulst (Bouwbedrijf GJ van der Hulst) en Adriaan Harthoorn (Stafier) geven tekst en uitleg over het bijzondere project.

Active House In 2013 stond het bouwbedrijf aan de wieg van Active House Nederland, een organisatie die op dit moment bestaat uit 16 marktpartijen die hun expertise hebben gebundeld.

Algemeen

Deze bijzondere oplossing is ontwikkeld in nauwe samenwerking met dakpannenleverancier Monier. “We hebben samen met Monier de afgelopen jaren allerlei testen uitgevoerd”, aldus Harthoorn. “Want voordat je een product op de markt brengt, wil je absoluut zeker zijn dat je de hoogste kwaliteit kunt bieden. Doordat we uitgebreid onderzoek hebben gedaan naar bijvoorbeeld de winden regenlast, weten we zeker dat onze producten de prestaties leveren die we beloven.”

De geïntegreerde Stafier Premium-modules zijn met het blote oog nauwelijks te onderscheiden van ‘gewone’ dakpannen.

Het doel van het netwerk is om zoveel mogelijk samen te werken op het gebied van duurzame woningbouw. Uitgangspunt is dat binnenklimaat, comfort en energie in balans zijn en dat het wooncomfort en de gezondheid van de bewoners centraal staat; een Active House moet een positieve CO2-voetafdruk hebben en ‘meer geven dan het neemt’. “En deze uitgangspunten hanteren wij dus ook bij de bouw van Noordhout West in Hooghkamer”, aldus Yvonne van der Hulst. Noordhout West is een van de laatste Vinex-locaties die in ons land gebouwd wordt. In totaal verrijzen er in het ZuidHollandse dorp momenteel zo’n 850 nieuwe woningen. “En wij zijn verantwoordelijk voor ongeveer een derde”, zegt Van der Hulst. “We bouwen dus zo’n 280 woningen.” Het bevorderen van duurzaamheid houdt hier bepaald niet op bij het genoemde bouwinformatiebord dat bij de entree van de bouwplaats te vinden is. “Bij dit project zijn we veel verder gegaan dan de normen voorschrijven”, zegt Yvonne van der Hulst.

Geïntegreerde oplossing Speciale aandacht vraagt Yvonne van der Hulst voor de oplossing die in samenwerking met aanbieder Stafier Solar Systems wordt gerealiseerd: mede dankzij het feit dat dertig woningen worden uitgerust met zonnepanelen zijn deze dertig huizen straks volledig energieneutraal. De oplossing die Stafier heeft geleverd is overigens bepaald geen standaard PV-module. Normaal gesproken zijn zonnepanelen op het dak bevestigd en als zodanig duidelijk zichtbaar. Wie over de bouwplaats van Van der Hulst in Hooghkamer loopt en de daken bekijkt, ziet echter nergens de gebruikelijke pontificale blauwige panelen. “We hebben hier een geïntegreerde oplossing geleverd”, zegt Adriaan Harthoorn, Managing Director van Stafier. “Het betreft ons product Stafier Premium. De modules zijn op zo’n manier in het dak bevestigd, dat je ze niet tot nauwelijks kunt zien.”

De hoge kwaliteit van de Stafier-modules is één van de voordelen van de geïntegreerde panelen ten opzicht van de meer traditionele oplossingen die op het dak geplaatst worden. “Maar misschien wel het belangrijkste voordeel is de esthetische kant van het verhaal”, zegt Harthoorn. Hij wijst op de daken van de woningen-in-aanbouw waar de panelen inmiddels zijn aangebracht: “De PV-modules zijn, mede dankzij de nauwe samenwerking met Monier en Bouwbedrijf GJ Van der Hulst, naadloos in het dak geïntegreerd. Dat levert toch een veel mooier beeld op?” De argeloze voorbijganger zal de panelen inderdaad waarschijnlijk niet opmerken. Alleen wie heel goed kijkt, ziet dat een aantal rijen ‘dakpannen’ een ietwat spiegeliger oppervlak hebben dan de omliggende dakpannen. Per woning betreft het zes modules. “In aanschaf zijn deze modules duurder dan traditionele oplossingen”, erkent Harthoorn. “Maar ze zijn tijdens het bouwproces plug & play te plaatsen. Wanneer je de installatievoordelen meeweegt, is keuze voor onze geïntegreerde oplossing al snel verstandig. Zeker omdat het eindresultaat veel mooier is.”

Bijdrage Net als Yvonne van der Hulst hecht de Stafier-man grote waarde aan duurzaamheid. Daarom is niet alleen de esthetiek, maar ook de opbrengst van de Stafier Premium-modules voor Harthoorn van groot belang. “Die energieopbrengst is vergelijkbaar met traditionele oplossingen in het hoge segment. Bovendien zitten we ook voor wat betreft andere aspecten, zoals de ventilatiecapaciteit van de modules, in de top van de markt.” Volgens Harthoorn zal de vraag naar duurzame oplossingen zoals de Stafier Premium-panelen in de toekomst verder toenemen. “Naar verwachting gaat de EPC in 2020 naar 0. Dat betekent dat de markt voor ons de komende jaren alleen maar zal groeien. We ontwikkelen onze oplossing van een niche- naar een standaardproduct.” Ook Yvonne van der Hulst schat de marktkansen voor haar ‘groene’ manier van opereren gunstig in. “Maar dat is niet de belangrijkste reden om ons in te zetten voor een duurzamere bouw”, benadrukt ze. “Want uiteindelijk draait het bij duurzaam ondernemerschap toch vooral om de bijdrage die op de langere termijn geleverd wordt aan de maatschappij. Bedrijven die het woord ‘duurzaam’ alleen in de mond nemen omdat dit commercieel beter verkoopt, daar zijn er al genoeg van.”

duurzaam gebouwd | december 2015

Fotograaf: Arthur Bagen

TOGETHER FOR BETTER ramen, deuren, vliesgevels en zonwering

Reynaers ontwikkelt aluminium raam-, deuren vliesgevelsystemen in nauwe samenwerking met opdrachtgevers, architecten en gevelbouwers. Een voorbeeld hiervan is multifunctioneel gebouw Musa in Katendrecht Rotterdam, een ontwerp van diederendirrix architecten, gerealiseerd door Alkondor. In de gevel spelen de aluminium kozijnen een belangrijke rol. Die liggen in een diepe negge en zijn van binnenuit geplaatst, een methode die in Nederland weinig toegepast wordt. De specialisten van Reynaers functioneerden dan ook als verbindende partner bij de engineering van deze gevel. Interesse voor een proĂ&#x201D;lering op maat? Neem contact op met de adviseurs van Reynaers.

Kijk op www.reynaers.nl of bel +31 (0)492 â&#x20AC;&#x201C; 56 10 20

Algemeen

Stapsgewijze verduurzaming flatgebouw Het verduurzamen van gestapelde woningen â&#x20AC;&#x201C; oftewel flatgebouwen â&#x20AC;&#x201C; is een interessante, maar geen eenvoudige klus. Naast kosten speelt ook logistiek een belangrijke rol. In plaats van slopen wordt de laatste tijd steeds vaker gekeken naar manieren om deze kolossen te verduurzamen. Afbreken is niet alleen kapitaal-, maar vooral ook materiaalvernietiging en betekent dus druk op het milieu. Tekst: Gerrit Tenkink

Duidelijk zichtbaar: de nieuwe vlasvezel versterkte biocomposieten gevelbakken. Links, onder het houten kozijn, is gevelgroen in plantenbakken aangebracht. Rechts achter het gatenpatroon de warmtepomp.

duurzaam gebouwd | december 2015

in veel oudere flatgebouwen tegenkomt: Een hal/gang, woonkamer, twee of drie slaapkamers, een keuken en een eenvoudige natte cel. Over verduurzaming van gestapelde bouw is nog maar weinig bekend. Wij hebben gezocht naar een model, waarbij energiebesparing van belang is, maar ook verhoging van het wooncomfort. Daarnaast zijn we op zoek gegaan naar een methode om woning voor woning te verduurzamen, zonder dat de andere bewoners daar hinder van ondervinden.”

Iedere woning een eigen voorziening De slimheid van de renovatie zit volgens Van Gruijthuijsen in de combinatie van deelcomponenten. Zo werd in de woning een geprefabriceerde installatiekast geplaatst, voorzien van een palletvloer. De installatiekast biedt onder andere plaats aan een 200 liter warmwatervat. Van Gruijthuijsen benoemt de backbone van de woning. “Voorheen maakten bewoners gebruik van een collectieve verwarming met verbeterd rendementketels in combinatie met een gasgeiser in de keuken. Nu krijgt iedere woning een eigen voorziening, voor verwarming en warm tapwater. Met dank aan het warmwatervat hebben de bewoners ook meer waterdruk. Dat zorgt bijvoorbeeld voor extra comfort bij het douchen.” De volledig geprefabriceerde installatiekast.

Woningbeheerders zoals woningcorporaties en verenigingen van eigenaren staan voor een grote opgave. Vanwege wetgeving, duurzaamheidsambities en veranderende woonwensen moeten zij hun gestapelde woningen aanpassen (lees: verduurzamen) aan deze tijd. Maar hoe doe je dat zonder al te veel overlast voor bewoners, terwijl het ook nog betaalbaar moet blijven? Growing Green (zie pagina 81) presenteert in nauwe samenwerking met de TU Delft, TNO en woningcorporatie Woonbron een maatwerkoplossing.

Warmteterugwinning Bij aanvang van het project werd de woning doorgemeten op aspecten zoals temperatuur, vocht en CO2. Daaruit kwam een aantal opmerkelijke resultaten naar voren. Zo was het CO2-gehalte vijf keer hoger dan toegestaan

Pasklare renovatieproducten In Delft aan de Meermanstraat 36 werd deze zomer de eerste ‘Growing Green’-modelwoning geopend. De woning op de derde etage van het acht verdiepingen hoge complex onderging een complete metamorfose. Smits Vastgoedzorg-ontwikkelaar Christian van Gruijthuijsen vertelt hoe hij renovatie heeft aangepakt. “We hebben woningcorporatie Woonbron benaderd voor woningen, die als case konden dienen voor het ontwikkelen van pasklare renovatieproducten. Een standaardwoning zoals je die

‘Nu de ‘Growing Green’-modelwoning klaar is en we de voordelen kunnen laten zien, krijgen we steeds meer vragen’

december 2015 | duurzaam gebouwd

Ventilatiekanalen van het gebalanceerde ventilatiesysteem.

Algemeen

“Hout heeft onderhoud nodig, maar heeft bij goed onderhoud een levenscyclus van 75 jaar. Kunststof is na dertig jaar aan vervanging toe. Berekeningen laten zien dat de vervanging van het kunststof kozijn aan het einde van zijn levenscyclus een stuk duurder is, dan het onderhoud van de houten variant. Bovendien is de impact van dit FSCgecertificeerd Europese naaldhout op het milieu vele malen minder dan de kunststofvariant.” Verder is deze modelwoning oriëntatieafhankelijk beglaasd. “Factoren die we daarbij meegenomen hebben, is de zontoetreding, temperatuur en geluid in zowel de zomerals de wintersituatie.”

Moderne gevel

De ‘Growing Green’-modelwoning is voorzien van FSC-gecertificeerde houten kozijnen van Europees naaldhout.

vanwege een matig werkend natuurlijk ventilatiesysteem. “Het gebouw ligt aan een drukke verkeersweg en dus hielden bewoners bijvoorbeeld de ramen zoveel mogelijk dicht. Ventilatie vond op natuurlijke wijze plaats door roosters. In de nieuwe woning wordt de verse lucht mechanisch aangezogen aan de schone zijde van het gebouw en aan de vuile kant (de verkeerskant) uitgeblazen. Door het gebalanceerde ventilatiesysteem wordt de warmte die de woning verlaat weer gebruikt voor het opwarmen van de inkomende lucht.”

Oriëntatieafhankelijke beglazing De kunststof kozijnen zijn vervangen door houten kozijnen (gemiddelde Rc-waarde 5). “We hebben bewust gekozen voor hout in plaats van kunststof”, vertelt Van Gruijthuijsen.

Growing Green Growing Green is een initiatief van Smits Vastgoedzorg uit Rotterdam. In samenwerking met ketenpartners TNO en TU Delft is in een woning van woningcorporatie Woonbron onderzocht hoe een duurzaam renovatieproduct kan worden ontwikkeld, dat toepasbaar is op de huidige woningvoorraad van woningcorporaties en verenigingen van eigenaren. Als ketenpartners zijn de Nieuwe Architecten, Verweij Houttechniek, NPSP composieten, Feenstra Bacol en PPG bij het project betrokken. De naam Growing Green komt voort uit de gedachte dat de appartementen niet gelijktijdig verduurzaamd hoeven te worden, maar in de loop der tijd op het moment dat een appartement leeg komt te staan bijvoorbeeld bij een bewonerswissel. Zo vergroent het complex in de loop der tijd steeds een stukje verder.

De eyecatcher van de gerenoveerde woning is de achtergevel. “Aan deze gevel zijn functionele gevelbakken aangebracht, die bestaan uit een vezelversterkt biocomposiet van vlas, hennep en kurk. Ter plaatse van de wintertuin is de warmtepomp in de gevelbak weggewerkt. Aan de andere kant is winterhard gevelgroen geïntegreerd in de gevelbak, wat zichtbaar is vanuit zitpositie in de woonkamer. De verticale delen van de gevel bevatten reeds de infrastructuur voor de pv-panelen, maar ook het rooster voor de ventilatieafvoerlucht is hierin weggewerkt. Het condenswater van de warmtepomp kan worden opgevangen en gebruikt om de planten van de benedengelegen woning te bewateren. Op het moment dat de golvende gevel is aangebracht bij appartementen krijgt het gebouw opeens een heel dynamische en eigentijdse uitstraling.”

Bewonersgedrag van belang Wat de toekomstig bewoners daadwerkelijk besparen op energie, is op dit moment nog niet precies te zeggen. Van Gruijthuijsen geeft aan dat theoretische rekenmodellen uitwijzen dat dit zo’n € 50 tot 60 per maand zal zijn, afhankelijk van de bewonerssamenstelling. ”We vervangen het gas door elektriciteit. Maar het blijft lastig meten, want naast bewonerssamenstelling is ook het bewonersgedrag van belang. Als we alle maatregelen op een rij zetten, inclusief de installatie van pv-panelen, dan kunnen we de woning opwaarderen van een G- naar een A++-label en is de woning nagenoeg energieneutraal.” Van Gruijthuijsen ziet een toenemende interesse voor de modelwoning. “Met de start van het project was er in eerste instantie weinig belangstelling van andere flatbewoners. Nu de ‘Growing Green’-modelwoning klaar is en we de voordelen kunnen laten zien, krijgen we steeds meer vragen. Ook van bewoners. De renovatie van dit eerste prototype kostte al met al € 70.000. Dat lijkt veel geld, maar je hebt niet de kosten die afbraak en nieuwbouw met zich meebrengen. Bovendien stijgt het pand in waarde. Stel, je bespaart € 60 in de maand op energieverbruik. Daarvan geef je een deel terug aan de bewoner, maar tegelijkertijd vraag je een beperkte huurverhoging. Dan ontstaat er een win-winsituatie, die voor iedereen interessant is.”

duurzaam gebouwd | december 2015

Meer

zuurstof

tot nadenken ...

Healthy School Concept 速 Bouwen aan energiezuinige en gezonde scholen. Bij de bouw of renovatie van scholen denkt RENSON 速 niet alleen aan energiezuinigheid, maar vooral aan de gezondheid en het comfort van leerlingen en leerkrachten. De continue toevoer van verse lucht en de gecontroleerde afvoer van vervuilde lucht (basisventilatie) zorgt voor een goede luchtkwaliteit. Buitenzonwering in combinatie met intensieve nachtventilatie (nightcooling) garandeert steeds aangename temperaturen in de lokalen.

www.renson.nl

Algemeen

‘Gebouw dient het onderwijs, niet andersom’ Komende augustus 2016 opent het multifunctionele centrum (MFC) Atria in Leusden zijn deuren. Het gebouw huisvest onderwijs, buitenschoolse opvang, een gymzaal en een buurtcentrum. Atria is integraal aanbesteed met een prestatiecontract, waardoor onderwijsorganisatie Voila de komende twintig jaar verzekerd is van een uitstekend gebouw, volledig geëxploiteerd uit de overheidsvergoedingen. Tekst: Piet Scheerhoorn Beeld: Pellikaan Bouwbedrijf bv

“Het domste wat je als schoolbestuur kunt doen als je een nieuw gebouw mag bouwen, is beginnen met het inhuren van een architect. Natuurlijk, een nieuw gebouw is heel spannend. De risico’s liggen echter niet in de bouw, maar in de exploitatie van dat gebouw. Die exploitatie moet dus het uitgangspunt zijn als je nieuw gaat bouwen, niet het voorlopig ontwerp dat je een architect laat maken.” Dat vindt Wichert Eikelenboom, bestuurder van Voila uit het Utrechtse Leusden. Het succes van een bouwproject staat of valt met de financiële onderbouwing voor de gehele levensduur van het pand, de Total Cost of Ownership (TCO). “Laat het beeld van dat prachtige, nieuwe gebouw los. Kijk vooruit. Maak eerst een goede inschatting wat dat schoolgebouw de komende twintig tot dertig jaar kost. Hoe ga je dat betalen? Kún je het überhaupt wel betalen vanuit de reguliere vergoeding?”

Onderwijs is leidend Voila schakelde specialisten in om deze TCO-berekeningen te laten maken voor MFC Atria. Het schetsontwerp en de eisen die aan het nieuwe gebouw worden gesteld, zijn gebaseerd op die berekeningen. Zo kan de exploitatie van het gebouw volledig betaald worden uit de gemeentelijke vergoeding die onderwijsinstellingen voor hun huisvesting krijgen. Zo’n aanpak vraagt een andere houding van de opdrachtgever, de schoolbestuurder. De focus moet niet liggen op het realiseren van een nieuw gebouw, maar op de rol van dat gebouw in het onderwijs. Eikelenboom: “Ik ben echt apetrots op het ontwerp van Atria, maar toch ligt daar niet mijn belang. Ik wil dat er een goed klimaat is, dat er voldoende ruimte is, dat het er over twintig jaar nog acceptabel bij staat en dat we geen grote gaten hebben in de jaarlijkse begroting. Want die dingen gaan ten koste van het onderwijs.”

Twintig jaar zekerheid

Het Atria in Leusden huisvest onderwijs, buitenschoolse opvang, een gymzaal en een buurtcentrum.

Om zo efficiënt mogelijk te sturen op Total Cost of Ownership is het project integraal in de markt gezet. Dat betekent dat de opdrachtnemer verantwoordelijk is en het risico draagt voor de bouw en de prestaties van het gebouw gedurende de eerste twintig jaar. Vooraf is het totaalbudget van 5,3 miljoen euro bekendgemaakt. Voor dat bedrag moet zoveel mogelijk kwaliteit worden geleverd. Het risico op overschrijding van het exploitatiebudget, de zogeheten Londo-vergoeding, is in het onderwijs het grootst bij het energieverbruik. Scholen gaan volgens Eikelenboom gemiddeld structureel dertig procent over die vergoeding heen. Dat financiële probleem speelt extra op door de nieuwe eisen rond het Bouwbesluit en Frisse Scholen B. Dat komt mede door verborgen energiekosten, want veel ventilatiesystemen en wko-pompen verbruiken

duurzaam gebouwd | december 2015

Remmers: partner in duurzaam bouwen Q van kelder tot dak Q van advies tot onderhoud

Gevelbescherming

Kunstharsvloeren

Houtbescherming

Remmers Bouwchemie B.V. Stephensonstraat 9 7903 AS Hoogeveen Telefoon 0528 229 333 info@remmersbouwchemie.nl www.remmersbouwchemie.nl

Algemeen

Een fraaie vormgeving combineert met een hoge mate van duurzaamheid.

erg veel elektriciteit. Om dat risico af te dekken is het energieverbruik van Atria onderdeel van de aanbesteding. Op basis van de huidige energie-inkoopgegevens is een inschatting gemaakt van de energieprestaties van het nieuwe gebouw. Om zowel het consortium als de school te prikkelen zo goed mogelijk te presteren is er een bonusmalus-regeling van kracht. Als er meer energie wordt

Dit artikel is een vervolg op het verhaal 'Schoolbestuur werkt aan koepel voor maatschappelijk vastgoed', dat u kunt lezen op DuurzaamGebouwd.nl.

Projectgegevens MFC Atria: Opdrachtgever: BVO: Aanbesteding: Start bouw: Oplevering: Contractondersteuning: Contractpartner: Ontwerp:

Stichting Voila Leusden 2.950 m2 DDBME (Design-Build-DemolishMaintain-Energy) november 2015 augustus 2016 HEVO Pellikaan Bouwbedrijf, Tilburg Bureau Bos Architecten

verbruikt dan ingeschat, betaalt het consortium daarvan zestig procent en Voila veertig. Als het gebouw zuiniger is, krijgt het consortium zestig procent van de bonus en de school veertig. “Daarmee stimuleren we onszelf en het consortium om zuinig te zijn”, meent Eikelenboom.

Verwachtingen overtroffen Atria is aanbesteed in een markt waarin bijna geen enkele school uitkomt met de exploitatie- en investeringsbudgetten. Bij Atria is het wel gelukt om binnen die budgetten te blijven, maar ook om een gebouw te krijgen dat de verwachtingen ruimschoots overtreft. Het heeft een prachtige uitstraling, een fraaie vormgeving, een hoge mate van duurzaamheid (energie, materiaalgebruik, luchtdicht, isolatie, zonnepanelen, wko) met een GPRscore van 10 en er is een uitstekende afstemming tussen het ontwerp en het onderwijskundig concept. Het succes van het traject is mede te danken aan de gemeente Leusden, die op financieel vlak niet kinderachtig heeft gedaan. Er mocht worden gebouwd met de vergoeding van 2013 – die toen hoger lag dan nu-, het moment waarop de eerste plannen op tafel kwamen, en Leusden heeft geld bijgelegd om een binnenklimaat van ambitieniveau Frisse Scholen B mogelijk te maken. “Je mag er als gemeente en onderwijs samen best trots op zijn dat dit is gelukt. Het komt voort uit kennis en lef bij ambtenaren, die bereid waren om samen goede afspraken te maken.”

duurzaam gebouwd | december 2015

Colt Concept Ecovision

Energie besparen begint met een goed ontwerp! Veel klimaatsystemen blijken in de praktijk veel energie te kosten. Met het concept Ecovision biedt Colt de ontwerper de handvatten om een duurzame oplossing te creëren. Het Ecovision concept maakt gebruik van zowel traditionele als zeer innovatieve technieken, zoals:

• Zonwering, al dan niet met zonnecellen om energie op te wekken • Caloris, koeling én verwarming / warmtepomptechniek • Natuurlijke ventilatie De juiste combinatie en samenwerking van deze systemen vormen hét antwoord op een hoge energierekening. Een integraal concept dat de synthese tussen functie en energiebesparing bewerkstelligt.

www.coltinfo.nl

Algemeen

“Ik wil dat er een goed klimaat is, dat er voldoende ruimte is, dat het er over twintig jaar nog acceptabel bij staat.”

Kennis is cruciaal Om dergelijke vastgoedprojecten goed te managen, is meer kennis van vastgoed bij onderwijsbestuurders vereist. Werken vanuit de TCO-gedachte en het belang daarvan onderkennen, is een eerste stap. Ten tweede moeten bestuurders af van de angst voor het moment van bouwen en ten derde zal de kennis van huisvesting moeten worden opgefrist. “Heb het lef om te wachten, je probleem te analyseren en daar een oplossing voor te zoeken. Daar mag je best hulp bij vragen, van de gemeente, de aannemer, de adviseurs en het consortium, maar zorg ervoor dat je begrijpt wat er wordt gezegd”, aldus de Voilabestuurder.

De ontwikkeling van MFC Atria wordt in Nederland met veel belangstelling gevolgd. Vanwege de innovatieve aanbesteding, de kwaliteit van het gebouw en het feit dat de exploitatie bij voorbaat past binnen de rijksvergoedingen. Eikelenboom: “Ik heb gemerkt dat ‘elkaar de ruimte geven’ ons geen windeieren heeft gelegd. We zijn echt transparant geweest over onze middelen en hebben alle consortia de ruimte gegeven om mee te denken. Zij kwamen met oplossingen waar wij nooit aan hadden gedacht. Alleen maar vanuit de wetenschap dat ze het twintig jaar gaan beheren en die oplossingen terug kunnen verdienen.”

duurzaam gebouwd | december 2015

Wij geloven in transparantie Bezoek ons nieuwe kantoor en ervaar het zelf Transparantie creëert comfort. Dat ervaren onze werknemers dagelijks in ons nieuwe kantoor te Harderwijk. De buitenschil van het gebouw bestaat volledig uit één grote vliesgevel die maximale daglichttoetreding mogelijk maakt. Daarnaast is een patio aangebracht in het midden van het kantoorgedeelte, wederom volledig transparant. Dit heeft een enorm dynamische werkplek tot gevolg. De interactie tussen collega’s wordt vergroot, en er is altijd voldoende gevoel van contact met de buitenwereld. Onze werknemers ervaren nu zelf het effect dat onze producten hebben op eindgebruikers en het resultaat is verbluffend. Kom langs en ervaar het zelf!

bekijk meer fotoâ&#x20AC;&#x2DC;s van onze nieuwbouw door deze QR te scannen

ticket

beste ln via aa u uw s@alc oa.co m

Ervaa r mee r tran op de spara Polyc ntie lose1 4-16 jan 20 16

stand

1352

rderwijk | DENC

X en DACH | Ha

m voor BENELU

tributiecentru ofdkantoor en dis

r ho

Alcoa & Kawnee

Alcoa Architectuursystemen Archimedesstraat 9 3846 CT, Harderwijk Telefoon: 0341 - 464 611 E-mail: aas@alcoa.com www.alcoa-architectuursystemen.nl

Ecodesign en Energielabeling

Zehnder WHR 930 950

r WHR Zehnde +

an foF

S A

r+C ndeA

Zeh

A B C D E F G

A B C D E

A+

A B

52 dB

m 465

B D

A+

F G

217 m 3/h

ENERGIA

2016

ENERGI

GIJA ENER

ERGI ENERGI ENERGIAGIE EN RGI ENERGI 4 E ENERGIE ENE ENERGIJA ER 01ENERGY RGYEN 014ENERGIJA ENERG ENENE /2ER 2016 GIA Z/2 GYJA RGI Y ENERGIE XYZ XYZ/2014 ENE 2016 XY ENERGI ENER

XYZ/2014

ENER GIJA ENER GY

2016

Verwarming

Zeh nder WHR + 918

A+ A

40 3 3 /h400 dB m /h 38 230 m 3/h 500 m dB

GIA ENER

WHR 918 CO2

A+ A B C D E

Zehnder WH R 920

WHR 920 CO2

ENER GIE ENER GI XY

Z/20

WHR 930 CO2

Koeling

Ventilatie

WHR 950 CO2

Filtering

Vanaf 1 januari 2016 is het energielabel voor woonhuisventilatie producten verplicht. Alle Zehnder Ventilatie producten voldoen aan de Europese eisen, opgenomen in Ecodesign. Zehnder WHR units bevatten minimaal A of A+ label. Met de toevoeging van CO2 sturing bent u zeker van een A+ label. Voor de afvoersystemen zonder warmteterugwinning varieert het label, afhankelijk van het aantal CO2 sensoren, tussen B en E. Heeft u vragen over energieprestaties of de betekenis van het label? Neemt u dan gerust contact met ons op of bezoek onze website www.zehnder.nl.

Zehnder Group Nederland ∙ Lingenstraat 2 ∙ 8028 PM Zwolle ∙ T 038 429 69 11 www.zehnder.nl

Duurzaam Bouwen Awards

Duurzame toppers in de bestaande bouw Laat zien wat je op het gebied van duurzaam bouwen hebt bereikt. Deze uitdaging en oproep voor actie wordt voor de tweede keer aan de bouwen vastgoedsector voorgelegd door de Nederlandse Duurzaam Bouwen Awards. Tekst: Marvin van Kempen

zijn voor het milieu en het creëren van een oplossing die de eindgebruiker echt wil. De maatregelen die genomen worden voor een duurzaam gebouw moeten aansluiten op de bestaande behoeften, die heel breed zijn. Door ook rekening te houden met de niet-milieuvoordelen van milieumaatregelen en te streven naar een fusie van belangen, kom je uiteindelijk tot een toekomstbestendige gebouwde omgeving.”

Juryvoorzitter Anke van Hal.

Jurylid Robert Koolen.

Het verduurzamen en toekomstbestendig maken van bestaande woon- en utiliteitsgebouwen is op dit moment een hot topic. Daarom was het niet moeilijk voor de initiatiefnemer van de awards, W/E Adviseurs, om het thema te bepalen: ‘Het verduurzamen van de bestaande voorraad’. Het doel van de Awards is om, net als bij de vorige succesvolle editie, organisaties te verkiezen die het beste slagen in het verwezenlijken van de actuele uitdagingen en als voorbeeld dienen voor anderen in de sector. Vorig jaar stonden diverse koplopers op het podium van de Stoomketelfabriek Deprez te Tilburg. In de tot multifunctioneel centrum gerenoveerde fabriek namen verschillende winnaars de Awards in ontvangst. In totaal waren er zes categorieën om aan deel te nemen, dit jaar zijn het er vier: gemeente en regio, woningcorporatie, bouwpartij en partij met een nul-op-de-meterrenovatieaanpak voor gestapelde bouw. In deze tweede editie nemen een juryvoorzitter en zes juryleden de taak op zich om de inzendingen te beoordelen en de best of the best te selecteren. Juryvoorzitter Anke van Hal, hoogleraar Sustainable Building and Development bij Nyenrode en Duurzaam Gebouwd-expert, zoekt naar een fusie van belangen: “Voor veel mensen is duurzaamheid min of meer een synoniem voor energie, terwijl ik juist op zoek ben naar meerdere factoren die goed

De zes juryposities worden bekleed door Jos van Dalen van het ministerie voor Wonen en Rijksdienst, Lian Merkx, manager programmateam energie bij VNG, Dennis Straat, wethouder gemeente Zaanstad, Jessie Bekkers-van Rooij, directeur Sww, Miriam Sterk, stuurgroeplid NeZer en Robert Koolen, voorzitter beleidsadviescommissie duurzaamheid Bouwend Nederland en Duurzaam Gebouwd-expert. Laatstgenoemde vindt de Nederlandse Duurzaam Bouwen Awards onder andere belangrijk voor de bouwen vastgoedsector vanwege erkenning voor goede initiatieven. “Het helpt om af en toe de schijnwerper te zetten op bijzondere projecten die zich ontworstelen aan de stroom van de middelmaat en erkenning te geven aan inspanningen van betrokken personen.” Als jurylid zal hij er in het bijzonder op letten of partijen lef en ambitie tonen. “Ik zou graag echte ambitie, samenwerking en toepassing van innovatieve oplossingen terugzien.”

Meer informatie en inschrijven Meer informatie over de Nederlandse Duurzaam Bouwen Awards 2016 vindt u op de officiële website. Hier is het mogelijk om u in te schrijven voor een van de categorieën. De Awards worden gedragen door de partners Bouwend Nederland, VNG, Aedes, Greenworks, De Ingenieur, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Ministerie van Infrastructuur en Milieu en Duurzaam Gebouwd. De uitreiking van de Awards vindt plaats tijdens Building Holland 2016, het integrale event voor de bouwen vastgoedsector.

duurzaam gebouwd | december 2015

Material Xperience Material Xperience Hét jaarlijkse materiaalevenement voor creatieve professionals Hét jaarlijkse materiaalevenement voor creatieve professionals

27–29 januari 2016 27–29 januari 2016 Ahoy Rotterdam Rotterdam Ahoy

The The future future is is here! here! Material materiaalevenement voor voor creatieve creatieve Material Xperience, Xperience, het het jaarlijkse jaarlijkse materiaalevenement professionals, van ‘The ‘The Future Future is is here’. here’. Gedurende Gedurende professionals, staat staat dit dit jaar jaar in in het het teken teken van het we je je met met meer meer dan dan 100 100 exposanten, exposanten, het driedaagse driedaagse evenement, evenement, inspireren inspireren we een natuurlijk de de nieuwste nieuwste materialen materialen uit uit een bomvol bomvol sprekersprogramma sprekersprogramma en en natuurlijk de langs, en en ontdek ontdek welke welke digitale digitale de onafhankelijke onafhankelijke Materia Materia collectie. collectie. Kom Kom langs, productietechnieken, materialen en en verassende verassende energieenergieproductietechnieken, revolutionaire revolutionaire materialen bronnen bronnen de de toekomst toekomst jou jou gaan gaan brengen! brengen!

Haal op www.materialxperience.nl www.materialxperience.nl Haal je je gratis gratis toegangskaart toegangskaart op facebook.com/materia.nl facebook.com/materia.nl

Hoofdsponsor Hoofdsponsor

@MX2016 @MX2016

In samenwerking met In samenwerking met

Mediapartners Mediapartners

Thema Prestatiecontracten 95 Algemeen Minder risicoâ&#x20AC;&#x2122;s voor corporaties met prestatiecontracten voor zonnedaken

101 Project A-label Oudlaen contractueel gegarandeerd

105 Project Prestatiecontract voor 25 jaar bezegelt toekomstbestendigheid RijswijkBuiten

109 Thematisch nieuws

xxxxxx

Voorkom onderhoud en verhoog de betrouwbaarheid van uw HVAC-installatie

DE WATERWETERS!

65 JAAR ERVARING IN DUURZAME WATERBEHANDELING

Deelstroomfilter GENO®-VARIO 3000 pakt roest, hardheid en zelfs opgelost ijzer aan. Hierdoor voorkomt u kalkaanslag en corrosie in uw verwarmingssysteem. Uw voordeel • Schade aan uw verwarmingssysteem wordt aanzienlijk beperkt • Levensduur van uw verwarmingssysteem wordt verlengd • U bespaart energie- en onderhoudskosten • Waterkwaliteit volgens VDI 2035 Bel nu en laat uw water gratis door ons analyseren! Meer informatie? Kijk voor al onze oplossingen op het gebied GENO ® -VARIO 3000

Grünbeck Waterbehandeling B.V. Zutphenstraat 65 | 7575 EJ Oldenzaal Telefoon +31 541 820903 | Fax +31 541 820904 info@gruenbeck.nl | www.gruenbeck.nl

van waterbehandeling op www.gruenbeck.nl.

Prestatiecontracten

Minder risicoâ&#x20AC;&#x2122;s voor corporaties met prestatiecontracten voor zonnedaken Prestatiecontracten worden veel toegepast in woningcorporatieland. Meestal gaat het om prestatiecontracten van schilderwerk of installaties. Maar vanwege de ambitie van meer duurzame huurwoningen bij woningcorporaties worden steeds meer daken vol gelegd met zonnepanelen. Daarmee komen prestatiecontracten voor daken met zonnepanelen steeds meer in beeld. Tekst: Harmen Weijer

Bij zonnepanelen is de verhouding materiaal-arbeid 90-10, terwijl bij het bouwen van een dak die verhouding op 50-50 zit.

duurzaam gebouwd | december 2015

GroenWest Woningcorporatie GroenWest uit Woerden is een van de corporaties die veel winst zien in resultaatgericht samenwerken in het algemeen en prestatiecontracten in het bijzonder. “Met resultaatgericht samenwerken werk je samen in de keten”, vertelt Egbert Kunst, manager vastgoed bij GroenWest. “Dat heeft als voordeel dat je de faalkosten fors weet te reduceren. Bovendien zoekt niet iedere partij vrijwel dezelfde elementen uit, zoals bij bestekken het geval is, maar werkt men nauw samen. Dat scheelt tijd en ook kosten.” Dat lang niet alle partijen hiermee werken, heeft alles te maken met een mindsetverandering die nodig is, stelt Kunst. “Het gaat om zowel een cultuurverandering als een competentieslag die gemaakt moeten worden. Bij woningcorporaties worden de verantwoordelijke mensen voor dagelijks en groot onderhoud regisseur, waar ze voorheen meer ‘politieagent’ waren. Dat vereist een verandering en daarvoor moet je competent genoeg zijn. Dat geldt trouwens ook voor de meewerkende marktpartijen.” Maar dat het loont staat volgens Kunst vast. “Het is een kwestie van risicomanagement: je legt het risico daar neer waar dit het beste kan worden beheerst. Dakspecialisten zijn dagelijks op het dak te vinden; zij weten precies wat het beste is voor daken. Zij kunnen de risico’s het best inschatten.” Een van de projecten waarmee GroenWest met Weijerseikhout net mee is gestart, betreft het project Zilverschoon in Abcoude. Het gaat hier om 73 woningen, waarvan zowel de gevel als het dak door specialisten worden vervangen en daarna beheerd. De gevel wordt gerealiseerd en onderhouden door Talen Vastgoedonderhoud en Weijerseikhout is verantwoordelijk voor het dak. “Bijzonder aan het project aan de Zilverschoon is dat we de woningen voorzien van een compleet nieuw geïsoleerd stalen dak met twaalf esthetisch ingepaste zonnepanelen”, vertelt Maickel van Haren van Weijerseikhout. “De andere zijde van het dak renoveren we op traditionele wijze door middel van renovatieelementen en dakpannen. Het is een innovatief project, met een ontwerp dat op deze manier nog weinig wordt toegepast in de woningbouw.” De proefwoning is eerder dit jaar gerealiseerd en de komende weken zullen de overige 72 woningen volgen.

december 2015 | duurzaam gebouwd

Woningcorporaties zijn druk doende hun woningvoorraad energetisch te verbeteren. Enerzijds onder druk van convenanten en andere afspraken, zoals het Energieakkoord. Anderzijds omdat steeds meer huurders er om vragen: ze willen meer comfort, lagere woonlasten en ook hun aandeel leveren in de verduurzaming van Nederland. Zonnepanelen op huurwoningen komen daarom steeds meer voor, maar wat nu als de woningcorporatie niet deze investeringen kan doen? Of te weinig kennis in huis heeft om de juiste keuze te maken?

Lonend Prestatiecontracten voor daken kunnen een oplossing zijn, stelt Maickel van Haren van dakspecialist Weijerseikhout uit Groesbeek. “Zonnepanelen zijn relatief dure producten, zeker in vergelijking met het dak: bij zonnepanelen is de verhouding materiaal-arbeid 90-10, terwijl bij het bouwen van een dak die verhouding op 50-50 zit. Als er dus iets kapot gaat aan de zonnepanelen kost het veel geld. Dan loont het voor woningcorporaties om prestatiecontracten hierover af te sluiten.” Niet in de laatste plaats omdat de huurder verwacht dat de zonnepanelen blijven werken. Die heeft er immers baat bij dat de zonnepanelen goed blijven werken, want de investering die is gedaan door de woningcorporatie wordt meestal gevolgd door een huurverhoging. Die op haar beurt weer kan worden terugverdiend met minder energiekosten, dankzij de zonnepanelen. “Dat is ook de reden dat monitoring heel belangrijk is,” stelt Van Haren. “Dat is bij prestatiecontracten – dus ook met zonnepanelen – ook logisch: als ze niet werken, wordt dat hersteld. Dankzij deze prestatiecontracten is de corporatie voor de eerstkomende 10 tot 15 jaar ontlast, terwijl ze nu nog voor ieder wissewasje hun dakspecialist belt, die daarvoor speciaal langs moet komen. Dat kan ondervangen worden door vooraf iets meer te investeren in een monitoringsysteem.”

Prestatiecontracten

Andere manier van werken Resultaatgericht samenwerken, kortweg RGS, waar prestatiecontracten onderdeel vanuit maken, is echter nog geen gemeengoed bij woningcorporaties, merkt Van Haren. “Slechts een handjevol corporaties is daar mee bezig, maar langzaam aan verschuift dat wel. Het is ook hele andere manier van werken voor corporaties, waarbij een deel van het werk binnen de corporaties extern wordt neergelegd. Niet iedereen is daarvoor klaar. Maar ook is resultaatgericht samenwerken nog lang niet bij alle corporaties bekend en dat maakt vaak ook onbemind.” Wat nog wel steeds volop gebeurt zijn aanbestedingen op basis van economisch meest voordelige inschrijving, emvi. “Het bestek – ook voor de investering van zonnepanelen – is daarbij leidend. Bij een dergelijke aanbesteding wordt dus de goedkoopste oplossing beloond, terwijl het de vraag is of deze panelen over acht of tien jaar

nog steeds goed blijven werken. Daarmee kan de corporatie op kosten worden gejaagd, enerzijds vanwege vervanging van materialen, anderzijds vanwege eventuele compensaties van huurders die meer opbrengst hadden verwacht.”

Risico’s Dat zijn risico’s die niet moeten worden onderschat, stelt Van Haren. “Er zijn veel bedrijven die zonnepanelen aanbieden, maar ik zie producten voorbijkomen waarvan ik me afvraag of woningcorporaties wel in de gaten hebben hoeveel risico ze lopen.” Die risico’s kunnen worden weggenomen door prestaties af te geven op het gehele dak. “Dan pak je niet de goedkoopste oplossing, maar die producten die het beste passen bij je prestaties en risico’s. Want je geeft wel garantie voor een juiste werking voor de periode van tien à vijftien jaar”, aldus Van Haren.

duurzaam gebouwd | december 2015

Building Holland 2016: van 22 tot en met 24 maart

Kom in contact met 10.000 professionals Duurzaam Gebouwd organiseert jaarlijks Building Holland, het integrale event voor de bouwen vastgoedsector. Na de succesvolle editie van 2014 en 2015 staat de volgende editie gepland van 22 tot en met 24 maart 2016, in RAI Amsterdam. Hier ontmoet u 10.000 bouwen vastgoedprofessionals. Geen vergelijkbare branche heeft de mogelijkheid om een bedrag van 7 miljard euro per jaar aan faalkosten te reduceren. Daarnaast kan de bouwen vastgoedsector een slag slaan als het gaat om CO2-reductie reductie en liggen er enorme groeikansen in de renovatie- en transformatiemarkt. De voorwaarden om aan deze eisen te kunnen voldoen, zijn kennis en netwerk delen, van elkaar leren en in de gehele keten beter samenwerken.

Stimuleren van verbinding in keten Het doel van Building Holland is dan ook het stimuleren van de verbinding in de hele keten, zodat er kwalitatieve,

december 2015 | duurzaam gebouwd

duurzame, slimme en efficiënte gebouwen worden (her) ontwikkeld. Ontwikkelaars, beleggers, woningcorporaties, architecten, aannemers en de overheid ontmoeten elkaar om ideeën en visies te delen en samenwerkingen aan te gaan. Beursorganisator Duurzaam Gebouwd weet met haar kennis en unieke netwerk van professionals als geen ander welke vraagstukken leven in de sector. Sinds juni 2015 heeft dit kennisplatform de organisatie van Building Holland volledig op zich genomen en treedt RAI Amsterdam op als faciliterend partner. Tijdens de vernieuwde Building Holland Xperience komen vraag en aanbod letterlijk onder één dak

Advertorial

samen met innovaties, technologie, kennis, ontmoetingen en toekomstbestendige oplossingen.

Ideale klimaat “Woningbouw is weer aan het vliegen”, merkt NEPROMvoorzitter Wienke Bodewes, die dit jaar de opening verzorgde. “In Amsterdam zijn de huizenprijzen alweer terug op het niveau van voor de crisis. Alle disciplines in de keten moeten dichter op de vraag kruipen en slimmer en duurzamer schakelen. Building Holland biedt het ideale klimaat hiervoor.” De partners van Building Holland zijn innovatieve koplopers, die het integrale samenwerken hoog op hun agenda hebben staan en duurzaam bouwen als onomkeerbare ontwikkeling beschouwen. “Building Holland is bij uitstek de gelegenheid om innovaties en samenwerkingen te laten zien en te delen met de markt”, beaamt Leon van Maurik, marketingmanager Kingspan Insulation. “Het hoge niveau van bezoekers, standhouders en het inhoudelijke programma maken Building Holland tot een voor de hand liggende plek voor ons om aanwezig te zijn. Hier kunnen we drie dagen lang praten met gelijkgestemden over de meest recente ontwikkelingen in de bouw en samen onderzoeken waar nieuwe mogelijkheden liggen.”

Groei naar 150 partners In 2016 groeit Building Holland naar 150 partners en zijn er diverse partnerpakketten beschikbaar: gouden, zilveren,

Green Tie Gala.

bronzen en innovatiepaviljoenpakketten. Partners hebben recht op deelname aan de Building Holland Xperience Tour, waar innovaties en concepten tastbaar worden. Deze tour bestaat uit een Innovatie Boulevard, gevormd door sokkels aansluitend bij de stands, en zes Concept Area’s met diverse thema’s, die verdeeld door de hallen staan gepositioneerd. Deze Concept Area’s spelen in op actuele thema’s en veelbesproken onderwerpen in de bouwen vastgoedsector, te weten ‘Duurzame Woningbouw’, ‘Gezonde Gebouwen’, ‘Zorgvastgoed’, ‘Renovatie & Transformatie’, Duurzame Scholen’ en ‘Smart Buildings’. De Concept Area’s staan op strategische locaties verspreid over de beursvloer, waardoor iedere innovatie de juiste aandacht krijgt. Hier kunnen partners van Building Holland hun innovatieconcept, -product of –dienst op een eigentijdse manier aan hun opdrachtgevers laten zien met een conceptpresentatie of een innovatievideo.

Duurzame 50 Vastgoed NL tijdens Green Tie Gala

BuildingHolland.nl Building Holland vormt dé ontmoetingsplaats voor beslissers uit de brede bouwsector. Wilt u meebouwen aan een toekomstbestendige sector? Word dan nu partner van Building Holland of bezoek ons van 22 tot en met 24 maart 2016 in RAI Amsterdam. Voor meer informatie of het aanvragen van een offerte, kunt u terecht op BuildingHolland.nl, de volledig vernieuwde website met informatie voor bezoekers, exposanten en pers. Hier vindt u ook welke bedrijven deelnemen in 2016.

Om de bezoekers van Building Holland te inspireren en te informeren, kunnen ze diverse keynotes, marketvisions, workshops en roundtables tijdens dit event bijwonen. Verdeeld over de beursvloer staan drie podia – Gaia, Nexus en Creatio – met elk een eigen programma, waar bezoekers kennis en inspiratie kunnen opdoen. Zo was afgelopen jaar onder andere de keynote van Daan Roosegaarde een enorme publiekstrekker. Naast interessante sprekers biedt Building Holland ook podium aan diverse side-events. Denk hierbij aan onder andere de prijsuitreiking van de Nederlandse Duurzaam Bouwen Award op dinsdag 22 maart. Een dag later vindt het Green Buildings Congres plaats van Corporate Facility Partners met het thema ‘Nederland als Duurzame Delta van Europa’. ’s Avonds volgt het Green Tie Gala met de uitreiking van de Duurzame 50 Vastgoed NL voor de meest invloedrijke duurzame persoon in de bouwen vastgoedsector in Nederland.

duurzaam gebouwd | december 2015

februari 2015 | duurzaam gebouwd

Prestatiecontracten

A-label Oudlaen contractueel gegarandeerd Oudlaen moest van ver komen. Het Utrechtse bedrijfsverzamelgebouw had in 2013 nog energielabel G. Met isolatie en HR++-glas kwam de sprong naar D en kregen de gebouweigenaren de smaak te pakken. Sinds kort prijkt een trotse A op het label. Tekst: Ton Verheijen

Tussen januari en juli 2015 werd het gebouw ingrijpend gerenoveerd en hopte Oudlaen door naar A. Een knap staaltje labelhopping, waarvoor een energieprestatiecontract werd afgesloten. In juli van dit jaar werd de renovatie afgerond. Een heugelijk feit, en een flinke prestatie, hoewel er van een afstandje niet zo veel veranderd is.

Neem nou de warmte- en koudebron van de nieuwe WKO-installatie. Die zitten diep in de grond verstopt onder een uit de kluiten gewassen putdeksel. Het overige deel van de installatie bevindt zich in de kelder achter slot en grendel. Ook de aansluiting op de stadsverwarming spreekt niet echt tot de verbeelding: een paar ferme buizen die in een van de technische ruimtes het gebouw

Het Utrechtse verzamelgebouw Oudlaen had in 2013 nog energielabel G.

duurzaam gebouwd | december 2015

101

De garantie op comfort wordt bekrachtigd met een backup voor noodsituaties.

binnen komen. Tot slot hebben we het geavanceerde gebouwbeheersysteem, een verzameling nullen en enen in de regelkasten en computer van de gebouwbeheerder. Geen lekker onderwerp voor op een verjaardagsfeestje. Toch kan beweerd worden dat Eneco met vlag en wimpel is geslaagd voor het ‘examen duurzaamheid’ dat het eerste halfjaar van 2015 bij Oudlaen heeft plaatsgevonden. Met de hulp van onderaannemers STB (installatiebedrijf) en ETP (leverancier van duurzame energiesystemen) kreeg Oudlaen een nieuwe WKO-installatie, die werd gekoppeld aan een grotendeels vernieuwde binneninstallatie. Daarmee garandeert Eneco een jaarlijkse energiebesparing van 30 procent, en dat voor de komende dertig jaar.

Realisatie en financiering In Oudlaen zijn twintig dienstverlenende bedrijven gevestigd die werken in de zorgsector. Zij ‘bewonen’ een pand dat eigenlijk bestaat uit drie (samengevoegde) panden, gebouwd in 1972, 1983 en 1994. Ooit was het complex, dat 15.000 vierkante meter vloeroppervlak beslaat, energetisch zo lek als een mandje. In 2013 werden aanpassingen gedaan aan de isolatie en werd HR++-glas geplaatst om een labelsprong te maken van G naar D. Het fundament was gelegd. Om door te stoten van D naar A was een ingrijpende renovatie nodig. Engineer Paul Bots van Eneco: “Het belangrijkste onderdeel was natuurlijk de WKO-installatie, bestaande uit een doublet bron met leidingwerk, een warmtepomp, bekabeling, warmtemeters, bijbehorende meet- en regeltechniek en een softwaresysteem voor realtime inzicht en monitoring op afstand. Daarnaast waren aanpassingen nodig aan de bestaande aansluiting op de stadsverwarming, die kan worden bijgeschakeld

102

december 2015 | duurzaam gebouwd

bij eventuele piekbelasting. Ook de binneninstallatie werd vernieuwd.” De doelstelling van de gebouweigenaren was helder. Zij wilden van een oud gebouw, dat eigenlijk was afgeschreven, een ‘duurzaam en onderscheidend’ kantoorgebouw maken waar mensen weer dertig jaar profijt van hebben. Van enige vrijblijvendheid was daarbij overigens geen sprake. De opdrachtgevers stelden harde eisen. De energiekosten moesten met dertig procent omlaag op basis van een vaste maandprijs. Ook wilde men de garantie op energielabel A. Woordvoerder Cor de Ruijter van Eneco (sinds kort niet meer werkzaam voor Eneco): “Daarvoor hebben we een energieprestatiecontract afgesloten. Eneco heeft het beheer en onderhoud van de installatie voor verwarming en koeling op zich genomen.” De voorinvestering van 1,5 miljoen euro kwam volledig op rekening van de Eneco Energy Service Company, dat ook het ontwerp, de realisatie en exploitatie van het energieconcept verzorgt – een zogeheten Esco-constructie. Het ontwerp wordt gestuurd op totale levensduurkosten, waarbij Eneco de volledige verantwoordelijkheid draagt voor alle technische, energetische en financiële prestaties.

De binneninstallatie Energieprestatiecontracten komen steeds meer in zwang aangezien huurders en gebouweigenaren genoeg hebben van loze beloftes, met bijbehorende onzekerheid. Een contract geeft zekerheid. Contracten kunnen worden afgesloten voor zowel renovatie als nieuwbouw. Oudlaen valt in de categorie renovatie. Wat zijn de verschillen op het vlak van de technische uitvoering? De Ruijter: “Bij een bestaand gebouw heb je te maken met een bestaande technische situatie en historische energie- en onderhoudskosten. Bij een nieuw gebouw is dat niet het geval. Energieneutraliteit is eenvoudig te halen in een nieuw gebouw. In bestaande bouw is dat vaak veel lastiger, juist vanwege die geschiedenis. Daarnaast hadden wij in Oudlaen te maken met verschillende bouwjaren en bouwdelen, wat het ook ingewikkelder maakt.” Om in een relatief oud pand als Oudlaen dertig procent energie te besparen, is een WKO-installatie met lage temperatuur verwarming (ltv) en hoge temperatuur koeling (htk) bijna verplichte kost. Om de WKO-installatie goed te laten functioneren, waren flink wat aanpassingen nodig aan de binneninstallatie. Bots: “We hadden grotere luchtbehandelingskasten nodig. Die waren zó groot dat we de technische ruimte op het dak open moesten maken om ze naar binnen te takelen.” Andere maatregelen zijn de nieuwe verwarmings- en koelingsbatterijen en frequentieregelingen die op de transportpompen en luchtbehandelingskasten worden geïnstalleerd. Verder moesten leidingen, kleppen en expansievaten worden vervangen. Alle technische mogelijkheden werden aangewend voor duurzaam ventileren, verwarmen en koelen.

Prestatiecontracten

Het vernieuwde Oudlaen: een duurzaam en onderscheidend kantoorgebouw waar mensen weer dertig jaar profijt van hebben.

De bedrijven in Oudlaen zijn voortaan verzekerd van energielabel A (bureau Search deed de inspectie) en een comfortabel binnenklimaat. Die garantie op comfort wordt nog eens bekrachtigd met een stevige backup voor noodsituaties. Tropische temperaturen of extreme kou, stroomuitval of een haperende installatie: niets aan de hand. Zowel noodkoeling als noodverwarming zijn onderdeel van de gekozen oplossing. In de gevel zijn twee koppelingen verwerkt voor het geval dat de installatie uitvalt in de zomer. Een noodkoelmachine kan dan snel worden aangesloten. En bij extreme kou kan Oudlaen terugvallen op bijverwarming via de stadsverwarming.

ESCo De combinatie van bouwen, beheren en financieren is voor Eneco Energy Service Company niet ongewoon meer. Ook Zorgcoöperatie Amstelring en de Rotterdamse Kunsthal werden met een Esco verduurzaamd. In de Kunsthal waren het bouwbedrijf Dura Vermeer en installatiebedrijf Roodenburg die samen met Eneco aan de slag gingen. Ook daar werd met een breed pakket aan bouwkundige en technische ingrepen dertig procent energiebesparing gegarandeerd, en ook daar deed Eneco de voorinvestering van 1,5 miljoen euro. De som moet door de Kunsthal over een periode van vijftien jaar worden terugbetaald uit de besparingen op energie en onderhoud.

Esco’s staan in de belangstelling omdat de eindgebruiker de energiehuishouding kwalitatief beter en goedkoper georganiseerd krijgt zonder investeringskosten te maken. Bijkomend voordeel is dat een duurzaam gebouw een betere uitstraling heeft, wat de waarde van het pand doet stijgen. Ook het uitbesteden van alle techniek heeft voordelen. De gebouweigenaren ontlasten zo de eigen organisatie en kunnen meer focussen op hun kerntaken. Dat brengt ons bij de vraag of hier sprake was van een Esco of een energieprestatiecontract. Hoe zit dat precies bij Oudlaen? Paul Bots: “Eneco heeft alle investeringen gedaan en garandeert de energiewinst. Maar we delen hier niet mee in winst of verlies van energie. Bij sommige andere Esco’s wordt ook dat er nog bij betrokken. In die zin zou het geen Esco zijn. Maar daar zijn we hier niet zo mee bezig.” Ook de huurders zal het een zorg zijn. Voor hen draait het om een comfortabel binnenklimaat: warmte en verkoeling op het juiste moment. De gebouweigenaren, tot slot, zijn verzekerd van een jaarlijkse besparing op de energiekosten van maar liefst 130.000 euro. De huurders en gebouweigenaren weten precies waar ze aan toe zijn en het milieu deelt mee in de winst. De energiebesparing van 30 procent staat voor een CO2-reductie van 95 ton per jaar en dat voor de komende vijftien jaar.

duurzaam gebouwd | december 2015

103

solid-air.nl

De hoogste standaard voor goed geklimatiseerde ruimtes

BIM READY!

Klimaatplafonds van Solid Air Met klimaatplafonds van Solid Air worden koeling, verwarming en verse lucht aangevoerd via het plafond. Dit levert indrukwekkende prestaties op. Klimaatplafonds van Solid Air worden overal toegepast, waar het belangrijk

•Hoogste comfortklasse •Dezelfde warmteopbrengst als radiatoren •Meer koelvermogen, geen tocht! •Energiezuiniger dan andere klimaatsystemen •Overal toepasbaar •Energetisch verantwoord •Lange levensduur

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air-nl

is dat mensen zich prettig voelen.

•Luchtbehandeling • Klimaatplafonds • Luchtverdeeltechniek • Brandwerende producten • Koelconvectoren

Bewust leven met ramen & deuren

ONZE HOUTEN RAMEN ZIJN IN TOPVORM <e\i^pGclj$iXd\e qàe mffiq`\e mXe 2 kurklagen met Accoya buitenschil mfc[f\e XXe [\ _ff^jk\ Yflnm\i\`jk\e mXe Ln (#' kfk ≤ '#/ N&d2K ^cXj kfk L^ '#+ N&d2B mffi \\e optimale isolatie l`k^\Yi\`[ kleurengamma fgk`dXc\ Y\jZ_\idè^ \e \\emfl[`^\ Y\[`\eè^ [Xebqà _\k veiligheids-draai-kip-beslag Xcc\ iXXdjpjk\d\e qàe m\ibià^YXXi d\k aluminium bekleding

Uw )

1,0

0,8

schuifelementen en deuren q`ae ffb c\m\iYXXi gepatenteerde profielverbindingen

\n`k_\id YmYX @e[ljki`\n\^ )'0( 9$*,)' Qfe_fm\e# K\c% "*) ' (( ++' .'' =Xo "*) ' (( ++' .'0 www.ewitherm.be

Prestatiecontracten 25 jaar garantie op opwekking en onderhoud

Prestatiecontract bezegelt toekomstbestendigheid RijswijkBuiten Aan de start van de economische crisis in 2009 was het een ware uitdaging om duurzaamheid in het gemeentelijk beleid mee te laten tellen. Toch koos gemeente Rijswijk in die tijd voor een toekomstbestendige wijk, waar bewoners nu de vruchten van plukken. Tekst: Marvin van Kempen

“Dit is een van de laatste grote gebiedsontwikkelingen binnen onze gemeente, dus laten we ervoor zorgen dat dit een wijk wordt die voor vijftig jaar staat. De gemeente, de raad en het college opperden deze gedachte. Bijzonder was dat destijds de economische neergang voor de deur stond”, blikt de directeur van het Programmabureau RijswijkBuiten Jan Brugman terug. In eerste instantie formuleerde de gemeente zelf de duurzaamheidsambities op het gebied van energie, materiaalkeuzes en meer. Na het vaststellen van de

strategie volgde een marktconsultatie en inventarisatie. “Uiteindelijk resulteerde dat in een concretisering van het plan. We onderzochten welke partijen deze ambities het beste konden invullen en wie er ook een visie op had. Samen met Dura Vermeer hebben we de ambitie compleet gemaakt.”

Aandacht van jonge gezinnen Projectontwikkelaar Sander Trouw van Dura Vermeer weet dat één element van deze visie vaak wordt uitgelicht in verhalen over de wijk RijswijkBuiten: de energieprestatie van de woningen van EPC 0,0. “Toch is dit slechts een onderdeel van duurzaamheid en zijn er veel meer maatregelen toegepast. Niet alleen in stedenbouwkundig opzicht, maar ook op het gebied van groenvoorziening en openbare voorzieningen.” Bewoners wilden aanvankelijk vooral in de wijk wonen vanwege de ligging en de prijsstelling. Pas sinds 2015 lijken bewoners en bewoners in spe expliciet te vragen naar duurzaamheid en zich te realiseren dat dit stevig bijdraagt aan zaken als comfort. “De mensen die hier wonen zijn ambassadeurs van de wijk geworden. Zij ervaren het klimaat en het energiesysteem van de woning als zeer plezierig. Iedereen ziet duidelijk de meerwaarde van deze systemen”, weet Brugman. Ook portfoliomanager Elbert Stoffer van Itho Daalderop ziet deze kanteling. “Ik denk dat de uitstraling van de wijk hier ook debet aan is. Er liggen mooie zwarte pv-panelen op de daken en mensen worden daar veel meer door getriggerd dan in 2009. Dat heeft natuurlijk weer invloed op mensen die hier langs komen en zichzelf afvragen wat dit voor hun kan betekenen.”

De EPC van 0,0 is slechts een onderdeel van duurzaamheid.

duurzaam gebouwd | december 2015

105

Prestaties garanderen voor 25 jaar De toekomstbestendigheid van de wijk komt onder andere tot uiting in de prestatiecontracten die de partijen hebben afgesloten. “Vooral op deze schaalgrootte is een EPCgarantie uniek in de markt”, vertelt Trouw. “Samen met Itho Daalderop en Klimaatgarant wilden wij met de gemeente het initiatief nemen om prestaties te garanderen voor de komende 25 jaar. Het product dat wij leveren moet zichzelf in ieder geval binnen dat tijdsbestek in stand houden.” Om de ‘prestaties’ binnen EPC te vertalen naar de praktijk, was ook een slimme financieringsconstructie nodig. “Een deel van de kostenpost hebben we in de exploitatiemaatschappij Klimaatgarant gegoten. Die is de eigenaar van de producten, die de klant op zijn beurt weer huurt. Dat hebben we expliciet gedaan om de onderkant van de koopmarkt te bereiken”, weet Trouw. Een belangrijke vraag voor de ketenpartners om te beantwoorden was hoe zij de hypotheeksom voor starters zo laag mogelijk konden houden. “Dat doen we dus door de installaties te verhuren. In de huurovereenkomst van de installaties geven we garanties op opwekking en het onderhoud voor de komende 25 jaar. Op die manier hoeven bewoners niet meer na te denken over of hun installatie wel of niet de resultaten behaalt, want die garantie ligt extern. Voor het grootste deel levert Itho Daalderop de onderdelen en de producten zijn zo afgesteld

‘De mensen die hier wonen, zijn ambassadeurs van de wijk geworden’

dat de klant zoveel mogelijk wordt ontzorgd”, verduidelijkt Trouw. De installaties zijn erop berekend om meer prestaties te leveren dan voor de EPC nodig is. Daardoor is er ruimte voor gebruikers om aanpassingen te doen aan het binnenklimaat. “Je kunt, als je daar als bewoners behoefte aan hebt, meer comfort vragen van de installaties. De klant kan zijn eigen wensen invullen, maar het is wel belangrijk om te vertellen wat de consequenties van die keuzes zijn.”

Wennen aan geen stralingswarmte Het gebruik van warmtepompen, ventilatie en vloerverwarming draagt bij aan een all-electric principe. Er is geen stralingswarmte en daar moeten bewoners volgens Stoffer soms een tijdje aan wennen. “Ten opzichte van jaren tachtig woningen zijn deze huizen veel egaler qua

‘Vooral op deze schaalgrootte is een EPC-garantie van 0,0 uniek in de markt’

106

december 2015 | duurzaam gebouwd

Prestatiecontracten

Er worden garanties gegeven op de opwekking en het onderhoud voor de komende 25 jaar.

temperatuur,. Soms duurt het even voordat bewoners daaraan wennen en daarom zie je dat de verwarming wordt opgestookt om toch het gevoel van straling te ervaren.” Om bewoners goed te informeren over het binnenklimaat en de duurzame eigenschappen van hun woning, worden bewonersavonden georganiseerd. “Tijdens deze laagdrempelige bijeenkomsten vertellen we bewoners wat zij kunnen verwachten in hun nieuwe woning en wat er technisch mogelijk is.” Trouw noemt het meenemen van de klant in de gebruiksfase het belangrijkste element van het slagen van het duurzaamheidsconcept. “Daarom belichten we knelpunten tijdens de bijeenkomsten en hebben we Merosch een tevredenheidsonderzoek laten doen, dat specifiek gericht is op het ervaren van een duurzame woning.” Door de uitkomsten van het onderzoek te analyseren, kan de bewonerservaring nog verder worden verbeterd. “Het zijn vaak lovende verhalen”, vertelt Trouw over het onderzoek, “met een aantal aandachtspunten. Zo dachten wij dat het ventilatiesysteem het meeste geluid zou produceren. Daarom hebben we een kast om het systeem gezet. Wij verzorgen het onderhoud en vervangen de filters. Vervolgens hoor je terug dat sommige bewoners juist vinden dat de warmtepomp het geluid maakt.” Stoffer: “Geluid wordt door iedereen anders ervaren. Toch

ondernemen we actie op deze verbeterpunten. Zeker in deze moderne woningen waar geluid van buitenaf slechts zeer beperkt binnendringt wordt geluid van apparatuur sneller als hinderlijk ervaren. Deze ervaring leert ons dat we hier nog meer rekening mee moeten houden tijdens het configureren van de installatie. Daarnaast is het ook één van de belangrijkste elementen in de ontwikkeling van nieuwe producten.” Tegen 2023 worden 3.500 woningen gerealiseerd in RijswijkBuiten. Brugman is vooral trots op de focus op duurzaamheid, een onderwerp dat volgens hem nog verder kan worden uitgebouwd. “Duurzaamheid in de bredere zin van het woord, en dan heb ik het bijvoorbeeld ook over tuininrichting en alles wat eromheen zit. Dat komt nu nog niet altijd helemaal tot uiting. Daar valt nog een wereld te winnen. Het is onze ambitie om alles binnen deze gebiedsontwikkeling duurzaam aan te vliegen. Daarin moeten we meer en meer investeren. En dat gaan we ook doen.”

Meer informatie over RijswijkBuiten en het actuele nieuws omtrent de wijk vindt u op RijswijkBuiten.nl en op DuurzaamGebouwd.nl.

duurzaam gebouwd | december 2015

107

Hét integrale event voor de bouw en vastgoed

Building Holland is hét 3-daagse integrale event voor de bouwen vastgoed sector. Dit jaarlijks terugkerende event vindt plaats van 22 t/m 24 maart 2016 in de RAI Amsterdam. 10.000 bezoekers en 150 standhouders komen samen om kennis te delen, te netwerken, zaken te doen en het zien & beleven van innovatieve producten en concepten. Nieuw zijn de zes Concept Area’s met diverse thema’s zoals Renovatie & Transformatie en Duurzame Woningbouw waar deze innovaties tot leven komen. Bouw mee aan een toekomstbestendige sector en word partner van Building Holland!

Partner worden

22 t/m 24 maart 2016 | RAI Amsterdam Gouden partners Building Holland zijn o.a.:

| www.buildingholland.nl | info@buildingholland.nl | 085 273 59 65

Prestatiecontracten

Verlengde samenwerking met prestatiegericht onderhoud Een verlengde samenwerking met Heras voor de levering, plaatsing en onderhoud van de periferie van het luchthaventerrein van Schiphol is een feit.

hekwerk, met daarbinnen zes kilometer aan FOD-hek en een vangnet dat moet voorkomen dat zwerfvuil op de starten landingsbanen belandt.

Heras blijft tot 2019 integraal verantwoordelijk voor levering, plaatsing en onderhoud van Amsterdam Airport Schiphol. Schiphol heeft ongeveer 26 kilometer aan

Prestatiegericht onderhoud

De verantwoordelijkheid voor het in conditie houden van de buitenbeveiliging ligt volledig bij Heras.

De overeenkomst is op basis van prestatiegericht onderhoud, waarbij de verantwoordelijkheid voor het in conditie houden van de buitenbeveiliging volledig bij Heras ligt. Deze Duurzaam Gebouwd-partner moet ervoor zorgen dat te allen tijde de hekken en poorten in goede staat verkeren. Om dit te concretiseren is een normbestek gemaakt met beschrijvingen van de installaties. Cindy van den Dungen, commercieel directeur van Heras:. “Het vertrouwen van Schiphol dwingt ons onze presentaties continu te verbeteren en tegen het licht te houden. Het illustreert onze strategie om fysieke buitenbeveiliging op het hoogste niveau te brengen en tevens ons meer op te stellen als dienstverlener en beheerder.” Ook op het gebied van innovatie en duurzaamheid wordt Heras uitgedaagd, laat sales manager Max van Haastrecht weten. “Ook dit kunnen we vanuit de vernieuwde samenwerking optimaliseren.”

Wens voor prestatiecontracten groter bij complexe omgevingen Prestatiecontracten zijn nog geen must to survive en worden vooral door opdrachtgevers met complexe omgevingen gevraagd. “Als het erg lastig is om een prestatiegarantie te geven, is de wens hiervoor des te groter. Gelukkig kunnen we als leveranciers tegenwoordig steeds meer garanderen.” Marketing en communicatie manager Rick Bruins van Zehnder deelt tijdens een Round Table over prestatiecontracten zijn marktvisie. “Wanneer wij dit soort contracten aanbieden, merken we dat onze klanten het lastig vinden om concreet te zijn in de verwachtingen. Andersom willen we graag levensduur- en prestatiegaranties geven. Om deze stap te zetten is vertrouwen nodig. Klant en leverancier moeten elkaar goed kunnen vertrouwen.” Een prestatiecontract kost de leverancier in eerste instantie geld en na ongeveer vijf jaar is winst een optie. Het gevolg daarvan is dat veel organisaties afspreken om een prestatiecontract af te spreken dat liefst zo lang mogelijk loopt. Toch is deze aanpak niet voor alle organisaties vanzelfsprekend, laat Bruins weten. “Wij focussen op klanten hebben waar we zo veel vertrouwen in hebben, dat we

contracten afsluiten voor negen maanden beheer. Daarmee wordt het voor de klant aantrekkelijk om met deze contracten te gaan werken. Het verplicht je als organisatie om aandacht te geven aan je klanten.”

Tien keer zo duur CWF (Croon Wolter&Dros Facilities)-directeur Natalie Hofman noemt de inspanning in een dergelijke constructie aan de voorkant van het proces veel hoger. “Wanneer je naar de langere termijn kijkt, loont het om keuzes op basis van de levensduurgedachte vooraf te overwegen. Toch blijft het lastig uit te leggen dat een foute keuze in het beginstadium tien keer zo duur kan zijn dan midden of achter in het proces. Dat is vaak een blokkade in organisaties waar de focus ligt op de winst op korte termijn.”

Round Table Tour Dit rondetafelgesprek was onderdeel van de Round Table Tour 2015. Over ieder rondetafelgesprek wordt een verslag gepubliceerd. Het volledige verslag van dit gesprek over prestatiecontracten leest u op DuurzaamGebouwd.nl.

duurzaam gebouwd | december 2015

109

Een tweede leven voor bestaande panden

Ongekende oplossingen voor revitalisering van leegstaande, verouderde en historische panden. DGMR maakt gebouwen weer gezond, duurzaam en veilig. Adviseurs in bouwfysica, geveltechniek, akoestiek, (brand)veiligheid en klimaatbeheersing

Arnhem | Den Haag | Drachten | Sittard

www.dgmr.nl

ONTDEK UW VOORDEEL MET

COMPLETE GEVELSYSTEMEN

YLYNTPPW

_PNSYT^NS

P^_SP_T^NS

De Groot & Visser BV Marconiweg 1 4207 HH Gorinchem T 0183-646566 F 0183-620660 E info@gv.nl

Gerard Schröder, Directeur Schröder Vastgoed:

“ Duurzaamheid laat onze gebouwen optimaal renderen”

Maak het verschil met de duurzame en energiezuinige klimaatoplossingen van Daikin

Minimale energiekosten en een maximale bezetting van zijn gebouwen. Dat zijn de resultaten die Schröder Vastgoed realiseert met het BREEAM Excellent gecertificeerde Park Phi, vertelt directeur Gerard Schröder. “De drie kantoorgebouwen van Park Phi zijn geïnspireerd op de trends van nu, zoals een efficiënt gebruik van beschikbare bronnen en energie. Het klimaatsysteem van Daikin realiseert in Park Phi een energiebesparing van 60% tot 70%, wat minder druk geeft op het milieu en de gebruikskosten verlaagt. Dat levert een duurzaam kantoor op met een snelle verhuurbaarheid. Twee voorwaarden die in de huidige markt garant staan voor een optimale bezetting en succesvolle exploitatie van een gebouw. Zo maken wij met duurzaamheid het verschil.” Kijk voor het hele verhaal op daikin.nl/ervaringen.

Daikin maakt het u steeds comfortabeler.

Algemeen

Mensen zijn het grootste kapitaal in een gebouw Een gezond binnenklimaat stond centraal bij de revitalisatie van het kantoor van Rabobank Eindhoven-Veldhoven aan de Kronehoefstraat in Eindhoven. â&#x20AC;&#x153;Sinds de renovatie zijn luchtkwaliteitsklachten verdwenen en is het energiegebruik voor klimatiseren gehalveerd.â&#x20AC;? Tekst: Marvin van Kempen

Foto: Martijn Geels

duurzaam gebouwd | december 2015

113

Het is duidelijk dat servicemanager Albert Hoogers van Rabobank Eindhoven-Veldhoven enthousiast is over de renovatie van het centraal gelegen pand. Toepassing van ionisatie heeft de kwaliteit van het binnenklimaat verbeterd. Meer dan duizend gebouwen wereldwijd zijn op deze manier al voorzien van een verbeterd binnenklimaat, waaronder kantoorpanden, zorgvastgoed, hotels en vliegvelden. Een internationaal succes, dat ook in Nederland hoge ogen gooit, sinds het concept hier twee jaar geleden werd geïntroduceerd. De ionisatietechniek van het Zwitserse bedrijf ionair zorgt voor actieve vermindering van vluchtige organische stoffen, bacteriën, schimmels en fijnstof in het binnenklimaat. De lucht wordt daardoor veel zuiverder en dus ook gezonder. Dit Rabobank-gebouw heeft dan ook een opmerkelijk goede luchtkwaliteit. “Wij kwamen met deze technologie in aanraking tijdens een studiereis naar Zwitserland”, vertelt Ploos Energieverleningdirecteur Joost Ploos van Amstel. “Daar maakten we kennis met projecten waar ionisatie met succes wordt toegepast en ervoeren we wat een betere luchtkwaliteit met gebruikers doet. Rabobank vroeg ons om een rapport van de bevindingen”, meldt Ploos van Amstel. In het vroegste stadium van de renovatie en de ambitieformulering keek de bank naar veranderingen op het gebied van inrichting en kleursetting. Al snel volgde de overtuiging dat er veel meer veranderd moest worden. Rabobank-servicemanager Hoogers: “Ook op het gebied van binnenklimaat was een grondige verbetering nodig. We hebben Ploos Energieverlening gevraagd hoe je vanuit MVO en duurzaamheid een beter binnenklimaat kunt creëren.”

Energiebesparing inherent aan ionisatie Een andere belangrijke eis bij de revitalisatie was de energiebesparing. “Dat is een van de redenen om voor ionisatie te kiezen, want energiebesparing is inherent aan het systeem”, vertelt Ploos van Amstel. “Rabobank Eindhoven-Veldhoven zocht een partij die haar kon helpen om het klimaatprogramma op orde te brengen. Cofely won de aanbesteding op basis van een plan van aanpak met concrete oplossingen om de doelstellingen te bereiken. ” Naast het plaatsen van de ionisatiemodules zijn de luchtstromen aangepakt en alle ruimtes opnieuw herverdeeld in compartimenten. Ook het gebouwbeheersysteem is aangepast naar de nieuwe ruimte-indeling en de ventilatie-installatie is opnieuw in balans gebracht. Alle werkzaamheden zijn uitgevoerd terwijl de primaire processen doorgingen, met minimale overlast voor de gebruikers van het pand. “Daar houden de duurzaamheidsmaatregelen niet op. De nieuwe vloerbedekking is van volledig gerecycled materiaal. We hebben alle TL-lampen eruit gehaald en deze vervangen door ledverlichting. Alle elementen werden uit het plafond gehaald en bij een sociale werkplaats volledig gereinigd. Daarna zijn alle componenten voor ledverlichting erin gezet. Alle bureaus zijn hergebruikt en onze bureaustoelen

114

december 2015 | duurzaam gebouwd

De installatie van ionair-modules.

‘Investering verdient zich terug door hogere arbeidsproductiviteit’ waren aan vervanging toe, dus de oude stoelen zijn teruggenomen en in onderdelen gescheiden”, laat Hoogers weten.

Financiering door Rabobank zelf De investering in een beter binnenklimaat heeft een relatief korte terugverdientijd van drie tot vier jaar. Rabobank Eindhoven-Veldhoven verzorgt zelf de financiering, maar dit vraagstuk kon volgens Ploos van Amstel ook door zijn organisatie worden ingevuld. “Binnen de dienst ‘Zero Budget Sustainability’ nemen wij het totale betaalproces en bijbehorende energiebudget van de klant

Algemeen

Business consultant Dennis Risseeuw van Cofely noemt de financieringsmogelijkheden die Ploos van Amstel aanstipt kansrijk. Hij twijfelt of dit in de vorm van een abonnement moet lopen. “Je wilt die financieringsmogelijkheden idealiter koppelen aan prestatiegaranties op het gebied van energiebesparing. Daarbij is het belangrijk dat je door een onafhankelijke derde wordt gecontroleerd om te beoordelen of de lagere energielasten werkelijk worden gerealiseerd.” Het selecteren van klimaatoplossingen varieert voor Risseeuw vanzelfsprekend van gebouw tot gebouw. “We omarmen niet zomaar elke techniek, maar inventariseren of een oplossing kansrijk is binnen een project. De kennis die in onze organisatie aanwezig is, is vooral gericht op het doorgronden van de impact van deze oplossingen op het gebouw.”

Wat is ionisatie? Ionisatie maakt lucht zelfzuiverend. Zuurstofionen komen van nature in de buitenlucht voor. De concentratie zuurstofionen is het hoogst in de bergen. Hoe lager je komt, hoe lager de ionenconcentratie. In stedelijk gebied zijn er doorgaans nog weinig over. De laatste ionen eindigen dan doorgaans in het luchtfilter van ventilatiesystemen, waardoor het zelfzuiverend vermogen van onze binnenlucht in gebouwen is verdwenen. Wat zijn ionen? Ionen zijn elektrisch aangeslagen zuurstofdeeltjes. In de natuur gebeurt dit door bijvoorbeeld watervallen, zonnestraling en wind. Ze kunnen ook actief opgewekt worden met ionair. Wat doen ionen? Ionen breken verontreinigingen in de lucht zoals VOS (vluchtige organische stoffen) en geuren af tot voornamelijk H2O en CO2. Daarnaast worden bacteriën, schimmels en virussen geïnactiveerd en vermindert de hoeveelheid fijnstof. De lucht in het gebouw wordt daardoor zuiver, hygiënisch en gezonder. Een goede luchtkwaliteit bevordert het presteren van mensen, verlaagt de kans op ziekteverzuim en leidt tot minder klimaatklachten. Het aldus gereinigde binnenklimaat kan in de meeste gevallen volstaan met minder aangetrokken buitenlucht, met behoud van de hoogste kwaliteit van de binnenlucht. Hierdoor ontstaat een aanzienlijk besparingspotentieel voor het verwarmen, koelen en ventileren van een gebouw.

over. We helpen de energiebesparende maatregelen te implementeren waardoor het energiegebruik daalt, maar blijven het oorspronkelijke energiebudget incasseren. Dat betekent het bestaande energiebudget omzetten in duurzaamheidsmaatregelen. Nu is dat hier niet gebeurd, maar het was wel een optie”, verduidelijkt hij.

Human capital Voor ionair Benelux-directeur Jeroen Posthumus is het duidelijk dat de mensen het grootste kapitaal binnen gebouwen zijn. “Wij kijken daardoor anders naar een gebouw. In het gebouw van Rabobank Eindhoven-Veldhoven werken bijna 300 medewerkers, dan weet je dat je voor bijna 10 miljoen euro aan assets in het gebouw hebt. We noemen het geen personeelskosten, maar assets, omdat mensen het belangrijkste middel voor je bedrijfsvoering vormen.” Hoogers: “Ons Planon-facility managementsysteem bevat na de upgrade praktisch geen klachten meer.” Posthumus vindt het mooi om te horen dat de klachten over het binnenklimaat zijn verdwenen. “Een betere luchtkwaliteit kun je rechtstreeks koppelen aan een hogere arbeidsproductiviteit en lager ziekteverzuim. Voor ionair draait het erom gebouwen te maken die meer geven aan de mens, waardoor medewerkers zich prettiger voelen. In publicaties als die van het World Green Building Council lees je terug dat negentig procent van je gebouwexploitatie je arbeidskapitaal is en dat een betere interne luchtkwaliteit kan leiden tot acht tot elf procent arbeidsproductiviteitsstijging. Een investering in een gezond binnenklimaat is daarom eigenlijk vanzelfsprekend.” Rabobank Eindhoven-Veldhoven wil de opgedane kennis over de verbetering van het binnenklimaat delen met partijen die geïnteresseerd zijn in een soortgelijke renovatie. “We krijgen nu van andere gebruikers de vraag of ze mogen kijken wat deze techniek voor hen kan betekenen. Het is bijzonder dat we op deze manier als koploper fungeren. Hier worden innovatieve technieken toegepast die je in Nederland nog niet vaak ziet en daar is men nieuwsgierig naar. Een kijkje nemen in de keuken van een ander om het vervolgens zelf toe te passen, is natuurlijk kennisdeling in optima forma.” Posthumus: “Praktisch alle gebouwen kunnen op deze manier gezonder en energiezuiniger worden. Budget hoeft daarin geen beperking te vormen. Het is een kwestie van de juiste marktpartijen bij elkaar brengen en de krachten te bundelen. Dit project is daar een heel mooi voorbeeld van en daar zijn we trots op.”

duurzaam gebouwd | december 2015

115

40%

DYKA Ultra-3 Recyline buizen met 40% recyclaat In veel projecten is duurzaamheid een belangrijk aspect geworden bij het kiezen van materialen. DYKA produceert leidingen waarin gegarandeerd 40% recyclaat wordt gebruikt conform het KIWAcerďŹ caat. PVC kan tot zeven keer gerecycled worden zonder enig kwaliteitsverlies. DYKA Ultra-3 Recyline is de perfecte kunststof buis om duurzame riolering- en afwateringssystemen te realiseren. Wilt u meer weten? Bezoek onze website www.dyka.nl of bel ons voor meer informatie T 0521 534 911.

www.dyka.nl

Algemeen

Sloopmateriaal en warmtenet verduurzamen Diemense woonwijk Voormalig kantorenpark Bergwijkpark in Diemen transformeert in een nieuwe duurzame woonwijk. Oud sloopmateriaal wordt waar mogelijk hergebruikt en met de aansluiting op de al bestaande stadswarmteleiding wordt voor acceptabele kosten een grote efficiency-slag gemaakt. Tekst: Lynsey Dubbeld, Leene Communicatie. Beeld: Jorrit Lousberg

Het Bergwijkpark in Diemen was jarenlang een troosteloos terrein waar tachtig procent van de kantoren en bedrijfspanden leeg stond. De gemeente besloot in 2007 om 150.000 m2 kantoorruimte uit de markt te nemen om de leegstand te verminderen en de ontwikkeling van woningen te stimuleren. “Door de leegstand had Bergwijkpark te maken met sociale onveiligheid. De verbetering van het woonklimaat was een belangrijke aanleiding om iets aan het gebied te doen”, zegt projectmanager Rinze van Veen van de gemeente Diemen. “Daarnaast is duurzaamheid een overweging geweest in de plannen voor (ver)nieuwbouw. Misschien niet altijd als hoofdaccent, maar wel als belangrijke factor. Daarbij speelde mee dat de gemeente binnenstedelijk wilde herontwikkelen in plaats van uitbreiden buiten de stadsgrenzen. Dat betekent bijvoorbeeld dat geprobeerd is om waar mogelijk bestaande bouw te hergebruiken.”

Hergebruik van sloopmateriaal Het beoogde hergebruik kreeg vooral vorm in de eerste fase van de transformatie van Bergwijkpark. Een cluster kantoorgebouwen is omgebouwd tot Campus Diemen Zuid. Op het terrein zijn 939 appartementen voor studenten gerealiseerd in vijf gebouwen, met daarbij voorzieningen zoals winkels, horeca en sport. Als onderdeel van de tweede fase van de herontwikkeling van Bergwijkpark is in de zomer van 2015 het startsein gegeven voor de bouw van zo’n 3.000 woningen. Onder de noemer Holland Park ontwierp architect Sjoerd Soeters – in de sfeer van het Amsterdamse Java-eiland en de Kopenhaagse buurt Sluseholmen – een wijk met grachten en een park. “In Holland Park gaat het om sloop en nieuwbouw”, legt Van Veen uit. “De indeling van de gebouwen en bouwkwaliteit waren niet geschikt voor renovatie.” In Holland Park speelt hergebruik wel op een andere manier een rol, vertelt ontwikkelaar Richard Deckers van Snippe Projecten, dat Holland Park ontwikkelt. “Sloopmateriaal wordt zoveel mogelijk lokaal hergebruikt. Zo worden beton en steen ter plekke vermalen tot puin en

vervolgens hergebruikt binnen en buiten het project. Beton en metselwerk hebben een nieuwe bestemming gekregen als fundering van de bouwwegen en de definitieve straten. Koper, aluminium en staal zijn beschikbaar voor omsmelting en hergebruik. Zo heeft duurzaamheid een financieel voordeel: de grondstoffen die je hier creëert, hoef je niet opnieuw in te kopen en te transporteren.”

Stadswarmte als kernfactor “We proberen zo veel mogelijk rekening te houden met duurzaamheid”, zegt ook Lars van Engelen, assetmanager van Snippe Projecten. “Ons motto is: waar duurzaam kan, doen we het. Maar duurzaamheid is altijd een middel, niet een doel op zich.” Deckers vult aan: “Nieuwbouwwoningen worden sowieso duurzamer, omdat de normen steeds worden aangescherpt. En energiebesparende ledverlichting in het openbaar gebied blijkt voor een aantal plekken in Bergwijkpark een hele goede keuze.” Voor de gemeente is de aanwezigheid van stadswarmte in Bergwijkpark een kernfactor in de verduurzaming van het gebied. De aansluiting van Campus Diemen Zuid en Holland Park op het warmtenet lag voor de hand, meldt Van Veen. “De leidingen lagen er en enkele kantoren waren al aangesloten. Bovendien hadden we goede ervaringen met stadswarmte in Diemen.” Van Engelen vult aan: “Stadswarmte is duurzaam en gunstig voor het energieverbruik in de woningen. We hebben bovendien bewust gekozen om gebruik te maken van een techniek die al jaren bestaat en een leverancier die robuust is. We willen de zekerheid hebben dat de energieleverantie helemaal goed verloopt.”

Realistische duurzame agenda De eerste twee fasen van Holland Park bestaan uit 1.800 woningen, die allemaal worden aangesloten op stadswarmte. In de laatste fasen volgen nog eens 1.200 woningen. Het ligt voor de hand dat hier ook stadswarmte komt, ook al zijn hierover nog geen afspraken gemaakt, zeggen de betrokken partijen. “Op het moment dat er nieuwe woningen worden

duurzaam gebouwd | december 2015

117

www.recticelinsulation.nl Vraag nu ons gratis passiefhuisboek aan op: www.recticelinsulation.nl LU ILRPQR OPLY VVR OL[ Ä ST KVJ\TLU[ V]LY KL THZZPLM WHZZPLM IV\^]PZPL

Massief passief bouwen van Recticel Insulation fascineert. Het woonzorgcomplex van Mijande Wonen in Vroomshoop is gebouwd volgens de bouwvisie ”Massief passief bouwen” van Recticel Insulation. Een visie die in Nederland voor het eerst werd toegepast in het multifunctionele woonzorgcomplex Nimmerdor te Grijpskerke in Zeeland. In beide projecten ligt de actieve energievraag enorm laag en zorgt de constante binnentemperatuur voor een ongekend wooncomfort. Massief passief bouwen is een avontuur waar iedereen steeds enthousiaster van wordt. Recticel Insulation biedt dan ook de beste polyurethaan isolatieproducten voor een passiefhuis. Heeft u plannen voor een economisch en ecologisch voordelig passief project? Mail voor een afspraak met een van onze adviseurs naar: vanderhoek.roland@recticel.com. Of kijk voor meer informatie op de site: www.massiefpassief.nl

Projectmanager John Hutten van Mijande Wonen: “Het is een mooie ontwikkeling…” Na een bezoek aan het wooncomplex Nimmerdor in het Zeeuwse Grijpskerke was Mijande Wonen overtuigd. John Hutten: “De bewoners daar zijn heel tevreden over het comfort. Dankzij de balansventilatie met warmteterugwinning is het volgens hen ‘altijd lente in huis’. Het is een mooie ontwikkeling, ook dankzij het almaar groeiende enthousiasme van iedereen die bij dit project is betrokken. Het is een prestigeslag geworden, en iedereen ziet hoe belangrijk intensieve samenwerking is om er een succes van te maken.”

Deze advertentie is verrijkt met Layar®, zodat u met de Layar-app meteen naar extra informatie wordt doorverwezen. www.recticelinsulation.nl

Algemeen

Leerervaringen

De warmtebuffer bij de electriciteitscentrale van Nuon is vijftig meter hoog.

Welke lessen leveren de ervaringen in Bergwijkpark als het gaat om het realiseren van betaalbare, duurzame bouw in een stedelijk herontwikkelingsgebied? “Onze leerervaringen hebben vooral te maken met de verhouding tussen gemeente en markt”, zegt Van Veen. “Ons uitgangspunt was dat we zo veel mogelijk wilden doen met bestaande gebouwen om tot een goede wijk te komen. De precieze invulling van de ruimte hebben we echter niet vooraf vastgelegd. Wij hebben de ontwikkelaar de optie van stadsverwarming aangedragen. Dat past bij hoe wij onze rol zien: wijzen op de mogelijkheden voor duurzame keuzen. Natuurlijk al in een vroeg stadium, voordat onomkeerbare besluiten zijn genomen.” Kerstel vult aan: “Een les voor andere projecten en gemeenten is dat stadswarmte blijkbaar heel goed past in de duurzame bouw van een nieuwe woonwijk. Een ontwikkelaar die betaalbare woningen wil bouwen, kan met stadswarmte op een economisch verantwoorde wijze milieuvriendelijke warmte voor grote aantallen woningen realiseren.” Tot nu toe werd nogal eens getwijfeld of stadswarmte rendeert voor nieuwbouw, omdat de warmtevraag van nieuwe woningen steeds lager komt te liggen. “Maar de prijs van stadswarmte is echt concurrerend”, meldt Kerstel. “De keuze voor aansluiting op het warmtenet ontzorgt de ontwikkelaar. Een ontwikkelaar kan erop rekenen dat – zelfs bij grote projecten – stadswarmte een betrouwbare bron voor verwarming en warm tapwater is.”

Toekomstbestendig

Stadswarmte past goed in de duurzame bouw van een nieuwe woonwijk.

gebouwd, komen verschillende opties naar voren om een duurzame verwarmings- en tapwatervoorziening te realiseren. In Bergwijkpark gaat het om een groot aantal, compact gebouwde woningen, in een gebied waar stadswarmte beschikbaar is. Dat maakt stadswarmte voor ontwikkelaars een aantrekkelijke optie”, zegt projectontwikkelaar Steven Kerstel van Nuon. “Holland Park is een goed voorbeeld van hoe je een grootschalige transformatie met een realistische duurzame agenda aanpakt.” Van Engelen onderkent dat realisme. “Het project draait om een goede prijs-kwaliteitverhouding voor kopers die maximaal 250.000 euro kunnen betalen voor een woning in de buurt van Amsterdam. Extra duurzame maatregelen verhogen de prijs. De ervaring leert dat klanten duurzaamheid een pre vinden, maar hiervoor niet extra willen betalen.”

Met de ontwikkeling van Holland Park krijgt Diemen er de komende jaren naar verwachting 7.000 inwoners bij. Dat betekent nogal wat voor een gemeente met een inwoneraantal van ruim 26.000. “Stadswarmte is en blijft voor ons een belangrijke optie bij nieuwbouw”, zegt Van Veen. “We kijken natuurlijk ook naar de kansen van zonne-energie. Stadswarmte spreekt ons aan, omdat de infrastructuur aanwezig is. Maar ondertussen zijn er misschien wel systemen die meer milieuwinst opleveren.” “Vaak wordt stadswarmte weggezet als minder duurzaam of minder toekomstbestendig”, reageert Kerstel. “Maar met stadswarmte bespaart een huishouden gemiddeld vijftig procent CO2 ten opzichte van een HR-ketel." Ook in de toekomst kan stadswarmte een duurzame optie blijven, stelt hij. “Het stadswarmtenetwerk is een toekomstbestendige infrastructuur waarop allerlei duurzame bronnen kunnen worden aangesloten. Nu doen we dat al met zonne-energie, bijvoorbeeld vanuit het zoneiland in Almere. In de toekomst valt te denken aan diepe geothermie, waarbij op een diepte van drie kilometer (of meer) naar warmte wordt geboord. Het leidingenstelsel van het stadswarmtenetwerk verduurzaamt zo de warmteleverantie, zonder dat er iets hoeft te veranderen aan installaties in woningen en andere gebouwen.”

duurzaam gebouwd | december 2015

119

Aangenaam .

Verwarmen Ventileren Koelen Energie besparen

Grip op een gezond en energiezuinig binnenklimaat. Aangenaam leren

www.klimaatgroepholland.nl

Gezond en duuzaam wonen betaalbaar maken

Bezuidenhoutseweg 161 2594 AG Den Haag Tel: 085-273 6990 info@dutchhousingcompany.com www.dutchhousingcompany.com

WWW.DUTCHHOUSINGCOMPANY.COM

Algemeen

Transformatie en parkeren Tijdens het seminar van Holla Advocaten over transformatie van vastgoed zijn we ingegaan op de mogelijkheden voor transformatie, die het Besluit omgevingsrecht (Bor) sinds 1 november 2014 biedt. Daarbij stonden we stil bij artikel 4 lid 9 van bijlage II bij het Bor: het zogeheten transformatieartikel. Tekst: Bart de Haan, advocaat Holla Advocaten

Dit artikel hebben we het transformatieartikel genoemd, omdat met deze bepaling relatief snel en eenvoudig tot een wijziging van het planologisch toegestane gebruik van een pand en het daarop aansluitend terrein kan worden gekomen. In deze column behandel ik hoe moet worden omgegaan met het parkeren als wordt besloten tot de wijziging van het planologisch gebruik met behulp van artikel 4 lid 9. Bart de Haan.

duurzaam gebouwd | december 2015

123

Daarbij ga ik in op twee situaties: 1) de situatie dat ten behoeve van de transformatie wordt gebouwd. 2) de situatie dat ten behoeve van de transformatie niet wordt gebouwd.

Transformatie met bouwactiviteiten Stel, het plan is om een kantoorpand te transformeren naar appartementen. Dan is het waarschijnlijk dat er bouwactiviteiten nodig zijn om de appartementen te realiseren. In theorie kunnen deze bouwactiviteiten vergunningvrij zijn op grond van artikel 3 lid 8 van bijlage II bij het Bor: ‘Een verandering van een bouwwerk, mits wordt voldaan aan de volgende eisen: a. geen verandering van de draagconstructie, b. geen verandering van de brandcompartimentering of beschermde subbrandcompartimentering, c. geen uitbreiding van de bebouwde oppervlakte, en d. geen uitbreiding van het bouwvolume.’ In deze casus ga ik ervan uit dat het bouwen op zichzelf niet vergunningvrij is, omdat in ieder geval de (sub) brandcompartimentering zal wijzigen. Daarnaast geldt op grond van artikel 5 lid 1 van bijlage II bij het Bor, dat bij toepassing van artikel 3 lid 8 het aantal woningen niet mag toenemen. Voor het bouwen is dus een omgevingsvergunning benodigd.

Parkeren op eigen terrein In zo’n geval is het goed te realiseren dat in het kader van de toetsing van de activiteit bouwen (de bouwvergunning) getoetst moet worden aan het bestemmingsplan, het bouwbesluit, redelijke eisen van welstand en de bouwverordening. Bij de toets aan de bouwverordening komt het parkeerartikel aan bod (artikel 2.5.30), dat voorschrijft dat parkeren ten behoeve van de nieuwe functie dient plaats te vinden op eigen terrein. De meeste gemeenten maken gebruik van parkeerkencijfers van het kennisplatform CROW om te bepalen welke minimale en maximale parkeerbehoefte een bepaalde functie met zich meebrengt. Zo is de theoretische parkeerbehoefte relatief eenvoudig te bepalen. De gemeente kan over de band van de omgevingsvergunning voor het bouwen dus een parkeereis stellen aan de nieuwe functie, na transformatie. In het voorbeeld dat er na transformatie twintig appartementen worden gerealiseerd en een parkeernorm van één parkeerplaats per appartement is voorgeschreven, kan de gemeente eisen dat twintig parkeerplaatsen op eigen terrein worden gerealiseerd. Of toch niet? Uit jurisprudentie van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State volgt dat bij vervangende nieuwbouw slechts rekening hoeft te worden gehouden met de toename van de parkeerbehoefte als gevolg van het te realiseren bouwplan ten opzichte van de reeds bestaande behoefte vanwege het te slopen pand.

124

december 2015 | duurzaam gebouwd

Toename parkeerbehoefte? Zoals de Afdeling eerder heeft overwogen in de uitspraak van 28 juli 2004 in zaak nr. 200400798/1, behoort bij de beoordeling of wordt voorzien in voldoende parkeergelegenheid alleen rekening te worden gehouden met de toename van de parkeerbehoefte als gevolg van het realiseren van het bouwplan. Een eventueel bestaand tekort kan als regel buiten beschouwing worden gelaten. Uit de uitspraak van de Afdeling van 29 maart 2006 in zaak nr. 200504312/1 [waaruit bleek dat bij de verlening van een vrijstelling en bouwvergunning voor de bouw van een winkelruimte met drie woningen op het perceel, door de gemeente onvoldoende draagkrachtig was gemotiveerd dat het bouwplan voorzag in de benodigde parkeervoorzieningen, red.] volgt dat dit bij, zoals in dit geval, vervangende nieuwbouw inhoudt dat slechts rekening dient te worden gehouden met de toename van de parkeerbehoefte als gevolg van het realiseren van het bouwplan ten opzichte van de reeds bestaande parkeerbehoefte vanwege het te slopen pand. Voor het bouwplan met betrekking tot de winkel dient derhalve slechts rekening te worden gehouden met de toename van de parkeerbehoefte als gevolg van de uitbreiding van de winkeloppervlakte, zijnde naar niet in geschil is 5 m2. De rechtbank heeft dit niet onderkend. Ook bij transformatie geldt dat in beginsel alleen de toename van de parkeerbehoefte moet worden gelenigd. In het voorbeeld dat de theoretische parkeerbehoefte van de oude kantoorfunctie tien parkeerplaatsen bedraagt en de nieuwe parkeerbehoefte vanwege de appartementen twintig, dient de initiatiefnemer dus slechts tien parkeerplaatsen op eigen terrein aan te leggen.

Transformatie zonder bouwactiviteiten Maar hoe wordt het parkeren gereguleerd als met de transformatie geen vergunningplichtige bouwactiviteiten gemoeid zijn? In zo’n geval vindt immers geen toets aan (het parkeerartikel in) de bouwverordening plaats. Stel, een bestaande bedrijfshal wordt, al dan niet tijdelijk, omgezet naar een winkel of pop-up restaurant. De bouwactiviteiten vinden alleen inpandig plaats en kwalificeren als vergunningvrij onder artikel 3 lid 8 van bijlage II bij het Bor. Voor de gebruikswijziging wordt gebruik gemaakt van het transformatieartikel 4 lid 9. Gelet op de nieuwe functie, afgezet tegen de oude, ligt het in de lijn der verwachting dat er meer parkeerbehoefte zal ontstaan. Maar de gemeente kan geen parkeereis stellen, aangezien in het bestemmingsplan niet is voorzien in parkeerregels. Op welke manier kan nu alsnog bewerkstelligd worden dat er qua parkeren geen onaanvaardbare situaties ontstaan?

Geen verplichting, wel bevoegdheid Allereerst wijs ik op de mogelijkheid om ook het gebruik van het bij het pand aansluitend terrein te wijzigen. Wat als aansluitend terrein moet worden aangemerkt, is niet helemaal duidelijk. Maar het is voorstelbaar dat een fysieke

Algemeen

Parkeerdek bij de Universiteit Twente.

uitbreiding van het aansluitend terrein niet meer voldoet aan het criterium, omdat dan niet alleen het bij het pand aansluitend terrein moet worden gewijzigd, maar ook terrein dat aanvankelijk niet aansloot. De vraag is of in zo’n situatie wordt voldaan aan artikel 4 lid 9. Ook als dat wel het geval is: gebruikmaking van artikel 4 lid 9 is geen verplichting, maar een bevoegdheid. Kort gezegd kan de gemeente dus besluiten om medewerking aan het initiatief te weigeren, omdat de parkeerbehoefte van de

Het ‘transformatieartikel’ Artikel 4 lid 9 luidt als volgt: ‘Het gebruiken van bouwwerken, eventueel in samenhang met bouwactiviteiten die de bebouwde oppervlakte of het bouwvolume niet vergroten, en van bij die bouwwerken aansluitend terrein, mits, voor zover gelegen buiten de bebouwde kom, het uitsluitend betreft een logiesfunctie voor werknemers.’

nieuwe functie niet op eigen terrein kan worden gelenigd en er hierdoor een te grote druk op de openbare ruimte komt te liggen.

Voldoen aan parkeernormen De conclusie is dat het parkeren altijd in de afweging kan worden betrokken, of er nu gebouwd wordt of niet. Bij het bouwen geldt wel dat slechts de toename van de parkeerbehoefte gelenigd hoeft te worden. Kort wijs ik er nog op dat voor bestemmingsplannen van na 29 november 2014 de parkeerregels uit de bouwverordening van rechtswege vervallen. Daarvoor geldt dat in het bestemmingsplan parkeerregels moeten worden opgenomen. Ook als niet wordt gebouwd ten behoeve van een transformatie, kan in nieuwe bestemmingsplannen worden geregeld dat aan parkeernormen moet worden voldaan, door deze niet alleen op te nemen in de bouwregels van een bestemmingsplan, maar ook in de gebruiksregels. Voor oude plannen geldt dat het parkeerartikel uit de bouwverordening nog tot 1 juli 2018 geldt.

duurzaam gebouwd | december 2015

125

Wat SigmaCare onder de streep oplevert.

Resultaatgerichte samenwerking leidt tot vlekkeloze uitvoering. Renovatieopdracht van 252 ﬂatwoningen in de Haarlemmermeer brengt BAM Woningbouw samen met SigmaCare. SigmaCare adviseert, bewaakt samen met BAM het proces, en informeert bewoners over kleur en aanpak. Het proces loopt zo soepel dat het project binnen de tijd en het budget is gerealiseerd. Dát levert SigmaCare dus op: een vlekkeloos proces. En een ﬁjne buurt. Ga voor de case naar sigma.nl/sigmacare.

is het expertisecentrum van Sigma Coatings, waarin we al onze kennis op het gebied van langetermijn-vastgoedonderhoud, verﬁnnovatie, kleur en duurzaamheid samenbrengen. We zijn een kennispartner voor vastgoedonderhoudsbedrijven, corporaties en zorgen onderwijsinstellingen die zorgt voor een positieve impact op het maatschappelijke én het ﬁnanciële rendement van vastgoed. Wilt u meer weten over de toegevoegde waarde van SigmaCare? Ga naar sigma.nl/sigmacare.

Uw resultaat telt. Sigma.

Y G R E N E K C E H C

Ontdek uw verborgen besparingskansen LAAT EEN ENERGY CHECK DOEN EN ONTDEK UW BESPARINGSKANSEN OP ENERGY.GRUNDFOS.COM/NL

Meet the energy challenge

N W

Algemeen

Energiezuinige eenvoud in Ermelo Een nieuwbouwwoning met een energierekening die onder de streep op nul eindigt. Wie wil dat nu niet? In het Gelderse Ermelo kunnen ze erover meepraten. Daar werd half september de Nul op de Meter woonwijk Groevenbeek-Noord officieel geopend. Het betreft een van de eerste grootschalige energieneutrale woonwijken van ons land. “Ik durf wel te stellen dat dit de meest energiezuinige woonwijk van Nederland is”, klinkt de projectontwikkelaar trots. Tekst: Ton de Kort, Beeld: JPS

Prijsvraag

Burgemeester André Baars en Maxime Verhagen knippen het lintje door.

Wethouder Jan van den Bosch van de gemeente Ermelo steekt niet onder stoelen of banken dat GroevenbeekNoord op een gewilde locatie is gebouwd. “De wijk ligt aan de rand van de bebouwde kom, tegen bos en hei aan. Daar stond ooit een tijdelijke school. Toen die verdween, viel de grond vrij.” Dat bood de gemeente Ermelo, die ernaar streeft om in 2035 klimaatneutraal te zijn, gelegenheid om meerdere doelstellingen tegelijk te realiseren. Van den Bosch: “Wij wilden duurzaam bouwen, als voorbeeldproject, om in de regio te laten zien dat het zo dus ook kan. Daarnaast wilden we werk maken van onze ambities richting 2035 én er was in Ermelo dringend behoefte aan betaalbare koopwoningen.” Al die elementen zijn in Groevenbeek-Noord samengekomen.

De 39 starterswoningen die er zijn gebouwd, variëren in prijs van 161.000 tot 179.000 euro, vrij op naam. “De grond was gemeentegrond, stond voor nul in de boeken”, verduidelijkt Van den Bosch. “Dit was dus een uitgelezen plek om betaalbare woningen te bouwen, waarbij voor ons voldoende was dat het exploitatieresultaat op ‘0’ zou sluiten.” In 2013 startten de voorbereidingen. Er waren drie duidelijke uitgangspunten: “Duurzaamheid, betaalbare woningen en de bouw moest ten goede komen aan het lokale bedrijfsleven”, somt de wethouder op. Er werd een prijsvraag uitgeschreven en die werd gewonnen door Van Wijnen uit Harderwijk, dat voorheen onder de naam BIMO Bouw nog in Ermelo was gevestigd. “Zij zagen dit ook als een enorme kans om te innoveren. Er is vanaf dag één buitengewoon goed overlegd en samengewerkt.” Van Wijnen betrok regionale bedrijven als Greenteq Solutions uit Ermelo en 4D Architecten uit Nijkerk nadrukkelijk bij het project. Projectontwikkelaar Cris Zijlmans van Van Wijnen spreekt van een “eerlijk energieconcept”. “De gemeente heeft een ambitie neergelegd en wij zijn daar nog overheen gegaan. We hebben van losse ambities een eenduidig concept gemaakt. Dit was voor ons een unieke mogelijkheid om alle kennis op het gebied van duurzame bouw in de praktijk te brengen. Er is vanuit technische duurzaamheid en vanuit sociale duurzaamheid geredeneerd.” Van Wijnen wilde nadrukkelijk een verbinding leggen in bewustwording, ook ná de oplevering. “We hebben in samenwerking met de bewoners hardware in de woning geplaatst om geanonimiseerd op afstand het verbruik en de opwekking per woning real-time uit te lezen. Dat is onderverdeeld in verwarming, ventileren, warmwateropwekking en regulier huishoudelijk verbruik. Zo kunnen we het uitgangspunt

duurzaam gebouwd | december 2015

129

solid-air.nl

Elke luchtbehandelingskast van Solid Air is uniek

BIM READY!

Bij Solid Air Luchtbehandeling doen we niet aan

Solid Air is ook de bedenker en producent van

standaardoplosingen. Ieder apparaat is uniek,

Aeolus, de enige compacte HR wtw-unit die

omdat iedere klantvraag dat ook is. Wij leveren

werkelijk compleet en geheel stekkerklaar wordt

modulaire luchtbehandelingskasten op maat,

geleverd. Tel +31 20 696 69 95

al of niet met generatieve wtw op basis van

mail@solid-air-nl

adiabatische koeling.

•Luchtbehandeling • Klimaatplafonds • Luchtverdeeltechniek • Brandwerende producten • Koelconvectoren

W. www.hermanstechniek.nl

E. energy@hermanstechniek.nl

T. +31(0)10 - 524 1000

Algemeen

“We hadden dit project makkelijk drie keer kunnen verkopen.”

van Nul op de Meter in de praktijk toetsen. Dit gaat voor ons verder dan ‘stenen stapelen’. We zien het echt als een proeftuin.” Zijlmans ziet de betrokkenheid bij de kopers. “Die hebben een volwaardige woning, met een enorm goed geïsoleerde schil. Je kunt de woning bij wijze van spreken met een tosti-ijzer verwarmen.”

Eenvoud De belangstelling voor de woningen was overweldigend. “We hadden dit project makkelijk drie keer kunnen verkopen”, stelt Van den Bosch. Zijlmans onderschrijft dat: “Als deze woningen 15.000 tot 20.000 euro duurder waren geweest, waren ze óók weggegaan.” Zowel gemeente als bouwer roemen de simpele basis van het project. De wethouder: “Het is een heel eenvoudig plan, maar dat maakt het ook zo mooi. Het blinkt uit door simpelheid. Het is niets meer dan een optimale isolatieschil (passiefhuisprincipe) én zonnepanelen. De verwarming gebeurt met luchtverwarming en warmwaterbereiding door middel van een intelligente boiler. Zo simpel is het. Waarom gaan we dit niet vaker doen in Nederland?” Ook Zijlmans is enthousiast: “Het is geen hogere wiskunde. Het werkt gewoon”, klinkt het nuchter. “We hebben gekeken naar volwaardige woningen voor starters. Daarop hebben we het concept van duurzaamheid losgelaten, waarin we de schil optimaal isoleren en de inzet van installaties zoveel mogelijk beperken.”

Van den Bosch is trots op het feit dat 26 van de 38 verkochte woningen naar bewoners van jonger dan dertig jaar zijn gegaan, die ook nog eens een binding met Ermelo hebben. Een aantal van hen maakte gebruik van de starterslening. De 39e woning wordt pas later verkocht. Die doet de komende tijd dienst als modelwoning, voor geïnteresseerde partijen. Die zijn er volop. Van den Bosch: “De bouwwereld begint het nu door te krijgen en ook gemeenten in de regio, zoals Nunspeet, Putten en Nijkerk, kijken met aandacht mee. Randvoorwaarde voor gemeenten is dat ze de grondprijs laag moeten houden.” Zijlmans vult aan: “Alle leveranciers en partners laten zich in die modelwoning van hun beste kant zien. Die woning geeft als het ware een kijkje onder de motorkap.” Het bouwproces op Groevenbeek Noord duurde zeven maanden en verliep voorspoedig. Van den Bosch sluit een nieuw Nul op de Meter project in zijn gemeente niet uit: “We hebben het wiel nu uitgevonden, weten hoe het werkt. Ik wil dit dolgraag herhalen.” Dat is volgens Zijlmans zeker mogelijk: “Dit is een goed concept. Er is markt voor. Wij zijn al verschillende modellen aan het door-engineeren, op basis van onze ervaringen in Ermelo. Het concept en onze aanpak zijn te kopiëren. Sterker nog: dit kan in heel Nederland.”

duurzaam gebouwd | december 2015

131

Gebouwen met ionair速 hebben een zuiver binnenklimaat. Een goede luchtkwaliteit draagt bij aan betere prestaties en een lager ziekteverzuim. ionair速 is geschikt voor zowel nieuwe als bestaande klimaatsystemen en levert naast een fris klimaat tot wel 50% energiebesparing op. Neem contact met ons op! . + 31 88 234 0567 . info@ionair.com . www.inonair.nl

Interview

‘Langere cyclus levert rendementsvoordeel op’ Corporaties, zorgen onderwijsinstellingen hebben relatief weinig financiële middelen beschikbaar, maar moeten steeds meer aan het eigen vastgoed doen. “Daarom richten we onderhoud zo efficiënt mogelijk in, zodat corporaties, zorgen onderwijsinstellingen meer middelen en aandacht overhouden voor hun primaire processen.” Tekst: Marvin van Kempen

Strategisch-vastgoed-adviseur Bart Eissens van PPG Industries is het gewend om met opdrachtgevers als corporatie- en schoolbesturen en zorginstellingen aan tafel te gaan. Hij merkt dat zij steeds vaker op rendement en Total Cost of Ownership (TCO) sturen. “Gelukkig maar”, vertelt hij, “want op dat vlak is nog een flinke winst te behalen.”

PPG Industries staat in de bouwen vastgoedsector bekend als marktleider op het gebied van verven en coatings, waarbij Sigma Coatings in Nederland het vlaggenschip is. De totale omzet is meer dan 15,4 miljoen USD. Ruim 500 miljoen USD wordt in Research & Development geïnvesteerd. We kunnen dus met recht spreken van een innovator. “Soms ook in takken waarin mensen dat niet verwachten, zoals chemicaliën, glasproducten, glasvezel en optische producten. De kans is groot dat als er ergens een toplaag overheen gaat, van vliegtuigen, auto’s tot en met houten kozijnen, dat ons bedrijf daar een aandeel in heeft.” Hij herinnert zich een tijd waarin bouwpartijen een gebouw neerzetten of renoveerden en er vervolgens niet meer naar omkeken terwijl de verhouding van de kosten van een gebouw gemiddeld 1:5:200 zijn: de kosten voor respectievelijk het ontwerp, de bouw en het onderhoud. Aannemers hoefden in principe niet na te denken over de kosten van het onderhoud vanwege de beperkte uitvraag. “Verleden tijd. Tegenwoordig wordt er beter nagedacht over de materialisatie, de impact op de levenscyclus en het rendement.” Een belangrijk vliegwiel voor deze kanteling is volgens hem de groeiende bewustwording en kennis van opdrachtgevers op het gebied van verduurzaming.

Focus op cyclus Toch verbaast het Eissens dat de focus regelmatig ontbreekt op het maximaal oprekken van de onderhoudscyclus. “Corporaties investeren 35 tot 40 procent van hun planmatig onderhoudsbudget in schilderwerk. Rek een cyclus alleen al op van zes naar zeven jaar en je spreekt al van een kostenreductie van 16,7 procent." ’s Heeren Loo ondersteunt mensen met een verstandelijke beperking. Hier is gekozen voor de Colours of Life toepassing om te komen tot een mooi palet van aansprekende kleuren voor de bewoners.

Het liefst wordt Sigma Coatings zo vroeg mogelijk betrokken in het bouwproces, zodat het bedrijf zijn kennis kan delen over dergelijke voordelen. Dit gebeurt lang

duurzaam gebouwd | december 2015

133

‘Verduurzaming van onderhoud is een hot topic voor elke vastgoedeigenaar en -gebruiker’ mogen toepassen. Opdrachtgevers zouden eigenlijk aan ‘strategische allianties’, waar het proces en product in vertegenwoordigd zijn, moeten vragen wat zij adviseren op het gebied van verduurzaming van hun vastgoed." “En daarin nemen wij onze verantwoordelijkheid. We hebben ons product Sigma Pearlclean gecertificeerd met een DUBOkeur. Datzelfde geldt voor de verfsoorten S2U Allure Gloss en Nova Satin. Bij de ontwikkeling van producten of diensten nemen we iedere stap onder de loep en zorgen we ervoor dat de invloed op mens en milieu op de lange termijn zo positief mogelijk is. Met een LCA [Life Cycle Analysis, red] kunnen van elke stap in de keten de effecten op mens en milieu in kaart worden gebracht. Door aan deze effecten waarden te geven kunnen producten of processen met elkaar vergeleken worden.” Bart Eissens. Foto: Anneke Troost Stijlfotografie

niet altijd. “Wanneer we onze kennis en kunde aan de voorkant van het proces inschakelen, kunnen we ze veel beter faciliteren en ondersteunen om het doel te bereiken. Prestaties zijn opgebouwd uit het proces en het product. Dat maakt het logisch dat partijen die zich met deze elementen bezighouden, aan tafel zitten bij besluitvorming over de verwachte prestaties.”

Innovatie noodzakelijk Belangrijke onderwerpen waar opdrachtgevers als corporaties en zorginstellingen mee worstelen zijn het beperken van bewonersoverlast, het invullen van zachte waarden, zoals kleurstellingen en het benodigde onderhoud aan het vastgoed. “Wij kunnen hier onderscheidend advies geven. Om bewonersoverlast te verminderen is innovatie noodzakelijk. Niet alleen in het

Het is duidelijk dat Eissens graag meedenkt met de opdrachtgever, liefst wanneer deze zijn ambitie formuleert. “Wanneer we met een opdrachtgever in gesprek gaan, vragen we natuurlijk naar de eisen voor het gebouw en de ruimtes. Daarnaast moeten de esthetische eisen worden ingevuld. Daarnaast bekijken we samen onder andere de reinigingseisen, de vuilaanhechting en de mechanische belasting.” In de praktijk blijkt het budget relatief gering voor de meeste opdrachtgevers en wordt er vaak gekozen voor een goedkoop product. “Wij adviseren om vooraf iets meer geld uit te geven voor een beter product. Je betaalt iets meer aan de verf, maar uiteindelijk rek je daarmee wel je cyclus op.”

Goedkoop is duurkoop Volgens hem heeft de markt op het gebied van woningbouw vooral last van aanbestedingen die zo goedkoop mogelijk worden ingestoken. “Vaak wordt dan niet goed nagedacht over wat er mogelijk is met de technieken die nu in de markt aanwezig zijn. Wij kunnen de beste garantie geven wanneer wij het beste product

134

december 2015 | duurzaam gebouwd

Renovatie van de monumentale Lijnbaanappartementen: terug naar 1955 met het comfort van nu. SigmaCare geeft advies, doet kleuronderzoek en ontwikkelt samen met vastgoedonderhoudspartijen een onderhoudsscenario met tien jaar garantie.

Interview

Renovatie en nieuwbouw van het Heerbeeck College in Best. SigmaCare adviseert, inspecteert en geeft kleuradvies.

‘Op het vlak van TCO is nog flinke winst te behalen’ product, maar ook in de applicatie ervan. Zo hebben we een drogingssysteem op basis van infraroodtechnologie ontwikkeld, waarmee we zowel de doorlooptijd van het werk als de levenscyclus positief beïnvloeden.” Zachte waarden zijn wellicht het meest lastig meetbaar, maar wel erg belangrijk om in te vullen. “Vanuit de wetenschap is onderbouwd dat de juiste kleuren een positief effect hebben op het welzijn van gebruikers van een gebouw. Bepaalde kleuren stralen rust uit, terwijl andere actie uitstralen. Medewerkers van een organisatie kunnen zich beter op hun gemak voelen aan de hand van sommige kleurstellingen en dat bevordert de arbeidsproductiviteit.” Onderhoud is onder andere voor schoolgebouwen een hot topic, aangezien de verantwoordelijkheid hiervoor sinds 1 januari 2015 bij de schoolbesturen zelf ligt. “Zij vragen zich natuurlijk af welke maatregelen ze moeten nemen om met zo weinig mogelijk middelen de cyclus zo lang mogelijk te maken.”

Proces, product en prestatie Deze onderwerpen stipte hij ook aan tijdens de Duurzaam Gebouwd-seminars over woningen, scholen en zorgvastgoed. Eissens vertelde tijdens enkele van deze seminars over de winst van goed onderhoud. “Wij garanderen een verlaging van uw onderhoudskosten tot twintig procent, met behoud van waarde en beheersbaarheid van uw vastgoed. We maken onder andere gebruik van een levensduurindicator, die de levensduurverwachting van een verfsysteem voorspelt en een netto contante waarde over een bepaalde exploitatietermijn berekent.” Daarnaast heeft Sigma samen met een aantal andere co-makers het perfecte klaslokaal ontwikkeld waaruit blijkt dat kleur van invloed is op de beleving, het welzijn en de productiviteit van mensen. Voor Eissens zijn de succesfactoren voor deze doelgroepen helder. “Een helder en duidelijk portefeuille- en huisvestingsbeleid, juiste competenties en vaardigheden, draagvlak en acceptatie. Bij de invulling van deze elementen zorgen wij graag voor een deskundig advies, zodat proces, product en vooral prestaties optimaal worden ingevuld. Onze toegevoegde waarde zou ik omschrijven in vier kernwaarden: verfraaien, beschermen, verduurzamen en optimaliseren van bedrijfsrendement, met behoud van waarde van het vastgoed. Het resultaat is tevreden eindgebruikers. En dat telt!"

duurzaam gebouwd | december 2015

135

Bouw- en vastgoedsector komt samen in Groningen

Alders ontvangt ‘10 punten actieprogramma voor duurzaam Groningen’ Tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres, dat dit jaar in Groningen plaatsvond, hebben Nationaal Coördinator Groningen Hans Alders en gedeputeerde Nienke Homan van Provincie Groningen van tien experts uit de bouwsector het ‘10 punten actieprogramma Duurzaam Groningen’ in ontvangst genomen. “Het voornaamste blijft om mensen te overtuigen van de juiste aanpak.” Tekst: Tim van Dorsten, Beeld: Robert Tjalondo

Dit plan bestaat uit bijdragen van tien topexperts uit de bouwen vastgoedwereld (zie kader). Zij vertellen onder andere over de snelheid van industrieel bouwen, de toegevoegde waarde van gebruiken in plaats van bezitten, waarom all-electric een kansrijk alternatief is voor fossiele brandstoffen en hoe de rol van netbeheerders verandert.

Eerste doel is overtuigen Alders liet weten dit programma mee te nemen in het concept meerjarenprogramma. “Dat is sowieso bedoeld als uitnodiging om mee te doen. Het voornaamste blijft echter wel om mensen te overtuigen, want zeventig procent is eigenwoningbezitter.”

Nationaal Coördinator Groningen Hans Alders (derde van links) en gedeputeerde Nienke Homan van Provincie Groningen (vijfde van links) nemen het ‘10 punten actieprogramma duurzaam Groningen’ in ontvangst. Ze staan hier samen met de Duurzaam Gebouwd-experts, die aan dit programma meewerken en Duurzaam Gebouwd-directeur Wietse Walinga (zesde van rechts).

136

december 2015 | duurzaam gebouwd

Duurzaam Gebouwd Congres

Dagvoorzitter Inge Diepman (links) en gedeputeerde Nienke Homan van Provincie Groningen.

Met de netwerkapp konden de bezoekers reageren op stellingen en snel met elkaar in contact komen.

Hierop ging hij door tijdens zijn presentatie. “Bij aardbevingen gaat het namelijk om veiligheid en dan valt er niets te kiezen. Het eerste doel is dan ook om bij de mensen aan de keukentafel te komen en hen te overtuigen. Het gaat namelijk wel om hun huis.” Ook bij de woningbouwcorporaties is toestemming van zeventig van de huurders nodig om hiervoor akkoord te krijgen. “Volgend jaar moeten 1.650 huizen van corporaties worden verstevigd en verduurzaamd naar Nul-op-demeterniveau. Dit voeren zeven aannemers uit. Ik wil ze hierbij vragen om van elkaar te leren door over hun schouder te laten kijken.”

Groninger Bouwnorm Ook Homan was enthousiast over het programma. “We spreken af dat we hier over zeven jaar weer zijn. Dan doen we allemaal verslag van wat we hebben gedaan.” Aan het begin van deze dag had ze al laten weten ‘ja’ te zeggen tegen een Groninger Bouwnorm. “Zeker als die staat voor energieneutraal en aardbevingsbestendig bouwen.” Daarnaast vertelde ze tijdens haar presentatie over het Gronings energieprogramma. “Dit programma hebben we opgesteld om vooruit te kijken naar het Bouwbesluit over vijf jaar. Hiermee ondersteunen we onder meer lokale

Tweede Duurzaam Gebouwd Congresdiner Na het succes van het diner in Maastricht vond op de vooravond van het congres het congresdiner plaats. Op het podium. Tijdens dit diner kwamen onder meer Duurzame Bouwvrouw 2014 Ellen van Acht en Unica-topman Laurens de Lange aan het woord. Van Acht is geboren en getogen in Brabant, maar werkt inmiddels geruime tijd als directeur van de Groningse stichting Kuub die zich richt op de particuliere woningeigenaar. Zodoende kent ze ‘De Groninger’ inmiddels: “Het houdt Groningers bezig of hun regio over 10 jaar nog vitaal is. Daarom willen ze niet enkel veilige huizen, maar veilige huizen met perspectief. Dus een regio waar jonge gezinnen graag willen wonen, met onder meer gezonde scholen voor kinderen.” Daarna bracht De Lange een update over de Coalitie Gezonde Gebouwen, waarvoor hij vorig jaar in Maastricht een oproep had gedaan. “We zijn op zoek naar verbindingen. Daarom hebben we de site GezondeGebouwen.nu opgericht, waarop onder meer de koplopers en de deelnemende partijen te zien zijn. Daarnaast staat per 1 december de HappyBuildingIndex.nl live. Hierop kunnen de gebruikers van de gebouwen zelf aangeven hoe ze een gebouw beleven. Hieruit volgt een ranking, die in onze ogen met name stimulerend moet werken.” Ook liet hij weten dat Gezonde Gebouwen op diverse evenementen aanwezig is, waaronder de Vakbeurs Facilitair en Building Holland.

De volgende tien experts hebben meegewerkt aan de totstandkoming van het 10 punten actieprogramma voor Duurzaam Groningen. Dit actieprogramma is te downloaden op www.DuurzaamGebouwd.nl. Bert Melles, ABC Nova Mariëlle Wieman, NeVaP Hans de Jonge, Brink Groep Thies van de Wal, VBI Babette van Loon, Alklima Jan Willem van de Groep, Energiesprong/Platform31 Jan Maarten Elias, Unica Ecopower Bas Ambachtsheer, Verosol Hans Coenen, Gasunie Cor Brockhoven, Enexis

duurzaam gebouwd | december 2015

137

DE NIEUWE STANDAARD met Lioris stapt u in de toekomst van het licht 速

www.lioris.eu info@lioris.eu

Duurzaam Gebouwd Congres

Uitreikingen Gouden Kikker Award IA Groep: Drinkwaterproductiebedrijf Vechterweerd Esha Infra Solutions: Asfaltverjongingsmiddel

Netwerken tijdens het congres.

Jan Willem van de Groep

energieopwekking en energieneutraal bouwen, maar kijken we ook naar materiaal. Zo verwerkt het bedrijf HuisVeendam het gras langs het Reitdiep, een kanaal dat loopt van de stad Groningen naar het Lauwersmeer, tot plaatmateriaal.”

Onderscheiden op eigen DNA Hier sloot Brink Groep-topman Hans de Jonge zich bij aan. “Noord-Nederland kampt al geruime tijd met de vraag hoe het uit de neerwaartse spiraal komt. De basis hierbij ligt in het DNA van de regio. In het geval van Groningen denk ik dat dit in biobased materialen kan zitten. Daarmee kan deze provincie zich onderscheiden.” Hij vergeleek daarbij onder meer de ramp in Moerdijk in 2011 met de aardbevingen in Groningen. “Na die ramp stelde Ed Nijpels namens de adviescommissie voor om dit Brabantse dorp op te heffen, vanwege de verslechterde leefbaarheid. Inmiddels is begin dit jaar de Moerdijkregeling van kracht geworden, die neerkomt op: ‘Slaap lekker, wij regelen het voor u.’ Hierdoor wilde 90 procent van de bewoners blijven. Mensen wilden alleen weg, omdat er niet adequaat met hun angsten werd omgesprongen.” Ook de Deltawerken passeerden in zijn presentatie de revue. “Ga van een businesscase naar een valuecase en creëer waarde. In Zeeland zijn deze werken inmiddels een toeristische attractie.”

De winnaars van de Gouden Kikker 2015. Van links naar rechts: ABC Nova-directeur en jurylid Bert Melles, Mark van Westerlaak namens winnaar IA Groep, juryvoorzitter Jan Veuger en Romke van der Wal namens winnaar Esha Infra Solutions.

Nyenrode Supply Chain Award ‘Samen anders, samen beter’: Wonen Limburg, Bouwbedrijven Jongen en Van Wijnen Groep

De winnaar van de Nyenrode Supply Chain Award 2015 met uiterst links Claudia Reiner, namens Platform Ketensamenwerking Zuid. Samen met Duurzaam Gebouwd en Nyenrode Business Universiteit de initiatiefnemer van deze prijs.

Zevende editie In Groningen vond de zevende editie van het Duurzaam Gebouwd Congres plaats. Behalve de presentaties konden de ruim 900 aanwezigen ook twee van de twintig workshops bijwonen en uitgebreid netwerken op het kennisplein.

Brink Groep-directeur en TU Delft-hoogleraar Hans de Jonge: “Koreanen zien Nederland niet als dichtbevolkt land, maar als dunbevolkte stad.”

Wilt u het congres herbeleven? Kijk dan op DuurzaamGebouwdCongres.nl/terugblik voor onder meer de deelnemerslijst, evaluatiecijfers, foto's, video's en presentaties.

duurzaam gebouwd | december 2015

139

PEP-meeting en Duurzaam Gebouwd Seminars Zorgvastgoed en Scholen

Meer aandacht voor beheerfase bij schoolen zorginstellingen Integraal ontwerpen, bouwsoftware en 3d-printing waren enkele van de inspirerende themaâ&#x20AC;&#x2122;s bij verschillende bijeenkomsten van Duurzaam Gebouwd: de halfjaarlijkse PEP-meeting in duurzaam kantoor The Edge in Amsterdam en de seminars Duurzaam Gebouwd Scholen en Duurzaam Gebouwd Zorgvastgoed. Tekst: Tim van Dorsten en Marvin van Kempen

De PEP-meeting in The Edge te Amsterdam kon rekenen op ongeveer honderd deelnemers en diverse pitches en debatten.

140

december 2015 | duurzaam gebouwd

Algemeen

Gastheer voor de PEP-meeting op 7 oktober was nieuwe Duurzaam Gebouwd-partner advocaten- en notariskantoor AKD. Op DuurzaamGebouwd.nl introduceerde expert Jelle Otten de organisatie. “AKD is een van de grootste advocaten- en notarissenkantoren in Nederland en thuis in alle rechtsgebieden. Kennis van de branches waarin wij opereren, samenwerken en kansen signaleren is bij ons key”, legt hij uit. Het startschot voor de middag kwam van dagvoorzitter Flip Verwaaijen, die het woord liet aan de eerste pitcher, programmaregisseur Jan Willem van de Groep van Platform31. “Met de bouwsector zijn we alleen maar producten op elkaar aan het stapelen. We weten niet of ze goed op elkaar aansluiten en hier komen alleen maar slechte gebouwen van.” Volgens Van De Groep is er een kansrijke toekomst voor een Original Equipment Manufacturer, een OEM. “Daar hebben we er meer van nodig, zij zorgen voor nieuwe concepten en kunnen producten bij elkaar verzamelen om ze goed op elkaar af te stemmen. Hierbij speelt software een belangrijke rol. Een bedrijf als 24-7 Taylor Steel ziet dit in: het levert lasergesneden platen en buizen op maat en zoekt geen staalplaatontwikkelaars, maar softwareontwikkelaars.”

Ideeën en kennis verbinden Ook in design thinking en cross-overs ligt de toekomst, als het aan Harwil de Jonge van Heijmans Vastgoed ligt. Met 3D Print Canal House liet de bouwer zien wat 3D-printing kan betekenen voor de bouw in Amsterdam. Op het gebied van cross-overs noemt De Jonge het initiatief Spark, dat mensen, ideeën en kennis binnen en buiten de bouw verbindt. “Het gaat om het vermogen tot aanpassen, survival of the fittest.” Na een debat, waarin onder andere de verzamelende functie van de aannemer werd bediscussieerd, was het woord aan Duurzaam Gebouwd-expert Onno Dwars van VolkerWessels Vastgoed. Gedurende zijn pitch kwamen verschillende succesvoorbeelden van Nulop-de-meterprojecten voorbij, gerealiseerd over heel Nederland. De vierde en laatste pitch kwam van de hand van Jutphaas Wonen-bestuurder Margaret Zeeman, die haar betoog toespitste op het transformeren van kantoorgebouwen naar appartementen. “We hebben hierbij gekozen voor een uitvraag aan de markt, met minimaal energielabel A en een vaste prijs. Veel partijen vonden het moeilijk om hierop te reageren, maar uit deze chaos is wel iets moois ontstaan.”

Verfrissing schoolen zorgvastgoed Een maand voor de middag met debatten en pitches stonden de verfrissing en verduurzaming van schoolen zorgvastgoed in de schijnwerpers bij de seminars Duurzaam Gebouwd Scholen en Duurzaam Gebouwd Zorgvastgoed. Topsprekers uit de brede bouwen vastgoedsector gaven hier hun marktvisies en deelden succesverhalen uit de praktijk.

Tijdens ieder seminar waren er ruime mogelijkheden om te netwerken.

Zo gaf Merosch-directeur Ronald Schilt een praktijkschets van gerealiseerde duurzame scholen waarbij integraal ontwerpen centraal stond. “Zoals bij IKC De Zeven Zeeën, waar met een beperkt budget en hoge energieambities een koel pand werd gebouwd, zonder koeling en veel daglicht. Het gaat erom dat je alles haalt uit integratie en verwachtingen communiceert”, bracht hij de deelnemers bij. Ook architect Henk Te Kiefte van Te Kiefte Architecten gaf de deelnemers een mooie praktijkcase om over na te denken. “Bij het PvE van het Marianum College waren de kernpijlers onder andere energiezuinigheid, grotere lokalen en een verbetering van het binnenklimaat klasse B. Bij de verbetering van het binnenklimaat wordt CO2-gestuurd en gebalanceerd geventileerd.”

Schrikken van resultaten beheer Ook liet hij de zaal opschrikken toen hij duidelijk maakte dat dertig procent van schoolgebouwen al na vijf jaar niet meer voldoet. “Deze panden hebben een hoog energiegebruik of muffe lucht, dus we kunnen hier wel spreken van een onderbelichting van de beheerfase.” De oplossing voor dit euvel zit verschoven in een grotere focus van alle bouwpartijen op de fase van de bouw die volgt na oplevering. “Adviseurs en aannemers krijgen steeds grotere verantwoordelijkheden om dit goed te regelen en leveranciers zetten steeds vaker in op prestatiecontracten.” De onderbelichting van de beheerfase bleek niet alleen uit Schilts verhaal. Ook Alklima-adviseur Rudy Grevers en commercieel directeur Jan-Henk Dekker van Verosol gingen hierin mee. “We onderzoeken wat de beste oplossing is voor het schoolgebouw”, vertelt laatstgenoemde over de beheerfase. Grevers noemt all-electric als grote kans tijdens de exploitatiefase. “Een warmtepomp zorgt voor verwarming en koeling en onttrekt energie uit de buitenlucht. Dit wordt omgezet in warm water voor ruimteverwarming en warm tapwater.”

duurzaam gebouwd | december 2015

141

DENK VANDAAG AAN MORGEN. UZIN Terra-Line: het eerste duurzame vloersysteem.

• Verbeterde CO2 -balans, er wordt 250 kg CO2 per 1000 m2 bespaard ten opzichte van vergelijkbare systemen • Minder synthetische grondstoffen • Meer hernieuwbare grondstoffen • Environmental Product Declaration beschikbaar

Meer info? Kijk op www.uzin.nl

UZIN. UND DER BODEN GEHÖRT DIR.

Algemeen

Naast de Duurzaam Gebouwd-seminars Zorgvastgoed en Scholen vonden in juni de Duurzaam Gebouwd-seminars Woningen plaats. Deze reeks keert in 2016 terug.

Niet alles draait om geld Ook tijdens de Duurzaam Gebouwd Zorgvastgoedseminars van 12 tot en met 15 oktober werd vooral kennis gedeeld over de beheer- en onderhoudsfase van zorginstellingen. Strategisch vastgoedadviseur Bart Eissens van PPG Coatings vond dat niet alles om geld draait: “Sterker nog: naast de harde, financiële kant houden we ons juist bezig met de zachte kant – kleur, beleving en uitstraling – waarbij de bewoner of patiënt centraal staat. Onze ervaring is dat belanghebbenden vaak niet goed op de hoogte zijn van de mogelijkheden om de onderhoudscyclus op een duurzame manier op te rekken en welke positieve effecten kleur heeft in relatie tot het welzijn en de leefbaarheid van gebruikers in en rondom gebouwen.” Een oplossing die steeds vaker door gebouweigenaren wordt omarmd, is het prestatiecontract. René Simons van Honeywell Building Solutions presenteerde de kansen die met deze vorm van contracting samenhangen. “Met onze energie-efficiënte producten en energiediensten zorgen wij voor een reductie op onder meer de verlichting en klimaatsystemen. Prestatiecontracten kunnen namelijk als innovatieve financieringsvorm een oplossing bieden voor het gebrek aan geldelijke middelen.” Met enkele praktijkvoorbeelden enthousiasmeert hij de

deelnemers, zoals het Zuyderland Zieknhuis waar een energieprestatiecontract in zes jaar tijd heeft gezorgd voor een CO2-reductie van 1.080 ton per jaar en voor een besparing van 130.000 euro heeft gezorgd. “Hierdoor kon het ziekenhuis eerder nieuwe apparatuur kopen”, aldus Simons. Een ander praktijkvoorbeeld van succesvolle verduurzaming van zorgvastgoed kwam van de hand van Harmke Bekkema van Platform 31/Energiesprong. Zij stelde een ‘T-Huis vol Energie’ voor. “Hierin transformeren we een verzorgingshuis naar een energie, woon-, zorgen welzijnsgemeenschap voor meerdere generaties. Zo is begin september een baby geboren in een verzorgingshuis. In leegstaande ruimten komen appartementen. Het geld van de energierekening kunnen we gebruiken om het zorgvastgoed naar het niveau Nul-op-de-meter te krijgen.”

Blijf op de hoogte van de evenementen van Duurzaam Gebouwd via DuurzaamGebouwd.nl. Schrijf u in voor de nieuwsbrief om informatie te ontvangen over evenementen in 2016.

duurzaam gebouwd | december 2015

143

‘Als platforms leggen wij de duurzame verbinding tussen vraag en aanbod’ De succesvolle verbinding tussen vraag en aanbod is een randvoorwaarde voor een integrale bouwen vastgoedsector. “De koppeling van beide zijden mist nog regelmatig, terwijl een duurzame toekomst alleen mogelijk is als we deze dichter bij elkaar brengen.” Tekst: Marvin van Kempen

Directeur Mariëlle Wieman van NeVaP (Nederlands Vastgoedexploitatie Platform) schetst het ideaalbeeld van een duurzame bouwen vastgoedsector: “Kennisdeling tussen beide werelden is een essentiële component om dit te realiseren, net als het aanjagen van de innovatie. Zonder deze twee activiteiten bereiken we niet de verduurzaming die we beogen.” Met maandelijkse activiteiten, wekelijkse nieuwsbrieven, een online kennisbank en een omvangrijk ledenbestand van inmiddels bijna 500 leden is NeVaP een gezaghebbend kennisen innovatieplatform in de vastgoedmarkt. “Het is alweer anderhalf jaar geleden dat we de samenwerking met Duurzaam Gebouwd opstartten. Dit platform ambieert op het gebied van duurzaamheid dezelfde doelstellingen, maar er is één belangrijk verschil. Waar wij voornamelijk beleggers, vastgoedmanagers en corporaties tot onze doelgroep rekenen, is bij Duurzaam Gebouwd vooral de aanbodzijde goed vertegenwoordigd”, aldus Wieman.

Duurzaam in contact Een sterkere verbinding tussen vraag en aanbod is een van de belangrijkste pijlers voor de intensieve samenwerking. “Beide platforms organiseren veel verschillende initiatieven, specifiek voor de eigen doelgroep”, vertelt Duurzaam Gebouwd-directeur Wietse Walinga. “Het leek ons logisch om de deelnemers van onze evenementen dichter bij elkaar te brengen, omdat we er beiden van overtuigd zijn dat deze noodzakelijke verbinding tussen ketenpartners nog vaak ontbreekt.” Op 1 juli 2014 werd de samenwerking tussen de platforms officieel bekrachtigd en inmiddels is de gezochte verbinding op verschillende manieren gerealiseerd. “Bijvoorbeeld tijdens het Green Tie Gala tijdens Building Holland, een event dat de volledige bouwen vastgoedkolom bij elkaar brengt”, blikt Wieman terug op de 2015-editie van dit evenement. “Hier kwamen NeVaPleden in contact met andere prominenten uit de sector. Naast dit netwerkmoment vond tijdens Building Holland in samenwerking met Duurzaam Gebouwd de NeVaP activiteit ‘Duurzame Donderdag’ plaats, waar de laatste

144

december 2015 | duurzaam gebouwd

Mariëlle Wieman en Wietse Walinga tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres 2015.

ontwikkelingen en trends op het gebied van duurzame kantoor-, winkel- en woongebieden centraal stonden. Gedurende de dag zijn veel leden de beursvloer opgegaan en hebben ze kennisgemaakt met vooraanstaande leveranciers.” Volgens Walinga was het gezelschap gevarieerd. “Naast NeVaP-leden hebben ook Duurzaam Gebouwd-partners deelgenomen aan ‘Duurzame Donderdag’, om met elkaar kennis te maken én kennis te delen en om te onderzoeken wat partijen voor elkaar kunnen betekenen. Daar zijn mooie verbanden uitgekomen.” Het programma gedurende

NeVaP lanceert tijdens haar Nieuwjaarsbijeenkomst / Innovatie Op Locatie ‘Nationaal Militair Museum’ op donderdag 14 januari aanstaande in Soest het NeVaP Toekomstboek ‘Innovatief op weg naar 2025!’, waarin de NeVaP activiteiten en ook onder meer de visies, denklijnen en succesvoorbeelden van de oprichters en voorzitters van NeVaP zijn opgenomen. Lees meer informatie over het NeVaP Toekomstboek op Duurzaamgebouwd.nl of NeVaP.nl.

Algemeen

De Duurzame Donderdag kon tijdens Building Holland 2015 rekenen op veel animo van NeVaP-leden en Duurzaam Gebouwd.

Building Holland kon op veel enthousiasme en positieve reacties rekenen van de leden en de andere deelnemers. “Een leermoment is de geringe tijdsduur die ‘Duurzame Donderdag’-deelnemers hadden om rond te kijken op de beursvloer en andere presentaties en workshops bij te wonen”, geeft Wieman aan. “Daar gaan we volgend jaar zeker rekening mee houden en meer tijd inroosteren om die mogelijkheden te faciliteren.”

Gebouw, gebied en gebruiker De overtuiging om de verduurzaming van gebouwen, gebieden en gebruikers integraal te benaderen, past niet alleen in de visie van de sprekers tijdens ‘Duurzame Donderdag’. Tijdens het Duurzaam Gebouwd-congres op 12 november presenteerde Wieman als een van de Duurzaam Gebouwd-experts een 10-punten actieplan voor de verduurzaming van Groningen. “Deze drie kennispijlers komen aan bod in het plan dat ik heb voorgesteld aan de provincie. Wanneer het tweetal naar de toekomst blikt, komt een strategische visie op de bouwen vastgoedsector scherper in beeld. Thema’s als gezondheid en veiligheid

Na de plenaire lezingen van de Duurzame Donderdag kregen aanwezigen de mogelijkheid om aanwezig te zijn bij de keynote van Daan Roosegaarde.

worden volgens beiden steeds belangrijker. “Het is een maatschappelijke opgave om ervoor te zorgen dat deze vraagstukken worden opgelost. Binnen onze samenwerking hebben we de ambitie gesteld om dit proces de komende jaren versneld aan te gaan jagen.” “Uiteindelijk moeten onze doelgroepen de opgave gezamenlijk invullen. Door de ene doelgroep uit te dagen om met de andere in contact te komen, kunnen we als duurzame verbinders faciliteren dat organisaties elkaar sneller ontmoeten”, aldus Wieman.

Duurzame inhoud Voor een zinvolle ontmoeting is de focus op inhoud belangrijker dan commercieel gewin. Dat aspect kan in een andere setting en in een later stadium besproken kan worden. “Een mooi podium hiervoor is de Round Table Tour die we organiseren, waar we diverse Duurzaam Gebouwd-partners, overheden, eindgebruikers en NeVaPleden bij elkaar willen brengen. De insteek van dergelijke rondetafelgesprekken, vaak gericht op het invullen van maatschappelijke issues zoals het binnenklimaat van scholen, is op directieniveau te sparren op inhoud, niet op commercie”, aldus Walinga. Ook gedurende de volgende editie van Building Holland 2016 staat de inhoud en de ontmoeting tussen professionals centraal. “Voor iedere doelgroep is het belangrijk om bij dit event aanwezig te zijn, zowel voor architecten, installateurs, corporaties, beleggers, vastgoedmanagers en andere stakeholders. In nauwe samenwerking met media- en kennispartners willen we deze doelgroepen bereiken en uitdagen om naar het event toe te komen en kennis met elkaar te delen”, vertelt Walinga. “Ik verwacht veel van de combinatie tussen het inhoudelijk programma en het Green Tie Gala”, aldus Wieman. “Ook dit jaar ontmoeten de top van de bouwsector en de top van de vastgoedsector elkaar en ik weet zeker dat we hier wederom een forse stap zullen zetten op weg naar een innovatieve en integrale benadering van de verduurzaming op gebouw-, gebiedsen gebruikersniveau!”

duurzaam gebouwd | december 2015

145

Ziekenhuis ziet energiereductie als een uitdaging Er valt veel winst te halen als het gaat over energiereductie in ziekenhuizen. Vooral in oude gebouwdelen en bij het vervangen van apparatuur valt het nodige te scoren. Maar er is een belangrijke complicerende factor: in een ziekenhuis ligt de focus niet op energiebesparing, maar op de gezondheid van de patiënt. Tekst: Gerrit Tenkink

Neem VUmc in Amsterdam. Rooske Gaal is energiecoördinator bij VU-VUmc CoördinatieCentrum Energie (CCE), het centrum dat verantwoordelijk is voor de energievoorziening (energiehuishouding, waaronder inkoop, opwekking en infrastructuur) van het ziekenhuis en de universiteit. Annemarie Brouwer is namens het Facilitair Bedrijf van VUmc onder andere belast met het energiegebruik van de aangesloten VUmc gebouwen. Brouwer en Gaal zien zich beiden voor de taak gesteld om voor het ziekenhuis minimaal een jaarlijkse energiereductie van 2 procent te realiseren. “Probleem? Nee, wij zien het als uitdaging”, aldus beide dames. Brouwer en Gaal hebben samen met Wim Maassen, Leading Professional Duurzaamheid en Life Cycle Costing bij Royal HaskoningDHV een afstudeerder begeleid. Onderwerp van het onderzoek van deze afstudeerder is de Roadmap to Nearly Zero Energy Hospitals. Maassen, als TU/e Fellow verbonden aan de TU Eindhoven, betrekt VU-VUmc bij zijn onderzoek op het gebied van Life Cycle Performance Design en begeleidt studenten die aan dit onderzoek werken. Zo hebben studenten van de faculteit Bouwkunde onderzoek uitgevoerd in VUmc naar de energieprestatieverbetering van de bestaande poliklinieken en doen zij onderzoek naar de haalbaarheid van de BENGeisen (Bijna ENergieNeutrale Gebouwen) die minister Blok eerder dit jaar afgaf.

Uitdaging Gezamenlijk moeten de Universitair Medisch Centra (umc’s) volgens een afspraak met de overheid (MJA3, red.) een energiebesparing van 30 procent in 2020 ten opzichte van 2005 realiseren. Dat is gemiddeld 2 procent per jaar. Dit is een grote uitdaging aangezien de behaalde besparing in 2015 pas circa 14,4 procent bedraagt. Daarnaast moet vanaf 2020 alle nieuwbouw bijna energieneutraal zijn (BENG). Voor nieuwbouw van ziekenhuizen betekent dit een halvering van het gebouwgebonden energieverbruik.

146

december 2015 | duurzaam gebouwd

In 2050 geldt diezelfde doelstelling voor de bestaande bouw. “We zijn dus op de goede weg maar er moet nog genoeg gebeuren. Het afgelopen jaar hebben we bijvoorbeeld goed gescoord, doordat alle elektra groen ingekocht wordt”, aldus Gaal, die samen met Brouwer voor de invulling van deze uitdaging inzet op drie pijlers: techniek, gedrag (bewustwording) en organisatie.

Spagaat Ziekenhuizen verbruiken relatief veel energie. Eén procent van de totale energieconsumptie in Nederland gaat naar de negen Universitaire Medische Centra. “Als ziekenhuis bevinden we ons in een vreemde spagaat als het aankomt op energiebesparing”, zo stelt Brouwer. “Ons primaire doel is natuurlijk het verlenen van zorg. Het interesseert het personeel, maar ook de patiënt niet hoeveel energie dat kost. Sterker nog: als je als ziekenhuis uitlegt dat je probeert je energieverbruik te reduceren, dan kan dat zelfs een averechts effect hebben. De patiënt wordt argwanend en vraagt zich af of dit niet ten koste gaat van de beste zorg.”

Nulmeting Voor Royal HaskoningDHV is de begeleiding van het proces een uitdagende klus. Het advies- en ingenieursbureau ondersteunt VUmc momenteel bij het inventariseren en doorvoeren van energiebesparingen binnen de bestaande gebouwen. Dit leidde al binnen enkele maanden tot een jaarlijkse energiebesparing van ruim 300.000 euro. Tevens voert Royal HaskoningDHV in samenwerking met de TU/e onderzoek uit naar vergaande energiebesparing in de bestaande gebouwen. “Wat we al wisten en wat ook uit het onderzoek naar voren kwam, is dat VUmc eigenlijk slecht zicht heeft waar de energie binnen het ziekenhuis naar toe gaat. Pas als het energieverbruik inzichtelijk is, weet je waar je over praat en waar de winst te behalen is. Uit metingen bij

Algemeen

Een ziekenhuis is een dynamische omgeving, waar doorlopend wordt gebouwd, gerenoveerd en onderhoud wordt gepleegd. (foto: DigiDaan)

andere ziekenhuizen blijkt dat in een aantal gevallen het energiegebruik door medische apparatuur drie keer hoger ligt dan wordt aangenomen, dus circa 15 procent in plaats van 5 procent. VUmc wil hier met monitoring ook beter inzicht in krijgen. Daarnaast zijn ventilatie en luchtbehandeling met circa 45 procent en verlichting met circa 15 procent de grote energieposten binnen de umc’s.”

Dynamisch In de ziekenhuisomgeving is een soort driedeling te maken. Allereerst de nieuwbouw. In VUmc zijn op dit moment voorbereidingen voor twee nieuwe onderkomens: het Imaging Center en het Diagnostisch Centrum. Voor wat betreft deze twee gebouwen die over enkele jaren de deuren openen zijn de energiedoelstellingen vastgesteld. “Voor deze gebouwen streeft het ziekenhuis respectievelijk naar een BREEAM-3 sterren en een 4sterren-certificering”, geeft Maassen aan, die als duurzaamheidsadviseur en BREEAM-NL Expert betrokken is bij deze projecten. Een tweede onderdeel is de renovatie. “Een ziekenhuis is een dynamisch bedrijf. Er wordt doorlopend gerenoveerd en het zijn complexe processen omdat het ziekenhuis een bedrijf is dat 24/7 doorgaat. Complete afdelingen sluiten is lastig, dus renovatie loopt vaak parallel aan het gewone ziekenhuisproces. Bij renovatie nemen we uiteraard energiedoelstellingen mee. Wat kunnen we doen

op het gebied van isoleren, verlichting, materiaalgebruik? Noem maar op. Maar zelfs tijdens de renovatie worden aanpassingen gemaakt in de plannen. Soms omdat er nieuwe inzichten zijn, maar ook omdat weten regelgeving worden aangepast. Het is een doorlopend proces dat steeds aandacht vraagt en waar je de betrokken partijen steeds bij de les moet houden en moet helpen herinneren aan de energiedoelstellingen”, zegt Brouwer. Het derde onderdeel waar de winst gepakt kan worden is bij het reguliere onderhoud in de bestaande gebouwen. Gaal: “ Dat is een punt, waar we heel alert op zijn. Kunnen we de circulatiepomp voor cv- water vervangen door energiezuiniger variant met frequentieregelaar? Waar zijn nieuwe regelafsluiters te plaatsen of hoe is het gesteld met het onderhoud van de sensoren van de installaties? Het zijn quick wins, die, als je ze bij elkaar optelt, interessante getallen opleveren.”

Gedrag Een belangrijke uitdaging waar Gaal en Brouwer zich voor gesteld zien is het inspelen op gedrag en bewustwording. “Lampen uitdoen op een afdeling is natuurlijk al een klein puntje. Maar neem bijvoorbeeld ook de medische apparatuur. Uit een onderzoek in Denemarken blijkt dat 80 procent van het energieverbruik van medische apparatuur wordt gebruikt door apparatuur in de standby-

duurzaam gebouwd | december 2015

147

Pioneering for You

Wilo BIM ready Wilo is de eerste fabrikant van pompinstallaties ter wereld die zijn BIMcontent op een eenvoudige wijze beschikbaar stelt voor uw BIM projecten! Middels de Wilo-Revit Plugin kunt u onze intelligente Revit Families met ETIM productinformatie direct toepassen in uw BIM-projecten. Deze ‘Wilo button’ installeert u direct in Revit zelf en werkt onafhankelijk van uw toegepast BIM-teken-applicatie. BIM - Building Information Modelling – is de oplossing die maakt dat alle relevante informatie gedurende het hele bouwproces wordt opgeslagen, gebruikt en beheerd in een 3D model.

“Niet alleen de techniek JT IPPHFGÜDJ OU PPL EF ondersteuning in de ontwerpfase”

112

februari 2015 | duurzaam gebouwd

Wilo Nederland bv Rak 18 1551 NA Westzaan T. +31 (0)889456000 F. +31 (0)889456199 www.wilo.nl info@wilo.nl

Algemeen

In een ziekenhuis ligt de focus niet op energiebesparing, maar op de gezondheid van de patiënt. (foto: DigiDaan)

stand. Dat zijn cijfers die we neerleggen bij de afdeling Inkoop met de boodschap: ‘Let op: Als je in gesprek gaat met een fabrikant, kijk dan ook of het mogelijk is om de apparatuur uit te schakelen op het moment dat die niet gebruikt wordt. Kijk ook naar het Total Cost of Ownership’. Maar ook de gebruiker moet zich daarvan bewust zijn. Als je een apparaat langere tijd niet gebruikt, zet ‘m dan uit”, zegt Brouwer die er aan toevoegt dat haar invloed beperkt is. “Ik kan niet tegen de chirurg zeggen dat hij bepaalde apparatuur niet mag aanschaffen. Als gebruiker heeft hij zijn eigen verantwoordelijkheden. En de prioriteit ligt dan niet bij energieverbruik. Dat is de realiteit.”

Remmende wetgeving Ook weten regelgeving is een factor die in bepaalde gevallen energiebesparing tegengaat. “In het ziekenhuis zijn ruimtes voorzien van bepaalde functies. Daar past een bepaalde vorm van verwarmen, ventileren en verlichten bij. Maassen: “Neem de speciale ruimtes met extra aandacht voor het voorkomen van infecties. Deze ruimtes worden met veel verse lucht geventileerd, maar soms worden deze ruimtes helemaal niet gebruikt voor de betreffende functie, maar gewoon als beddenkamer. Die ventilatieluchthoeveelheid en bijbehorende luchtbehandeling kan daarop aangepast worden. In praktijk zie je echter dat dit niet gebeurt. Soms omdat er niet aan gedacht wordt, maar vaak ook omdat men dat niet durft. Ventilatieluchthoeveelheden voor bepaalde typefuncties liggen in normen vast. Wie

durft of kan de functie van die ruimte eigenhandig aanpassen? Ook al zou je willen, dan is het nog niet eenvoudig. Simpelweg omdat dit met de aanwezige installaties niet mogelijk is. Onderzoek aan de TU/e heeft aangetoond dat hier oplossingen voor zijn. Er liggen kansen voor umc’s om hiermee op een veilige manier veel energie te besparen.”

Luchtbehandeling Zoals eerder aangegeven; de luchtbehandeling is een belangrijke energieverbruiker in het ziekenhuis. In het geval van het VUmc gaat veertig procent van het gebouwgebonden energieverbruik naar de luchtbehandeling. Royal HaskoningDHV heeft de luchtbehandelingskasten in VUmc in kaart gebracht en besparingen doorgevoerd. Brouwer: “Een voorbeeld is dat in veel luchtbehandelingskasten werd bevochtigd tot vijftig procent terwijl veertig procent toereikend is.”

Individueel Verder kan een grote energiebesparing behaald worden door meer per gebouwgebruiker individueel in energiebehoeften te voorzien. Maassen: “Dus per werkplek of ruimte op het juiste moment en in de juiste hoeveelheid ventilatie, warmte, koeling en verlichting leveren. Het beter voorzien in de individuele behoefte heeft ook een positief effect op het comfort en productiviteit van een specialist of verpleegkundige en de gezondheid en het herstel van een patiënt. Want uiteindelijk draait het daar natuurlijk om.”

duurzaam gebouwd | december 2015

149

All-electric van Inventum

Slim, duurzaam en energiezuinig Een binnenhuisklimaat zonder ďŹ jn stof, geen installatiegeluid en met een eenvoudig en kostenbesparend systeem. Dat is wel zo comfortabel voor bewoners. En dat kan met de all-electric oplossingen van Inventum. Als uitvinder van de Ecolution bieden wij u een volwaardig alternatief voor gas ĂŠn een systeem dat niet veel duurder is.

Onze visie is dat de toekomst van verwarmen ligt bij all-electric, waarbij de woning dus zelf energie levert. Dat is wel zo schoon en duurzaam. Eric van de Spijker, Adviseur Duurzaamheid T 06 53 46 41 01, www.inventum.com

Wij zijn klaar voor de toekomst

Interview

â&#x20AC;&#x2DC;Open communicatie tussen elementen maakt een gebouw echt slimâ&#x20AC;&#x2122; Steeds vaker gaat de interactie tussen gebouw en gebruiker verder dan alleen het verblijf. Personal climate past de temperatuur en verlichting aan op basis van voorkeur en asset tracking laat facilitair managers exact weten waar belangrijke gebouwelementen te vinden zijn. Hoe ver zijn we nog verwijderd van een vastgoedvoorraad bestaande uit hoofdzakelijk slimme gebouwen? Tekst: Marvin van Kempen

Wouter Kok (l.) en Ruud van der Sman

duurzaam gebouwd | december 2015

151

“Smart Buildings zijn belangrijk voor de maatschappij”, vindt Deerns-directielid Wouter Kok. “Wij hebben de afgelopen negen maanden geïnvesteerd om deze ontwikkeling te versnellen.”

‘Feedback laat facilitair managers verder verduurzamen en optimaliseren’

Zijn collega Ruud van der Sman, senior specialist gebouwautomatisering, wordt binnen Deerns gezien als een aanjager van het slimmer maken van gebouwen. “Het gebouw moet een interactief geheel worden, dat reageert op wat zich binnenin afspeelt. Daarom is het zaak om informatie op een integrale manier met elkaar te verbinden.” Een belangrijke voorwaarde voor een duurzaam gebouw met slimme oplossingen is om techniek en datastructuur in een vroeg stadium samen te brengen. In tegenstelling tot wat sommige partijen denken hebben gebruikers geen voordeel van een samenraapsel van een heleboel gadgets in een gebouw. “Het gaat er juist om dat de oplossingen met elkaar communiceren. Stel de gebruiker centraal en bekijk hoe hij wil werken. Zorg er vervolgens voor dat hij zo goed mogelijk kan werken. Een internet of too many things is het gevaar, integration of things is juist de oplossing.” Volgens Van der Sman gaat vooral potentie verloren op het moment dat de communicatie tussen elementen van het gebouw niet soepel loopt. “Daarom moet je een data-infrastructuur maken, waarmee je open kunt communiceren in een gebouw. De grootste uitdaging zit in de technische haalbaarheid van de onderlinge communicatie van objecten.”

‘De grootste uitdaging zit in de technische haalbaarheid van onderlinge communicatie van objecten’

152

december 2015 | duurzaam gebouwd

Concepten met meerwaarde voor de gebruiker Een andere uitdaging is om met concrete concepten te komen, die meerwaarde voor de opdrachtgever opleveren. Volgens het tweetal is het vooral belangrijk om in een vroeg stadium en samen met de opdrachtgever te ontdekken welke functionaliteit nodig is in het gebouw. “Vaak heeft de opdrachtgever een schets van wat hij wenst aan slimme technologie en waar hij in de toekomst met zijn gebouw naartoe wil”, vertelt Van der Sman. “De wensen verschillen natuurlijk”, vult Kok aan, “want de ene opdrachtgever stelt bijzonder prijs op meer interactie tussen gebruikers, terwijl een zorginstelling asset tracking van groot belang kan vinden. Wij hebben één technologie ontwikkeld die beide, en nog veel meer, mogelijk maakt.” De implementatie van dergelijke technologieën hoeft de portemonnee van een facilitair manager of bestuurder niet bijzonder te raken en is al snel rendabel. “Als je een combinatie zoekt tussen verschillende oplossingen en een integrale aanpak aanhoudt, is deze implementatie een marginale investering”, weet Kok. “Met zo’n aanpak kun je namelijk ook verlichting en klimaat bedienen. Je ziet ook hoeveel energie je opwekt en waar je het verbruikt. En hoe het gebouw daadwerkelijk gebruikt wordt. Op die manier vindt optimalisatie plaats.” Het idee dat de investering in een Smart Building alleen in de exploitatiefase is terug te verdienen, klopt niet. “Ook in de bouwfase zie je dat terug”, vertelt Van der Sman. “Zo heb je geen databekabeling nodig binnen onze oplossing. En in gebouwen als het Amsterdamse The Edge worden geen wandunits meer geïnstalleerd om de kamertemperatuur te bedienen. Dit loopt allemaal via smartphones.”

Interview

Wouter Kok

‘Het gebouw weet waar iedere gebruiker is en kent zijn persoonlijke voorkeur’ Iedereen eigen klimaat Door deze Deerns Smart Building-oplossing weet het gebouw waar iedere gebruiker is en daaraan kun je een persoonlijk klimaat koppelen. Iedereen heeft namelijk zijn eigen instellingen. Een gebruiker stelt voorkeuren op het gebied van temperatuur en verlichting in op zijn tablet, smartphone, of smartwatch. Vervolgens wordt deze voorkeur doorgevoerd op de werkplek waar deze gebruiker op dat moment verblijft. “De beleving wordt hierdoor anders en je kunt ook feedback creëren”, meldt Kok. “Binnen je persoonlijke klimaat krijg je een indicatie van de hoeveelheid energie die je gebruikt. Collega’s met dezelfde klimaatvoorkeur kunnen

toch een wisselend energiegebruik hebben. Die feedback kun je als gebruiker zelf of als facilitair manager gebruiken om verder te verduurzamen.”

Alle functionaliteiten ineen Idealiter blijft het niet bij alleen het definiëren van een persoonlijk klimaat, maar worden ook andere innovaties en technologieën aan de infrastructuur van het gebouw gekoppeld. “Het idee dat je met je smartphone of tablet de verlichting kunt regelen, is niet revolutionair. Er zijn genoeg leveranciers op de markt die het gebouw van deze technologie kunnen voorzien. Veel interessanter wordt het als we alle functionaliteiten bij elkaar brengen op één punt en zorgen dat de onderlinge communicatie soepel loopt. Dat betekent voor bezoekers en personeel van het pand een prettige werkomgeving. Daarnaast hebben we het over een gereduceerde investering en het pand is goedkoper in het gebruik. Daarom is de inzet op een Smart Building voor een eindgebruiker, zeker in het kader van toekomstbestendigheid, eigenlijk een no brainer”, besluit Kok. *

Deerns werkt in deze ontwikkeling samen met Blinq, Evalan en HC RT.

duurzaam gebouwd | december 2015

153

december 2014 | duurzaam gebouwd

Algemeen

Duurzaam vloersysteem verlaagt CO2-uitstoot Een duurzaam vloersysteem levert een bijdrage aan de besparing van grondstoffen en de vermindering van CO2-uitstoot. Een jaar geleden werd het systeem met succes gelanceerd op de Duitse markt.

Met de Uzin Terra-Line zijn de Duitse ontwikkelaars van Uzin Utz AG, het moederbedrijf van Duurzaam Gebouwdpartner Unipro, erin geslaagd om zonder verlies van technische performance een duurzaam vloersysteem te ontwikkelen. Er wordt circa 250 kilo CO2 per 1000 m2 bespaard. Deze besparing is gerealiseerd door in de voorstrijk en egalisatie het aandeel synthetische grondstoffen te verminderen. Voor de lijm zijn meer hernieuwbare grondstoffen gebruikt.

Uzin Terraprimo 10 Deze primer heeft een 40 procent verbeterde CO2-balans ten opzichte van vergelijkbare producten. Bovendien wordt met Uzin Terraprimo het gebruik van kunststof afval, ten opzichte van traditionele kunststof cans, gereduceerd met 75 procent. Dankzij de handige en hersluitbare bag-in-box verpakking kan het afval eenvoudig worden gescheiden en is er aanzienlijk minder afval op de bouw. De vierkante verpakking is efficiënt in transport en opslag. Uzin Terraprimo is voordelig in het gebruik, droogt zeer snel en kan worden gebruikt ter voorbehandeling van zuigende, minerale ondergronden.

Uzin Terraplan 20 Deze egalisatie heeft een 15 procent verbeterde CO2-balans ten opzichte van vergelijkbare producten. Het product wordt geleverd in een ergonomische 20-kg verpakking van ongebleekt papier. De egalisatie kan in combinatie met alle soorten vloerbedekking worden gebruikt, heeft een uitstekende vloei en geeft dankzij het LevelPlus effect een zeer glad oppervlak, hierdoor wordt er lijm bespaard bij het aanbrengen van de lijmlaag.

“Exploitanten van openbare gebouwen, hotels of kinderdagverblijven en overheden letten steeds meer op duurzaamheid, de kwaliteit van de lucht in een gebouw en de uitstoot van emissie”, laat specialist Duurzaam Bouwen Maurice Beijk van Unipro weten. “Daarnaast worden aspecten als hergebruik, duurzaamheid en CO2-uitstoot steeds vaker onderdeel van het pakket van eisen. Dat is voor ons de reden geweest om producten te ontwikkelen voor duurzaam bouwen.”

Environment Product Declaration Als eerste fabrikant stelt Uzin Utz AG in de vloerenbranche een eigen Environmental Product Declaration (EPD) samen. Hiermee maakt Unipro de milieu-impact van zijn producten inzichtelijk en vergelijkbaar. Een EPD verschaft informatie over een product met betrekking tot de impact op het milieu gedurende de levenscyclus, door een objectieve omschrijving te geven van de ecologische eigenschappen. Dankzij de EPD kunnen opdrachtengevers een bewuste beslissing nemen over de duurzaamheid van hun gebouw. Meer informatie over het initiatief en de diverse producten die worden aangeboden vindt u op de op Unipro.nl en in de kaders op deze pagina.

Uzin Terracoll 30 Deze duurzame dispersielijm heeft een 70 procent verbeterde CO2-balans ten opzichte van vergelijkbare Uzin lijmen. Dit is gerealiseerd door het gebruik van meer hernieuwbare grondstoffen en de 100 procent gerecyclede verpakking. UZIN Terracoll 30 kan op de gebruikelijke wijze verwerkt worden en is geschikt voor zowel textiele vloerbedekking als linoleum. Het product heeft een hoge begin- en eindhechting, is gemakkelijk te verwerken en vertoont al na korte tijd een duidelijke draadstructuur.

duurzaam gebouwd | december 2015

155

OPTIMALE PRESTATIES GEGARANDEERD

TBI-ondernemingen maken de leefomgeving van de toekomst, samen met elkaar en met hun klanten en partners. Zo is CWF de krachtenbundeling van de specialisten van TBI-ondernemingen Croon Elektrotechniek en Wolter & Dros, gericht op het beheer van gebouwen, installaties en facilitaire diensten. Op basis van een multidisciplinair prestatiecontract zorgt CWF voor een veilige, gezonde en comfortabele werkomgeving bij haar opdrachtgevers. CWF staat garant voor de beschikbaarheid van de voorzieningen en installaties, een maximale kwaliteit en een optimaal energieverbruik.

MAAK DE TOEKOMST

Grence Dit is de Grence. Een nieuwe generatie spijlenhekwerk dat grenzen verlegt. Door slimme productie het groenste hek van Nederland. In vele kleuren, stijlvol ĂŠn betaalbaar. Dus eigenlijk het ultieme hek. Kijk op buitenbeveiliging.nl voor meer info en oordeel zelf. Of bel gerust 0499 - 55 12 55.

Buitengewoon Beveiligd

www.buitenbeveiliging.nl

SWITCH TO THE FUTURE

Serie 15

Master & Slave Dimmers

Een simpele, flexibele en krachtige oplossing voor het dimmen van verlichting! Ɣ

De master dimmer 15.10 kan met een 0 - 10 V signaal maximaal 32 slave dimmers 15.11 aansturen

Ɣ Geschikt voor halogeenverlichting, dimbare LED- en spaarlampen, elektronische en

elektromagnetische transformatoren Ɣ Door soft in- en uitschakelen wordt de levensduur van de verlichting verlengd Ɣ Keuze uit 4 functies, inclusief trappenhuisfunctie met vroegtijdige waarschuwing Ɣ Dimsnelheid instelbaar van 1 tot 10 seconden Ɣ De master kan direct een transformator met 0 - 10 V / 1 - 10 V ingangssignaal aansturen Ɣ De slaves zijn direct aanstuurbaar met een 0 - 10 V signaal van bijvoorbeeld een

gebouwbeheersysteem Ɣ 17,5 mm breed, geschikt voor 35 mm railmontage (EN 60715) FINDER RELAIS NEDERLAND B.V. Dukdalfweg 51 / 1041 BC AMSTERDAM Tel.: +31 (0)20 615 65 57 E-mail: finder.nl@findernet.com

www.findernet.com

Nieuws

250 ‘MorgenWonen’-woningen in één jaar tijd Afgelopen oktober heeft VolkerWessels de 250e ‘MorgenWonen’woning opgeleverd. In een jaar tijd zijn door heel Nederland 250 van deze woningen gebouwd. Door dit succes komt het bouwbedrijf met een tweede lijn, voor woningcorporaties.

Burgemeester Van der Knaap van de gemeente Ede (links) en VolkerWessels-topman Dik Wessels hebben de 250e woning geopend.

De 250e woning staat in Ede, waar burgemeester Cees van der Knaap de opening verrichtte. MorgenWonenwoningen worden industrieel vervaardigd: slimme uitwisselbare platformelementen worden, onder ideale omstandigheden, vooraf in de fabriek geproduceerd. Op de bouwlocatie worden de onderdelen binnen één dag in elkaar gezet. Dit garandeert volgens VolkerWessels een hoge kwaliteit en een betrouwbare en snelle levering. Verder wordt de hinder en het

bouwafval op deze manier tot een minimum beperkt. Twee weken later is het huis volledig afgewerkt en gestoffeerd, zodat de bewoners erin kunnen. Daarnaast zijn ze energienotanul: zo zijn alle ramen voorzien van drielaags isolatieglas. Daarnaast is de ketel vervangen door een duurzame warmtepomp, die warmte uit de buitenlucht haalt. De woningen hebben verder geen gasaansluiting, alles is elektrisch. Verder kan de woning ook weer snel gedemonteerd worden. Dit maakt het eenvoudig om de volledige woning van de ene naar de andere locatie te verplaatsen. Zonder sloop en zonder andere bouwmaterialen te gebruiken. Door dit succes start VolkerWessels volgend jaar met een tweede lijn, specifiek voor woningcorporaties. De eerste elf woningen zijn al verkocht en worden in 2016 geplaatst. Ze worden eveneens in één dag gebouwd en zijn ook energienotanul, maar kleiner, eenvoudiger en dus goedkoper. Deze woning is ideaal voor vervangende nieuwbouw van corporatiewoningen die in de naoorlogse periode 1950-1970 zijn gebouwd. Uit LCA-berekeningen blijkt dat er jaarlijks zo’n 10.000 tot 15.000 van dit soort woningen vervangen moeten worden.

Minister Kamp wil nieuwe bouwconcepten in Groningen Het ontwikkelen van een goede aanpak voor het combineren van verduurzaming en versterking van huurwoningen in Groningen kost meer tijd dan voorzien was bij het maken van de afspraken tussen het ministerie van Economische Zaken, 8 woningcorporaties, het Centrum Veilig Wonen (CVW) en NAM. Daarom moeten er nieuwe bouwconcepten worden ontwikkeld. Dat heeft minister Henk Kamp van Economische Zaken laten weten in een brief aan de Tweede Kamer. “Daarna is het van belang ervaring op te doen met de uitvoering, voordat een grootschalige toepassing van deze concepten mogelijk is.” Volgens Kamp willen het CVW en de corporaties de bewoners en eigenaren goed informeren en met hen de verbouwing zorgvuldig doorspreken. “De versterkingsen verduurzamingsmaatregelen kunnen voor bewoners ingrijpend zijn. Hun betrokkenheid is dan ook essentieel om bij hen instemming en draagvlak te verkrijgen voor de aanpassingen in hun woning. Dat betekent wel dat vaak meerdere gesprekken nodig zijn over de verbouwingsaanpak. Dit – en het verkrijgen van de noodzakelijke vergunningen – heeft onvermijdelijk effect op de doorlooptijd van het uitvoeren van de maatregelen.” Afgesproken is om 1.650 huurwoningen te versterken en te verduurzamen tot Nul-op-de-meterwoningen. Dit zijn minder woningen dan Kamp bij de oprichting van CVW in afgelopen voorjaar voor 2015 als doel had gesteld: 3.000. Ook de bijgestelde planning van 2.300 woningen is volgens hem

te optimistisch. “Ik vind dit met name vervelend voor de inwoners van Groningen. Zij hebben het recht om te weten waar ze aan toe zijn.” Daarnaast presenteerde Nationaal Coördinator Groningen (NCG) Hans Alders in oktober het meerjarenprogramma ‘Aardbevingsbestendig en Kansrijk Groningen’. Hierin kwam naar voren dat in ieder Gronings dorp een bouwwinkel verschijnt om mensen te informeren hoe hun huis versterkt kan worden. “Mensen moeten veel meer centraal worden gesteld bij de versterking van hun huizen. Dat was tot nu toe onvoldoende het geval en daarom is het de afgelopen tijd niet goed gegaan. Dit is dus een totaal andere aanpak”, legt Alders uit tijdens de perspresentatie van dit programma. Daarnaast komt er een onafhankelijk arbiter, die uitspraak kan doen als de schade-afhandeling vastzit. Zijn uitspraak is in vrijwel alle gevallen bindend voor de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM). Een gang naar de rechter blijft daarnaast altijd mogelijk. “Er moet altijd een oplossing komen. Complexe schade gaat in de toekomst naar de nationaal coördinator.” Volgens Alders staat in dit plan de veiligheid centraal. “En het gaat om een eerlijke verdeling van lusten en lasten.” Ook tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres van afgelopen november stond het herstel van gebouwen in Groningen centraal. In deze editie van Duurzaam Gebouwd Magazine blikken we hier uitgebreid op terug, vanaf pagina 136.

duurzaam gebouwd | december 2015

159

solid-air.nl

Luchtverdeling essentieel voor een gezond binnenklimaat Een goed binnenklimaat verbetert de prestaties

regelkeppen en andere luchttechnische

van de gebruikers van een ruimte. Essentieel is

producten. Door eigen productie- en test-

hoe de lucht wordt verdeeld. Solid Air is specia-

faciliteiten biedt Solid Air een hoge mate

list in luchtverdeeltechniek. Wij ontwikkelen en

van ﬂexibiliteit.

leveren een groot assortiment hoogwaardige

BIM READY!

Tel +31 20 696 69 95

koelconvectoren, roosters, volumeregelaars,

mail@solid-air-nl

•Luchtbehandeling • Klimaatplafonds • Luchtverdeeltechniek • Brandwerende producten • Koelconvectoren

JAAR 50

TIJ

EPDM DAKSYSTEMEN

MARKTLEIDER IN DUURZAME

K ER

VA R I N G O

WWW.RESITRIX.COM

WWW.HERTALAN.NL

Nieuws

Start uitvoering Green Deal Scholen Tijdens de kennisdag ‘Grip op Kwaliteit’ van RuimteOK in november vond de centrale start plaats van het uitvoeringsprogramma van de Green Deal Scholen. De partners in deze Green Deal – PO-raad, VO-raad, Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG), RuimteOK, RVO, Platform31/Energiesprong, Klimaatverbond Nederland en GGD GHOR Nederland – geven hiermee invullingen aan de Green Deal Scholen (GDS), die vorig jaar is ondertekend met de ministeries van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Infrastructuur en Milieu en Economische Zaken. Tijdens de looptijd van het ondersteuningsprogramma gaan de partners van de GDS met behulp van kennisdeling en ondersteuning de bezwaren en obstakels voor het nemen van energiebesparende maatregelen bij schoolbesturen wegnemen. Dit willen zij bereiken door de beschikbare kennis en informatie te bundelen en centraal aan te bieden op een website, en door een helpdesk te openen waar schoolbesturen terecht kunnen met vragen. Daarnaast worden 150 scholen met advies ondersteund en is er ondersteuningsruimte voor het verduurzamen van vijftien Integrale Huisvesting Plannen (IHP). Hiermee sluit het uitvoeringsprogramma aan bij lopende ondersteuningsprogramma’s van de VNG en GGD. Het uitvoeringsprogramma richt zich op schoolbesturen en gemeenten die werk willen maken van verduurzaming. Ze zijn echter nog niet tot handelen overgegaan, omdat

ze ‘onbewust onbekwaam’ zijn. Door hen te begeleiden naar ‘bewust bekwaam’, wordt de drempel tot handelen verlaagd en komen ze in actie. Uit de consultatiefase van Ruimte-OK en het Klimaatverbond Nederland blijkt namelijk dat schoolbesturen en gemeenten nog te weinig op de hoogte zijn van de verduurzamingsmogelijkheden. Daarnaast ontbreekt het nog aan financiële ruimte en inspirerende voorbeelden. Nederland telt ongeveer 9.000 schoolgebouwen in het primair en voortgezet onderwijs. Hierin krijgen ruim 2,4 miljoen leerlingen onderwijs en werken ruim 200.000 onderwijsprofessionals. Dit doen zij veelal in gebouwen met een slecht binnenklimaat en slechte energetische kwaliteit (als men al een energielabel heeft, dan veelal C of lager). Uit onderzoek blijkt dat dit slechte binnenklimaat leidt tot mindere prestaties van leerlingen en leerkrachten en hoger ziekteverzuim. Daarnaast brengt een slecht geïsoleerd gebouw onnodig hoge exploitatiekosten met zich mee.

PPS met hoogste BREEAM-certificaat Voor het eerst heeft een Publiek-Private Samenwerking (PPS) voor een gebouw in Nederland een BREEAM-duurzaamheidscertificaat op het hoogste niveau behaald: Outstanding. Het certificaat is behaald voor het ontwerp van de toekomstige huisvesting van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG). Dit project is in handen van het consortium Strukton, Hurks en Heijmans en verschijnt in 2018 in het Utrechtse Science Park. De koeling, verwarming en verlichting in dit gebouw veroorzaken geen CO2-uitstoot. De hiervoor benodigde energie komt van een windmolen. Daarnaast is in dit project ruim aandacht voor zaken als een comfortabel binnenklimaat, flexibiliteit, waterverbruik, uitzicht, daglichttoetreding en toegankelijkheid. De eisen van de gebruikers voor onder andere laboratoria

zijn integraal opgenomen in het ontwerp. Desondanks is het gebouw multi-inzetbaar, doordat het beschikt over bijvoorbeeld flexibele installaties en een eenvoudig aan te passen indeling van de ruimten. Groene daken en wanden zorgen verder voor isolatie in de zomer en de winter. In de centrale hal is veel licht en groen. Dit groen geeft een prettige uitstraling en draagt bij aan de luchtzuivering. Bij de inkoop van materialen wordt gekeken of de herkomst aantoonbaar verantwoord is. Bij de materiaalkeuze wordt rekening gehouden met zo laag mogelijke ‘milieu schaduwkosten’. Tijdens de uitvoering vindt er sturing plaats op een zo laag mogelijk energie- en waterverbruik en een verregaande afvalscheiding op de bouwplaats. De start van de bouw van dit gebouw, dat komt op de plek van het gesloopte Went-gebouw, vindt dit jaar nog plaats. De opdrachtgever van dit project is Rijksvastgoedbedrijf.

duurzaam gebouwd | december 2015

161

Nieuws

Vernieuwde verpakkingslijn Lijm- en afdichtingsmiddelenspecialist Bostik heeft een vernieuwde verpakkingslijn gepresenteerd. Hierbij geldt Bostik als hoofdmerk, het logo van Simson blijft voorlopig als submerk op de verpakking staan. De nieuwe verpakkingen kenmerken zich onder meer door donkerblauwe labels op witte kokers en een duidelijk kleursysteem met verwijzing naar het verwerkings- en toepassingsgebied. Hierbij staat bijvoorbeeld rood voor de montagelijmen en geel voor de houtlijmen. Daarnaast geven pictogrammen eenvoudig zaken weer, zoals Verbruik, Verwerking, Toepassing en Technologie. De groene gekko geldt nog steeds als beeldmerk, aangezien dit dier bekend staat om zijn kleefkracht.

Duurzaam Gebouwd Colofon

Partnerships en Commercie

Marketing & Events

Duurzaam Gebouwd is een uitgave van DGB BV en verschijnt in een oplage van 12.500 exemplaren.

Pieter Fritz, Senior Adviseur E: fritz@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 25 13 91 55

Nicol Levers Medewerker Marketing & Events E: levers@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70

Uitgeverij / redactieadres DGB BV, Beekhuizenseweg 11, 6881 AA Velp T: +31 (0)85 273 59 70

Redactie Tijdo van der Zee, eindredactie Tim van Dorsten, Redactie E: vandorsten@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Marvin van Kempen, Redactie E: vankempen@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Aan Duurzaam Gebouwd nr. 32 werkten mee: Marieke Buijs, Lynsey Dubbeld, Jan-Maarten Elias, Jeroen Ephraïm, Martin Franke, Henk-Jan Hoekjen, Tom de Hoog, Remco Kerkhoven, Ton de Kort, Thijs Kurstjens, Esther Roth, Piet Scheerhoorn, Gerrit Tenkink, Robert Tjalondo, Ton Verheijen, Harmen Weijer, Frits van Wolveren.

Dave Refoealoe, Senior Adviseur E: refoealoe@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 46 13 36 65 Jaap Kries, Adviseur E: kries@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 46 02 12 05 Dirk van Gemert, Relatiemanager E: vangemert@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 46 02 12 06

Directie Richard Klein MBA E: klein@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 21 84 68 78 Wietse Walinga E: walinga@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 21 84 69 06

Bibianne Kerkhoff Marketeer E: kerkhoff@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 15 36 24 10 Barbara Berkelaar Medewerker Marketing & Events E: berkelaar@duurzaamgebouwd.nl M: +31 (0)6 21 18 26 18 Linde van Rooijen, Stagiaire E: vanrooijen@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70

Website www.duurzaamgebouwd.nl

Verspreiding DGB BV, info@duurzaamgebouwd.nl

Opmaak en druk Real Concepts BV, Velp

Alle advertentieplaatsingen worden afgesloten conform de Regelen voor het Advertentie-wezen, gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Vrijwaring Uitgever en auteurs verklaren dat deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld. Evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook. © DGB BV Het verlenen van toestemming tot publicatie in Duurzaam Gebouwd houdt in dat de uitgever met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk door de auteur gemachtigd is de door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren, als bedoeld in art. 17 lid 2 van de Auteurswet 1912 en in het Koninklijk Besluit van 20 juni 1974 (Stb. 35) ex en art. 16b van de Auteurswet 1912; te innen en/of daartoe in een buiten rechte op te treden. ISSN 2210-5689

162

november 2015 | duurzaam gebouwd

Nieuw! Plafondunit, tevens geschikt als ventilatieunit voor scholen

solid-air.nl

Oplossingen voor een gezond binnenklimaat Solid Air levert alles op het gebied van

Producten van Solid Air onderscheiden zich

klimaatbeheersing en luchttechniek, van roos-

door efﬁciënt warmte-/koudetransport, lage

ters en luchtbehandelingskasten tot en met

temperatuurverwarming, hoogste lekdicht-

koelconvectoren en klimaat plafonds.

heidsklasses en het gebruik van duurzame materialen.

BIM READY!

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air-nl

solid-air.nl

•Luchtbehandeling • Klimaatplafonds • Luchtverdeeltechniek • Brandwerende producten • Koelconvectoren

Luchtbehandelingskasten van Solid Air zijn maatwerk Luchtbehandelingskasten op maat

Topprestaties

Meetapparatuur

Solid Air levert tevens systemen met ontvochtigingstechniek, speciaal voor zwembaden.

uit de bedrijven Solid Air® (luchtbehandeling, luchtverdeeltechniek, brandwerende producten en klimaatplafonds) , Velu®

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl

en Nijburg® Products (productie/fabricage).

• Luchtbehandeling •

Klimaatplafonds

•

Luchtverdeeltechniek

•

Brandwerende producten

Energie • Zonnestraling, Licht • Windrichting, Windsnelheid • Temperatuur, RV, Druk

T +31 (0) 85 273 1917 F +31 (0) 85 273 1918 E sales@deltaohm.nl

Solid Air® maakt deel uit van de Nijburg Industry Group. De groep omvat een internationaal actieve organisatie die bestaat

Klimaattechnische Groothandel, Nijburg® Klimaattechniek (engineering, installatie en montage)

Een duurzaam klimaat begint met meten

•

Koelconvectoren

www.deltaohm.nl

Van toegevoegde waarde in elk bouwproces

BOUWSOFTWARE VAN ONTWERP TOT OPLEVERING Duurzaam Gebouwd # 32 | december 2015

4D Uittrekken

Begroten

Plannen

Ontwerpen

BIM

Detailleren

5D Combineren

Controleren

Gedeputeerde Nienke Homan: ‘Groningen wordt een megaproeftuin voor verduurzaming’

Communiceren

Produceren

Installatietechniek

Prestatiecontracten

Eigen gevelprofielen in distributiecentrum Duurzaamheid nieuwe norm bij Center Parcs Alders ontvangt ‘10 punten actieprogramma duurzaam Groningen’