Duurzame Scholen Magazine 4 by Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

Duurzame Scholen Magazine november 2016

/ Duurzame Scholen

De schakel tussen probleem en oplossing

‘Duurzaamheid past in wie we willen zijn’ Theo Rietkerk, bestuurder Landstede Groep

In dit nummer: Thema Gezondheid: Innovaties voor scholen van morgen Vijf schoolvoorbeelden ter inspiratie Duurzame PABO: ‘Leg duurzaamheid uit op kindniveau’

/ INHOUDSOPGAVE

Slimme wanden voor duurzaam bouwen onuitputtelijke grondstoffen

schroefvast

brandwerend

snel te monteren

geluidwerend

Kies voor het beste, Kies voor FAAY-wandpanelen Scheidings-, voorzet-, isolatie- en woningscheidende wanden met uitzonderlijke eigenschappen. Faay Vianen heeft voor élke situatie een passend wandsysteem. Milieuvriendelijk geproduceerd van onuitputtelijke grondstoffen. Geschikt voor eindeloos hergebruik! • • • • • •

Eenvoudige montage Spijker- en schroefvast Goede brandwerendheid (tot 120 min.) Goede geluidsisolatie (tot 59 dB) Voorzien van leidingschachten Voor nieuwbouw, renovatie en transformatie

thermisch isolerend

dubo

Schoolgebouwen worden steeds breder gebruikt. Het interieur moet flexibel aansluiten bij voortdurende veranderingen en multifunctioneel gebruik. Daarom hebben ze een dynamische, duurzame inrichting nodig. De wanden van Faay zijn robuust en schroefvast. Ze zijn eindeloos flexibel te (ver)plaatsen, duurzaam en bestand tegen intensief gebruik. Faay wandsystemen bieden dus optimale vrijheid qua indeling én inrichting. Faay wandpanelen voldoen aan zeer hoge eisen met betrekking tot geluidsisolatie, brandwerendheid, flexibiliteit en milieu.

Faay Vianen B.V. • Mijlweg 3 • postbus 116 • 4130 EC Vianen T 0347 - 37 66 24 • info@faay.nl • www.faay.nl

Korte berichten uit de markt

Hoofdinterview Theo Rietkerk, bestuursvoorzitter Landstede Groep

Compact nieuw gebouw Hildegaertschool met veel daglicht

Thema: Gezondheid

Een apk voor schoolgebouwen Onderzoek: ‘Daglicht stimuleert leerprestaties’ Innovaties voor de scholen van morgen Marktvisie: ‘Kennis delen voor gezonde scholen’ Ontwerp MBO College Amstelland stimuleert gezonde werksfeer Amsterdamse scholenstichting verduurzaamt haar vastgoed Tip en tools voor een Frisse School

Green Deal Scholen: een tussenstand

Vijf schoolvoorbeelden ter inspiratie

Theo van Sommeren (Stichting SPOM): ‘Het gaat om de bewustwording’

De Kleine Weide is de energiezuinigste school van Nederland

Prins Carlos: ‘Het gaat mij niet hard genoeg’

Wat doe je met € 50.000?

Wilco van Rooijen: Afval ontmoet avontuur

Doorgeefcolumn: Caroline Rijpkema

Intensieve samenwerking levert bijzonder kindcentrum op

Schoolrenovatie kan ook eenvoudig zijn

Seminars duurzame scholen opent ogen schoolbesturen

Stichting PABO: ‘Leg duurzaamheid uit op kindniveau’

Nieuwe projecten

Duurzame Scholen | november 2016 | 3

/ KORTE BERICHTEN UIT DE MARKT

Pilot School vol Energie van start

Duurzame Energy Academy van RUG geopend

Subsidie beschikbaar voor duurzaamheidsadvies

Gemiddeld zijn basisscholen ruim veertig jaar oud. Energetisch

Zolang het Atlas-gebouw van de TU Eindhoven nog niet klaar

zijn ze verouderd en het binnenklimaat is doorgaans niet prettig.

is (zie groene kader), geldt de Energy Academy Europe van

Positief geformuleerd: er kunnen grote stappen gezet worden die

de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) als meest duurzame onderwijsgebouw van Nederland.

zo’n school toekomstbestendig, fris en energiezuinig en duurzaam

Foto:

maken. Dat is het doel van het programma School vol Energie van

Michel Kievits

Energiesprong, vertelde Atto Harsta tijdens Duurzaam Gebouwd

Half oktober gingen de deuren van dit nieuwe gebouw op de

seminars Scholen.

Zernike Campus in Groningen open. Voor de realisatie hadden

Vluchtelingen installeren zonnepanelen op AZC-school

School vol Energie zoekt contact met schoolbesturen die inzien

Engie Services en Bouwcombinatie Friso-Koopmans achttien maanden nodig. Dit pand beschikt over zonnepanelen, die voor de energie zorgen. Daarnaast helpt een ‘zonneschoorsteen’ bij de

dat er een slag te maken valt. In het kader van deze pilot worden

Sinds begin oktober stelt de overheid een subsidie beschikbaar

zo’n tien schoolgebouwen voor eind 2017 naar Nul-op-de-Meter

waarmee schoolbesturen extern advies kunnen inhuren voor

Eind oktober hebben Syrische vluchtelingen achttien

natuurlijke ventilatie en moeten een wintertuin en aardwarmte en –

(NoM)-niveau worden gebracht. Het gaat om schoolgebouwen

verduurzaming van hun schoolgebouwen. Deze subsidie vergoedt

zonnepanelen op basisschool De Regenboog in Heerhugowaard

koeling zorgen voor een aantrekkelijk binnenklimaat. Dit gebouw is

van een gangbare typologie van vóór 1992 met een op zich goede

vijftig procent van de advieskosten, met een maximum van

geïnstalleerd. Op deze basisschool krijgen geïmmigreerde kinderen

het eerste grote aardbevingsveilige gebouw in Groningen.

ruimtelijke kwaliteit en die modern onderwijs kunnen huisvesten.

€ 3.500. In totaal kunnen 150 schoolbesturen gebruikmaken

of kinderen met een vluchtelingenstatus Nederlandse les. Vorig jaar heeft Duurzame Scholen Magazine #2 nog uitgebreid

van de subsidie, die deel uitmaakt van de Green Deal Scholen. Belangrijk is dat er geen grote krimp van meer dan tien

“Het verbeteren van het binnenklimaat op school of het groener

De installateurs waren in hun thuisland technici en zijn in een

aandacht besteed aan dit gebouw, aan de hand van een interview

procent van leerlingaantallen is te verwachten in komende

maken van het gebouw is vaak een behoorlijke klus”, geeft

maand tijd door zonnestroomleverancier Sungevity met trainingen

met directeur/architect Aldo Vos van Broekbakema.

twintig jaar. Daarnaast is een natuurlijk renovatiemoment en de

staatssecretaris Sander Dekker van Onderwijs aan. “Schone

omgeschoold tot zonnepaneleninstallateurs. Net als de kinderen

beschikbaarheid over een reële reservering voor groot onderhoud

lucht, een lage energierekening en een prettig werkklimaat is voor

van deze school bouwen ze hiermee aan een nieuwe toekomst.

een uitgangspunt. Aan de aanbodzijde staan geselecteerde

iedereen winst.”

De scholieren leren namelijk Nederlands om door te stromen

consortia klaar om de renovatie binnen korte tijd uit te voeren.

naar regulier onderwijs en de installateurs krijgen hiermee

De kosten voor de renovatie worden vrijwel geheel gedekt uit

Besturen kunnen dankzij de subsidie actiever aan de slag met

vermeden energie- en onderhoudslasten. De business case voor

verduurzaming en het creëren van een gezonder binnenklimaat.

deze renovatie moet dan ook sluitend zijn.

“Daarvan profiteren niet alleen leerlingen en leerkrachten, maar ook

Het installatiebedrijf Elektropartners voerde de installatie met de

de huishoudportemonnee van de school”, vertelt woordvoerder

Syrische vluchtelingen uit. Voordat ze op het dak aan de slag

Wim Lengkeek.

gingen, volgden ze een veiligheidscursus via Sungevity en Refugee

werkgelegenheid dat gerelateerd is aan hun vakgebied.

Company dat vluchtelingen helpt bij het vinden van een baan.

Duurzaamste onderwijsgebouw ter wereld Na de renovatie is het Hoofdgebouw van de Technische

Dit systeem slaat warmte en koude apart op in de ondergrond en

Universiteit (TU) Eindhoven het meest duurzame onderwijs-

haalt die eruit wanneer gebouwen verwarmd of gekoeld moeten

gebouw ter wereld.

worden.

volledige verduurzaming te realiseren. “We gaan van een

Het ontwerp van dit gebouw kreeg de hoogste BREEAM-score

Daarnaast komen er zonnepanelen op het pand, die per jaar

productbenadering naar prestatiedenken. De consortia die de

ooit voor een schoolgebouw: 93,86%. Dit komt neer op vijf sterren

500 megaWattuur gaan leveren. Dit dekt een groot deel van het

renovaties uitvoeren, zijn door ons geselecteerd en hebben een

en het predicaat ‘Outstanding’. BREEAM is een van de methoden

elektriciteitsverbruik van het gebouw.

volwaardig aanbod ontwikkeld. We bieden met dit programma

om de duurzaamheid van gebouwen te meten.

Integrale aanpak renovatie basisscholen Volgens Harsta (zie foto), informatiemanager bij de Energiesprong, is NoM voor scholen alleen haalbaar door met een grote stap

Als alles volgens planning verloopt, is de renovatie van het

een integrale aanpak met prestatieborging over minimaal twintig jaar. Alle betrokken partijen zijn verplicht die prestatie ook leveren

Dit gebouw, dat Atlas gaat heten, heeft na de renovatie geen

Atlasgebouw in september 2018 gereed. In dit nieuwe pand

gedurende die periode.” Het verslag van deze seminars staat op

gasaansluiting meer. Alle benodigde warmte en koeling komt van

komen onder meer de faculteiten Industrial Design en Industrial

het campusbrede warmte-koudeopslagsysteem.

Engineering & Innovation Sciences.

de pagina’s 74 en 75.

4 | november 2016 | Duurzame Scholen

Bron artist impression: Technische Universiteit Eindhoven

Duurzame Scholen | november 2016 | 5

/ KORTE BERICHTEN UIT DE MARKT

Hoe zien toekomstige scholen eruit?

Nieuw concept voor adaptieve schoolgebouwen

Dat was de achterliggende vraag van de expositie ‘Making

Om nieuwe schoolgebouwen meer ruimte te bieden voor

School’, die plaatsvond tijdens de Dutch Design Week in

gepersonaliseerd, digitaal en adaptief onderwijs, hebben de

Eindhoven.

architectenbureaus Van den Berg Groep en ZAPP een nieuw

/ ADVERTORIAL DUCO at SCHOOL

Natuurlijk ventileren staat voor beter studeren!

concept ontwikkeld: ‘Open de School’. Zo vertelde architect Matthijs de Boer dat scholen een onderdeel van de stad moeten vormen. “Onderwijs is meer dan in een klas

De kern van dit concept is de vertaling van de ontwikkelingen in

zitten en luisteren naar een leraar. Als scholen in het centrum van

het onderwijs naar de leesomgeving. Hierbij krijgt de docent een

een dorp of stad staan, dan kunnen ze van elkaar profiteren.”

belangrijke plaats toebedeeld. “Hij is namelijk jaar-in-jaar-uit in de school”, vertelt architect Winfried van Zeeland van Van den Berg Groep. “Terwijl leerlingen slechts een relatief korte periode de schoolgebouwen bezoeken. Daarom kunnen docenten het best aangeven met welke inrichting hij het onderwijs zo aantrekkelijk

Foto: Maarten

mogelijk kan houden.”

van Haaff

Van Zeeland signaleert dat scholen verschillende keuzes maken. “De ene maakt zich klaar voor het digitale onderwijs en de andere legt de nadruk op het gepersonaliseerde onderwijs. Beide keuzes zijn goed, maar wat betekent dit voor de leeromgeving?” In plaats van lange gangen, een aula en een reeks lokalen denkt hij aan een Daarnaast pleitten de initiatiefnemers van De Ambachtsschool

grote diversiteit van ruimten: klein, middelgroot en groot. “Tijdens

Revisited voor een ambachtsschool die in direct contact staat

de interactieve workshops nodigen we iedereen uit om mee te

met het beroepenveld, zoals een koppeling aan een zorgtehuis.

denken over de ideale leeromgeving. Die open discussie is het

En het project ‘Je Eigen Gang Gaan’ (zie foto) richtte zich meer

doel van ‘Open de School’.”

op het interieur, door leerlingen uit te dagen zelf na te denken NT I

wereld en het domein van de docent. “Basisscholen gaan vrij goed mee in de ontwikkelingen en bieden een grote flexibiliteit”, ziet

De expositie ‘Making School’ was een initiatief van

Van Zeeland. “We brengen het vooral onder de aandacht bij het

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en vond plaats in het

voortgezet onderwijs, omdat dit relatief achterblijft.”

Studentencomplex Ravel Residence, Amsterdam (NL)

BASISVE

meebeweegt met toekomstige ontwikkelingen.

TIE LA

‘SLIMME’ VENTILATIE Drie pijlers, één oplossing!

VE NT

Veemgebouw in Eindhoven van 22 tot en met 30 oktober.

ING

inspirerende leeromgevingen, context, word slimmer, digitale

Het concept is gebaseerd op zes basisideeën: adaptief leren,

flexibele meubels ervoor zorgen dat een statisch schoolgebouw

over de inrichting van hun directe leeromgeving. Zo kunnen

LIN ILAT IEVE KOE

Natuurlijke basisventilatie is het fundament van dit totaalconcept voor een gezonde leeromgeving. Dankzij de toepassing van

Eco-Schools bij Kennisdag Ruimte-OK

GlasMax ‘ZR’ wordt er niet enkel op natuurlijke wijze verse lucht

Komende dinsdag 29 november vindt in Rotterdam de Kennisdag

hoe duurzaam onderwijs en de verduurzaming van de

‘Grip op kwaliteit’ van kenniscentrum Ruimte-OK plaats. Het

schoolomgeving elkaar versterken. Hierbij betrekt ze leerlingen,

internationale keurmerk voor duurzame scholen Eco-Schools is

docenten en ouders.

een van de ondersteunende partners en verzorgt een sessie. Deze editie van Duurzame Scholen Magazine besteedt uitgebreid Tijdens die sessie gaat Eco-Schools onder meer in op hoe

aandacht aan deze Kennisdag van Ruimte-OK op de pagina’s 58

duurzaam onderwijs kan leiden tot een ander schoolgebouw en

en 59.

6 | november 2016 | Duurzame Scholen

toegevoerd. Deze geluiddempende ventilatieroosters, voorzien Bekijk ‘Frisse Scholen’ film op www.duco.tv

We inspire at www.duco.eu

van duurzaam dempingsmateriaal, verzekert elke student eveneens van een optimale gemoedsrust zodat op elk moment van de dag het maximale uit zichzelf kan worden gehaald.

Duurzame Scholen | november 2016 | 7

/ HOOFDINTERVIEW

‘We willen graag verduurzamen en onze verantwoordelijkheid nemen, maar niet ten koste van het onderwijs.‘

Voormalig Tweede-Kamerlid Theo Rietkerk als hoofd scholengemeenschap

Landstede Groep vestigt aandacht op verduurzaming Tekst: Gerrit Tenkink Beeld: Robert Tjalondo

Theo Rietkerk, bestuursvoorzitter van Landstede Groep, bladert door de (concept)nota ‘Duurzaamheid Landstede Groep’. Hij kan het document nog niet op tafel leggen, maar wil er voor Duurzame Scholen Magazine wel een paar highlights uitlichten. “Nu we onze financiële en onderwijsvragen op orde hebben, wordt het tijd ons op duurzaamheidvlak te profileren.”

Rietkerk stapte op 1 december 2014 de onderwijsorganisatie binnen als nieuwe voorzitter van het College van Bestuur. Opmerkelijk, want hij was Gedeputeerde in Overijssel en daarvoor namens CDA lid van de Tweede Kamer. Een politiek zwaargewicht dus. Maar Landstede verkeerde in zwaar weer en had op dat moment behoefte aan een krachtige bestuurder die het klappen van de zweep kent. De organisatie stond namelijk onder toezicht van de Onderwijsinspectie. Niet alleen voor wat betreft het onderwijsdeel, maar ook financieel had de organisatie de zaken niet op orde. Met het aantreden van Rietkerk als bestuursvoorzitter werd een nieuwe koers ingezet.

Organisatorische stappen Sindsdien is de financiële situatie aanzienlijk verbeterd. In 2014

“We hebben er tot nu niet mee te koop gelopen. Nu we intern

werd de jaarafrekening nog in het rood afgesloten. Eind 2015

onze financiële en onderwijszaken op orde hebben, wordt

lagen de eerste positieve cijfers op tafel. Organisatorisch zijn er

het tijd om ons ook op dit gebied meer te profileren. In onze

stappen gezet door onder andere overheadkosten flink terug

visie past duurzaamheid in wie we willen zijn: een organisatie

te dringen en bepaalde onderdelen stop te zetten, die niet

die verantwoordelijkheid neemt over zichzelf, de ander, de

direct tot de kernactiviteiten van de organisatie behoorden. Zo

samenleving en de aarde.”

werden trajecten ingezet voor overname van het welzijnswerk en kringloopwinkels en werd een manege van de hand gedaan

Daar komt echter bij dat Landstede Groep een onderwijs-

en werden de topsport volleybalactiviteiten in december 2015

organisatie is. “En dus staat onderwijs bij ons voorop. We willen

afgesloten. Met betrekking tot de kwaliteit van het onderwijs staan

graag verduurzamen en onze verantwoordelijkheid nemen, maar

alle vo-scholen op ‘groen’ en hetzelfde geldt volgens Rietkerk aan

niet ten koste van het onderwijs. Daarom presenteren we nu pas

het eind van het schooljaar ook voor alle opleidingen in het mbo.

onze nota. De organisatie is financieel en onderwijstechnisch op orde, dat was de eerste prioriteit. Nu gaan we kijken naar

Volgens hem speelden verduurzaming en energiebesparing in het

gebouwen, verduurzaming en energiebesparing.” ››

verleden wel degelijk een belangrijke rol binnen Landstede Groep.

8 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 9

/ HOOFDINTERVIEW

Verbouwen, renoveren, uitbreiden

andere gebouwen af te stoten. We gaan dus voor verduurzaming van de bestaande gebouwen. We kijken naar de bestaande

‘We focussen ons

De komende twee jaar komen er geen nieuwe gebouwen bij, stelt hij. “We focussen ons in deze

voorraad en als regulier onderhoud er aan zit te komen, kijken we op welke vlakken we kunnen verduurzamen. Bij de aanbouw,

in deze periode op

periode uitsluitend op het verbouwen, renoveren en eventueel uitbreiden van bestaande gebouwen.”

renovatie en revitalisering van gebouwen kijken we welke energiebesparende maatregelen we mee kunnen nemen. Verder

verbouwen, renoveren

In de nota staan de plannen voor de komende jaren op

hebben we een integraal huisvestingsbeleid opgesteld, waarbij we de gebouwen zo optimaal mogelijk benutten en daar ook het

en uitbreiden van

een rij. ‘Het beleid van de Landstede Groep is er altijd op gericht om energiebesparende maatregelen mee

onderhoud op afstemmen.”

huidige gebouwen.‘

te nemen in nieuwbouw, renovaties of revitaliseringen van gebouwen’ zo is op de eerste pagina van de nota te lezen. Zo zet de onderwijsgroep in op een schonere leefomgeving met de plaatsing van WKO of aardwarmte-installaties, zonnepanelen, een biomassacentrale en gebruik van energielabels. Bij het inrichten van de gebouwen staan het ontwerpen in BIM, het installeren van ledverlichting, thermopanel/ tripleglas en spouwmuurisolatie in de schijnwerpers. Daarnaast gaat Landstede de komende jaren bij de medewerkers inzetten op het actief gebruik van

Mogelijkheden binnen budget

elektrische fietsen, elektrische auto’s en de stimulering

“Een heel andere vorm van duurzaamheid is de vitaliteit van

Belangrijk aspect daarbij is dat Landstede aanpassingen maakt

van het gebruik van openbaar vervoer.

de medewerkers en leerlingen. Vanuit het speerpunt sport

op het moment dat de gebouwen er aan toe zijn. “We lopen

& gezondheid(s)zorg is hiervoor binnen Landstede Groep

niet op de zaken vooruit. Op het moment dat er gerenoveerd

veel aandacht. Ook bij de inkoop zal de focus liggen op

moet worden, kijken we wat mogelijk is en wat binnen de

verduurzaming.”

budgetten past. Dat geldt ook voor de klimaatbeheersing en

‘Landstede Groep is bereid te investeren in zonnepanelen, maar niet zonder facilitering door de overheid.’

energievoorziening: op het moment dat de installaties aan vervanging toe zijn, kijken we naar alternatieven. En uitzondering maken we wellicht voor zonnepanelen.”

Verbinding met bedrijfsleven Als onderwijsorganisatie vindt Rietkerk dus vanzelfsprekend dat het onderwijsprogramma leidend is en het gebruik van de

Landstede Groep

Flexibel dankzij veel locaties

Landstede Groep is een van de grotere onderwijsorganisaties in het midden en

De groep telt in het totaal tachtig gebouwen in Gelderland,

moment zit Landstede nog iets boven de landelijke norm als

oosten van het land. De organisatie herbergt bijna tweehonderd opleidingen op

Overijssel en Flevoland. Dat is heel bijzonder in ROC-land. Rietkerk

het gaat om de verhouding vloeroppervlak-leerlingenaantallen.

mbo-niveau en voortgezet onderwijs scholen in onder meer Dronten, Harderwijk,

noemt het ‘een vloot’, waar af en toe een zeiltje wordt gestreken

“Daarnaast is een duidelijke trend om voor opleidingsplekken

Kampen, Raalte en Zwolle, variërend van praktijkonderwijs tot gymnasium.

en op een andere plek één omhoog gaat. “Het idee van een vloot,

steeds meer de verbinding met het bedrijfsleven te zoeken,

Daarnaast herbergt de organisatie kinderopvang, welzijnswerk en een aantal

en dus veel onderwijsgebouwen en locaties, is een bewuste

kortom om leerlingen bij het bedrijfsleven onder te brengen. Dicht

kringloopwinkels, een internationale schakelklas en volwassenenonderwijs. In totaal

strategie. Het maakt ons flexibel. Toen ik hier startte waren er nog

bij de praktijk dus. De participatie van Landstede MBO in het

biedt Landstede Groep plek aan ruim 14.000 middelbare scholieren en 11.000

plannen voor nieuwbouw in Zwolle, bij het NS-station en op het

Zorgtrainingscentrum regio Zwolle is daar een mooi voorbeeld van.

mbo-studenten en heeft ze ruim 2800 medewerkers op de loonlijst staan.

Rechterland, maar die plannen hebben we geschrapt. We hebben

De trend dat we in de toekomst minder gebouwen nodig hebben,

onze visie bijgesteld. Ik vind ook niet dat het past in deze tijd om

zet waarschijnlijk door.” ››

gebouwen daarop aangepast moet zijn. Hij verwacht dat het aantal Landstede-locaties de komende jaren afneemt. Op dit

een groot megalomaan gebouw neer te zetten en dan vervolgens

10 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 11

/ HOOFDINTERVIEW

“Deze biomassacentrale past in onze visie om verder te verduurzamen, waarbij we niet vooruit lopen op de zaken. Deze

Midden in de samenleving

locatie was toe aan een nieuwe manier van energievoorziening. Dan kun je ervoor kiezen om bijvoorbeeld met gas verder te gaan.

Landstede kiest er dus niet voor om, zoals veel andere onderwijsinstellingen, op een centrale locatie een grote campus in te

In samenwerking met de gemeente Zwolle kiezen wij nu voor

richten of een hoofdgebouw te bouwen. De grootste locaties bieden onderdak aan maximaal 2.000 leerlingen. “We bevinden

biomassa. Volgens plan moet de installatie minimaal twintig jaar

ons in de haarvaten van de samenleving. Het is een van de punten uit onze Strategienota richting 2018. We willen een brug

mee kunnen.”

slaan tussen onderwijs, de omgeving en de samenleving. Waar kun je dat beter doen dan in de wijken en dichtbij bedrijven? Omdat we veel verschillende locaties hebben met ons logo op de gevel, zijn we zichtbaar genoeg. Ik bestrijd dat je meer uitstraling hebt wanneer je al je activiteiten centreert op één campus of in één groot onderwijsgebouw. Ook als we kijken naar de footprint is het vele malen beter om onze bestaande gebouwen te verduurzamen dan nieuw te bouwen.”

Energieleverancier

‘Deze biomassacentrale past in onze visie om verder te verduurzamen.’ TalentStad

Tot op heden nam Landstede slechts enkele energiebesparende

Graag wil Rietkerk een langetermijninvestering in zonnepanelen

Bij een onderwijsorganisatie met een omvang als die van

maatregelen welke niet in combinatie stonden met een

doen. “Zo kunnen we het geld dat we op termijn verdienen, weer

Landstede zijn doorlopend bouwen onderhoudsactiviteiten.

gebouwaanpassing. Maar de onderwijsorganisatie zet ook hierin

gebruiken voor onderwijsactiviteiten of extra docenten.” Hij voegt

Een voorbeeld daarvan is de huidige renovatie bij TalentStad

voorzichtig de eerste stappen. Landstede werkt een plan uit over

eraan toe dat wat hem betreft binnen afzienbare tijd Landstede

Beroepscollege aan de Blaloweg in Zwolle. “We willen naar een

het plaatsen van zonnepanelen. Op Het Perron in Dronten liggen

de onderwijsorganisatie is met, landelijk gezien, de meeste

energieneutraal gebouw, maar dat is daar best lastig. Zo is het

inmiddels 176 panelen, goed voor een opbrengst van tien tot

zonnepanelen op het dak. “We zijn bereid de investeringen te

moeilijk om de bestaande kozijnen te vervangen door nieuwe

vijftien procent van het totale energieverbruik op deze locatie.

doen. Maar dat kan niet zonder facilitering door de overheid.”

kozijnen met dubbel of triple glas, zodat we uiteindelijk uitkomen

Verder zijn er plannen om ze op tien gebouwen te plaatsen.

Inmiddels heeft Rietkerk zijn politieke netwerk geactiveerd om

Daarnaast wordt bij Talentstad daken gevelisolatie toegepast

Daarvoor is Energy Service Company (ESCo)-constructie in

beweging in de zaak te krijgen en het onderwerp aan minister

en een zonneboiler geïnstalleerd. Deze energiebesparende

samenwerking met het Kampense adviesbureau Zonnegilde

Henk Kamp van Economische Zaken voorgelegd. Daarnaast heeft

maatregelen zijn mede mogelijk door een bijdrage van de

opgezet, zodat levering, financiering, beheer en onderhoud zijn

Tweede-Kamerlid Agnes Mulder (CDA) het onderwerp op zijn

Provincie Overijssel, maar het moet dan ook nog eens binnen het

geregeld. Zonnegilde is specialist op het gebied van het adviseren

verzoek aangekaart in Den Haag en heeft hij het onderwerp aan

bestaande budget. We hebben de vraag bij de bouwende partijen

en gesubsidieerd realiseren van zonnepanelenprojecten voor de

de Sociaal-Economische Raad (SER) mogen toelichten.

neergelegd. Een flinke uitdaging, maar wat dat betreft is het net

op energieneutraal en het bestaande aangezicht behouden.

zakelijke eindgebruikers en (semi)overheid.

onderwijs: als je de ander flink uitdaagt en de lat hoog legt, dan

Vijf vragen aan Theo Rietkerk 1

Op welke basisschool heeft u gezeten?

“De Meidoorn in Wezep.”

Wat was uw favoriete vak?

“Geschiedenis.”

Wat wilde u later worden?

“Schipper op zee.”

kom je tot de mooiste innovaties.” Wat Rietkerk betreft gaan de ambities voor zonnepanelen verder.

Biomassa centrale

Onderwijsorganisaties zijn doorlopend in beweging en gaan mee

nog interessanter als we ook aan onze buren mogen leveren. Maar

Dat Landstede stappen zet op het gebied verduurzaming, blijkt uit

Rietkerk voelt zich als een vis in het water. “Ik voel me hier thuis.

daar steekt de overheid een stokje voor, omdat je op dat moment

de bouw van de biomassacentrale aan het Rechterland in Zwolle.

We hebben de afgelopen jaren hard gewerkt om de organisatie te

wordt bestempeld als energieleverancier. Dat vinden wij een

Hoe moeilijk en vertragend bureaucratie werkt, was duidelijk bij

verbeteren en te stabiliseren. Dat is gelukt. Nu is het een kwestie

achterhaalde gedachte. De daken liggen er en waarom zou je er

de aanloop richting de realisatie van deze centrale. Ruim vijf jaar

de zaken te borgen en de volgende stappen te zetten. Ik vind

niet volop gebruik van maken? Ons standpunt is duidelijk: als de

heeft het geduurd voordat de bouwactiviteiten van start gingen.

het mooi om te bouwen: niet alleen op onderwijs- en financieel

overheid de verduurzamings- en energieagenda niet toegankelijker

Probleem rond de locatie, de grondverwerving (erfpacht of

gebied, maar ook op het gebied van de verduurzaming van onze

maakt, dan blijven er kansen liggen. Ik heb liever een overheid die

koop), vergunningen en de daadwerkelijke realisatie hebben voor

gebouwenvoorraad. Ik ben hier nog lang niet klaar.”

meewerkt en dus ook faciliteert, dan een overheid die alleen maar

veel vertraging gezorgd. De centrale is eind oktober in gebruik

“Niet in de hoek gestaan, wel na moeten blijven: ik wilde een

geld schuift voor projecten in de marge. Wij willen investeren, maar

genomen en levert warmte aan het gemeentelijk zwembad ‘De

lied niet zingen en de hele klas deed mij na…”

er moet wel boter bij de vis.”

Vrolijkheid’ en de Landstede-gebouwen aan het Rechterland.

“Als wij al onze daken volleggen met zonnepanelen, dan kunnen we bijna geheel in onze eigen energiebehoefte voorzien. Het wordt

12 | november 2016 | Duurzame Scholen

op de golven van de maatschappelijke en politieke veranderingen.

Wat was het leukste moment dat u zich van de

basisschoolperiode kunt herinneren? “Het schoolkamp in Vierhouten.”

Waarvoor heeft u wel eens in de hoek gestaan?

Duurzame Scholen | november 2016 | 13

/ PROJECT

Moderne school monitort tot in de technische puntjes

Compact nieuw schoolgebouw met veel daglicht

Ontwerp Dekker kreeg de vraag om een compact gebouw te ontwerpen, met in het achterhoofd de hedendaagse eisen die aan onderwijs

Tekst: Gerrit Tenkink

en de buurtfunctie van een schoolgebouw worden gesteld. “Uit onderwijskundig, maar zeker ook energetisch oogpunt hebben we gekozen voor een compacte bouw met veel daglicht en op

De Hildegaertschool in de Rotterdamse wijk Hillegersberg is een nieuw schoolgebouw, gebouwd volgens de laatste onderwijsideeën: naast de klaslokalen veel ruimte op de gangen om hedendaagse onderwijsplekken te creëren.

slimme plekken gebruikmakend van passieve zonnewarmte. Compact betekent dat je minder energie verbruikt, maar ook minder materialen nodig hebt. Bij de keuze van de materialen is gekeken naar levensduur en functionaliteit. Zo hebben we bij de kozijnen gekozen voor aluminium in plaats van kunststof of hout. Aluminium betekent minder onderhoud en het zorgt voor een

Het gebouw is op zo’n manier ingericht dat er ruimte is voor

maximale kierafdichting, die erg belangrijk is bij een energiezuinig

een peuterspeelzaal en buitenschoolse opvang. Op het dak van

concept. Het groene sedumdak is voorzien van een meanderend

de school bevindt zich een gymzaal die desgewenst ook voor

afvoerpakket dat drie keer meer water kan vasthouden dan een

buurt(sport)activiteiten en door verenigingen kan worden gebruikt.

regulier sedumdak. Zo’n dak houdt bovendien ‘s winters warmte

De school is dertig procent energiezuiniger dan een gebruikelijk

vast, terwijl het in de zomer koeling biedt.” ››

nieuwbouwconcept.

Bewust bakstenen gevel

Kleinschalig en geborgenheid

De school oogt fris, met veel grote raampartijen en veel natuurlijk

De school telt 430 leerlingen, verdeeld over zeventien groepen.

daglicht. Openheid is ook binnen het gebouw hetgeen dat

“De afgelopen decennia werd er steeds weer wat bij de school

opvalt. Zo is er vanuit de lokalen en de gangen direct zicht op de

aangebouwd”, vertelt schooldirecteur Theo Hofstra. “Zo ontstond

wastafels in de toiletruimtes. De bakstenen gevel is bovendien

een lappendeken. In 2012 zijn we begonnen met de nieuwbouw

een opvallende keuze. “Maar wel een bewuste”, zegt bestuurslid

en deze werd drie jaar later afgerond. We hebben nu een school

Andreas van Lieshout van de Stichting PCO Hillegersberg-

volgens de laatste duurzaamheidseisen, met een mogelijkheid om

Schiebroek. Van die stichting maakt de Hildegaertschool

verder te groeien. Het is één schoolgebouw, maar onderbouw,

onderdeel uit. “Baksteen is veel minder gevoelig voor vandalisme

middenbouw en bovenbouw hebben allemaal hun eigen ingang

en weersinvloeden dan bijvoorbeeld gevelbeplating. Ook dat is een

om zo kleinschaligheid en geborgenheid te benadrukken.”

vorm van verduurzaming.” Vanuit de stichting werd Van Lieshout belast met de begeleiding van de bouw. Marc Dekker, destijds nog werkzaam voor Architektenburo Hans Bakker, gaf vorm aan de wensen van schoolbestuur, schooldirectie, ouders en kinderen. Van Dorp had als installateur een stevige vinger in de pap voor wat betreft het

‘Onderbouw, middenbouw en bovenbouw hebben hun eigen ingang om zo kleinschaligheid en geborgenheid te benadrukken.’

Het Octalix-comfort- en energiemanagementsysteem meet en regelt met behulp van sensoren zaken als CO2, luchtvochtigheid, temperatuur, maar ook de lichtniveaus en de aan- en afwezigheid van personen in alle ruimtes.

installatiewerk en het daaropvolgende onderhoud.

14 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 15

/ PROJECT

Comfort en energiemanagement

Kop boven het naaiveld

Van Lieshout was als bestuurder intensief betrokken bij het ontwerp van de school. Niet in de laatste plaats omdat hij

Ook schooldirecteur Hofstra is tevreden over het

‘een technisch oog’ heeft en derhalve uitstekend kon sparren

systeem. “Een school is een dynamische omgeving.

met de architect en de bouwende partijen. “We hebben drie

Als er dertig kinderen in de klas zitten of de teamkamer

uitgangspunten: kwaliteit, duurzaamheid en energiebesparing.”

zit vol personeel, weet het systeem daarop in te spelen

Meest opvallende technische aspect aan het gebouw is het

en temperatuur- of CO2-stijging te voorkomen door

Octalix-comfort- en energiemanagementsysteem.

preventieve actie. Dat is heel prettig. Daarnaast past

De samenwerkingspartners Van links naar rechts: Andreas van Lieshout (bestuurslid Stichting PCO Hillegersberg-Schiebroek), Marc Dekker (architect DKKR-architectuur), Theo Hofstra (schooldirecteur) en Gerard Hegge (Van Dorp, Rotterdam).

het systeem zich ook aan, als de docent op een mooie lentedag het raam openzet.” Voor Van Dorp was het een uitdaging om het systeem te installeren. “Technisch gezien was de installatie niet moeilijk, maar het inregelen kost iets meer tijd”, laat adjunct-vestigingsdirecteur Gerard Hegge weten. “Als installateur zijn wij doorlopend op zoek naar energiezuinige systemen. Af en toe moet je je kop boven het maaiveld uit durven steken. Dat hebben we met dit relatief onbekende systeem gedaan.” Naast het Octalix-systeem heeft Van Dorp meer verduurzamingsmaatregelen toegepast in het schoolgebouw. “Een groen retentiedak, een warmtepomp, een warmteterugwinsysteem,

Energiebesparingsverplichting

Volgens Van Lieshout de Rolls Royce onder de regelsystemen.

energiezuinige verlichting met aanwezigheids- en

Na oplevering en na de garantieperiode is Van Dorp aan de school

Met een meerjarenonderhoudsplanning leveren wij een

“Het principe begint met kierdicht bouwen om geen warmteverlies

daglichtregeling en zonnepanelen op het dak.”

verbonden gebleven met een onderhoudscontract, waarbij Van

verregaande vorm van ontzorging: niet alleen wat betreft

te hebben met buiten. Dit systeem meet en regelt met behulp van

Dorp een gegarandeerde energiebesparingsverplichting heeft.

het onderhoud, maar ook op het gebied van de bijkomende

sensoren zaken als CO2, luchtvochtigheid, temperatuur, maar ook

De basis van deze overeenkomst is een prestatiecontract op

administratie.”

de lichtniveaus en de aan- en afwezigheid van personen in alle

basis van de NEN 2767, inclusief afkoop van storingen. “Met

ruimtes. Het systeem is zelfs in staat om openstaande ramen te

behulp van het in eigen huis ontwikkelde webportaal houden wij

Na twee schooljaren ervaart Hofstra dat het gebouw voldoet

registreren, zodat verwarming en koeling worden uitgeschakeld als

de school op de hoogte van de status van het onderhoud en

aan de verwachtingen. “De transparantie wordt als heel prettig

de gebruiker liever eden open raam wil.

het storingsverloop”, legt Hegge uit. “Daarnaast verzorgen wij

ervaren. Ondanks dat veel zaken – zoals lucht- en lichtkwaliteit en

voor school het documentbeheer voor wat betreft de technische

temperatuur – volautomatisch worden geregeld, heb je toch het

installaties en houden overzicht over de keuringsrapportages.

gevoel dat je zeggenschap houdt over het gebouw. Willen we de

Het systeem registreert ook hoeveel mensen er zich in een ruimte bevinden en hoe de temperatuur en luchtkwaliteit daarop ingesteld

ramen open zetten, dan doen we dat.”

moeten worden. Zo is het mogelijk om capaciteit voor ventilatie en koeling naar de plekken te sturen waar dat nodig is. Zo kun je af met een kleinere luchtbehandelingskast en minder koelen verwarmingscapaciteit.”

‘Met ons webportaal houden wij de school op de hoogte van de status van het onderhoud en het storingsverloop.’

16 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 17

/ ADVERTORIAL

SWITCH TO THE FUTURE Serie 84

Serie 12

Tijdschakelklokken

SMARTimers

NIEUW

Serie 15

Master & Slave dimmers

Gezondheid Serie 18

Bewegingsmelders

• Serie 12 Tijdschakelklokken met NFC-technologie Programmeerbaar met Android smartphone, 1- en 2-kanaals, vaste tijden en Astro tijden • Serie 84 “SMARTimer” tijdrelais met NFC-technologie Programmeerbaar met Android smartphone, standaard 2-kanaals en 25 tijdfuncties

Een apk voor schoolgebouwen

Onderzoek: ‘Daglicht stimuleert leerprestaties’

Innovaties voor de scholen van morgen

Marktvisie: Kennis delen voor gezonde scholen

Ontwerp MBO College Amstelland stimuleert gezonde werksfeer

Amsterdamse scholenstichting verduurzaamt haar vastgoed

Tips en tools voor een Frisse School

• Serie 15 Master & Slave dimmers De Master dimmer wordt bediend met een drukknop en kan tot 32 Slave dimmers aansturen met 0 - 10 V signaal, voor diverse soorten verlichting • SerieRELAIS 18 Bewegings- en aanwezigheidsmelders FINDER NEDERLAND B.V. Type 18.41 speciaal voor gangen in bedrijven, hotels en scholen, detectiebereik: 30 m x 4 m Dukdalfweg 51 1041 BC AMSTERDAM FINDER B.V. Tel.: +31RELAIS 20 615NEDERLAND 65 57 Dukdalfweg 51 / 1041 BC AMSTERDAM Fax: +31 20november 617 892016 92 | Duurzame Scholen 18 20 | 615 Tel.: +31 65 57 finder.nl@findernet.com E-mail: finder.nl@findernet.com

www.findernet.com

Basisschool Marolle, Kruishoutem (België) (Beeld: Renson)

Duurzame Scholen | november 2016 | 19

/ GEZONDHEID

OPTI-School onderzoekt huisvestingskwaliteit van scholen

Een ander doel is het verzamelen van de onderzoeksgegevens. “Elke school met zijn gebruikers is uniek in zijn functioneren”, vertelt Ad den Otter, voorzitter van OPTI-School. “Daarom is elke oplossing maatwerk. Door op scholen onderzoeksgegevens te verzamelen, gaan wij op den duur patronen herkennen. Op basis daarvan kunnen we beter voorspellen in welke richting oplossingen gezocht moeten worden.”

Een apk voor schoolgebouwen

“Misschien moeten we niet alleen sturen op de daadwerkelijke vervuiling door CO2, maar ook door VOC’s en fijnstof.“

Inmiddels is in vijftien PO- en VO-scholen in diverse gemeenten

Ferdie van de Winkel

fieldlabonderzoek gedaan. In de scholen is geruime tijd hoogwaardige meetapparatuur geplaatst om het binnenmilieu

Een duurzame en gezonde onderwijsomgeving, die gedurende de hele levenscyclus van het gebouw is geborgd. Dat is de ambitie van stichting OPTI-School. Een team van wetenschappers doet sinds 2013 veldonderzoek in het basis- en middelbaar onderwijs. “Ons eerste doel is een keuringsmethodiek te definiëren op basis van een goed meetprotocol. Dat is het fundament voor een periodieke keuring van schoolgebouwen.”

te meten. Daarnaast geven de gebruikers van de school online feedback over de toepassing van en hun tevredenheid over de ruimtes. Een eerste opmerkelijke conclusie uit dat onderzoek is dat de gebruikerstevredenheid een betrouwbare indicator is voor de daadwerkelijke gebouwprestaties.

Schooldirecties en gemeenten maken veel gebruik van het FrisseScholenprogramma om een ambitieniveau aan te geven. Dat is

Beleving en bewustwording Tekst: Piet Scheerhoorn

Oorzaak klachten opsporen

Frisse Scholen

echter geen garantie voor de kwaliteit van het binnenmilieu. Er is bijvoorbeeld geen richtlijn hoe het CO2-niveau gemeten wordt. Hoe betrouwbaar en valide zijn die metingen dan? “Frisse Scholen

Tijdens het onderzoek wordt vanuit natuurkundige basisprincipes

is een mooie eerste aanzet”, vindt Van de Winkel, “maar je kunt

naar oplossingen gezocht. Als de installatie niet goed werkt,

vraagtekens zetten bij de effectiviteit ervan. Het programma wordt

wordt de oorzaak achterhaald. Maar ook andere factoren kunnen

vaak gehanteerd als een soort keuzemenu tussen de klassen

van invloed zijn. Meer doelgericht gebouwgebruik helpt dan om

A, B of C. Maar ik kan me niet voorstellen dat een gebruiker elk

klachten te voorkomen. “Vaak kun je met bestaande middelen

criterium even belangrijk vindt. Zeker als je in aanmerking neemt

en aanpassingen in lesprogramma’s de situatie op een simpele

dat sommige criteria elkaar negatief beïnvloeden, met allerlei

wijze verbeteren, zonder meteen dure ingrepen in de technische

consequenties voor de investerings- en exploitatielasten.”

OPTI-School doet onderzoek naar de huisvestingskwaliteit van

Het veldonderzoek bij scholen met klachten over het binnenmilieu

installaties te doen”, legt OPTI-School-medeoprichter Ferdie

scholen. Binnenmilieu speelt daarbij een belangrijke rol. Ze werkt

in relatie tot huisvestingskwaliteit dient meerdere doelen. Ten

van de Winkel uit. “Dat stukje bewustwording willen we graag

Zo kan de keuze van een klasse C luchtverversingssysteem

samen met kennispartners, zoals de Technische Universiteit

eerste wordt de primaire oorzaak van de klachten opgespoord

meegeven.”

gecombineerd met een klasse A filtertoepassing, in plaats van een

Eindhoven, TNO, SBRCURnet en internationale instituten als het

met zogeheten fieldlabs. Die worden ingericht en gerund door

University College Londen. Ook de gemeenten Eindhoven en

onderzoekers, afstudeerders en specialisten. Met testopstellingen

Feit blijft dat de installaties met grote regelmaat niet goed

Amsterdam en enkele schoolbesturen zijn betrokken. Specialist

zoeken zij naar de optimale oplossing voor de betreffende school.

functioneren. Dat heeft allerlei oorzaken: een foutief ontwerp,

binnenmilieu Frans Rasenberg voert een belangrijk deel van het

Ter afsluiting legt het team van OPTI-school aan de school in

verkeerde engineering of foutieve uitvoering. De fieldlabs

veldonderzoek uit.

kwestie uit hoe die oplossing kan worden doorgevoerd.

ontdekten niet aangesloten luchtkanalen, in- en uitblaasroosters

volledig klasse A of B luchtverversingssysteem heel interessant

die niet goed zijn afgesteld, verstopte filters en systemen die niet goed zijn ingeregeld of verkeerd worden aangestuurd en gebruikt. “Daarom is de samenwerking met Frans Rasenberg erg belangrijk voor ons”, verklaart Den Otter. “Naast zijn kennis en ervaring over het ontwerpen van innovatieve klimaatsystemen weet hij enorm veel over de prestaties van deze systemen en de effecten daarvan

“Elke school met zijn gebruikers is uniek in zijn

zijn. ››

‘Gebruikerstevredenheid blijkt een belangrijke indicator voor de gebouwprestaties.’

op gebruikers.”

functioneren. Daarom is elke oplossing maatwerk.“ Ad den Otter 20 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 21

/ GEZONDHEID

‘De vernieuwing moet komen door inzet van verschillende partijen aan zowel de vraag- als de aanbodkant.’

Sturen op fijnstof? Van de Winkel heeft ook twijfels bij de keuze van CO2 als criterium voor de luchtverversing. “Misschien moeten we sturen op de daadwerkelijke vervuiling door VOC’s en fijnstof. Hoe het ook zij, om tot energieneutrale gebouwen met

Lange adem

een optimaal rendement te komen, vereist dat betere methoden om het binnenmilieu te borgen.”

De weg die OPTI-School is ingeslagen, moet uiteindelijk leiden Samen met diverse partners ontwikkelt

tot een nieuw referentiekader voor gebouwkwaliteit. Een apk voor

OPTI-school een meetprotocol voor het

gebouwkwaliteit op basis van een betrouwbaar meetprotocol is

binnenmilieu. Dat bestaat uit richtlijnen welke

daarom van cruciaal belang. Daarmee wordt de weg vrijgemaakt

prestatie-indicatoren (zoals temperatuur, CO2,

om prestatiegericht schoolgebouwen van goede kwaliteit te

vluchtige organische stoffen) moeten worden

leveren. Een periodieke apk zorgt voor een duurzame borging van

gemeten, met welke nauwkeurigheid, hoe de

die gebouwkwaliteit.

sensoren precies worden opgehangen en op welke momenten er wordt gemeten. “Wij willen

“Wij beseffen heel goed dat we een enorme verandering teweeg

weten welke sensoren de werkelijkheid het beste

willen brengen”, zegt Den Otter. “Daarvoor heb je een lange

representeren. Daarom spelen we een actieve

adem nodig. Want de vernieuwing moet komen door inzet van

rol in de ontwikkeling en vormgeving van dit

Onderzoeksapparatuur in de klas.

verschillende partijen aan zowel de vraag- als de aanbodkant. Dit is de enige manier om dat voor elkaar te krijgen.”

meetprotocol”, vertelt Van de Winkel.

Van onderzoek naar kennis De opgedane kennis en expertise in de veldonderzoeken wordt in het vervolgtraject gebruikt om het algemene kennisniveau van de gebouwkwaliteit en het binnenmilieu in het bijzonder een impuls te geven. Deze kennis en expertise worden gebundeld, wat moet leiden tot hanteerbare tools. Ook voor de hbo- en mbo-opleidingen is daarbij een belangrijke rol weggelegd.

Stichting OPTI-School

“Bouw- en installatiebedrijven hanteren vanuit een technische benadering allerlei handigheden om hun werk zo

OPTI-School is een stichting zonder winstoogmerk, dat zich inzet voor realisering

efficiënt mogelijk uit te voeren”, weet Den Otter. “Wij vinden het belangrijk dat zij ook leren om na te denken over

van optimale leeromgevingen. Dr. Ad den Otter is voorzitter van de stichting, ir.

de prestaties van het geleverde werk en de installaties en de gevolgen ervan voor de mensen die dagelijks in die

Ferdie van de Winkel is medeoprichter en secretaris van de stichting.

gebouwen werken. Dat bewustzijn is er nu onvoldoende. Dat willen wij samen met de mbo-opleidingen creëren, zodat er betere en meer competente mensen afgeleverd kunnen worden aan de bouwen installatiebedrijven.”

22 | november 2016 | Duurzame Scholen

Kijk voor meer informatie op OPTI-school.com.

Duurzame Scholen | november 2016 | 23

/ GEZONDHEID

Belang van natuurlijke lichtinval in schoolgebouwen erkend

Wetenschappelijk onderzoek Daglicht is dus belangrijk voor mensen. En dat geldt misschien nog wel in versterkte mate voor kinderen. Om nog eens aan te tonen hoe belangrijk daglicht is voor de nieuwe generaties, verrichte het Franse wetenschappelijke onderzoeksteam EPAR (Epidemiologie van Allergieën en Longziektes), onderdeel van het Parijse onderzoeksinstituut Pierre Louis Instituut voor Epidemiologie en Algemene Gezondheid, onlangs een onderzoek naar de precieze invloed van daglicht op schoolkinderen.

‘Scholieren halen hogere scores in klaslokalen met meer raamoppervlak op het zuiden.’

Uit het onderzoek blijkt dat de verhouding tussen de afmetingen Dankzij het atrium stroom er volop daglicht naar binnen in het nieuwe Polak-gebouw van de Erasmus Universiteit in Rotterdam.

van de ramen en de afmetingen van de vloer van een klaslokaal

(foto: Tim van de Velde)

een significante invloed heeft op de resultaten van scholieren. Bij de studie waren bijna 3.000 kinderen in de leeftijd van 9 tot 12

Onderzoek: ‘Daglicht stimuleert leerprestaties’ Tekst: Henk-Jan Hoekjen

De kwaliteit van daglichtomstandigheden in klaslokalen heeft een significant effect op de leerprestaties van leerlingen. Dat blijkt uit Europees onderzoek over de invloed van de schoolomgeving op kinderen. Daarom willen verschillende daglichtspecialisten dat er voldoende aandacht moet zijn voor betere daglichtomstandigheden bij het renoveren en bouwen van scholen.

Invloed daglicht op welzijn

jaar, in 148 klaslokalen in 54 scholen door heel Europa betrokken.

Raamproductenleverancier Velux hoopt en verwacht dat deze

Ze maakten allemaal dezelfde wiskundige en analytische testen

onderzoeksuitkomsten gevolgen zullen hebben in de alledaagse

aan het begin van de schooldag. Op basis van het omvangrijke

onderwijspraktijk. Volgens de Deense multinational laat het Franse

onderzoek konden de wetenschappers concluderen dat

onderzoek zien dat het belangrijk is om ramen op de juiste plaats

scholieren in klaslokalen met grotere ramen bij zowel wiskundige

in een gebouw te positioneren en te investeren in systemen die het

als analytische toetsen tot wel vijftien procent beter presteren.

zonlicht, als het nodig is, kan reguleren en temperen.

Bovendien blijkt uit het onderzoek dat scholieren hogere scores halen in klaslokalen met meer raamoppervlak op het zuiden en

“Bij de Velux Groep kennen we al de invloed van daglicht op het

voldoende zonwering.

welzijn en de productiviteit van mensen”, zegt Michel Sombroek, algemeen directeur van Velux Nederland. ”De bevindingen van het onderzoeksrapport onderstrepen ons eigen werk op de Endrup School en op de Langebjergschool. Daar bleek eveneens dat daglicht door het dak in de behoefte van zowel energie-efficiëntie

Het toepassen van grotere daglichtopeningen wordt

als een goed binnenklimaat voorziet.”

steeds meer gewoonte in de onderwijsarchitectuur. (foto: Architectenbureau Jeanne Dekkers)

Door dakramen te installeren in beide kleuterlokalen van de

De mens is gebaat bij daglicht. Maar in de hedendaagse

Endrup School in de Deense plaats Fredensborg hebben de

24-uurseconomie blijft menigeen niet zelden verstoken van

lokalen nu een daglichtfactor gekregen van 3,7 tot 5,7 procent.

voldoende daglicht. Werkende in robuuste zorg-, kantoor- of

Verder nam het aantal keer dat er elektrische verlichting in de

onderwijsgebouwen zonder al te grote daglichttoetreding verkeert

kleuterlokalen werd ingeschakeld af met 55 procent. Volgens Velux

de Westerse beroepsbevolking gedurende een deel van de dag

werd de school hierdoor energie-efficiënter. ››

in wat wetenschappers ‘een biologische duisternis’ noemen. En dat is ernstig. Want tal van onderzoeken hebben de laatste jaren aangetoond dat daglicht een belangrijke stimulerende werking heeft op de menselijke biologische klok, en daarmee op het welbevinden én de prestatie.

24 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 25

/ GEZONDHEID Een project van ramenfabrikant Velux leert dat het aanbrengen van meer ramen niet alleen de sfeer in het lokaal, maar ook de prestaties van de leerlingen positief beïnvloeden. (foto: Velux)

Daglicht diep in gebouw brengen Maar beter dan een kunstmatig systeem is écht daglicht. Niet vreemd dus, dat ook de architectenwereld steeds meer aandacht besteedt aan het belang van voldoende daglichtinval in gebouwen. Neem het afgelopen collegejaar in gebruik genomen Polakgebouw op de campus van de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Architectenbureau Paul de Ruiter ontwierp in dit gebouw een ruim atrium. “Dat atrium is bedoeld om het daglicht zo diep mogelijk in het gebouw te brengen”, zegt projectarchitect Noud Paes over deze keuze. Ook Stichting Living Daylights houdt zich bezig met het stimuleren

‘De architectenwereld besteedt steeds meer aandacht aan het belang van voldoende daglichtinval in gebouwen.’

van daglicht in de architectuur. De organisatie wil niet alleen architecten, vormgevers en stedenbouwkundigen wijzen op de hoge potentie van daglicht, maar ook opdrachtgevers, beleidsmakers en andere betrokken partijen bewust maken van

Dit wil overigens niet zeggen dat het onderwerp ‘daglicht’ niet

Dynamisch licht

het belang van een goed gebruik van daglicht.

zou spelen in de onderwijsarchitectuur. Niet voor niets waren

Velux is niet de enige partij die het belang van daglicht

Dit doet de stichting onder meer via de tweejaarlijkse Daylight

onderwijsprojecten genomineerd: het door KAAN Architecten

in het onderwijs benadrukt. In ons land is de Stichting

Award: een prijs voor de beste daglichtprojecten. Opmerkelijk

ontworpen Onderwijscentrum Erasmus Medisch Centrum, en

Onderzoek Licht en Gezondheid (SOLG) al sinds jaar en

genoeg is er bij de editie van 2016 geen enkel onderwijsgebouw

het door Powerhouse Company en De Zwarte Hond ontworpen

dag actief. Met allerlei congressen en publicaties maakt

genomineerd.

Erasmus Paviljoen. Hoewel destijds Rotterdam Centraal Station

bij de vorige editie van de Daylight Award maar liefst twee

ze duidelijk dat de invloed van daglicht op mensen

uiteindelijk met de eer streek, blijkt dat er ook in het onderwijs –

groot is. “Oudere Canadese studies waarin klaslokalen

en klaarblijkelijk vooral in Rotterdam – volop aandacht is voor het

met veel en weinig daglicht werden vergeleken,

belang van daglicht.

suggereren dat licht in een klaslokaal positieve effecten op de leerkwaliteit heeft”, schrijft de organisatie op zijn website. “Een recent Duits onderzoek geeft indicaties Dit is de oude situatie, de foto erboven is de nieuwe situatie.

dat dynamisch licht een positieve invloed kan hebben

(foto: Velux)

op de aandacht en concentratie van leerlingen en hyperactiviteit en motorische onrust kan verminderen. Bij dit onderzoek konden de leraren met de standaard lichtinstellingen ‘geconcentreerd werken’, ‘kalmeren’ en ‘activeren’ afhankelijk van de lessituatie de verlichting instellen.”

Steeds meer aandacht voor daglicht Op basis van onderzoeksresultaten als het genoemde EPAR-onderzoek neemt de aandacht voor daglicht in de

Allerlei marktpartijen ontwikkelen nieuwe producten op

toekomst naar verwachting alleen maar toe. Want dergelijke uitkomsten voorzien schoolbesturen én de bouwen

basis van deze kennis. Zo introduceerde Philips enige

ontwerpwereld van harde cijfers op basis waarvan de keuze voor grotere daglichtopeningen in onderwijsgebouwen

jaren geleden het zogenoemde Schoolvison-systeem:

onderbouwd kunnen worden.

een dynamisch lichtsysteem dat de kleurtemperatuur en intensiteit van daglicht simuleert. Uit onderzoek van de Universiteit van Twente blijkt dat dit systeem een gunstige invloed heeft op het welbevinden en de prestaties van leerlingen.

26 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 27

/ GEZONDHEID

Hoe te komen tot gezonde scholen?

Gezondheid in het klaslokaal

Innovaties voor de scholen van morgen

Stof

De ioniserende leddaglichtlampen van Freshlight dragen

Pollen

rechtstreeks bij aan de gezondheid in het klaslokaal. Aan de

Bacteriën

achterliggende technologie is veel onderzoek voorafgegaan. “Je

Overal in Nederland zijn bedrijven bezig met innovaties om de verduurzaming van onderwijsvastgoed te stimuleren. Dit artikel belicht drie van die vernieuwingen: het Healthy School Concept van Renson, ioniserende daglichtlampen van Freshlight en het Innovatiepartnerschap van Climate Neutral Building.

Ionisatielijn

moet het effect eigenlijk zelf ervaren”, zegt Herman Kranenberg,

Ionisatie

accountmanager van Freshlight. “Door het licht voel je je prettiger

Geneutraliseerd deeltje

en kun je langer en beter geconcentreerd werken.” De lampen worden wereldwijd al jaren met succes toegepast in kantoren, bedrijfshallen en zelfs de agrarische sector.

Afbeelding rechts: De werking van de ioniserende leddaglichtlampen.

Tekst: Piet Scheerhoorn

Continu ventileren

Zonlicht is goed voor de gezondheid. Het zorgt voor de aanmaak

gebaseerd. Het uitgangspunt is een totaaloplossing voor een

Verse lucht in het gebouw betekent continu en op een

het zogeheten gelukshormoon serotonine, dat ervoor zorgt dat

Daarnaast zorgt een ionisator in de lampen ervoor dat de lucht in

goede luchtkwaliteit en een aangename temperatuur bij een laag

gecontroleerde manier ventileren. Het Healthy School Concept

mensen opgewekt, actief en fit zijn. De full-spectrum ledlampen

de klaslokalen wordt gereinigd op dezelfde manier zoals dat in de

energieverbruik.

zweert bij een systeem met natuurlijke toevoer van lucht via

bootsen zonlicht voor bijna 99 procent na. Niet alleen wat betreft

natuur gebeurt. Ionen zijn hele kleine elektrisch geladen deeltjes

raamroosters. Vanwege de onderdruk door het afzuigen van vuile

kleur licht, maar voor het hele spectrum. Uit onderzoek blijkt dat

die in de lucht rondzweven. Deze deeltjes trekken vuildeeltjes

lucht stroomt verse lucht door de raamroosters naar binnen. “Qua

mensen bij deze verlichting beter in hun vel zitten en actiever zijn

aan en vallen dan op de grond. Het aangename frisse gevoel van

onderhoudskosten is het veel voordeliger dan een gebalanceerd

dan bij ‘gewone’ verlichting.

schone lucht is goed waar te nemen na een flinke onweersbui, aan

Een combinatie van buitenzonwering, ventilatie en zomernachtkoeling. Daarop is het Healthy School Concept van Renson

van vitamine D3 door de huid en het stimuleert de productie van

systeem. Dat komt doordat de raamroosters geen filters hebben

Luchtreiniging

het strand of in de bergen.

die je regelmatig moet vervangen.” Ionen komen in gebouwen niet of nauwelijks voor. Maar een Buitenzonwering is de meest effectieve methode om binnenvallend zonlicht te beheersen. Met aluminium luifels boven of lamellen voor de ramen, met buitendoekzonwering of met schuifpanelen

Het Healthy School Concept zweert bij een systeem

wordt voorkomen dat de zon het glas raakt. Dit vermijdt dat de

met natuurlijke toevoer van lucht via raamroosters.

temperatuur ongecontroleerd hoog oploopt, terwijl er nog wel steeds voldoende daglicht binnenvalt en het uitzicht naar buiten behouden blijft.

“Schoolgebouwen worden steeds beter geïsoleerd om geen

‘Een ionisator in de lampen zorgt ervoor dat de lucht in de klaslokalen wordt gereinigd, zoals dat in de natuur gebeurt.’

ionisator als integraal onderdeel van een lamp is een goed alternatief. Fijnstof, schimmels, bacteriën en vluchtige organische stoffen worden uit de lucht gehaald. Klachten als hoofdpijn, een droge keel en vermoeidheid nemen af, en verkoudheid en griep kunnen zich minder snel onder de leerlingen verspreiden. Ionisatie maakt luchtverversing door ventilatie echter niet overbodig. “Elk gebouw heeft verse lucht nodig, maar met ionisatie

energie te verspillen. Ventileren en de warmte buiten houden is

Verder voorkomt zomernachtkoeling de oververhitting. Door extra

kan er minder intensief te worden geventileerd”, legt Kranenberg

juist daarom steeds belangrijker”, legt communicatiemanager

grote raamroosters tijdens warme perioden ‘s nachts tijdelijk open

uit. Dus door onze verlichting daalt het energieverbruik van het

Roel Berlaen uit. “Gebouwen zijn in zekere zin een gesloten doos.

te zetten, worden grote stromen koele lucht binnengehaald. Die

ventilatiesysteem.” De verlichting van Freshlight voldoet aan de

Daar moet ergens verse lucht naar binnen kunnen, zeker in een

koelte wordt opgeslagen in de massa van het gebouw (zoals

criteria voor investeringsaftrek (EIA-subsidie). ››

klaslokaal met veel leerlingen. Die doos moet daarnaast ook tegen

muren en vloer) en koelt in de loop van de dag de warmere

de zon bestand zijn, want als de warmte eenmaal binnen zit krijg je

lucht. “Dat systeem is heel effectief”, vindt Berlaen. “Het kan de

die bijna niet meer naar buiten.”

temperatuur in klaslokalen overdag tot vijf graden naar beneden halen.”

28 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 29

/ GEZONDHEID

Betaalbare, gezonde schoolgebouwen

‘Het fundament onder een gezonde, klimaatneutrale school voor een betaalbare prijs is de directe lijn tussen gebruiker en leverancier.’

Samen met opdrachtgevers en leveranciers wil Climate Neutral Building als bruggenbouwer betaalbare, gezonde en klimaatneutrale schoolgebouwen ontwikkelen. Het Innovatiepartnerschap, een nieuwe procedure in de aanbestedingswet, is daarbij een belangrijk instrument. Initiatiefnemer Gert-Jan ten Hoor ziet volop mogelijkheden: “Dit kan een gamechanger zijn.” De meeste schoolgebouwen voldoen nu al niet aan de verwachtingen van de gebruikers. Als de bouwbesluiteisen in 2020 nog verder worden aangescherpt wordt scholenbouw binnen normbudgetten nagenoeg onmogelijk, tenzij er vernieuwd wordt. “We moeten toe naar bundeling van de verantwoordelijkheden voor de volledige levensduur van het schoolgebouw.”

“Via het Innovatiepartnerschap wil Climate Neutral Building als bruggenbouwer betaalbare, gezonde en klimaatneutrale schoolgebouwen ontwikkelen.“ Gert-Jan ten Hoor

Gezondheid als service De combinatie van technische, contractuele en organisatorische innovaties leidt tot verrassende inzichten. “Je kunt een klimaatneutrale en gezonde school helemaal als een service organiseren”, vertelt Ten Hoor. “Met bijvoorbeeld verlichting als service, klimaat als service en energieneutraliteit als service. De verantwoordelijkheid blijft

‘Je kunt een klimaatneutrale en gezonde school helemaal als een service organiseren’

bij de leverancier liggen. Het Innovatiepartnerschap bevat dus impliciet een levensduurgarantie, die op verschillende manieren kan worden ingevuld.” Climate Neutral Building zoekt gemeenten en schoolbesturen die het lef hebben om in een Innovatiepartnerschap te stappen. “We kunnen samen fantastische scholen bouwen als de directe lijn tussen gebruiker en

Technisch en financieel innoveren

leverancier terugkomt. Want dat is het fundament onder een gezonde, klimaatneutrale school voor een betaalbare prijs”,

Innovatiepartnerschap is een samenwerking tussen opdracht-

Innovatiepartnerschap betekent ook financiële vernieuwing. Bouw,

gevers en leveranciers, die start zodra duidelijk is dat er

exploitatie en onderhoudsbudget worden een integraal budget,

een schoolgebouw gebouwd wordt. Het initiatief ligt bij de

gebaseerd op de totale levensduur van de school. De leveranciers

opdrachtgever. Het schoolbestuur of de gemeente nodigt

geven levensduur- en prestatiegaranties op het gebruik van hun

consortia of individuele leveranciers uit om samen op basis

producten en diensten. De gemeente verzorgt de financiering van

van innovatieve concepten een subliem en betaalbaar school-

het budget aan de voorkant.

aldus Ten Hoor.

gebouw te maken. Eenmaal geselecteerd hoeven die Innovatiepartners geen kostbare aanbestedingsprocedures meer te doorlopen, zodat de investeringen in de productontwikkeling zelf gaan zitten. Innovatiepartnerschap is daardoor ook voor kleinere leveranciers toegankelijk.

30 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 31

/ MARKTVISIE

Ook de gangen (de zogeheten leerpleinen) en gemeenschappelijke ruimten maken onderdeel uit van de leerdomeinen. Zoals in Brede School Breezicht in Zwolle.

Kennis delen voor gezonde scholen Tekst: John Bouwman, senior adviseur bij

Nieman Raadgevende Adviseurs

‘Multifunctioneel gebruik van alle ruimten binnen de school vraagt extra aandacht.’

te gaan van een bepaalde bezetting voor de bepaling van de luchthoeveelheden. Met behulp van een CO2-regeling zorg je er dan voor dat de benodigde capaciteit alleen daar wordt ingezet waar er behoefte aan is.

Goede verstaanbaarheid leerpleinen) en gemeenschappelijke ruimten maken onderdeel

Onze kinderen brengen ongeveer een vijfde van hun tijd door op school en verblijven dus zo’n zes à zeven uur per dag in een schoolgebouw. En met deze gebouwen in Nederland is het over het algemeen niet zo best gesteld.

uit van de leerdomeinen. Dat betekent dan ook dat je niet kunt

Voor een goed akoestisch klimaat is het in de eerste

volstaan met eisen te stellen aan de lokalen, maar ook rekening

plaats belangrijk een goede spraakverstaanbaarheid in de

moet houden met – intensief – gebruik van alle overige ruimten van

instructieruimten te garanderen en te zorgen voor een goede

het gehele gebouw.

interne geluidwering tussen verschillende lokalen. Bij het gebruik van aangrenzende gangen en leerpleinen merken wij dat de

In elk geval niet vanuit het perspectief om een goede en

Het kan wél!

gezonde omgeving te bieden, die bijdraagt aan een optimaal

Hierna delen wij graag enkele ervaringen en aanbevelingen die wij

geluidwering in deze situatie minder belangrijk wordt gevonden

hebben opgedaan in een aantal recente projecten voor de bouw

in het gebruik. Natuurlijk moet in gesloten toestand een zekere

van nieuwe scholen.

geluidwering worden gerealiseerd, in de praktijk wordt echter

leer- en werkklimaat. Het is er vaak slecht gesteld met de

In de praktijk blijkt het steeds beter mogelijk te zijn om scholen

veelvuldig met open lokalen gewerkt. Het is dan ook raadzaam

luchtkwaliteit door onvoldoende ventilatie. “Ik hoor jullie

op een goede manier energiezuinig te maken en tevens een

er vooral voor te zorgen dat ook de gangen en leerpleinen een

helemaal op de gang”, klinkt het als leerlingen plezier maken in

prettig, gezond en comfortabel binnenklimaat te realiseren.

goede ruimteakoestiek hebben. Voldoende absorptie aanbrengen

de klas. In de winter is het koud en in de zomer veel te warm in

Een integrale aanpak met een intensieve samenwerking tussen

de lokalen.

school, ontwerper, bouwfysicus en installatieadviseur is daarbij

Ook energetisch passen de meeste schoolgebouwen nog

onontbeerlijk.

lang niet bij de energieneutrale doelstellingen die wij met elkaar

Luchtkwaliteit en energie

voor lage geluidniveaus van de installaties, ook in de gangzones. In het kader van energiebesparing gaan we tegenwoordig uit

Dit vereist dus een goed ontwerp en dimensionering van het

van zeer goed geïsoleerde gebouwen. Sowieso vereist het

ventilatiesysteem.

nastreven. Een groot deel van de bestaande schoolgebouwen

De combinatie van verschillende functies in een school, de grote

Bouwbesluit tegenwoordig Rc-waarden van minimaal 3,5 tot 6,0

heeft niet eens een energielabel!

aantallen personen op een relatief beperkt oppervlak en het

m2K/W voor de schil, in de praktijk zien we dat die al vaak hoger

beperkte budget leiden ertoe dat het ontwerpen van een goed

wordt. Weet daarbij dat een schoolgebouw vol zit met kacheltjes:

schoolgebouw een hele uitdaging is. En zoals in elk proces, leiden

leerlingen, docenten en aanwezige apparatuur leveren het grootste

budgettaire eisen snel tot verlies aan kwaliteit. Het klimaat wordt

deel van het benodigde verwarmingsvermogen. Dan kan een groot

dan al snel een sluitpost, omdat je het niet ziet, maar later wel

deel van het jaar zonder additionele verwarming een behaaglijk

Al jaren wordt er gesproken over de kwaliteit van onze

merkt aan de leerprestaties en het plezier waarmee leerkrachten

klimaat worden gerealiseerd op basis van het ventilatiesysteem en

schoolgebouwen. Gelukkig is het de laatste jaren niet alleen

en leerlingen naar school gaan.

resteert een koelvraag in de (bijna) zomermaanden en een kleine

Subsidie voor verduurzamingsadvies

warmtevraag tijdens koude winterdagen.

bij praten gebleven. Met het ‘Frisse Scholen’-programma van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) is er werk gemaakt van het verbeteren van scholen en zijn er handvatten

Multifunctioneel gebruik van ruimten

Het ligt voor de hand om de gehele klimatisering met lucht te

‘Een integrale aanpak met een intensieve samenwerking tussen school, ontwerper, bouwfysicus en installatieadviseur is onontbeerlijk.’

doen: een all-airconcept waarmee snel kan worden ingespeeld op

gekomen die houvast bieden bij de aanpak van bestaande scholen of het ontwerp van nieuwe scholen.

is daarbij het voornaamste, maar ook dient gezorgd te worden

Ik ben van mening dat het ontwerpen en bouwen van een goede,

de sterk fluctuerende bezetting van ruimten. Het ventilatiesysteem

Door de voorbeelden uit onze adviespraktijk hoop ik bij te dragen

duurzame en gezonde school binnen de ‘normale’ budgettering

wordt dan uitgerust met zowel verwarming als koeling,

aan verdere kennisdeling. In dit kader ben ik bijvoorbeeld blij met

Op dit moment is in het kader van de Green Deal Scholen

haalbaar is. In de afgelopen jaren is ons bureau betrokken geweest

gevoed door bijvoorbeeld een luchtwarmtepomp. Additionele

de ontwikkeling van de Scholenbouwwaaier door Ruimte-OK!

subsidie beschikbaar, waarbij schoolbesturen subsidie kunnen

bij de ontwikkeling van diverse scholen waar gebruikers tevreden

vloerverwarming of radiatoren is niet langer nodig. Het achterwege

We hebben een maatschappelijke opgave er voor te zorgen dat

krijgen voor verduurzamingsadvies voor hun gebouwen.

zijn, het energiegebruik laag is en een goed binnenklimaat is

blijven van radiatoren beperkt de alom bekende stofnesten,

onze kinderen goed onderwijs kunnen genieten in een goede en

Daarnaast is in het programma School vol Energie een pilot

gerealiseerd.

kauwgomresten en draagt dus ook bij aan een gezonder

gezonde omgeving. Het bundelen van (bouwfysische) kennis en

binnenklimaat en lagere onderhoudskosten.

ervaring is in mijn ogen dan ook een must om de drempel voor

gestart om scholen energieneutraal te maken. Allemaal bedoeld

verduurzaming te verlagen, kosten beheersbaar te houden en

om kennis beschikbaar te maken en te delen om zo de drempel

Bij deze scholen is in nauwe samenspraak met de school rekening

voor verduurzaming te verlagen. Met dit artikel lever ik hier ook

gehouden met het specifieke gebruik van het schoolgebouw.

Het eerder gememoreerde multifunctionele gebruik van scholen

graag een bijdrage aan.

Multifunctioneel gebruik van alle ruimten binnen de school vraagt

en om een toekomstbestendig gebouw te maken, pleit ervoor niet

namelijk extra aandacht. Tegenwoordig worden niet alleen de

alleen in de klaslokalen, maar ook in de overige ruimten uit

meters te kunnen maken. Doet u ook mee?

klaslokalen gebruikt voor de lessen. Ook de gangen (de zogeheten

32 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 33

/ GEZONDHEID / ALGEMEEN

Vloerbedekking geeft associatie met de natuur

Ontwerp MBO College Amstelland stimuleert gezonde werksfeer Nog steeds komen geïnteresseerden uit binnen- en buitenland kijken naar het bijzondere in– en exterieur van MBO College Amstelland, dat op zijn gebruikers zo’n positieve invloed heeft. Nadrukkelijk vertrekpunt bij het ontwerp zijn de dagelijkse gebruikers: de docenten en leerlingen. De gezonde, open werksfeer is kenmerkend voor dit onderwijsgebouw. Tekst: Frits van Wolveren

Grootschaligheid karakteriseert veel ROC’s, maar bij MBO College Amstelland is dat beslist niet het geval. Hier waren het behoud van kleinschaligheid en harmonische inpassing in een groene omgeving essentiële eisen. De Nijs Projectontwikkeling en Zeeman Architekten waren de winnaars van de uitgeschreven ontwerpwedstrijd.

‘In bijna alle ruimten komt flink wat daglicht. Dat is praktisch voor de leerplekken op de gang.’

Bijzonder veel glas

Speciale prints

Meerdere details onderstrepen de duurzaamheid van het gebouw.

Van Goethem kon haar ideeën over de inrichting van gebouwen

“Zo heeft Hiensch Engineering een WKO-installatie geïnstalleerd.

helemaal kwijt. Het thema ‘natuur’ bijvoorbeeld komt in het

Het duurzaamheidsaspect komt verder naar voren door de

interieur op meerdere manieren tot uitdrukking. Zo staan in de

verlichting in docentenruimten en lokalen. Aan de raamkant zitten

serre drie hoge tabaksplanten, de zogeheten Ficus lyrata.

minder zware armaturen dan dieper in het gebouw. Daarnaast is voor een schoolgebouw, zowel buiten als binnen, bijzonder veel glas gebruikt. In bijna alle ruimten komt flink wat daglicht. Dat is praktisch voor

BNA-architect Barbara van Goethem was destijds werkzaam bij Zeeman Architekten en werd nauw betrokken bij het ontwerp

“Het is een karakteristiek pand geworden met vier bouwlagen

met name de leerplekken op de gang. Er zijn drie afgesloten

van het in- en exterieur van het schoolgebouw. “Vijf jaar na de

die gedomineerd worden door horizontale lijnen en een

trappenhuizen en de grote trapverbinding in het midden van het

bouw vind ik het bijzonder te zien hoe de gebruikers, docenten en

onderscheidende gevelbekleding van duurzame grijze zinklook,

gebouw is deels uitgevoerd als een houten tribune. Het is een

studenten, het gebouw ervaren. Het is mooi te constateren dat

verkregen door het gebruik van vezelcementplaten”, legt Van

multifunctionele ‘leertrap’, die in de pauzes en vrijetijd als lunchplek

de uitgangspunten van het ontwerp destijds in de praktijk aan hun

Goethem uit. Hierbij is de keuze gevallen op een duurzame

gebruikt wordt. Vanuit de centrale hal nodigt die bovendien uit om

doel beantwoorden”, vertelt ze.

architectuur, waardoor het gebouw in de toekomst eventueel ook

snel beklommen te worden.”

“We hebben het groen naar binnen getrokken.“

Het benadrukt het uitgangspunt bij het ontwerp. Dit ontwerp

Architecte Barbara van Goethem

voor andere functies gebruikt kan worden.

Andere functies in de toekomst

Opvallend in de uitstraling van het pand is ‘de serre’ aan de

draagt bij aan een gezonde leefstijl. De centrale trap stimuleert

voorzijde, die voorzien is van witte zonneluifels. “Het is een

studenten en docenten op een natuurlijke manier om de trap te

moderne opleidingsaccommodatie geworden met op de begane

nemen.

Als vloerbedekking is op de diverse verdiepingen gekozen voor het

Officieel werd het gebouw in juli 2011 opgeleverd door De

grond bedrijfsunits voor startende ondernemers. Gelukkig

Forbo-product Flotex. Bovendien zijn speciale prints ontwikkeld

Nijs Bouw in Warmenhuizen en bij de start van het schooljaar

constateer ik dat na vijf jaar dit idee bijzonder levend is door de

van deze bijzonder duurzame vloerbedekking: klavertje vier,

in augustus 2011 in gebruik genomen. Prioriteiten bij het

aanwezigheid van een sportschool, een praktijk voor fysiotherapie,

houtsnippers en herfstbladeren. De vloerbedekking is hufterproof

ontwerp van het gebouw: uitstraling, zichtbaarheid, behoud van

een kinderdagverblijf en de bedrijfsleeromgeving InnoFix: startpunt

en kan met de waterstofzuiger worden schoongemaakt.”

kleinschaligheid en duurzaamheid.

voor ondernemende mbo’ers.” Op alle verdiepingen beschikken de wanden blow-ups van natuurfoto’s, zoals boomtakken. Meerdere betonnen palen, de dragers van de bouwconstructie, zijn voorzien van ‘boomschors’. Al met al genoeg elementen die de relatie leggen tussen buiten en binnen. ››

34 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 35

/ ADVERTORIAL

/ GEZONDHEID

Vidi-Touch Navigator

‘Het is mooi dat de uitgangspunten van het ontwerp destijds in de praktijk aan hun doel beantwoorden.’

Vijf vragen aan Barbara van Goethem 1

Op welke basisschool heb je gezeten?

“De Molenhoek in Uitgeest. Een sober schoolgebouw met lange smalle gangen. Alles was donker bruin van kleur.”

Wat was je favoriete vak?

“Tekenen!”

Wat wilde je later worden?

“Dat wist ik al heel vroeg. Door de mooie bouwkundige tekeningen op mijn vaders tekenbord, wilde ik architect worden. Mijn ambitie is om veel scholen te mogen ontwerpen waar kinderen zich thuis voelen. Zo kan ik licht, kleur en vrolijkheid geven aan het onderwijs, iets wat ik zelf gemist heb.”

Van 55 inch tot 84 inch Energiebesparend Precision touch

Front speakers USB Switch Sneltoetsen

De Vidi-Touch Navigator is meer dan een touchscreen of een digibord. De beste schermtechniek wordt gecombineerd met unieke sneltoetsen. Uw publiek geniet van de beste beeldkwaliteit terwijl u interactief presenteert met ongeëvenaard gemak.

36 | november 2016 | Duurzame Scholen

www.viditouch.eu verkoop@vidistri.nl +31 (0)26 - 36 18 232

4 Prioriteiten bij het ontwerp van het gebouw: uitstraling, zichtbaarheid, behoud van

Wat was het leukste moment dat je je nog kunt

herinneren uit je basisschooltijd?

kleinschaligheid en duurzaamheid. “In de vierde klas stond meester Castricum: hij kon ook heel goed tekenen en spannende verhalen vertellen. We hebben

Hufterproof leer- en werkplekken Ook aan de leer- en werkplekken voor studenten en docenten is extra aandacht geschonken. Verspreid door het gebouw zijn er

een tekening gemaakt van een spannend nachtavontuur. Heel donker met maanlicht. Ik heb die tekening nog steeds.”

Heb je weleens in de hoek gestaan en waarom?

diverse werkplekken, zoals hoge staantafels met stoelen om aan te werken, hoekbanken van steigerhout, zitkubussen en polyester-

“Dat kan ik mij niet meer herinneren. Dat zal vast wel een keer

zitelementen. Alles is hufterproof uitgevoerd.

zijn gebeurd, alle kinderen doen wel eens iets wat niet mag. Altijd de grenzen verleggen hoort bij opgroeien. In de zesde klas

Kortom, het ontwerp van ROC-Amstelland heeft tot een

had de leraar geen overwicht. Leerlingen die na moesten blijven,

dynamisch gebouw geleid met een prettige leer-werkomgeving.

zette hij op het bord. Dat was meestal het grootste deel van de

Voor de bedenkers ervan is het goed om te zien dat hun ideeën in

klas, vooral als het mooi weer was. De straf was altijd rekenen

de praktijk ook werken.

en taal.”

Duurzame Scholen | november 2016 | 37

/ GEZONDHEID

Duurzame oplossingen leiden tot betere leerprestaties

Amsterdamse scholenstichting verduurzaamt haar vastgoed Tekst: Frits van Wolveren

De Stichting Sirius beheert in Amsterdam veertien scholen. Onder het inspirerende motto ‘Leren is reizen naar je toekomst’ biedt de stichting leerlingen op haar scholen een uitdagende en veilige leeromgeving. Met enthousiasme vertaalt Ronald Heida de beleidsvoornemens in concrete duurzame voorzieningen in schoolgebouwen.

Ronald Heida:

De kernwaarden voor het onderwijs van de Stichting Sirius zijn

“In de nieuwbouw van de school Cornelis Jetses hebben we het

‘transparant, ambitieus en onderzoekend’. Ze zijn te lezen in het

marmoleum vervangen door de vloerbedekking Desso Airmaster.”

meerjarenbeleidsplan ‘Koers 2020’ en komen tot uitdrukking in het

(Foto: Frits van Wolveren)

praktische werk van stafmedewerker Huisvesting & ICT Ronald Heida. “We hebben zo’n 26.000 vierkante meter gebouw in beheer. Laat de betekenis van het begrip transparantie tot je doordringen en vertaal het naar een schoolgebouw. In onze lesruimten zijn relatief weinig ramen en aan de gangzijde is veel metselwerk. Als ouder kun je bijvoorbeeld niet direct zien waar je kinderen zich bevinden, wanneer je de school binnenloopt en in de gang voor een lokaal staat. Dat beeld willen we graag in positieve zin veranderen, er moet direct zichtbaar contact gemaakt kunnen worden.” Zo

Heida voegt eraan toe dat hij de marmoleum vloeren nu jaarlijks

concretiseert hij het aspect transparantie voor de gebruikers van het schoolgebouw.

niet meer in de was behoeft te zetten en dat levert forse besparingen op. “Het reinigen van de Desso-vloerbedekking is vijftig procent goedkoper. Daarnaast verbetert dit de akoestiek in gangen en leslokalen en kunnen leraren er prettiger les geven.”

‘Verbetering van het leefklimaat leidt tot betere leerprestaties en een prettigere werkomgeving.’

Panelen met ramen

Verbeteren luchtkwaliteit

Heida is een fervent voorstander van duurzame oplossingen in

Ook heeft hij het aangedurfd om marmoleum in lokalen te

schoolgebouwen. Zo startte hij in 2010 een pilot: een proeflokaal

vervangen met als belangrijkste argument het verbeteren van

waarbij de muren (naar de gang) werden weggebroken. Hier

de luchtkwaliteit. In de meeste Nederlandse schoolgebouwen

“Vergeet niet dat leerlingen gemiddeld 36 uur per week op school

Het plaatsen van deze installaties gebeurt in samenwerking

plaatste hij Faay-paneelprofielen met ramen, zodat ouders vanuit

is marmoleum al jaren de meest gebruikte vloerbedekking.

zitten. Als school heb je de verantwoordelijkheid voor een gezonde

met de gemeente Amsterdam. De gemeente voert op dit punt

de gang hun kinderen in de klas konden zien. “In het begin was de

“Onderzoek toont echter aan dat fijnstof op de marmoleum vloer

en prettige leerwerkomgeving”, vindt Heida. Het plaatsen van

een campagne en plaatst borden waarop wordt uitgelegd dat

docent bang dat de kinderen snel afgeleid zouden worden. Maar

door wind in de lucht komt, waarna leerlingen het inademen. In

warmteterugwin (wtw)-installaties betekent volgens hem een

zij hoge prioriteit geeft aan het verbeteren van de luchtkwaliteit.

dat bleek enorm mee te vallen. Vanuit de klas kan de leraar nu ook

de nieuwbouw van de school Cornelis Jetses hebben we het

belangrijke stap in de verbetering van de luchtkwaliteit. Recente

“De zuurstof in het lokaal wordt vervangen. Met behulp van een

zien wat er op de gang gebeurt. Omdat leerlingen projectmatig

marmoleum vervangen door de vloerbedekking Desso Airmaster.

onderzoeken tonen namelijk aan dat de luchtkwaliteit van invloed

sensor bepaalt het systeem de luchtkwaliteit. Als de leerlingen

vaak op de gang werken, is er beter contact tussen leraar en

Dit is ‘het zoab’ onder de tapijten: het zuigt stof op en houdt het

is op de prestaties van de leerlingen. “We zijn daarom bezig alle

drukker zijn, wordt er meer zuurstof toegevoegd.” Een gezond

leerling.” Hij heeft deze aanpak verder verfijnd en waar mogelijk op

vast. Het zorgt ervoor dat fijnstof niet omhoog dwarrelt en levert

veertien scholen van deze installaties te voorzien. Nog drie scholen

binnenklimaat beïnvloedt het denken, wat een positief effect heeft

alle scholen doorgevoerd.

een belangrijke bijdrage aan een gezond binnenklimaat.”

en dan is de doelstelling gehaald.”

op leerpresentaties. Dat is voor alle leerlingen van belang, omdat

Verbeterde luchtkwaliteit

die niet alleen aan uitdagende projecten werken, ze moeten ook belangrijke toetsen maken. ››

38 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 39

/ GEZONDHEID

Besparingen toiletgroepen

van de leerlingen in de klas. “Wanneer er hoge concentratie van

De veranderingen die Heida doorvoert in de school-

Bij normale lesactiviteiten is de lichtdosering minder. Dit leidt tot

gebouwen, zijn ingegeven om duurzaamheidsdoel-

vermindering van fouten en toename van de leessnelheid.

leerlingen wordt verlangd, gaat de lichtintensiteit omhoog.

stellingen en als het even kan besparingen te realiseren. Veelal ontstaat zo’n aanpak in de praktijk. “Sinds 2010

‘Als school heb je de verantwoordelijkheid voor een gezonde en prettige leerwerkomgeving.’

zijn meer dan 444 toiletpotten vervangen door wandclosets in de 14 scholen. Ook voor toiletgroepen geldt

Snel, draadloos internet

de eis van transparantie of zichtbaarheid. Want vaak wordt juist op die plaatsen door leerlingen ‘gerommeld’.

Heida vertaalt duurzaamheid ook in het gebruik van Tegelwerk werd vroeger tot het plafond uitgevoerd.

ICT-apparatuur. “Alle scholen beschikken over draadloos internet.

Tegenwoordig wordt maximaal 1,80 meter hoog

Dat is nodig wanneer hele klassen gebruikmaken van hun tablets.

getegeld en de rest van de wand voorzien van

We maken gebruik van een snel glasvezelnetwerk. Tot voor kort

stucwerk. Dat levert een betere absorptie op van vocht

werkten we in lokalen met beamers en borden, maar dat is al weer

en heeft bovendien een positieve invloed op de

achterhaald. Ter vergelijking: in 2011 hadden we 33 digiborden,

demping van het geluid.”

Ronald Heida bij basisschool De Brink, een van de veertien scholen van Stichting Sirius.

in 2016 zijn het er 224. Beamers zijn duur en onderhouds- en storingsgevoelig.”

In alle gebouwen is voor deze toiletgroepen voor eenzelfde uitstraling en materiaal gekozen. Tegelijkertijd

(Foto: Frits van Wolveren)

Bijzonder is de aanpak van het plaatsen van 2.375 zonnepanelen

is de waterbesparing leading geweest. Zo zijn voor

op de veertien daken van scholen. “Tot 1 juli gold de subsidie

kleuters elektronische kranen geïnstalleerd die vanzelf

van de Provincie Noord-Holland. In samenwerking met de firma

stoppen. “Kleuters vinden dat leuk en het levert

Onderzoek heeft verder aangetoond dat bij minder fel

Rooftop is een contract afgesloten. Dat is niet eenvoudig geweest,

besparingen in het watergebruik op.”

licht leerlingen rustiger en minder hyperactief zijn. Philips

want je moet toch allerlei beperkingen opnemen. Zo verbruiken wij

‘Schoolvision’ zorgt daarnaast voor een energiebesparing van

twaalf weken per jaar geen tot weinig energie.”

57 procent. Inmiddels heeft de Amsterdamse scholengroep

Verbetering verlichting

het systeem geïnstalleerd in klaslokalen van de Cornelis Jetses

Al met al is de Stichting Sirius op uiteenlopende fronten bezig om

(bovenbouwgroepen 6-7-8), omdat die ‘meer denkwerk’ te

de onder haar beheer vallende schoolgebouwen te verduurzamen.

verrichten hebben.

Verbetering van het leefklimaat leidt tot zowel betere leerprestaties als een prettigere werkomgeving.

De verlichting in lokalen is van grote invloed op de leerprestaties van leerlingen. Daarnaast levert het een steentje bij in het verduurzamen van het beheer van schoolgebouwen door onder meer energiebesparing. “We hebben op een vijftal scholen ledverlichting aangebracht. Ruim 870 tl-lampen zijn vervangen. Dit bespaart in het energieverbruik. Bovendien hebben ledlampen een langere levensduur en is de lichtopbrengst hoger. Sirius wil de komende

Verbouwingen en aanpassingen dienden veelal in schoolvakanties te gebeuren en hadden te maken met strakke deadlines. (Foto: Stichting Sirius)

40 | november 2016 | Duurzame Scholen

Faay

jaren alle tl-verlichting in schoolgebouwen vervangen

Faay is een Nederlands familiebedrijf met 45 jaar ervaring op het gebied van scheidingswanden en plafondsystemen. Zijn wandpanelen

door ledverlichting.” Heida is enthousiast over de

hebben een kern van vlasscheven met aan weerszijden een toplaag van gipskarton of vezelversterkt spaanplaat. De vlaskern van de

toepassing van Philips ‘Schoolvision’. Dit verlichtings-

wanden zorgt voor stabliteit, een goede brandwerendheid en een zeer hoge schroefvastheid.

systeem speelt in op de aard van de activiteiten

Duurzame Scholen | november 2016 | 41

/ GEZONDHEID

Tips en tools voor een Frisse School Tekst: Gerrit Tenkink

Een Frisse School is een schoolgebouw met een laag energieverbruik en een gezond binnenmilieu als het gaat om luchtkwaliteit, temperatuur en comfort en licht en geluid. Maar hoe word of blijf je een Frisse School? RVO.nl beschikt over een aantal nuttige instrumenten voor partijen, die aan de slag willen met het verduurzamen van hun schoolgebouw.

5 Verduurzamingsleidraad

8 Installatiescan scholen

Het gaat niet alleen om de tijd voor bouw of renovatie. Ook

De installatiescan is ontwikkeld voor onderhouds-

de exploitatiefase is van belang om ‘Frisse School’ te kunnen

monteurs van gebouwinstallaties in scholen. Hiermee

blijven. Daarvoor is de leidraad voor het verduurzamen van

kunnen scholen de inregeling en het functioneren van

schoolgebouwen voor het basisonderwijs ontwikkeld.

(klimaat)installaties in het schoolgebouw – ventilatie, verwarming, verlichting, koeling en elektrische

Deze leidraad is een handreiking voor gemeenten

apparatuur – door hun installateur laten controleren en

en schoolbesturen, die verantwoordelijk zijn voor het

optimaliseren. De Installatiescan Scholen bestaat uit

onderhoud van scholen in het basisonderwijs om te

een handleiding en een rapportageformulier.

komen tot een duurzaam huisvestingsplan en/of duurzaam

3 Programma van Eisen

meerjarenonderhoudsplan. De leidraad bevat een stappenplan met de te doorlopen stappen, waarbij per stap het beoogde resultaat, de aandachtspunten en de relevante

Het Programma van Eisen (PvE) Frisse Scholen is te

informatiebronnen worden aangegeven.

gebruiken voor nieuwbouw en voor het verbeteren van

PO- en VO-scholen

bestaande schoolgebouwen in het primair en voortgezet onderwijs. Met dit programma kan de school een ambitieprofiel voor energie en binnenmilieu vaststellen,

Voorbeeld van een Frisse School: het Rudolf Steiner College in Rotterdam.

De eerste stap

De bouw of uitbreiding van een school start met het indienen

9 Verduurzamingsmaatregelen voor

6 Energie en Binnenmilieu Advies

maar ook eisen opnemen voor het ontwerp en bestek.

Dit is een lijst met verbetermaatregelen voor bestaande PO- en VO-scholen. De lijst bevat naast de erkende maat-

Met het PvE is het ook mogelijk om offertes voor bouw-

De EBA (Energie en Binnenmilieu Advies) is een hulpmiddel voor

regelen ook maatregelen die zijn gericht op het binnenmilieu,

opdrachten op te stellen en bouwopdrachten te

schoolbesturen, gemeenten en adviseurs, die een onderzoek of

het gedrag en beheer en maatregelen met een terugverdien-

verstrekken en vervolgens de uitvoering te controleren

advies willen uitbesteden voor verbetering van het binnenmilieu, de

tijd langer dan vijf jaar. De lijst kan gebruikt worden bij het

en het eindresultaat te toetsen. Daarnaast is het

energiezuinigheid of duurzaamheid van hun schoolgebouwen en

bepalen van gerealiseerde en nog mogelijke verduurzamings-

mogelijk om met het PvE eisen te stellen aan de

maatregelen willen laten uitvoeren of een aanpak willen opnemen

maatregelen, quickscans om exploitatiekosten te verlagen en

monitoring en het beheer en het onderhoud.

in beleid of in het meerjarenonderhoudsplan.

het binnenklimaat te verbeteren, verbetermaatregelen om op

van een aanvraag bij de gemeente, conform de gemeentelijke

te nemen duurzame meerjarenonderhoudsplannen (DMOP)

verordening voorzieningen onderwijshuisvesting. Gemeenten

en verbetermaatregelen om te treffen in het kader van de

werken vaak met een integraal huisvestingsplan. Het is van belang om goed na te denken over een goed bouwteam, maar ook over de exploitatie en de beheerfase, de financiering en de

4 Frisse Scholentoets

wijze van aanbesteden. Gaan we traditioneel bouwen, waarbij

Wet Milieubeheer.

Erkende maatregelen voor

onderwijsgebouwen

10 Rekentool ‘Verkenning

de aannemer verantwoordelijk is tot en met de oplevering en

Om het gebouw en ontwerp van een Frisse School

eventueel voor langere tijd via beheer of onderhoud? Of gaan we

vooraf, tussentijds of achteraf op basis van de vooraf

Volgens het Activiteitenbesluit van de Wet Milieubeheer

voor een bredere verstandhouding met een zogeheten DBFMO-

gestelde eisen (uit het PvE) te controleren, is de Frisse

moeten gebouweigenaren energiebesparende

constructie?

Scholen Toets ontwikkeld. Het best kan een onafhanke-

maatregelen nemen, die binnen vijf jaar worden

lijke deskundige deze toets uitvoeren, zo stelt RVO.nl.

terugverdiend. Dit geldt als het jaarlijks elektriciteits-

Voor de toets zijn een handleiding en twee scorekaar-

verbruik van een gebouw hoger is dan 50.000 kWh

ten beschikbaar. Het zijn checklijsten die onderdelen als

of als het jaarlijks gasverbruik hoger is dan 25.000 m

gebouwen. De tool geeft inzicht in de benodigde maatre-

energie, lucht, temperatuur, licht en geluid systematisch

aardgas equivalenten. De verplichting geldt dus ook

gelen om een (nog) duurzamer gebouw te realiseren. Met

aflopen en dus de school een eind op weg kunnen hel-

voor grote PO- en VO-scholen. Voorbeelden zijn het

de informatie die bij de maatregelen worden gegeven, zoals

pen om het predicaat ‘Frisse School’ te mogen voeren.

geïnstalleerd vermogen beperken van reclame-verlichting,

energiebesparing, indicatieve terugverdientijd, technische

vragen van scholen over investeringskosten en terug-

het onnodig branden voorkomen van binnenverlichting in

randvoorwaarden, indicatief energielabel, gaat de gebrui-

verdientijden en gaat in op eigenaarschap, juridische vragen,

pauzes en buiten bedrijfstijd en de aanvoertemperatuur

ker beter het gesprek aan met een adviseur, installateur of

onderhoud en lespakketten.

van het cv-water automatisch regelen op basis van de

aannemer.

Tool voor zonnestroom

De tool Zonnestroom voor Frisse Scholen beantwoordt

verduurzaming gebouwen’ De rekentool ‘Verkenning verduurzaming gebouwen’ geeft op eenvoudige manier richting aan het verduurzamen van

buitentemperatuur. Een andere maatregel is het warmteen koudeverlies via de buitenmuur beperken.

42 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 43

//ADVERTORIAL ADVERTORIAL

Duurzaamheid staat in het onderwijs hoog op de agenda. Het is dan ook niet voor niets dat het toekomstbestendig totaalconcept voor de Frisse School van morgen de kerngedachten comfort, gemak, energiebesparing en vooral: volhoudbaarheid beslaat. Het Scholen°Concept van Klimaatgroep°Holland is een systeem met ambitie.

Aangenaam .

Verwarmen Ventileren Koelen Energie besparen

Grip op een gezond en energiezuinig binnenklimaat, ook in de toekomst.

Toekomstbestendig totaalconcept Frisse School Tekst: Klimaatgroep°Holland

Volhoudbaarheid, energiebesparing en comfort staan centraal

Intensieve samenwerking met het onderwijs en een jarenlange ervaring

de slimme technieken en installatie daarvan, bewijst een kijkje achter

resulteert in een totaal installatieconcept dat scholen omtovert tot een

de schermen. Bij het Scholen°Concept krijgt elk lokaal een eigen unit,

frisse en volhoudbare school: het Scholen°Concept. ‘Een volhoudbare,

Comfort°Plus genaamd. Hiermee wordt decentraal elke ruimte op de

frisse school is alleen te bewerkstelligen in samenspraak met het

meest energiezuinige wijze voorzien van een aangenaam binnenklimaat.

onderwijs zelf en nauw aanverwante partijen.’ Dat was tien jaar geleden

Comfort en energieverbruik zijn perfect op elkaar afgestemd door de

bij de ontwikkeling van het Scholen°Concept het uitgangspunt. Het

vergaande integratie van verlichting- en zonweringsturing in het unieke

Scholen°Concept werd daardoor, conform de wensen en eisen van de

beheersen besturingssysteem.

diverse betrokkenen, een uniek totaalconcept dat in de afgelopen jaren

Ook nevenruimten waar geen Comfort°Plus unit is geïnstalleerd worden

zeer succesvol bleek.

moeiteloos bestuurd. Dit door de zgn. Logi°Connect module.

Nog steeds speelt het onderwijs zelf een grote rol in de doorontwik-

Deze module bestuurt ook de energieopwekking bestaande uit een

keling van het concept. Direct betrokken partijen, zoals architecten

Cv-installatie en/of een warmtepompsysteem. Door bovenstaande

en installatieadviseurs, brengen hun expertise in. Daarmee staat het

koppeling van technieken wordt een optimale werking én onderlinge

Scholen°Concept garant voor comfort, energiebesparing, minimale

afstemming gegarandeerd. De besturingsmodules zijn eenvoudig in te

onderhoudskosten, volhoudbaarheid en eenvoud in toepassing en

stellen. High Tech montage en programmeerwerk zijn daarmee verleden

gebruik.

tijd.

Integratie van technieken

Onderwijs maximaal ontzorgen

Het Scholen°Concept is van het begin af aan een totaalconcept dat

Om het onderwijs volledig te ontzorgen wordt het Scholen°Concept

koelen, verwarmen en ventileren in één systeem integreert. In de

standaard aangesloten op de meldkamer van Klimaatgroep Holland.

afgelopen tien jaar heeft het systeem echter niet stilgestaan. In de

Deze meldkamer registreert 24/7 alle functies en handelingen en

praktijk bleek de verbinding van technieken steeds meer een behoefte

stuurt indien nodig bij. Dit verzekert een optimale werking. Eventuele

te zijn. Ook kwam er, naast het binnenklimaat, de vraag naar integratie

storingen worden vroegtijdig gesignaleerd en op afstand verholpen.

met onder meer verlichting, zonwering, energieopwekking, sturing

Deze meldkamerfunctionaliteit is uniek in zijn soort als het gaat om

op energieverbruik, managementinformatie en exploitatiebeheer. Dit

binnenklimaatbeheersing en is van grote waarde door de ongekende

verzoek resulteerde in een optimale samenwerking met diverse partijen.

mogelijkheden. Door bovenstaande eigenschappen en functionaliteiten

Het samenbrengen van meerdere expertises wierp zijn vruchten af

waarborgt het Scholen°Concept de werking en voldoet daarmee aan het

en leidde uiteindelijk tot een nóg completer, beter en eenvoudiger

‘Programma van Eisen Frisse Scholen’ klasse B.

totaalconcept.

Laagste energieverbruik onderwijsgebouw Concept met ambitie

Het onderhoud van het Scholen°Concept is tot een minimum beperkt.

De lat werd daarna nog hoger gelegd. Naast integratie van de toege-

Door de meldkamerfunctionaliteit is op ieder moment inzichtelijk wat

paste technieken, moesten deze een minimale levensduur van 25 jaar

het resultaat van elke unit is. Wanneer deze performance te wensen

hebben. Het Scholen°Concept is dan ook een systeem met ambitie.

overlaat, zal het systeem zich automatisch melden voor onderhoud. Het Scholen°Concept kent het laagste energieverbruik voor het realiseren

Dat er niet alleen is nagedacht over het beoogde resultaat van het

en borgen van een goed en fris comfort in een onderwijsgebouw.

Scholen°Concept, een fris en comfortabel binnenklimaat, maar ook over

Aangenaam leren 44 | november 2016 | Duurzame Scholen

www.klimaatgroepholland.nl

Aangenaam leren

www.klimaatgroepholland.nl Duurzame Scholen | november 2016 | 45

/ GREEN DEAL

Green Deal Scholen: een tussenstand

Resultaatslijn 3: Gebouwinzicht

Zorgen voor een gezonde leer- en werkomgeving in een voor schoolbesturen betaalbaar schoolgebouw. Voor dat doel hebben in 2015 diverse partijen de Green Deal Scholen getekend, waaronder PO-Raad, VO-raad, Vereniging van Nederlandse Gemeenten, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), Klimaatverbond Nederland, kenniscentrum Ruimte-OK, Platform 31|Energiesprong, GGD GHOR en de landelijke overheid.

doen honderd scholen hun verhaal gedurende de looptijd van de Green Deal Scholen. Ze lichten de maatregelen toe die ze hebben genomen en delen hun ervaringen en de gebruikte

Inzicht in het energieverbruik van het schoolgebouw is belangrijk

marktoplossingen. De eerste veertig praktijkervaringen staan

om besparingen te realiseren. Maatregelen variëren van gedrags-

inmiddels online.

aanpassing en een nieuw energiecontract tot het opnieuw inregelen van apparatuur of de aanschaf van energiezuinige installaties. Wist u dat in veel nieuwe schoolgebouwen al snel 25 procent teveel energie wordt verbruikt door inefficiënte inzet van installaties? De Green Deal Scholen onderzoekt de mogelijkheden

Resultaatslijn 6: Innovatieve aanpak

van een landelijk vergelijkingsplatform.

Tekst: Marco van Zandwijk (Ruimte-OK) en José van Santen (Communicatiebureau Floncker)

Het bijbehorende activiteitenprogramma loopt inmiddels bijna een jaar en moet schoolbesturen en gemeenten helpen samen te verduurzamen. Het programma met zes resultaatslijnen duurt tot en met 2017. Wat is er opgepakt en wat nog te verwachten? Een tussenstand vanuit het programmateam.

Vanuit School vol Energie hebben de consortia BIBA, Om inzicht te verkrijgen in de kwaliteit van het binnenmilieu op

Scholenbouwkracht 7, Het Schoolvoorbeeld en RRNext het

school en om deze te borgen, is voor de Green Deal Scholen de

afgelopen jaar gewerkt aan hoogwaardig renovatie van de

Binnenmilieuscan ontwikkeld: een handleiding voor de school-

Rotterdamse Stephanusschool via een totaalaanpak naar Nul-

gebouwgebruikers en een rapportageformulier. Door een of enkele

op-de-Meterniveau. De Rotterdamse Vereniging voor Katholiek

keren per jaar de binnenmilieukwaliteit te monitoren, krijgt de

Onderwijs (RVKO) wil het gebouw zowel technisch als ruimtelijk

school een goed beeld. De scan helpt ook om te toetsen of het

functioneel verbeteren, waardoor het nog minimaal twintig jaar als

onderhoud conform opdracht wordt uitgevoerd.

school dienst kan doen. De consortia ontwikkelen een concept om deze school te verduurzamen. De consortia hebben zich dit najaar gepresenteerd tijdens de seminarreeks Duurzame Scholen van

Resultaatslijn 4: Resultaatslijn 1:

Betrokkenheid en gezamenlijke ambitie

Resultaatslijn 2: Kennisinfrastructuur

Duurzaam Gebouwd. Aan deze reeks besteedt Duurzame Scholen Magazine ook aandacht op de pagina’s 74 en 75.

Quick wins

Veel energiebesparende maatregelen verdienen zichzelf binnen enkele jaren terug. In december 2015 heeft het ministerie

Vooruitblik

De Green Deal Scholen moet stimuleren dat schoolbesturen

Om beschikbare kennis en hulpmiddelen rondom verduurzaming

van Infrastructuur en Milieu een lijst opgesteld met vijftien

en gemeenten samen de verduurzaming van schoolgebouwen

van scholen te bundelen, hebben de ‘Green Deal Scholen’-

‘Erkende Maatregelen Onderwijsgebouwen’. Dit maakt het voor

Er staan voor dit en volgend jaar nog veel programma-activiteiten

oppakken. Hiervoor worden ambassadeurs – ervarings-

partners een online kennisportal gelanceerd: GreenDealScholen.nl.

onderwijsinstellingen eenvoudiger om energie te besparen en

op stapel vanuit de Green Deal Scholen. Zo is de Green Deal

deskundigen uit het onderwijs en van gemeenten – ingezet, Op

Hier vinden scholen en gemeenten informatie over beleid en

zo aan de wet te voldoen. De combinatie van beide is financieel

Helpdesk aanwezig op de Kennisdag van Ruimte-OK op 29

Overeenstemming Gericht Overleggen (OOGO) bezocht, lokale

afspraken, over energie opwekken of besparen, over het binnen-

veelal beter haalbaar. Naast de bovengenoemde lijst heeft RVO

november. Dit magazine besteedt ook aandacht aan deze dag.

Green Deals gestimuleerd en waar mogelijk aangehaakt bij

klimaat en over het financieren van duurzame maatregelen.

een maatregelenlijst uitgewerkt gericht op binnenmilieu, gedrag en

Daarnaast wordt vanuit het programma in januari een deelsessie

bijeenkomsten van derden. In het voorjaar van 2017 staan ook

Er worden praktijkervaringen uit het hele land verzameld,

beheer. Daarop staan bovendien ingrepen met een terugverdientijd

gegeven op de onderwijsacademie van de nationale NOT-beurs

nog diverse regionale bijeenkomsten op stapel.

ambassadeurs gepresenteerd en duurzaam nieuws getoond.

langer dan vijf jaar. De RVO-lijst, een infographic van de erkende

(Bouw Facilitair en Inrichting: woensdag 25 januari en vrijdag 27

Scholen en gemeenten kunnen er bovendien direct hun vraag kwijt

maatregelen en een ‘Leidraad voor het Uitbesteden van Energie

januari 2017 om 13:30 uur). Wilt u op de hoogte blijven van de

bij de Helpdesk.

en Binnenmilieu Advies’ zijn te vinden op de kennisportal van de

voortgang en agenda? Kijk dan regelmatig op

Green Deal Scholen.

GreenDealScholen.nl en meld u aan voor de themadossiers.

Voor wie onderwijshuisvesting geen dagelijks werk is, is het moeilijk te bepalen welke kwaliteitscriteria moeten gelden. De hiervoor bestaande hulpmiddelen zijn onvoldoende op elkaar

De overheid heeft een subsidie beschikbaar gesteld, waarmee

afgestemd. In het kader van de Green Deal Scholen gebeurt dat

schoolbesturen extern advies kunnen inhuren voor verduurzaming

alsnog voor de GPR Gebouw, het Programma van Eisen Frisse

van hun schoolgebouwen. De subsidie bedraagt vijftig procent van

Scholen en het Kwaliteitskader Huisvesting. De uitkomsten van

de advieskosten tot een maximum van € 3.500. Hiervan kunnen

deze afstemming komen in een leeswijzer en in het Kwaliteitskader

150 schoolbesturen gebruik maken. De aanvraagtermijn sluit op

voor het primair en het voortgezet onderwijs.

29 september 2017. Aanmelden voor de subsidie kan via het

46 | november 2016 | Duurzame Scholen

Resultaatslijn 5:

Aansluiting vraag en aanbod

Vragen?

Stuur een mail naar info@greendealscholen.nl of neem contact op met de Green Deal Scholen Helpdesk,

eLoket van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland:

Via het activiteitenprogramma wordt geprobeerd het aanbod van

bereikbaar van maandag tot en met donderdag tijdens

RVO.nl/gds. Bedrijven en instellingen die hernieuwbare energie

marktpartijen, zoals adviseurs, bouwers en leveranciers, beter te

kantooruren, via +31 (0)85 - 303 26 02.

(gaan) produceren, kunnen gebruikmaken van SDE+ en ISDE.

laten aansluiten bij de vraag van scholen. Op de kennisportal

Duurzame Scholen | november 2016 | 47

/ GREEN DEAL

Ook aan de slag om uw school te verduurzamen?

Vijf schoolvoorbeelden ter inspiratie Tekst: Irma Thijssen, RVO.nl

Sinds 3 oktober is er een subsidieregeling voor het verduurzamen van schoolgebouwen. Hiermee kunnen schoolbesturen advieskosten ten aanzien van energiebesparing, binnenmilieuverbetering en het toepassen van duurzame energie in schoolgebouwen gedeeltelijk vergoed krijgen. Hieronder volgen vijf voorbeelden ter inspiratie.

Openbare basisschool Wilgenstam in Rotterdam

Maas en Waal College in Amsterdam

Een ingrijpende renovatie van een basisschool heeft gezorgd

Het 5e Montessori College is een van de tien basisscholen

voor een energielabelstijging van G naar A+. De verbouwing vond

in Amsterdam-Zuid, waar ingrijpende verbetering heeft

plaats in de zomervakantie, in acht weken tijd. Het energiegebruik

geleid tot een lagere CO2-uitstoot en betere leerprestaties,

is met tachtig procent gedaald; de school is bijna energieneutraal.

bij gelijkblijvende exploitatiekosten. Dit is gerealiseerd

“Inmiddels hebben we een goed contract voor monitoring, beheer

dankzij een integrale aanpak in nauwe samenwerking met

en onderhoud”, laat directeur Peter Bergen weten. “In tegenstelling

de schoolbesturen en marktpartijen. “Door de markt op

tot het verleden worden de installaties nu wel goed gemonitord en

basis van prestatie-eisen uit te dagen een gegarandeerd

beheerd.”

kwaliteitsniveau te behalen, is een optimale set van maatregelen gerealiseerd”, geeft Albèrt Duyst van de gemeente Amsterdam aan.

Vrije Basisschool De Regenboog in Eindhoven

Christelijke Basisschool De Sluis in Zeist

Deze monumentale school gerenoveerd en uitgebreid. Integrale

Deze school is grootschalig verbouwd en verduurzaamd.

verbetering met isolatie, nieuwe installaties voor verwarming en

Het gebouw is anders ingedeeld, kreeg dakisolatie,

koeling en binnenmilieuverbeteringen. Dit is de eerste school in

HR++glas, gevelisolatie, heatpipes op het dak voor de

Nederland met een vijftienjarig prestatiecontract met afspraken

douches en zonnepanelen.

Stichting SPOM Maas en Waal Deze scholengemeenschap uit de regio Druten heeft bijna

over het onderhoud, de energiezuinigheid en het binnenklimaat. “Maar er is een groot onderling vertrouwen”, vertelt schooldirecteur Emiel Link. “Als er iets hapert, staat Energy Service Company (ESCo) Ovvia meteen op de stoep.”

‘Dit is de eerste school in Nederland met een vijftienjarig prestatiecontract!’

48 | november 2016 | Duurzame Scholen

al haar scholen voorzien van HR**glas, ledverlichting en

‘We laten deskundigen het gebouw op allerlei fronten een jaar lang monitoren.’

HR-ketels. Op de volgende vier pagina’s komt Theo van Sommeren namens Stichting SPOM uitgebreid hierover aan het woord.

Cambreur College in Dongen

Het gebouw heeft nu Energielabel A en Frisse Scholen

Veertien lokalen in deze school zijn voorzien van een integraal

Klasse B. “We laten deskundigen het gebouw op allerlei

klimaatsysteem, het Scholenconcept, met monitoring en beheer

fronten een jaar lang monitoren”, zegt directeur Jelmer

op afstand. “Het energieverbruik is met een goed ventilatiesysteem

de Wal. “Zodat de installaties straks nog beter op elkaar

enorm gedaald”, geeft hoofd facilitaire dienst Cor Willemse aan.

afgestemd zijn.”

“En dat terwijl er voorheen geen ventilatie aanwezig was.”

Duurzame Scholen | november 2016 | 49

/ GREEN DEAL

Stichting SPOM verduurzaamt in kleine stappen

‘Het gaat om de bewustwording’

HR++glas dankzij klimaatsubsidie

De Stichting Samenwerking Primair Onderwijs Maas & Waal (SPOM) voorziet haar vijftien scholen van onder meer HR++glas, ledverlichting en zonnepanelen. En daar blijft het niet bij, vertelt duurzaamheidsaanjager Theo van Sommeren. “We willen een nieuw kindcentrum bouwen. Ik vind dat dat duurzaam moet gebeuren.”

Met dat argument heeft Van Sommeren al veel duurzaamheidsacties kunnen doorvoeren. Zo beschikken alle scholen inmiddels over HR++glas en HR cv-ketels. Die eerste stap was mogelijk dankzij de Klimaatsubsidie. “Door die bijdrage hebben we alle scholen kunnen voorzien van dubbelglas”, vertelt hij. “We hebben ook hierin geïnvesteerd uit eigen middelen, want destijds hadden

Vijf vragen aan Theo van Sommeren 1

Op welke basisschool heb je gezeten?

we dit nooit volledig zelf kunnen bekostigen.” “Als leerling en als leraar op ’t Geerke in Puiflijk.”

Tekst: Tim van Dorsten

Terwijl hij door basisschool De Octopus in het Gelderse dorp Horssen loopt, doet Theo van Sommeren in enkele lokalen het licht uit. Na veertig jaar als leraar voor met name basisschool ’t Geerke in het nabijgelegen dorp Puiflijk te hebben gewerkt, is hij de afgelopen paar jaar coördinator Huisvesting/Arbo bij de overkoepelende stichting SPOM, waaronder vijftien scholen in de regio Druten vallen. “Duurzaamheid

‘We hebben de zonnepanelen deels zelf bekostigd, het andere deel komt van bewonersinitiatieven.’

Wat was je favoriete vak?

“Rekenen en geschiedenis.”

Wat wilde je later worden?

gaat vooral om bewustwording. Het is maar een kleine moeite om het licht uit te doen als je als laatste een ruimte verlaat.” “Timmerman.” Daarnaast beschikken inmiddels zes basisscholen volledig over

Overtuigen van duurzame adviezen

ledverlichting, hebben drie scholen zonnepanelen en liggen er voor vier offertes. “We hebben die panelen deels zelf bekostigd,

Wat was het leukste moment dat je je nog kunt

Hij merkt dat niet iedereen dit besef heeft. “Dit verschilt per

het andere deel komt van bewonersinitiatieven.” Zo heeft de

schoollocatie. Ik probeer iedereen te overtuigen van mijn

lokale milieuadviseur Han Blok de coöperatie Opgewekt Maas &

duurzame voorstellen en ideeën. De één trekt zich hiervan meer

Waal opgericht. “Dankzij dit initiatief hebben mensen uit Horssen

aan dan de ander.” Het valt hem hierbij wel op dat basisschool

geïnvesteerd in de 72 panelen, die sinds begin vorig schooljaar op

“Omdat ik erg gemakkelijk leerde en altijd snel klaar was,

De Laak in Wamel van alle SPOM-scholen het minst aan

het dak van De Octopus liggen. Inmiddels hebben ze 14.000 kWh

mocht ik allerlei klusjes doen. Ook als misdienaar en koster

energie betaalt. “Deze school is heel bewust bezig met het

opgewerkt, dat is meer dan verwacht. Nu wil deze coöperatie op

was ik erg veel onder schooltijd naar de kerk. Toen waren de

thema Frisse Scholen en duurzaamheid, waarbij de directeur

dezelfde manier zorgen voor zonnepanelen op de daken van de

huwelijksmissen en uitvaarten altijd in de ochtend.

het goede voorbeeld geeft.”

basisscholen De Appelhof in Druten en De Laak.” De pv-panelen op de basisscholen ’t Klosterhufke en De Kubus heeft SPOM zelf

Sinds 2008 besteedt Van Sommeren aandacht om deze

betaald. Dit doet ze ook voor Mariënhof en Sint Lambertus, die in

scholengemeenschap te verduurzamen. “Eerst deed ik dit in

2017 zonnepanelen krijgen. ››

de avonduren, terwijl ik overdag les gaf. Inmiddels richt ik me hier drie dagen per week op. Ik sta niet meer voor de klas, na veertig jaar vond ik het goed geweest.” Zijn ervaringen als leraar neemt hij nog steeds mee in zijn huidige functie. “Bij al onze werkzaamheden staan de kinderen centraal. Als onze vorige

herinneren uit je basisschooltijd?

Heb je weleens in de hoek gestaan, waarom?

“Nooit. Ik was een stille en volgzame leerling, deed wat ik doen

Coördinator Huisvesting/Arbo Theo van Sommeren wijst het gebied aan waar de scholen van SPOM zijn gevestigd. De punaise staat voor de bestuurslocatie in Horssen.

moest, goed en netjes.”

SPOM-bestuurder bij de verduurzaming naar het kostenplaatje wees, vertelde ik hem dat wij als basisschool ook een morele verlichting hebben: we geven immers les aan kinderen, onze toekomst.”

50 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 51

/ GREEN DEAL

Duurzaam kindcentrum Bij beide verduurzamingsacties maakt Van Sommeren direct de

Naast die duurzaamheidsacties verschijnt over een paar jaar een

link naar de kinderen. “In iedere school met zonnepanelen staat

nieuwe integraal kindcentrum (IKC) in Beneden Leeuwen, dat

of hangt bijvoorbeeld een display. Hierop kunnen onze leerlingen

de gemeente West Maas & Waal bekostigt. “Gezien de leeftijd

lezen hoeveel energie de zonnepanelen opwekken, hoeveel CO2

van de basisscholen De Leeuwenkuil en De Wijzer was dit de

Over een paar jaar wil Van Sommeren met pensioen gaan.

zorgen. Inmiddels pakken ze alle gemelde problemen binnen

ze besparen en voor hoeveel bomen dit staat.” Dit geldt ook

beste optie. Beide scholen nemen hierin plaats, samen met een

Om hierop te anticiperen heeft SPOM in januari 2016 een

een dag op. Dit heb ik ook gehoord van diverse scholen, die

voor de scholen met ledverlichting. “We leggen ze uit dat de

peuterspeelzaal en een kinderopvang en werkt samen met het

overeenkomst getekend met Klok Groep voor het beheer en

een probleem hebben gemeld. Dit is een grote geruststelling,

nieuwe verlichting goed is voor het milieu en zorgt voor een lagere

voortgezet onderwijs. Ik vind dat dit IKC duurzaam gebouwd moet

onderhoud aan de vijftien scholen.

voor mij en voor de scholen.”

energierekening.”

worden.” “Ik ben op dit idee gekomen door een lezing van Han Colvoort,

Namens Klok Service en Beheer is bedrijfsleider Mark Thijsen

Technisch beheer en onderhoud uitbesteed

Hierbij heeft de decentralisatie van begin vorig jaar in zijn ogen

Met dit soort – relatief – kleine stappen verduurzaamt SPOM

directeur van de basisscholenstichting Poolster in de gemeente

verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud aan de scholen

voor een positief effect gezorgd. “Nu zijn we minder afhankelijk van

langzaam maar zeker. “Zonnepanelen, ledverlichting en HR++glas:

Lochem. Hij heeft het onderhoud namelijk al langer uitbesteed.

van Stichting SPOM. “Wij zorgen ervoor dat de scholen in

de gemeente.”

het helpt allemaal”, merkt hij. “Het gaat om kleine beetjes, zoals

In mijn zoektocht naar het juiste bedrijf ben ik bij KlokGroep

goede staat blijven en verduurzamen ze naar de toekomst toe”,

het licht uitdoen, goed ventileren en geen ramen onnodig open

terechtgekomen, dat uit het nabijgelegen dorp Druten komt.

vertelt hij. “Hierbij zorgen we voor de ontwikkeling, de bouw

laten staan”, vindt hij. “Die beetjes worden vanzelf groot, zolang de

We hebben een overeenkomst met een looptijd van vijftien jaar

en het beheer: eigenlijk doen we alles, van A tot Z.” Hierbij

bewustwording er is.”

afgesproken, met een proefperiode van een jaar. In dat eerste

speelt volgens hem met name het vertrouwen een belangrijke

jaar hebben we iedere twee werken overleg gevoerd.”

rol. “Theo moet weten dat hij op ons kan bouwen. Mocht iets

‘Bij al onze werkzaamheden staan de kinderen centraal.‘

budgettair niet passen, dan geven we ook advies. In een jaar KlokGroep is 24 uur per dag het aanspreekpunt voor

tijd hebben we de gebouwen ook goed leren kennen, dus

calamiteiten en het technisch beheer. Erg prettig voor Van

kunnen we ook een beter gedegen advies geven.”

Sommeren. “We hebben eerst voor een nulmeting moeten

Op het dak van basisschool de Octopus in Horssen liggen 72 zonnepanelen. Sinds vorig schooljaar hebben ze ruim 14.000 kWh opgewerkt.

52 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 53

/ GREEN DEAL

Samenwerking als sleutel tot succes

De Kleine Weide is energiezuinigste school van Nederland Tekst: Gerrit Tenkink

Bij De Kleine Weide was de samenwerking met bouwgroep Van der Maazen Duurzame Ontwikkeling van groot belang. Naast de adviserende en enthousiasmerende inbreng van Van der Maazen was de bouwtak van dit bedrijf verantwoordelijk voor de realisatie van de bouw en neemt het de komende jaren ook het onderhoud voor zijn rekening. De bouwer verwacht dat de extra investering binnen tien jaar terugverdiend kan worden.

Basisschool De Kleine Weide in het Brabantse dorp Oijen staat op de eerste plaats in de Top 15 Energiezuinige Scholen. Daarnaast hoort het bij de vier energieleverende scholen van Nederland. De samenwerking tussen schoolbestuur, gemeente en de bouwende en adviserende partij is de sleutel tot succes.

Visie en uitstraling

Doorzettingsvermogen

“Voor de gemeente Oss staat duurzaamheid hoog op de agenda”,

Een deel van de extra bouwkosten om de energiebesparende

vertelt directeur Lieke Roof. “En ook de stichting waar wij onder

maatregelen door te voeren bij De Kleine Weide, zijn gerealiseerd

vallen, is groot voorstander van duurzaamheid en energiezuinig

met behulp van subsidies. Hoewel er geen specifieke

Alle scholen konden meedoen aan de prijs voor de

bouwen. Het lag dus voor de hand dat bij nieuwbouw van onze

duurzaamheidssubsidies beschikbaar zijn voor scholen, kunnen

energiezuinigste school van Nederland. Hieruit volgde

school deze ambities werden ingepast.”

schoolbesturen en stichtingen wel gebruik maken van de landelijke SDE-, EIA-, en MIA-subsidies en andere stimuleringsprogramma’s.

een top vijftien, die tot stand kwam op basis van herberekeningen van zo’n dertig nieuwbouwscholen

Ze is trots dat de school zich de meest energiezuinige school van

voor het primair- en voortgezet onderwijs.

Nederland mag noemen. Het past bij de visie en de uitstraling

“Uit de praktijk blijkt dat het realiseren van ambities niet afhankelijk

van de school. “Eén van de kernwaarden van onze school is

is van subsidies”, stelt Judith Arends, manager Duurzame bouw

De Kleine Weide werd onder andere uitgerust met

‘verantwoordelijkheid’. Dat begrip koppelen we aan duurzaamheid

Regio en Samenleving van de RVO.nl. “Goede samenwerking

10 m aan zonnecollectoren, 536 zonnepanelen,

en het bijbehorende gedrag. Zo geven we de kinderen mee dat we

en doorzettingsvermogen vanuit de gemeente, de school en de

automatische zonwering, Accoya-kozijnen met

het belangrijk vinden om te zorgen voor de toekomst.”

markt zijn nodig om de hoge ambities ten aanzien van energie,

binnenmilieu en duurzaamheid waar te maken. Het is niet altijd

drielaags glas, een lage temperatuurverwarming en

Judith Arends (links) en Lieke Roof bij de overhandiging van de oorkonde.

‘Uit de praktijk blijkt dat het realiseren van ambities niet afhankelijk is van subsidies.’

een optimale ventilatietechniek met per ruimte een

Het afgelopen schooljaar heeft de basisschool één week expliciet

eenvoudig, maar uit de koploperprojecten blijkt dat het mogelijk is

CO2-opnemer. Deze zorgt voor een flinke reductie

aandacht besteed aan duurzaamheid. “Zo hebben de kinderen

om binnen de bestaande bekostigingssystematiek energieneutrale

van het energieverbruik, CO2-emissie en een gezond

van groep 5 tot en met 8 gewerkt aan een duurzaamheidskrant”,

scholen te realiseren.” ››

binnenklimaat. Hierdoor voldoet de school aan de eis

vertelt Roof. “In deze krant hebben ze geschreven over groene

van de Frisse Scholen Klasse A.

energie en werd een onderzoek gedaan naar hoe energiezuinig onze leerkrachten zijn. Hierin stond ook een interview met de Theo van der Maazen, directeur van Van der Maazen Duurzame Ontwikkeling, waarbij uiteraard de energieprestatie van ons gebouw werd meegenomen.” De kinderen van De Kleine Weide kunnen zeggen dat zij op de meest energiezuinige school van Nederland zitten.

Terugverdienen binnen tien jaar Basisschool De Kleine Weide is onderdeel van Filios Scholengroep, een stichting die huisvesting biedt aan vijftien scholen. Momenteel telt De Kleine Weide 88 leerlingen. De school is een onderdeel van de multifunctionele accommodatie (MFA) Hart van Oijen met onder andere de vestiging van een dorpshuis. De EPC betreft alleen de school en de gymzaal. De bouwkosten daarvan bedroegen ruim € 1 miljoen. Van twintig procent van dat bedrag zijn alle duurzaamheidsambities gerealiseerd.

54 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 55

/ GREEN DEAL

Basisschool De Kleine Weide mag zich de meest energiezuinige school van Nederland noemen.

Frisse omgeving

Beheer en onderhoud

Vlak voor de zomervakantie stond Arends met een oorkonde,

samenwerking van alle partijen is van cruciaal belang. Hoge

Opvallend is dat renovatieprojecten in de Top 15 Energiezuinige

bloemen en taart op de stoep bij de Kleine Weide. “Naast de

ambities ten aanzien van energie, binnenmilieu en duurzaamheid

Scholen geen plek hebben bemachtigd. Ten opzichte van de

positieve effecten op het milieu is een frisse omgeving ook goed

worden vaak ingebracht door gedreven projectleiders vanuit de

eerste keer is de lat aanzienlijke hoger komen te liggen. Zo is de

voor de gezondheid en de leerprestaties van de kinderen. Dat is

gemeente, de school, adviseurs of marktpartijen. Als niet alle

school die als vijftiende is geëindigd maar liefst 68 procent zuiniger

natuurlijk het belangrijkst.”

neuzen dezelfde kant op staan, wordt het lastig om ambities te

dan het Bouwbesluit voorschrijft. In het onderzoeksrapport staat

realiseren. De samenwerking met Van der Maazen Duurzame

verder dat veel kwaliteit onnodig verloren gaat door gebrekkige

Toch is het volgens haar nog geen vanzelfsprekendheid dat

Ontwikkeling was in het geval van De Kleine Weide dan ook van

oplevering, beheer en onderhoud.

scholen en besturen kiezen voor de duurzame oplossing.

groot belang.”

“Nieuwbouw van scholen is in eerste instantie een

In het geval van De Kleine Weide heeft Roof vertrouwen in Van

verantwoordelijkheid van de gemeenten, maar een goede

der Maazen. Het bedrijf was immers vanaf het begin betrokken bij de plannen en de realisatie van de bouw. “Een goede onderhoudspartij is heel belangrijk”, vindt ze. “Bovendien is het van belang om de gebruikers van het gebouw, waaronder dus ook onze docenten, goed te instrueren. Daarnaast blijft het een kwestie

‘We koppelen onze kernwaarde ‘verantwoordelijkheid’ aan duurzaamheid en het bijbehorende gedrag.’ 56 | november 2016 | Duurzame Scholen

van monitoren en evalueren.”

Duurzame sprong Uit ‘Top 15 Energiezuinige Scholen onderzoeksrapport 2016’, opgesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties, blijkt dat de scholenbouw een grote sprong heeft gemaakt. Dat moet ook, stelt het RVO.nl, want 2020 komt in zicht. In dat jaar moet alle scholennieuwbouw energieneutraal zijn.

Duurzame Scholen | november 2016 | 57

/ GREEN DEAL

Prins Carlos spreekt tijdens kennisdag over duurzaamheid

‘Het gaat mij niet hard genoeg’

Dit geeft de school de harde garantie op de energiebesparing, die de uitvoerende partij belooft te realiseren met een compleet pakket

Tekst: Gerrit Tenkink

aan besparende maatregelen zoals isolatie, een warmtepomp of ledlampen. Daarmee kan een schoolbestuur ook inzichtelijk maken

Prins Carlos de Bourbon de Parme opent komende 29 november de landelijke kennisdag ‘Grip op kwaliteit’ van Waarborgfonds & Kenniscentrum Ruimte OK. “Wat betreft bewustwording over de verduurzaming van de bebouwde omgeving hebben we een omslagpunt bereikt. Maar mij gaat het niet hard genoeg.”

wat de ambitie inhoudt, welke maatregelen er zijn genomen en wat het oplevert. Een nieuw inkoopinitiatief dat scholen helpt met het afsluiten en beheren van deze prestatiecontracten is ‘Fit Our Future’, ook een initiatief waarmee schoolbesturen grip krijgen op

‘Wie wil bouwen aan de toekomst, moet een duidelijke visie hebben op duurzaamheid.’

deze materie.”

Prins Carlos sprak ook tijdens Building Holland 2016. Toen ging het over de meerwaarde van een circulaire economie. (Foto: Robert Tjalondo)

Krachten bundelen

Begin op tijd

Passie in Rotterdam. De keuze voor deze stad ligt voor de hand,

Tussen scholen en het bedrijfsleven bestaat soms een hardnekkig

De bewustwording moet ook bij schoolbesturen aanwezig zijn,

want het is onderwijsstad van het jaar 2016/2017. Prins Carlos is

de verduurzaming. Praat je op school over verduurzaming, dan

wantrouwen. De school die een duur ventilatiesysteem heeft

zodra de eerste plannen voor nieuwbouw, renovatie of verbouw

bevlogen op het gebied van de verduurzaming van de bebouwde

komt dat ‘s avonds aan de keukentafel ook terug. Bewustwording

geïnstalleerd dat vervolgens niet blijkt te werken, haalt al snel het

op tafel komen. “Als er plannen zijn voor verbouw of nieuwbouw,

is een belangrijke stap op weg naar een duurzame samenleving.”

nieuws. “Scholen kijken te vaak naar de slechte voorbeelden van

dan wordt daar doorgaans al een paar jaar eerder over nagedacht.

circulaire economie. Vooral het onderwijs spreekt hem aan. “We

verduurzaming. Juist deze voorbeelden krijgen de aandacht en

Neem dan ook de verduurzaming mee. Kijk niet pas op het

hebben een verantwoordelijkheid ten opzichte van onze kinderen.

halen de publiciteit, terwijl er veel meer goede voorbeelden zijn.

allerlaatste moment of er ook nog een paar euro over is voor extra

Als mijn kinderen over twintig jaar aan mij vragen wat ik heb

Schoolbesturen zijn bang dat de bedrijven hen geld uit de zak

energiebesparende maatregelen, een warmtepomp of een paar

kloppen.”

extra zonnepanelen. Begin op tijd met oriënteren.”

De landelijke kennisdag vindt dit jaar plaats op VO-school De

omgeving en in het verlengde daarvan energiebesparing en de

gedaan om de opwarming van de aarde tegen te gaan, dan wil ik

Verduurzaming uitleggen

daar een goed antwoord op kunnen geven.” Schoolbesturen zijn soms terughoudend als het aankomt op

Hij voegt er tot slot aan toe dat opdrachtgevers bij het beoordelen

Als directeur van INSID, een onafhankelijke stichting die als doel

verduurzaming, omdat het niet hun corebusiness is. Sterker nog:

van aanbestedingen en offertes af moeten stappen van het

heeft om de duurzaamheid te versnellen, is prins Carlos al jaren

focust het bestuur zich te veel op verduurzaming dan kan het van

voorvechter van een duurzame toekomst. “Wie wil bouwen aan de

ouders de vraag verwachten of het geld niet beter besteed had

toekomst, moet een duidelijke visie hebben op duurzaamheid.

kunnen worden aan leermiddelen en personeel.

De jeugd heeft daarbij de toekomst; zij ís de toekomst.” “Maar dat is een kortzichtige gedachte. Als schoolbestuur moet je goed uitleggen waarom je zonnepanelen op het dak legt. Los

Van educatie naar bewustwording Want naast het verduurzamen van het gebouw en het besparen

‘Kijk eens wie de beste kwaliteit of de beste service levert. Je zal zien dat zich dat vanzelf terugbetaalt.’

ook nog eens geld opleveren. Daarnaast valt de inspanning die de

Prins Carlos pleit er daarom voor om gezamenlijk op te trekken.

school moet leveren wel mee, evenals het financieel risico. Je hebt

“Schoolbesturen die gezamenlijk plannen maken, contracten

bijvoorbeeld energieprestatiecontracten.

afsluiten en vooral ook kennis delen. Ook het mkb kan stappen zetten om de drempel van de school over te gaan. Grote bedrijven

worden gezet. “Als een school zonnepanelen op het dak legt, dan

hebben hun eigen afdeling voor dit soort zaken, maar de kleine

vind ik dat je ook aan de kinderen moet uitleggen waarom ze er

mkb’ers hebben daar vaak het geld niet voor. Als zij hun kennis

de daadwerkelijke besparing is. Zo maak je ze bewust van het energievraagstuk. Ik zie onze kinderen als de ambassadeurs van

58 | november 2016 | Duurzame Scholen

het goedkoopste levert, kijk eens wie de beste kwaliteit of de beste service levert. Je zal zien dat zich dat op termijn vanzelf terugbetaalt.”

van milieu en educatieve aspecten kunnen die panelen de school

van energie vindt hij dat ook op educatief niveau stappen moeten

liggen en aan de hand van energiemeters moet aantonen hoeveel

beoordelen op prijs. “In plaats van alleen te kijken naar wie

‘Leg als schoolbestuur goed aan je leerlingen uit waarom je zonnepanelen op het dak legt.’

en middelen delen met andere mkb’ers, kunnen zij voor het schoolbestuur ook een interessante partij zijn.” Volgens hem hebben juist deze kleinere mkb’ers vaak een directe binding met de school. “Omdat hun kinderen er op school zitten of het bedrijf is gevestigd in dezelfde wijk of in hetzelfde dorp.”

Duurzame Scholen | november 2016 | 59

/ ALGEMEEN

Wat doe je met € 50.000? Stel, je krijgt als school morgen € 50.000 vrij te besteden bijgeschreven op de bankrekening. In hoeverre kies je dan voor aanpassingen die direct ten goede komen aan het onderwijs? Of ga je voor verduurzameling van het gebouw en energiebesparende maatregelen? Energiebesparing is sinds vorig jaar immers de taak van schoolbesturen.

Afspraak met aannemer/schilder

“Het is én-én, waarbij de nadruk voor mij ligt op de kwaliteit van

Ze maakt in ieder geval geen geld vrij voor een onderhoudsbedrijf,

en de leerlingen investeren. Zij maken tenslotte het onderwijs,

dat extra uren vrijmaakt om de aanwezige installaties goed te

iedere dag weer. Onze opleiding Voeding en Welzijn ontwikkelt

monitoren. Dit is volgens Bolink waarschijnlijk wel zinvol, maar

zich bijvoorbeeld razendsnel, waardoor een hypermoderne

heeft niet haar eerste prioriteit. “We hebben wel een afspraak

praktijkruimte heel wenselijk zou zijn. Dit zouden we dan samen

met een aannemer, die jaarlijks inspecties uitvoert aan het dak.

met het bedrijfsleven willen realiseren. Een ander deel zou ik

Wanneer we het totale dak moeten vervangen is dat een enorme

graag besteden aan het uitbreiden van onze digitale middelen om

kostenpost, die we niet kunnen betalen. Ook is er sprake van

daarmee het onderwijsproces nog beter te ondersteunen.”

onderwijs. Ik zou een deel van die € 50.000 in het personeel

slechte kozijnen. Daarom hebben we een afspraak met een schildersbedrijf, dat jaarlijks de kozijnen bijhoudt: steeds stukjes

Tekst: Gerrit Tenkink

vervangen in plaats van alles in één keer nieuw.”

Bewust kiezen voor groene opleiding De Koningsschool in Apeldoorn werd drie jaar geleden gerenoveerd en gemoderniseerd, De prioriteit gaat dus uit naar personeel, onderwijs

met respect voor de monumentale waarde van het pand.

en leermiddelen, maar dat wil niet zeggen dat het Peppelman geen aandacht voor het gebouw heeft. “Die zonnepanelen staan ook op mijn verlanglijst, maar niet

We legden de vraag voor aan de directies van drie scholen. Twee ervan geven het geld het liefst uit aan onderwijsgerelateerde zaken. Bij de derde school gaat het geld naar energiebesparende maatregelen om vervolgens de bespaarde euro’s weer te gebruiken voor het onderwijs.

bovenaan. Ik geloof wel in een balans tussen indirecte en directe randvoorwaarden voor onderwijskwaliteit. De kwaliteit van de docent maakt echt het grootste verschil, maar leerlingen zijn daarnaast gevoelig voor

Bij de Jenaplanschool ’t Hoge Land in Epe gaat het

een prettig gebouw met goede faciliteiten, zoals ICT,

geld eerst naar onderwijszaken en pas daarna naar

luchtkwaliteit, aangename temperatuur. Dat komt ook

verduurzaming en energiebesparing.

Gebouw pimpen

omdat onze docenten en leerlingen bewust kiezen voor een groene opleiding. Natuur en de groene omgeving zitten als het ware in hun DNA.”

Neem de Jenaplanschool ’t Hoge Land in Epe. Het schoolgebouw

“We hebben behoefte aan verduisteringsgordijnen, een verfbeurt

uit 1981 is vanwege de groei van de leerlingenaantallen,

aan de binnenkant van het gebouw, meer werkplekken en

momenteel telt de school 165 leerlingen, in de afgelopen

gespreksruimtes voor de kinderen, nieuw meubilair in de hal voor

35 jaar meerdere keren uitgebreid. Momenteel beraadt de verantwoordelijke stichting zich hoe zonnepanelen geplaatst kunnen worden. “Bij ons zijn de kinderen leidend bij het uitgeven

Onzichtbaar isolerend folie

Helicon valt onder een grotere organisatie, die

samenwerkgroepjes en garderobekasten en aanrechten. Als er

Voor Marieke Peppelman is het een vanzelfsprekendheid dat

uitbesteedt aan een extern bedrijf. “Als groene school

voldoende geld over is, dan komen het ventilatiesysteem en de

de school aandacht heeft voor duurzaamheid. Zij is directeur

vinden we onderhoud van installaties erg belangrijk.

airco komen aan bod.

het onderhoud en het monitoren van installaties

van Helicon MBO Apeldoorn, een vakschool voor 450 mbo’ers

We hebben het geregeld met diverse vormen van

van geld”, vertelt Janny Bolink, directeur van de Eper school.

die opleidingen volgen op gebied van onder andere bos- en

veiligheidskeuringen, controles en onderhoud. Zo

“Toen we een tijdje geleden extra budget kregen, ging de voorkeur

natuurbeheer, eco en wildlife en outdoor en recreatie. Het

vertrouw ik erop dat de installaties optimaal presteren

schoolgebouw aan de Loolaan in Apeldoorn kent een lange

en goed zijn ingeregeld.” ››

uit naar extra personeel boven inventaris en aanpassingen aan het gebouw.” Veel aanpassingen aan het gebouw de afgelopen jaren, zo vertelt Bolink, werden gedaan met de hulp van ouders. Mocht er morgen een zak met € 50.000 op de stoep staan met een kaartje dat

‘Als ik € 50.000 besteed aan installaties, dan hebben we daarvan langer profijt.’

het gebruikt moet worden voor het gebouw, dan gebruikt ze

geschiedenis: het werd in 1852 als Koningsschool door Willem III geopend. Het huidige pand stamt uit 1971. Dit werd drie jaar geleden geheel gerenoveerd en gemoderniseerd met respect voor de monumentale waarde van het pand, maar ook met aandacht voor duurzame materialen en installaties. Recentelijk experimenteerde de school nog met onzichtbaar isolerend folie op

dat grotendeels voor het pimpen van het gebouw. Hierbij valt

Ze noemt verduurzaming van het pand geen prioriteit. “Als het

de keuze op de (indirecte) kwaliteit van onderwijs en minder op

kan, dan installeren we led in plaats van de huidige tl-verlichting.

verduurzaming en energiebesparing.

Overigens hebben we een tijd geleden bewegingsmelders

Het pand is dus redelijk ‘groen’, al zijn er natuurlijk altijd

geplaatst in gangen, kasten en toiletten, maar dat zijn relatief kleine

verbeteringen mogelijk. Toch gaat bedrag van € 50.000 bij

behapbare investeringen.”

Peppelman grotendeels naar onderwijsbenodigdheden.

60 | november 2016 | Duurzame Scholen

de ramen aan de monumentale voorzijde van het pand.

Duurzame Scholen | november 2016 | 61

/ ADVERTORIAL

/ ALGEMEEN

Energiebesparing Weer een ander verhaal heeft Judith van der Lee, schoolleider van

grondpomp voor verwarming in combinatie met zonnepanelen,

basisschool Op De Groene Alm in Utrecht. Het schoolgebouw

maar daar was destijds geen geld voor. Inmiddels liggen er wel

biedt onderdak aan ruim 450 leerlingen en werd opgeleverd in

zonnepanelen op het dak.”

december 2013. Omdat het een betrekkelijk nieuwe school is, hoeft Van der Lee niet direct geld vrij te maken voor het pimpen

Bij de besteding van het geld kiest ze voor een verdere

van het gebouw.

verduurzaming. ”Als ik geld zou kunnen investeren in zelfvoorzienendheid in energiegebruik, dan kan ik geld besparen

Ondanks dat het een betrekkelijk nieuwe school is, gaat er toch

dat ik weer voor onderwijs kan gebruiken. Ik zie het dus als

nog altijd veel geld naar de post ‘energie’. Van der Lee zou dan

lange- en kortetermijnvisie. Met € 50.000 kan ik een jaar lang één

ook het grootste deel van het geld gebruiken voor maatregelen

extra docent betalen, maar die is daarna weer weg. Stop ik het

ten behoeve van energiebesparing en duurzaamheid. “Bij de bouw

in installaties, dan kunnen we bezuinigen op energie en dat geld

hebben we destijds gedacht aan een voorziening voor een

weer blijvend inzetten voor onderwijszaken.”

Basisschool Op De Groene Alm werd opgeleverd in 2013, maar niet alle energiebesparende wensen van de school werden destijds ingewilligd.

‘Ik zou een deel van de € 50.000 in het personeel en de leerlingen investeren. Zij maken tenslotte het onderwijs.’

62 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 63

/ INTERVIEW

Twee pioniers betrekken schooljeugd bij bijzonder project

Afval ontmoet avontuur

In dit opzicht hebben Ter Velde en Van Rooijen al de nodige

Scholieren kunnen een actieve bijdrage leveren aan

successen geboekt. Zo hebben ze in samenwerking met

Clean2Antarctica. Dat kan door de beide avonturiers te voorzien

innovatieve ondernemers een motor ontwikkeld, die op zonne-

van afvalplastic, waarmee de auto vervolgens wordt opgebouwd.

energie loopt. Ook wordt het voertuig uitgerust met een geheel

Naar verwachting verwerken ze zo’n 250 kilo plastic in het

nieuw type banden. “Het is goed mogelijk dat deze producten

voertuig, dat de naam Solar Voyager heeft gekregen. Iedereen

vervolgens als spin-off breder toepasbaar worden.”

die op die manier grondstof aanlevert voor de bijzondere terreinwagen, mag vervolgens een eigen 3D-tegeltje printen met

Zerowaste-pionier Edwin ter Velde en bergbeklimmer/avonturier Wilco van Rooijen hebben een bijzonder plan. Onder de titel ‘Clean2Antarctica’ gaan zij met een zelfontworpen door zonne-energie aangedreven terreinwagen op-en-neer naar de geografische Zuidpool. De auto wordt deels gebouwd van afvalplastic, onder meer opgehaald door schooljeugd. “We willen mensen inspireren en leren ‘omdenken’.”

boodschap. ››

Vuilniszak leeggooien Het ‘omdenken’ is niet alleen gericht op het bedrijfsleven, maar nadrukkelijk ook op het onderwijsveld. “We hebben een presentatie voor schoolkinderen gemaakt, die we gratis komen geven op basisscholen.”

Tekst: Henk-Jan Hoekjen Beeld: TeamWilco.nl

‘Veel afval is helemaal geen afval maar eigenlijk een grondstof.’

Eén van de hoogtepunten van de presentatie is het moment waarop Ter Velde en Van Rooijen een vuilniszak leeggooien in de klas. “Dat leidt altijd tot grote consternatie”, zegt Van Rooijen. “We dagen kinderen uit om in het vuilnis te zoeken naar waardevol

Wilco van Rooijen doet regelmatig van zich spreken. Hij is de

De reis naar Antarctica is onder meer gericht op het inspireren

materiaal. Zo laten we zien dat veel afval helemaal geen afval is,

enige Nederlander die op eigen kracht en zonder extra zuurstof

van het bedrijfsleven en overheden om afval als grondstof te gaan

maar eigenlijk een grondstof.”

de Seven Summits (de zeven hoogste toppen op elk continent,

beschouwen. “Het gaat erom dat mensen gaan ‘omdenken’”,

zie kader) heeft weten te bereiken. Ook bereikte hij de top van de

zegt hij. “Zo zijn we op zoek naar bedrijven die bereid zijn om de

roemruchte K2: de 8.611 hoge bergtop op de Pakistan-Chinese

platgetreden paden te verlaten en samen met ons op zoek te gaan

grens.

naar nieuwe slimme manieren om dingen te doen.

Momenteel staat Van Rooijen, die geridderd is in de Orde van Oranje Nassau, alweer te trappelen om een nieuw avontuur aan te gaan. Hij heeft als doel om in januari 2018 de geografische Zuidpool te bereiken met een ‘schoon voertuig’, dat is opgebouwd uit afvalplastic. Onder het motto ‘twee pioniers, twee werelden,

Seven Summits

De hoogste bergen van elk continent zijn:

één droom’ gaat Van Rooijen samen met Edwin ter Velde beginnen aan wat zij ‘de schoonste expeditie ooit!’ noemen. De

•

Mount Everest in Azië:

8.848 meter

•

Aconcagua in Zuid-Amerika:

6.962 meter

reis wordt gekenmerkt door ‘Zero Waste, Zero Emission’.

Afval als grondstof

•

Denali in Noord-Amerika:

6.190 meter

•

Kilimanjaro in Afrika:

5.895 meter

•

Elbroes in Europa:

5.642 meter

•

Vinsonberg in Antarctica:

4.892 meter

•

Puncak Jaya of Carstenszpiramide in Oceanië:

4.884 meter

Wilco van Rooijen “We willen leerlingen, docenten, schoolbesturen en ouders laten zien dat veel van hun afval geld kan opleveren.”

Met hun expeditie Clean2Antarctica willen Ter Velde en Van Rooijen mensen inspireren om op een bewustere manier met hun afval om te gaan. Bovendien willen zij laten zien wat er allemaal kan met ‘schone technologie’. Volgens Van Rooijen is het noodzakelijk slimmer om te gaan met Moeder Natuur. “Laten we circulair worden, net als de natuur. Stoppen met het verbranden van onze grondstoffen. Want afval is kostbare grondstof.”

64 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 65

/ INTERVIEW

‘We weten hoe onherbergzaam het terrein is. We hopen ergens in de tweede week van januari 2018 de beoogde 2.300 km te hebben afgelegd.’

/ DOORGEEFCOLUMN

Edudelta gaat voor duurzaam Ik neem u in deze column mee naar 1903. Toen werd de eerste steen van onze school Edudelta College Middelharnis gelegd. Pas 31 jaar later werd voor het eerst stromend water aangelegd.

herfst/winter, woensdag het voorjaar en eind van de week in de zomer met pieken naar tropische waarden. Gelukkig kunnen we op maandag weer afkoelen. Nee, dit is pas een duurzame school!

“Na onze presentatie zijn kinderen altijd heel enthousiast. Daarom

zeilboot naar Antarctica. “We hopen half december 2017 op

vragen we hen om met zijn allen tien kilo plastic te verzamelen.

Antarctica aan te komen. De totaal af te leggen afstand bedraagt

Wanneer ze dat gewicht verzameld hebben, maken we er een

zo’n 2.300 kilometer. Het is moeilijk om te zeggen wanneer we

Maar, we gaan verhuizen naar een nieuw gebouw en natuurlijk

‘spaghettidraad’ van, die als grondstof voor een 3D-printer dient.

ons doel bereiken”, aldus de avonturier. “Ik heb dezelfde route

kijken we daar naar uit. Toch is er ook weemoed, omdat we

Daarmee printen we een zeshoekige tegel – de slimste vorm

al een keer op-en-neer geskied en weet dus dat het terrein zeer

afscheid nemen van dit nostalgische schoolgebouw. We houden

in de natuur – om de carrosserie van onze wagen te bouwen.

onherbergzaam is. Maar we hopen ergens in de tweede week van

een nostalgisch gevoel over bij het verlaten van het oude gebouw

Leerlingen mogen ook een boodschap op de tegel achterlaten.”

januari 2018 de beoogde 2.300 kilometer te hebben afgelegd.”

vanwege de herinneringen. Er is gekeken of we ons oude

De avonturier benadrukt dat het printen van de tegel met door

schoolgebouw konden verduurzamen. Maar als we het financiële

kinderen verzameld afval in feite niet het belangrijkste aspect is.

plaatje en de beperking om uit te breiden bekijken, is nieuwbouw

“Het gaat er ook om docenten, schoolbesturen te laten zien dat

toch de beste optie.

veel van hun afval in feite geld kan opleveren. En het geld dat je verdient, kun je vervolgens gebruiken om je school nóg duurzamer te maken.”

Onherbergzaam terrein

Bijdrage leveren? Scholen die een bijdrage willen leveren aan de bijzondere expeditie, kunnen contact opnemen met Wilco van Rooijen via TeamWilcovanRooijen.nl of via Clean2Antarctica.nl.

Een groots opgezette school die toch kleinschalig aanvoelt.

Caroline Rijpkema Voorzitter team Eco-Schools Edudelta College Middelharnis

Waar de subtropische waarden dagelijks door de open ruimtes circuleren en je een aangenaam en rustgevend gevoel geven. Met haar duurzame ‘Open Space’-uitstraling en de vele natuurlijke materialen waaruit het schoolgebouw wordt opgebouwd, zal het een lust voor het oog zijn. En dat alles ook nog eens in zijn geheel energieneutraal.

De voorbereiding van de expeditie Clean2Antarctica is momenteel in volle gang. In november 2017 vertrekt Van Rooijen met een

Tijdens de oorlog bezette de Duitse luchtwachtdienst de school en alsof dat nog niet genoeg was, kregen we daarna ook nog de watersnoodramp over ons heen. De toenmalige ambachtsschool, die nu vmbo heet, groeide gestaag met leerlingen en nieuwe

Wilco van Rooijen en Edwin ter Velde gaan met een

technologieën. In de jaren 70 groeide de school uit zijn jas, daarom

zelf ontworpen terreinwagen op-en-neer naar de

kon in 1978 de eerste paal worden geslagen voor de aanbouw.

geografische Zuidpool.

Meedoen met duurzaamheidsprojecten was dan ook een goede graadmeter voor de school. In 1986 ontvingen we voor het eerst in

‘Maandag herfst/winter, woensdag het voorjaar en het einde van de week zomer en tropische waarden.’

de geschiedenis maar liefst fl. 10.000 van Shell, omdat leerlingen van afvalmateriaal een helikopter hadden gebouwd.

Voor ons nu even geen investeringen in het oude Edudelta College gebouw, maar werken aan een duurzame toekomst voor onze

Maar hoe staat het nu eigenlijk met de duurzaamheid van het

leerlingen in het onderwijs, met als een kers op de taart binnen

schoolgebouw van Edudelta College Middelharnis? Buiten het feit

enkele jaren ons prachtige nieuwe duurzame schoolgebouw aan

dat het al een oud beestje is, kunnen we stellen dat het gebouw

de Langeweg in Sommelsdijk.

door de jaren heen vanzelf op natuurlijke wijze verduurzaamt.

66 | november 2016 | Duurzame Scholen

Onze klimaatverandering helpt daar een handje aan mee. Zo

Ik geef de pen door aan Hak van Nispen tot Pannerden. Hij

hebben we een natuurlijk eb- en vloedsysteem in de kantine, als

is coördinator van Eco-Schools Nederland, het internationale

er een stortregenbui valt. Onze afdeling ‘Groen onderwijs’ kan in

keurmerk voor duurzame scholen. In Nederland richt dit keurmerk

sommige hoekjes champignons van de muren oogsten. Dankzij de

zich op scholen uit het basisonderwijs, het voortgezet onderwijs

natuurlijke airconditioning bij de ramen maken wij in een week tijd

en het mbo. In de vorige editie van Duurzame Scholen Magazine

alle seizoenen van het jaar mee. Op maandag zitten we in de

staat een artikel hierover.

Duurzame Scholen | november 2016 | 67

/ PROJECT

Hoe duurzaam ben je zelf als organisatie?

Intensieve samenwerking levert bijzonder kindcentrum op

De GPR-score van het integrale kindcentrum is een mooie 9,1.

Geen intellectueel eigendom Die gesprekken over materiaalgebruik, duurzaamheidsmaatregelen en de rolverdeling wierpen hun vruchten af. “We kozen ervoor om de architect te laten doen waar hij goed is. Door die beslissing is het kindcentrum geen intellectueel eigendom van de architect en mogen wij veranderingen

Tekst: Marvin van Kempen

aanbrengen in bijvoorbeeld de kleurstellingen. Dat

Beeld: Bonnemayer Architecten

is voor ons belangrijk als er op een later moment renovatiewerkzaamheden worden uitgevoerd. Daaraan zitten dan geen of minder beperkingen aan vast.”

Eind 2014 legde een brand de basisscholen De Brinck en Jan Bluyssen in de Brabantse plaats Uden in as. Nu verrijst als een feniks een nieuw kindcentrum in het hart van deze gemeente.

Om in het bouwteam extra betrokkenheid te creëren, kozen opdrachtgevers Kiem onderwijs en Stichting OOG ervoor om de ketenpartners in de race te houden voor de gunning. “In plaats van de opdracht te gunnen aan het begin van het traject, hebben we die beslissing op een later tijdstip gemaakt”, vertelt

“We waren ervan overtuigd dat we een negatieve gebeurtenis

Van Wetten. “Daardoor bleven partijen betrokken,

konden omzetten naar iets heel moois”, vertelt stafmedewerker

gemotiveerd en scherp.” Scherp waren ook de

huisvesting/facilitair Frank van Wetten van Stichting Openbaar

toegepaste duurzaamheidsmaatregelen. De ingrepen

Onderwijsgroep (OOG). Deze Veghelse stichting heeft samen met Stichting Katholiek Onderwijs Oss meer dan dertig scholen in het beheer en wilde het project op een innovatieve manier uitvoeren.

Geoliede machine

Om te komen tot één plan werden verschillende teammeetings

variëren van luchtdicht bouwen tot triple glas en bijna

georganiseerd. In de beginfase vooral oriënterend om achter

500 m2 aan zonnepanelen. “Er is ledverlichting met

Op die vraag had Van der Heijden bouw en ontwikkeling

elkaars perspectieven te komen. Tijdens het bouwproces

aanwezigheidsmelders voor licht, lucht en warmte en

antwoord. Met het eigen kantoor als BREEAM-NL gecertificeerde

controlerend en sturend, mocht dat nodig zijn. “Het idee erachter

het gebouwbeheersysteem is compleet gekoppeld”,

“Zonder traditionele uitvragen en bestekken, maar met een

showcase en voldoende ervaring op het gebied van integrale

is dat we zo korte lijntjes houden en snel kunnen acteren”, vertelt

licht Rutten toe.

betrokken dialoog”, vertelt Van Wetten. “We zochten naar partijen

samenwerkingsvormen haakten zij aan. “We vroegen hen om

Van Wetten. Aan het begin van het traject waren we meer tijd kwijt

die van kindcentrum Speelplein Zoggel in Uden een bijzonder

met ons mee te denken over het bouwtraject en vertrouwden

door met elkaar te discussiëren over alternatieven en processen.

Verder wordt een innovatie toegepast, die tot dusver

project wilden maken. Daarbij waren we onder andere benieuwd

erop dat zij zelf ideeën gestalte gaven. Die verwachting werd

Daar plukten we in een later stadium de vruchten van.”

vooral in Duitsland populair is: Solar Eis. “Dit all-electric

of zij onze duurzaamheidsambities konden verwezenlijken.”

waargemaakt”, licht Van Wetten toe.

Die ambities waren fors, met minimaal een Gemeentelijke Prestatie

Ook Rutten prijst de manier waarop de aannemer meedacht

wordt zonder verlies op een laag temperatuurniveau

Richtlijn (GPR) van 8. “We komen uiteindelijk uit op een mooie

en werkzaamheden uitvoerde. “Van der Heijden is een geoliede

opgeslagen. Lucht, zon, ijs, aarde en water voeden het

9,1”, verduidelijkt adviseur Sjoerd Rutten van SORS Adviesgroep.

machine als het gaat om ketensamenwerking. Belangrijk vind ik

systeem. Tijdens de verwarmingsperiode is de CO2-

“We selecteerden partijen die de hoge ambities en het intensieve

dat de mensen op de bouwplaats de bevoegdheid hebben om

uitstoot bijna nul en tijdens koeling volledig afwezig.”

samenwerkingstraject zagen zitten. Een van de gunningscriteria

autonoom beslissingen te nemen en oplossingen te verzorgen.

De vele maatregelen om de energievraag naar nul te

was dan ook: ‘Hoe duurzaam ben je zelf als organisatie?’”, laat

Dat is wat mij betreft de nieuwe manier van werken en het

brengen en de opbrengst zo hoog mogelijk te maken,

Van Wetten weten.

bespaart ontzettend veel tijd en geld”, aldus Rutten.

brengen het GPR-cijfer naar een 9,1. “Veel nieuwe

concept maakt alleen gebruik van de beschikbare natuurlijke energiebronnen”, legt Rutten uit. “De warmte

gebouwen kampen met een overschot aan warmte door een teveel aan direct zonlicht op glas oppervlakte. De juiste afmetingen van de overstekken zorgen er

‘In de school passen we Solar Eis toe, dat vooral in Duitsland populair is.’ 68 | november 2016 | Duurzame Scholen

mede voor dat het klimaat in het gebouw goed te reguleren is”, laat Rutten weten. ››

Duurzame Scholen | november 2016 | 69

/ ADVERTORIAL

/ PROJECT

Later hergebruiken De pijler ‘milieu’ binnen GPR levert partijen vaak een uitdaging op. Met duurzaam hout, betongranulaat en HSB-elementen is dit cijfer op een ruime voldoende uitgekomen, namelijk een 8,6. “We proberen zo veel mogelijk Cradle-to-Cradle materialen en herbruikbare elementen in te zetten, zodat we dit op een later moment opnieuw kunnen gebruiken”, vertelt Rutten. “We gebruiken houten spanten en gips-scheidingswanden van metalstud. Daarnaast is de school flexibel genoeg om ruimtes opnieuw te laten indelen. Verder is er hemelwateropvang voor hergebruik van water voor toiletspoeling. Het sedumdak geldt niet alleen als extra isolatie, maar ook als waterbuffering en koeling.” Om ook te zorgen voor een gezonde school bestaat er een

Duurzaam zijn en duurzaam blijven

extra focus op de hoeveelheid daglicht, de kwaliteit van het kunstlicht en de luchtkwaliteit. “We beperken de omgevings-

Of de school ook het predicaat Nul-op-de-Meter mag voeren,

en installatiegeluiden tot een minimum. Om de installaties en

weten beide heren nog niet. “Maar het lijkt erop dat we dit halen”,

het klimaat in topconditie te houden, maken we gebruik van

geeft Rutten aan. “We denken ook aan de toekomst, want het

een gebouwbeheersysteem van BR Controls. Dit is eenvoudig

dak is berekend voor een vegetatiedak. Daarnaast is de gevel

te bedienen en te controleren door de facilitair manager of

gereed voor zonwering en ventilatie kan vervallen. Het is zowel

conciërge”, legt Rutten uit.

mogelijk om in de toekomst uit te breiden qua oppervlak als de aanwezige elementen aan te passen. En – het is tegenwoordig bijna vanzelfsprekend – het project wordt uitgevoerd in BIM.” Het tweetal haalt ook de vaak onderbelichte beheer- en

‘Ons doel is om € 50 per vierkante meter exploitatiekosten te behalen.’

onderhoudsfase aan. “Bij sommige scholen gaat het na de ontvangst van de sleutel de verkeerde kant op met het energieverbruik en de afstelling van installaties. Dat komt omdat er in de voorbereidingsfase geen aandacht aan is besteed of omdat tijdens processen op de verkeerde zaken wordt bezuinigd. Daarom besteden we extra aandacht aan de exploitatie van het gebouw. Het is ons doel om € 50 per vierkante meter exploitatiekosten te behalen en dit ook zo te houden”, geeft Rutten aan. In hoofdzaak regelt het gebouw zichzelf. “In feite kan er niets misgaan”, bevestigt Van Wetten. “Maar we kunnen natuurlijk de teugels in handen nemen en bijsturen. We willen dat het kindcentrum Speelplein Zoggel een bron van trots wordt voor de gemeente en het bouwteam. In het voortraject hebben we de stevige fundering gelegd en de bouw gaat voorspoedig. Er staat ons niets in de weg om hiervan een heel bijzonder project te maken.”

70 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 71

/ ALGEMEEN

Schoolrenovatie kan ook eenvoudig zijn Tekst: Marvin van Kempen

Voor veel scholen staat de realisatie van een beter binnenklimaat hoog op de agenda, maar zij verwachten een grote hoeveelheid tijd en geld hiermee kwijt te zijn. Interieurarchitect Coare, ingenieur Duurzaam Gebouw en binnenzonweringspecialist Verosol willen de integrale oplossing bieden voor dit vraagstuk.

Om die redenen is het van bijzonder belang om te weten wat

elementen werken weinig enthousiasmerend voor scholen om te

er in een schoolgebouw speelt qua energie, binnenklimaat en

verduurzamen. “Toch kunnen we deze struikelblokken ombuigen

gebruikersbeleving. “Het is aan ons om een nulmeting te doen

naar kansen. Besturen zien vooral op tegen investeringen die ze

van het vastgoed en de beheerder of eindgebruiker te informeren

niet gaan gebruiken en zijn meer bekommerd om de dagelijkse

over hoe zijn school er eigenlijk bij staat. Het is goed mogelijk dat

primaire processen en de realiteit. Heel logisch. Wij helpen deze

deze persoon nieuwe informatie krijgt, waardoor hij anders tegen

besturen om te investeren in gebouwelementen waarvan ze jaren

een renovatie kijkt”, laat Meijer weten. “Om goed advies te geven

plezier hebben en die een grote impact hebben op het leer- en

over de huidige situatie en de mogelijke winst in de toekomst is

werkklimaat.”

het belangrijk om met de gebruiker in gesprek te gaan. Wat weet hij van zijn eigen vastgoed en wat weet hij niet? Welke oplossingen “We constateerden dat weten regelgeving

zijn er en welk concept zorgt voor de optimale oplossing?

scholen moet stimuleren om toekomstbestendiger

‘Je kunt het binnenklimaat in een weekend omtoveren.’

te worden. Een heleboel scholen zijn daar nog niet op ingehaakt”, schetst directeur Aldo Meijer van Coare. “Daarnaast schetsen veel partijen het verduurzamingsproces voor als duur en complex. Daar willen we vanaf, want het maakt besturen huiverig om aan de slag te gaan met renovatie-

Als leverancier van innovatieve binnenzonwering adviseert

werkzaamheden, terwijl het helemaal niet zo

Verosol ook over een optimaal binnenklimaat. “De temperatuur,

ingewikkeld en tijdrovend hoeft te zijn.” De jaarlijkse

luchtvochtigheid en behaaglijkheid binnen de deuren

vakbeurs Building Holland was de ontmoetingsplek

van een school maken het verschil tussen lage en hoge

en geboorteplaats van de samenwerking. “Het is

arbeidsproductiviteit. Bij een renovatie wordt vaak gedacht

een integrale samenwerking om onderwijsvastgoed

aan de vervanging van een schil, maar dat is een zeer dure

te verduurzamen”, geeft Verosol-directeur Bas

aangelegenheid. Voor veel partijen zal dat ook niet binnen het

Ambachtsheer aan.

budget passen. Pragmatischer is het om de schil te beïnvloeden met oplossingen die je binnenin het gebouw kunt aanbrengen. Kostentechnisch is dat voordeliger, evenals de tijdsinvestering: je Die vragen beantwoord je niet alleen met dat gesprek. Daar

kunt het binnenklimaat in één weekend volledig omtoveren.”

heb je een scan voor nodig, met feitelijke informatie erin over De aanpak van de drie partners is gericht op toekomstbestendigheid van gebouwen. “Dat betreft twee thema’s”,

het vastgoed.” Binnen dit domein komt Duurzaam Gebouw in

Partijen die opzien tegen de complexiteit van verduurzaming, zijn

omschrijft Meijer. “Allereerst maken we scholen functioneler, zodat ze het hoofd bieden aan veranderende

beeld, de derde en laatste samenwerkingspartner. “Zij heeft ruime

aan het goede adres bij het nieuwe samenwerkingsverband. “Als

leeromgevingen. Daarnaast ga je de scholen verduurzamen, het leefklimaat verbeteren. Dat bestaat uit het ontwerp, het

ervaring in het uitvoeren van een quickscan, waarmee ze de staat

zij het vermoeden hebben dat ze een renovatie qua geld of tijd niet

binnenklimaat, de hoeveelheid daglicht en meer. Uiteindelijk moet het aangenaam zijn om in een school te verblijven.”

van de huidige gebouwen en de oplossingsrichtingen visualiseren.

of moeilijk kunnen organiseren, dan gaan wij graag die uitdaging

Het doel van de scan is om met concrete verbeteringen te komen,

aan. Wanneer wij in een kosteloos kennismakingsgesprek weten

zodat een schoolbestuur het hoogste rendement haalt tegen de

wat de uitgangspunten en globale ambities zijn, dan schetsen wij

laagste financiële investering.”

mogelijkheden en onmogelijkheden. Op technisch, financieel en

Ruimte effectiever inzetten

esthetisch vlak.”

Steeds meer scholen in Nederland mogen het predicaat Frisse Scholen dragen, maar de massa blijft nog achter. “Zorgen voor een fris klimaat hoeft niet per definitie te betekenen dat je meer kosten hebt. Natuurlijk is er een investering, maar

Struikelblokken ombuigen naar kansen

door goed beheer en onderhoud verdient dat zichzelf terug.” De realisatie van een beter binnenklimaat staat voor veel scholen hoog op de agenda. “Een andere trend is het afstemmen van de leeromgeving op de behoefte. Gemiddeld

Veel schoolbesturen hebben een beperkte portemonnee en een

wordt een kwart van de vierkante meters niet gebruikt, ook niet op de drukste momenten. De verborgen winst openbaart

krap tijdsbestek waarin de werkzaamheden worden uitgevoerd.

zich pas als je ruimte effectiever inzet.”

“Over het algemeen hebben weinig scholen veel financiële ruimte. Ook is er meestal sprake van een krap tijdsbestek waarin de werkzaamheden moeten worden uitgevoerd.” Deze twee

72 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 73

/ ALGEMEEN

“Het doel is om voor eind 2017 tien NoM-schoolrenovaties te realiseren. Daarna willen we opschalen.“

Seminars duurzame scholen opent ogen schoolbesturen

Atto Harsta

Nieuwe leeromgeving Architecten toonden wat er allemaal kan in een bestaand gebouw om aan te sluiten op de huidige onderwijsvisie en voorbereid te zijn op de ontwikkelingen. Zo presenteerde Winfried van Zeeland (Van den Berg Architecten) ‘Open de School’. “Met dit thema

Tekst en beeld: Tom de Hoog

willen we docenten betrekken bij de nieuwe leeromgeving.” Met enkele cases liet hij zien wat een flexibele indeling kan betekenen. Bijzonder was het idee van de ‘Pub School’, de lekkerste leer-

Duurzaam Gebouwd bood schoolbesturen de kans zich te informeren over de routes die leiden tot een duurzame renovatie van schoolgebouwen. Inleiders uit diverse disciplines lieten tijdens compacte seminars op vier locaties zien dat er meer mogelijk is dan menigeen denkt.

omgeving vanuit de belevingswereld van de leerling. Collega-architect Ernest Pieters van Rieks Architecten ging met cases in op het hergebruik van gebouwen en materialen.

‘We bouwen honderd jaar scholen en zijn nog steeds niet in staat om perfecte en gezonde toekomstbestendige scholen op te leveren.’ De grote stap: Scholen vol Energie

Zijn visie ‘waste is food’ maakte hij expliciet door stil te staan

Moderator Marco van Zandwijk is als kennismanager van Ruimte-OK nauw betrokken bij de Green Deal Scholen. Hij vatte helder samen

bij een vloerbedekking van gerecyclede polyester garens met

Volgens Atto Harsta, informatiemanager bij Energiesprong,

grote akoestische voordelen in de open ruimten in de nieuwe

is nul-op-de-meter (NoM) voor scholen alleen haalbaar met

leeromgeving. Ook met een bijzondere zon- en lichtwerende

de grote stap naar volledige verduurzaming. In één keer alles

coating op glazen buitengevel van een gerenoveerd schoolgebouw

aanpassen en met een hoog ambitieniveau is zijn boodschap aan

maakte hij indruk.

de toehoorders. Dat is de kern van het programma School vol

wat nodig is om een verduurzamingsslag te maken. “We moeten meer samenwerken en het onderwijsveld begeleiden in wat marktpartijen

Energie, een pilot als onderdeel van de Green Deal Scholen onder

kunnen bieden. Andersom moeten marktpartijen beter begrijpen wat onderwijspartijen beweegt. Er is een enorme stap te zetten om de

begeleiding van Energiesprong|Platform 31.

ontwikkelingen in de markt te laten aansluiten op de behoeften en vragen van schoolbesturen.”

Spieken bij elkaar

Binnenklimaat verbeteren

“De propositie van School vol Energie voor het renoveren van

Gezondere lucht én besparen op energie is mogelijk door

business case voor de volledige exploitatie. Er is een aantal

innovatieve techniek toe te passen. Martijn van Leerdam van

consortia geselecteerd met een volwaardig aanbod voor die

de bestaande voorraad gaat onder meer uit van een sluitende

Alklima schetste de voordelen van warmtepompen. “Met slechts

renovatie naar NoM. De rode - liever groene - draad is dat we van

“We bouwen al meer dan honderd jaar scholen”, weet Van

“We maakten een masterplan met daarin onze visie en ambities,

1kW stroom leveren deze een veelvoud aan elektrische energie

een productbenadering naar prestatiedenken gaan. We bieden

Zandwijk, “maar we zijn nog steeds niet altijd in staat om perfecte

inclusief verduurzaming en gezond binnenklimaat. Daarbij wilden

voor verwarmen of koelen.”

een integrale aanpak met prestatieborging over minimaal twintig

en gezonde toekomstbestendige scholen op te leveren. We

we fors op energie besparen, want jaarlijks gaven we € 170.000

moeten veel meer ‘spieken’ bij elkaar om zo van elkaar te leren.

uit aan elektra en € 500.000 aan gas”, legde Aalberts uit.

Het doel van de subsidieregeling Green Deal Scholen is om de

jaar. Alle betrokken partijen zijn verplicht die prestatie te leveren.” Daarnaast ging hij in op de besparingen van warmteterugwinning

Het doel is dat tien NoM-renovaties zijn gerealiseerd voor eind

(WTW). “WTW kan per ruimte (lokaal) toegepast worden en dat

2017 om daarna op te schalen. De consortia presenteerden hun integrale werkwijzen vervolgens aan de hand van een casus.

schoolbesturen een handelingsperspectief te geven voor een

Over de bekostiging van de verbouwing van een van de

maakt maatwerkoplossingen mogelijk. Houd bediening eenvoudig

eerste stap naar energiebesparing, duurzame energie of een beter

verduurzaamde basisscholen meldde Aalberts: “De kosten

en automatiseer functies met sensortechniek, maar geef docenten

binnenklimaat voor de huidige schoolgebouwen.”

bedroegen tien procent meer dan de vergoeding vanuit de

wel de vrijheid om de werkomgeving in het lokaal naar persoonlijke

Napraten kon onder genot van een smakelijk lunch. Daarnaast

Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Dat is overbrugd door

voorkeuren – binnen limieten – in te stellen.”

ontvingen de deelnemers de Scholenbouwatlas van de

Jan Aalberts, ambassadeur van de Green Deal en directeur

een subsidie van het RVO en zelf legden we € 200.000 bij.”

Rijksbouwmeester als inspiratiebron.

bedrijfsvoering/plaatsvervangend bestuurder bij de stichting

Maurice Gijzen van Afpro Filters duidde op de het belang van de

Spaarnesant voor basisonderwijs en speciaal onderwijs (25

juiste filtertechniek om fijnstof uit de lucht te halen en energie te

scholen, 30 locaties, 900 medewerkers) liet zien wat de aanpak

besparen. “Door in luchtbehandelingskasten hoogwaardige filters

van schoolgebouwen volgens de Green Deal betekent.

toe te passen met een lage drukval hoeft de ventilator niet zo hard te draaien. Dat spaart energie. De betere bescherming tegen fijnstof is mogelijk door de speciale vezelstructuur van het filter.”

74 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 75

/ INTERVIEW

Stichting Duurzame PABO wil kinderen bereiken via (toekomstige) leerkrachten

Leg duurzaamheid uit op kindniveau Tekst: Tim van Dorsten

Tijdens de Dag van de Duurzaamheid op 10 oktober vond voor de achtste keer de Voorleesactie plaats. Aan de basis hiervan staan stichting Duurzame PABO en duurzaamheidsorganisatie Urgenda. “Ons doel is dat duurzaamheid vanzelfsprekend wordt. Dat kan het best via kinderen. Via – toekomstige – leerkrachten bereiken we hen.”

‘Kinderen vertellen hun duurzame lessen aan hun ouders, waarbij ze hen bijna verplichten om hiermee iets te doen.’

Duurzame PABO als platform De stichting Duurzame PABO gebruikt haar website als platform, met onder meer deze onderstaande publicaties:

1• Duurzame ontwikkeling op de basisschool Met concrete lesvoorbeelden en beschrijvingen van

Prominenten zoals oprichter van de Missing Chapter

Aandacht voor duurzaamheid

de benodigde competenties geeft dit boek studenten praktische en didactische handreikingen om op de basisschool met het thema duurzaamheid aan de slag te gaan.

Foundation prinses Laurentien, meteoroloog Helga van

Doel van deze voorleesactie is dat ouders en kinderen met

Leur, DJ Gregor Salto en voormalige sprintkampioene

elkaar in gesprek gaan over duurzaamheid. Dit was ook de

Nelli Cooman, maar ook duizenden pabo-studenten,

achterliggende gedachte toen initiator André de Hamer Duurzame

burgemeesters, leerkrachten en directeuren lazen

PABO in 2005 oprichtte. “Ik vond dat de verduurzaming maar

voor uit het boek ‘De wereld van Plastic’. Het

traag op gang kwam. Ik werkte destijds als docent voor de pabo-

In 2007 heeft Duurzame PABO een aantal zogeheten

bijzondere aan de Voorleesactie dit jaar was dat pabo-

opleiding Hogeschool Domstad in Utrecht en daar besteedden

kenniskringen georganiseerd voor docenten en

studenten voor de verhalen hadden gezorgd, terwijl

we maar beperkt aandacht aan duurzaamheid. Terwijl daar toch

studenten van de pabo. Met als doel: het uitwisselen

basisschoolleerlingen de tekeningen hadden gemaakt.

de toekomstige basisschooldocenten vandaan komen, die de

van kennis en ervaring op het gebied van duurzame

kinderen klaarstomen voor de toekomst.”

ontwikkeling. In dit boek staan verhalen van studenten

“Als thema hadden we gekozen voor plastic”, vertelt

2• Naar een duurzame PABO

en docenten, die op de eigen pabo aan de slag zijn

Esther van der Meer van Duurzame PABO. “Op

Destijds had de organisatie Duurzaam Hoger Onderwijs (DHO),

basis van de tekeningen van de kinderen hebben

die duurzaamheid in het hoger onderwijs stimuleerde, dit als

de studenten verhalen geschreven.” Hoewel veel

doel. Maar volgens De Hamer landden haar initiatieven niet bij de

tekeningen over de zogeheten plasticsoep in de

diverse pabo-locaties. Dit beaamt Van der Meer, die via DHO en

oceanen gaat, is dit niet het enige onderwerp. “De

Agentschap NL – het huidige RVO.nl – in contact kwam met De

Via portretten geven acht vernieuwingsscholen, zoals

kinderen hebben laten zien erg creatief over dit

Hamer. Daarom besloot hij een nieuwe stap te zetten. “In overleg

Jenaplan-, Montessori- en Freinetschool aan hoe zij

onderwerp te zijn. We hebben ervoor gekozen om een

met Hogeschool Domstad nam ik ontslag om me volledig op

invulling geven aan duurzaamheid.

vogel van plastic flessen op de voorkant te zetten. “

Duurzame PABO te richten. Hierbij kreeg ik wel de eerste paar jaar de steun van mijn voormalige werkgever als ik andere pabo’s ging aanschrijven. Daarnaast kreeg ik hulp vanuit de bevriende pabo-

gegaan met duurzame ontwikkeling.

3• ‘Een aarde is genoeg voor de hele wereld’

4• Help de juf

Als oprichter van de Missing Chapter Foundation was

opleidingen Marnix en iPabo.” Verder ontving hij financiële hulp in

Dit boek geeft leerkrachten hulp hoe ze het didactische

Prinses Laurentien een van de prominenten, die tijdens de

de vorm van de Subsidieregeling Maatschappelijke Organisaties en

model ‘verhalend ontwerpen’ inzetten bij het leren voor

Voorleesactie voorlas uit het boek ‘De wereld van Plastic’.

Milieu (SMOM) van het toenmalige ministerie van Volkshuisvesting,

duurzame ontwikkeling.

(foto: Arie Kievit)

Ruimtelijke Ordening en Milieu.

76 | november 2016 | Duurzame Scholen

››

Duurzame Scholen | november 2016 | 77

/ INTERVIEW

Sterk bestuur

Dit boek behandelt duurzaamheid in de breedste zin van het

Als eerste stap wilde hij een sterk en breed bestuur. “Dit vinden we

circulaire economie. “Duurzaamheid stopt niet bij een duurzaam,

belangrijk om veel draagkracht te krijgen”, legt hij uit. “Het bestuur

gezond gebouw of bij onderwijs”, vindt De Hamer. “Het is allemaal

bestaat uit acht personen: allemaal koplopers in het pabo- en

met elkaar verbonden. Zo besteden we ook aandacht aan pesten.

het basisonderwijs. Zo is onze voorzitter Harrie van de Ven ook

Op de basisschool zetten kinderen hun eerste stappen in de

voorzitter van de raad van bestuur van scholengemeenschap

maatschappij. Zij vormen het bedrijfsleven van later. Het is dus

Optimus, dat ruim dertig basisscholen onder haar hoede heeft.”

goed om bij hen al met duurzaamheid te beginnen. En kinderen

woord: van bloemen, planten en insecten tot energie besparen tot

vertellen dit weer aan hun ouders, waarbij ze hen bijna verplichten om hiermee iets te doen.”

De bestuursleden hebben zeggenschap. “Logisch”, vindt hij. “Dat tekent ze als figuurlijke zwaargewichten in het basisonderwijs. Maar dit heeft nog nooit voor problemen gezorgd. De bestuursleden zijn loyaal en hebben er plezier in om er samen iets moois van te maken. Daarnaast worden goede en leuke ideeën

‘Duurzaamheid stopt niet bij een duurzaam, gezond gebouw of bij onderwijs. Het is allemaal met elkaar verbonden.’

breed gedragen door hen.” Volgens hem heeft dit bestuur ervoor gezorgd dat veel pabo’s zich hebben aangesloten: inmiddels dit aantal op meer dan twintig.

Platformfunctie met publicaties Direct na de oprichting volgde een conferentie in cultureel centrum De Rode Hoed in Amsterdam. “Ik wilde weten waaraan behoefte

Betrokkenheid vergroten

bestond”, legt De Hamer uit. “Op basis van de reacties tijdens deze conferentie hebben we de website van Duurzame PABO een platformfunctie gegeven. Zo bieden we diverse publicaties,

Hun ambitie is om de komende jaren de betrokkenheid te

leermateriaal en activiteiten aan. Hierbij zoeken we steeds de

vergroten. “Dit jaar hebben pabo-studenten het voorleesboek ‘De

samenwerking met partners, om leerkrachten praktische en

wereld van Plastic’ geschreven”, vertelt Van der Meer. “Het zou

didactische handreikingen te geven.” Deze conferentie vindt

mooi zijn als volgend jaar duizenden pabo-studenten schrijven én

jaarlijks plaats, de volgende staat gepland op 8 februari 2017.

voorlezen.” Bij deze laagdrempelige acties zoekt De Hamer de

Esther van der Meer en André de Hamer.

massa. “Hoe meer mensen we hiermee bereiken, hoe beter het Zo heeft de stichting samen met Veldwerk Nederland, het landelijk

Lessen voor de toekomst

ontwikkelen praktijkcentrum voor natuureducatie, gezorgd voor de boeken ‘Duurzame ontwikkeling op de basisschool’ en ‘Naar een duurzame pabo’ (zie kader op de vorige pagina). Dit is niet het enige samenwerkingsverband. Duurzame PABO werkt ook samen met onder meer de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, SME Advies en IVN.

78 | november 2016 | Duurzame Scholen

‘Leerkrachten moeten duurzaamheid kunnen uitleggen op het niveau van een kind. Maak het bijvoorbeeld tastbaar.’

is.” Die massa geldt overigens niet bij de verdiepende onderzoeken,

Daarnaast heeft deze stichting gezorgd voor het boek ’32

waarbij Duurzame PABO betrokken is. Hierbij staat volgens De

lessen voor de toekomst’. “Naar aanleiding van de oprichting

Hamer de kleinschaligheid centraal. Zoals het Erasmus+project

van Platform Onderwijs2032 vroeg staatssecretaris Sander

‘A Rounder Sense of Purpose’. “Dit Europese project staat onder

Dekker van Onderwijs naar de visie van het onderwijsveld over

leiding van de University of Gloucestershire. Hierbij richten we

hoe schoollessen in de toekomst eruit zouden zien. Hiervoor

ons op de komst van een Europees competentiemodel voor

hebben we allerlei mensen gevraagd, die hun invulling hieraan

docenten”, legt hij uit. “Zij moeten duurzaamheid kunnen uitleggen

hebben gegeven. Dit hebben we in ’32 lessen voor de toekomst’

op het niveau van een kind. Maak duurzaamheid tastbaar. Met

gebundeld.”

onze publicaties willen we leerkrachten daarbij helpen.”

Duurzame Scholen | november 2016 | 79

/ NIEUWE PROJECTEN

Energieneutrale school in duurzaam gebied

Duurzaamste mbo-school van Nederland

Plein Oost viert energieneutraliteit

Duurzame verbouwing Avans Hogeschool

Met een score van 81,73 procent voor BREEAM-NL Nieuwbouw is de ROC Friese Poort in Drachten het eerste schoolgebouw voor beroepsonderwijs met een ‘Excellent’-score.

Het energieneutrale schoolgebouw Plein Oost in Haarlem is echt energieneutraal. Niet alleen in theorie, maar zeker ook in praktijk, zo blijkt twee jaar na oplevering.

Avans Hogeschool investeert bijna € 3 miljoen in duurzaamheid bij de verbouwing van de Onderwijsboulevard 215 in ’s-Hertogenbosch. Naast de eerder gelegde zonnepanelen gaat het met name om klimaatbeheersing.

Adviesbureau DGMR begeleidde het BREEAM-traject en

Met 284 zonnepanelen is er genoeg duurzame energie

Bron afbeelding: Sónia Arrepia

Betonkernactivering, hoogwaardig drievoudig glas, PV-cellen en intelligente ventilatie behoren tot het maatregelenpakket voor het 4e Gymnasium in de Houthavens van Amsterdam. De school heeft plaats voor 800 leerlingen met een curriculum voor kunstzinnigeen culturele vorming, met name op het gebied van film.

hielp ROC Friese Poort om haar ambities op het gebied

aanwezig om het gebouw van elektriciteit te voorzien.

Zo gebruikt het ventilatiesysteem restwarmte uit afgevoerde

De Houthavens is een duurzaam gebied en ook dit 4e

van management, gezondheid, energiezuinigheid en

Verder is de school luchtdicht en kennen de gevels en het

lucht en houdt dit systeem rekening met het aantal mensen

Gymnasium gaat mee in deze ambitie. Naast de eerder

afvalmanagement te behalen. Door integrale samenwerking

dak goede isolatiewaardes. Ook wat betreft de warmte en

in een ruimte. Daarnaast blijft de luchtvochtigheid op peil

genoemde maatregelen is het gebouw aangesloten op

leende het eerste schetsontwerp zich al voor duurzaamheid.

koude-opwek is er goed nieuws te melden: er is een WKO

door vocht uit de warme lucht af te geven aan de droge

aanwezig, gecombineerd met een warmtepomp. Op deze

toevoerlucht. Volgens Avans is dit energiezuiniger, omdat

manier is de school voorbereid op de toekomst.

de verwarming en de ventilatie dan het best werken. Verder

de warmtelevering in de Houthavens en wordt natuurlijk buitenlicht en intelligente ventilatie ingezet om een gezond

Zo werden simulatiestudies verricht om het thermisch

binnenklimaat te realiseren.

en visueel comfort op de werkplekken te verbeteren.

wordt de zonwering centraal geregeld. Volgens Avans is dit

Dat resulteerde in een optimale balans tussen ramen en

Twee jaar na de oplevering van het gebouw is gecheckt of

energiezuiniger, omdat de verwarming en de ventilatie dan

Het gebouw is verdeeld in drie zones en de les- en

gesloten geveldelen. Daarnaast werd gefocust op een goede

de energieneutrale ambities ook daadwerkelijk waargemaakt

het best werken.

werkruimten zijn verdeeld over de eerste en de tweede

akoestiek.

worden. Dat blijkt zo te zijn. Gedurende de twee jaar na

verdieping. De bovenste verdieping biedt ruimte aan een

de initiële oplevering zijn de prestaties van het gebouw

Daarnaast heeft Interface gezorgd voor de vloerbedekking

volwaardige sportzaal en een groot dakterras en de sportzaal

De hoge ambities op het vlak duurzaamheid werden geuit

nauwlettend in de gaten gehouden. De vooraf bedachte

op de drie verdiepingen. Iedere verdieping heeft een andere

wordt middels een aparte opgang ook buiten schooltijd door

in onder andere zeer hoge isolatie, duurzame energie en

prestaties werden behaald nadat enkele pijnpunten werden

kleur: oranje op de eerste, groen op de tweede en blauw op

sportverenigingen en de buurtbewoners gebruikt.

een WKO in combinatie met een warmtepomp. Er zijn grote

opgelost.

de derde, met steeds wisselende accenten. Daarnaast zijn

hoeveelheden zonnepanelen geïnstalleerd die elektriciteit

de tapijttegels lijmvrij geïnstalleerd en kunnen dus eenvoudig

De nadruk bij het 4e Gymnasium ligt op kunstzinnigeen

opwekken en gas wordt alleen gebruikt in situaties wanneer

De verlate oplevering betekent ook het achterhouden van

culturele vorming. Leerlingen kunnen naast het gebruikelijke

de energievraag groot is. Door de maatregelen is er een

een gedeelte van de bouwsom voor de aannemer in kwestie.

curriculum vakken volgen als film, drama, sterrenkunde,

lage energiebehoefte: 63 procent beter dan de eis in het

In dit geval werkte aannemer Huib Bakker Bouw mee aan het

Afgelopen maart heeft Avans al zonnepanelen laten plaatsen,

schilder- en tekenkunst. Om op de juiste manier invulling te

Bouwbesluit. Daarnaast is aandacht besteed aan een

project. Er zou vijf procent van de bouwsom achtergehouden

waarmee ze vier procent van haar eigen energieverbruik

kunnen geven aan deze vakken zijn een atelier, een filmzaal,

gezond binnenklimaat: er zijn materialen toegepast met

worden, zodat de bouwer voldoende incentive heeft om ook

zelf opwekt. De renovatie dient eind 2017 klaar te zijn.

een theater en een laboratorium aanwezig.

een lage emissiewaarde voor schadelijke stoffen. Samen

na de sleutelaflevering te blijven presteren.

Rienks Architecten heeft voor het ontwerp van de interne

met voldoende luchtverversing draagt dit bij aan een goede

worden vernieuwd.

verbouwing gezorgd.

kwaliteit van de binnenlucht.

80 | november 2016 | Duurzame Scholen

Duurzame Scholen | november 2016 | 81

SCHOOLVENTILATIE

/ ADVERTORIAL

CONFORM PROGRAMMA VAN EISEN FRISSE SCHOLEN

Nieuw! fort m o C u Ed LN 0 0 1 1 CM et ven h voor bo lafond dp verlaag

■

Centrale of decentrale ventilatie

■

Met warmteterugwinning

■

Energiezuinig

■

Geluidsarm

■

Beheer op afstand mogelijk

■

Aangepast aan uw specifieke eisen

■

ErP 2018 Ready

www.nedair.nl

Colofon

Partnerships en Commercie

Marketing & Events

Duurzame Scholen Magzine is een

Pieter Fritz, Platformmanager

Bibianne Kerkhoff, Campagnemanager

Alle advertentieplaatsingen worden

uitgave van DGB B.V. in samenwerking

E: fritz@duurzaamgebouwd.nl

E: kerkhoff@duurzaamgebouwd.nl

afgesloten conform de Regelen voor

met Stichting Duurzame Scholen en

T: +31 (0)6 25 13 91 55

T: +31 (0)6 15 36 24 10

het advertentiewezen, gedeponeerd bij

Jaap Kries, Adviseur

Nicol Levers

E: kries@duurzaamgebouwd.nl

Medewerker Marketing & Events

Vrijwaring

T: +31 (0)6 46 20 12 05

E: levers@duurzaamgebouwd.nl

Uitgever en auteurs verklaren dat deze

T: +31 (0)85 273 59 70

uitgave op zorgvuldige wijze en naar

verschijnt tweemaal per jaar in een oplage van minimaal 5.000 exemplaren Uitgeverij / redactieadres DGB BV, Beekhuizenseweg 11, 6881 AA Velp T: +31 (0)85 273 59 70 Redactie Tim van Dorsten, Redacteur E: vandorsten@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Marvin van Kempen, Redacteur E: vankempen@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Aan dit nummer werkten mee: John Bouwman, Henk-Jan Hoekjen, Tom de Hoog, Caroline Rijpkema, Piet Scheerhoorn, José van Santen, Gerrit Tenkink, Robert Tjalondo, Frits van

Eva Vlas, Relatiemanager E: vlas@duurzaamgebouwd.nl

Barbara Berkelaar

T: +31 (0)6 31 99 22 60

Medewerker Marketing & Events

Dirk van Gemert, Projectmanager E: vangemert@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)6 46 02 12 06 Directie Richard Klein MBA E: klein@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)6 21 84 68 78 Wietse Walinga

E: berkelaar@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)6 21 18 26 18

de rechtbanken in Nederland.

beste weten is samengesteld. Evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen

Zohal Rezaie

enkele aansprakelijkheid voor schade,

Medewerker Marketing & Events

van welke aard dan ook.

E: rezaie@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)6 25 15 38 35

Website

publicatie in Duurzaam Gebouwd

www.duurzaamgebouwd.nl

houdt in dat de uitgever met uitsluiting

E: walinga@duurzaamgebouwd.nl

Verspreiding

T: +31 (0)6 21 84 69 06

DGB BV, info@duurzaamgebouwd.nl

van ieder ander onherroepelijk door de auteur gemachtigd is de door derden verschuldigde vergoedingen

Wolveren, Irma Thijssen, Marco van

Opmaak

voor Kopiëren, als bedoeld in art. 17

Zandwijk.

Sanne Willems, Vormgever

lid 2 van de Auteurswet 1912 en in het

E: willems@duurzaamgebouwd.nl

Koninklijk Besluit van 20 juni 1974 (8tb.

T: +31 (0)85 273 59 70

35) ex en art. 16b van de Auteurswet

Realisatie Real Concepts BV, Velp

1912: te innen en/of daaryoe in een buiten rechte op te treden. ISSN 2210-5689

Duurzame Scholen | november 2016 | 83

THE ROAD TO ALL-ELECTRIC

De moderne energiehuishouding van Mitsubishi Electric Alklima, exclusief importeur van de warmtepompconcepten van Mitsubishi Electric, staat voor kennisdeling en verregaande verticale integratie binnen de bouwkolom. In verschillende bouwprojecten komt deze ‘samenwerking met meerwaarde’ naar voren. De kennis die wij en verschillende partners opdoen wordt weer terug in de keten gestuurd, zodat er gezamenlijk geïnnoveerd kan worden.

Comfort en prestatie gegarandeerd

Wonen zonder energielasten

Ketensamenwerking

Co-makers

all-electric-oplossingen.nl