دابڕان

‫دابڕان‬

‫دومانگ جارێک پالتفۆرمی دابڕان دەریدەکات‬

‫دووڕوویی‬ ‫ئیسالمیسیاسی‬

‫ •الدانی ئه‌خالقی پیاوانی ئایینی‬ ‫ •ئه‌فسانه‌و ئایین‬ ‫ •كۆچكردن بەرەو مەملەكەىت ئاسامن‬ ‫ •دارستانێک لە شمشێر‬

‫د‪ .‬ساالرو شەوقی کانەبی‬ ‫خەرسەو مەحمود‬ ‫د‪.‬حەیدەر لەشکری‬ ‫حەمە سەعید حەسەن‬

‫‪3‬‬

‫ژمارە‬ ‫ئايارى ‪2016‬‬

3 ‫ژمارە‬ 2016 ‫ئاياری‬

‫دابڕان‬

‫دابڕان لە سەلەفیەت‬

‫بەرەو‬

‫رۆشنگەریی‬ www.dwryan.net www.duryan.net www.facebook.com/Duryan.Dabran/ dwryan.dabran@yahoo.com

2

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪ 3‬ئايارى ‪2016‬‬

‫دومانگ جارێک پالتفۆرمی دابران دەریدەکات‬

‫ناوەندیرۆشنگەرییچاودێر‬ ‫شارێی سامل‪ ،‬پشت باڵەخانەی شارەوانی‪،‬‬ ‫نزیک پردی خەرسەوخاڵ‬ ‫‪Tel:0533212525‬‬ ‫‪E.mail: dabranjournal@dwryan.net‬‬ ‫‪www.dwryan.net‬‬

‫دابڕان‬ ‫گۆڤاری‬

‫سەرنوسەر‪:‬‬ ‫د‪ .‬ئەمین عوسامن‬ ‫دەستەی نوسین‪:‬‬ ‫د‪ .‬حەیدەر لەشکری‪ ،‬ئەڤین عەزیز‪ ،‬ساالر تاوەگۆزی‬ ‫راوێژکاران‪:‬‬ ‫د‪ .‬هێرش رەسوڵ‪ ،‬د‪ .‬جوان ئیحسان‬

‫ •دابڕانی سێ‬ ‫ •دووڕوویی ئیسالمی سیاسی‪ ................................................................‬د‪ .‬ئەمین عوسامن‬ ‫ •الدانی ئه‌خالقی پیاوانی ئایینی ‪....................................................‬د‪ .‬ساالرو شەوقی کانەبی‬ ‫ •كۆچكردن بەرەو مەملەكەىت ئاسامن‪ .....................................................‬د‪.‬حەیدەر لەشکری‬ ‫ •ئه‌فسانه‌و ئایین‪....................................................................................‬خەرسەو مەحمود‬ ‫ •(حیجاب) لە نێوان پڕوپاگەندەی ئیسالمیەکان و رەخنەی مێژوویی‪ ........‬سەردار عبدولکەریم‬ ‫ •پرسی ژن لە سیستمی یاسایی رۆژئاوای کوردستان‪ ....................‬نەهرۆ حازم و دەهام سمکۆ‬ ‫ •دارستانێک لە شمشێر‪ ....................................................................‬حەمە سەعید حەسەن‬ ‫ •بەشێك لەملمالنێ سیاسیەكانی ناو كۆمەڵگای ئەسحابە (بەشی سێیەم)‪ .....‬سەربەست سەلیم‬ ‫ •ڕۆڵی پیاوان لە بزووتنەوەی فیمینستیدا و شکاندنی بێدەنگی ‪..............‬کەژاڵ حەمە رەشيد‬ ‫ •دیکتاتۆریە‌تی سێکسی‪ ................................................................................‬ئەڤین عەزیز‬ ‫ •ئازادی‪ ،‬یا هزری و ڕا ده‌ربرینێ‪ .................................................................‬جەمال چەلکی‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫دابڕانی سێ‬ ‫پێشەکی‪:‬‬ ‫له‌نێــو ت ـه‌واوی ئ ـه‌و كێش ـه‌ و قه‌یرانان ـه‌ی رۆژان ـه‌ رووبه‌ڕوویــان ده‌بین ـه‌وه‌‪ ،‬به‌رده‌وامبــوون ل ـه‌ ده‌ركردنــی‬ ‫گۆڤارێكــی وه‌ك داب ـڕان‪ ،‬س ـه‌رباری ئه‌ســته‌می ره‌وش ـه‌ گشــتییه‌كه‌‪ ،‬جۆرێك ـه‌ ل ـه‌ به‌ره‌نگاربوون ـه‌وه‌‪ ،‬له‌گ ـه‌ڵ‬ ‫ئــه‌و ره‌وت و تێگه‌یشــتنه‌‌ ئایینیانــه‌ی لــه‌ زه‌مینــه‌ی ئێمــه‌دا قه‌یرانــه‌كان تۆخــر ده‌كه‌نــه‌وه‌ و خه‌یاڵــی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تــی – ئایینــی جڤاكــی ئێمــه‌ بــه‌ ناجێگیــری و ســه‌رگه‌ردانی ده‌هێڵنــه‌وه‌‪.‬‬ ‫لێــره‌وه‌ داب ـڕان ده‌خــوازێ‪ ،‬ب ـه‌رده‌وام بــێ ل ـه‌ رشۆڤه‌كردنــی كاریگ ـه‌ره‌ نه‌رێنییه‌كانــی ره‌وت ـه‌ ئایینی ـه‌كان و‬ ‫هه‌ڵوه‌شــاندنه‌وه‌ی ئ ـه‌و گوتــاره‌ وه‌همســازه‌ی بــۆ فراوانكردنــی بــواری كاری خۆیــان ب ـه‌كاری ده‌هێنــن‪.‬‬ ‫یه‌كێــك لـه‌و بابه‌تانـه‌ی‪ ،‬لـه‌ چه‌نــد رۆژى رابــردوودا ده‌نگۆیه‌كــی زۆری له‌گـه‌ڵ خۆیــدا هێنــاوه‌‪ ،‬به‌كارهێنانــی‬ ‫پێگ ـه‌ی ئایینی ـه‌‪ ،‬بــۆ ئــاره‌زووه‌ تاكه‌كه‌ســییه‌كان‪ ،‬ســكانداڵی ڕابەرێکــی ســەلەفیەکانی کوردســتان‪ ،‬به‌شــێك ‌ه‬ ‫ل ـه‌م پرۆسێس ـه‌ به‌كارهێنان ـه‌ی ئاییــن‪ .‬بۆیــە لــەم ژمــارەدا ســاالر تاوه‌گــۆزی و حه‌مــەد کانەبــی نوســینێکی‬ ‫هاوبەشــیان لەســەر مەلەفــی ســکانداڵی پیاوانــی ئایینــی بەگشــتی ئامادەکــردوه‌‪ ،‬ویســتویان ‌ه ل ـه‌ میانه‌یــدا‪،‬‬ ‫ره‌هه‌نــده‌ گشــتییه‌كانی ئــه‌م دیارده‌یــه‌ بخه‌نــه‌ روو و رشۆڤــه‌ی بكــه‌ن‪.‬‬ ‫د‪.‬ئەمیــن عوســان لەســەر ڕەوشــتی ڕەوتــی ئیســامی سیاســی ده‌نوســێ‪ .‬باســی ل ـه‌وه‌ كــردووه‌‪ ،‬ك ـه‌ چــۆن‬ ‫نوێنه‌ره‌كانــی ئــه‌م ره‌وتــه‌ لــە میدیاکانــەوە‪ ،‬لــە بڵندگــۆی هەندێــک لــە مزگەوتەکانــەوە باســی ئەخــاق‬ ‫ده‌کــەن ‪ .‬ئـه‌و ده‌یـه‌وێ ئـه‌وه‌ بخاتـه‌ڕوو‪ ،‬كـ ‌ه لــە کەلتــوری ئیســامی سیاســیدا چه‌ندیــن جــۆر درۆی شــەرعی‬ ‫هەیــە و جۆرەهــا بەدڕەوشــتی شــەرعیش بونــی هەیــە‪.‬‬ ‫د‪.‬حەیــدەر لەشــکری‪ ،‬ده‌خــوازێ ئــەوە روون بکاتــەوە‪ ,‬کــە چــۆن بارودۆخــی ناله‌بــاری كۆمه‌اڵیه‌تــی‬ ‫و ده‌روونــی‪ ،‬له‌ســه‌رده‌می قه‌یرانــدا‪ ،‬بكــه‌ره‌ كۆمه‌اڵیه‌تییــه‌كان ناچــار بــه‌وه‌ ده‌كات‪ ،‬روو بکەنــەوه‌‬ ‫مه‌مله‌كه‌تــه‌ ئایینه‌كــه‌؛ مەملەکەتــی ئاســان‪ .‬ئــەو مەملەکەتــەی کــە تێیــدا پێداویســتییه‌ هه‌نوكه‌ییــه‌كاىن‬ ‫مــرۆڤ مانــای تــر وه‌رده‌گــرن و زوو بـه‌ ده‌ســت ده‌هێرنێــن‪ .‬لێرەشــەوە‪ ،‬ئەو دەڵێت هــۆی بنەڕەتــی رووکردنی‬ ‫خەڵــک بــەرەو ڕەوتــە ئيســامیەکان‪ ،‬ئەنجامــی بــێ ئۆمێدییه‌کــە‪ ,‬کــە لــەم هەرێمــەدا هاتۆتــە ئــاراوە‪.‬‬ ‫خــەرسەو مەحمــود‪ ،‬پەیوەنــدی نێــوان ئەفســانەو ئاینــی شــیکردۆتەوە‪ .‬پرســیارێکی لۆژیکــی كــردووه‌‪ ،‬ك ـه‌‬ ‫چــۆن ده‌كرێــت مرۆڤــی هۆشــیارو ئــاگادار‪ ،‬بــە بابه‌تگه‌لێــك بڵێــت موعجیــزه‌و له‌هه‌مانكاتــدا ســیفه‌تی‬ ‫(زانستییبوون)یشــیان بخاتـه‌ پــاڵ‪ ،‬له‌كاتێكــدا ســـێ هـ ‌هزار ســاڵ بـه‌ر لـ ‌ه زاییــن‪ ،‬واتــا بـه‌ر لـ ‌ه گه‌اڵڵه‌بوونــی‬ ‫ده‌قــه‌ ئایینیــه‌ گــه‌وره‌كان‪ ،‬ئــه‌م بابه‌تانــه‌ له‌ده‌قــه‌ ئه‌فســانه‌ییه‌كاندا ئاماده‌ییــان هه‌بــووه‌‪ .‬نوســه‌ر چەنــد‬ ‫منونەیــەک لــەو بابەتــە دێنێتــەوە‪ ،‬وەک دروســتكردنی ئــاو له‌ســه‌ره‌تادا‪ ،‬دروســتبوونی حــه‌وت ئاســان و‬ ‫دروســتبونی مــرۆڤ و چه‌نــدان بابه‌تــی تــر‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫حیجــاب بابەتێکــی هەســتیاری کولتــوری ئیســامیە‪ ،‬کەتێــزی زۆر جیــاوازی لەســەر نــورساوە‪ .‬ســەردار عەبدولكەريم‪،‬‬ ‫لەنوســینەکەیدا‪ ،‬چوەتــەو ‌ه ســەر ئــەم باســەو‪ ،‬شــیکارێکی مێژوویــی و ئایینــی بــۆ کــردوەو لـه‌ دوتوێــی گه‌ڕانـه‌وه‌‬ ‫بــۆ چەندیــن دەق و ســەرچاوەی بنه‌ڕە‌تــی ویســتویه‌تی خوێندنه‌وه‌یه‌كــی تــری بــۆ بــكات‪.‬‬ ‫نەهــرۆ حــازم و دەهــام ســمکۆ ‪ ،‬راڤەیەکــی یاســاییان کــردوە بــۆ ئــەو فەرمانــە یاســاییەی‪ ,‬ك ـه‌ لــە نۆڤەمبــەری‬ ‫‪ ، ٢٠١٤‬لــە کانتۆنــی جەزیــرەی رۆژئــاوادا‪ ،‬دەرچــوو‪.‬‬ ‫حه‌مــە ســەعید حەســەن (دارســتانێک لەشمشــێر)ی کردۆتــە تایتڵــی نوســینەکەی و دەڵــێ ‪ :‬کــە ئاییــن دەســتی‬ ‫بەســەر کۆمەڵــدا گــرت‪ ،‬ئیــدی تــاک‪ ،‬لــە هاوواڵتییــەوە دەبێــت بــە هاوئاییــن و لەبــری ئــەوەی وابەســتەی واڵت‬ ‫بێــت‪ ،‬پێبەنــدی ئــەم ئاییــن‪ ،‬یــان ئــەو ئایین ـزا دەبێــت و ئەوســا ئیــدی ڕۆڵــی (تاک)ێــک پاشــکۆی ئاییــن بێــت‪،‬‬ ‫جیــاواز دەبێــت لــە دەوری تاکێــک ســەر بــە واڵت‪ ،‬یــان کۆمــەڵ بێــت)‪ .‬تیشــکی خســتۆته‌ ســەر مێــژووی پــڕ ل ـه‌‬ ‫تیــرۆری ئیخوانــی موســلمینی میــر‪ .‬دەیەوێــت ئــەو بڵێــت کــە لەمێــژوو وکولتــوری ئیســامی سیاســیدا‪ ،‬حیــزب‬ ‫یــان ڕێکخ ـراوی میانــڕەو بونــی نەبــوەو ناشــبێت‪.‬‬ ‫ه ـه‌ر لــەم ژمارەیــەدا‪ ،‬بەشــی ســێیەمی باســەكه‌ی سه‌ربه‌ســت س ـه‌لیم بەنــاوی بەشــێك لەملمالنــێ سیاســیەكانی‬ ‫نــاو كۆمەڵــگای ئەســحابە‪ ،‬باڵوبۆتـه‌وه‌‪ .‬نوسـه‌ر تیایــدا به‌رده‌وامـه‌ لـه‌ نوســینه‌وه‌ی ئـه‌و گۆڕانكارییـه‌ سیاســیانه‌ی لـه‌‬ ‫ســه‌ره‌تای مێــژووی ئیســامدا‪ ،‬كاریگه‌ریــان به‌ســه‌ر ره‌نگڕێژكردنــی بیروبــاوه‌ڕی ئایینه‌كــه‌دا هه‌بــووه‌‪.‬‬ ‫کــەژاڵ حەمــە‪ ،‬بابەتێکــی ســەبارەت بــە ڕۆڵــی پیــاوان لــە بزووتنــەوەی فیمینســتیدا و شــکاندنی بێدەنگــی‪ .‬دیاردەی‬ ‫(میلێــک بــە پێــاوی ژنەکەتــەوە ڕێ بکــە)ی وەک منونەیــەک هێناوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەڤیــن عەزیــز‪ ،‬بــاس لــە ( دیکتاتۆریەتــی سێکســی) دەکات‪ ،‬لــەو بارەیــەوە چەندیــن تێــز دەخاتــەروو و گ ‌هڕاوه‌ته‌وه‌‬ ‫بــۆ ئ ـه‌و تیۆران ـه‌ی ل ـه‌ ئێســتادا ل ـه‌ بــاره‌ی ژیانــی سێكســی مرۆڤــدا ه ـه‌ن‪ .‬لەوانــە بایۆلۆژیــا و ره‌فتــار سێكســی‬ ‫مــرۆڤ‪ ،‬هــۆكاره‌ كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌كان بــۆ مه‌ســه‌له‌ی ســێكس‪.‬‬ ‫جەمــال چەلکــی‪ ،‬ل ـه‌ بابەتــی‪( :‬ئــازادی‪ ،‬یــا هــزری و ڕا ده‌ربرینــێ)‪ ،‬بــاس لــە مێــژوی ئــازادی دەربڕیــن دەکات و‬ ‫لێدەرەکانیــان دەکات و هــەروا ڕۆڵــی ئــازادی لەئەمــڕۆی کوردســتاندا رشۆڤ ـه‌ ده‌كات‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫دووڕوویی‬ ‫ئیسالمی سیاسی‬

‫د‪ .‬ئەمین عوسامن‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫‪9‬‬

‫لـە‬

‫ســاتێکی بــێ ئاگایــی مێــژوودا‪ ،‬لــە قۆناغێکــی تەمومژاویــدا‪،‬‬ ‫رەوتــی ئیســامی سیاســی نــوێ‪ ،‬لەگــەڵ «گەردەلولــی‬ ‫بیابــان››دا‪ ،‬لەبەهــاری ‪ ١٩٩١‬دا‪ ،‬فورســەتی ناجێگیربوونــی یاســاو سیســتمیان‬ ‫قۆزتــەوەو دزەیــان کــردەوە نــاو هەرێــم و‪ ،‬وەک خەرنــوک و بنجگــی عاگــول‬ ‫لێــرەو لــەوێ پەیدابوونــەوە‪ .‬ئەمجارەیــان بــە شــەرڵواڵێکی کــورت و ریشــێکی‬ ‫پــان و بەهاوپەیامنێتــی الیەنــە (نیشــتیامن پــەروەرەکان)‪ ،‬خەریکــی گۆڕینــی‬ ‫ســیامی ئــەم واڵتــەن‪ .‬خۆیــان بــە خــوای رەوشــتبەرزی و داوێنپاکــی لەقەڵــەم‬ ‫دەدەن‪ ،‬کەچــی میدیــاکان پــڕن لە(فەزیحــەی) ئەخالقیان‪.‬ڕۆژانــە لــە میدیــاو‬ ‫بڵندگــۆی مزگەوتەکانــەوە وانــەی رەوشــت بــە خەڵکــی ئــەم واڵتــە ئەفرۆشــن‪.‬‬ ‫وەک بڵێــی ژنــان و پیاوانــی کوردســتان بەدڕەوشــت بــن وچاوەڕوانــی وەعــزی‬ ‫ئــەم جەنابانەیــان بێت‪.‬هەندێــک لەوانــەش‪ ،‬ئەوانــەی تــا دوێنــێ فەتــوای‬ ‫تێ ـزاب رشــتنیان دەردەکــرد بــە قــاچ و دەموچــاوی کچانــی کوردســتاندا‪ ،‬ئــەم‬ ‫فەتوادەرانــە بەجــل و بەرگــی شارســتانیەوه پەیدابوونەتــەوەو فەتــوای نیفاقیان‬ ‫بــۆ خۆیــان دەرکــردووەو‪ ،‬ئــەم جارەیــان دەیانــەوێ رووی رەش و پڕ لــە تیرۆری‬ ‫ئیســامی سیاســی ئارایشــت بکــەن و ئەمیرەکانیــان وەک فریشــتەو میانــڕەو‬ ‫پێناســە بکەنــەوە‪ .‬پیشەســازی ئایــن لــەم واڵتــەدا‪ ،‬ســیکتەرێکی گەورەیــەو لــە‬ ‫تۆڕێکــی گــەورەی ئاڵــۆز پێکهاتــوە‪ ،‬هــەر لــە بانگخــوازو‪ ،‬میدیــاو‪ ،‬قوتابخانــەو‬ ‫بــازاڕەوە بیگــرە تــا دەگاتــە دروســتکردنی پــارت و گروپــە ئیســامیەکان‪.‬‬ ‫لێــرەدا باســی پێناســەی فەلســەفیانەی ئەخــاق یــان رەوشــت‪ ،‬ناکەیــن‪.‬‬ ‫بەڵکــو وەاڵمــی ئــەو الیــەن و بانگخــوازو مــەال سیاســیانە دەدەینــەوە‪ ،‬کــە‬ ‫وانــەی ئەخــاق بــە خەڵکــی کوردســتان دەفرۆشــن‪ .‬وەک‪ :‬درۆ‪ ،‬داوێنپيســی‪،‬‬ ‫پەیوەنــدی سێکســی‪ ،‬نیفــاق‪ ،‬گەندەڵــی و بەرتیــل و رەگەزپەرەســتی ‪...‬تــاد‪.‬‬ ‫پرســیارەکە ئەوەیــە ئایــا ئــەم ئیســامیانە‪ ،‬کەلەســایەی (حکومەتــی عەملانــی)‬ ‫کوردســتاندا لەگەشــەکردندان‪ ،‬ئایــا خۆیــان ئەوەنــدە رەوشــتیان بــەرزە تاوەکــو‬ ‫وانــەی رەوشــت بــە خەڵکــی کوردســتان بڵێنــەوە؟‬ ‫لەوبڕوایــەدام هــەر کــەس باســی رەوشــت بــکات ئــەوا ئیســامی سیاســی‬ ‫لەکوردســتاندا نابێــت خــۆی لــەو باســانە بــدات‪ .‬هەرکەســێ ماڵــی لــە شووشــە‬ ‫بێــت نابێــت بــەرد بهاوێتــە ماڵــی خەڵکیــەوە‪.‬‬ ‫ئــەم بۆچوونەمــان لەهەڵوێســتێکی رووکەشــیەوە نەهاتــووە‪ ،‬یــان‬ ‫لەهەڵوێســتێکی سیاســی پێــش وەخــت نیــە بەرامبــەر بــە ئیســامیەکان‪ ،‬بەڵکــو‬ ‫لــەدەق و ســەرچاوە بنەڕەتیەکانــی کولتــوری ئیســامی و مێــژووی خوێنــاوی‪،‬‬ ‫پــڕ لــەدرۆ و نیفاقــی ئیســامی سیاســیەوە ســەرچاوەی گرتــووە‪.‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫لەوبڕوایەدام هەر کەس‬ ‫باسی رەوشت بکات‬ ‫ئەوا ئیسالمی سیاسی‬ ‫لەکوردستاندا نابێت خۆی‬ ‫لەو باسانە بدات‪ .‬هەرکەسێ‬ ‫ماڵی لە شووشە بێت نابێت‬ ‫بەرد بهاوێتە ماڵی خەڵکیەوە‬ ‫بەر لەپەیدابوونی ئاینەکان‪،‬‬ ‫مرۆڤ ویژدانی مرۆڤایەتی‬ ‫هەبووەو بەپێى ئەوە‬ ‫هەڵسوکەوتی کردووە‪ .‬ئەوە‬ ‫ویژدانی مرۆڤ خۆیەتی کە‬ ‫رەوشت و هەڵسوکەوتی‬ ‫دیاری دەکات‪ ،‬پاشان بیر لە‬ ‫رێنام ئاینیەکان دەکاتەوە‪.‬‬ ‫مرۆڤ بەر لەوەی ئیامندار‬ ‫بێت یان نەبێت‪ ،‬مرۆڤەو‬ ‫خاوەن ویژدانە‬

‫‪10‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫بــەر لەپەیدابوونــی ئاینــەکان‪ ،‬مــرۆڤ ویژدانــی مرۆڤایەتــی هەبــووەو بەپێــى‬ ‫ئــەوە هەڵســوکەوتی کــردووە‪ .‬ئــەوە ویژدانــی مــرۆڤ خۆیەتــی کــە رەوشــت‬ ‫و هەڵســوکەوتی دیــاری دەکات‪ ،‬پاشــان بیــر لــە رێنــا ئاینیــەکان دەکاتــەوە‪.‬‬ ‫مــرۆڤ بــەر لــەوەی ئیامنــدار بێــت یــان نەبێــت‪ ،‬مرۆڤــەو خــاوەن ویژدانــە‪.‬‬ ‫ئەگــەر ســەیری ئامارەکانــی جیهــان بکەیــن‪ ،‬دەبینیــن بەشــێکی زۆر لــە‬ ‫دانیشــتوانی زەوی‪ ،‬بــێ دینــن و هەڵســوکەوتی وەحشــیانەيان ئەنجــام نــەداوەو‬ ‫نــادەن و بەبــێ ئــەوەی هیــچ دینێکیــان هەبێــت هەڵســوکەوتی مرۆڤانــە‬ ‫ئەکــەن و خــاوەن رەوشــتی بەرزن‪.‬بەپێــی ســەنتەری پێــو بــۆ لێکۆڵینــەوەی‬ ‫ئامــاری ئاینــەکان‪ Pew Research center‬لــە راپۆرتــی ‪ 2012‬دا‬ ‫بەهەرسێ ئاینە پەیامبەريەکان واتا مەسیحی وئیسالم وجولەکە‬ ‫رێژەی ‪ %52.2‬پێکدێنن و ماباقێکەی یان سەر بە ئاینەکانی‬ ‫تری وەکو هیندۆس و بودی‪..‬تاد‪ .‬یان بێ باوەڕن‪ .‬لەکۆی‬ ‫هەموو دانیشتوانی زەوی ‪ %16‬بڕوایان بەهیچ ئاینێک‬ ‫نیە( دەکاتە ‪ 1.1‬ملیار)‪(.‬موسوڵامنان ‪ %23‬و غەیرە‬ ‫دین و بێباوەڕەکان ‪%77‬ی کۆی دانیشتوانی‬ ‫زەوی پێکدێنن)‪ .‬کەچی دەبینین بەبێ‬ ‫بوونی بانگخوازی ئیسالمی ومەالی سیاسی‬ ‫‪ ،‬تەنانەت مزگەوتیش‪ ،‬زۆربەیان‬ ‫ژیانێکی ئاسودە دەژین و زۆربەیان‬ ‫رەوشتیان باشە‪.‬‬

‫‪31.5%‬‬ ‫‪23.2%‬‬ ‫‪16.3%‬‬ ‫‪15%‬‬

‫‪7.1%‬‬

‫‪0.2%‬‬

‫‪0.8%‬‬

‫جولەكە ‪8‬‬

‫ئایینەكانی دیكە ‪7‬‬

‫ئاینە میللییەكان ‪6‬‬

‫بوزیی ‪5‬‬

‫هیندۆس ‪4‬‬

‫‪11‬‬

‫ئاتایست (بێ ئایین) ‪3‬‬

‫‪Pew Research Center‬‬ ‫‪www.pewresearch.org‬‬

‫موسڵامن ‪2‬‬

‫روپێویی ‪2010‬‬

‫مەسیحی ‪1‬‬

‫قەبارەی گروپە‬ ‫ئاینییەكان‬

‫‪5.9%‬‬

‫باشە ئەگەر بە حەدیسی‬ ‫پەیامبەری ئیسالمیش بێت‪،‬‬ ‫نەک قسەی ئێمەی عەملاىن‪،‬‬ ‫ئێوە‪ ،‬گروپ و بانگخوازە‬ ‫ئیسالمیەکان‪ %98.6 ،‬تان‬ ‫درۆزنن و جێگەتان ئاگرە‪،‬‬ ‫خێرە وا لە کوردستاندا‪ ،‬باڵتان‬ ‫لێ فش کردۆتەوەو وانەی‬ ‫ئەخالق و راستگۆیی بەم‬ ‫میللەتە دەفرۆشن؟ پێامن‬ ‫ناڵێن بڕوا بەکامتان بکەین؟‬ ‫کامتان‬ ‫( الفرقة الناجية)ن؟‬ ‫ئێوە کە ‪ %98.6‬جێگەتان‬ ‫دۆزەخ و ئاگرە‪ ،‬درۆ دەکەن‬ ‫لەگەڵ خۆتان وخەڵکیشدا‬

‫ویژدانی مرۆڤایەتی‬ ‫یان ئاینەکان رەوشتی مرۆڤ ئاڕاستە دەکەن؟‬

‫دابڕان‬ ‫نەدەســت و قــاچ و ســەری یەکــر دەبــڕن و نــە تیجــارەت بەدینــەوە دەکــەن‬ ‫و لەبــەر داوێنپیســی پیــاوان‪ ،‬ژنانیــان موحەجەبــە ناکەن‪.‬کەوابــوو رەوشــت‬ ‫و هەڵســوکەوتی مــرۆڤ بەنــدە بــە ئینســانیبوونی خۆیــەوە‪ ،‬نــەک رادەی‬ ‫ئیامندارێتــی‪ .‬ئەوەشــان بــۆ دەردەکەوێــت کــە پێشــمەرجی رەوشــتبەرزی‬ ‫مــرۆڤ ئاینــەکان نیــە‪.‬‬ ‫زۆر جاریــش دەق و رێنــا ئاینیــەکان ناکــۆک دەبــن لەگــەڵ ویژدانــی مرۆڤــدا‪.‬‬ ‫بــۆ منونــە ویژدانــی مرۆڤایەتــی‪ ،‬هەندێــک دەق و تەرشیعــی ئیســامی قەبــوڵ‬ ‫نــاکات‪ ،‬ناتوانێــت پابەندیــان بێــت‪ ..‬بــۆ منونــە کوشــن و لــە خاچــدان(أَن‬ ‫ـم َوأَ ْر ُجلُ ُهــم ِّمـ ْن ِخـ ٍ‬ ‫ـاف أَ ْو يُن َفـ ْواْ ِمـ َن األَ ْر ِض)‬ ‫يُ َق َّتلُــواْ أَ ْو يُ َصلَّ ُبــواْ أَ ْو تُ َقطَّـ َـع أَيْ ِدي ِهـ ْ‬ ‫ســورة املائــدة ‪ 33‬واتــا بکوژرێــن‪ ،‬یــان لەخــاچ بدرێــن یــان دەســت وقاچیــان‬ ‫بەپێچەوانــەوە بربێتەوە(بڕینــی دەســتی چــەپ لەگــەڵ قاچــی راســتدا‪ ،‬یــان‬ ‫بەپێچەوانەوە)‪.‬یــان مەســەلەی ســەربڕین و جەلــد و رەجــم و زەواجــی موتعەو‬ ‫شــیردانی گەورەو‪...‬تــاد ئــەم جــۆرە رەفتــارو تەرشیعــە‪ ،‬بــا لــە دەقەکانیشــدا‬ ‫هاتبێــت‪ ،‬بــەاڵم ویژدانــی مرۆڤایەتــی قبوڵــی نــاکات‪ .‬لەکوردســتاندا‪،‬‬ ‫ئــەوە ویژدانــی مرۆڤانــەی مرۆڤــی کــوردە کــە قێــز و نەفــرەت دەکات لــە‬ ‫ســەربڕینی ئینســان‪ .‬بۆیــە دەبینیــن لــە مێــژووی دورودرێــژی جەنگــی دژ‬ ‫بــە داگیرکەراندایــەک کەســیان ســەرنەبڕیوە‪ ،‬یــان تەقینەوەیەکــی خۆکوژیيــان‬ ‫ئەنجــام نــەداوە‪ ،‬وەک ئــەوەی ئیســامیەکان بەپێــی دەقــە ئاینیــەکان ئەنجامــی‬ ‫دەدەن‪ .‬ئــەوە گەشــەکردنی ویژدانــی مرۆڤــی کــوردە کــە بــڕوای بــە فرەژنــی‬ ‫نیــە‪ ،‬کــە لەشەرعیشــدا جایــزە‪ ،‬ئــەوە ویژدانــی مرۆڤــی ئــەم ســەردەمەیە‪ ،‬کــە‬ ‫گاڵتــەی بــە شــیردانی گــەورە دەکات‪ .‬ئــەوە ژنانــی شــەرڤانی رۆژئاوابــوون‪،‬‬ ‫کــە‪ ،‬نــەک بــە ئیســامی سیاســی‪ ،‬بەڵکــو بەهەمــوو جیهانیــان راگەیانــد کــە‬ ‫(شــەرەف و ناموســی) ژن لــە ناوگەڵــدا نیــە‪ ،‬بــە پۆشــینی حیجــاب نیــە‪،‬‬ ‫بەڵکــو لــە بەرهەڵســتیکردنی هێــزە کۆنەپەرســتەکاندایە‪ ،‬لــە بردنــە پێشــەوەی‬ ‫کۆمەڵگەدایــە‪ .‬ئەمانــەو دەیەهــا منونــەی تــر هــەن کــە نیشــانەی رەوشــتبەرزی‬ ‫ئــەم میللەتــەن و بەنــدن بــە وێژدانــی مرۆڤايەتیــەوە‪ ،‬کــە بــەر لەهاتنــی‬ ‫داگیرکــەری ئیسالمیشــدا بونیــان هەبووە‪.‬بۆیــە ئــەم میللەتــەو رۆشــنبیرانی‬ ‫وبەتایبــەت ژنــان‪ ،‬نــەک لــە ئیســامی سیاســی بەڵکــو لــە هيــج الیەنێکــی ئــەم‬ ‫دونیایــە قبــوڵ ناکــەن کــە باســی رەوشــتیان بــۆ بــکات یــان ئەخالقیــان پــێ‬ ‫بفرۆشــێت‪.‬‬ ‫لەالیەکــی تــرەوە‪ ،‬ئــەم ئیســامە سیاســیە بەهەمــوو پێکهاتەکانیــەوە لــە ( اهل‬ ‫الکهــف) دەچــن‪ .‬بەوەدەچــێ بــێ ئاگابــن لــە گۆڕانــکاری دونیــا‪ .‬ئێســتاش ئــەم‬ ‫خەڵکــە بــە دەروێــش وفەقێــی خۆیــان دەزانــن وبەحیســابی خۆیــان خەڵــک‬ ‫هەروەکــو جــاران گوێیــان لــێ دەگرێــت‪ .‬نازانــن دونیــا گــۆڕاوەو ئێســتا بــە‬ ‫کلیکــی ماوســێک هەرچــی عەیــب وعــاری فیکریــان هەیــە هەڵدەخرێــت‪.‬‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫دەیەها منونەی تر هەن‬ ‫کە نیشانەی رەوشتبەرزی‬ ‫ئەم میللەتەن و بەندن بە‬ ‫وێژدانی مرۆڤايەتیەوە‪ ،‬کە‬ ‫بەر لەهاتنی داگیرکەری‬ ‫ئیسالمیشدا بونیان هەبووە‪.‬‬ ‫بۆیە ئەم میللەتەو‬ ‫رۆشنبیرانی وبەتایبەت ژنان‪،‬‬ ‫نەک لە ئیسالمی سیاسی‬ ‫بەڵکو لە هيچ الیەنێکی‬ ‫ئەم دونیایە قبوڵ ناکەن کە‬ ‫باسی رەوشتیان بۆ بکات یان‬ ‫ئەخالقیان پێ بفرۆشێت‬

‫‪12‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫(درۆ بۆ خۆی حەرام نیە‪،‬‬ ‫بەڵکو لەبەر زەرەرەکەیەتی‪.‬‬ ‫قسەکردن ئامرازێکە بۆ‬ ‫گەشنت بە مەخسەدێک‪..،‬‬ ‫ئەگەر گەشنت بەو‬ ‫مەخسەدە بە راستگۆیی‬ ‫نەکرێت‪ ،‬ئەوا درۆکردن‬ ‫جایزە‪ ،‬ئەگەر مەخسەدەکە‬ ‫واجب بوو ئەوا درۆکەش‬ ‫واجبە)!‬

‫ئەوعەیبــو عارانــەی کــە ســاڵەهایە دەیانەوێــت دایپۆشــن یــان ســریکەن‪.‬‬ ‫لــە راســتیدا‪ ،‬بەشــیک لــە هاتــو هــاواری ئیســامیەکان لــەم ســەردەمەدا‪،‬‬ ‫بــۆ داپۆشــینی ئــەو عەیــب و عارانەیــە کــە دەرکەوتــوون‪ .‬دەیانەوێــت‬ ‫ســری بکــەن! (إذا ابليتــم فاســترتوا‪ (،‬واتــە ئەگــەر تــوش بــوون دایپۆشــن)‬ ‫(العجلــوين يف كشــف الخفــاء (‪ .)97 /1‬عەیبــو عارێــک کــە ئینســانی ســەردەم‬ ‫نــەک تووشــی سەرســورمان دەکات‪ ،‬بەڵکــو زۆر جــار قێــزی لــێ دەکاتــەوە‪.‬‬ ‫لــەم نووســینەدا‪ ،‬کلیــک دەکەینــە ســەر هەندێــک بابــەت بــۆ رونکردنــەوەی‬ ‫راســتیەکان‪ .‬راســتیەکان ئــەوە دەڵێــن کەئــەم ئیســامیانە‪ ،‬بەجیــا لەمێژوویەکی‬ ‫خوێنــاوی کــە زیاتــر لە‪1400‬ســاڵە‪ ،‬رەوشــت و هەڵســوکەوتیان زۆر دوور‬ ‫بــوون لــەو ئامۆژگاریانــەی ئێســتا بەخەڵکــی دەفرۆشــنەوە‪ .‬لــەم بەشــەدا‪ ،‬بــە‬ ‫کورتــی ئامــاژە بــە دوو تــەوەر دەکەیــن لەکولتــوری ئیســامیدا‪ ،‬کــە بریتیــن لــە‬ ‫درۆ‪،‬و داوێنپیســی شــەرعی‪ .‬لەبەشــی دووەمــدا بــاس لــە نیفــاق و بەرتیــل و‬ ‫گەندەڵــی شــەرعی دەکەیــن‪.‬‬

‫‪ .1‬درۆی شەرعی‪:‬‬

‫بەگشــتی لــە ئایینەکانــدا‪ ،‬لەوانــەش ئیســام‪ ،‬بــاس لــەوە دەکرێــت کــە ئینســان‬ ‫نابێــت درۆ بــکات دەبێــت راســتگۆبێت‪.‬زۆر ئایــەت و حەدیــس هــەن کەبــاس‬ ‫لــە خراپــەی درۆ و جــەزای درۆزنــان دەکات‪ .‬کەچــی هەڵســوکەوت و رەوشــتی‬ ‫ئەمانــە‪ ،‬واتــا ئیســامیەکان بەپێچەوانــەی دەقــە باشــەکانی ئاینیشــەوەیە‪.‬‬ ‫بەرلــەوەی باســی جۆرەکانــی درۆی شــەرعی بکەیــن‪ ،‬کــە بــۆ ئیســامیەکان‬ ‫حەاڵڵــەو بــۆ باقــی موســوڵامنان حەرامــە‪ .‬دەمەوێــت ئامــاژە بــه درۆزنــکاری‬ ‫گروپــە ئیســامیەکان بکــەم‪:‬‬

‫‪%98.6‬ى گروپ و بانگخوازە ئیسالمیەکان درۆزنن‪:‬‬

‫بەپێــی حەدیســی پەیامبــەری ئیســام‪ ،‬کــە هەندێ گــروپ و الیــەن دەیانەوێت‬ ‫ســری کــەن و بیشــارنەوە‪%98.6 ،‬ى گــروپ و بانگخــوازە ئیســامیەکان درۆزنــن‬ ‫و جێگەیــان ئاگــرە‪ .‬وەک ئــەو حەدیســەی کــە دەڵــێ‪ :‬ئۆمەتەکــەم دابــەش‬ ‫دەبێتــە ســەر حەفتاوســێ گرۆپــدا‪ ،‬هەمــوان دەچنــە نــاو ئاگــرەوە تەنهــا‬ ‫یەکێکیــان نەبێــت‪( :‬ســتفرتق أمتــي عــى ثــاث وســبعني فرقــة كلهــا يف النــار‬ ‫إال واحــدة) أبــو داود ( ‪ ،) 4597‬الحاكــم (‪ ،)443‬ابــن حجــر « تخريــج الكشــاف‬ ‫«(ال ‪ ،) 63 :‬ابــن تيميــة لــە « مجمــوع الفتــاوى « ( ‪) 345 / 3‬ســنن الرتمــذي‪،‬‬ ‫دار الفكــر للطباعــة والنــر‪ ،‬بــروت ـ لبنــان‪ ،‬چاپــی ‪ ،1993 ،2‬بەشــی‪ ،4‬ال ‪.134‬‬ ‫باشــە ئەگــەر بــە حەدیســی پەیامبــەری ئیســامیش بێــت‪ ،‬نــەک قســەی ئێمــەی‬ ‫عەملــاىن‪ ،‬ئێــوە‪ ،‬گــروپ و بانگخــوازە ئیســامیەکان‪ %98.6 ،‬تــان درۆزنــن و‬ ‫جێگەتــان ئاگــرە‪ ،‬خێــرە وا لــە کوردســتاندا‪ ،‬باڵتــان لــێ فــش کردۆتــەوەو وانــەی‬

‫‪13‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ئەخــاق و راســتگۆیی بــەم میللەتــە دەفرۆشــن؟‪ .‬پێــان ناڵێــن بــڕوا بەکامتــان بکەیــن؟ کامتــان ( الفرقــة الناجيــة)ن؟ ئێــوە کــە‬ ‫‪ %98.6‬جێگەتــان دۆزەخ و ئاگــرە‪ ،‬درۆ دەکــەن لەگــەڵ خۆتــان وخەڵکیشــدا‪ ،‬ئێــوە ئەگــەر یــەک تــۆز رێــز بــۆ حەدیســی پەیامبــەر‬ ‫دابنێــن‪ ،‬ئەبێــت لەروتــان نەیــەت لــە میدیاکانــدا دەرکــەون‪.‬؟ چــۆن لــە روتــان دێــت بــاس لــە راســتگۆیی بکەن؟کارەســاتی ئــەم‬ ‫خەڵکــە لەوەدایــە کــە درۆزنــان بــوون بــە مامۆســتاو بانگخــوازو وانــەی راســتگۆییان پــێ دەڵێنــەوە!‪.‬‬

‫جۆرەکانی درۆی شەرعی لە کولتوری ئیسالمیدا‪:‬‬

‫‪ .1‬درۆی شــەرعی ئاشــکرا‪ :‬بەپێــى حەدیســی ژمــارە ‪ ١٩٣٩‬لــە الســنن الرتمــزي‪ ،‬هــەروا حەدیســی ژمــارە ‪ 385‬لــە البخــاري ‪ /‬األدب‬ ‫املفــرد بــاب ‪( )179‬دەکــرێ لــە ســێ حاڵەتــدا درۆ بکەیــت‪ :‬یەکــەم لەکاتــی ســوڵحدا‪ ،‬دووەم لەکاتــی شــەڕدا و ســێیەم پیــاو لەگەڵ‬ ‫ژنەکــەی یــان ژن لەگــەڵ پیاوەکــەی بەمەبەســتی رازی کــردن)‪ .‬دیــارە ئــەم حەدیســە لەچەندیــن ســەرچاوەوە بەیــەک شــێوە‬ ‫هاتــووە‪ .‬لێــرەدا ئیســامیەکان ئــەم دەقــە دەکــەن بــە بنەمــا‪ .‬بۆیــان هەیــە بەکەیفــی خۆیــان درۆ بکــەن‪ .‬ئەگــەر واز لــە درۆی‬ ‫شــەڕو کاتــی ســوڵحیش بێنیــن‪ ،‬دەزانــن زۆربــەی (فەزیحــەی ئەخالقــی) ئیســامیەکان بریتیــە لــە درۆ شــەرعیەکانیان کەلەگــەڵ‬ ‫ژنانــدا دەیکــەن؟! دەکــرێ بانگخوازێکــی ئیســامی‪ ،‬بەریشــێکی پانــەوە بــەدرۆ بــە ژنــی پیاوێکــی تــر بڵێــت ( هەناســەکەم) و مــن‬ ‫عاشــقی تــۆم ومەخســەدی تەنهــا رابواردنیــش بێــت‪.‬‬ ‫‪ .2‬الســایی کردنــەوەی ســێ درۆکــەی ئیرباهیــم الخلیــل‪ :‬لــە صحيــح البخــاري‪ /‬احاديــث االنبيــاء ‪ ،‬حەدیســی ژمــارە ‪ 3179‬بــاس‬ ‫لــەوەدەکات کــە (پێغەمبــەر ئیرباهیــم قــەت درۆی نەکــردووە‪ ،‬تەنهــا لــە ســێ شــوێندا نەبێــت‪ ،‬کاتێــک بــە درۆ گوتــی نەخۆشــم‬ ‫وکاتێــک بــت شــکاندنەکەی لەســەر خــۆی البــردو بــەدرۆ گوتــی بتەگەورەکــە شــکاندوونی‪ ،‬هــەروا بــۆ ئــەوەی حاکمێکــی زاڵــم‬ ‫تەمــاح لەژنەکــەی نــەکات وتــی ئــەوە خوشــکمە)‪ .‬هــەرکات ئیســامیەک یــان ئەفەندیەکــی ئیخوانــی کــە لەئەوروپــا دەژی‪ ،‬لــە‬ ‫قافــدا بگیــرێ‪ ،‬بــە هەنســکەوە پەنــا دەباتــە بــەر ئــەم بنەمایــە‪ .‬دەڵێــت بابــە ئــەوە پەيامبــەری خــودا لەترســا ســێ جــار درۆی‬ ‫کــردووە‪ ،‬بۆیــە ئاســاییە کــە عەبدێکــی بــێ دەســەاڵتی‪ ،‬دامــاوی فەقیــری وەک بەنــدە درۆ بــکات‪.‬‬ ‫‪ .3‬درۆی مەســڵەحەت‪ :‬ابــن القيــم لــە کتێبــی «زاد املعــاد» بەشــی ‪ ٢‬ال ‪ ١٤٥‬دەڵــێ ( دەکــرێ ئینســان لەگــەڵ خــۆی‪ ،‬یــان لەگــەڵ‬ ‫کەســی تــر بــۆ مەســڵەحەت درۆ بــکات‪ ،‬بەمەرجێــک نەبێتــە هــۆی زەرەر‪ ،‬بــەاڵم لەپێنــاو وەدەســتهێنانی حەقێکــی خــوراوی ‪،‬‬ ‫کەئەگــەر بەدرۆنەبێــت دەســتی ناکەوێتــەوە)‪ .‬کەوابــوو درۆی مەســڵەحەتیش حەاڵڵــە! هــەر لــەم بارەیــەوە‪ ،‬مەالیەکــی سیاســی‪،‬‬ ‫یــان ســەلەفیەک‪ ،‬کــە مووچــەی ئەوقــاف وەردەگرێــت‪ ،‬دەتوانــێ‪ ،‬بــە درۆیەکــی مەســڵەحەت مەعاشــێکی بــن دیوارانــەو‬ ‫تەقاويتييەکــی ئەیلولیــش وەرگرێــت‪ .‬چونکــە بەمەزهەبەکــەی ئــەو درۆی مەســڵەحەت جایــزەو شــەرعیە‪!.‬‬ ‫‪ .4‬درۆ حــەرام نیــەو دەکــرێ واجبیــش بێــت‪ :‬ابــن الجــوزي لــە کتێبــی کشــف املشــاکل ‪ 4/459‬ئەڵــێ(( درۆ بــۆ خــۆی حــەرام‬ ‫نیــە‪ ،‬بەڵکــو لەبــەر زەرەرەکەیەتــی‪ .‬قســەکردن ئامرازێکــە بــۆ گەشــن بــە مەخســەدێک‪ ..،‬ئەگــەر گەشــن بــەو مەخســەدە بــە‬ ‫راســتگۆیی نەکرێــت‪ ،‬ئــەوا درۆکــردن جایــزە‪ ،‬ئەگــەر مەخســەدەکە واجــب بــوو ئــەوا درۆکــەش واجبــە))! ئــەم دەقانــە رێــک بــە‬ ‫بــااڵی ئیســامیەکاندا بـڕاوە‪ .‬هــەر واجبێــک کــە بەشــەرعی دادەنێــن‪ ،‬ئەگــەر بەڕاســگۆیی نەهاتــە دی‬ ‫ئــەوا واجبیانــە کــە درۆ بکــەن!!‪ .‬مەســەلەکە لــەوە دەرچــوو کــە حەرامــە یــان‬ ‫حەاڵڵــە‪ ،‬درۆ بــوو بــە واجــب!‬ ‫‪ .5‬درۆی ناڕاســتەوخۆ‪ ( :‬املعاريــض)‪ :‬جۆرێکــی تــری درۆکردنــە‪ ،‬کە بەشــێوەیەکی‬ ‫فەلســەفی هۆنراوەتــەوە‪ ( .‬املعاريــض) بەمانــای وتنــی قســەیەکە کەراســتیەکی‬ ‫پــێ دەشــاریتەوە بەبــێ ئــەوەی درۆ بکەیت!حەدیســێک کــە لەبوخاریــدا‬ ‫هاتــووە‪ ،‬ژمــارە ‪ ٨٥٧‬لــە کتێبــی االدب املفــرد(إنَّ يف املعاريــض ملندوحــة عــن‬ ‫الكــذب)‪ ،‬واتــە مەعاریــز لەبــری درۆیــە‪ .‬بــۆ منونــە بــۆ ئــەوەی میوانێــک‬ ‫‪14‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫لەکــۆڵ خــۆت بکەیتــەوە‪ ،‬کەلەتەلەفونــدا پرســیار دەکات ئایــا لەماڵــەوەی‪ ،‬ئــەوکات دەچیتــە حەوشــەکەتان و لەوەاڵمــدا دەڵێــى‬ ‫وەڵــا لــەدەرەوەم‪ .‬بــەم شــێوەیە مەعاریــزت بەکارهێنــاوە لەبــری درۆ‪ .‬ئــەم درۆ شــەرعیە باشــرین بەيتــی رزگاربوونــە بــۆ‬ ‫مەالسیاســیەکان‪ .‬ئەگــەر بەدیقەتــەوە ســەیری وتــارو گفتوگــۆی ئیســامیەکان بکەیــن دەبینیــن زۆر بــە زیرەکانــە ئــەم بنەمایــە‬ ‫پەیــڕەو دەکــەن‪ .‬مــەال سیاســیەکان بۆیــە ئــەم جــۆرە درۆیەیــان بــە شــەرعی کــردووە چونکــە بــە حیســابی خۆیــان درۆ بــۆ‬ ‫خەڵــک دەکــەن والی خۆشــیان درۆ نیــە!! بەڵکــو مەعاریــزە!‬ ‫‪ .6‬درۆ بــە شــێوەی ســەر لێتێکدانــی بەرامبــەر‪ ( :‬التوريــة)‪ :‬وەک ئــەوەی پێشــووە‪ ،‬بــەاڵم بــە تەکنیکێکــی تــر‪ .‬بــەوەی کەدەتوانــی‬ ‫درۆ بکەیــت لەریگــەی بەکارهێنانــی قســەیەکەوە کــە چەنــد مانــا هەڵگــرێ‪ .‬بەشــێوەیەک کــە گوێگــر بــە شــێوازێک لە قســەکەت‬ ‫تــێ دەگات و تــۆش مەخســەدت شــتێکی تــرە‪ .‬هــەر کات بەرامبەرەکــەت لــە قافــا گرتتــی‪ ،‬دەڵێــی نــا مەخســەدم ئــەوە نەبــووە‬ ‫بــەاڵم ماناکــەی تــر‪ .‬ئــەم شــێوازە لــە درۆکردنــی شــەرعی ئیســامیەکان زۆر بەزەقــی لــە تولــک شــۆکاندا دەردەکەوێــت‪ ،‬واتــە‬ ‫کاتــی بەرنامــە گفتوگۆییەکان‪.‬بەکەیفــی خۆیــان ئایــەت و حەدیســەکان بەقازانجــی خۆیــان روون دەکەنــەوە‪ .‬لــە درۆ باوەکانــی‬ ‫ئــەم رەوتــە ئەوەیــە کــە هــەرکات کەســێکی پێشــکەوتوخواز پێیــان بڵێــت بــەری چاوتــان کلــی پێوەیــە‪ ،‬ئــەوکات درۆ حازرەکەیــان‬ ‫ئەوەیــە کــە‪ :‬تــۆ ئیهانــە بەئیســام دەکەیــت‪ ،‬تــۆ گاڵتــە بــە دینــی خــودا ئەکــەی‪ ،‬ئەمــەش بەمەبەســتی جواڵندنــی هەســتی‬ ‫موســوڵامنان‪ .‬ئەمــە رێــک ئــەو جۆرەیــە لــە درۆی ئیســامیەکان‪ .‬بــەاڵم وەک شــارەزایان و مامۆســتایان ئــەم درۆیــە‪ ،‬بەتایبــەت‬ ‫ســعودیەکان دەڵێــن‪ ،‬ئــەم شــێوازی درۆکردنــە پێویســتی بــە زیرەکــی و راهێنــان هەیــە!!‪ ،‬ئەگینــا خاوەنەکــەی زوو کەشــف‬ ‫دەبێت‪!.‬ڕاهێنــان لەســەر چۆنیەتــی وەاڵمدانــەوەی نەیــارەکان‪ ،‬بەشــێکە لەپرۆگرامــی پەیامنگــە ئیســامیەکانی ســعودیە‪.‬‬ ‫‪ .7‬شــاردنەوەی راســتیەکان‪( :‬وان ابتلیتــم فاســترتو)‪ :‬واتــە ئەگــەر تووشــبوون دایپۆشــن‪ .‬ئــەم وتەیــە بــەر لــە هاتنــی ئیســام‬ ‫بــاو بــووە‪ .‬بــەاڵم بەقســەی مــەال سیاســیەکان ماناکــەی لەچەندیــن دەقــدا هاتــووە‪( .‬البخــاري (‪ )20 /8‬ومســلم (‪:)2291 /4‬‬ ‫«كل أمتــي معــاىف إال املجاهريــن‪ ،‬وإن مــن املجاهــرة أن يعماللرجــل بالليــل عمــا‪ ،‬ثــم يصبــح وقــد ســره اللــه عليــه‪ ،‬فيقــول‪:‬‬ ‫يــا فــان‪ ،‬عملــت البارحــة كذاوكــذا‪ ،)...‬بــە کورتــی واتــە ئەگــەر پیاوێــک بەشــەو شــتێکی کــردو ‪ ،‬خــوا ســری کــرد‪ ،‬ئــەوا نابێــت‬ ‫ســبەینێ باســی بــکات بڵــێ وام کــرد‪ ،‬یــان کەســانی تــر باســی بکــەن و حەیــای بــەرن‪ .‬بەڵکــو دەبێــت لەهەوڵــی ئەوەدابــن بــۆى‬ ‫بپۆشــن‪ ،‬بــۆ منونــە‪ ،‬ئەگــەر ســەلەفیەکی بەناوبانــگ‪ ،‬یــان ســەرکردەیەکی ئیســامی تەعــەدای لــە کچێــک کــردو کەشــف بــوو‪،‬‬ ‫ئــەوا‪ ،‬الیەنگرانــی ئەبێــت لەهەوڵــی داپۆشــینی( فەزیحەکــەی) بــن‪ ،‬بەپێــی حەدیســی ســەحیح کەلــە موســلیمدا هاتوە(مــن ســر‬ ‫مســلام ســره اللــه يف الدنيــا واآلخــرة)‪.‬‬ ‫‪ .8‬الحــرب خدعــة‪ (:‬صحيــح البخــاري‪2864 (،‬ئــەم وتەیــە مانــاو کاتــی وتنەکــەی ئاشــکرایە‪ .‬بــەاڵم دیســان‪ ،‬ئیســامیەکان دەیکــەن‬ ‫بــە بنەمایەکــی شــەرعی بــۆ درۆکــردن‪ .‬چــۆن؟ ئيســامیەکان هــەردەم خۆیــان لەشــەڕدا دەبیننــەوە بەرامبــەر نەیارەکانیــان‪.‬‬ ‫بەپێــی لێکدانــەوەی خۆیــان زۆربــەی زۆری کۆمەڵگــەی مەدەنــی نەیــاری ئەوانــن و‪ ،‬ئــەوان هــەردەم لــە حاڵەتــی جیهــاددا‬ ‫دەژیــن‪ .‬جــاری وا هەیــە جیهادێکــی میانــڕەو‪ ،‬جــاری واش هەیــە تونــدڕەو‪ .‬کەتــۆ بــەردەوام لــە حاڵەتــی شــەڕدا بیــت‪ ،‬شــەڕیش‬ ‫هەڵخەڵەتاندنــە‪ .‬بۆیــە زۆر ئاســاییە کــە درۆ بکەیــت بــە نیــازی هەڵخەڵەتاندنــی دوژمنــان‪.‬‬ ‫‪ .9‬ســوێند خــواردن بەدرۆ‪:‬ئەمــە بابەتێکــی گــەورەی ئاینــی ئیســامەو‪ ،‬لــە‬ ‫هەمــوو مەزهەبەکانــدا‪ ،‬ســوێند خواردنــی درۆ گوناهێکــی گەورەیــەو الی‬ ‫هەمــوان ئاشــکرایە‪ .‬بــەاڵم ئیســامیەکان بــە حوکمــی شــارەزاییان لــە عەقیــدەو‬ ‫فیکــری ئیســامیدا‪ ،‬لەناچاریــدا‪ ،‬ســوێند بــەدرۆش ئەخــۆن و عیالجیشــی‬ ‫دەکــەن‪ !.‬چونکــە ئەگــەر کەســێک بــەدرۆ ســوێندی خــوارد‪ ،‬پاشــان دەتوانــێ‬ ‫لەبەشــی (كفــارة الذنــوب)دا حەلــی بــکات‪ .‬بــەوەی بــۆ منونــە ‪ ١٠‬کەســی فەقیــر‬ ‫تێربــکات‪ ،‬یــان پۆشــاک بــۆ ‪ ١٠‬کەســی فەقیــر بکڕێــت‪ .‬وەک ئاشکراشــە کــە‬ ‫‪15‬‬

‫دابڕان‬ ‫یەکێــک لەڕەوتــە دەوڵەمەندەکانــی ئــەم هەرێمــە ئیســامیەکانن‪ .‬بەواتایەکــی‬ ‫تــر مەرسەفــی (كفــارة الذنــوب) بــۆ ئــەوان هیچــی تێناچێت‪.‬لەکاتێکــدا لــە‬ ‫واڵتانــی عەملانیــدا درۆ بەرامبــەر بــە یاســا جــەزای النــی کــەم شــەش مانــگ‬ ‫حوکمــە‪.‬‬ ‫جۆرەکانــی درۆ لــە کولتــوری عەرەبــی ئیســامیدا‪ ،‬زۆر لەوانــەی باســان کــرد‬ ‫زیاتــرن و بــوون بەبەشــێک لــە کولتــوری ئــەوان‪ .‬ئیســامی سیاســیش زادەی‬ ‫ئــەو کولتورەیــە‪ .‬ئیــر هەرچەنــدە ریشــیان درێژبکــەن و جلەکانیــان کــورت‬ ‫بکەنــەوە‪ ،‬لــە پاریــس بــن یــان لــە ئەفغانســتان خەڵکــی موســوڵامنی عەملانــی‬ ‫بڕوایــان پــێ نــاکات‪ .‬ئیســامیەکان بــە رێککــەوت درۆ ناکــەن‪ ،‬بەڵکــو بەشــێکە‬ ‫لــە سیســتمی بیــرو کارکردنیــان و پشــتیان بــە بنەمــا فیقهــی و کولتــوری‬ ‫ئەســتوورە‪.‬‬

‫‪ .2‬داوێنپیسی شەرعی‪:‬‬ ‫‌‌آ‪ .‬حیجاب و داوێنپیسی پیاوان‪:‬‬

‫بەجیــا لــەوەی حیجــاب فــەرزە یــان ســوننەتە‪ ،‬حیجــاب بەنــدە بــە داوێنپیســی‬ ‫پیاوانــی جەزيــرەی عەرەبیــەوە‪ .‬پرســیارەکە ئەوەیــە لەواڵتــی موســوڵامناندا‪،‬‬ ‫ژنــان بــۆ خۆیــان داپۆشــێت؟ ئەوانــە کێــن بــە چاوپیســیەوە ســەیریان دەکــەن؟‬ ‫هــەر پیــاوە ئیســامیەکانن‪ ،‬باشــە ئەگــەر پیــاوی ئیســامی چاوپیــس نەبێــت‬ ‫کەوابــوو پێویســتی بــە حیجــاب نــاکات‪ .‬ئــەوە بــۆ چاوپیســی پیــاوان حــەرام‬ ‫ناکــەن‪ ،‬بــۆ پيــاوان حیجــاب ناکەنــە ســەرچاویان‪،‬بۆ ئایەتــی ‪ ٣٠‬ســورەتی نــور‬ ‫ــم)‪ ،‬خــۆ ئەمــەش دەقــی‬ ‫بــاس ناکــەن ( ُق ْ‬ ‫ــل لِلْ ُم ْؤ ِم ِنــ َن َيغُضُّ ــوا ِمــ ْن أَ ْب َصا ِر ِه ْ‬ ‫قورئانــە بــەاڵم پیــادەی ناکــەن‪ ،‬ئەگــەر ئــەم ئایەتــە پەیــڕەو بکرێــت و پیــاوان‬ ‫بەدڕەوشــتی نەکــەن‪ ،‬ئیــر ژنــان پێویســتیان بــە حیجــاب نابێــت‪ .‬بــۆ لــەم‬ ‫واڵتانــەدا دەبێــت ژنــان لەترســی پیاوانــی داوێــن پیســدا خۆیــان بپێچنــەوە؟‪.‬‬ ‫بــۆ پیــاوان و ژنانــی رۆژئــاوا ئــەو موشــکیلەیەیان نیــە؟‪ .‬ئــەو ئیســامیانەی‬ ‫الیەنگــری حیجابــن‪ ،‬ئەوەنــدە داوێــن پیســن‪ ،‬ئەوەنــدە بەدڕەوشــن‪ ،‬کــە‬ ‫گەشــتۆتە ڕادەی نەخۆشــی‪ .‬الی ئــەوان‪ ،‬دەرکەوتنــی تەنانــەت قــژی ژنانیــش‪،‬‬ ‫دەبێتــە مایــەی هەســتانی شــەهوەتی سێکســیان‪ .‬ئــەو جــۆرە کەســانە‬ ‫نەخۆشــی و گرێــی دەرونیــان هەیــەو‪ ،‬لــە بــری ئــەوەی لــە مزگەوتەکانــەوە‬ ‫خوتبــە بــدەن‪ ،‬خۆیــان بــە واعیــزو پیاوچــاک دابنێــن‪ ،‬چاکــر وایــە بچــن بــۆ‬ ‫نەخۆشــخانەو تیــاری خۆیــان بکــەن‪ .‬نەخۆشــیە دەرونیەکانیــان بــە فــەرزی‬ ‫حیجــاب چارەســەر نابێــت‪ .‬نەخۆشــخانە دەرونێــکان جێگــەی شــیاوی ئەوانــە‪،‬‬ ‫نــەک کۆمەڵــگا‪ ،‬بــا واز لــە ژنانــی ئــەم واڵتــە بێنــن ئاســوودە بژێــن!‪ .‬زۆرێــک لە‬ ‫بیرمەنــدی موســوڵامن دەڵێــن حیجــاب پەیوەنــدی بــە ئیســامەوە نیــە‪ .‬بــەاڵم‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ئەو ئیسالمیانەی الیەنگری‬ ‫حیجابن‪ ،‬ئەوەندە داوێن‬ ‫پیسن‪ ،‬ئەوەندە بەدڕەوشنت‪،‬‬ ‫کە گەشتۆتە ڕادەی نەخۆشی‪.‬‬ ‫الی ئەوان‪ ،‬دەرکەوتنی‬ ‫تەنانەت قژی ژنانیش‪ ،‬دەبێتە‬ ‫مایەی هەستانی شەهوەتی‬ ‫سێکسیان‪ .‬ئەو جۆرە کەسانە‬ ‫نەخۆشی و گرێی دەرونیان‬ ‫هەیەو‪ ،‬لە بری ئەوەی لە‬ ‫مزگەوتەکانەوە خوتبە بدەن‪،‬‬ ‫خۆیان بە واعیزو پیاوچاک‬ ‫دابنێن‪ ،‬چاکرت وایە بچن‬ ‫بۆ نەخۆشخانەو تیامری‬ ‫خۆیان بکەن‪ .‬نەخۆشیە‬ ‫دەرونیەکانیان بە فەرزی‬ ‫حیجاب چارەسەر نابێت‪.‬‬ ‫نەخۆشخانە دەرونێکان‬ ‫جێگەی شیاوی ئەوانە‪ ،‬نەک‬ ‫کۆمەڵگا‪ ،‬با واز لە ژنانی ئەم‬ ‫واڵتە بێنن ئاسوودە بژێن‬ ‫‪16‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫فرەژنی هەر شتێک بێت‬ ‫تەرشیع بێت یان سیاسەت‬ ‫لەدەرئەنجامدا‪ ،‬بریتیە‬ ‫لە بەدڕەوشتی پیاوان‪.‬‬ ‫چۆن دەکرێت پیاوێک‬ ‫لەهەمان کاتدا لەگەڵ‬ ‫چوار ژندا سێکس بکات و‬ ‫بەشەرعیشی دابنێت‪ .‬ئەم‬ ‫ڕەوشتە لەگەڵ ویژدانی‬ ‫مرۆڤایەتیدا ناگونجێت و‬ ‫تەنها ئامانجیشی بەشەرعی‬ ‫کردنی هەوەسبازی و‬ ‫تێرکردنی شەهوەتی پیاوانە‪.‬‬ ‫ئەگەر دیقەت بدەین پیاوە‬ ‫ئیسالمیەکان فرەژنن‪ ،‬وەک‬ ‫لە باقی پیاوان‬

‫‪17‬‬

‫ئیســامیەکان‪ ،‬کــە خۆیــان بــە نوێنــەری خــوا دەزانــن‪ ،‬کــە هەڵگــری ئــەم فیکرە‬ ‫قێزەونــەن‪ ،‬ســوورن لەســەر بــە ناســاندنی حیجــاب وەک فەرزێــک‪ ،‬چونکــە‬ ‫لەخۆیانــەوە ســەیری دونیــا دەکــەن‪ ،‬هــەر چاویــان بــە شــوێنێکی ژن کــەوت‬ ‫ئیــر ئەندامــی سێکســیان گــەرم دەبێــت‪ .‬بــۆ ئــەوەی خۆشــیان لەبەرپرســیارێتی‬ ‫بدزنــەوە‪ ،‬بەرگێکــی پیرۆزیــان داوە‪ ،‬بەمەســەلەی حیجــاب ودەبێــت باجــی‬ ‫ئــەم چاوپیســی و داوێنپیســیەی ئیســامیەکان ژنــان بیدەنــەوە‪.‬‬ ‫ئیســامیەکانی کوردســتان دەیانەوێــت ئــەو موشــکیلە مێژووییــە گەورەیــەی‬ ‫کــە کولتــوری عەرەبــی ئیســامی هەبــووە لەگــەڵ سێکســدا فەرزکــەن‬ ‫بەســەر میللەتــی کورددا‪.‬ئەگــەر زۆر لــەم بابەتــە بکۆڵينــەوە‪ ،‬کــە لێــرەدا‬ ‫بــواری باســکردنیان نیــە‪ ،‬زۆر بابەتــی تــری قێزەونــی ئــەو کولتورەمــان بــۆ‬ ‫دەردەکەوێــت‪ .‬بــۆ منونەمحمــد بــن أيب العبــاس الرمــي لــە کتێبــی نهايــة‬ ‫املحتــاج اىل رشح املنهــاج ‪ ،‬بەشــی الطهــارة‪ ،‬بــاب الغســل‪ ،‬بــاس لــەوە دەکات‬ ‫کــە ئەگــەر ســێکس لەگــەڵ مردوانــدا بکەیــت پێویســتی بــە مارەیــی نــاکات!!!(‬ ‫وال يجــب بــوطء امليتــة حــد وال مهــر) نوســینی محمــد بــن أيب العبــاس الرمــي)‪.‬‬ ‫واتــە (ســواربوونی) ژنێکــی مــردوو پێویســتی بــە دانــی مارەیــی نیــە!!‪ .‬ئەمــە‬ ‫لەزانســتدا پێــی دەگوتــرێ نیکرۆفیلیــا واتــا سێکســکردن لەگــەڵ مــردوودا!‪.‬‬ ‫بــەاڵم لــە بــاری کۆمەاڵیەتیــدا غەیــری بەدڕەوشــتی چــی تــری ناوبنێین‪.‬هــەر‬ ‫قســەکەرانی ئــەم رەوتــەن کــە بەژنانــی کــورد دەڵێــن‪ :‬واز لــەم بــێ ئەخالقیــە‬ ‫بێنــن و بگەڕێنــەوە ســەر رێــی راســت و بــن بــە موحەجەبــە‪ .‬زۆر شــتی تــر‬ ‫هەیــە وەک مەمکــدان بــە گــەورە( رضاعــة الكبــر)‪ ،‬ســێکس لەگــەل منــااڵن‪...‬‬ ‫هتــد‪ .‬کەلێــرەدا بــواری باســکردنیان نیــە‪.‬‬

‫ب‪ .‬حۆریەو غیلامن!‬

‫گەنجێکــی زۆری واڵتــە ئیســامیەکان‪ ،‬کــە مەحرومــن لــە ســێکس‪ ،‬هيــچ‬ ‫دەرەتانێکیــان نييــە‪ ،‬ناچــار ئیامنیــان بــە هێــز دەکەنــەوە‪ ،‬بــۆ ئــەوەی لــەو‬ ‫دونیــا‪ ،‬بگــەن بــە حۆریــەکان‪ ،‬هەوەســە سێکســێکانیان خاڵــی بکەنــەوە‪.‬‬ ‫یەکێــک لــە شــێخە بەناوبانگــەکان‪ ،‬کــە ناوی(الشــيخ محمــد عــي الشــنقيطي)‬ ‫یــە‪ ،‬بــاس لــەوە دەکات کــە پیــاوی موســوڵامن النــی کــەم ‪ 16900‬حۆریــەی بەر‬ ‫دەکەوێــت لــە جەنەتــدا‪ ،‬هــەر پەیوەندیەکــی سێکســیش لەگــەڵ هــەر یــەک‬ ‫لــەو حۆریانــە ‪ 70‬ســاڵ دەخایەنێــت‪ .‬بــۆ وەاڵمدانــەوەی کێشــەی سێکســی‬ ‫پیــاوان‪ ،‬دەقــی زۆر هــەن کــە بــاس لــە حــور العیــن و کــوڕی لوســکەلەو‪....‬تاد‬ ‫کــە لەجەنەتــدا هەیــە‪ .‬ئەمانــە وا لەگەنجــی بــێ سێکســی موســوڵامن دەکات‬ ‫کــە نــەک هــەر هاتوچــۆی مزگــەوت بــکات و بــەدوای ئــەو شــێخانە بکەوێــت‬ ‫بەڵکــو خۆشــی بتەقێنێتــەوە‪.‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ج‪ .‬لەشفرۆشيی‪:‬‬

‫بانگخــوازو الیەنــە ئیســامیەکان ‪ ،‬کــە لەوەتــەی هــەن تیجــارەت بــە دینــەوە ئەکــەن‪ ،‬بــە حوکمــی شــارەزاییان لــە ئەدەبیاتــی‬ ‫ئیســامیدا‪ ،‬هەرچــی فەســادو بەدڕەوشــتیەک هەیــە بــۆ خۆیــان حــەاڵڵ دەکــەن‪ .‬بــۆ منونــە دەتوانــن زۆر بــە ســادەیی شــەرعیەت‬ ‫بــدەن بــە لەشفرۆشــيی‪ ،‬بــە پشتبەســن بــە ئایەتــی ‪ 24‬لــە ســورەتی نســاء (فــا اســتمتعتم بــه منهــن فآتوهــن أجورهــن فريضــة)‪،‬‬ ‫واتــا هــەرکات لەگــەڵ ژنێکــدا راتانبــوارد هەقەکەیــان بدەنــێ‪ .‬دیــارە ئــەم ئایەتــە تەفســیری جیــاوازی هەیــە‪ ،‬بــەاڵم یەکێــک لــە‬ ‫تەفســیرەکانی بنەمــای شــەرعی لەشفرۆشــیە ‪ ،‬زەواجــی موتعــە‪ ،‬مســیار دومنونــەی زەقــی لەشفرۆشــی شــەرعین‪.‬‬

‫د‪ .‬فرەژنيی‪:‬‬

‫وەک باســان کــرد‪ ،‬ئیســامی سیاســی موشــکیلەیەکی دێریــن و گــەورەی هەیــە لەگــەڵ سێکســدا‪ .‬بۆیــە دەبینیــن لەدونیــا‪،‬‬ ‫رەواج دەدەن بــە تەرشیعــی فرەژنــی و (ومــا ملكــت أميانكــم)‪ .‬بــۆ چارەســەرکردنی داوێنپیســی‪ ،‬بۆئــەوەی پیاوانــی هاوچەشــنیان‬ ‫بەمــل «حەرامــدا›› نــەڕۆن ئــەوا دەیانــەوێ یاســای فــرە ژنــی پەیــڕەو بکرێــت‪ .‬فرەژنــی هــەر شــتێک بێــت تەرشیــع بێــت یــان‬ ‫سیاســەت لەدەرئەنجامــدا‪ ،‬بریتیــە لــە بەدڕەوشــتی پیــاوان‪ .‬چــۆن دەکرێــت پیاوێــک لەهەمــان کاتــدا لەگــەڵ چــوار ژنــدا ســێکس‬ ‫بــکات و بەشەرعیشــی دابنێــت‪ .‬ئــەم ڕەوشــتە لەگــەڵ ویژدانــی مرۆڤایەتیــدا ناگونجێــت و تەنهــا ئامانجیشــی بەشــەرعی کردنــی‬ ‫هەوەســبازی و تێرکردنــی شــەهوەتی پیاوانــە‪ .‬ئەگــەر دیقــەت بدەیــن پیــاوە ئیســامیەکان فرەژنــن‪ ،‬وەک لــە باقــی پیــاوان‪ .‬ئەگــەر‬ ‫بەشــی (ومــا ملكــت أميانكــم)‪ .‬بــاس بکەیــن کەدەچێتــە بــاری کەنیــزەک و کڕیــن و فرۆشــتنی ژنــی کۆیلــەوە‪ ،‬ئــەوا ئاڕاســتەی‬ ‫باســەکە بــەرە پێشــێلکردنی مافــە بنەڕەتیەکانــی مــرۆڤ دەڕوات وئــەوەی لــەم ســەردەمەدا بانگەشــەی بــۆ بــکات‪ ،‬دەبێــت‬ ‫بدرێــت بــە دادگاو س ـزاش بدرێــت‪.‬‬ ‫لەکۆتایــی ئــەم بەشــەدا‪ ،‬دەڵێیــن‪ ،‬ئەگــەر ئێــوەی ئیســامی‪ ،‬کــە بەشــێکی زۆر کەمــی موســوڵامنانی بەڕێــز پێکدێنــن‪ ،‬زۆربەتــان‬ ‫درۆزن بــن و خــاوەن دەیەهــا بیــردۆزەی درۆی شــەرعی بــن‪ .‬ئەگــەر ئێــوە بــۆ پۆشــینی چاوپیســی و داوێنپیســی خۆتــان‬ ‫بانگەشــەی حیجــاب و شــیردانی گــەورە دەکــەن‪ ،‬ئەگــەر ئێــوەی ئیســامی خوازیــاری فرەژنیــن و ئامــادەن لەیــەک کاتــدا لەگــەڵ‬ ‫چەنــد ژنێکــدا ســێکس بکــەن‪ ،‬چــۆن لەروتــان دێــت ئاوهــا بەدەنگــی بــەرز قســەبکەن‪ .‬چــۆن لەروتــان دێــت باســی رەوشــت‬ ‫بکــەن‪ .‬بــڕۆن ماڵــی خۆتــان بســمیل کــەن و پاکــی کەنــەوەو هەقتــان بەســەر کــوردەوە نەبێــت‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ساالر تاوه‌گۆزی و شه‌وقی كانه‌بی‬

‫الدانی ئه‌خالقی پیاوه ئایینیه‌كان‬ ‫فه‌زیحه‌تی سێكسی و رۆمانسی قه‌شه‌ و ئیخوان و سه‌له‌فیه‌كان‬

‫‪19‬‬

‫لـە‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫له‌مێــژووی كــۆن و نوێــی ئاینه‌كانــدا هه‌میشــه‌ دیــارده‌ی الدان لــه‌ ره‌وشــت و به‌هــا كۆمه‌اڵیه‌تــی و ئاینیــه‌كان‬ ‫بـه‌رده‌وام بــووه‌‪ ،‬بـه‌اڵم زۆر جــار له‌بـه‌ر نه‌بوونــی هۆشــیاری یــان به‌بیانــووی جۆراوجــۆر ئـه‌و ژیانـه‌ وه‌ك پێویســت‬ ‫نه‌خراوه‌ت ـه‌ ب ـه‌ر نه‌شــته‌ری ره‌خن ـه‌‪ ،‬وه‌لــێ ل ـه‌ دوو ده‌ی ـه‌ی رابــردوودا‪ ،‬بووه‌ت ـه‌ جێــی بایه‌خــی میدیــاو رای گشــتی ل ـه‌ جیهــان‪،‬‬ ‫ئه‌م ـه‌ش دوای ئاشــكرابوونی ســكانداڵی سێكســی قه‌ش ـه‌و پیاوانــی ئایینــی كڵێســای كاتۆلیكــی هــات ك ـه‌ ده‌ســتدرێژی سێكســیان‬ ‫كردبــووه‌ س ـه‌ر س ـه‌دان منــداڵ ل ـه‌ سه‌رتاس ـه‌ری واڵتانــی جیهانــدا‪ .‬ب ـه‌ پێــی لێدوانــی مه‌ت ـران (ســیلڤانۆ ماریــا تۆمــاس)‪ ،‬ل ـه‌ ‪50‬‬ ‫ســاڵی رابــردوودا ‪%5‬ی پیاوانــی ئایینــی كڵێســای كاتۆلیكــی لـه‌ ســكانداڵی سێكســی و ده‌ســتدرێژیكردنه‌ سـه‌ر مندااڵنـه‌وه‌ گالون‪ .‬بــۆ‬ ‫راســتی و دروســتی ئـه‌م قســانه‌ گـه‌ر تــۆ لـه‌ (گــۆگڵ) بنووســیت” ‪ ”Catholic church sexual abuse‬ده‌یــان لێكۆڵينـه‌وه‌و‌ راپۆرتــی‬ ‫رۆژنامه‌وانــی و فیلمــی دیكۆمێنتاریــت ل ـه‌و باره‌ی ـه‌وه‌ پیشــانده‌دات‪.‬‬ ‫بۆ الدانی ئه‌خالقی پیاوانی ئاینی زه‌ق ده‌كرێته‌وه‌ ؟‬ ‫ره‌نگـه‌ له‌كاتــی خوێندنـه‌وه‌ی بابه‌تێكــی وه‌ك ئـه‌م بابه‌تـه‌ی ئێمـه‌‪ ،‬یــان له‌كاتــی مشــتومڕی نێــوان الیه‌نگرانــی ئاینــی موحافیــزكار و‬ ‫نەیارەكانیانــدا وه‌ك هه‌میشـه‌ ئـه‌م پرســیاره‌ چه‌نــد جــار بكرێتـه‌وه‌‪ :‬بۆچــی الدانــی سێكســی پیاوانــی ئاینــی زه‌ق ده‌كرێتـه‌وه‌ ؟‪ .‬ئـه‌ی‬ ‫سیاس ـه‌مته‌داران و بازرگانــان و گه‌نجــان و خه‌ڵكانــی دیك ـه‌ ل ـه‌و كاره‌ تێــوه‌ ن ـه‌گالون ؟‪ .‬بێگومــان به‌ڵــێ‪ .‬ئ ـه‌ی بــۆ الداىن ئه‌خالقــی‬ ‫پیاوێكــی ئاینــی ئ ـه‌م هه‌مــووه‌ ه ـه‌راو زه‌ننای ـه‌ ب ـه‌دوای خۆیــدا ده‌هێنێــت؟‪ .‬له‌ب ـه‌ر ئه‌وه‌ی ـه‌ پیاوانــی ئایینــی كه‌ســایه‌تی گشــتین‬ ‫و به‌قه‌ولــی هه‌ندێكیــان موڵكــی هه‌مــوو كۆمه‌ڵگــه‌ن‪ ،‬بۆیــه‌ ئه‌ڵقــه‌ی ژیانــی تایبه‌تیــان به‌رته‌ســك ده‌بێتــه‌وه‌و ورده‌كاری ژیانــی‬ ‫ئــه‌و كه‌ســایه‌تیانه‌ ده‌بێتــه‌ جێــی بایه‌خــی تــه‌واوی كۆمه‌ڵگــه و راگه‌یانــدن‪.‬‬ ‫دیــن و پیاوانــی ئایینــی چونكــه‌ هه‌میشــه‌ وه‌ك حه‌رامێكــی گــه‌وره‌ ســه‌یری سێكســیان كــردووه‌ و كورهاندوویانــه‌‪ ،‬له‌به‌رئــه‌وه‌ی‬ ‫هه‌میش ـه‌ ئامــۆژگاری خه‌ڵكیــان كــردووه‌ رێگ ـه‌ ن ـه‌ده‌ن ئافره‌ته‌كانیــان به‌بــێ مه‌حــره‌م بــڕۆن به‌مــاوالدا یــان له‌ماڵ ـه‌وه‌ ده‌ربچــن‪،‬‬ ‫له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی وه‌ك عه‌بدوللـــه‌تیف ســه‌له‌فی نه‌ســیحه‌تی خه‌ڵكیــان كــردووه‌ كچه‌كانیــان به‌شــووبده‌ن و رێگــه‌ نــه‌ده‌ن بچنــه‌‬ ‫زانكــۆ و په‌یامنگــه‪ ‌،‬بۆیــه‌ كاتێــك خۆشــیان ده‌كه‌ونــه‌ داوی ئــه‌و غه‌ریــزه‌ ئینســانیه‌وه‌‪ ،‬ئیــدی كۆمه‌ڵگــه ره‌حمیــان پێنــاكات و‬ ‫ده‌یه‌وێــت به‌ت ـه‌واوی حه‌قیقه‌تیــان به‌یــان بــكات و ریســوایان بــكات‪ ،‬ب ـه‌ تایبه‌تــی ئه‌گ ـه‌ر په‌یوه‌ندی ـه‌ ســۆزداری و سێكســیه‌كانیان‬ ‫بــه‌ مه‌نتیقــی دینــی و كۆمه‌اڵیه‌تــی په‌یوه‌ندیه‌كــی ناشــه‌رعی بێــت رێــك وه‌ك په‌یوه‌ندییــه‌ ناشــه‌رعییه‌كه‌ی مــه‌ال لـــه‌تیف كــه‌‬ ‫پێشــر له‌وتاره‌كانیــدا عه‌شــقی به‌ح ـه‌رام و ریســواكه‌ر بــاس كردبــوو‪ ،‬دژایه‌تیه‌كانــی ئ ـه‌و مه‌الی ـه‌ به‌جۆرێــك بــوون‪ ،‬الی هه‌ندێــك‬ ‫بــوو بــوو ب ـه‌ ره‌مــزی دژایه‌تیكردنــی جوانــی و خۆشه‌ویســتی‪ ،‬ته‌نان ـه‌ت عه‌شــقی خوایــی ئه‌هلــی ته‌سه‌وفیشــی ره‌ت ده‌كــرده‌وه‌‪.‬‬ ‫كه‌چــی هــه‌ر ئــه‌و پیــاوه‌ كه‌وتــه‌ داوی خۆشه‌ویســتییه‌وه‌ و ســه‌رباری ئــه‌وه‌ی مه‌عشــوقه‌كه‌ی هاوســه‌ری هه‌بــوو‪ ،‬یــان خــۆی‬ ‫ژنــی هه‌بــوو‪ ،‬كه‌چــی گوێــی بــه‌وه‌ نــه‌دا و الیــدا‪ ،‬الدانێــك كــردی بــه‌داوی قســه‌كانی پێشــری خۆیــه‌وه‌ دژ بــه‌ خۆشه‌ویســتی‪،‬‬ ‫له‌واعیــزه‌وه‌ كــردی بــه‌ مامۆســتای (عه‌شــق و جوانــی)‪ ،‬ئه‌مــا به‌شــێوازێكی ناشــه‌رعی و نائه‌خالقــی‪.‬‬ ‫ئاخــر ئ ـه‌وه‌ی ئ ـه‌و كــردی هه‌ڵگه‌ڕاندن ـه‌وه‌ی ئافره‌تێــك بــوو ل ـه‌ مێرده‌ك ـه‌ی ك ـه‌ ئه‌م ـه‌ ئه‌وپ ـه‌ڕی ش ـه‌رمه‌زارییه‌‪ ،‬به‌پێــی ئ ـه‌م‬ ‫حه‌دیســه‌ی په‌یامبــه‌ری ئیســامیش كــه‌ ئیــام ئه‌حمــه‌د ڕیوایه‌تــی كــردووه‌ مامۆســتا مــه‌ال دكتــۆر ئه‌بوعه‌بدولحــه‌ق ئه‌لكــوردی‬ ‫كــه‌ بــه‌ دكتۆرعه‌بدوللـــه‌تیف ســه‌له‌فی له‌نــاو كوردســتاندا نــارساوه‌‪ ،‬به‌ئوممه‌تــی ئیســام ئه‌ژمــار ناكرێــت‪ ،‬چونكــه‌ ده‌قــی‬ ‫حه‌دیســه‌كه‌ ده‌ڵێــت‪ " :‬لیــس منــا مــن خبــب امــرأه‌ علــی زوجهــا" واتــه‌‪ :‬هه‌ركه‌ســێك ئافره‌تێــك له‌مێرده‌كــه‌ی‬ ‫هه‌ڵبگه‌ڕێنێتــه‌وه‌‪ ،‬له‌ئێمــه‌ نییــه‌‪ .‬به‌پێــی تێگه‌یشــتی زانایانــی ئیســامیش مه‌به‌ســت‬ ‫لــه‌ "تخبیــب املــرأة علــی زوجهــا" ئه‌وه‌یــه‌ ســه‌رنجی ئافره‌ته‌كــه‌ بــه‌الی خۆیــدا‬ ‫ڕابكێشــێت و هانــی بــدات تــا له‌مێرده‌كــه‌ی جیــا بێتــه‌وه‌‪.‬‬ ‫لــه‌و روانگه‌یــه‌وه‌ كــه‌ مــه‌ال عه‌بدولله‌تیفــی ســه‌له‌فی كه‌ســایه‌تیه‌كی گشــتیه‌و‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كــه‌ی له‌گــه‌ڵ ژنــه‌ خوێندكاره‌كــه‌ی په‌یوه‌ندیه‌كــی ناشــه‌رعیه‌‪ ،‬بۆیــه‌‬ ‫ره‌وایـه‌ رای گشــتی و میدیــا واز لـه‌و بابه‌تـه‌ نه‌هێنێــت تــا ده‌گاتـه‌ سـه‌ر ورده‌كاری‬ ‫و راســتی مه‌ســه‌له‌كه‌‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫بۆ الدانی ئه‌خالقی پیاوێكی‬ ‫ئاینی ئه‌م هه‌مووه‌ هه‌راو‬ ‫زه‌ننایه‌ به‌دوای خۆیدا‬ ‫ده‌هێنێت؟‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌‬ ‫پیاوانی ئایینی كه‌سایه‌تی‬ ‫گشتین و به‌قه‌ولی‬ ‫هه‌ندێكیان موڵكی هه‌موو‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ن‪ ،‬بۆیه‌ ئه‌ڵقه‌ی‬ ‫ژیانی تایبه‌تیان به‌رته‌سك‬ ‫ده‌بێته‌وه‌و ورده‌كاری ژیانی‬ ‫ئه‌و كه‌سایه‌تیانه‌ ده‌بێته‌‬ ‫جێی بایه‌خی ته‌واوی‬ ‫كۆمه‌ڵگه و راگه‌یاندن‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫ئاخــر مــه‌ال عه‌بدوللـــه‌تیف ســه‌له‌فی دوو ژنــی هه‌یــه‌‪ ،‬ســه‌ره‌ڕای ئــه‌وه‌ش‬ ‫بێــت و له‌گــه‌ڵ ژنێــك كــه‌ مێــردی هه‌یــه‌ په‌یوه‌نــدی ســۆزداری ببه‌ســتێت‪،‬‬ ‫لـ ‌ه سـه‌رجه‌م ئاینـه‌كان و ئاینــی ئیســام و كلتــووری كــوردی دا‪ ،‬تابڵێــی نامۆیـه‌‪،‬‬ ‫هــه‌ر به‌پێــی شــه‌ریعه‌تی ئیســام و به‌تایبه‌تــی به‌پێــی شــه‌ریعه‌تی گروهــی‬ ‫وه‌هابــی و ســه‌له‌فیه‌كان كــه‌ عه‌بدولله‌تیــف ســه‌ر بــه ‌رێبازه‌كه‌یانــه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گــه‌ر هاتــوو تۆمه‌ته‌كــه‌ی به‌ســه‌ردا ســاغ بــووه‌وه‌و په‌رده‌پــۆش نه‌كــرا‪،‬‬ ‫ده‌بێــت به‌ردبــاران یــان ره‌جــم بكرێــت له‌حاڵه‌تێكــدا ئه‌گــه‌ر موماره‌ســه‌ی‬ ‫سێكســی له‌گــەڵ ئافره‌ته‌كــه‌دا كردبێــت‪ ،‬ئه‌گه‌ریــش نه‌یكردبێــت و ته‌نهــا‬ ‫رۆمانســیه‌تی كردبــێ و پالنــی هه‌ڵگرتنــی مه‌حبوبه‌كه‌یشــی تاووتــوێ‬ ‫كردبێــت‪ ،‬ئ ـه‌وا حوكمه‌ك ـه‌ی جیــاوازه‌ و به‌جێــی ده‌هێڵــم بۆخــۆی تاوه‌كــو ل ـه‌‬ ‫خوتبه‌یه‌كــدا باســی بــكات‪.‬‬ ‫ده‌ربــاره‌ی ئــه‌و بۆچوونــه‌ش كــه‌ رۆمانســیانه‌و شــاعیرانه‌ ســه‌یری ژیانــه‌‬ ‫رۆمانســیه‌كه‌ی شــێخی ســه‌له‌فیه‌كانی كوردســتان ده‌كات و وه‌ك به‌شــێك‬ ‫لــه‌ عیشــق و ژیانــی شه‌خســی لێكــی ده‌داتــه‌وه‌‪ ،‬پێامنوایــه‌ به‌هه‌ڵه‌داچــووه‌‪،‬‬ ‫چونكــه‌ لــه‌ هه‌مــوو كلتوره‌كانــی دونیــا ژنێــك كــه‌ مێــردی هه‌بێــت (به‌پێــی‬ ‫شــه‌ریعه‌تی ئیســام ‪ -‬محصنــة‌) بێــت و پیاوێكیــش كــه‌ ژنــی هه‌بێــت‬ ‫په‌یوه‌نــدی ببه‌ســن وه‌ك فه‌زیحــه‌و دیارده‌یه‌كــی بێــزراو ســه‌یرده‌كرێت‪.‬‬ ‫فه‌زیحــه‌ی په‌یوه‌نــدی (بیــل كلینــن) و (مۆنیــكا لوینســكی) ئــه‌وه‌ بــوو كــه‌‬ ‫بیــل كلینــن ژنــی هه‌بــوو‪ ،‬هــاوكات په‌یوه‌نــدی له‌گــه‌ڵ فه‌رمانبه‌ره‌كــه‌ی‬ ‫به‌ســتبوو‪ ،‬م ـه‌ال عه‌بدوللـ ـه‌تیفیش قوتابیه‌كــی خــۆی ئیســتیغالل كــردووه‌ ك ـه‌‬ ‫هــاوكات سه‌رپه‌رشــتیاری توێژینه‌وه‌كه‌یه‌تــی‌‪ ،‬كــه‌ بــه‌ پێــی یاســاو سیســتمی‬ ‫زانكــۆو پــه‌روه‌رده‌ ســزای تونــدی لــه‌ ســه‌ره‌‪ .‬چونكــه‌ ئه‌مــه‌ به‌كارهێنانــی‬ ‫پیشــه‌كه‌یه‌تی وه‌كــو مامۆســتای سه‌رپه‌رشــتیار بــۆ تێركردنــی غه‌ریــزه‌ی‬ ‫شــه‌هوانی خــۆی‪ ،‬ئه‌گــه‌ر (په‌یامنگــه‌ی زانســته‌ ئیســامیه‌كان) بــه‌و كاره‌‬ ‫هه‌ڵنه‌ســێت و نه‌چێتــه‌ بنــج وبناوانــی فه‌زیحه‌كــه‌‌و تۆمه‌تبــار رووبــه‌ڕووی‬ ‫یاســا نه‌كاتــه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گــه‌ر خوێندكارانــی په‌یامنگه‌كــه‌ لــه‌و كه‌یســه‌ بێده‌نگــن و‬ ‫گوشــار نه‌خه‌نــه‌ ســه‌ر ئیــداره‌ی په‌یامنگه‌كه‌یــان ئــه‌وا ناوبانگــی په‌یامنگه‌كــه‌‬ ‫وئیســام و پیاوانــی ئاینــی و بگــر ‌ه خوێندكارانیــش له‌ك ـه‌دار ده‌بێــت‪ ،‬هــاوكات‬ ‫رای گشــتیش بــه‌ پینه‌وپــه‌ڕۆی مه‌ســه‌له‌كه‌ و حیله‌شــه‌رعی ئیســامیه‌كانی‬ ‫پشــتیوانی عه‌بدوللـــه‌تیف ســه‌له‌فی فریــو ده‌درێــت و ئه‌گــه‌ری چه‌نــد‬ ‫باره‌بوونــه‌وه‌ی دیــارده‌ی شــازی له‌وجــۆره‌ له‌كۆمه‌ڵگــه‌ی كوردیــدا ســه‌ر‬ ‫هه‌ڵــده‌دات‪.‬‬ ‫ئه‌گــه‌ر مــه‌ال له‌تیفیــش خــۆی به‌پــاك ده‌زانێــت‪ ،‬پێویســت نــاكات ته‌نهــا‬ ‫لــه‌دووره‌وه‌ به‌رگــری الواز بــكات و خــۆی له‌په‌نــای ئایــه‌ت و حه‌دیــس‬ ‫و مه‌ســه‌له‌ی تۆمه‌تباركردنــی (عائیشــه‌)ی دایكــی موســوڵامنان و ژنــی‬ ‫په‌یامبــه‌ری ئیســامدا بشــارێته‌وه‪ ‌،‬یــان په‌نــا بــۆ ســوڵحی عه‌شــایه‌ری ببــات‪،‬‬ ‫مــادام بــڕوای بــه‌ جێبه‌جێكردنــی ســه‌د له‌ســه‌دی شــه‌ریعه‌تی ئیســام‬ ‫به‌تێگه‌یشــتنی ســه‌له‌فیه‌ت هه‌یــه‌‪ ،‬بــاداوا بــكات دادگایه‌كــی شــه‌رعی بــۆ‬ ‫یه‌كالكردنــه‌وه‌ی فه‌زیحه‌تــه‌ ئه‌خالقیه‌كــه‌ی پێكبێــت و له‌بــه‌رده‌م قــازی‬

‫دابڕان‬ ‫شــه‌رعیدا بێتاوانــی خۆیــان بــۆ بســه‌ملێنێت‪.‬‬ ‫باشــه‌ بــا وه‌هــا دابنێیــن مــه‌ال له‌تیــف هیــچ په‌یوه‌ندیه‌كــی ســۆزداری‬ ‫له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌و ژن ـه‌دا نه‌بــووه‌‪ ،‬ئ ـه‌ی چــۆن قه‌بوڵــی كــرد ببێت ـه‌ سه‌رپه‌رشــتیاری‬ ‫توێژینه‌وه‌كــه‌ی له‌كاتێكــدا ئێمــه‌ زانكۆمــان دیــوه‌و ده‌زانیــن به‌ویســتی‬ ‫خۆیــان بێــت یــان نــا‪ ،‬له‌نێــوان سه‌رپه‌رشــتیارو قوتابــی دا خه‌ڵــوه‌ت دروســت‬ ‫ده‌بێــت‪ ،‬خه‌ڵوه‌تــی نێرومێــش ك ـه‌ دروســت بــوو به‌پێــی حه‌دیســی په‌یامب ـه‌ر‬ ‫شــه‌یتان ده‌بێتــه‌ ســێیه‌میان‪ ،‬ئه‌مه‌یــش حه‌دیســه‌كه‌یه‌ و (ئیــام ئه‌حمــه‌د)‬ ‫كــه‌ ئایكۆنــی یه‌كه‌مــی ســه‌له‌فیه‌ته‌ ریوایه‌تــی كــردووه‌ و ده‌ڵێت‪":‬مــا اختلــی‬ ‫رجــل بامــرأ ‌ه إال كان الشــیطان ثالثهــا"‪ .‬جــارێ بــا م ـه‌ال له‌تیــف ئه‌مه‌مــان بــۆ‬ ‫یه‌كالیــی بكات ـه‌وه‌ ئایــا خه‌ڵوه‌تــی له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌و ژن ـه‌دا كــردووه‌‪ ،‬ئ ـه‌ی ئ ـه‌و ك ـه‌‬ ‫نه‌ســیحه‌تی خه‌ڵــك ده‌كات كچه‌كانیــان نه‌نێرنــه‌ په‌یامنگــه و زانكــۆ‪ ،‬چــۆن‬ ‫خــۆی له‌په‌یامنگــه قه‌بوڵــی ده‌كات سه‌رپه‌رشــتیاری توێژینــه‌وه‌ی ژنێــك‬ ‫بــكات ؟! دیــارە ئــەو لەخۆیــەوە ڕوانیویەتیــە ئەخالقــی مامۆســتاو قوتابیانــی‬ ‫زانكــۆ‪ ،‬بۆیــە ئەوەنــدە بەدبینانــە وێنــای خوێندنــی مێیــە لەپەیامنــگاو زانكۆكاندا‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫مــه‌ال له‌تیــف وه‌هــا د ‌هزانێــت كــه‌ خــۆی له‌په‌نــای چیرۆكــی عائیشــه‌دا‬ ‫حه‌شــار بــدات ئیــر كۆمه‌ڵگــ ‌ه هه‌مــووی بــڕوا به‌پاكــی ئــه‌و ده‌كات‪ ،‬كاكــ ‌ه‬ ‫چیرۆكه‌كــه‌ی عائیشــه‌ ئایه‌تیشــی له‌ســه‌ر هاتــه‌ خــواره‌وه‌‪ ،‬كه‌چــی هێشــتا‬ ‫به‌شــێكی زۆری خــودی موســوڵامنان كــه‌ شــیعه‌ن بڕوایــان به‌پاكیزه‌یــی ئــه‌و‬ ‫هاوس ـه‌ره‌ی په‌یامب ـه‌ر نه‌كــردووه‌‪ ،‬ئیــر چــۆن گروه ـه‌ ئیســامیه‌ ناس ـه‌له‌فی و‬ ‫ناســوننیه‌كان و عه‌ملانــی و ئاتیســت و مه‌ســیحی و جووله‌ك ـه‌و زه‌رده‌شــتیه‌كان‬ ‫بــڕوا ب ـه‌ پاكــی م ـه‌ال له‌تیــف ده‌ك ـه‌ن‪ .‬له‌كاتێكــدا ه ـه‌ر خــودی م ـه‌ال له‌تیــف‬ ‫له‌الیــه‌ن گروپــه‌ ئیســامیه‌ ناســه‌له‌فیه‌كانه‌وه‌ شــێخێكی قه‌بوڵنه‌كــراوه‌‪.‬‬ ‫ئاخــر ئه‌گــه‌ر فه‌زیحه‌تــه‌ ئه‌خالقیه‌كانــی دیكــه‌ی پیاوانــی ئاینــی و منــداڵ و‬ ‫كه‌ســوكاره‌كانیان له‌كوردســتان له‌نــاو هۆڵــی دادگاكان یه‌كالیــی كرابانــه‌وه‌‬ ‫و رووپــۆش نه‌كرابــان‪ ،‬رێگاكانــی فه‌زیحــه‌ی ئه‌خالقــی بــۆ پیاوانــی ئاینــی‬ ‫و پێڕۆكردنــی كلتــووری دووژنــه‌و ســێژنه‌و چوارژنــه‌ به‌بیانــوی جۆراوجــۆر‬ ‫و له‌ســه‌ر حیســابی ژیانــی ژنانــی پێشــوویان‪ ،‬ته‌خــت نه‌ده‌بــوو‪ ،‬به‌ڵكــو‬ ‫ســه‌خت ده‌بــوو‪.‬‬ ‫الدانی ئه‌خالقی له‌ كلتووری ئيخوان و سه‌له‌فیه‌كاندا‬ ‫ئه‌گــه‌ر بگه‌ڕێینــه‌و ‌ه بــۆ مێــژووی الدانــی ئه‌خالقــی الی پیــاوه‌ ئاینیــه‌كان‪،‬‬ ‫چه‌ندیــن منوونـه‌ی دیــار له‌مێــژووی كــۆن و نوێــدا دێنـ ‌ه پێشــچاومان‪ .‬به‌هه‌مــان‬ ‫شــێوه‌ ئه‌گ ـه‌ر س ـه‌یری مێــژووی الدانــی سێكســی مامۆســتایان بكه‌یــن‪ ،‬دیســان‬ ‫چه‌ندیــن منوونه‌مــان هه‌یــه‌ وه‌ك ئیســتیغاللی سێكســی ســوخته‌و فه‌قێــكان‬ ‫له‌الیــه‌ن مامۆســتاكانیانه‌وه‌ له‌حوجــره‌ و مزگه‌وته‌كانــدا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌هــا ئیســتیغاللی سێكســی هه‌ندێــك مامۆســتا ل ـ ‌ه قوتابخان ـه‌و په‌یامنگــه‬ ‫و زانكۆكانــدا له‌به‌رانبـه‌ر پێدانــی منــره‌و نووســینه‌وه‌ی توێژینـه‌وه‌ كـه‌ هه‌میشـه‌‬ ‫وه‌ك چه‌كێــك بــۆ ده‌ســته‌مۆكردنی سێكســی خوێنــدكاران به‌كارهاتــووه‌‪.‬‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ئه‌و مه‌الیه‌ به‌جۆرێك بوو‪،‬‬ ‫الی هه‌ندێك بوو بوو‬ ‫به‌ ره‌مزی دژایه‌تیكردنی‬ ‫جوانی و خۆشه‌ویستی‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت عه‌شقی خوایی‬ ‫ئه‌هلی ته‌سه‌وفیشی ره‌ت‬ ‫ده‌كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫كه‌چی هه‌ر ئه‌و پیاوه‌ كه‌وته‌‬ ‫داوی خۆشه‌ویستییه‌وه‌‬ ‫و سه‌رباری ئه‌وه‌ی‬ ‫مه‌عشوقه‌كه‌ی هاوسه‌ری‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬یان خۆی ژنی‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬كه‌چی گوێی به‌وه‌‬ ‫نه‌دا و الیدا‪ ،‬الدانێك كردی‬ ‫به‌داوی قسه‌كانی پێشرتی‬ ‫خۆیه‌وه‌ دژ به‌ خۆشه‌ویستی‪،‬‬ ‫له‌واعیزه‌وه‌ كردی به‌‬ ‫مامۆستای (عه‌شق و‬ ‫جوانی)‪ ،‬ئه‌مام به‌شێوازێكی‬ ‫ناشه‌رعی‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫زۆرجاریــش به‌هــۆی پێگــه‌ی ئاینــی پیاوانــی دیــن و ده‌ســتوه‌ردانی به‌رپرســانی سیاســی و ســوڵحی عه‌شــایه‌ری و حیزبــه‌و ‌ه‬ ‫دیارده‌یه‌كــه‌ تــا ئێســتا بــه‌ داپــۆرشاوی ماوه‌تــه‌وه‌‪ ،‬هــه‌روه‌ك داپۆشــینی فه‌زیحه‌تــه‌ سێكســیه‌كه‌ی مــه‌ال ناهه‌ولێریه‌كــه‌ی‬ ‫دانیشــتووی هه‌ولێــر كـ ‌ه سـه‌ر بـ ‌ه حیزبێكــی ئیخوانــی كوردســتانه‌‪ .‬بـه‌اڵم جێگـه‌ی دڵخۆشــيیه‌‪ ،‬ئه‌مــڕۆ به‌هــۆی میدیــاو هۆكاره‌كانــی‬ ‫په‌یوه‌ندیكردن ـه‌وه‌ خه‌ریك ـه‌ ئ ـه‌و ســكاندااڵنه‌ش ل ـه‌ تاریك ـه‌وه‌ ده‌هێرنێن ـه‌ ب ـه‌ر رۆشــنایی و چیــر ب ـه‌ نهێنــی نامێنن ـه‌وه‌‪.‬‬ ‫چیرۆكی رۆمانسی فه‌قیهی ئیخوان (یوسف قه‌رزاوی) و شوێنكه‌وتووانی رێبازی برایاىن موسوڵامن‬ ‫جێگــه‌ی ســه‌رنجه‌ له‌مێــژووی هاوچه‌رخــی ئیســامدا زۆربــه‌ی ئــه‌و پیــاوه‌ ئاینیانــه‌ی ســكانداڵی رۆمانســی و سێكســییان‬ ‫له‌الیــه‌ن خه‌ڵكــه‌وه‌ كه‌شــف بــووه‌‪ ،‬یــان بــوون به‌ته‌ڵــه‌ی كامێــراكان و ئامێره‌كانــی تۆماركردنــی ده‌نــگ و هۆكاره‌كانــی‬ ‫په‌یوه‌ندیكردنــه‌وه‌‪ ،‬ســه‌ربه‌ گروپــی ئیخوانوملوســلیمین وســه‌له‌فیه‌ت بــوون‪ .‬دیارتریــن منوونــه‌ی ئابڕووچوونــه‌ رۆمانســیه‌كانی‬ ‫ئیخــوان‌ چیرۆكــی عاشــقبوونی واعیــزی گـه‌وره‌ی ده‌سـه‌اڵتدارانی جیهانــی عه‌ره‌بــی و ئیســامی و بانگخــواز و فه‌قیهــی سـه‌رده‌می‬ ‫ئیخوانوملوســلیمین (یوســف قه‌رزاوی)یــه‌ به‌جوانــی (أســاء بــن قــادة‌)ی جه‌زایــری له‌كاتێكــدا یوســوف قــه‌رزاوی (‪ )60‬ســاڵ‬ ‫له‌كچه‌كــه‌ گه‌وره‌تربــوو‪ .‬عه‌شــقی ئه‌ســاخان به‌جۆرێــك گــڕی له‌قــه‌رزاوی به‌ردابــوو‪ ،‬قه‌ســیده‌یه‌كی (‪ )75‬به‌یتــی نووســی و‬ ‫وازی له‌خانه‌واده‌كه‌یشــی نه‌هێنــا تامــاره‌ی كــرد‪ ،‬كه‌چــی دوایــی لێیشــی جیــا بــووه‌وه‌‪.‬‬ ‫جه‌نابــی ق ـه‌رزاوی جگ ـه‌ ل ـه‌وه‌ی نه‌یتوانــی ئه‌ســاخان له‌ژیانــی هاوس ـه‌ریاندا به‌خت ـه‌وه‌‌ر بــكات‪ ،‬به‌ڵكــو ل ـه‌دوای ته‌اڵقدانیشــی‬ ‫ل ـه‌ نووســینه‌وه‌ی بیره‌وه‌ریه‌كانیــدا زوڵمــی لێكــرد‪ ،‬ب ـه‌اڵم نه‌یتوانــی گڕتێبه‌ربوونه‌ك ـه‌ی خــۆی بشــارێته‌وه‌‪ ،‬پاشــان (ئه‌ســا خــان)‬ ‫كـه‌ ئێســتا دكتــۆرای هه‌یـه‌ راســتیه‌كانی دركانــد و زیاتــر شــێخی قـه‌رزاوی فـه‌زح كــرد‪.‬‬ ‫ه ـه‌ر س ـه‌باره‌ت به‌الدانــی سێكســی له‌نــاو (ئیخوانوملوســلیمین – برایانــی موســوڵامن)دا ك ـه‌ (یه‌كگرتــووی ئیســامی كوردســتان)‬ ‫لقێكـه‌ لـه‌وان‪( ،‬خالیــد ئه‌لبـه‌ڕڕی) لـه‌ كتێبه‌كه‌یــدا (الدنیــا أجمــل مــن الجنـة‌ – دونیــا لـه‌ به‌هه‌شــت جوانــره‌) له‌میانــی باســكردنی‬ ‫ژیاننامــه‌ی خۆیــدا له‌نــاو (الجامعــة‌ اإلســامیة‌)ی میــری دا كــه‌ هه‌ڵگــری ئایدۆلۆژیــای ئیخوانوملوســلیمینه و‌كۆمه‌ڵه‌یه‌كــی‬ ‫جیهاديــه‌‪ ،‬بــاس له‌چه‌نــد مه‌ســه‌له‌یه‌كی الدانــی سێكســی و هه‌ڵوێســتی كۆمه‌ڵه‌كه‌یــان ده‌كات‪.‬‬ ‫ئ ـه‌و ب ـه‌ر ل ـه‌ قس ـه‌كردن ل ـه‌ الدانــی سێكســی له‌نــاو كۆمه‌ڵ ـه‌ ئیســامیه‌كه‌یاندا‪ ،‬هێــا ب ـه‌وه‌ ده‌كات ل ـه‌ده‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌كه‌یانــدا‬ ‫ب ـرا موســوڵامنه‌كانی زۆر دڵڕقبــوون ب ‌هرامب ـه‌ر ب ـه‌ س ـه‌رپێچی سێكســی‪ ،‬ئ ـه‌و ده‌ڵێــت‪ :‬جارێكیــان هه‌واڵــی ئه‌وه‌یــان پێگه‌یشــت‬ ‫دوو گه‌نجــی مه‌ســیحی ســێكس له‌گ ـه‌ڵ دوو كچــی موســوڵامنی موحه‌ججه‌ب ـه‌دا ده‌ك ـه‌ن ك ـه‌ باوكیــان ل ـه‌ ســعودیه‌ كاری ده‌كــرد‪،‬‬ ‫بۆیــه‌ براكانــی له‌كۆمه‌ڵــه‌ی ئیســامی ئــه‌م رووداوه‌یــان پــێ قــوت ناچێــت و یه‌كێــك لــه‌ گه‌نجــه‌كان ده‌كــوژن و گوێچكــه‌ی‬ ‫گه‌نجه‌ك ـه‌ی دیك ـه‌ ده‌بــڕن و پشتیشــی ده‌شــكێنن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌هــا ئه‌لبــه‌ڕڕی بــاس لــه‌وه‌ ده‌كات براكانــی له‌نــاو كۆمه‌ڵــه‌ ئیخوانیــه‌ جیهادیه‌كه‌یانــدا بیســتوویانه‌ ئافره‌تێــك خیانــه‌ت‬ ‫لــه‌ هاوســه‌ره‌كه‌ی ده‌كات‪ ،‬بۆیــه‌ رۆیشــتوون ئافره‌ته‌كــه‌و مێرده‌كه‌یــان بردووه‌تــه‌ ده‌ره‌وه‌ی ماڵــه‌وه‌و به‌زه‌نجیــر لێیانــداون‪.‬‬ ‫سـه‌باره‌ت بـه‌و برایانه‌یــان كـه‌ لــه رووی سێكســییه‌وه‌ نێربــازو شــاز بــوون‪ ،‬خالیــد ئه‌لبـه‌ڕڕی ده‌ڵێــت‪ :‬بـه‌ر لـه‌وه‌ی بچێتـه‌ كۆلێــژی‬ ‫پزیشــكی به‌چــاوی خــۆی بینیویه‌تــی كۆمه‌ڵێــك ل ـه‌ ئه‌ندامانــی كۆمه‌ڵــی ئیســامی میــری له‌برایه‌كــی موســوڵامنی خۆیانــداوه‪‌،‬‬ ‫چونكــه‌ الدانــی سێكســی هه‌بــووه‌ و لــه‌ڕووی سێكســیه‌وه‌ نێربــازو شــاز‌ بــووه‌‪ ،‬به‌بــێ ئــه‌وه‌ی یــه‌ك به‌ڵگه‌یــان له‌ســه‌ری‬ ‫هه‌بێــت‪ ،‬به‌ڵكــو ته‌نهــا ده‌نگــۆی ئه‌وه‌یــان پێگه‌یشــتووه‌ ئ ـه‌و برایه‌یــان هه‌وڵیــداوه‌ له‌نــاو مزگ ـه‌وت ســێكس‬ ‫له‌گــه‌ڵ برایه‌كــی بچووكیانــدا بــكات‪ ،‬براكه‌یشــیان هه‌ڵهاتــووه‌و به‌براكانــی دیكــه‌ی‬ ‫له‌كۆمه‌ڵــه‌ ئیســامیه‌كه‌ی گوتــووه‌‪.‬‬ ‫ئـه‌م رووداوه‌ خالیــد توشــی شــۆك ده‌كات‪ ،‬چونكـه‌ تــا ئـه‌و ســاته‌ وه‌هــای زانیــوه‌‬ ‫له‌نــاو كۆمه‌ڵه‌یه‌كدایــه‌ وه‌ك مه‌الئیكــه‌‪ ،‬یــان فریشــته‌ وه‌هــان و بــه‌ نــه‌وه‌ی‬ ‫یه‌كه‌مــی ئیامنــداران ده‌شــوبهێت كــه‌ "ســه‌ید قوتــب"ی تیۆریســیتی بیــری‬ ‫ئیخوانــی و جیهــادی نــاوی نــاون (نه‌وه‌یه‌كــی قورئانــی كه‌موێنــه‌)‪.‬‬ ‫كه‌خالیــد زیاتــر بــه‌ رووداوه‌كــه‌ كاریگــه‌ر ده‌بێــت‪ ،‬زیاتــر ده‌حه‌په‌ســێت تــا‬ ‫ئــه‌و كاتــه‌ی له‌مزگــه‌وت برایه‌كــی موســوڵامنی پێــی ده‌ڵێــت‪ :‬خــۆ كۆمه‌ڵگــه‌ی‬ ‫‪23‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ئیســامی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــی فریشــته‌ ئاســا نییــه‌‪ ،‬ته‌نانــه‌ت یارانــی په‌یامبه‌ریــش كه‌ســانێكیان تێــدا بــووه‌ زینایــان‬ ‫كــردووه‌‪ ،‬بۆیـه‌ خــوا سـزای (حـه‌ددی زینــای) دانــاوه‌‪ ،‬ئه‌گـه‌ر خــودا بیزانیبــا كۆمه‌ڵگـه‌ی ئیســامی كه‌ســانێكی نێربازیــان‬ ‫تێــدا نیی ـه‌‪ ،‬س ـزای نێربــازی دیــاری نه‌ده‌كــرد‪.‬‬ ‫بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ی زیاتــر خالیــد توشــی سه‌رســوڕمان ده‌كات ئه‌وه‌یــه‌ له‌كۆتایــی ســاڵی یه‌كه‌مــی خوێندنیــدا له‌كۆلێــژی‬ ‫پزیشــكی هه‌واڵــی ئــه‌وه‌ بــاو ده‌بێتــه‌وه‌ خــاوه‌ن زه‌نجیره‌كــه‌ی هاوڕێــی یــان ئــه‌و زه‌نجیــر به‌ده‌ســته‌ی كــه‌ له‌نــاو‬ ‫كۆمه‌ڵــه‌ ئیخوانیه‌كه‌یانــدا خه‌ڵكــی فێــری ئه‌خــاق كــردووه‌‪ ،‬بــه‌ تۆمه‌تــی الدان له‌ئــاداب یــان نێربــازی ده‌ســتگیر‬ ‫كــراوه‌‪ .‬كه‌چــی خالیــد وه‌ك ئیســامیه‌كانی ئێســتاو مه‌ســه‌له‌كه‌ی دكتــۆر عه‌بدوللـــه‌تیف نكۆڵــی لــه رووداوه‌كــه‌‬ ‫ده‌كات و پاســاوی ئــه‌وه‌ ده‌هێنێتــه‌وه‌ ره‌نگــه‌ لــه‌و رێگه‌یــه‌وه‌ پۆلیــس بیه‌وێــت ناوبانگــی كۆمه‌ڵه‌كه‌یــان بشــێوێنێت‪.‬‬ ‫پاســاوه‌كه‌ی خالیــد به‌مجــۆره‌ ده‌مێنێتــه‌وه‌ تــا ئــه‌و كاتــه‌ی هه‌ندێــك له‌دراوســێكانی گه‌نجــه‌ زه‌نجیــر به‌ده‌ســته‌كه‌ی‬ ‫هاوڕێــی به‌یه‌كێــك له‌برایانیــان له‌نــاو كۆمه‌ڵه‌كــه‌ ده‌ڵێــن كاكــی زه‌نجیــر به‌ده‌ســت داوای ئه‌نجامدانــی نێربــازی‬ ‫لێكــردوون و هه‌ندێــك جــار ئ ـه‌و كاره‌یشــی ل ـه‌ یانه‌ك ـه‌ی خــوار مزگ ـه‌وت كــردووه‌‪.‬‬ ‫ئیــدی دوای لێكۆڵین ـه‌وه‌ له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌و برای ـه‌دا له‌الی ـه‌ن برایه‌كــی ئیخوانــی گه‌وره‌تریان ـه‌وه‌ ب ـرای زه‌نجیــر به‌ده‌ســت دان‬ ‫به‌كه‌تنه‌كانیــدا ده‌نێــت و خالیدیــش وه‌ك گه‌واهیــده‌ر گــوێ له‌دانپێدانان ـه‌كان ده‌گرێــت‪.‬‬ ‫له‌هه‌مــووی ســه‌یرتر ئه‌وه‌یــه‌ برایانــی كۆمه‌ڵه‌كــه‌ به‌شــێوه‌یه‌كی عه‌ملانیانــه‌ مامه‌ڵــه‌ له‌گــه‌ڵ دۆســیه‌ی‬ ‫زه‌نجیربه‌ده‌ســته‌كه‌دا ده‌كــه‌ن و ده‌یبــه‌ن بــۆ پزیشــكی ده‌روونــی نــه‌ك به‌پێــی ئیســام به‌ردبارانــی بكــه‌ن‪ .‬به‌ڵكــو‬ ‫ه ـه‌روه‌ك حیــزب و گروپ ـه‌ ئیســامیه‌كان داوای جێبه‌جێكردنــی حوكمــی ش ـه‌رع به‌س ـه‌ر خه‌ڵكــی ره‌شــوڕوتدا ده‌ك ـه‌ن و‬ ‫بۆخۆیــان حوكمــه‌كان به‌ســه‌ر خۆیانــدا جێبه‌جــێ ناكــه‌ن‪ ،‬به‌ڵكــو په‌نــا بــۆ یاســا عه‌ملانیــه‌كان و ســوڵحی عه‌شــایه‌ری‬ ‫ده‌ب ـه‌ن چونك ـه‌ ئه‌هوه‌نــرن‪ ،‬به‌مه‌یــش به‌پێــی ئ ـه‌م ده‌ق ـه‌ قورئانیان ـه‌ " َو َم ـ ْن لَ ـ ْم يَ ْح ُك ـ ْم بِ َــا أَنْ ـ َز َل اللَّ ـ ُه فَأُولَ ِئـ َـك ُه ـ ُم‬ ‫الْكَا ِفـ ُرونَ"‪ .‬املائــدة(‪َ " .)44‬و َمـ ْن لَـ ْم يَ ْح ُكـ ْم بِ َــا أَنْـ َز َل اللَّـ ُه فَأُولَ ِئـ َـك ُهـ ُم الظَّالِ ُمــونَ" املائــدة(‪َ " . )45‬و َمـ ْن لَـ ْم يَ ْح ُكـ ْم بِ َــا أَنْ َز َل‬ ‫اللَّـ ُه فَأُولَ ِئـ َـك ُهـ ُم الْف ِ‬ ‫َاسـقُو َن "‪ .‬املائــدة(‪ .)47‬ده‌بنـه‌ كافــر و ســته‌مكار و فاســیق‪ ،‬چونكـ ‌ه حوكمــی خــوا ره‌ت ده‌كه‌نـه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌یــش به‌شــێك ‌ه لــه‌ دووڕووی ئیســامی سیاســی و هه‌ندێــك كه‌ســایه‌تیه‌ ئیســامیه‌كان كــه‌ داوای جێبه‌جێكردنــی‬ ‫حوكمه‌كانــی شــه‌ریعه‌ت به‌ســه‌ر خه‌ڵكــی ره‌شــوڕوتدا ده‌كــه‌ن‪ ،‬كه‌چــی به‌ســه‌ر خۆیانــدا جێبه‌جێــی ناكــه‌ن‪ .‬ئه‌وه‌تــا‬ ‫وعه‌بدوللـــه‌تیف ســه‌له‌فی كه‌بــڕوای به‌شــه‌ریعه‌تی ئیســام و حوكمه‌كانیه‌تــی و پاڵپشــتی جێبه‌جێكردنیانــه‌‪ ،‬بــۆ‬ ‫فه‌زیحه‌ته‌كــه‌ی په‌نــای بــۆ ســوڵحی عه‌شــایه‌ری بــردووه‌‪ ،‬نــه‌ك شــه‌ریعه‌تی خــودا‪.‬‬ ‫ده‌ستدرێژی سێكسی بانگخوازی سه‌له‌فی وه‌هابی (فه‌یحان ئه‌لغامیدی) بۆ سه‌ر كچه‌كه‌ی‬ ‫ســاڵی ‪ 2001‬بانگخــوازی س ـه‌له‌فی وه‌هابــی شــێخ (فه‌یحــان ئه‌لغامیــدی) ده‌ســتدرێژی سێكســی كــرده‌ س ـه‌ر كچ ـه‌ (‪)5‬‬ ‫ســااڵنه‌كه‌ی‪ .‬ســه‌ره‌ڕای ئــه‌وه‌ش توندوتیــژی جه‌ســته‌یی به‌رانبــه‌ری كردبــوو‪ ،‬به‌چه‌ندیــن شــێوه‌ بــه‌ كێبڵــی كاره‌بایــی‬ ‫و گۆچــان و قامچــی ســزای دابــوو‪ ،‬به‌جۆرێــك به‌پێــی لێدوانــه‌ ســه‌ره‌تاییه‌كانی هاوســه‌ره‌كه‌ی غامیــدی‪ ،‬منداڵه‌كــه‌‬ ‫تاگه‌یه‌ندراوه‌ت ـه‌وه‌ نه‌خۆشــخانه‌ كۆمــی دڕا بــوو‪ ،‬كاس ـه‌ی س ـه‌ر و په‌راســووی و ده‌ســتی چه‌پــی شــكابوون و چه‌ندیــن‬ ‫برینــی پێــوه‌ بــووه‌و نینۆكێكیشــی ده‌رهێندرابــوو‪.‬‬ ‫هه‌روه‌هــا له‌نــاو نه‌خۆشــخانه‌ (ره‌نــدا ئه‌لكلێــب) كــه‌ له‌به‌شــی خزمه‌تگــوزاری‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تــی نه‌خۆشــخانه‌كه‌ كاری كــردووه‌ گوتوویه‌تــی كچه‌كــه‌‬ ‫له‌هه‌مــوو الیه‌كــه‌وه‌ توشــی ده‌ســتدرێژی بووه‌تــه‌وه‌‪.‬‬ ‫لــه‌دوای ئــه‌و لێدوانانــه‌وه‌ ئیــر له‌ســه‌عودیه‌ هه‌وڵــی په‌رده‌پۆشــكردنی‬ ‫رووداوه‌كــه‌ دراو لــه‌ رێگــه‌ی كه‌ناڵه‌كانــی (العربیــة‌) و (‪)mbc‬و كــ ‌ه‬ ‫هه‌ردوكیــان س ـه‌عودین و هه‌روه‌هــا لــه‌رێگ ـه‌ی قس ـه‌ی بانگخــوازو پیاوانــی‬ ‫ئاینیــه‌وه‌ رووداوه‌كــه‌ بچووككرایــه‌وه‌ و هه‌رهه‌مــووی له‌مه‌ســه‌له‌ی‬ ‫توندوتیــژی خێزانــی و هه‌ڵــه‌ په‌روه‌رده‌كردنــی منداڵه‌كــه‌ له‌الیــه‌ن شــێخ‬ ‫‪24‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫فه‌یحانــه‌وه‌ كــۆ كرایــه‌وه‌‪ .‬دادگاش ته‌نهــا ماوه‌یــه‌ك بانگخــوازه‌ ســه‌له‌فیه‌كه‌ی ده‌ســتگیر كــردو پاشــان به‌پێدانــی بڕێــك پــاره‌‬ ‫لێــی خــۆش بــوو‪.‬‬ ‫ئ ـه‌م رووداوه‌‪ ،‬رێــك رووداوه‌ك ـه‌ی شــێخ عه‌بدوللـ ـه‌تیف س ـه‌له‌فیامن بیــر ده‌هێنێت ـه‌وه‌ ك ـه‌ چــۆن هه‌وڵــدرا ل ـه‌ رێگ ـه‌ی چه‌نــد‬ ‫كه‌نــاڵ و چه‌نــد ده‌ســتگه‌یه‌كی میدیایــی و یــه‌ك دوو هونه‌رمه‌نــد و جنێوفرۆشــه‌كانی ســه‌ر به‌ســه‌له‌فیه‌ت و حیزبــه‌‬ ‫ئیســامیه‌كانه‌وه‌ به‌الڕێــدا ده‌برێــت‪.‬‬ ‫له‌هه‌مــووی ســه‌یرتر لــه‌ رووداوه‌كــه‌ی فه‌یحــان ئه‌لغامیــدی دا ئــه‌وه‌ بــوو راپۆرتێكــی شــه‌رعی ئاماده‌كــرا‪ ،‬لــه‌ راپۆرته‌كــه‌دا‬ ‫بــاس لــه‌وه‌ كــرا‌ كچه‌كــه‌ی فه‌یحــان كچێنــی له‌ده‌ســت نــه‌داوه‌‪ ،‬كه‌چــی ئه‌وه‌یــان فه‌رامــۆش كردبــوو دایكه‌كــه‌ گوتبــوى‬ ‫كچه‌كــه‌م كۆمــی دڕاوه‌ !‪ .‬دواتــر كــێ ده‌ڵێــت ورده‌كاریه‌كانــی ئــه‌و راپۆرتــه‌ راســن و له‌پێنــاو پاراســتنی شــكۆی وه‌هابــی و‬ ‫ســه‌له‌فیه‌كان چاوپۆشــی لــه‌ حه‌قیقه‌تــه‌كان نه‌كــردووه‌‪ .‬جێگــه‌ی باســه‌ لــه‌دوای ماوه‌یــه‌ك مانــه‌وه‌ی له‌نه‌خۆشــخانه‌ كچــه‌‬ ‫قوربانیه‌كــه‌ی شــێخ فه‌یحــان گیانــی له‌ده‌ســتدا‪.‬‬ ‫ماوه‌تــه‌وه‌ بڵێیــن‪ :‬ئــه‌و منوونانــه‌ی باســان كــردن‪ ،‬به‌شــێكی كــه‌م بــوون له‌الدانــی سێكســی و به‌دره‌وشــتی هه‌ندێــك لــه‌‬ ‫پیــاوه‌ ئاینیــه‌كان‪ ،‬ده‌نــا ده‌یــان منوونــه‌ی دیكــه‌ هــه‌ن و ره‌نگــه‌ تیشــكیان نه‌خرابێتــه‌ ســه‌ر‪ .‬هه‌روه‌هــا له‌بیرمــان نه‌چێــت‬ ‫ئێســتا ســه‌عودیه‌ كــه‌ حوكمــی پیــاوه‌ ئاینیه‌كانــی ســه‌ربه‌ ره‌وتــی ســه‌له‌فیه‌تی وه‌هابــی تێــدا بــه‌ركاره‌ زۆرتریــن دیــارده‌ی‬ ‫ده‌ســتدرێژی سێكســی والدان له‌ره‌وشــت و به‌هــا ئاینــی و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانــی تێدایــه‌‪ .‬به‌پێــی لێكۆڵینه‌وه‌یــه‌ك كــه‌ رۆژنامــه‌ی‬ ‫(الریــاض)ی ســه‌عودی ســاڵی ‪ 2014‬بــاوی كردووه‌تــه‌وه‌ لــه‌ شانشــنینی عه‌ره‌بــی ســه‌عودی له‌نێــوان ‪ 4‬منداڵــدا یه‌كێكیــان‬ ‫رووبــه‌ڕووی ده‌ســتدرێژی سێكســی ده‌بێتــه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌هــا (مونیــره‌ عه‌بدولره‌حــان) له‌لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كیــدا ده‌ریخســتووه‌ ‪.49‬‬ ‫‪ % 23‬له‌نــاو ئــه‌و مندااڵنــه‌ی كــه‌ لــه‌ ته‌مه‌نــی ‪ 14‬ســاڵیدان تووشــی ده‌ســتدرێژی سێكســی بوونه‌تــه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪25‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫هه‌روه‌هــا له‌نــاو داعشــدا ك ـه‌ س ـه‌ر ب ـه‌ س ـه‌له‌فیه‌تی جیهادیــن س ـه‌دان منوون ـه‌ی الدان و ده‌ســتدرێژی سێكســی له‌ژێــر چه‌مك ـ ‌ه‬ ‫شــه‌رعیه‌كاندا پێــڕۆ ده‌كرێــت به‌جۆرێــك دژ به‌هه‌مــوو به‌هایه‌كــی مرۆڤایه‌تیــن‪ .‬بۆیــه‌ پێویســت بــه‌وه‌ نــاكات پاســاویان بــۆ‬ ‫بهێندرێت ـه‌وه‌‪ ،‬ئاخــر ئه‌گ ـه‌ر له‌نــاو یارانــی په‌یامب ـه‌ری ئیســام كه‌ســێكی وه‌كــو (ماعــز بــن مالــك) هه‌بێــت و زینــای كردبێــت و‬ ‫دانــی پێدانابێــت‪ ،‬بــۆ ل ـه‌م س ـه‌رده‌مه‌دا ك ـه‌ ئیســامیه‌كان به‌س ـه‌رده‌می فیتن ـه‌و فه‌ســاد نــاوی ده‌ب ـه‌ن بانگخوازێــك یــان زانایه‌كــی‬ ‫ئیســامی یــان شــێخێىك س ـه‌له‌فی الدانێــك لــه‌ره‌وشــتیدا هه‌بێــت دانــی پێــدا نانێــت تــا له‌به‌رچــاوی خه‌ڵــك گه‌وره‌تربێــت ؟!‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫‪ -1‬الدنیا أجمل من الجنة – حكایة أصويل مرصي‪ ،‬خالد الربي ‪.57 – 53‬‬ ‫‪ -2‬بۆ دڵنیابوون له‌ زانیاریه‌كانی ناو بابه‌ته‌كه‌ ئه‌م لینكانه‌ بكه‌نه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪blog-post. html/04/2013/http://loweregypt. blogspot. com -3‬‬ ‫‪https://www. youtube. com/watch?v=d49zJLPRIjg -4‬‬ ‫‪https://www. youtube. com/watch?v=UlHXwkxFdMo -5‬‬ ‫‪69095=http://zeyamnews. net/?p -6‬‬ ‫‪9197=http://www. ahl-alquran. com/arabic/show_article. php?main_id -7‬‬ ‫‪63142=http://www. echoroukonline. com/ara/?news -8‬‬ ‫‪html#. VxohIflTLIU .5520_blog-post/06/2012/http://coptic-life. blogspot. com -9‬‬ ‫‪https://www.youtube. com/watch?v=UlHXwkxFdMo -10‬‬ ‫‪https://www. youtube. com/watch?v=d49zJLPRIjg -11‬‬ ‫‪-808378/https://arabic. rt. com/news -12‬‬

‫‪26‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫كۆچكردن‬ ‫بەرەو مەملەكـەىت‬ ‫ئاسـامن‬

‫مه‌ترسی‬ ‫هه‌ژموونی‬ ‫جیهانبینی‬ ‫سه‌له‌فگه‌را‬ ‫له‌ سه‌رده‌می‬ ‫قه‌یراندا‬ ‫د‪.‬حەيدەر لەشكرى‬ ‫‪27‬‬

‫قه‌یرانی‬

‫سیســتمی حوکمڕانــی لــە کوردســتان‪ ،‬لــە‬ ‫هــەردوو ئاســتی کردەکــی و گوتــاردا و‬ ‫ئ ـه‌و پاشــاگه‌ردانییه‌ی شــوناس به‌خۆی ـه‌وه‌ ده‌یبینــێ‪ ،‬وا بــە ســانایی بەســەر‬ ‫کۆمەڵــی کوردیــدا تێناپــەڕێ‪ ،‬نــەک لــەو بەرئەنجامــە هەنووکەییانــەی‪ ،‬كه‌ دیار‬ ‫و بیــراون و رۆژانـه‌ ئه‌زموونیــان ده‌كه‌یــن‪ ،‬بەڵکــو لــەو ئاکامــە نادیارانەشــی‪،‬‬ ‫كــه‌ پەیوەســن بــە خــۆ پێناســەکردنەوەی مرۆڤــەکان لــە نێــو سیســتمێکی‬ ‫ئــاوادا‪ ،‬كــه‌ چاره‌نووســه‌كه‌ی بــ ‌ه ره‌شــی وێناده‌كــرێ و بێئومێــدی بۆتــه‌‬ ‫ناونيشــاىن خــوازراوى ناســنامه‌‪ ،‬لـه‌ ئاســتى تــاك و لـه‌ ئاســتى ده‌ســته‌جه‌معيدا‪.‬‬ ‫زۆر لــەو بەهايانــەى سيســتمى حوكمــڕاىن كــوردى بانگەشــەى ئــەوەى‬ ‫دەكــرد‪ ،‬اليــەىن كــەم لــە دوتوێــى گوتــاردا‪ ،‬كۆڵەگــەى ســەرەىك ئــەون؛ وه‌ك‬ ‫هاواڵتيبــوون‪ ،‬ئاســايىش كۆمه‌اڵیه‌تــی‪ ،‬مەدەنيبــوون‪ ،‬دميوكــراىس‪ ...‬هتــد‪،‬‬ ‫نــەك هــەر بێبەهــا بــوون و بێبه‌هــا ده‌كرێــن‪ ،‬بەڵكــو رەوايــەىت بەكارهێنانــە‬ ‫گوتارييەكەيــان و گونجــان و نەگونجــاىن كۆمەاڵيەتييەكەشــيان كه‌وتۆت ـه‌ ژێــر‬ ‫پرســياره‌وه‌‪ .‬دەركــەوت هێشــتا بونيــادى حوكمـڕاىن و ئــەو گوتــارەى بەرهەمــى‬ ‫دەهێنــێ‪ ،‬ســنوربەندە بــە كــردە و چەمكــە خێڵگــەرا – حزبگەراييــەكان و‬ ‫نه‌يتوانيــوە تێىپەڕێنــێ‪ .‬بۆيــە لــە ســادەترين بەريەككەوتنــدا هەژمــون‬ ‫دەكەنــەوە ســەر كــردەى تــاك و كــۆ‪ .‬زيندووبوونــەوەى بەردەوامــى ئــەم‬ ‫قــەوارە تەقليدييانــە‪ ،‬لەگــەڵ هــەر قەيرانێــى وجوديانــە‪ ،‬جێــگا بــۆ هەمــوو‬ ‫قــەوارەى تــرى‪ ،‬وەهــم ئامێــزى بەنــاو مۆدێــرن ناهێڵێتــەوە و بــە ئاســاىن هــەر‬ ‫اليــەن و كەســێك كەوشــەىن ئــەو «هــۆز – حــزب»ەى خــۆى تێدابينيوەتــەوە‬ ‫دەكاتــەوە ماڵەكــەى خــۆى‪.‬‬ ‫مه‌ترســی ئــه‌م قه‌یرانــه‌ی ئه‌مجــاره‌ له‌وه‌دایــه‌ په‌رچه‌گوتــاری‬ ‫له‌به‌رامبــه‌ردا به‌رهه‌مهێــراوه‌ و له‌الیــه‌ن گروپه‌كانــی فشــاره‌وه‌‪،‬‬ ‫شوناســی كۆمه‌اڵیه‌تــی بــۆ دروســتكراوه‌ و له‌سه‌رده‌ســتی میدیایه‌كــی بــێ‬ ‫پاشــخانێكی مه‌عریفییــه‌وه‌ رۆژانــه‌ بــره‌وی پــێ ده‌درێ و وه‌ك ناســنامه‌ی‬ ‫ویس ـراو و خــوازراو به‌رجه‌ســته‌ده‌كرێ‪ .‬كاتێکیــش‪ ،‬بــە قەولــی سۆســیۆلۆگی‬ ‫فەڕەنســایی پییــر بۆردیــۆ‪ ،‬میدیــا هیــچ بەرپرســیارێتیەک هەڵناگــرێ و بــە‬ ‫پێــی سیاســەتی خــۆی زانیــاری دەشــارێتەوە یــان کەشــفی دەکات‪ ،‬یــان‬ ‫تەنیــا ئــەو زانیارييانــە دەخاتــەڕوو‪ ،‬کــە بــاوە و کــۆی دەزگا راگەیاندنــەکان‬ ‫لــە چوارچێــوەی گەمــەی ئاوێنــە تیشــکدەرەوەکان‪ ،‬باســی دەکــەن‪ ،‬ئــەوا‬ ‫بــەم کارەیــان رێگــە بــۆ بینــەران خــۆش دەکــەن لــە حەقیقەتــی رووداوەکان‬ ‫داببڕێــن و ببنــە خــاوەن عەقڵییەتــی داخـراو و کورتبیــن‪ .‬ئیــر نابەرپرســیارێتی‬ ‫دەبێتــە ناونیشــانی کەناڵــەکان‪ ،‬چونکــە ئــەوان‪ ،‬بینەرانــی خۆشەویســتامن‪،‬‬ ‫خۆیــان بــۆ گرنگــە نــەک تــۆ؛ لەبــری ئــەوەی پرســیارت ال دروســت بــکات‬ ‫لــە خشــتەت دەبــات و بــە بیرکردنــەوە مانــدووت نــاکات! خــۆ کەناڵەکانــی‬ ‫ئێمــە لــە نەبیرناوترینیــان بــۆ پڕبینەرترینیــان‪ .‬ئەگــەر جیاوازییــەک هەبــێ‬ ‫جیاوازیــی تەکنیکــی و توانــا مادییەکان ـه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رنــا هه‌موویــان‪ ،‬ب ـه‌ شــێوازی‬ ‫هه‌مه‌چه‌شــن هاوئامانجــن‪ ،‬گومــان دروســتكردن له‌الیــه‌ن تــاك‪ ،‬ته‌نانــه‌ت‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫کەناڵەکانی ئێمە لە‬ ‫نەبیرناوترینیان بۆ‬ ‫پڕبینەرترینیان‪ .‬ئەگەر‬ ‫جیاوازییەک هەبێ‬ ‫جیاوازیی تەکنیکی و‬ ‫توانا مادییەکانه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رنا‬ ‫هه‌موویان‪ ،‬به‌ شێوازی‬ ‫هه‌مه‌چه‌شن هاوئامانجن‪،‬‬ ‫گومان دروستكردن له‌الیه‌ن‬ ‫تاك‪ ،‬ته‌نانه‌ت هێندێك‬ ‫جار له‌به‌رامبه‌ر به‌ خودی‬ ‫خۆیشی‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ته‌ماشای وتاری ئایینی‬ ‫بانگه‌وازخوازان بكه‌‪ ،‬به‌‬ ‫ئاشكرا ئه‌مه‌ی تێدا ده‌بینی؛‬ ‫ئایین وه‌ك ماڵێك بۆ پشودان‬ ‫و وه‌ك مه‌نزڵێكی ئارام ل ‌ه‬ ‫نێو پشێوییه‌ دونیاییه‌كان‬ ‫وێناده‌كرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫وتارانه‌ وروژێنه‌ر نه‌ماون و‬ ‫بانگه‌وازی جیهادی كرده‌كی‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬به‌ڵكو ده‌خوازن‬ ‫هێوربوونه‌وه‌ی باوه‌ڕییانه‌‬ ‫منایشبكه‌ن‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫هێندێــك جــار له‌به‌رامبــه‌ر بــه‌ خــودی خۆیشــی‪.‬‬ ‫کاتێــک بڕیــار و هەڵوێســت و کــردەی هێــزە بااڵدەســتەکاىن پانتایــی سیاســی‬ ‫بــێ جیــاوازی راده‌ی ده‌س ـه‌اڵتداری و بێده‌س ـه‌اڵتییان‪ ،‬مەترســیيان خســتۆتە‬ ‫ســەر نــەک هــەر بژێــوی رۆژانــە‪ ،‬بەڵکــو وجــودی مرۆڤانــەی تاکــەکان‪،‬‬ ‫ئــەوا بــەم كارەيــان رۆڵێکــی مەترســیداریان لــە تێکشــکاندنی هــەر جــۆرە‬ ‫کەســایەتیيەک هەبــووە‪ ،‬کــە پابەنــد بــێ بــەو ناســنامەیەی لــەو هەرێمــە‬ ‫هەبــووە و بــە حوكمــى بەيەكــەوە ژيــان – ئه‌گــه‌ر خه‌یاڵكراویــش بووبــێ‬ ‫لەنێــو خه‌یاڵدانــی كۆمه‌اڵیه‌تیــدا گەاڵڵــە بــووە‪ .‬هــەر ئەمــە ئــاوا «مرۆڤــى‬‫بــێ ئومێــد»ى كردۆتــە تايپێــى بــاوى مرۆڤبــوون‪.‬‬ ‫لــە کــۆی کاری سیاســی کوردیــدا‪ ،‬بــێ جیــاوازی نــاو و ئاڕاســتەکان‪ ،‬بــێ‬ ‫ئومێــدی هــەم وەک تاکتیکێکــی سیاســی بــەکار دەهێــرێ‪ ،‬هەمیــش لــە‬ ‫زەمینەیــی کۆمەاڵیەتیــدا بۆتــە دیــاردە‪ .‬ئەمــەش بــێ ئومێدكردنێكــە لەپێنــاو‬ ‫بەردەواميــدان بــە قەيرانگەلێــك‪ ،‬كــە لــە نێويانــدا دەتوانــێ اليەنگ ـراىن بــە‬ ‫تێگــەى ســياىس خــۆى رازى و پابەنــد بــكات‪ .‬واش لــە زەمينەكــە بــكات‬ ‫ئاســودەبوون تەنيــا لــە بەردەوامــى رەوىش بــاودا ببينێتــەوە‪ ،‬كــە ئەمــەش بــۆ‬ ‫جڤاكێــك كــە لــە ماوەيــەىك كەمــدا پێــى وابــوو‪ ،‬بۆتــە جڤاكێــى خۆشــگوزەران‬ ‫و هێشــتا لــەو خەونــەدا بــوو‪ ،‬پێيــان گــوت وانيــت‪ ،‬شــۆكێىك سۆســيۆ –‬ ‫دەرووىن دەســتەجەمعى لەگــەڵ خۆيــدا هێناو‪.‬ئه‌مــه‌ش پەرچەكــردارى‬ ‫كورتبينانــە بەرئەنجامــى بــووە؛ تووڕەبــوون و هاتنــە سەرشــەقام‪ ،‬كۆچكــردن‪..‬‬ ‫هتــد‪ .‬هەمــوو ئــەم كــردە كۆمەاڵيەتييانــە لەخۆدەرچــوون و گوزراشــتكردنە‬ ‫لــە نائومێدييەكــە‪.‬‬ ‫جڤــاىك نائومێــد جڤاكێــى بــێ ناســنامەيە و لــە هەمبــەر بــە تەحــەدا‬ ‫هزرييه‌كانــدا لەرزۆكــە‪ ،‬تايبــەت لــە حاڵــەىت تاكبوونــدا‪ .‬ئيــر هەاڵتــن باشــرين‬ ‫ئامــرازى مانەوەيــە لەنێــو ئــەم لەرزۆكييــه‌‪ .‬خۆحه‌شــاردان لــه‌ قه‌یــران‪ ،‬چ‬ ‫به‌بــێ ده‌نــگ بــوون‪ ،‬یانیــش هاواركردنــی بــێ ئومێدانــه‌‪ ،‬تــاك له‌رزۆكــر‬ ‫ده‌كات و به‌رده‌مبوونــی قه‌یرانــه‌ ژیانییه‌كانیــش پــر ده‌یكاتــه‌ كه‌ســی‬ ‫هه‌ســته‌كی و ب ـه‌ بڕیــاری س ـه‌رپێیانه‌ جه‌خــت ل ـه‌ بوونــی خــۆی ده‌كات ـه‌وه‌‪.‬‬ ‫دوو جــۆر هەاڵتــن لەمــەدا دەبيــرێ‪ ،‬هەاڵتــن بــۆ دەرەوە و هەاڵتــن بــۆ‬ ‫نــاوەوە‪ .‬لێــره‌وه‌ كۆچكــردن و هه‌ڵبژاردنــی ژیانــی په‌ناهه‌نده‌گییانــه‌‪،‬‬ ‫باشــرين منونــەى جــۆرى يەكەمــە و لــە گوتــاری رۆشــنبیریی و میدیایــی‬ ‫ئێمــەدا‪ ،‬خــراپ يــان بــاش‪ ،‬بايــى خــۆى بــاىس لێوەكــراوە‪ .‬بــەاڵم جــۆرى‬ ‫دووەميــان‪ ،‬كــە بــە بــڕواى ئێمــە مەترســيدارترە‪ ،‬چونكــە ناديــار و نەبيرناويــى‬ ‫لــە تايبەمتەندييەكانيــەىت‪ ،‬هەاڵتنــە لــە خــود‪ :‬ئــەو مرۆڤانــە کەناتوانــن‪ ،‬بــە‬ ‫هــەر هۆیــەک بــێ‪ ،‬کــۆچ بکــەن‪ ،‬کــۆچ دەبێتــە دیاردەیەکــی دەروونــی و‬ ‫لەنێوخۆیانــدا لــە هەندەرانێکــدا دەگەڕێــن تــا بيكەنــە ماڵى ئومێديــان‪ .‬ئەوەى‬ ‫كــە زوو درىك بــەم حاڵەتــە كــرد و بــە چانســێىك ئيشــكردىن خــۆى زاىن رەوىت‬ ‫ئايينيــە‪ .‬ته‌ماشــای وتــاری ئایینــی بانگه‌وازخــوازان بك ـه‌‪ ،‬ب ـه‌ ئاشــكرا ئه‌م ـه‌ی‬

‫دابڕان‬ ‫تێــدا ده‌بینــی؛ ئاییــن وه‌ك ماڵێــك بــۆ پشــودان و وه‌ك مه‌نزڵێكــی ئــارام ل ـ ‌ه‬ ‫نێــو پشــێوییه‌ دونیایی ـه‌كان وێناده‌كرێت ـه‌وه‌‪ .‬ئ ـه‌و وتاران ـه‌ وروژێن ـه‌ر نه‌مــاون‬ ‫و بانگــه‌وازی جیهــادی كرده‌كــی بكــه‌ن‪ ،‬به‌ڵكــو ده‌خــوازن هێوربوونــه‌وه‌ی‬ ‫باوه‌ڕییانــه‌ منایشــبكه‌ن‪.‬‬ ‫لــە راســتيدا ئــەو ئاڕاســتانەی دەتوانــن کاریگــەر بــن بەســەر مرۆڤــە‬ ‫نامۆبــووەکان‪ ،‬جگــە لــە ئایینیــەکان‪ ،‬ئەوانیــر بەتاڵبوونەتــەوە لــە هێــزی‬ ‫کێشــکردنی جەمــاوەر و گشــتاندنی تێــزە ئایديۆلۆژییەکانــی خۆیــان‪ ،‬بــە‬ ‫پێچەوانــەی باکــوور و رۆژئــاوا کــە پەکەکــە و پەیــەدە ‪ ،‬بــەدەر لــە رازيبوومنان‬ ‫يــان نەبوومنــان بــە تێزەكانيــان‪ ،‬تــا ئێســتا ئــەم هێزەیــان تێــدا مــاوە‪ .‬ئيــدى‬ ‫لــە رەوشــێکی ئــاوادا بزاوتــە الســارەکان نەشــومنا دەکــەن‪ ،‬چونکــە بــە ئاســانی‬ ‫دەتوانــن رۆڵــی رێکخســتنەوەی فــەوزا بــدەن یــان لــە میانــەی بەنامۆکردنــی‬ ‫تاکــەکان بەرامبــەر بــە سیســتمی بــاو و بێبەریکردنــی لــە هــەر پابەندییــەک‬ ‫بــەم سیســتمە‪ ،‬لــە نێــو گوتــاری خۆیــدا داڵدەیــان بــدەن‪.‬‬ ‫قســەکەرەکانی ئــه‌م بزاوتانــه‌‪ ،‬کەئــه‌وان پێیــان دەڵێــن بانگەوازخــواز‪،‬‬ ‫دەبــن بــە مەرجەعــی بــێ ئومێــدان و دەیانکەنــە ســەربازی ئامــادەی‬ ‫قۆناغــی کردەکیــی گوتارەکەیــان‪ .‬ئــه‌م بانگەوازکارانــه‌ بــە جەختکردنــەوە‬ ‫لەســەر حاڵەتــی ناجێگیــری لــە سیســتمی حوکمڕانــی و کــردەی سیاســيیدا‪،‬‬ ‫راســتەوخۆ و ناڕاســتەوخۆ‪ ،‬ئاخاوتنــی ئایینیانــە لەســەر ئــەم رەوشــە بــۆ‬ ‫خۆیــان قــۆرخ دەکــەن‪ .‬تــا ئێســتاش‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ی تێبینــی ك ـراوه‌‪ ،‬نــە سیســتم و‬ ‫نــە کارا سیاســییەکانیش ئــەم قۆرخکردنەیــان بــۆ گرنــگ نەبــووە و نییــە و‬ ‫نەكراوەتــە بابــەت‪ .‬لێهاتوويــى ئەوانيــش لــە ئاراســتەكردىن گوتــارى ئايينــى‬ ‫و ســادەكردنەوەى بــۆ ئاســتى ميلليــى زەمينــەى نەشــومناكردنياىن بەرفرەتــر‬ ‫كــردووە‪ .‬باوەڕهێنــان بــە داڕمانــی سیســتمی حوکمڕانــی و بێبەهابوونــی‪.‬‬ ‫لەبەرامبــەر هەبوونــی سیســتمێکی ئایینــی ســەروو کات‪ ،‬کــە وەک بەدیلێکــی‬ ‫واقیعــی فــەوزا و ئومێدبەخــش بــە ژيانێــى پريۆزكــراو دەخرێتــەڕوو‪.‬‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫لەوێدا مەملەکەتێک‬ ‫هەیە‪ ،‬سیستامتیک‪ ،‬خودان‬ ‫ئابورییەکی رەمزى زۆر‬ ‫تۆکمە‪ ،‬کە سەروەت و‬ ‫سامانێکی لەبن نەهاتووی‬ ‫هەیە‪ .‬له‌وێ هەرگیز‬ ‫دەستهەقی هاواڵتییەکانی‬ ‫دواناکەوێ و دەستبەجێ‬ ‫دەدرێ‪ ،‬ئەمە مەملەکەتی‬ ‫هيوابەخشينە بە مرۆڤە‬ ‫هيوابڕاوەكان‬

‫لــە جڤاکێکــی کالســیکی بــاوەڕداردا‪ ،‬کــە پیرۆزیــی رەنگڕێــژی خەیاڵدانــە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکــەی کــردووە‪ ،‬ئاســانە ئــەم پیرۆزییــە پــەرش و بــاو بێتــەوە و‬ ‫بەســەر شــوێن‪ ،‬کــەس‪ ،‬دەزگا‪ ،‬ئایدیــادا دابــەش ببــێ‪ .‬بــەاڵم کە هەمــوو ئەمانە‬ ‫لــە نێــو ئاگایــی تاکــدا بێبەهــا دەبــن و تــەواوی رووداوەکان بــە ئاڕاســتەی‬ ‫داماڵینــی پیرۆزیــدا دەبــن‪ ،‬ئــەوا مرۆڤــی بــاوەڕدار ‪ -‬لــە خەمــی لەدەســتدانی‬ ‫پیرۆزیــی وه‌ك به‌هــا‪ -‬لەنێــو بــاوەڕە ئایینیەکەیــدا چــڕی دەکاتــەوە‪ .‬چونکــە‬ ‫لەوێــدا پیرۆزیــی هێشــتا خەســڵەتی ســەروو مرۆیيانــەی هەیــە و پەیوەســتە‬ ‫بــە خودایەتییــەوە‪ .‬کاتێکیــش کەســانێک ئەمــە وەک حەقیقەتــی رەهــا‬ ‫دەخەنــەڕوو و خۆشــیان وەک نوێنــەری خــودا لــە بەیانکردنــی ئــەم حەقیقەتە‬ ‫دەنوێنــن‪ ،‬ئــەوا بــە ئاســانی پیرۆزیشــی لەگەڵــدا قــۆرخ دەکــەن و دەبنــە تاکــە‬ ‫ســەرچاوەی مرۆڤــی بــاوەڕدار بــۆ پابەندبــوون بــەم پیرۆزییــەوە‪...‬‬ ‫‪30‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫قسەکەرەکانی ئه‌م‬ ‫بزاوتانه‌‪ ،‬کەئه‌وان پێیان‬ ‫دەڵێن بانگەوازخواز‪،‬‬ ‫دەبن بە مەرجەعی بێ‬ ‫ئومێدان و دەیانکەنە‬ ‫سەربازی ئامادەی قۆناغی‬ ‫کردەکیی گوتارەکەیان‪.‬‬ ‫ئه‌م بانگەوازکارانه‌ بە‬ ‫جەختکردنەوە لەسەر‬ ‫حاڵەتی ناجێگیری لە‬ ‫سیستمی حوکمڕانی و‬ ‫کردەی سیاسيیدا‪ ،‬راستەوخۆ‬ ‫و ناڕاستەوخۆ‪ ،‬ئاخاوتنی‬ ‫ئایینیانە لەسەر ئەم رەوشە‬ ‫بۆ خۆیان قۆرخ دەکەن‬

‫‪31‬‬

‫ڕەنگــە بڵێــن خــۆ دوو لــە الیەنــە ســەرەکییەکانی بەشــدار لــە دروســتکردنی‬ ‫ئــەم کایۆســە‪ ،‬بەشــێکن لــەو بزاوتــە ئایینیانــە (يەكگرتــوو و كۆمــەڵ)‪.‬‬ ‫ئەمــە راســتە‪ ،‬تــا ئەوکاتــەی ئەوانیــش ناتوانــن بــێ ئومێــدی بڕەوێننــەوە و‬ ‫بانگەشــەى ئایینیــان چیــدی هیوابەخــش نابــێ‪ ،‬ئیــدی بانگەشــەی ئاییــن ‪-‬‬ ‫سیاســیانەی رەوىت ناجۆرتــر لــەوان چانــى دروســتكردىن کاریگــەری باشــر‬ ‫دەبــێ‪ ،‬نــەک لەســەر بــە میللیــی کردنــی زیاتــری بريوباوەڕيــان‪ ،‬بەڵکــو لــە‬ ‫داڕشــتنی کەســێتی تاکــە بــاوەڕدارە رێکنەخـراوەكان‪ ،‬يــان ئەوانەيــش كــە ئيــر‬ ‫بێئومێدييــان ئاراســتەى اليەنــە ئايينيــە بەشــداربووەكانيش ك ـراوە‪ ،‬ئەوانــەى‬ ‫گوێگــری گوتــاری ئەوانــن و بەشــێکی زۆریــان لەوانــەوە پێگەیشــتوون‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئیــر ناتوانــن قەبوڵیــان بکــەن و بــەدوای پێشــڕەو ‪ -‬مەرجەعــی تــری‬ ‫کارا دەگەڕێــن‪ .‬ئەمــە دەروازە بەســەر هــەر رەوتێکــی تــردا دەکاتــەوە‪،‬‬ ‫کــە دەتوانــێ بــە ئامــرازی حزبــە ئیســامییەکان بــەاڵم دژ بــەوان و دژ بــە‬ ‫ســەرچاوەکانی نائومێــدی خــۆی دەنوێنــێ و کۆیــان دەکاتــەوە‪.‬‬ ‫ئەمــە ئومێدێکــە‪ ،‬بــا هێزێکــی ئیرتیجاعیــش چاندبێتــی‪ ،‬بــەاڵم بــۆ بــاوەڕدار‬ ‫بــەری هەیــە و دەشــێ بیژیێنــێ‪.‬‬ ‫لەوێــدا مەملەکەتێــک هەیــە‪ ،‬سیســتامتیک‪ ،‬خــودان ئابورییەکــی رەمــزى‬ ‫زۆر تۆکمــە‪ ،‬کــە ســەروەت و ســامانێکی لەبــن نەهاتــووی هەیــە‪ .‬لــه‌وێ‬ ‫هەرگیــز دەســتهەقی هاواڵتییەکانــی دواناکــەوێ و دەســتبەجێ دەدرێ‪ ،‬ئەمــە‬ ‫مەملەکەتــی هيوابەخشــينە بــە مرۆڤــە هيوابــڕاوەكان‪ .‬بــێ ئــەوەى هــزرى‬ ‫دواهــاىت ئــەم بڕيــارە بكــەن‪ ،‬دەبنــە هــاواڵىت ئــەوێ و بەهــاو پرەنســيپەكاىن‬ ‫لەخــۆ دەگــرن‪ ،‬دەينوێنــن و پەيــڕەوى دەكــەن‪.‬‬ ‫ئەمــە لــە راســتیدا پێشــبینی نیــە بــۆ رەوشــێکی نەبــوو و پێشــبینیكراو‪ ،‬بەڵکــو‬ ‫خوێندنــەوەی چۆنیيەتــی گەشەســەندنی ئاڕاســتەیەکی «کــوڕی قەیــران»ی‬ ‫وەک ســەلەفییەتەله‌ زه‌مینــه‌ی كــوردی لــه‌م چه‌نــد ســاڵه‌ی رابــردوودا‪ ،‬بــە‬ ‫هــەردوو رووە جیهادیــی و ناجیهادییەکەی‪.‬ئ ـه‌م ره‌وت ـه‌ رێــک ئیشــی لەســەر‬ ‫ئــەم فەراغــە دەروونیيــە کــردووە و لــە ماوەیەکــی کەمــدا توانیویەتــی‪ ،‬لــە‬ ‫بــواری رێکخســتنی مرۆڤــی بــاوەڕدار و لەخۆگرتنــی‪ ،‬لــه‌ كه‌مرتیــن مــاوه‌دا‬ ‫شــان لــە شــانی حزبــە کالســیکییە ئیســامییەکان بــدات‪ ...‬پێموایــە هــەر ئــەو‬ ‫ئاڕاســتەیە کــە بــە ئاشــکرا ئیــش لەســەر پێناســەکردنەوەی پیرۆزیــی دەکات‬ ‫و دەرکەوتــە دونیاییەکانــی بێبەهــا دەکات و حەقیقەتــی رەهــای ئایینــی‬ ‫لــە نێــو گوتــاری خۆیــدا دەبینــێ و بــێ هیــج سانســۆرێک یــان زۆرجــار‬ ‫وەاڵمدانەوەیــەک‪ ،‬تەنانــەت لەالیــەن زانایانــی ئایینیــش‪ ،‬یــان ته‌نانــه‌ت‬ ‫ئه‌وانه‌یــش كـه‌ بـه‌ بانگه‌وازخــوازی میانــره‌و ده‌نارسێــن‪ ،‬ئــەم بینینیــەی خــۆی‬ ‫لــە ئاســتی میللییــدا دەخاتــەڕوو و جــێ پێــی هێــزە ئیســامییە تەقلیدییــەکان‬ ‫لــەق دەکات‪ .‬یــان الیەنــی کــەم لــە هێــزی بانگەوازخــوازەوە دەیانــکات بــە‬ ‫هێــزی ســياىس بەرژەوەندخــواز و لــە ئاســتى كۆمەاڵيەتيــدا داخ ـراو بەســەر‬ ‫خۆیانــدا و دەیانکاتــە گروپــی ئایینــی ‪-‬کۆمەاڵیەتــی بنەماڵەییانــە و وەک‬ ‫هێــزی تەقلیدیــی و نەگــۆڕ پێناســە دەكرێــن‪.‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫نەبوونــی ســەلەفییەت بــە هێزێکــی رێكخـراو دانەخســتنی دەرگایــە بەســەر کــردەی کۆمەاڵیەتــی ـ ئایینیانــەی خۆیــدا‪ .‬هــەر‬ ‫ئەمــەش وای لــێ دەکات ئومێــد بــۆ تاکــی بــاوەڕدار دروســت بــکات‪ ،‬بــا ئومێدێکــی وەهمــی و ســاختە بــێ‪ ،‬بــەاڵم دواجــار‬ ‫ئومێــدە و لــەو بێئومێدییــەی زەمینــەی ئێمــەی تەنیــوە مانــا بــە تاکــی بــاوەڕدار دەبەخشــێ و لــە زەمەنــی کەوتنــی بەهاکانــەوە‬ ‫بەهــای نوێــی بــۆ دروســت دەکات‪ .‬کاتێــك ئەوانیــش لــە چوارچێوەیەکــی حزبییان ـه‌‪ ،‬کۆمەاڵیەتیيان ـه‌‪ ،‬فەرهەنگیيان ـه‌‪ ،‬قەتیــس‬ ‫نابــن‪ ،‬ئــەوا ئەســته‌م دەبــێ بەهاکانیــان‪ ،‬کــە بــە پیرۆزیــی خۆیــان رەنگڕێــژن‪ ،‬لــە بەهــا مێژووکــردە ئاینییەکانــی تــر جــودا‬ ‫بکرێنــەوە و پێناســە بکرێــن و ســنوربەند بکرێن‪.‬ئیــر بــە ســەلەفیبوونی نائاگایانــە دەبێتــە ناونیشــانی ئیســامی تەقلیــدی (هــەم‬ ‫میللیــی و هەميــش بەسیاســیکراو)‪.‬‬ ‫ئەمــە ئــەو دێوەزمــە نەبيرناوەيــە‪ ،‬كــە كارا ســياىس و رۆشــنبريييەكان هێشــتا جدییانه‌ بــاىس لێوە ناكــەن و چاودێرى بـزاوىت ناكەن‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌نــده‌ ل ـه‌ ســنوری گوتارێكــی په‌رچه‌كرداران ـه‌ی میدیاییــدا ده‌ینوێنــن‪ .‬ئــەوەى روودەدا؛ ئەمجــارە‪ ،‬نامۆبــووىن بێئومێدەكانــە‬ ‫بــە فــەزاى گشــتى و هەوڵــداىن توندوتيژانــە دەبــێ بــۆ هەڵوەشــاندنەوەى ســەرلەبەرى ئــەو فەزايــە و لــە قاڵبدانــەوەى‪ ،‬تــا‬ ‫لەگــەڵ روانگــە تەســكبينەكەى خۆيانــدا بيگونجێنــن و وەك ئومێدێــى وەهمســاز بيســەپێنن‪ .‬ئەمــە مەترســييەكە‪ ،‬نەبينينــى‪،‬‬ ‫بەقــەد قەيــران و كێشــە وێرانــكارە بيــراوەكان كاريگــەرى دوور مــەوداى دەبــێ‪ .‬جارێــى تــر گێڕانــەوەى ئــەو مرۆڤــە بــە‬ ‫دەروون كۆچكردووانــە بــۆ مەملەكەتــە ئاســانييەكە زۆر ئەســتەم دەبــێ‪ ،‬گــەر مەحــاڵ نەبــێ‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫‌و‬

‫ئه‌فسانه‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ئایین‬ ‫خه‌رسه‌و مه‌حموود‬

‫‪33‬‬

‫نكوڵیكردن‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫لــه‌ گرنگیــی ئه‌فســانه‌ له‌دنیــای ئه‌مــڕۆی زانســتدا‪ ،‬به‌ڵكــو له‌بنه‌ره‌تــدا‬ ‫تێنه‌گه‌یشــن له‌جه‌وهــه‌ری ئه‌فســانه‌و لۆژیكــی ئه‌فســانه‌‪ ،‬ئه‌گــه‌ر‬ ‫به‌دیوێكــدا لــه‌ڕووی هــزری زانســتیی و لێكۆڵینــه‌وه‌ی زانســتییه‌وه‌ كێشــه‌ی دروســتكردبێت‪ ،‬به‌هــۆی فه‌رامۆشــكردنی ئــه‌م‬ ‫الیه‌نــه‌ گرنگــه‌ی مه‌عریفــه‌ی مرۆییــەوە بێبه‌شــبوون لــه‌م كانــگا ده‌وڵه‌مه‌نــده‌‪ ،‬ئــه‌وا به‌دیوێكــی دیكه‌یانــدا‪ ،‬بۆتــه‌ هــۆی‬ ‫قه‌یرانــی جیاكردن ـه‌وه‌و دابڕینــی ئاییــن ل ـه‌ ئه‌فســانه‌‪ .‬ل ـه‌و ســۆنگه‌یه‌وه‌ ك ـه‌ ئه‌گ ـه‌ر لۆژیكــی زانســتیی و عه‌قلێنیــی له‌مــڕۆدا‬ ‫ئه‌فســانه‌ ره‌تبكاتــه‌وه‌‪ ،‬ئــه‌وا ئاییندارانــی ئێســتاش ناچــار ده‌بــن هه‌وڵــی دابڕینــی ئایینه‌كه‌یــان لــه‌ ئه‌فســانه‌و هــزری‬ ‫ئه‌فســانه‌یی بــده‌ن‪ .‬گه‌رچــی پێده‌چێــت ئــه‌م قه‌یرانــه‌ زیاتــر له‌فیكــری ئیســامیی و له‌جیهانــی ئیســامییدا رویدابێتــو‬ ‫به‌رده‌وامیشــی هه‌بێــت‪.‬‬ ‫ئــه‌م كێشــه‌یه‌ له‌بنه‌ره‌تــدا ده‌گه‌ڕێتــه‌وه بــۆ نائاماده‌گیــی خوێندنــی زانســتیانه‌ی ئاییــن لــه‌ جیهانــی ئیســامییدا‌‪ ،‬كــه‌‬ ‫بۆتــه‌ هــۆی تێكه‌ڵكردنــی ئاییــن به‌هه‌مــوو شــتێك‪ .‬بــۆ ئه‌مــه‌ش له‌الیه‌كــه‌وه‌ پشــت بــه‌ كه‌لتــوره‌ ته‌قلیدیه‌كــه‌ی ئاییــن‬ ‫ده‌به‌ســرێت كــه‌ مه‌نهه‌جــی زانســته‌ ئایینییه‌كانــی ســه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاســت له‌مــڕۆدا ده‌خوێرنێــن‪ ،‬له‌الیه‌كــی دیكه‌شــه‌وه‌‬ ‫بــۆ ئــه‌و شــمولیه‌ته‌ی كــه‌ ده‌یده‌نــه‌ پــاڵ ئایینــی ئیســام‪ ،‬گوایــا ئایینێكــی گشــتگیره‌و باســی هه‌مــوو شــتێك و هه‌مــوو‬ ‫كایه‌یه‌كــی ژیانــی كــردووه‌و‪ ..‬تــاد‪ .‬ئاشــكرایه‌ ك ـه‌ فیكــری ئیســامیی له‌مــڕۆدا لێوانلێــوه‌ له‌قه‌ی ـران و ئێــره‌ جێــگای باســكردنی‬ ‫نیی ـه‌‪.‬‬

‫ئـه‌م دۆخـه‌ نێگه‌تیــڤ و نازانســتییه‌ی كـه‌ باســكرا‪ ،‬بۆتـه‌ هــۆی پۆلێنكردنــی ئایینـه‌كان بــۆ ئاســانیی و زه‌مینیی‪ .‬یاخــود خواكردو‬ ‫مرۆڤكــرد‪ ،‬ك ـه‌وه‌ك دیــاره‌ ئه‌م ـه‌ پۆلێنێكــی نازانســتیی و نامێژوویی ـه‌‪ ،‬ب ـه‌و پێی ـه‌ی ئایین ـه‌كان هه‌موویــان ب ـه‌ ئه‌فســانه‌ ده‌ژیــن‬ ‫و له‌ســه‌ری راگیــراون‪ ،‬ئه‌مــه‌ له‌الیه‌كــه‌وه‌‪ ،‬له‌الیه‌كــی دیكه‌شــه‌وه‌‪ ،‬زۆر ئاشــكرایه‌ كــه‌ ســه‌رچاوه‌ی بابه‌ته‌كانــی قورئــان‬ ‫كتێبێكــی وه‌ك ته‌وراتــه‌‪ ،‬ســه‌رچاوه‌ی بابه‌ته‌كانــی تــه‌ورات و ریشه‌كانیشــیان له‌نــاو ئه‌فســانه‌كاندایه‌‪.‬‬ ‫له‌راســتیدا ســه‌یره‌ كــه‌ مســوڵامنان نكووڵیــی له‌بوونــی ئه‌فســانه‌ له‌نــاو ئایینه‌كه‌یانــدا بكــه‌ن له‌كاتێكــدا كــه‌ بابه‌تــه‌‬ ‫بنه‌ره‌تیــه‌ ئایینییه‌كانــی پێیــان له‌نــاو ئه‌فســانه‌دایه‌‪،‬و پایه‌كانــی فیكــری ئاینــی و فیكــری ئه‌فســانه‌یی له‌بنه‌ره‌تــدا هــه‌ر‬ ‫یه‌كێكــن‪.‬‬ ‫ئه‌فســانه‌ ن ـه‌ك ه ـه‌ر په‌یوه‌نــدی به‌ئایین ـه‌وه‌ نیی ـه‌‪ ،‬به‌ڵكــو وه‌ك له‌س ـه‌ره‌تادا هێاممــان بۆكــرد‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ی ئه‌فســانه‌ له‌خوراف ـه‌و‬ ‫حه‌كایه‌تــی میللــی و چیرۆكــی ئاســایی جیاده‌كات ـه‌وه‌ ئه‌وه‌ی ـه‌ ك ـه‌ بــاس ل ـه‌ خواوه‌نــده‌كان ده‌كات و موقه‌ده‌س ـه‌ «ئه‌فســانه‌‬ ‫به‌سیســتمێكی دیاریكــراوی ئایینییــه‌وه‌ په‌یوه‌ســته‌و كار له‌ســه‌ر رونكردنــه‌وه‌ی بیروباوه‌ره‌كانــی ده‌كات‪،‬و ده‌چێتــه‌ نــاو‬ ‫هه‌نــاوی رسوته‌كانییــه‌وه‌‪ .‬ئه‌فســانه‌ ســه‌رجه‌م بنه‌ماكانــی وه‌ك ئه‌فســانه‌ له‌ده‌ســتده‌دات گــه‌ر بێــت و ئــه‌م سیســتمه‌‬ ‫ئایینیی ـه‌ دابڕمێــت‪،‬و ل ـه‌و كات ـه‌دا بــۆ حه‌كایه‌تێكــی دنیایــی وه‌رده‌چه‌رخێــت ك ـه‌ س ـه‌ر ب ـه‌ جۆرێكــی دیكه‌ی ـه‌ ل ـه‌و جۆران ـه‌ی‬ ‫ك ـه‌ ل ـه‌ ئه‌فســانه‌ ده‌چــن»‪)1( .‬‬ ‫فیــراس ســه‌واح‪ ،‬ئه‌فسانه‌ناســی نــاوداری ســوریایی‪ ،‬له‌كتێبــی «دیــن االنســان»كه‌یدا پێكهاتــه‌ بنه‌ڕه‌تیه‌كانــی ئاییــن بــۆ‬ ‫(بیروبــاوه‌ڕ‪ ،‬ئه‌فســانه‌‪ ،‬رسوت) پۆلێــن ده‌كات‪ ،‬پێكهاتــه‌ الوه‌كیه‌كانیشــی بــه‌ (االخــاق والرشائــع) دیاریــده‌كات‪ )2( .‬واتــه‌‬ ‫ره‌وشــته‌كان و یاســاو رێســا ئاینیــی و فیقهیــه‌كان‪.‬‬ ‫ســه‌واح ســه‌باره‌ت بــه‌ په‌یوه‌نــدی ئه‌فســانه‌و رسوتیــش ده‌ڵێــت «وه‌كچــۆن‬ ‫ئه‌فســانه‌ ئه‌ركــی ده‌وڵه‌مه‌ندكردنــی رسوت ئه‌نجامبــدات‪ ،‬ئــه‌وا ئه‌مه‌شــیان‬ ‫(واتــه‌ رسوته‌كه‌یــان) له‌الیه‌نــی خۆیــه‌وه‌ كار له‌ســه‌ر چه‌ســپاندنی ئه‌فســانه‌‬ ‫له‌زه‌یــن و ده‌رونه‌كانــدا ده‌كات»‪)3(.‬‬ ‫پێكهاتــه‌ الوه‌كیه‌كانــی ئاییــن دواتــرو ده‌ره‌نجامــی هۆكارگه‌لێــك له‌چه‌ندیــن‬ ‫كایــه‌ی جیــاوازه‌وه‌ دێنــه‌ نــاو ئایینــه‌وه‌ «له‌ســیاقه‌ مێژووییه‌كانــی ئاینه‌كانــی‬ ‫مــرۆڤ و له‌نــاو هه‌لومه‌رجــی دیاریكــراوی كۆمەاڵیه‌تیــی و سیاســیدا‪،‬‬ ‫ره‌گه‌زگه‌لێــك دێتــه‌ نــاو ئاییــن كــه‌ له‌ســه‌ره‌تادا به‌شــێك نه‌بــون لێــی‪،‬‬ ‫‪34‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫له‌مانه‌ش هه‌مووی سه‌یرتر‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و بابه‌تانه‌ی‬ ‫باس ل ‌ه دروستبوونی‬ ‫گه‌ردون و پێكهاته‌كانی‬ ‫و هه‌ندێك بابه‌تی دیكه‌‬ ‫ده‌كه‌ن كه‌ ده‌چنه‌ خانه‌ی‬ ‫ئه‌فسانه‌وه‌‪،‬و وه‌ك‬ ‫باسامن كرد ریشه‌كانیان‬ ‫له‌ئه‌فسانه‌ كۆنه‌كاندا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌مجۆره‌ بابه‌تانه‌‬ ‫ده‌خه‌نه‌ ناو موعجیزه‌ی‬ ‫زانستیی قورئانه‌وه‌‪،‬و‬ ‫هه‌وڵی (به‌زانستیكردنیان!)‬ ‫ده‌ده‌ن‪ .‬كه‌واته‌ یه‌كێك‬ ‫له‌و هه‌واڵنه‌ی ئه‌فسانه‌یان‬ ‫به‌الڕێدا بردووه‌ بریتییه‌‬ ‫له‌ باسكردن له‌ موعجیزه‌ی‬ ‫زانستی‬

‫‪35‬‬

‫هیــچ رۆڵ و ئه‌ركێكیشــیان نه‌بــووه‌ لــه‌ ریشــه‌ داكوتانــی ســه‌ره‌تا‬ ‫یه‌كه‌مینه‌كانیــدا»( ‪.)4‬‬ ‫بــه‌وه‌دا كــه‌ میــت (ئه‌فســانه‌) حه‌قیقه‌تێكــی زینــدووه‌و‪ ،‬بایــه‌خ به‌بــه‌ر‬ ‫الیه‌نه‌كانــی ژیانــی خه‌ڵكــی و رسوت و بۆنــه‌ ئاینیه‌كانیانــدا ده‌كات‪،‬‬ ‫له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ هه‌مــوو ئه‌فســانه‌یه‌ك خوازیــاری عه‌قیــده‌و ئایینێكــه‌‪ ،‬لــه‌و‬ ‫ســۆنگه‌یه‌وه‌ كــه‌ به‌هــۆی ئایینــه‌وه‌ مــرۆڤ خــۆی داده‌مه‌زرێنێتــه‌وه‌‪،‬و‬ ‫رۆڵێكــی ئه‌فســانه‌یی ده‌ســتده‌خات‪ .‬ئامانجــی ئایینییــش به‌دوایــدا‬ ‫بریتیی ـه‌ ل ـه‌ بونیادنان ـه‌وه‌ی مــرۆڤ و گه‌ڕاندن ـه‌وه‌ی بــۆ كانــگای ته‌جه‌لیات ـه‌‬ ‫ئه‌زه‌لیــه‌كان‪ .‬بــه‌و پێیــه‌ش كــه‌ ئه‌فســانه‌ كه‌المێكــی خوڵقێنــه‌ری‬ ‫موقه‌ده‌ســه‌‪،‬و به‌وه‌شــدا كــه‌ ئــه‌م كه‌المــه‌ له‌ناخــی مرۆڤــدا په‌نهانــه‌‪،‬‬ ‫ئــه‌وا به‌ده‌مه‌وه‌هاتنــی گوتــه‌ی ئه‌فســانه‌یی هاوتــای بێداركردنــه‌وه‌ی‬ ‫ئــه‌م گوتــه‌ خه‌واڵووه‌یــه‌ له‌ناخــی مرۆڤــداو بنیادنانــی په‌یوه‌ندیگه‌لێكــی‬ ‫ته‌مومژاویــی له‌نێــوان مــرۆڤ و بوونــدا»‪5.‬‬ ‫ئ ـه‌وه‌ی له‌تێگه‌یشــن و پیاده‌كردنــی ئاییــن الی مســوڵامنانی ئه‌مــڕۆ تێبینــی‬ ‫ده‌كرێــت هه‌ڵگه‌ڕاندنــه‌وه‌ی هاوكێشــه‌كه‌یه‌‪ ،‬واتــه‌ گرنگیــدان بــه‌ ئه‌خــاق‬ ‫و یاســاكان به‌پلــه‌ی یه‌كــه‌م‪ ،‬یــان النیكــه‌م دانانیــان هــاو‌ڕێ بــه‌ پێكهاتــه‌‬ ‫ســه‌ره‌كیه‌كانی ئاییــن كــه‌ بیروبــاوه‌ڕو ئه‌فســانه‌و رسوت بــوون‪ .‬ئاشكراشــه‌‬ ‫كــه‌ كێشــه‌و مشــتومڕو ســه‌رقاڵیی مســوڵامنان له‌مــڕۆدا به‌زۆریــی له‌ســه‌ر‬ ‫الیه‌نــه‌ الوه‌كیه‌كانــی ئاینــن‪ ،‬له‌ســه‌ر ئه‌خــاق و حیجــاب و فــر ‌ه ژنیــی و‬ ‫كاری سیاســی و‪ ..‬تــاد‪.‬‬ ‫له‌مانــه‌ش هه‌مــووی ســه‌یرتر ئه‌وه‌یــه‌ كــه‌ ئــه‌و بابه‌تانــه‌ی بــاس لــه‌‬ ‫دروســتبوونی گـه‌ردون و پێكهاته‌كانــی و هه‌ندێــك بابه‌تــی دیكـه‌ ده‌كـه‌ن كـه‌‬ ‫ده‌چنــه‌ خانــه‌ی ئه‌فســانه‌وه‌‪،‬و وه‌ك باســان كــرد ریشــه‌كانیان له‌ئه‌فســانه‌‬ ‫كۆنه‌كانــدا هه‌یــه‌‪ ،‬ئه‌مجــۆره‌ بابه‌تانــه‌ ده‌خه‌نــه‌ نــاو موعجیــزه‌ی زانســتیی‬ ‫قورئانــه‌وه‌‪،‬و هه‌وڵــی (به‌زانســتیكردنیان!) ده‌ده‌ن‪ .‬كه‌واتــه‌ یه‌كێــك لــه‌و‬ ‫هه‌واڵنــه‌ی ئه‌فســانه‌یان به‌الڕێــدا بــردووه‌ بریتییــه‌ لــه‌ باســكردن لــه‌‬ ‫موعجیــزه‌ی زانســتی‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌نــده‌ی باســی موعجیــزه‌ی زانســتی ده‌ك ـه‌ن‪ ،‬نیــو ئه‌وه‌نــده‌و كه‌مرتیــش‬ ‫له‌جه‌وهـه‌ری ئایــن و ئاینداریــی نادوێــن‪ ،‬دیــاره‌ گـه‌ر باســكردنی موعجیــزه‌ی‬ ‫زانســتی دووركه‌وتنــه‌وه‌ بێــت له‌ئه‌فســانه‌‪ ،‬ئــه‌وا هــاوكات به‌مــه‌‬ ‫دوركه‌وتنه‌وه‌شــه‌ له‌رۆحــی ئاییــن خــۆی‪.‬‬ ‫ده‌توانیــن بڵێیــن بابه‌ت ـه‌ ئه‌فســانه‌ییه‌كانی ئایینێكــی وه‌كــو ئیســام‪ ،‬بریتیــن‬ ‫لـه‌ چیرۆكـه‌ قورئانیـه‌كان و بابه‌ته‌كانــی باســكردنی گـه‌ردون و پێكهاته‌كانــی‪،‬‬ ‫باســی فریشــته‌و شــه‌یتان‪ ،‬دۆزه‌خ و به‌هه‌شــت و چه‌نــد بابه‌تێكــی دیكــه‌‬ ‫كــه‌ له‌به‌شــه‌كانی دواتــردا هه‌ڵوێســته‌یان له‌ســه‌ر ده‌كه‌یــن‪ ،‬به‌ڵكــو‬ ‫له‌راســتیدا ده‌توانیــن بڵێیــن ســه‌رجه‌م تــه‌وه‌رو به‌شــه‌كانی نووســینه‌كه‌‪،‬و‬

‫دابڕان‬ ‫كتێبه‌كــه‌ به‌گشــتی باســكردنه‌ له‌ئایــن‪ ،‬بــه‌و پێیــه‌ی ئه‌فســانه‌ به‌شــ ‌ه‬ ‫ســه‌ره‌كی و بنه‌ره‌تیه‌كــه‌ی ئایینــه‌‪ ،‬باســكردنی لێــره‌دا وه‌ك ته‌وه‌رێكــی‬ ‫ســه‌ربه‌خۆ‪ ،‬واتــه‌ تــه‌وه‌ری (ئاییــن و ئه‌فســانه‌) له‌پێنــاو رونكردنــه‌وه‌ی‬ ‫زیاتــرو ده‌وڵه‌مه‌ندكردنــی پــری بابه‌ته‌كه‌دایــه‌‪.‬‬

‫قورئان و ئه‌فسانه‌‬ ‫به‌مه‌به‌ســتی رونكردنــه‌وه‌و ســه‌ملاندنی زیاتــری بابه‌ته‌كــه‌‪،‬‬ ‫هه‌وڵده‌ده‌یــن هه‌ڵوێســته‌یه‌كی خێــرا له‌ســه‌ر په‌یوه‌نــدی قورئانــی‬ ‫پیــرۆز بــه‌ ئه‌فســانه‌وه‌ بكه‌یــن‪،‬و وه‌ك بابه‌تــی ســه‌ربه‌خۆ له‌تــه‌وه‌ری‬ ‫پێشــوو كه‌مێــك تیشــكی بخه‌ینــه‌ ســه‌ر‪ .‬بــه‌ر لــه‌وه‌ی بێینــه‌ ســه‌ر ئــه‌و‬ ‫ئایــه‌ت و بابه‌تانــه‌ی له‌نــاو قورئانــدا ئه‌فســانه‌یین‪ ،‬ده‌بــێ جه‌خــت‬ ‫له‌ســه‌ر ئــه‌وه‌ بكه‌یــن كــه‌ ئێمــه‌ لێــره‌دا مه‌به‌ســتامن كه‌مكردنــه‌وه‌ نیــه‌‬ ‫لــه‌ به‌هــای ئــه‌م كتێبــه‌ یــان به‌كه‌مدانانــی ئه‌قڵــی مســوڵامنان‪ ،‬به‌ڵكــو‬ ‫تــه‌واو به‌پێچه‌وانــه‌وه‌ بــۆ ئــه‌وه‌ی ئاییــن بایــه‌خ و به‌هــای راســته‌قینه‌ی‬ ‫بزانرێــت و ده‌ربكه‌وێــت‪،‬و بــۆ ئــه‌وه‌ش كــه‌ ئایــن به‌رۆڵــی گرنگــی‬ ‫تایبــه‌ت به‌خــۆی هه‌ڵبســتێت‪،‬و به‌مــاوالدا ئاراســته‌ وه‌رنه‌گرێــت‪،‬‬ ‫سیاســه‌ت و زانســت نــه‌كات بــه‌ بابه‌تــی ســه‌ره‌كیی ئاییــن‪ ،‬بــۆ منونــه‌‪،‬‬ ‫ئــه‌وا به‌دڵنیاییــه‌وه‌ ده‌بێــت ال لــه‌ ئه‌فســانه‌ بكرێتــه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گــه‌ر تواناكانــی ئاییــن و نهێنیه‌كانــی له‌ســه‌رووی تواناكانــی زانســت‬ ‫و ئه‌قڵــه‌وه‌ بــن‪ ،‬ئه‌گــه‌ر له‌رێگــه‌ی كتێبێكــی وه‌ك قورئانــه‌وه‌ بــه‌ڕووی‬ ‫ئ ـه‌و دیــوی رسوشــت و نامه‌ئلوفــدا بكرێین ـه‌وه‌‪ ،‬ئ ـه‌وا به‌دڵنیایی ـه‌وه‌ ئ ـه‌م‬ ‫توانــاو هه‌ڵوێســتانه‌ ئه‌فســانه‌یین و ســه‌ر به‌هه‌رێمــی ئه‌فســانه‌ن‪ ،‬واتــه‌‬ ‫مه‌یلــی ئه‌فســانه‌یی مه‌یلــی كرانه‌وه‌یــه‌ بــه‌ڕووی نادیــارو نه‌زانــراو و‬ ‫غه‌یــب و میتافیزیكــدا‪ ،‬ئاشــنابوونه‌ بــه‌و بابه‌تانــه‌ی لــه‌ده‌ره‌وه‌ی كایــه‌ی‬ ‫ئاییــن و هاوشــێوه‌كانیدا پێیــان ناگه‌یــن‪ .‬مه‌به‌ســت له‌هاوشــێوه‌كانی‬ ‫ئایــن بابه‌ت ـه‌ مه‌عن ـه‌وی و ئیســتاتیكیه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئایین ـه‌ وه‌ك ئ ـه‌وه‌ی‬ ‫له‌هونــه‌رو ئه‌ده‌بــو كایــه‌ی دیكــه‌دا هــه‌ن‪ ،‬كــه‌ ئه‌مانیــش له‌هه‌مــان‬ ‫فــه‌زای ئه‌فســانه‌دا ده‌ژیــن و هه‌ناســه‌ ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫بابێینــه‌ ســه‌ر هه‌ندێــك لــه‌و بابه‌تــه‌ قورئانیانــه‌ی له‌واقیعــی بابه‌تیــه‌وه‌‬ ‫دورن‪ ،‬ل ـه‌ده‌ره‌وه‌ی لۆژیكــی زانســت و ئه‌قڵــدان و ریش ـه‌یان له‌ئه‌فســانه‌‬ ‫دێرین ـه‌كادا هه‌ی ـه‌‪:‬‬

‫‪-1‬دروستكردنی ئاو له‌سه‌ره‌تادا‪-:‬‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫چۆن ده‌كرێت مرۆڤی‬ ‫هۆشیارو ئاگادار‪ ،‬بە‬ ‫بابه‌تگه‌لێك بڵێت موعجیزه‌و‬ ‫له‌هه‌مانكاتدا سیفه‌تی‬ ‫(زانستییبوون)یشیان‬ ‫بخات ‌ه پاڵ‪ ،‬له‌كاتێكدا سـێ‬ ‫هه‌زار ساڵ به‌ر ل ‌ه زایین‪،‬‬ ‫واته‌ نزیكه‌ی سـێ ه ‌هزارو‬ ‫شه‌شسه‌د ساڵ به‌ر له‌ هاتنی‬ ‫قورئان‪ ،‬ئه‌م بابه‌تانه‌ له‌ده‌قه‌‬ ‫ئه‌فسانه‌ییه‌كاندا ئاماده‌ییان‬ ‫هه‌بووبێت! ئه‌مه‌ جگه‌‬ ‫له‌وه‌ی كه‌ بۆ ئه‌م مه‌به‌ستی‬ ‫به‌موعجیزه‌دانانه‌‪ ،‬زۆر‬ ‫جار ئایه‌ته‌كان له‌سیاق و‬ ‫بابه‌ته‌كانی خۆیان داده‌بڕن‬ ‫و به‌جیا مانایان ده‌كه‌ن كه‬ ‫‌ئه‌مه‌ش شێواندن و الدانێكی‬ ‫گه‌وره‌یه‌‬

‫«وهــو الــذي خلــق الســاوات واالرض فــی ســتە‌ ایــام وكان عرشــه علــی‬ ‫املـا‌ء»‪ ،‬ســوره‌تی هــود‪ ،‬ئایه‌تــی ‪ ،7‬واتـه‌ «ئـه‌و خودایـه‌ی كـه‌ ئاســانه‌كان‬ ‫و زه‌وی له‌شــه‌ش رۆژدا دروســتكردووه‌و عه‌رشــه‌كه‌ی له‌ســه‌ر ئــاو‬ ‫بــووه»‪.‬‬ ‫‪36‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫له ‌ئه‌فسانه‌ی سۆمه‌رییدا سه‌باره‌ت به‌ دروستبوونی گه‌ردون ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫«له‌ســه‌ره‌تادا ژنه‌خواوه‌نــد (منــو) هه‌بــوو و كه‌ســی له‌گه‌ڵــدا نه‌بــوو‪ ،‬كــه‌ بریتــی بــوو لــه‌ ئــاوی ســه‌ره‌تا كــه‌ هه‌مــو‬ ‫شــتێكی لێــوه‌ س ـه‌رچاوه‌ گــرت»(‪ .)6‬له‌ئه‌فســانه‌ی دروســتبوون و پێكهاتنــی بابلیشــدا (اســطورە التكویــن البابلــی) به‌هه‌مــان‬ ‫شــێوه‌ ئــاو له‌پێــش هه‌مووشــتێكه‌وه‌ بوونــی هه‌بــووه‪ .‌7‬لــه‌ ئه‌فســانه‌كانی دیكــه‌و له‌ئاینه‌كانیشــدا به‌هه‌مــان شــێوه‌‪.‬‬

‫‪-2‬دروستبوونی حه‌وت ئاسامن‪:‬‬ ‫ئــه‌م بابه‌تــه‌ش لــه‌ ئه‌فســانه‌ی ســۆمه‌رییه‌كاندا بوونــی هه‌یــه‌‪ ،‬بــه‌و پێیــه‌ی له‌هــه‌ر ئاســانێكدا خواوه‌ندێــك نیشــته‌جێیه‌و‬ ‫خاوه‌نیه‌تــی‪ .‬ئه‌م ـه‌ جگ ـه‌ ل ـه‌وه‌ی ك ـه‌ ژمــاره‌ ح ـه‌وت ژماره‌یه‌كــی ره‌مزیــی و ئه‌فســانه‌ییه‌‪ ،‬ب ـه‌و مانای ـه‌ی خــودی دیاریكردنــی‬ ‫ژمــاره‌ی ئاســانه‌كان بــه ‌ژمــاره‌ حــه‌وت‪ ،‬نیشــانه‌ی ئه‌فســانه‌ییبوونی بابه‌ته‌كه‌یــه‌‪ .‬بێگومــان قورئــان له‌چه‌نــد شــوێنێكدا‬ ‫باســی ل ـه‌وه‌ كــردووه‌ ك ـه‌ ئاســانه‌كانی بــه ح ـه‌وت دان ـه‌ دروســتكردووه‌‪ ،‬ئ ـه‌م بابه‌ت ـه‌ ل ـه‌الی خه‌ڵكیــش به‌گشــتی زان ـراوو‬ ‫بــاوه‌‪ .‬مایــه‌ی ســه‌رنجه‌ كــه‌ كاتێــك مســوڵامنان هه‌وڵــده‌ده‌ن گوایــه‌ زانســتیبوونی ئــه‌م مه‌ســه‌له‌یه‌ بســه‌ملێنن‪ ،‬ده‌كه‌ونــه‌‬ ‫نــاو ته‌ئویلــی زۆر ســه‌یره‌وه‌‪ ،‬له‌منونــه‌ی ئــه‌وه‌ی كــه‌ مه‌به‌ســت پێــی حــه‌وت هه‌ســاره‌یه‌‪ ،‬یاخــود حــه‌وت جــۆر له‌هه‌وایــه‌‪،‬‬ ‫زۆربه‌یــان له‌ئاكامــدا ناچــار ده‌بــن بڵێــن بوونــی ئ ـه‌م ح ـه‌وت ئاســانه‌ حه‌قیقه‌ت ـه‌ زانســت پێــی نه‌گه‌یشــتووه‌‪ ،‬وه‌ك دیــاره‬ ‫‌ئــه‌م ته‌ئویلــه‌ له‌هه‌موویــان الوازتــرو ســه‌یرتره‌!‬

‫‪-3‬دروستبوونی مرۆڤ (ئاده‌م و حه‌وا)‪:‬‬ ‫ســه‌باره‌ت بــه‌م بابه‌تــه‌ (ســه‌واح) ده‌ڵێــت «ئه‌فســانه‌ی ســۆمه‌ریی په‌یوه‌ســت به‌دروســتبوونی مرۆڤــه‌وه‌‪ ،‬یه‌كه‌میــن‬ ‫ئه‌فســانه‌یه‌ كــه‌ ده‌ســتی مــرۆڤ ســه‌باره‌ت بــه‌م بابه‌تــه‌ بینوســێت‪ .‬ئه‌فســانه‌كانی ناوچه‌كه‌یــش‪ ،‬له‌گــه‌ڵ هــی ناوچه‌كانــی‬ ‫دراوسێشــدا‪ ،‬له‌س ـه‌ر رێبازه‌ك ـه‌ی رۆیشــن‪ ،‬ك ـه‌ ره‌گ ـه‌زه‌ بنه‌ره‌تیه‌كانیــان لێــوه‌ خواســت‪ ،‬به‌تایبه‌تیــش بیرۆك ـه‌ی دروســتكردنی‬ ‫مــرۆڤ له‌قــوڕو بیرۆكــه‌ی وێنه‌كێشــانی مــرۆڤ له‌ســه‌ر شــێوه‌ی خواوه‌نــد»‪8.‬‬ ‫بێگومــان دروســتبوونی مــرۆڤ له‌قــوڕ‪ ،‬بابه‌تێكــه‌ لــه‌رووی زانســتییه‌وه‌ ناســه‌ملێرنێت‪ ،‬ئه‌مــه‌ ســه‌ره‌ڕای ئــه‌وه‌ش كــه‌‬ ‫دروســتبوونی هاوســه‌ره‌كه‌ی (حــه‌وا) لــه ‌ئــاده‌م خــۆی‪ ،‬بابه‌تێكــه‌ روودانــی گه‌لێــك ئه‌ســته‌مرته‌ لــه‌رووی زانســتییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ســه‌باره‌ت بــه‌ ئاماده‌بوونــی فریشــته‌كانیش لــه‌و كاتــه‌داو كڕنــووش بردنیــان بــۆ ئــاده‌م به‌ئاماده‌یــی شــه‌یتان و خــوداو‪..‬‬ ‫ئــه‌وا ئه‌فســانه‌ییبونه‌كه‌ی تــه‌واو ئاشــكرایه‌‪ .‬بــاس و خواســی به‌هه‌شــت و دۆزه‌خ و گه‌لێــك بابه‌تــی دیكــه‌ش‪ ،‬هه‌موویــان‬ ‫ســه‌ره‌تا له‌ئه‌فســانه‌كاندا هه‌بــوون‪ ،‬كــه‌ لێــره‌دا بــواری باســكردنیان نییــه‌‪.‬‬ ‫ســه‌باره‌ت بــه‌م بابه‌تــه‌‪ ،‬واتــه‌ ده‌ربــاره‌ی بوونــی ئه‌فســانه‌ له‌قورئانــدا‪ ،‬هه‌ڵوێســتێكی ســه‌یرو پێچه‌وانــه‌ الی مســوڵامنانی‬ ‫ئه‌مــڕۆ به‌دیده‌كه‌یــن‪ ،‬ئه‌مانــه‌ له‌جیاتــی ئــه‌وه‌ی دان بــه‌ ئه‌فســانه‌ییبوونی ئــه‌م بابه‌تانــه‌دا بنێــن‪ ،‬هه‌وڵــده‌ده‌ن‬ ‫به‌زۆره‌ملـــێ ئــه‌و بابه‌تانــه‌ بــه‌ره‌و كایــه‌ی زانســت بــه‌رن‪ ،‬گوایــا ئه‌مانــه‌‌هێامگه‌لێكــی زانســتین كــه‌ زانســتی نــوێ پێیــان‬ ‫نه‌گه‌یشــتووه‌‪ ،‬یــان هه‌ندێكیــان به‌جۆرێــك له‌ته‌ئویــل له‌گــه‌ڵ زانســتی ئێســتادا ده‌گونجێنــن و بــه‌م‬ ‫كاره‌شــیان مه‌به‌ســتیانه‌ بــه‌ره‌و موعجیــزه‌ بیانبــه‌ن‪ ،‬بــه‌ره‌و ئــه‌وه‌ی كــه‌ له‌مــڕۆدا‬ ‫به‌موعجیــزه‌ی زانســتی ناوده‌برێــت! ســه‌یر له‌وه‌دایــه‌ كــۆی ئــه‌و بابه‌تانــه‌ی‬ ‫خراونه‌تــه‌ نــاو بازنــه‌ی زانســتییه‌وه‌‪ ،‬بابه‌تــی ئه‌فســانه‌یین!‬ ‫چــۆن ده‌كرێــت مرۆڤــی هۆشــیارو ئــاگادار‪ ،‬بــە بابه‌تگه‌لێــك بڵێــت موعجیــزه‌و‬ ‫له‌هه‌مانكاتــدا ســیفه‌تی (زانستییبوون)یشــیان بخاتــه‌ پــاڵ‪ ،‬له‌كاتێكــدا ســـێ‬ ‫هـه‌زار ســاڵ بـه‌ر لـه‌ زاییــن‪ ،‬واتـه‌ نزیكـه‌ی ســـێ هـه‌زارو شه‌شسـه‌د ســاڵ بـه‌ر‬ ‫لــه‌ هاتنــی قورئــان‪ ،‬ئــه‌م بابه‌تانــه‌ له‌ده‌قــه‌ ئه‌فســانه‌ییه‌كاندا ئاماده‌ییــان‬ ‫هه‌بووبێــت! ئه‌م ـه‌ جگ ـه‌ ل ـه‌وه‌ی ك ـه‌ بــۆ ئ ـه‌م مه‌به‌ســتی به‌موعجیزه‌دانان ـه‌‪،‬‬ ‫‪37‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫زۆر جــار ئایه‌تــه‌كان له‌ســیاق و بابه‌ته‌كانــی خۆیــان داده‌بــڕن و به‌جیــا‬ ‫مانایــان ده‌ك ـه‌ن كــه ‌ئه‌م ـه‌ش شــێواندن و الدانێكــی گه‌وره‌ی ـه‌‪.‬‬ ‫واتــه‌ ئه‌مانــه‌ بــه‌م كاره‌یــان نــه‌ك ته‌نیــا نكووڵیــی له‌ئه‌فســانه‌ییبونی ئــه‌م‬ ‫بابه‌تانــه‌ ده‌كــه‌ن‪ ،‬به‌ڵكــو مانــاو مه‌به‌ســته‌ بنه‌ره‌تیه‌كانیشــیان لــه ‌قورئانــدا‬ ‫ده‌شــێوێنن‪ ،‬شــێواندنێك ك ـه‌ ب ـه‌ ئاســانی هه‌ســتی پێده‌كرێــت!‬ ‫قورئــان ره‌خنـه‌ لـه‌وه‌ ده‌گرێــت كـه‌ نه‌یارانــی ئـه‌م كتێبـه‌ پیــرۆزه‌‪ ،‬چیــرۆك و‬ ‫بابه‌ته‌كانــی ب ـه‌ ئه‌فســانه‌كانی پێشــینان (اســاطیر االولیــن) نــاوزه‌د ده‌ك ـه‌ن‪،‬‬ ‫كــه‌ ئــه‌م چه‌مكــه‌ نــۆ جــار له‌قورئانــدا هاتــووه‌ لێــره‌وه‌ ده‌كرێــت بڵێیــن‬ ‫ئه‌فســانه‌كانی قورئــان (اســاطیر االخریــن)‪ ،‬واتــه‌ (ئه‌فســانه‌ دواییــه‌كان)‪،‬‬ ‫له‌كاتێكــدا كــه‌ ســه‌باره‌ت بــه‌ ئه‌فســانه‌ وه‌كــو جه‌وهــه‌ر هه‌موویــان‬ ‫هــه‌ر كۆنــن‪ ،‬ئه‌مــه‌ ســه‌ره‌ڕای ئــه‌وه‌ی كــه‌ ئه‌فســانه‌كانی قورئــان وه‌كــو‬ ‫بابه‌تیــش دیســان هــه‌ر كۆنــن‪ ،‬بــه‌اڵم بێگومــان به‌ده‌ســتكاریكردنی زمــان‬ ‫و فۆڕمه‌كانیــان‪ ،‬له‌گــه‌ڵ گۆڕینــی هه‌ندێــك له‌بابه‌ته‌كانیــان‪ ،‬له‌كاتێكــدا‬ ‫كــه‌ بابه‌تــه‌ ئه‌فســانەییه‌ جه‌وهه‌ریــه‌كان وه‌كــو خۆیــان ماونه‌تــه‌وه‌‪ .‬واتــه‌‬ ‫ئ ـه‌وه‌ی ب ـه‌الی لۆژیكــی قورئان ـه‌وه‌ گرنگ ـه‌ ئه‌وه‌ی ـه‌ ك ـه‌ ئه‌فســانه‌ كۆنه‌كانــی‬ ‫وه‌النــاوه‌‪ ،‬ئیــدی گرنــگ نییــه‌ ئــه‌وه‌ی ئــه‌م هێناویه‌تــی ئه‌فســانه‌یه‌ یــان‬ ‫نــا‪ .‬بێگومــان ئه‌فســانه‌كان به‌كــۆن و نوێــو ‌ه خاوه‌نــی بایه‌خــی تایبه‌تــی‬ ‫خۆیانــن «ئه‌فســانه‌كان به‌كــۆن و نوێیانــه‌وه‌ به‌ســه‌رچاوه‌یه‌كی به‌پیــت‬ ‫له‌ســه‌رچاوه‌كانی لێكۆڵینــه‌وه‌ی گــه‌الن و كۆمه‌ڵــگاكان و شــیكردنه‌وه‌ی‬ ‫روانینیــان بــۆ گــه‌ردون و كۆمه‌ڵگــه‌و مرۆڤــو زانینــی هه‌ڵوێســته‌كانیان‬ ‫داده‌نرێــن‪ ،‬ســه‌باره‌ت بــه‌و مه‌ســه‌له‌ جه‌وهه‌ریانــه‌ی كــه‌ لــه‌و كاتــه‌داو‬ ‫له‌ئێستاشــدا گه‌النیــان ســه‌رقاڵكردوون به‌جیاوازیــی كات و شــوێنه‌كان»‪.9‬‬ ‫ئــه‌وه‌ ته‌نیــا مســوڵامنانیش نیــن كــه‌ نكووڵیــی لــه‌وه‌ ده‌كــه‌ن كــه‌‬ ‫ئه‌فســانه‌كانیان له‌ریــزی ئه‌فســانه‌دا هه‌ژمــار بكرێــن‪ ،‬به‌ڵكــو ئــه‌م‬ ‫دیارده‌یــه‌ ســه‌باره‌ت به‌ســه‌رجه‌م گــه‌الن و خاوه‌نــی هه‌مــوو ئاینــه‌كان‬ ‫هه‌روایــه‌‪ ،‬گه‌رچــی ئه‌فســانه‌یی بونیشــیان ئــه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێــت كــه‌ هیــچ‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كیــان به‌واقیــع و حه‌قیقه‌تــه‌وه‌ نه‌بێــت‪:‬‬ ‫«گه‌رچــی زۆربــه‌ی لێكۆڵه‌رانــی ئه‌فســانه‌كانی كایــه‌ ژیارییــه‌ جیــاوازه‌كان‬ ‫هــاوڕان له‌ســه‌ر ئــه‌وه‌ی ئه‌فســانه‌كان به‌رهه‌مــی خه‌یاڵــی ئافڕێنه‌رانــه‌ی‬ ‫مرۆڤــن‪ ،‬بــه‌اڵم جه‌ختیــش له‌ســه‌ر ئــه‌وه‌ ده‌كــه‌ن كــه‌ ته‌نیــا وه‌هــم نیــن و‬ ‫په‌یوه‌ندیشــیان به‌واقیــع یــان حه‌قیقه‌تــه‌وه‌ هه‌یــه‌‪ ،‬به‌ڵكــو له‌دیــدی ئــه‌و‬ ‫گــه‌ل و نه‌ته‌وانــه‌وه‌ كــه‌ دایانهێنــاون خــودی حه‌قیقه‌تــن (واتــه‌ كتومــت‬ ‫حه‌قیقه‌تــن)‪.‬‬

‫ئه‌وه‌ی به‌الی لۆژیكی‬ ‫قورئانه‌وه‌ گرنگه‌ ئه‌وه‌یه‌‬ ‫كه‌ ئه‌فسانه‌ كۆنه‌كانی‬ ‫وه‌الناوه‌‪ ،‬ئیدی گرنگ نییه‌‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌م هێناویه‌تی‬ ‫ئه‌فسانه‌یه‌ یان نا‬

‫له‌ب ـه‌ر ئ ـه‌وه‌‪ ،‬ئه‌فســانه‌ی پێشــینان (اســاطیر االولیــن) ب ـه‌رده‌وام ئه‌فســانه‌ی‬ ‫ئه‌وانــی دوایــی بــوون و (اســاطیر االخریــن) بــوون‪ ،‬به‌كه‌میــش گه‌لێــك‬ ‫له‌گه‌النــی ب ـه‌دی ده‌كه‌یــت دان ب ـه‌وه‌دا بنێــت ك ـه‌ ئه‌فســانه‌كانی ده‌كرێــت‬ ‫‪38‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫بخرێتــه‌ خانــه‌ی ئه‌فســانه‌كانه‌وه‌ به‌گشــتی و له‌نێــو ئه‌وانــدا‪ ،‬ریزبه‌نــد بكرێــن‪ ،‬له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ ده‌چنــه‌ نــاو‬ ‫بــوارو بابه‌تگه‌لێكــی جیــاوازه‌وه‌ لــه‌ كتێبه‌كانــی عه‌قیــده‌و ئایینــه‌ جیاوازه‌كانــه‌وه‌ (كتــب العقائــد وامللــل‬ ‫والنحــل)‪ ،‬به‌ڵكــو ده‌خرێن ـه‌ نــاو كتێب ـه‌ زانســتیه‌كان یــان نیمچ ـه‌ زانستیه‌كانیش ـه‌وه‌ ل ـه‌ جوگرافیــاو مێــژوو و‬ ‫ئه‌مانــه‌ كــه‌ په‌یوه‌ســن بــه‌ هۆشــیاری مــرۆڤ و درككردنــی پێگــه‌ی خــۆی لــه‌ گــه‌ردون و كۆمه‌ڵگــه‌دا»‪.10‬‬

‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪ .1‬د‪ .‬داريوش شايغان‪ ،‬االصنام الذهنية والذاكرة األزلية‪ ،‬ص‪.٩٨‬‬ ‫‪ .2‬فراس السواح‪ ،‬مغامرة العقل االوىل‪ ،‬ص‪.٣٢‬‬ ‫‪ .3‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.٥٢‬‬ ‫‪ .4‬فراس السواح‪ ،‬مغامرە العقل االوىل‪ ،‬ص‪..٤٥‬‬ ‫‪ .5‬د‪ .‬محمــد عجينــة‪ ،‬موســوعة اســاطري العــرب عــن الجاهليــة ودالالتهــا‪ ،‬دار الفــارايب‪ ،‬بــروت‪ ،‬لبنــان‪،2005 ،‬‬ ‫ص‪.١٣‬‬ ‫‪ .6‬فراس السواح‪ ،‬مغامرة العقل االوىل‪ ،‬ص‪.٣٢‬‬ ‫‪ .7‬د‪ .‬داريوش شايغان‪ ،‬االصنام الذهنية والذاكرة األزلية‪ ،‬ص‪.98‬‬ ‫‪ .8‬هەمان سەرچاوە ‪ ،‬ل‪.٥٢‬‬ ‫‪ .9‬فراس السواح‪ ،‬مغامرة العقل االوىل‪ ،‬ص‪.٣٢‬‬ ‫‪ .10‬د‪ .‬محمــد عجينــة‪ ،‬موســوعة اســاطري العــرب عــن الجاهليــة ودالالتهــا‪ ،‬دار الفــارايب‪ ،‬بــروت‪ ،‬لبنــان‪،2005 ،‬‬ ‫ص‪.13‬‬

‫‪39‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫حیجاب‬ ‫لە نێوان پڕوپاگاندەی‬ ‫ئیسالمیەکان و رەخنەی مێژوویی‬

‫سەردار عەبدولکەریم عەبدوڵاڵ‬ ‫‪40‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫نووسین‬

‫و خوتبــەی هەســتبزوێنی زۆر لەســەر گرنگــی الیەنــە ئەخالقیەکانــی حیجــاب هــەن‪ ،‬تاڕادەیــەک‬ ‫ڕایگشــتییان ســیغناغ و پڕکــردووە‪ ،‬حیجابیشــیان کــردووە بــە ســمبولێک بــۆ موســڵامنێتی عەیــار‬ ‫بیســتوچوار‪ ،‬پێوەرێکیــش بــۆ رەوشــتی ژنــی موســڵامن‪ .‬ئایــا حیجــاب بــە چەمکــە ئیســامییە سیاســییە تازەکــەی‪ ،‬فەریزەیــە یــان‬ ‫عادەتــە؟ یــان بــە چەمکــە قوڕئانییــە ڕەســەنەکەی‪ ،‬ئامرازێکــە بــۆ ناســینەوە و جیاکردنــەوەی چینایەتــی و گەیاندنــی پەیامێکــی‬ ‫دیاریکـراو‪ ،‬بــەاڵم ماناکــەی چەواشــە کـراوە؟‬ ‫لــە ‪١٣‬ســاڵی ژیانــی پێغەمبەرایەتــی محەمــەد لــە مەککــە‪ ،‬باســی(حیجاب‪ ،‬جەالبیــە یــان خامر)نەکـراوە‪ ،‬لــە مەدینەشــدا لــە ســاڵی‬ ‫پێنجەمــی کۆچیــی بــەدواوە‪ ،‬ئینجــا باســیان لێوەکـراوە‪ .‬لــە ســەردەمێکدا ڕێزگرتــن لــە مافەکانــی مــرۆڤ بنەمایەکــی ســەرەکییە‪ ،‬ئایــا‬ ‫جێــگای ئــەو هــۆکار و پێوەرانــە دەبنەوە‪،‬کــە بــۆ بەکارهێنانی(حیجــاب‪ ،‬جەالبیــە و خــار) بەکارهێ ـراون؟ ئایــا دەکــرێ حوکمــی‬ ‫ئــەو ئایەتانــەی تایبەتــن بــە ژنانــی پێغەمبــەر‪ ،‬ئێســتا بەســەر هەمــوو ژنێکــدا جێبەجــێ بکرێــن؟‬ ‫دۆخی مەدینە وکاریگەری بەسەر حیجاب‪:‬‬ ‫ســوڕەتی األح ـزاب وەک باقــی ســوڕەتەکانی تــری مەدەنــی‪ ،‬تایبــەت بــووە بــە الیەنــی تەرشیعــی ژیانــی موســڵامنان‪ ،‬بەشــێک‬ ‫لــە ئایەتەکانیشــی تایبەتبــوون بــە بارودۆخــی کۆمەاڵیەتــی و هەڵســوکەوتی ژنانــی ئــەو کاتــەی شــاری مەدینــە‪ ،‬کــە دواتــر ئــەو‬ ‫ئایەتانــە بوونەتــە بنەمایــەک بــۆ حوکمــدان لەســەر پۆشــاکی (ژنانــی ئــازاد)‪ .‬بــۆ تێگەیشــتنامن لــە مانــا و مەبەســتی ڕاســتەقینەی‬ ‫(حیجــاب‪ ،‬جەالبیــە و خــار) کــە پەیوەنــدی راســتەوخۆیان بــەو بااڵپۆشــیەوە هەیــە‪ ،‬کــە ئێســتا بــاوە‪ ،‬ڕۆڵــی ســوڕەتی األحزابیــش‬ ‫لــەم چوارچێوەیــەدا زۆر بەرچاوە‪.‬بــۆ تێگەیشــتنامن لــە هەمــوو ئــەو مشــتومڕانەی لەبــارەی چۆنیەتــی پۆشــاکی شــەرعی دەکرێــن‪،‬‬ ‫پێویســتامن بــە تێگەیشــتنە لــە زۆر الیەنــی هەنــدێ لــە ئایەتەکانــی ئــەم ســوڕەتە‪.‬‬ ‫وەک ئاشــکرایە لەئاکامــی جەنــگ و دەســتکەوتەکانیەوە‪ ،‬ئەســحابەکانی شــاری مەدینــە‪ ،‬ڕۆژ بــە ڕۆژ ژمــارەی کەنیزەکەکانیــان‬ ‫زیادیکــردووە‪ ،‬پێکهاتــەی شــارەکەش بەهــۆی کۆچــی موســڵامنانی مەککــە و بوونــی چەندیــن ئاینزایــی تــر‪ ،‬وایکردبــوو دابونەریتێکی‬ ‫تــازە لــە شــارەکەدا دروســتبێ‪ ،‬ئەگەرچــی لــە ڕوخســار و پۆشــاکدا جیاوازیەکــی ئەوتــۆ لــە نێــوان ژنانــی ئــازاد و کەنیــزەک‪،‬‬ ‫هەروەهــا لــە نێــوان ژنــان و پیاوانــی موســڵامن و غەیــرە موســڵامندا نەبــووە‪ ،‬بەهــۆی ئــەم دۆخــە تازەیــە پیاوانــی هەوەســبازی‬ ‫ئــەم شــارە‪ ،‬لەپــاڵ نەبوونــی ســمبولێک بۆناســینەوەی کەنیــزەک و ژنانــی ئــازاد‪ .‬لەکاتــی دەرچوونــی ژنــەکان بەهەرهۆیــەک‪ ،‬بــۆ‬ ‫دەرەوەی ماڵەکانیــان‪ ،‬لەالیــەن ئــەو پیاوانــەوە هەراســان دەکـران‪ ،‬ئەمــەش بــووە هاندەرێــک بــۆ دروســتبوونی گرفتــی کۆمەاڵیەتــی‬ ‫و بیرکردنــەوە لــە دانانــی ســنورێک بۆناســینەوەی ژنــەکان (الحــرة و اإلمــاء)‪ ،‬هــەر ئەمــەش وایکــرد پێغەمبــەر لــەم شــارەدا‪ ،‬نــەک‬ ‫هــەر بــۆ جیاکردنــەوە و ناســینەوەی ژنەکانــی خــۆی و ژنــی ئیامنــداران لــە کەنیزەکــەکان‪ ،‬جەالبیــە فەرزبــکا‪ ،‬بەڵکــو فەرمانــی بــە‬ ‫پیــاوە موسڵامنەکانیشــدا ســمێڵیان بتاشــن و ریشــیان بهێڵنــەوە‪ ،‬تــا لــە پیاوانــی غەیــرە موســڵامن جیابکرێنــەوە‪ .‬بەهــۆی گێڕانــەوە‬ ‫جیــاکان‪ ،‬حوکمەکانــی ئــەم دەقانــە‪ ،‬هــەر لــەو ڕۆژگارەوە تــا ئێســتا‪ ،‬چەنــد جــۆرە تێگەیشــتنێکیان ســەبارەت بــە پۆشــاک و ســنووری‬ ‫ئــازادی ژنــان لــە ئیســامەتیدا بەرهەمهێنــاوە‪.‬‬ ‫بەهــۆی گەرمــی بــازاڕی کەنیــزەک‪ ،‬گرنگیدانــی پیــاوان بەژنــە ئازادەکانیــان بەرتەســک بووبــۆوە‪ ،‬بەجۆرێــک کەنیزەکــەکان زۆربــەی‬ ‫پانتایــی ژیانــی پیاوەکانیــان داگیرکردبــوو‪ .‬لــە ماڵەوەشــدا‪ ،‬لەبــەر دڵپیســکردن یــان لــە ترســی ئازاردانــی ژنــان لەالیــەن پیــاوە‬ ‫هەوەســبازەکانەوە‪ ،‬نەیــان دەهێشــت ژنەکانیــان بــە ئازادانــە بچنــە دەرەوە‪ ،‬چونکــە لــە دەرەوە پیــاوان بــۆ‬ ‫هەوەســبازی‪ ،‬بەبــێ جیــاوازی و ناســینی ژنــەکان‪ ،‬ڕێگــری و ئــازاری ژنانــی پێغەمبــەر‬ ‫وکچەکانــی و ژنانــی ئیامندارانیــان دەدا ؟!‬ ‫بەڕەچاوکردنــی بارودۆخــی ئەوســای مەدینــە‪ ،‬کــە شــارێکی پــڕ لــە کێشــمەکێش‬ ‫و ئــاژاوەی ڕۆژگاری دوای شکســتی (شــەڕی ئوحــد) و الوازبوونــی متامنــە‬ ‫و دەســەاڵتی موســڵامنان بــووە‪ ١،‬دۆخەکــە بەجۆرێــک بــووە تــا ئەوڕادەیــە‪،‬‬ ‫کــە خــوا پێغەمبــەری ئاگادارکردۆتــەوە‪ ،‬دەبــێ له‌خــوا برتســێ و هه‌رگیــز‬ ‫ملکه‌چــی بێبــاوه‌ڕ و مونافیقــەکان نەبــێ (یاأیهــا النبــي إتــق اللــە والتطــع‬ ‫‪41‬‬

‫دابڕان‬ ‫الکافریــن واملنافقیــن ‪َ ......‬واتب ـ ْع مــا یوحــى إلیــک م ـ ْن َربـ َـك‪) ...‬االح ـزاب‪١:‬و‪،٢‬‬ ‫ســەرباری ئەوانــەش لــەو رۆژگارەدا باونەبــووە ئاودەســت لــە نــاو ماڵەکانــدا‬ ‫هەبــێ‪ ،‬بەناچــاری ژنــان دەبــوا بچنــە دەرەوە‪ .‬لــەم دۆخــەدا بــۆ ڕێگــری لــەو‬ ‫هەوەســبازانەی مەدینــە‪ ،‬بیرکردنــەوە لــە دانانــی ســمبولێک بــۆ جیاکردنــەوەی‬ ‫ژنانــی ئــازادو ئازارنەدانیــان‪ ،‬بــووە واقیــع‪ ،‬بەپێــی ئایەتەکــەش دانانــی دشداشــە‬ ‫(جەالبیــە) باشــرین شــتە بــۆ ناســینەوەیان (ذلــك أدىن أن يعرفــن فــا يؤذيــن) ‪،‬‬ ‫پێگــەی ژنانــی ئازادیــش لــە ســایەی جەنگەکانــی ئیســام و زۆربوونــی کەنیــزەک‬ ‫تــا هاتــووە زیانــی زۆرتــری پێگەیشــتووە‪٢،‬بەجۆرێک گرفتــە خێزانیــەکان‪ ،‬نــاو‬ ‫ماڵــی پێغەمبەریشــی گرتبــووەوە (ســەیری ســوڕەتی التحریــم‪ ،‬ئایەتەکانــی ‪٥ -١‬‬ ‫بکــە)‪ .‬بــە تەئکیــد بــۆ ڕێگرتــن لــە تەشــەنەکردنی ئــەم دۆخــە خراپــەی ژنانــی‬ ‫موســڵامنان‪ ،‬تاکــە هیــوا پەنابــردن بــووە بــۆ ئــەو جــۆرە پرنســیپانە‪.‬‬ ‫وەک ئاشــکرایە هەنــدێ لەمەرجەکانــی تایبــەت بــە جــۆری پۆشــاکی ژنانــی‬ ‫ئــازاد و هەڵســوکەوتی ژنەکانــی پێغەمبــەر لــە ســوڕەتی األحزابــدا هاتــوون‪.‬‬ ‫زانایانــی ئایینــی هــۆکاری هاتنــی وشــەی(حیجاب یــان ئایەتــی حیجاب)کــە لــە‬ ‫ئایەتــی(‪)٥٣‬ی ســوڕەتی األحزابــدا هاتــووە‪ ،‬بــۆ دوو ڕووداوی جیــا گێڕاوەتــەوە‪،‬‬ ‫بەپێــی قســەی عائیشــە‪ ،‬خەلیفــە عومــەر داوای لــە پێغەمبــەر کــرووە‪ ،‬کــەوا‬ ‫فەرمــان بــە ژنەکانــی بــکا‪ ،‬خۆیــان لــە خەڵکــی نامەحــرەم جیابکەنــەوە‪ .‬گوایــە‬ ‫لەســەر ئــەم داوایــەی ئــەو‪ ،‬ئــەم ئایەتــە هاتــووە‪ .‬رایەکــەی تریــش لــە (مالیــک‬ ‫بــن ئەنەس)دەگێڕنــەوە‪ ،‬گوایــە ئایەتــی حیجــاب لــە ژووری شــەوی بوکێنــی‬ ‫زەینــەب دابەزیــووە و هۆکارەکەشــی توڕەبوونــی پێغەمبــەر لــەو ســێ میوانانــە‬ ‫بــووە‪ ،‬کــە تــا درەنگانێکــی شــەو ژوورەکەیــان چــۆڵ نەکــردووە‪.‬‬ ‫لــە هــەردوو گێڕانەوەکــەدا دەردەکــەوێ‪ ،‬کــە ژنانــی پێغەمبــەر تــا هاتنــی ئــەم‬ ‫ئایەتــە تێکــەڵ بــە پیــاوان دەبــوون‪ ،‬هەڵســوکەوت و پۆشاکیشــیان وەک باقــی‬ ‫ژنانــی تربــووە‪ .‬دوای ئــەم ئایەتــە خــوا فەرمان بــە پێغەمبــەر دەکا‪ ،‬ئیــر ژنەکانی‬ ‫لــه ‌ماڵــەوە به‌ســه‌نگینی بــره‌ون و جوانیــی خۆیــان وه‌کــوو ســه‌رده‌می‬ ‫جاهلیەتــی یه‌کــه‌م ده‌رنەخــەن (وقــرن يف بیوتکــن والتربجــن تــرج الجاهلیــة‬ ‫األوىل) األحــزاب‪ .٣٣:‬لــە گێڕانــەوەی دووەمیشــدا هــۆکاری هاتنــی ئایەتــی‬ ‫حیجــاب‪ ،‬دادانــەوەی ئــەو پەردەیــە بــووە‪ ،‬کــە لــەدوای ڕۆیشــتنی میوانەکان‪،‬بــۆ‬ ‫جیاکردنــەوەی ئەنــەس لــە (بــوک و زاوا) دادراوە‪ .‬بەمــەش ڕەگــەزی ســەرەکی‬ ‫لــە هــەردوو گێڕانەوەکەبــە کۆنکرێتی‪،‬بریتیبــووە لــە جیاکردنــەوەی ژنانــی‬ ‫پێغەمبەربــە فەرمانێکــی ئیالهــی‪ ،‬لــە ڕێــگای وەحیــەوە‪ ،‬لــە بۆشــایی گشــتی‪.‬‬ ‫ئەمــەش دەچێتــە خانــەی بەدواداچوونێکــی خواوەنــدی بــۆ ڕووداوێــک‪ ،‬کــە‬ ‫گرفتــی بــۆ پێغەمبــەر دروســتکردبوو‪.‬‬ ‫بــۆ تێگەیشــتنی دروســت لــەم ئایەتــە‪ ،‬پێویســتە زەمینــەی دابەزینــی ئایەتەکــە و‬ ‫هەلومەرجەکانــی بــە هــەردوو گێڕانەوەکــە‪ ،‬وەک خــۆی لەبەرچــاو بگریــن‪ .‬وەک‬ ‫ئاشــکرایە لــە کەلتــووری بــاوی ئــەو ڕۆژگارە‪ ،‬ژنانــی کەنیــزەک بەشــێکبوونە لــە‬ ‫کااڵکان و ئاڵووێریــان پێکـراوە (ومــا ملکــت أیامنکــم‪ /‬أیامنهم)‪ .‬ئەمــە وایکردووە‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫بەهۆی ئەم دۆخە تازەیە‬ ‫پیاوانی هەوەسبازی ئەم شارە‪،‬‬ ‫لەپاڵ نەبوونی سمبولێک‬ ‫بۆناسینەوەی کەنیزەک و‬ ‫ژنانی ئازاد‪ .‬لەکاتی دەرچوونی‬ ‫ژنەکان بەهەرهۆیەک‪ ،‬بۆ‬ ‫دەرەوەی ماڵەکانیان‪ ،‬لەالیەن‬ ‫ئەو پیاوانەوە هەراسان دەکران‪،‬‬ ‫ئەمەش بووە هاندەرێک بۆ‬ ‫دروستبوونی گرفتی کۆمەاڵیەتی‬ ‫و بیرکردنەوە لە دانانی سنورێک‬ ‫بۆناسینەوەی ژنەکان (الحرة‬ ‫و اإلماء)‪ ،‬هەر ئەمەش وایکرد‬ ‫پێغەمبەر لەم شارەدا‪ ،‬نەک هەر‬ ‫بۆ جیاکردنەوە و ناسینەوەی‬ ‫ژنەکانی خۆی و ژنی ئیامنداران‬ ‫لە کەنیزەکەکان‪ ،‬جەالبیە‬ ‫فەرزبکا‪ ،‬بەڵکو فەرمانی بە پیاوە‬ ‫موسڵامنەکانیشدا سمێڵیان بتاشن‬ ‫و ریشیان بهێڵنەوە‪ ،‬تا لە پیاوانی‬ ‫غەیرە موسڵامن جیابکرێنەوە‬ ‫‪42‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫پرۆسەی شیردان بە گەورە‪،‬‬ ‫بریتیە لە پێدانی شیر بە‬ ‫کەسێکی نێری‪ ،‬گەورەی‪،‬‬ ‫نامەحرەم‪ .‬دیارە بەر لە‬ ‫دەستپێکردن و مژین و‬ ‫خواردنی شیرەکە‪ ،‬پیاوەکە‬ ‫دەبێ بچێتە الی ژنەکە‪،‬‬ ‫ژنەش سینگ و مەمکی خۆی‬ ‫ڕووتکاتەوە تا شیری پێبدا‪ .‬واتە‬ ‫بەر لە شیرپێدانەکە‪ ،‬پرۆسەی‬ ‫بینینێکی قەدەغەکراو هەیە‪،‬‬ ‫ئەم ماوە کورتەی کە کەسە‬ ‫گەورەکە‪ ،‬نەزەری تیادا دەکا‬ ‫و سینگ و مەمکی ژنێک‬ ‫بەڕووتی دەبینێ‪ ،‬لە رووی‬ ‫شەرعییەوە ئەو نەزەرکردنە‬ ‫چۆن حسابی بۆ دەکرێ‪ ،‬کە‬ ‫ژنەکە هێشتا نەبووە بە دایکی‬ ‫شیری پیاوەکە؟‬

‫‪43‬‬

‫لــەم کۆمەڵــەدا چاوبڕینــە ژنــان الی پیــاوان یــان هەوەســبازەکان وەک کااڵیــەک‪،‬‬ ‫کارێکــی زۆر ئاســایی بــێ‪ ،‬بــەاڵم لەبەرئــەوەی ژنانــی پێغەمبــەر وەک ژنانــی تــر‬ ‫نەبــوون (یــا نســا َء النبــي لسـ َّن کأَحـ ٍـد مــن النســاء)‪ ،‬بەمــەش دەبــوا ئالیەتێــک‬ ‫بــۆ جیاکردنەوەیــان هەبــێ‪ .‬موفەســیرەکان لەســەر مەبەســتی ســەرەکی هاتنــی‬ ‫ئایەتــی حیجــاب کۆکــن‪ ،‬کــە بــۆ جیاکردنــەوەی ژنانــی پێغەمبــەر بــووە لــە‬ ‫بۆشــایی گشــتی‪ ،‬بــەاڵم لەســەر هــۆکاری دابەزینەکــەی هێشــتا کــۆک نیــن‪.‬‬ ‫چەمک و ماناکانی حیجاب لە چوارچێوەی دەقەکاندا‪:‬‬ ‫چەمکــی (حیجــاب) وەک لــە دەقەکانــی قوڕئانــدا هاتــووە‪ ،‬ســێ رەهەندیــان‬ ‫هەیــە‪ :‬یەکــەم‪ ،‬ڕێگرتــن لــە بینیــن‪ :‬واتــە شــاردنەوەی دوو الیەن بە مەبەســتێکی‬ ‫دیاریکـراو‪ ،‬لــە کات و شــوێنێکی دیاریکراودا‪ .‬دووەم‪ ،‬جیاکردنەوەی بۆشــاییەکان‪:‬‬ ‫واتــا تابــوو یــان پیرۆزکردنــی شــوێن‪ ،‬ئەویــش بــە دانانــی ســنورێکی کاتــی یــان‬ ‫هەمیشــەیی‪ ،‬ســێیەم‪ ،‬پاراســتنی تایبەمتەندێتــی کەســیی‪ :‬واتــە دانانــی ئالیەتێــک‬ ‫بــۆ ڕێزگرتــن لــە تایبەمتەندێتــی‪ .‬لــە هەمــوو دەقەکانــی قوڕئانیشــدا‪ ،‬تەنهــا (‪)٧‬‬ ‫جــار وشــەی حیجــاب هاتــووە‪ ،‬بــەم جــۆرە‪:‬‬ ‫‪ِ .1‬‬ ‫(الذيـ َن ال ی ْؤمنــو َن باألخـ َر ِة حجابــا مســتو ًرا) األرساء‪ ،٤٥ :‬ماناکــەی (بەربەســت‬ ‫یــان ڕێگــر)ە‪ ،‬بەبۆچوونــی تەبەڕیــش لێــرەدا بەمانــای (تێنەگەیشــن) هاتووە‪.‬‬ ‫‪( .2‬فأتخــذت مــن دونهــم حجابــا) مریــم‪ ،١٧ :‬ماناکــەی (دابڕاین‪/‬عــزل یــان‬ ‫لەبەرچــاو ونکــردن)ە‪.‬‬ ‫‪َ ( .3‬وإِذَا سـأَلتموهن متاعــا فإســلوهن مــن واراء حجــاب) األحـزاب‪ ،٥٣:‬ماناکــەی‬ ‫پــەردە (الســتار)ە‪.‬‬ ‫‪( .4‬حتــى تــ َوا َرتْ بالحجــاب) ص‪ ،٣٢ :‬ماناکــەی (ونبــوون یــان لەبەرچــاو‬ ‫دیارنەمــان) ی ئەســپەکانی ســلێامنە‪.‬‬ ‫حجاب َوعىل) األعراف‪ ،٤٦:‬ماناکەی (دیوار یان پەردە)یەک‪.‬‬ ‫‪َ ( .5‬وبینهام‬ ‫ٌ‬ ‫‪َ .6‬ومن بيننا و بینک حجاب) فصلت‪ :‬ماناکەی ( پەردە یان بەربەست)ە‪.‬‬ ‫‪( .7‬أو من واراء حجاب) الشورى‪ ،٥١:‬ماناکەی (په‌رده‌‌) یە‪.‬‬ ‫کاریگەری چیرۆکی مارەکردنی (زەینەب) بەسەر ئایندەی ژنانی موسڵامن‪:‬‬ ‫چیرۆکــی مارەکردنی(زەینــەب)‪ ،‬کــە دەڵێــن یەکــێ بــووە لــە ژنــە جوانەکانــی‬ ‫قوڕەیــش‪ ،‬لەکاتــی ســەردانێکی پێغەمبــەر بــۆ ماڵــی زەیــد‪ ،‬دڵــی دەچێتــە‬ ‫زەینــەب‪ .‬پــاش تەاڵقدرانــی‪ ،‬پێغەمبــەر مــارەی دەکات‪ .‬وەک دیــارە تــا ئــەو‬ ‫کاتــەی ئــەم چیرۆکــە رووی نەدابــوو‪ ،‬هیــچ جــۆرە بــاس و خوازێکــی تایبــەت‬ ‫بــە (حیجــاب) لــە دەقەکانــدا لــە ئــارادا نەبــووە‪ .‬لــە بۆشــایی گشــتیدا ماڵــی‬ ‫پێغەمبەرجێــگای کۆبوونــەوەی خەڵکــی بــووە و دەرگا وااڵ بــووە‪ ،‬بــەاڵم لــەو‬ ‫شــەوەیدا کــە شــەوی زاوایەتــی پێغەمبــەر و زەینــەب بــوو و تیایــدا هەراســانی‬ ‫پێغەمبــەر ک ـراوە (إن ذلکــم کان یــٶذي النبــي فیســتحیي منکــم) األح ـزاب‪،٥٣:‬‬ ‫ئــەم هەراســانییە بۆتــە یەکــێ لــەو هۆکارانــەی کــە ئــەم ئایەتــە بــۆ پاراســتنی‬ ‫ژیانــی تایبەتــی پێغەمبــەر و ژنەکانــی دابــەزێ‪ ،‬هەروەهــا هەنگاوێکیــش بــووە‬ ‫بــۆ دوورخســتنەوەی ســەرچاوەکانی گومــان و تــرس لــە دووبــارە بوونــەوەی‬ ‫چیرۆکێکــی تــری هاوشــێوەی چیرۆکەکــەی زەینــەب لــە نــاو ماڵــی پێغەمبــەردا‪.‬‬

‫دابڕان‬ ‫بۆیــە خــوا پێیــان دەڵــێ‪ :‬نابــێ قســه بــه‌ناســكی بکــه‌ن‪ ،‬نه‌وه‌کــو ئــه‌وه‌ی‬ ‫دڵــی نه‌خۆشــه‪ ،‬بووروژێــت و نیازخراپــی بــکات (یــا نســاء النبــي لســن کأحــد‬ ‫مــن النســاء إن أتقیــن فــا تخضعــن بالقــول فیطمــع الــذي يف قلبــە مــرض)‬ ‫األحـزاب‪ ،٣٢/‬بــۆ ئــەوەی بــە شــێوەیەکی لێرباوانــە‪ ،‬دەرفەتــی بــۆ هەمــوو جــۆرە‬ ‫نیازێکــی خ ـراپ‪ ،‬بەرامبــەر ژنانــی پێغەمبــەر نەمێنــێ‪ ،‬خــوا فەرمانــی کــردووە‬ ‫لــە دوای مردنــی پێغەمبەریــش‪ ،‬بــۆ هەتاهەتایــێ شــووکردنەوە لــە ژنەکانــی‬ ‫قەدەغەکـراوە (وال أن تنکحــوا أزواجــە مــن بعــدە أبدا)‪ ،‬بــۆ باشــر کۆنتڕۆڵکردنی‬ ‫دۆخەکــەش‪ ،‬خــوا ســزای گوناحــی گــەورەی‪ ،‬ئاشــکرای ژنەکانــی پێغەمبەریــە‬ ‫دووقــات دانــاوە (یانســاء النبــي مــن یــأيت منکــن بفاحشــة مبیــن یضاعــف لهــا‬ ‫العــذاب ضعفیــن و ‪ )....‬األح ـزاب‪ ".٣٠:‬بەڕەچاوکردنــی بارودۆخــی موســڵامنانی‬ ‫ئەوســای مەدینــە وردبوونــەوە لــە حوکمەکانــی ســەرجەم ئــەو (‪ )٧٣‬ئایەتانــەی‬ ‫کــە پاشــاوەی ئــەو(‪ )٢٠٠‬ئایەتــەی ســورەتی األحزابــن‪ )٤(،‬تێدەگەیــن گرنگــی‬ ‫ئــەو جــۆرە (حەزەرانــە) بــۆ پیاوانــی موســڵامنانی ئــەو ڕۆژگارەی مەدینــە‪،‬‬ ‫بەتایبەتــی پێغەمبــەر‪ ،‬چەنــد پێویســت و گرینــگ بــوون‪ ،‬نــەک بــۆ ئێســتا‪،‬‬ ‫چونکــە ئــەم دۆخ و هــۆکار و مەبەســتانەی کــە حوکمەکانــی ئــەم ســورەتەی‬ ‫تیــادا هاتــووە‪ ،‬تایبــەت بــوون بــە کەســانی تایبــەت‪ ،‬کات و شــوێن و دۆخێکــی‬ ‫تایبــەت‪ ،‬لــە ڕۆژگارێکــی ئینتقالــی‪ ،‬پــڕ لــە بەدگومانیــی‪ ،‬دڵپیســیی‪ ،‬شەڕوشــۆڕی‬ ‫ناســک و ناجێگیــری شــاری مەدینــە‪ ،‬کــە بــە هیــچ شــێوەیەک بەراوردکردنیــان‬ ‫لەگــەڵ بارودۆخــی ئێســتادا کــۆک و گونجــاو نییــە‪.‬‬ ‫لــە ئەنجامــدا حوکمەکانــی ئایەتــی حیجــاب بوونــە هۆکارێــک‪ ،‬کــە ئیــر خەڵکــی‬ ‫مەدینــە و ئەســحابەکان وەک جــاران بەبــێ پــرس و بــە ئازادانــە نەتوانــن‬ ‫هاموشــۆی ماڵــی پێغەمبــەر بکــەن‪ .‬بــەم ئایەتانــە دڵنیایــی دراوەتــە پێغەمبــەر‪،‬‬ ‫کــە ئیــر تایبەمتەندێتــی ژیانــی خــۆی و ژنەکانــی پارێــزراوە‪ .‬لەگــەڵ ئــەوەی‬ ‫ڕۆژگاری پێشــەنگایەتی (ســەلەفی ســالح و ئەســحابەکان) بــووە‪ ،‬بەشــێکی زۆری‬ ‫میوانەکانــی پێغەمبەریــش ئەســحابەکان بــوون‪ ،‬بــەاڵم بەپێــی ئــەو دەقانــە‬ ‫بێــت‪ ،‬ئاســتی بــێ متامنەیــی و حەزەرکــردن لــە هەمــوو کەســێک‪ ،‬هــەر لــەو‬ ‫پــەڕی دابــووە‪.‬‬ ‫لەمانــەوە دەردەکــەوێ‪ ،‬شــێوازی وەحــی لــە مەدینە قاڵبێکــی تــازەی وەرگرتووە‪،‬‬ ‫زۆربــەی ســوڕەتە مەدەنییــەکان بریتیبــوون لــە وەاڵمــی پرســیارەکانی ڕۆژانــەی‬ ‫خەڵــک یــان روونکردنــەوەی واقیعەکــە‪ ،‬بــەم شــێوەیەش ناوەڕۆکــی وەحــی‬ ‫لــە مەدینــە جیــاوازی زۆری لەگــەڵ وەحیــە ئیالهــی و ئیلهامیەکانــی مەککــە‬ ‫هەبــووە‪ ،‬لــە مەدینــە ئەرکــی وەحیگۆڕینــی یەقیــن بــووە بــۆ واقیــع‪ ،‬بۆیــە لــەم‬ ‫قۆناغــەدا وەحــی زیاتــر پەیوەنــدی بــە ســەرزەوی‪ ،‬بەرژەوەندیەکانــی خەڵــک‪،‬‬ ‫داواکاریەکانیــان و تەرشیعکردنــەوە هەبــووە‪ ،‬ئیــر واقیــع بــوو بــە رەگەزێکــی‬ ‫ســەرەکی لــە هاتنــی وەحــی بــە شــێوەیەکی مفــرق‪.‬‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫تا ئێستاش موسڵامنان‬ ‫داپۆشینی رووی ژنانیان‬ ‫لە کاتی حەجدا‪ ،‬نەکردۆتە‬ ‫واجب‪ ،‬ئایا لەم دوو‬ ‫پرۆسەیەدا بە بینینی‬ ‫ژنان بەم شێوەیە غەریزە‬ ‫سێکسیەکانی پیاوان‬ ‫ناجوڵێن؟ هەروەها‬ ‫تێکەاڵوبوونی ژن و پیاوان‬ ‫لە کاتی حەجدا‪ ،‬بەڵگەیەکی‬ ‫تر نییە بۆ حەاڵلێتی‬ ‫تێکەاڵوبوون و نەبوونی‬ ‫نیقاب؟ ئایا ئەمانە باشرتین‬ ‫بەڵگەنین کە ئەو بااڵپۆشیەی‬ ‫ئێستا ئیسالمیەکان فەرزیان‬ ‫کردووە‪ ،‬شەرعی نیە و‬ ‫داهێرناوە(بدعة) یە؟‬

‫پەنجەرەیەکی تر لەسەرحوکمەکانی پۆشین‪:‬‬ ‫ئایــا هــۆکاری کارکــردن بــە حوکمەکانــی (رضاعة الکبیــر) و ئایەتی(قــل للمٶمنین‬ ‫یغضــوا مــن أبصارهــم و یحفظــوا فروجهــم ذلــک أذکــى لهــم) النــور‪ ٣٠:‬چــی‬ ‫‪44‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫بووبــێ؟ لــە کاتێکــدا ئەگــەر (نــەزەر) حەرامبووبــێ (یغضــوا مــن أبصارهــم)و تێکەاڵوبوونــی نێــر و مــێ حــەرام بووبــێ‪ ،‬ئایــا دەبــێ‬ ‫بــە ئەقلــی کێــدا بچــێ لــەو بارودۆخــەدا‪ ،‬پیاوانــی نامەحــرەم بتوانــن وا بــە ئاســانی هامووشــۆی ژنانــی موســڵامن لــە ماڵەكانیانــدا‬ ‫بکەن؟دواتریــش بــۆ حەاڵڵبوونــی ئــەو کارە حەرامــە‪ ،‬ژنەکانیــان ناچارکــردووە ســینگیان بــۆ پیــاوە گــەورەکان ڕووتکەنــەوە‪ ،‬تــا‬ ‫شــیری مەمکیــان مبــژن؟ یــان بێنــە بەرچــاوی خــۆت‪ ،‬کــە لــەو ڕۆژگارەدا ژنانــی مەدینــە بــە ناوگەڵــی ڕووتــەوە لــە بۆشــایی گشــتیدا‬ ‫ســوڕابنەوە‪ ،‬وەک ئــەوەی لەســەر کەنــاری دەریابــن‪ ،‬بۆیــە لەســەریانکراوە (فرج)یــان داپۆشــن‪.‬‬ ‫حوکمــی شــیردانی گــەوران‪ ،‬بەڵگەیەکــە کــە پیــاوی نامەحــرەم هامووشــۆی ژنــە موســڵامنەکانیان لــە ماڵەکانــدا کــردووە‪ .‬پرۆســەی‬ ‫شــیردانەکەش بریتیــە لــە پێدانــی شــیر بــە کەســێکی نێــری‪ ،‬گــەورەی‪ ،‬نامەحــرەم‪ .‬دیــارە بــەر لــە دەســتپێکردن و مژیــن و‬ ‫خواردنــی شــیرەکە‪ ،‬پیاوەکــە دەبــێ بچێتــە الی ژنەکــە‪ ،‬ژنــەش ســینگ و مەمکــی خــۆی ڕووتکاتــەوە تــا شــیری پێبــدا‪ .‬واتــە بــەر لــە‬ ‫شــیرپێدانەکە‪ ،‬پرۆســەی بینینێکــی قەدەغەکـراو هەیــە‪ ،‬ئــەم مــاوە کورتــەی کــە کەســە گەورەکــە‪ ،‬نــەزەری تیــادا دەکا و ســینگ و‬ ‫مەمکــی ژنێــک بەڕووتــی دەبینــێ‪ ،‬لــە رووی شــەرعییەوە ئــەو نەزەرکردنــە چــۆن حســابی بــۆ دەکــرێ‪ ،‬کــە ژنەکــە هێشــتا نەبــووە‬ ‫بــە دایکــی شــیری پیاوەکــە؟‬ ‫ســەبارەت ڕووداپۆشــین‪( ،‬قــايض عیــاض) و (الشــوکاين) لــە پیاوانــی ئایینــی ڕۆژگاری خۆیــان دەگێڕنــەوە‪ ،‬دەڵێــن‪" :‬ژنــان بۆیــان نییــە‬ ‫لــە شــوێنە گشــتیەکان ڕوویــان داپۆشــن‪ ،‬لەســەر پیاوانــە چاویــان بگــرن و ســەیریان نەکــەن‪ ".‬لــە حەدیســێکیش هاتــووە (یاعــي‬ ‫التتبــع النظــرة النظــرة‪ ،‬فــإن لــک األوىل و لیســت لــک اآلخــرة‪ -‬ئــەی عەلــی تەنهــا یەکجــار بــۆت هەیــە ســەیربکەی)‪ .‬یــان لــەم‬ ‫حەدیســەدا هاتــووە (إذا رأى أحدکــم أمــرأة فأعجبتــە فلیــأت أهلــە)‪ ،‬ئەگــەر کەســێک دڵیچــووە ژنێــک (إمــرأة)‪ ،‬بابچێتــە ماڵــەوە‬ ‫لــە ژنەکــەی خــۆی کڵوکــۆی دامبرکێنێتــەوە‪ .‬ئایــا ئەمانــە بەڵگەنییــن بــۆ تێکەاڵوبــوون و واجــب نەبوونــی نیقــاب‪ ،‬یــان دانەپۆشــینی‬ ‫روو لــە ئیســامەتیدا؟‬ ‫بڕنەکردنی حوکمی دەقەکان بۆ ئێستا‪:‬‬ ‫بــە ڕەچاوکردنــی هــۆکاری هاتنــی ئایەتی(ياأيهــا النبــي قــل ألزواجــك وبناتــك ونســاء املؤمنــن يدنــن عليهــن مــن جالبيبهــن ذلــك‬ ‫أدىن أن يعرفــن فــا يؤذيــن) األحـزاب‪ .٥٩ :‬کــە بریتــی بــووە لــە ناســینەوەی ژنانــی ئــازاد‪ ،‬مەبەســتیش لــەم ناســینەوەیە‪ ،‬ڕێگرتــن‬ ‫بــووە لــە ئازاردانــی ژنــان و کچانــی پێغەمبــەر و ژنانــی ئیامنــداران لەالیــەن پیــاوە مونافیقــە هەوەســبازەکانی مەدینــەوە‪ .‬دیــارە‬ ‫بەنەمانــی ئــەم هــۆکارە‪ ،‬واتــا کەنیــزەکان‪ ،‬حوکمــی ئایەتەکــەش کۆتایــی پێدێــت‪ .‬مەبەســتی ســەرەکی ئایەتەکــەش لــە پۆشــینی‬ ‫جەالبیــە زۆر ئاشــکرایە‪ ،‬تــا بــەو هۆیــەوە لــە ژنــە کەنیزەکــەکان جیابکرێنــەوەو ئازارنەدرێــن‪.‬‬ ‫( ألن مل ینتــە املنافقــون و الذیــن يف قلوبهــم مــرض و املرجفــون يف املدینــة لنغرینــک بهــم ثــم الیجاورونــک فیهــا أال قلیــا)‬ ‫األح ـزاب‪ .٦٠:‬مەرجــی ســەرەکی لــەم ئایەتــە بــۆ مانــەوەی مونافیقــەکان لــە مەدینــە‪ ،‬دەســتهەڵگرتنە لــە ئازاردانــی ژنــان‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫وازیــان نەهێنــا دەبــێ تۆڵەیــان لێبکرێتــەوە و زۆربەشــیان شــاربەدەر بکرێــن‪ .‬بەمــەش حوکمــی ئایەتــی پێشــوو‪ ،‬بەس ـراوەتەوە‬ ‫بــە ڕەفتــاری مونافیقــە هەوەســبازەکانی مەدینــەوە‪ ،‬نــەک تەنهــا بــە کەنیزەکــەکان‪ .‬ڕاســتە کەنیــزەک تــا ڕۆژگارێکــی درەنگیــش‬ ‫لــە کۆمەڵــە ئیســامیەکاندا هەبــووە‪ ،‬هەروەهــا مافــی هەبوونــی کەنیــزەک بــە حوکمــی دەقــە پیــرۆزەکان‪ ،‬تائێســتاش لــە ئایینــی‬ ‫ئیســامدا مــاوە‪ ،‬بــەاڵم مونافیقەکانــی مەدینــە دواتــر نــەک هــەر کۆڵیانــدا‪ ،‬بەڵکــو لــە شــاری مەککــەش‬ ‫بڕیــاری قڕانیــان بــۆ دەرکــرا‪( ،‬واقتلوهــم حيــث ثقفتموهــم وأخرجوهــم مــن‬ ‫حيــث أخرجوكــم) البقــرة‪ ١٩١:‬یــان ( وقاتلوهــم حتــى ال تكــون فتنــة ويكــون‬ ‫الديــن للــه) البقــرة‪.١٩٣:‬وەک دیــارە لــە ڕۆژگاری ســەرەتاییەکانی ئیســام‪،‬‬ ‫هــۆکاری دووەم کــە بوونــی مونافیقــە هەوەســبازەکانی مەدینــە بــووە‪ ،‬نەمــا‪،‬‬ ‫لــەم ڕۆژگارەشــدا هــەردوو هۆکارەکــە‪ ،‬کــە بوونــی (کەنیــزەک و مونافیقەکانــی‬ ‫مەدینــە)ن نەمــاون‪ .‬بــە نەمانــی هــۆکارەکان‪ ،‬حوکمــەکان نامێنــن‪ .‬ئەلعەشــاوی‬ ‫لــەو بــارەوە دەڵــێ‪" :‬ئــەو هــۆکارەی کــە بــاس لــە (إدنــاء الجالبيــب) دەکات‪،‬‬ ‫بەهــۆی نەبوونــی (کەنیــزەک) لــەم ڕۆژگارەدا نامێنــێ‪ ،‬بەپێــی قاعیــدەی زانســتی‬ ‫‪45‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ئســوڵی فقهیــش بێــت‪ ،‬کــە دەڵــێ‪ :‬هەمــوو حوکمێــک بــەردەوام دەبــێ لەگــەڵ بەردەوامبوونــی هۆکارەکــەی‪ ،‬ئەگــەر حوکــم هەبــێ‪،‬‬ ‫دەبــێ هۆکاریــش هەبــێ‪ )٥(.‬ئەمــە جگــە لــەوەی کــە هــۆکارەکان ســەملێنەری ئــەوەن‪ ،‬کــە ئــەم دوو ئایەتــە تایبەتبوونــە بــە کات‪،‬‬ ‫شــوێن و کەســانی پابەنــد بــە دۆخێکــی تایبەتــی ئەوســای شــاری مەدینــە‪ ،‬بۆیــە حوکمەکانیــان بــۆ ئــەو ڕۆژگارە بڕنــاکات‪.‬‬ ‫هەروەهــا هــەردوو ئایەتەکانــی (‪ ٥٩‬و‪ ،)٦٠‬کــە حوکمــی پۆشــینی جەالبیەیــان لەســەر بنیاتــراوە‪ ،‬بەشــێکن لەکــۆی ســورەتی‬ ‫األح ـزاب‪ ،‬ئەگــەر ڕای (عائیشــە) ڕاســتبێ‪ ،‬ئــەو ســورەتە لــە (‪ )٢٠٠‬ئایــەت زیاتربــووە‪ ،‬ئێســتاش تەنهــا (‪ )٧٣‬ئایەتــی ماوەتــەوە‪،‬‬ ‫دەپرســین ئایــا دەبــێ هیــچ ئایەتێــک لــەو (‪ )١٢٧‬ئایەتانــەی کــە دیارنەمــاون یــان (فأکلتهــا الداجــن)‪ ،‬ئــەو دوو ئایەتەیــان بــە‬ ‫ئایەتــی تــر یــان ڕاشــکاوانەتر نەســخ نەکردۆتــەوە؟‬ ‫بــۆ جێبەجێکردنــی حوکمەکانــی ئــەم دوو ئایەتــە‪ ،‬ســێ رەگــەزی ســەرەکی ڕەچاوکراوە‪(:‬هــۆی دابەزینــی ئایەتــەکان‪ ،‬مەرجــی‬ ‫چوونــەدەرەوەی ژنــەکان و مەبەســتی ئایەتــەکان)‪ .‬وەک دیــارە بــۆ ناســینەوەی ژنــە ئــازادەکان لــە کاتــی چوونــە دەرەوەیــان‪،‬‬ ‫مەرجەکــە دانانــی جەالبیــە بــووە‪ ،‬مەبەســتی ســەرەکیش لــە جەالبیــە‪ ،‬تــا ژنــە ئــازادەکان ئــازار نەدرێــن‪ ،‬هۆکارەکــەش ئازاردانــی‬ ‫ژنــە ئــازادەکان بــووە لەالیــەن مونافیقەکانــی مەدینــەوە‪ ،‬بۆیــە خەلیفــە عومەریــش هــەر کەنیزەکێکــی لــە دەرەوە بینیبــێ‪ ،‬خــۆی‬ ‫وەک ژنێکــی ئــازاد منایشــکردبێ‪ ،‬دارکاری ســەختی کــردووە‪.‬‬ ‫بــۆ حەاڵڵکردنــی ســێکس (بــۆ ژنــان و پیاوانــی موســڵامن) لــەدەرەوەی زەواجــی شــەرعی‪ ،‬پیاوانــی ئایینــی لــەم ڕۆژگارە‪ ،‬لــە فقهــی‬ ‫مەزهەبــی شــیعەدا‪ ،‬لــە ڕێــگای (زواج املتعــة) و لــە مەزهەبــی ســونەش‪ ،‬لــە ڕێــگای (زواج املســيار)‪ ،‬ئەلتەرناتیڤیــان بــۆ ئــەو کەلێنــە‬ ‫دۆزیوەتــەوە‪ ،‬کــە بەهــۆی نەمانــی (کەنیــزەک) دروســت بــووە‪ .‬یــان ئەوەتــا ئــەم دوو زەواجــە شــەرعی نییــە و حەرامــە‪ ،‬یــان‬ ‫ئەگــەر شــەرعین‪ ،‬ئــەوا ئــەم پرۆســەیە ســەملێنەری ئــەو ڕایــەن‪ ،‬کــە ئیســام دەرفەتــی تێکەاڵوبــوون‪ ،‬خۆدانەپۆشــین و ژوانــی بــۆ نێــر‬ ‫و مێــی موســڵامن حەاڵڵکــردووە‪ ،‬ئــەی ئەگــەر ئــەم دەرفەتــە بۆ(نێــر و مێــی موســڵامن) نەڕەخســێرنابێ‪ ،‬خــۆ لــە خەونــدا بەیەکــری‬ ‫نەگەیشــتوون؟‬ ‫خوا لە ئاست حەقدا شەرم ناکات‪:‬‬ ‫وەک ئاشــکرایە خــوا دەڵــێ‪" :‬واللــە ال یســتحیي مــن الحــق"‪ ،‬ئەگــەر وایــە بــۆ دەبــێ بــاری تەئویــل و تەفســیری وشــەکانی قورئــان‬ ‫وا قــورس بکرێــن و داتاشــینی جــۆراو جــۆر بــۆ ماناکانیــان بکــرێ و هەندێجاریــش مانــای هەنــدێ لــە وشــەکان بەالڕێــدا بربێــن؟‬ ‫ئەگــەر خــوا بەڕاشــکاوی باســی لــە ناوگەڵــی ژنان(فــەرج) کردبــێ ( َوالذيــ َن هــ ْم لفروجهــم حافظــون) املٶمنیــن‪ ،٥:‬هەروەهــا‬ ‫زۆر بەڕاشــکاوانەش قســەی لەســەر بەرەنجامــی رووداوی (اإلفــک) کردبــێ (إِ َّن ِ‬ ‫ٱلذي ـ َن جــاءوا باإلفــك عصبــة منکــم‪ ).‬النــور‪،١١:‬‬ ‫ئەگەرچــی بابەتێکــی زۆر هەســتیار و تابــووش بــووە‪ ،‬کــە تایبــەت بــووە بــە رووداوە سێکســیەکەی (عائیشــە) کــە (صفــوان بــن‬ ‫املعطــل الســلمي) تێوەگالبــوو‪ .‬ئایــا دەبــێ ئــەم ڕێگــری و هۆکارانــە چیبووبــن تــا خــوا نەیتوانیبــێ بــە ڕاشــکاوانە و بــە وردی لــە‬ ‫جیاتــی بڵــێ‪ :‬ولیرضبــن بخمرهــن عــى جیوبهــن‪ ،‬بڵــێ‪ :‬ولیرضبــن بخمرهــن عــى رؤوســهن؟‬ ‫لــە ئایەتــی (وقــل للمٶمنــات یغضضــن مـ ْن أَبصارهــن ویحفظــن فروجهــن وال یبدیــن زینتهــن إال ماظهــر منهــا ولیرضبــن بخمرهــن‬ ‫عــى جیوبهــن وال یبدیــن زینتهــن إال لنعولتهــن أو ‪ )...‬النــور‪ ٣١:‬یشــدا مانــای دەســتەواژەکانی زۆر ســادە و ئاشــکران‪ ،‬پێويســتیان‬ ‫‪46‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫لەم ڕۆژگارەشدا هەردوو‬ ‫هۆکارەکە‪ ،‬کە بوونی (کەنیزەک‬ ‫و مونافیقەکانی مەدینە)ن‬ ‫نەماون‪ .‬بە نەمانی هۆکارەکان‪،‬‬ ‫حوکمەکان نامێنن‪ .‬ئەلعەشاموی‬ ‫لەو بارەوە دەڵێ‪« :‬ئەو هۆکارەی‬ ‫کە باس لە (إدناء الجالبيب)‬ ‫دەکات‪ ،‬بەهۆی نەبوونی‬ ‫(کەنیزەک) لەم ڕۆژگارەدا‬ ‫نامێنێ‪ ،‬بەپێی قاعیدەی زانستی‬ ‫ئسوڵی فقهیش بێت‪ ،‬کە دەڵێ‪:‬‬ ‫هەموو حوکمێک بەردەوام‬ ‫دەبێ لەگەڵ بەردەوامبوونی‬ ‫هۆکارەکەی‪ ،‬ئەگەر حوکم‬ ‫هەبێ‪ ،‬دەبێ هۆکاریش هەبێ‪.‬‬ ‫ئەمە جگە لەوەی کە هۆکارەکان‬ ‫سەملێنەری ئەوەن‪ ،‬کە ئەم دوو‬ ‫ئایەتە تایبەتبوونە بە کات‪،‬‬ ‫شوێن و کەسانی پابەند بە‬ ‫دۆخێکی تایبەتی ئەوسای شاری‬ ‫مەدینە‪ ،‬بۆیە حوکمەکانیان بۆ‬ ‫ئەو ڕۆژگارە بڕناکات‪.‬‬ ‫‪47‬‬

‫بــە تەئویــل و تەفســیر و داتاشــینی مانــای تــر نییــە‪ ،‬دەڵــێ‪ :‬ســەیر نەکــەن‪،‬‬ ‫داوێنی(فــرج)ی خۆتــان بپارێــزن‪ ،‬جوانــی خۆیــان بەتــەواوی ده‌رنه‌خــه‌ن‪،‬‬ ‫جگــه له‌وان ـه‌ی کــه دیــارن‪ ،‬بــا خــار (شــاڵ) بخەنــە ســەر ســینگیان‪ .‬مانــای‬ ‫(خــار) لــەم ئایەتــە بەڕوونــی شــاردنەوەی ســینگی ژنانــە (جیوبهــن) بــە پارچــە‬ ‫قوماشــێک‪.‬‬ ‫بــە پێچەوانــەوە ئــەو ڕایانــەی کــە بــاس لــە شــاردنەوەی ســەر و ڕوو‪ ،‬یــان‬ ‫نیقابکــردن دەکــەن‪ ،‬لــە ئاســت ئــەو دەقانــەی کــە بــاس لــە ئادابــی نوێژکــردن‬ ‫و دەســتنوێژگرتن دەکــەن‪ ،‬ناتوانــن بەرگــری بکــەن‪ ....( ،‬فأغســلوا وجوهکــم و‬ ‫أیدیکــم إىل املرفــق و أمســحوا بڕٶوســکم و أرجلکــم إىل الکعبیــن) املٶمنون‪،٦:‬کە‬ ‫ئامــاژەی بــە شوشــتنی ڕوو‪ ،‬هــەردوو دەســت و بــازوو و پێیــەکان کــردوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫مەســحکردنی چارەکێکــی ســەر‪ ،‬کــە ئەمانــە هەموویــان بەڵگــەن بۆئــەوەی کــە‬ ‫دەبــێ ئــەو شــوێنانەی لەشــی مــرۆڤ رووتــن و پێویســتیان بــە پاککردنــەوە‬ ‫هەیــە‪ ،‬بــەر لــەوەی نوێــژ داببەســن‪.‬‬ ‫تــا ئێســتاش موســڵامنان داپۆشــینی رووی ژنانیــان لــە کاتــی حەجــدا‪ ،‬نەکردۆتــە‬ ‫واجــب‪ ،‬ئایــا لــەم دوو پرۆســەیەدا بــە بینینــی ژنــان بــەم شــێوەیە غەریــزە‬ ‫سێکســیەکانی پیــاوان ناجوڵێــن؟ هەروەهــا تێکەاڵوبوونــی ژن و پیــاوان لــە کاتــی‬ ‫حەجــدا‪ ،‬بەڵگەیەکــی تــر نییــە بــۆ حەاڵلێتــی تێکەاڵوبــوون و نەبوونــی نیقــاب؟‬ ‫ئایــا ئەمانــە باشــرین بەڵگەنیــن کــە ئــەو بااڵپۆشــیەی ئێســتا ئیســامیەکان‬ ‫فەرزیــان کــردووە‪ ،‬شــەرعی نیــە و داهێرناوە(بدعــة) یــە؟‬ ‫(جــال البنــا) دەڵــێ‪ :‬لــە قورئــان و ســونەدا شــتێک نییــە وەک ئــەوەی کــە‬ ‫ئەمــڕۆ پێــی دەوتــرێ (حیجــاب)‪ ،‬تەئکیــد دەکاتــەوە ئــەو خــارەی کــە ژنــان‬ ‫لــەو ســەردەمەدا دەیانپۆشــی‪ ،‬بریتــی بــووە لــە جلێکــی تەقلیــدی و عادەتێکــی‬ ‫کۆمەاڵیەتــی" العــادة محكمــة و العــرف يف الــرع لــه اعتبــار"‪ .‬ئــەوەی لــە‬ ‫قورئــان هاتــووە داپۆشــینی ســینگە‪ .‬لــە ‪ ٢٠٠٨‬یــش ئەزهــەر کتابێکــی بەنــاوی‬ ‫(املــرأة املســلمة بــن تحريــر القــرأن وتقييــد الفقهــاء) دەرکــرد‪ ،‬تیــادا هاتــووە‬ ‫کــە خــار‪ ،‬واتــە داپۆشــینی ســینگی ژنــان‪.‬‬ ‫هەروەهــا (د‪.‬احمــد صبحــي منصــور) یــش کــە بــە ســەرۆکی روحــی قورئانیەکان‬ ‫نــارساوە‪ ،‬دەڵــێ‪ :‬مەبەســت لــە (رضب الخمــر عــى جيوبهــن) داپۆشــینی ســینگە‪،‬‬ ‫هەروەهــا دەشــڵێ مەبەســت لــە بەکارهێنانــی (إدنــاء الجلبــاب) کــە لــە دەقــدا‬ ‫هاتــووە بەمانــای داپۆشــینی پــووز (بەلەکەکانــە)‪ ،‬واتــە قاچەکانــە (تغطيــة‬ ‫الســاقني)‪ .‬محەمــەد ســەعيد العشــاويش لــە کتابــی "حقيقــة الحجــاب وحجيــة‬ ‫الحديــث" لەگــەڵ ئــەو رایەیــە‪ ،‬کــە (خــار) فەرمانــە بــۆ داپۆشــینی ســینگ‪.‬‬ ‫(لباس و جەالبیە)‪ ،‬دوو فۆڕمی جیاواز‪:‬‬ ‫(یــا بنــي آدم قــد أنزلنــا علیکــم لباســا یــواري ســواتکم و ریشــا ولبــاس التقــوى‬ ‫ذلــك خیــر‪ ) ...‬األعـراف‪ ،٢٦:‬لــەم ئایەتــەدا ســەرجەم نـه‌وه‌ی ئــاده‌م دوێـراوە‪،‬‬ ‫کــە خــوا پۆشــاکی له‌بــاری بــۆ ف ‌هراهـه‌م کــردوون‪ ،‬تــا عـه‌وره‌ت و ئـه‌وه‌ی پێیــان‬ ‫ناخۆشــه ده‌ربکه‌وێــت دایبپۆشــن‪ ،‬جگــە لەمــەش دەتوانــن پۆشــاکی جوانیــش‬ ‫بــۆ خۆڕازاندنــەوە بپۆشــن‪ ،‬بـه‌اڵم ئایەتەکــە ئیختیــار دەدا بــە مرۆڤــەکان تــا لــە‬

‫دابڕان‬ ‫نێــوان پۆشــاکی تەقــوا و پۆشــاکی تــردا هەڵبــژاردن بکــەن‪ ،‬نــەک ناچاربکرێــن‪.‬‬ ‫لــەم ئایەتــەدا تەفزیلــی جۆرێــک لــە پۆشــینی جــل دەکات‪ ،‬کــە بەجلــی تەقــوا‬ ‫ئامــاژەی پێکــردووە‪ ،‬لەگــەڵ جۆرێکــی تــر‪ ،‬کــە هــەر جلێــک بــێ‪ ،‬مرۆڤــەکان‬ ‫ئارەزوویــان لێیەتــی‪ .‬واتــە ئــەو پۆشــاکە ئاســاییەش کــە جیــا لــە جلــی تەقــوا‪،‬‬ ‫وەک جلــی تەقــوا‪ ،‬مــادام لــەش دادەپۆشــێ‪ ،‬خێــردارە و رەوایــە‪ ،‬بــەاڵم دەڵــێ‪:‬‬ ‫ئەگــەر پۆشــاکی تەقــوا هەڵبژێریــن‪ ،‬خێردارتــرە‪ .‬بەپێــی ئــەم ئایەتــە بــێ لــە‬ ‫ئیســامەتیدا بــۆ پۆشــینی جــل‪ ،‬مرۆڤــەکان (ئیختیاریــان) هەیــە‪ ،‬نــەک (ئیلـزام)‪.‬‬ ‫لــەم ئایەتــەدا زۆر جــوان ڕوونکراوەتــەوە‪ ،‬کــەوا مەبەســتی ســەرەکی لــە‬ ‫پۆشــاک‪ ،‬داپۆشــینی عــەورەت و خــۆ جوانکردنــە‪ ،‬نــەک سەرداپۆشــین و‬ ‫نیقابکردنبــێ‪ .‬ئەگەرچــی جەالبیــە جۆرێکــە لــە پۆشــاک و جلێکــە یــەک پارچەیــە‬ ‫تــا دامێنــی قــاچ دادەپۆشــێ‪ ،‬پەیوەنــدی بەســەر و سەرپۆشــەوە نییــە‪ ،‬چونکــە‬ ‫لــە دەقەکــەدا‪ ،‬خامرەکــە بــۆ داپۆشــین هاتــووە‪ ،‬نــەک جەالبیەکــە‪( .‬لباس)یــش‬ ‫کــە لــەم ئایەتــەدا هاتــووە‪ ،‬ماناکــەی زۆر گشــتگیرە‪ ،‬بەهیــچ شــێوەیەک مانــای‬ ‫نیقــاب و حیجابــی ئێســتا ناگەێنــێ‪.‬‬ ‫گوناحی نەزەری کەنیزەکێکی موسڵامن لە ئەستۆی کێدایە؟‬ ‫لــە کاتێکــدا ئیســام بانگەشــە دەکات‪ ،‬کــە هەمــوو مرۆڤــەکان الی خــوا وەک‬ ‫یــەک وان و بــە ئــازادی خەلــق ک ـراون‪ ،‬بــەاڵم بەهــۆی جەنــگ و بەتااڵنــردن‪،‬‬ ‫هەندێــک لــەو ژنانــە کــە مەخولقــی خــوان‪ ،‬بــوون بــە کەنیــزەک‪ .‬ئایــا دەکــرێ‬ ‫بــاس لــە حیجــاب یــان جــۆرە پۆشــاکێ بکــرێ بــۆ پێدانــی شــەرەف و پاکیزەگــی‬ ‫بــە بەشــێک لــە ژنــان‪ ،‬کــە موســڵامنن یــان ئــازادن‪ ،‬بــەاڵم ژنــە لێقەومــاوە‬ ‫کەنیزەکــەکان‪ ،‬دەبــێ هەتــا بژیــن‪ ،‬بێشــەرەف و ســۆزانی بــن؟ ئەگــەر (حیجاب)‬ ‫یــان دروســر بڵێیــن جەالبیــە‪ ،‬خــار و بااڵپــۆش تەنهــا مافــی ژنانــی ئازادبــێ‪،‬‬ ‫ئایــا کەنیزەکێکــی موســڵامن‪ ،‬دەبــێ وەک کەنیزەکێکــی ناموســڵامن بپۆشــێ؟‬ ‫ئەگــەر وابــێ لــەم کاتــەدا دەبــێ ئۆباڵــی گوناحــی رووتــی ژنێکــی کەنیزەکــی‬ ‫موســڵامن و نــەزەری پیاوانــی موســڵامن لــەو کەنیزەکــە موســڵامنە لــە ئەســتۆی‬ ‫کــێ دابــن؟‬ ‫ســەبارەت بــە ســەیرکردنی ژنــی ئــازادی غەیــرە موســڵامن (ســفيان الثــوري)‬ ‫دەڵــێ‪" :‬هیــچ گوناحــت ناگاتــێ ئەگــەر ســەیری جوانــی ژنانــی ئەهلــی زیمــە‬ ‫بکەیــت‪ ،‬بــەاڵم خۆپاراســن باشــرە لەترســی تووشــبوون بــە فیتنــە‪ ،‬نــەک لەبــەر‬ ‫ڕێــز و حورمەتــی ئــەوان بێ‪".‬ئەمــەش بەڵگەیەکــی تــرە کــە لــە الی ئیســامیەکان‬ ‫هێشــتا جیهانــی ژن دابەشــی دووبــەرە کـراوە‪ ،‬لــە رابــردوو( ژنــی ئــازاد و ژنــی‬ ‫کەنیــزەک)‪ ،‬لــە ئێســتادا (ژنــی ئــازاد و ژنــی ئەهلــی زیمــەی بــێ حورمــەت)‪.‬‬ ‫موسڵامنانی ئێستا و پیاوە دڵپیسەکانی ئەوسا‪:‬‬ ‫کۆمەڵــی ســەردەمی پێغەمبەر‪،‬هەمیشــە الی ئیســامیەکان بــە کۆمەڵێکــی‬ ‫منونەیــی پێناســە ک ـراوە‪ ،‬بــەاڵم لــە میانــەى ئــەو باســەماندا بۆمــان دەرکــەوت‬ ‫کــە هەوەســبازی زۆری تیابــووە‪ ،‬تــا ئــەو ڕادەی پێغەمبــەر لــە ترســی ئــەو‬ ‫دڵپیــس و نەفسشـڕانە ژنەکانــی خــۆی لــە پەنــا حیجــاب لــە هەمــوو پیاوەکانــی‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫بۆ حەاڵڵکردنی سێکس ( بۆ‬ ‫ژنان و پیاوانی موسڵامن)‬ ‫لەدەرەوەی زەواجی شەرعی‪،‬‬ ‫پیاوانی ئایینی لەم ڕۆژگارە‪،‬‬ ‫لە فقهی مەزهەبی شیعەدا‪،‬‬ ‫لە ڕێگای (زواج املتعة) و لە‬ ‫مەزهەبی سونەش‪ ،‬لە ڕێگای‬ ‫(زواج املسيار)‪ ،‬ئەلتەرناتیڤیان‬ ‫بۆ ئەو کەلێنە دۆزیوەتەوە‪،‬‬ ‫کە بەهۆی نەمانی (کەنیزەک)‬ ‫دروست بووە‪ .‬یان ئەوەتا ئەم‬ ‫دوو زەواجە شەرعی نییە و‬ ‫حەرامە‪ ،‬یان ئەگەر شەرعین‪،‬‬ ‫ئەوا ئەم پرۆسەیە سەملێنەری‬ ‫ئەو ڕایەن‪ ،‬کە ئیسالم دەرفەتی‬ ‫تێکەاڵوبوون‪ ،‬خۆدانەپۆشین و‬ ‫ژوانی بۆ نێر و مێی موسڵامن‬ ‫حەاڵڵکردووە‪ ،‬ئەی ئەگەر‬ ‫ئەم دەرفەتە بۆ ( نێر و مێی‬ ‫موسڵامن) نەڕەخسێرنابێ‪ ،‬خۆ لە‬ ‫خەوندا بەیەکرتی نەگەیشتوون؟‬ ‫‪48‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ئــەم ڕۆژگارە‪ ،‬بــە ئەســحابە سەرراستەکانیشــەوە شــاردۆتەوە‪ .‬ئایــا کاتــێ ئــەو هەمــوو بەدگومانیــی و دڵپیســییە لــە میــان ئــەو‬ ‫ئایەتانــە بەرچاودەکــەون‪ ،‬دەبــێ بپرســین پاکیزەگــی و بەدرەفتاریــی بــە حیجــاب و پۆشــاکی تەقوایــی چارەســەر دەکرێــن‪ ،‬یــان‬ ‫بەســەروەربوونی یاســا و ڕێزگرتــن لــە بنەماکانــی مافــی مــرۆڤ؟‬ ‫وەک لــە باســەکەماندا بۆمــان دەردەکــەوێ‪ ،‬ئیســامییەکان لــەم ڕۆژگارەدا ئەگــەر مەبەســتیان لــە (حیجــاب‪ -‬بااڵپۆشــی شــەرعی)‪،‬‬ ‫(حیجاب‪+‬جەالبیە‪+‬خــار) بــێ‪ ،‬پێکــەوە‪ ،‬ئــەوا نــە حیجــاب و نــە جەالبیــە و نەخامریــش لــە ڕۆژگاری خۆیــدا ئــەو مەبەســت و‬ ‫مانایەیــان نەگەیانــدووە‪ ،‬کــە ئــەوان ئێســتا مەبەســتیانە‪ ،‬هەمــوو ئــەو ئامرازانــە تەنهــا بــۆ مەبەســتی جیاکردنەوەیەکــی چینایەتــی‬ ‫و ســمبولێک بــۆ ناســینەوەی ژنانــی ئــازاد و ئازارنــەدان و پاراســتنیان بــووە لــە مونافیقــە هەوەســبازەکانی شــاری مەدینــە‪ ،‬نــەک‬ ‫فەریزەیــەک بووبــێ لەالیــەن خــواوە‪ .‬ئەگــەر بەهەمــان ماناکــەی ئێســتای (حیجــاب یــان بااڵپۆشــی ئیســامیی) فەریــزە بایــە‪ ،‬دەبــوا‬ ‫بۆ(الحرائــر و اإلمــاء) ش وەک یــەک بوایــە‪ ،‬چونکــە هەموویــان مرۆڤــن و مەخلوقــی خــوان و هەســت بزوێنیشــن‪.‬‬ ‫ئــەوەی لێــرەدا بەکــردەوە تەنهــا چاودێــر بێــت بەســەر هەڵســوکەوتی تاکــی موســڵامن‪ ،‬تەنهــا مێژوو(رابــردوو)ە‪ ،‬هەتــا ئێســتا‬ ‫هیــچ کەســێک نەیتوانیــووە بەســەرکەوتوویی ڕێ لــە چوونــە نــاو مێــژوو بگــرێ‪ ،‬بــەاڵم باشــر وایــە لــە جیاتــی ئــەوەی ببیــن بــە‬ ‫کۆیلــەی مێــژوو‪ ،‬ئێســتا و ئاینــدەی لەســەر کۆپــی بکەینــەوە‪ ،‬وا باشــرە ببیــن بــە ڕەخنەگــری مێــژوو‪ ،‬وەک محەمــەد عابــد الجابــری‬ ‫لــە ( نحــن و ال ـراث)دا دەڵــێ‪ :‬باهەمــوو ئــاوات و هیوایەکــان لــە ڕابــردوودا نەبینینــەوە‪ ،‬بــا لــە ناخــی ئــەو ڕابــردووەدا بــە‬ ‫دوای زانســت و عەقالنیــەت و پێشــکەوتندا نەگەڕێیــن‪ ،‬چونکــە نایــان دۆزینــەوە‪ .‬ئەگــەر بــە چاوێکــی رەخنەگرانــەی مێژووییــش‬ ‫ســەیری دەقــەکان بکەیــن‪ ،‬بەڵگــەی ئەوەمــان دەســتدەکەوێ‪ ،‬کــە کۆمەڵــی مەدینــەی ئەوســا‪ ،‬کۆمەڵێکــی منونەیــی نەبــووە‪ ،‬بۆیــە‬ ‫هــەر هەوڵێــک بــۆ کۆپیکردنــەوەی ئــەم ڕۆژگارە بەســەر ئێســتادا‪ ،‬پێکــەوە ژیــان قورســر دەکا‪ ،‬ڕێــگاش لەبــەردەم داهێنــان و‬ ‫چارەســەرکردنی کێشــە کۆمەاڵیەتیــەکان دەگــرێ‪.‬‬ ‫لــە رووی زمانەوانییــەوە ئەگــەر بــاری ئــەم ئایەتانــە قــورس نەکەیــن و وردتــر لــە تێکـڕای مانــا مەجــازی و ڕاســتەوخۆکانی وشــەی‬ ‫حیجابــی نــاو دەقــەکان بڕوانیــن‪ ،‬تێدەگەیــن کــە هەموویــان بــۆ کارێــک یــان مەبەســتێک بەکارهاتــوون‪ ،‬کــە نەفــرەت لێکـراو یــان‬ ‫پەســەندنەکراو بوونــە‪ ،‬بۆیــە چڕکردنــەوەی هەمــوو ماناکانــی (حیجــاب) لــە پارچــە قوماشــێکی ســەپێرناو بەسەرســەری ژنانــەوە‪،‬‬ ‫بەفیعلــی هۆکارێکــە بــۆ رووتکردنــەوە‪ ،‬ئــەم وشــەیە لــە مانــا و مەبەســتە ڕاســتەقینەکەی خــۆی‪ ،‬کــە لــە دەقــە پیرۆزەکانــدا‬ ‫هاتــووە‪ ،‬هەروەهــا بەکارهێنانــی وشــەی (حیجــاب) یــش لــە ئێســتادا بــەو مانــا خواس ـراوەی کــە بــۆ مەبەســتی (بااڵپــۆش یــان‬ ‫ســەرپۆش) داتــارشاوە (بدعــە) یــە و شــوبهاندنێکی بــێ بنەمایشــە و الدانێکــە لــە چەمکــە ڕاســتەقینەکەی قورئــان بــۆ حیجــاب‪،‬‬ ‫چونکــە مانــای (حیجــاب) لــە دەقەکانــدا زۆر کۆنکرێتییــە‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪ .1‬بۆیــە (‏‏‏ســورة‏األحزاب)بــەو نــاوە ناونـراوە‪ ،‬چونکــە بتپەرســتەکانی مەککــە و جولەکانــی بني‏قريظــة و هۆزەکانــی تــر هەموویــان‬ ‫پێكــەوە ‪ ،‬لــە هەمووالیەکــەوە گەلەکۆمەیــان (‏تحزبــوا) لــە دژی موســڵامنان کردبــوو‪.‬‬ ‫‪ .2‬ومــا ملکــت أیامنکم‪/‬أیامنهــم‪ ،‬الــراري‪ ،‬الجــواري و اإلمــاء‪ ،‬هەموویــان بــە مانــای کەنیــزەک هاتوونــە‪ ،‬بــۆ خاوەنەکانیــان‬ ‫هەبــووە بــە (ملــک الیمیــن)‪ ،‬نــەک مارەبڕیــن‪ ،‬سێکســیان لەگەڵــدا بکــەن یــان وەک کااڵیــەک مامەڵەیــان پێوەبکــەن‪.‬‬ ‫‪( .3‬زینــب بنــت حبش)کچــە پــوری پێغەمبــەرە‪ ،‬ئایەتــی ‪ ٣٧‬ی ســورەتی االحـزاب تایبەتــە بــەم چیرۆکــە ‪( ،‬زەیــد بــن حــارث) یــش‬ ‫‪ ،‬عەبدێکــی ئــازاد کـراو و کــوڕی بــە تەبەنــی پێغەمبــەر بــووە‪.‬‬ ‫‪ .4‬روايــات التحريــف يف كتــب الســنة‪ /‬مرکــز األبحــاث العقائدیــة‪ / /285/http://www.aqaed.com/faq -‬روي عــن عائشــة ‪" :‬أ ّن‬ ‫ســورة األح ـزاب كانــت تقــرأ يف زمــان النبــي (ص) يف مائتــي أيــة ‪ ،‬فلــم نقــدر منهــا إالّعــى ماهــو اآلن‪.‬‬ ‫‪ ( .5‬أن الحكم يدور مع العلة وجو ًدا وعدما‪ ،‬فإن وجدد الحكم ُوج َدت العلة)‪.‬‬

‫‪49‬‬

‫دابڕان‬

‫پرسی‬

‫ژن‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫لە سیستمی یاسایی‬ ‫رۆژئاوای کوردستان‬

‫بەڕی ـزان کاک نەهــرۆ حــازم و دەهــام ســمکۆ ‪ ،‬کــە هەردووکیــان هەڵگــری بڕوانامــەی ماســتەرن لــە واڵتــی فەرەنســا‪،‬‬ ‫هەســتاون بــە نووســینەوەی لێکۆڵینەوەیەکــی زانســتیانەو‪ ،‬راڤەیەکــی یاســاییان کــردووە بــۆ ئــەو فەرمانــە یاســاییەی لــە‬ ‫کانتۆنــی جەزیــرەی رۆژئــاوادا‪ ،‬لــە نۆڤەمبــەری ‪ ٢٠١٤‬دەرچــوو‪ .‬وەک بەشــێک لــە باڵوکراوەکانــی پالتفۆرمــی دابـڕان‪ ،‬ئەو‬ ‫لێکۆڵینەوەیــە بەشــێوەی کتێــب چــاپ دەکەیــن و باڵویدەکەینــەوە‪ .‬بــەاڵم‪ ،‬لەبــەر گرنگــی بابەتەکــە لەمــەڕ گرنگیــدان بە‬ ‫فیکــری ســێکیوالریزم ودابـڕان لــە فیکــرو کولتــوری ئیســامی‪ ،‬بەباشــان زانــی کــە لــەم ژمارەیــەدا‪ ،‬دەســتپێک و چەنــد‬ ‫بڕگەیــەک لــەو لێکۆڵینەوەیــە باڵوبکەینــەوە‪.‬‬ ‫‪50‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫دەستپێک‬

‫لــە مانگــی نۆڤەمبــەری ســاڵی ‪ ،2014‬دەســەاڵتی خۆجێیــی دیموکراســی‬ ‫لــه کانتۆنەکانــی رۆژئــاوای کوردســتان (کــە لــە ئێســتادا بۆتــە هەرێمــی‬ ‫فیدڕاڵــی لــە رۆژئــاوای کورســتان‪ /‬لــە باکــووری ســوریا) و بــە دیاریک ـراوی لــە کانتۆنــی جەزیــرە‪( ،‬مرســوم‪ )Decree /‬فەرمانێکــی‬ ‫یاســایی تایبــەت بــە مافــە گشــتیەکانی ژنان‪،‬لــە ژێــر نــاوی بنەمــا ســەرەکیەکان و حوکمــە گشــتیەکانی تایبــەت بــە ژنانــی دەرکــرد‪.‬‬ ‫ئــەم فەرمانــە (کــە ئــەم لێکۆڵینــەوەی بــۆ تەرخــان کــراوە)‪،‬وەک بنەمــا ســەرەکیەکانی مــاف و حوکمــە گشــتیەکانی تایبــەت‬ ‫بــە ژنانــەوە هاتــووه‪ ،‬لــە ‪ 30‬بڕگــەی یاســایی پێکدێــت‪ .‬بــۆ ئێمــەوەک لێکۆڵەرەوەیەکــی یاســایی کــە لــە ناوەنــدە زانســتی و‬ ‫ئەکادیمیەکانــی واڵتــی فرەنســە خوێندومانــە و راســتەوخۆ بەرکەوتــەی یاســای شارســتانی(قانونی مەدەنــی‪ /‬کــۆدی ســڤیل) و‬ ‫کۆمەڵگەیەکــی کـراوە بوویــن و تێیــدا ژیاویــن و پێــی سەرســام بوویــن و بۆتــە جێگــەی ســەرنجامن‪ .‬دوای خوێندنــەوەی فەرمانەکە‪‌،‬‬ ‫هەســتامن بــەوە کــرد کــە یاســادانەرانی کانتۆنەکانــی رۆژئــاوا کارێکــی بوێرانــەی ئەنجامــداوە کــە بۆچوونــی خــۆی دەربــارەی‬ ‫بابەتــە جیاجیاکانــی لــە دوو توێــی بەیانێکــی یاســایی خســتۆتە روو‪ .‬ئــەم هەنــگاوەش بــە المانــەوە جێــگای بایــەخ بــوو‪ ،‬هــەر بۆیــە‬ ‫بــە پێویســتامنزانی راڤەیەکــی یاســایی بــۆ ئــەم فەرمانــە بکەیــن‪ .‬بەتایبــەت کاتێــک دەبینیــن کــە بڕگــە یاســاییەکانی تایبــەت بــە‬ ‫مافەکانــی ژنــان لەســەر بنەمایەکــی شارســتانی و مۆدێــرن داڕێــژراوە‌بــێ خۆبەســتنەوە بــە نۆرمــە ئاینــی و نەريتــه داســەپێوەکانی‬ ‫کۆمەڵگــە‪ ،‬ئەوەندەیــر دڵخۆشــبووین کاتێــک دەبینیــن بــە کــردار دەکرێــت هەنــگاوی وەهــا مــەزن رووەو رۆشــنگەری لــە‬ ‫کۆمەڵگــەی خۆشــاندا ئەنجــام بدرێــت‪.‬‬ ‫کاتێــک رادەمێنیــن لــە واڵتانــی دەوروبــەر‪ ،‬کــە یاســای بــاری کەســیەتی لەســەر بنەمــای حوکمــە ئاینــی و نەریتیەکانــی ســەدەکانی‬ ‫ناوەڕاســت داڕێــژراون‪ ،‬هــەر بۆیــە ئــەم هەنــگاوەی کانتۆنەکانــی رۆژئــاوا دەکرێــت بکرێتــە منوونەیەکــی گــەش و مۆدێــرن‬ ‫دەربــارەی دۆزی ژن‪ .‬بــە تایبــەت لــە ناوچەیەکــدا کــە ئەمــڕۆ چەقــی ملمالنێــی نەریتگەراکانــە‪ ،‬بــە جۆرێــک جیهــان لێــرەوە‬ ‫شــەڕی تیــرۆر و کۆنەپەرســتی دەکات و چــاوی دونیــای هاوچەرخــی کۆمەڵگــەی نێودەوڵەتــی لەســەرە‪ ،‬بۆیــە دەرکردنــی جــۆرە‬ ‫فەرمانێکــی لــەم شــێوەیە و بــەم ناوەڕۆکــە بەهێــزە لــەم جوگرافیایــە تەنـراوە بــە هــەزاران نەخۆشــی دواکەوتوویــی‪ ،‬ژنکوژیــی‪ ،‬بــااڵ‬ ‫دەســتتی هێــزە نەریتیــەکان‪ ،‬بــە نــزم ســەیرکردنی ژن‪ ،‬بــە کەنیزەکــردن و بــە جاریەکردنــی ژن‪ ،‬جیهــادی نیــکاح و ســەدان دەردی‬ ‫دیکــە‪ ،‬هەروەهــا دژایەتیــەکان لــە ســەد الوە‪ ،‬کارێکــی هــەرە باشــە بــۆ گۆڕانــکاری عەقڵیەتــی کۆمەڵگــە و بــەوەش بــە دونیــا بڵێیــن‬ ‫ئێمــەش دەتوانیــن لەگــەڵ ســەردەمەکەی خۆمــان بڕۆیــن و لەگــەڵ عەقڵیەتــی مۆدێــرن خۆمــان بگونجێنی ـن‌‪.‬‬ ‫لــە ناوەڕۆکــی ئــەم فەرمانــە یاســاییە«وەکو لــە میانــەی راڤەکردنەکــە دەیبینیــن» (موشەریع)یاســادانەرانی دەقەکــە هەوڵــدەدەن‬ ‫هەتــا بۆیــان بکرێــت لــە روانگەیەکــی شارســتانیانەی دونیــای هاوچــەرخ بنەمــا گشــتیەکانی تایبــەت بــە مافــی ژنــان دابڕێــژن‪ .‬وەک‬ ‫دەردەکەوێــت هەوڵیانــداوە رەچــاوی پێــوەرە نێودەوڵەتیــەکان بکــەن‪ ،‬کــە ئەمــڕۆ لــە کۆمەڵگــەی نێودەوڵەتــی بوونەتــە پێوەرێــک‬ ‫بــۆ هەڵســەنگاندنی رادەی دیموکراســی بــوون و پێشــوەچوونی هــەر سیســتمێکی سیاســی و یاســایی‪.‬‬ ‫خاڵێکــی دیکــەی ســەرنجڕاکێش لــەم باســە کــە بیــری ئــازاد کەمەندکێشــی خەیاڵێکــی پــڕ مرۆڤدۆســتی دەکات‪ ،‬ئەوەیــە کــە ئــەم‬ ‫یاســایە لــە گەلێــک لــە قوتابخانــە فێمنیســتەکانی دونیــای رۆژئــاوای ئێســتا رادیکااڵنەتــر جەخــت لــە سەربەســتی و ئــازادی ژنــان‬ ‫دەکاتــەوە و بەرگرییــان لــێ دەکات و بــە داکەوتــە دەیســەپێنن!‬ ‫دانانــی یاســایەک‪ ،‬کــە چوارچێــوەی گشــتی دۆز و مافــی ژنــان دادەڕێژێــت‪ ،‬داپڵۆســینی‬ ‫لــە کۆمەڵــە نۆرمێکــی کــۆن و نەریتخوازانــە‪ ،‬گــەش گــەش بــەم هەوڵــەی‬ ‫یاســادانەرانی رۆژئــاوای کوردســتانەوە دیــاره و شــەوقی رێنەسانســی کۆمەاڵیەتــی‬ ‫لــێ دەبریســکێتەوە‌‪ .‬هەبوونــی دەقێکــی یاســایی لەمجــۆرە پێویســتە‬ ‫ببێتەجێگــەی شــانازی کەســانێک‪ ،‬کــە کاردەکــەن بــۆ بــەرەو پێشــردنی ئاســتی‬ ‫کۆمەڵگــە لــە هەمــوو رووێکــەوە‪ ،‬بــە تایبــەت لــە الیەنــی پرســی ژنانــەوە‪،‬‬ ‫پرســێک کــە زۆرینەمــان لەســەر ئــەوە کۆکیــن کــە لــە قەیـران و لــە ژێــر ســتەمی‬ ‫کۆمەڵگەدایــە‪ ،‬دواجاریــش ببێتــە ئەزمــوون بــۆ ئــەوەی لە باشــووری کوردســتانیش‬

‫‪51‬‬

‫دابڕان‬ ‫ســوودی لێوەربگریــن‪ .‬ســەرباری ئەمــەش‪ ،‬بــە الی ئێمــەوە هەبوونــی دەقێکــی‬ ‫یاســایی مۆدێرنــی وەهــا ســەر دەکێشــێت بــۆ ســڕینەوەی کەلتــووری کــۆن‬ ‫و نەریتــی دواکەوتــوو و گۆڕینــی مێنتەلێتیــی نەریتگــەرا و بەســەرچوو کــە‬ ‫بــە هیــچ لۆژیکێــک لەگــەڵ گۆڕانکاریەکانــی ســەردەم و دونیــای هاوچــەرخ‬ ‫یەکناگرێتــەوە‪ ،‬بەتایبەتــی ئەوانــەی‪ ،‬کــە زۆربــەی جــار دەبنــە بەربەســت لــە‬ ‫بــەردەم ژنــان و رۆڵــی لــە کۆمەڵگــە پەکدەخەن‪،‬کۆمەڵگەیــەک تــا ئەوپــەڕی دژ‬ ‫بــە ئــازادی و یەکســانی ژنــە و نەریتــەوان رەفتــار لەگــەڵ ژن ئــەکات‪.‬‬ ‫هــەر بۆیــە ئەوانــەی گرینگــی بــە پرســی ژنــان دەدەن لــە کۆمەڵگــە و لــەم‬ ‫رووەوە چاالکــی هەمــه‌چەشــنە ئەنجــام دەدەن‪ ،‬بــە الی ئێمــەوە پێویســتە‬ ‫هەمیشــە هەوڵەکانیــان چڕبکەنــەوە بــۆ ئــەوەی لــە ســەرەتادا و بــەر لــه‌هــەر‬ ‫کارێــک هەوڵبــدەن ئــەو یاســایانە بگــۆڕن‪ ،‬کــە وەکــو پێویســت مافەکانــی ژنــان‬ ‫ناپارێــزن‪ ،‬لێــرەوەش ئێمــە وەک یاساناســێک ئــەم ئەرکەمــان هەڵگــرت‪.‬‬ ‫ئێمــە لــەم راڤەکردنــە زانســتیە‪ ،‬هەوڵدەدەیــن ئەکادیمیانــە و بابەتیانــە یەکــە‬ ‫بــە یەکــە بڕگەکانــی ئــەم فەرمانــەی کانتۆنەکانــی رۆژئــاوا شــیبکەینەوە‪ ،‬لــەم‬ ‫رووەوەش لــە فۆڕمــی باســێکی زانســتیانە پالنــی کارەکــە بــە شــێوەیەکی گشــتی‬ ‫دەکەینــەوە دوو بــەش‪:‬‬ ‫بەشــی یەکــەم وەکــو دەروازەیەکــی گشــتی چەنــد تەوەرێــک بــاس دەکەیــن‪،‬‬ ‫کــە تیشــک دەخەینــە ســەر چەنــد پرســیارێک و هۆکارەکانــی دەرکــردن و‬ ‫گونجاندنــی یاســایی و ســەرنجەکامنان لەســەر فەرمانەکــە دەخەینــەڕوو‌‪.‬‬ ‫بەشــی دووەمــی شــیکاری یاســایی خاڵەکانــی فەرمانەکــە دەکەیــن‪ ،‬لەمەشــدا‬ ‫هەوڵدەدەیــن خوێندنەوەیەکــی رەخنەیــی و بــەراوردکاری بکەیــن‪ ،‬بــە‬ ‫رەچاوکــردن و لەبەرچاوگرتنــی (الئیحــە) پــەڕاوی یــان یاداشــتی کۆتایــی بــۆ‬ ‫جێبەجێکردنــی فەرمانەکــە‪ ،‬کــه ل ـ ‌ە کانوونــی دووەمــی ســاڵی ‪2015‬لــە الیــەن‬ ‫دەســتەی کاروبــاری ژنــان لــە کانتۆنــی عەفرینــەوە دەرچــووە‪.‬‬ ‫بەشی یەکەم‪ :‬دەروازەیەکی گشتی‬ ‫لــەم دەروازە گشــتیەدا هەوڵدەدەیــن باســی چەنــد تەوەرێــک بکەین‪ ،‬ســەبارەت‬ ‫بــە بوونــی فەرمانێکــی یاســایی دەربــارەی مافەکانــی ژنــان لــە رۆژئــاوای‬ ‫کوردســتان‪ .‬ئــەم دەروازەیــە دەبێتــە ئامرازێــک بــۆ ئــەوەی لــەم رێگەیەوە باســی‬ ‫پێشــەکی ئــەو بەیانــە یاســاییە بکەیــن کــە لــه کانتۆنــی جەزیــرە دەرچــووە و‬ ‫بۆتــە پێشــڕەوێک بــۆ بنەمــا ســەرەکیەکانی مافــی ژن لــە کانتۆنەکانــی رۆژئــاوا‪.‬‬ ‫بــۆ ئــەوەی پوختــی لــە کارەکەمــان دیــار بێــت و کاتــی زۆری خوێنــەر نەگریــن‪،‬‬ ‫ئــەم دەروازەیــە بــه‌گشــتی دابەشــی دەکەیــن بەســەر چــوار تــەوەردا‪ ،‬بــەم‬ ‫شــێوەیەی خــوارەوە‪:‬‬ ‫تــەوەری یەکــەم‪ :‬چەنــد پرســیارێک دەربــارەی دەرکردنــی فەرمانــی یاســایی‬ ‫تایبــەت بــە مافــی ژنــان لــە رۆژئــاوای کوردســتان‪.‬‬ ‫تــەوەری دووەم‪ :‬ئــەم فەرمانــە لــە رووی یاســاییەوە پشــت بــە چ ســەرچاوەیەک‬ ‫دەبەستێت؟‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫کاتێک رادەمێنین لە واڵتانی‬ ‫دەوروبەر‪ ،‬کە یاسای باری‬ ‫کەسیەتی لەسەر بنەمای‬ ‫حوکمە ئاینی و نەریتیەکانی‬ ‫سەدەکانی ناوەڕاست‬ ‫داڕێژراون‪ ،‬هەر بۆیە ئەم‬ ‫هەنگاوەی کانتۆنەکانی‬ ‫رۆژئاوا دەکرێت بکرێتە‬ ‫منوونەیەکی گەش و مۆدێرن‬ ‫دەربارەی دۆزی ژن‬

‫‪52‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫خاڵێکی دیکەی‬ ‫سەرنجڕاکێش لەم باسە کە‬ ‫بیری ئازاد کەمەندکێشی‬ ‫خەیاڵێکی پڕ مرۆڤدۆستی‬ ‫دەکات‪ ،‬ئەوەیە کە ئەم‬ ‫یاسایە لە گەلێک لە‬ ‫قوتابخانە فێمنیستەکانی‬ ‫دونیای رۆژئاوای ئێستا‬ ‫رادیکااڵنەتر جەخت لە‬ ‫سەربەستی و ئازادی ژنان‬ ‫دەکاتەوە و بەرگرییان‬ ‫لێ دەکات و بە داکەوتە‬ ‫دەیسەپێنن!‬

‫‪53‬‬

‫تــەوەری ســێیەم‪ :‬بۆچــی نووســین دەربــارەی‬ ‫ئــەم فەرمانــە یاســاییە‌؟‬ ‫تــەوەری چــوارەم‪ :‬شــیکردنەوەی هــۆکارە‬ ‫پێویســتیەکانی ئــەم فەرمانــە‪.‬‬ ‫لەتــەوەری ســێیەمدا‪ ،‬هــەردوو نوســەر دەڵێــن‬ ‫«رەنگــە کەســێک بــەرەو رووی ئــەو رەخنەیەمــان‬ ‫بکاتــەوە لــە رووی سۆســیۆلۆژیاوە کارێکــی زۆر‬ ‫پەســەند نیــە‪ ،‬بــە ماوەیەکــی زۆر کــەم وەهــا بــه‬ ‫‌خێرایــی رووبــەرووی کەلتــوورەکان ببینــەوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هەمــوو ئایــن و نەتەوەیــەک هەنــگاو بــە هەنــگاو بــەرەو رووی نەریتــە خـراپ‬ ‫و داڕزاوەکان دەبنــەوە‪ ،‬هەتــا کۆمەڵگەکانــی رۆژئــاواش ئەگــەر ســەرنج بدەینــە‬ ‫رابردوویــان لــەم پرۆســەیە بــێ بــەش نەبــوون»‪..‬‬ ‫لێــرەوە دەچنــە نادروســتی ئــەو میتــۆدە لەبیرکردنــەوەی ســەبارەت بــە گۆڕینــی‬ ‫کۆمــەڵ و داب و نەریتــە بــاوەکان و چەنــد منونەیــەک بــاس دەکــەن‪( :‬ئاینــەکان‪،‬‬ ‫به‌تایبەتــی ئیســام (کــە دوایــن ئاینــی ئاســانیە لــە روانگــەی خەڵکــی‬ ‫مســوڵامنەوە) لــە سیســتمە یاســایی و حووکمیەکــەی دەیــان بەنــد و بڕگــەی‬ ‫نوێــی هێنــاوە‪ ،‬کــە یەکســەر دەســتبەجێ ســەپاندوونی بەبــێ رەچــاو گرتنــی‬ ‫پاشــخانی مێژوویــی‪ .‬رەنگــە منوونــە زۆر بــن‪ ،‬بــەاڵم چونکــە باســە ســەرەکیەکەی‬ ‫ئێمــە دەربــارەی ژن و پێگــەی ژنــە لــە کۆمەڵگــە و خێ ـزان‪ ،‬ئــەوە شــتێکی زۆر‬ ‫گونجــاوە ئەگــەر ئێمــە منوونەیەکــی ســەر بــە بــاری کەســیەتی بخەینــە بەرچاو‪..‬‬ ‫منوونەیــەک‪ ،‬کــە نیشــانی دەدات‪ ،‬کــە شــەریعەی ئیســامی رەچــاوی ئــەوەی‬ ‫نەکــردووە بــۆ بەرەنگاربوونــەوەی نەریتــی داتەپیــوو و بــێ کەڵــک دەبێــت‬ ‫رەچــاوی کات و نەریــت بکەیــن‪ .‬کاتێــک ئاینــی ئیســام رێگــری لــەوە کــرد کــە‬ ‫پیاوێــک لــە هەمــان کاتــدا هاوســەرگیری لەگــەڵ دوو خوشــک ببەســتێت لــە‬ ‫کاتێکــدا ئەمــە لــە هەندێــک کۆمەڵگــەدا لەوانــە لــە سیســتمی یاســایی یەعقوبی‬ ‫پەیامبــەر‪ ،‬کــە گرێبەســتی هاوســەرگیری لەگــەڵ دووخوشــک بەســتبوو‪ ،‬شــتێکی‬ ‫رەوا و رێپێــدراو بــوو‪ ،‬کەواتــە کــە ئاینێــک دێــت لــە رێگــەی شــەریعەی خۆیەوە‬ ‫هەندێــک کەلتــووری کۆمەڵگــە دەگۆڕێــت و پەیڕەوانــی ملکــەچ دەکات کــە‬ ‫جێبەجێــی بکــەن‪..‬‬ ‫منونــەی دیکــەش زۆرن‪ ،‬لەمانــەش لــە مێــژووی هاوچەرخــدا‪ .‬کاتێــک خەالفەتــی‬ ‫عوســانی لــه‌ســااڵنی کۆتایــی تەمەنــی پێیــان دەگــوت پیــاوە پیرەکــه‪ ،‬یــان‬ ‫پیــاوە نەخۆشــەکە‌‪ ،‬هەڵوەشــایەوە‪ ،‬موســتەفا کەمــال ئەتاتــورک کــە سەرســامی‬ ‫فەرهەنگــی رۆژئاواییــەکان بــوو‪ ،‬لــە دامەزراندنــی کۆمــاری تورکیادا سیســتمێکی‬ ‫تــەواو پێچەوانــەی لــه‌ســەردەمی ســوڵتانە عوســانیەکان کــردە بنەمــا بــۆ‬ ‫دەوڵەتــە نوێیەکــەی‪ ،‬ئەمــەش لــە کاتێکــدا ناوبــراو پێشــر والــی بــوو لــە‬ ‫خەالفەتەکــەی عوســانی‪..‬‬ ‫ســەبارەت بــە پرســی «بــاری کەســێتی» و بابەتەکانــی تایبــەت بــه‌خێــزان‪،‬‬

‫دابڕان‬ ‫یاســایەکی دانــا‪ ،‬کــە تــەواو خــۆی لەژێــر هەژموونــی ئایــن و نەریتــی کــۆن‬ ‫دەرهێنــا‪ .‬یاســای شارســتانی تورکــی لەســەر مۆدێلــی ســویرسی داڕشــت‬ ‫و ســەپاندی‪ .‬لــە دیارتریــن ئــەو کەلتوورانــەی بــه الی زۆربــەی کۆمەڵگــە‬ ‫مســوڵامنەکان هەڵوەشــاندنەوەی دەچێتــە خانــەی بڤــەوە و ئــەم یاســایەی‬ ‫هەڵوەشــاندەوە‪ ،‬ئەویــش فرەژنــی و ســەپاندنی چەندیــن یاســا کــە پێــی وابــوو‬ ‫کۆمەڵگــە بــە مەدەنــی دەکات‪.. .‬‬ ‫ئێســتا پرســیارەکە ئەوەیــە‪ ،‬ئایــا‪ ،‬کــە ئەتاتــورک سیســتەمێکی گشــتگیر و تــەواو‬ ‫پێچەوانــەی داهێنــا لــە مــاوەی کەمــر لــە ســێ ســاڵ و تــەواوی کەلتــووری ئاینی‬ ‫و رۆژهەاڵتــی ســەرەو ژێــر کــردەوە‪ ،‬ئــەو کاتــە رەخنەیەکــی سۆســیۆلۆژیانەی‌‬ ‫وەهــا لــە کــوێ بــوو!؟ ئەمــە لــە کاتێکــدا چەنــد ســەدەیەک خیالفەتــی ئیســامی‬ ‫لــە تورکیــا بــوو و پایتەختەکــەی لــە ئەســتەنبوڵ بــوو‪ ،‬تــۆ ســەیر بکــە ئــەو توانی‬ ‫فەرهەنگــی ســەدان ســاڵە بگۆڕێــت و لــە رێگــەی یاســاوە کار بــۆ چەســپاندنی‬ ‫بکات‪..‬‬ ‫بــە الی ئێمــەوە مەســەلەکە ئــەوە نیــە‪ ،‬بەڵکــو دەبێــت بزانیــن‪ ،‬کــە هیــچ‬ ‫کاتێــک زوو نیــە بــۆ دەرکردنــی یاســای گرینــگ بــۆ پێشــگرتنی جیــاکاری لــە‬ ‫نێــوان رەگــەزەکان‪.‬‬ ‫لەکۆتاییــدا‪ ،‬دوای لێکۆڵینــەوەی وردی هەمــوو بەندەکانــی ئەو فەرمانە یاســاییە‪،‬‬ ‫هــەردوو نووســەر لــە دەرئەنجامــدا دەڵێــن‪(:‬دوای لێکۆڵینەوەمــان لــەم باســەی‬ ‫ســەرەوە ئــەوەی ئێمــە وەک ئەنجــام پێــی گەیشــتین‪ ،‬بۆمــان دەرکــەوت بەڵــێ‬ ‫دەکرێــت و دەبــێ دەســەاڵتی یاســادانان لــە رێگــەی دانانــی یاســای مۆدێــرن‬ ‫و ســەردەمیانە‪ ،‬دواتــر جێبەجێکردنــی لــە الیــەن دەســەاڵتی جێبەجێکردنــەوە‬ ‫و پاراســن و چاودێریکردنــی لــە الیــەن دەســەاڵتی دادوەرییــەوە‪ ،‬بیــری‬ ‫کۆنــی دواکەوتــوو و نەریتگــەرا و عەقڵــی دۆگــای ســەدان ســاڵی داســەپیوو‬ ‫بگۆڕێــن بــۆ هێنانەکایــەی باشــرین یاســای مۆدێــرن‪ ،‬لێــرەوەش ئەوەمــان‬ ‫بــۆ روون بــۆوە کــە کۆمەڵگــەی کــوردەواری بــە بەریــەوە هەیــە نوێرتیــن و‬ ‫ســەردەمیانەترین یاســای مۆدێرنــی پێشــکەوتووی تێــدا پەیــڕەو بکەیــت و وەکــو‬ ‫کۆمەڵگەیەکــی زینــدوو خــۆی بگونجێنێــت لەگــەڵ ســەردەمی جیهانبینــی و‬ ‫هاوشــێوەی کۆمەڵگــە زیندووەکانــی دونیــا‪ ،‬ئــەوەش رەت دەکەینــەوە بــەوەی‬ ‫کــە ناکــرێ دەســتکاری بیــر و بــاوەڕی داســەپیوی تاکــەکان بکەیــت کــە بەهــۆی‬ ‫ئایدیایەکــی تایبــەت لــە قاڵبــدراون و بــە پیــرۆز کـراون‪ ،‬کــە ئەمــەش دیســانەوە‬ ‫ســەملێنەری ئەرگۆمێنتــە ســەرەکیەکەی ئێمەیــە کــە چەندیــن جــار لــە باســەکە‬ ‫هێناومانەتــەوە‪ ،‬هــاوکات بۆمــان دەردەکەوێــت بەڵــێ دەکــرێ لــە رێــگای‬ ‫یاســاوە پرســی ژن لــە پرســێکی تایبەتــەوە بکەیــن بــە پرســی گشــتی کۆمەڵگــە‪).‬‬ ‫خوێنەرانــی دابـڕان و هەمــوو الیــەک ئــاگادار دەکەینــەوە‪ ،‬کــە بــەم زوانــە ئــەم‬ ‫کتێبــە لەچــاپ دەدەیــن و دەیخەینــە بــەر دەســت هەمــوان‪.‬‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫لەم باسەی سەرەوە ئەوەی‬ ‫ئێمە وەک ئەنجام پێی‬ ‫گەیشتین‪ ،‬بۆمان دەرکەوت‬ ‫بەڵێ دەکرێت و دەبێ‬ ‫دەسەاڵتی یاسادانان لە‬ ‫رێگەی دانانی یاسای‬ ‫مۆدێرن و سەردەمیانە‪ ،‬دواتر‬ ‫جێبەجێکردنی لە الیەن‬ ‫دەسەاڵتی جێبەجێکردنەوە‬ ‫و پاراسنت و چاودێریکردنی‬ ‫لە الیەن دەسەاڵتی‬ ‫دادوەرییەوە‪ ،‬بیری کۆنی‬ ‫دواکەوتوو و نەریتگەرا‬ ‫و عەقڵی دۆگامی سەدان‬ ‫ساڵی داسەپیوو بگۆڕێن بۆ‬ ‫هێنانەکایەی باشرتین یاسای‬ ‫مۆدێرن‬

‫‪54‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫دارستانێک‬ ‫لە شمشێر‬

‫حەمەسەعید حەسەن‬

‫‪55‬‬

‫هابەرماس‬

‫گوتەنــی‪( :‬ئاییــن کــە جۆرێکــە لە‬ ‫تێگەییشــن لــە دونیــا‪ ،‬دەســەاڵت‬ ‫بــە هەقــی حاشــاهەڵنەگری خــۆی دەزانێــت‪ ).‬کێشــەکە ئەوەیــە‪ ،‬ئاییــن دەیەوێــت‬ ‫بــە گوێــرەی لێکدانەوەکانــی بــۆ دونیــا‪ ،‬ژیــان بەڕێــوە بچێــت‪ .‬ئەمەیــش جۆرێکــە لــە‬ ‫مۆنۆپۆڵکردنــی لێکدانــەوە و قەتیســکردنی ژیانــە لــەو بازنەیــەدا کــە پێشــەکی ئاییــن‬ ‫کێشــاویەتی‪ .‬کــە ئاییــن دەســتی بەســەر کۆمەڵــدا گــرت‪ ،‬ئیــدی تــاک‪ ،‬لــە هاوواڵتییــەوە‬ ‫دەبێــت بــە هاوئاییــن و لەبــری ئــەوەی وابەســتەی واڵت بێــت‪ ،‬پێبەنــدی ئــەم ئاییــن‪،‬‬ ‫یــان ئــەو ئایینـزا دەبێــت و ئەوســا ئیــدی ڕۆڵــی (تاک)ێــک پاشــکۆی ئاییــن بێــت‪ ،‬جیــاواز‬ ‫دەبێــت لــە دەوری تاکێــک ســەر بــە واڵت‪ ،‬یــان کۆمــەڵ بێــت‪.‬‬

‫لــە کۆمەڵێکــدا‪ ،‬پێــوەرە ئایینییــەکان زاڵ بــن‪ ،‬هیــچ بەهایــەک بــۆ هاوواڵتیبــوون‬ ‫نامێنێتــەوە و هاوئایینــی دەبێتــە ناســنامە‪ .‬ئیخــوان کــە هەشــتا نەوەد ســاڵێکە دامــەزراوە‪،‬‬ ‫ڕێکخســتنێکی نێودەوڵەتییــە‪ ،‬ئاخــر لــە جوگرافیایەکــی دیاریکـراودا گیــر ناخــوات‪ .‬هەوڵــی‬ ‫ئیخــوان وەک (حســن البنــا )ی دامەزرێنــەری گوتوویەتــی‪ :‬بــۆ ســەپاندنی ئیســامە بــە‬ ‫زەبــری (کتێبــی پیــرۆز و شمشــێر‪ ).‬ئامانجــی ئیخــوان وەک بانگەشــەی بــۆ دەکات‪،‬‬ ‫بەرهەمهێنانــی خێزانــی ئیســامیی‪ ،‬کۆمەڵــی ئیســامیی و دەوڵەتــی ئیســامییە‪.‬‬ ‫الی ئیخــوان قورئــان‪ ،‬لەبــەر تیشــکی خوێندنــەوەی تایبــەت بــە خۆیانــدا‪ ،‬دەســتوورە‪،‬‬ ‫پەیامبــەر منوونــەی بااڵیــە‪ ،‬جیهــاد رێبــازە و مــردن لەڕێــی خــودادا‪ ،‬ئاواتــە‪ .‬الی ئیخــوان‬ ‫هــەم ســەرکردایەتیی گشــتیی هەیــە کــە لــە میــرە و هــەم ســەرکردایەتیی خۆجێیــی‬ ‫تایبــەت بــە واڵتانــی ئیسالمییشــی هەیــە و دووەمیــان مافــی ئــەوەی نییــە‪ ،‬بــێ گەڕانــەوە‬ ‫بــۆ الی یەکــەم‪ ،‬بڕیــاری گرنــگ بــدات‪ .‬بەعســیش بــە هەمــان مۆدێــل کاری دەکــرد‪،‬‬ ‫ســەرکردایەتیی نەتەوەیــی و هــی ئــەو واڵتــە عەرەبییانەیشــی هەبــوو کــە ڕێکخســتنی‬ ‫بەعســیان لــێ هەبــوو‪.‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫کە ئایین دەستی بەسەر‬ ‫کۆمەڵدا گرت‪ ،‬ئیدی تاک‪،‬‬ ‫لە هاوواڵتییەوە دەبێت بە‬ ‫هاوئایین و لەبری ئەوەی‬ ‫وابەستەی واڵت بێت‪،‬‬ ‫پێبەندی ئەم ئایین‪ ،‬یان ئەو‬ ‫ئایینزا دەبێت و ئەوسا ئیدی‬ ‫ڕۆڵی (تاک)ێک پاشکۆی‬ ‫ئایین بێت‪ ،‬جیاواز دەبێت لە‬ ‫دەوری تاکێک سەر بە واڵت‪،‬‬ ‫یان کۆمەڵ بێت‬

‫ئیخــوان بــەو مــاوە کەمــەی لــە میــر دەســەاڵتی بــە دەســتەوەبوو‪ ،‬کرۆکــی خــۆی‪ ،‬کــە‬ ‫هیــچ لەگــەڵ دونیــای هاوچەرخــدا کــۆی ناکاتــەوە‪ ،‬بــە دونیــا ناســاند‪ ،‬ئیــدی ئەوەبــوو‪،‬‬ ‫خەڵکــی میــر لێــی ڕاپــەڕی و بــە هاوکاریــی ســوپا‪ ،‬لــە کورســیی دەســەاڵتەوە‪ ،‬ڕەوانــەی‬ ‫زینــدان کـرا‪ .‬وەک چــۆن ئــەوە کودەتــا نەبــوو کــە ســوپا بــۆ لەســەر کار البردنــی موبارەک‪،‬‬ ‫الیەنــی گەلــی گــرت‪ ،‬ئەوەیــش هــەر کودەتــا نەبــوو کــە دیســان هەمــان ســوپا بــۆ لەســەر‬ ‫کار البردنــی ئیخــوان‪ ،‬الیەنــی میللەتــی گــرت‪ ،‬چونکــە بــە هەمــوو پێــوەرەکان مورســی‪،‬‬ ‫هەرچەنــدە لەڕێــی هەڵبژاردنــەوە‪ ،‬دەســتی لــە دەســەاڵت گیربووبــوو‪ ،‬لــە موبــارەک‬ ‫ســتەمکارتر بــوو‪ ،‬ئاخــر خــۆ هیتلەریــش‪ ،‬بــە هەڵبــژاردن گەیشــتە لووتکــەی دەســەاڵت‪.‬‬ ‫بەعــس‪ ،‬حیزبێــک بــوو لــە چەشــنی حیزبەکــەی هیتلــەر‪( ،‬مورســی)یش بــەو ســاڵەی‬ ‫دەســتی دەڕۆیشــت‪ ،‬ئــەوەی ســەملاند کــە دیکتاتۆرێکــە لــە جــۆری ســەددام‪.‬‬ ‫ئیخــوان بــە درێژایــی دیرۆکــی‪ ،‬حیزبێکــی تیرۆریســت بــووە و ســڵی لــە زەبروزەنــگ‬ ‫نوانــدن و لــە کوشــتوبڕ نەکردووەتەوە‪.‬لــە ‪ ٢٨‬ى دیســەمبەری ‪ ١٩٤٨‬باڵــی چەکــداری‬ ‫ئیخــوان کــە بــە ( التنظيــم الخــاص) نارساوبــو‪ ( ،‬محمــد فهمــي النقرايش)ســەرەک‬ ‫وەزیرانــی میــری تیرۆرکــرد‪ ،‬ئیخــوان هەوڵــی تیرۆرکردنــی (نــارس)ی دا‪ ،‬بــۆی نەکــوژرا‪،‬‬ ‫بــەاڵم لــە تیرۆرکردنــی (ســادات)دا ســەرکەوتوو بــوو‪ .‬فــەرەج فــۆدەی بیرمەنــد‪١٩٤٥( ،‬‬ ‫– ‪ )١٩٩٢‬تەنیــا لــە ســۆنگەی ئــەوەوە‪ ،‬دەوڵەتــی مەدەنیــی پــێ باشــربوو لــە دەوڵەتــی‬ ‫‪56‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ئێستا لە میرس‪ ،‬بەپێی‬ ‫دەستوور‪ ،‬ئیخوان حیزبێکی‬ ‫تیرۆریستی قاچاغە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫حیزبێک پشتی بە ئایینی‬ ‫زاڵ قایم بێت‪ ،‬نە بە‬ ‫دەستوور لەناو دەچێت و‬ ‫نە بە زیندان و نە لە ڕێی‬ ‫بەکارهێنانی زەبروزەنگەوە‪.‬‬ ‫کارەسات ئەوەیە‪ ،‬ئیخوان‬ ‫هەمیشە پێی وابووە لەسەر‬ ‫هەق بووە و زوو زوو‬ ‫هانای بۆ تاکتیکی تیرۆر‬ ‫بردووە‪ .‬جێی داخە ئەوە‬ ‫قەدەری گەلی میرسە‪،‬‬ ‫ئیخوان هەر وا بە ئاسانی‬ ‫دەست لە یەخەی بەر‬ ‫نادات و تا هەناسەی تێدا‬ ‫مبێنێت‪ ،‬کەم یان زۆر‪،‬‬ ‫لەسەر درێژەدان بە تیرۆر‬ ‫بەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫‪57‬‬

‫ئایینــی و داوای لێــک جوداکردنــەوەی ئایینــی لــە سیاســەت دەکــرد‪( ،‬نــەک جیاکردنــەوەی‬ ‫ئاییــن لــە کۆمــەڵ‪ )،‬بــە بەیاننامەیــەک کــە لــە ‪٣‬ی یۆنیــۆی ‪١٩٩٢‬دا‪ ،‬لــە ڕۆژنامــەی‬ ‫(ئەلنــوور)دا بــاو کرایــەوە‪ ،‬بــە کافــر نێــوزەد ک ـرا و خوێنــی حــەاڵڵ ک ـرا‪ ،‬ئیــدی دوای‬ ‫پێنــج ڕۆژ‪ ،‬لــە ‪٨‬ی یۆنیــۆی ‪١٩٩٢‬دا تیــرۆر کـرا‪ .‬نەجیــب مەحفــووز (‪ )٢٠٠٦ – ١٩١١‬کــە‬ ‫‪ ١٩٨٨‬لــە ئەدەبــدا خەاڵتــی نۆبێڵــی وەرگرتبــوو‪ ،‬لەســەر ڕۆمانــی (مندااڵنــی گــەڕەک) کــە‬ ‫لــە ‪١٩٥٠‬دا نووســیبووی‪ ،‬دوای چــل و پێنــج ســاڵ‪ ،‬لــە ئۆکتۆبــەری ‪١٩٩٥‬دا‪ ،‬بــە هەشــتا و‬ ‫چــوار ســاڵیی‪ ،‬هەوڵــی تیرۆرکردنــی درا و بــە ســەختی برینــدار کـرا‪ .‬هەقــە ئــەوەش بڵێــم‪،‬‬ ‫فــەرەج فــۆدە دژی ئەوەبــوو‪ ،‬بــە زەبروزەنــگ وەاڵمــی زەبروزەنگــی ئیخــوان بدرێتــەوە و‬ ‫لەگــەڵ ئەوەیشــدا نەبــوو‪ ،‬کەســانی ســەر بــە ئیخــوان لــە زیندانــدا ئەشــکەنجە بدرێــن‪،‬‬ ‫نەجیــب مەحفووزیــش پێــی بــاش نەبــوو‪ ،‬ئەوانــەی هەوڵیــان داوە بیکــوژن‪ ،‬سـزا بدرێــن‪.‬‬ ‫ئێســتا لــە میــر‪ ،‬بەپێــی دەســتوور‪ ،‬ئیخــوان حیزبێکــی تیرۆریســتی قاچاغــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫حیزبێــک پشــتی بــە ئایینــی زاڵ قایــم بێــت‪ ،‬نــە بــە دەســتوور لەنــاو دەچێــت و نــە بــە‬ ‫زینــدان و نــە لــە ڕێــی بەکارهێنانــی زەبروزەنگــەوە‪ .‬کارەســات ئەوەیــە‪ ،‬ئیخــوان هەمیشــە‬ ‫پێــی وابــووە لەســەر هــەق بــووە و زوو زوو هانــای بــۆ تاکتیکــی تیــرۆر بــردووە‪ .‬جێــی‬ ‫داخــە ئــەوە قــەدەری گەلــی میــرە‪ ،‬ئیخــوان هــەر وا بــە ئاســانی دەســت لــە یەخــەی‬ ‫بــەر نــادات و تــا هەناســەی تێــدا مبێنێــت‪ ،‬کــەم یــان زۆر‪ ،‬لەســەر درێــژەدان بــە تیــرۆر‬ ‫بــەردەوام دەبێــت‪ .‬هــەر حیزبێــک ســەر بــە ڕابــردوو بێــت‪ ،‬نــەک ئێســتا‪ ،‬ســەر بــە‬ ‫بیروبــاوەڕ بێــت‪ ،‬نــەک بەرژەوەنــدی نیشــتامن‪ ،‬ســەر بــە تیــرۆر بێــت‪ ،‬نــەک دیمۆکراســی‪،‬‬ ‫ئــەوەی بــە الیــەوە گرنــگ نەبێــت‪ ،‬بەرژەوەنــدی گــەل و ئاینــدەی وەتەنــە‪.‬‬ ‫ڕەنگــە ئیخــوان ماوەیــەک خــۆی ســڕ بــکات‪ ،‬ئاخــر ئــەوە سیاســەتی هەمــوو ڕەوتــە‬ ‫ئیســامییەکانە کــە بڕوایــان بــە شــانەی خەوتــوو هەیــە‪ ،‬بــەاڵم هــەر کــە هەلیــان بــۆ‬ ‫ڕەخســا‪ ،‬بــە خۆیــان و تیرۆریانــەوە‪ ،‬قۆزاخــە جــێ دەهێڵــن و ســەر هەڵدەدەنــەوە‪.‬‬ ‫ئیخــوان کــە بــە هــۆی زەبروزەنگــەوە خــۆی دەســەملێنێت‪ ،‬نەیارەکانیشــی ناچــار دەکات‪،‬‬ ‫هــەر بــە هــۆی زەبروزەنگــەوە‪ ،‬بــە گژیــدا بچنــەوە‪ .‬ئیخــوان چونکــە هــەر پشــت بــە‬ ‫هێــزی ناوخــۆ نابەســتێت و لــە دەرەوەیــش کۆمەکــی بــۆ دێــت‪ ،‬بــە زیندانیکــردن و‬ ‫ئەشــکەنجەدان الواز دەبێــت‪ ،‬بــەاڵم ڕیشــەکێش ناکرێــت و هــەر کــە هەلومەرجێکــی‬ ‫گونجــاو هاتــە ئــاراوە‪ ،‬بــەد لێــی ســوودمەند دەبێــت و قیــت دەبێتــەوە‪ .‬ئیخــوان هــەر‬ ‫هێنــدە بــڕوای بــە دیموکراســی هەیــە‪ ،‬تــا دەســتی لــە دەســەاڵت گیــر دەبێــت‪ ،‬دوای‬ ‫ئــەوە چــی مافــی مرۆڤــە ژێــر پێــی دەنێــت‪.‬‬ ‫ئیخــوان تێکەڵکردنــی ئاییــن بــە سیاســەت و بــە فەرمانڕەوایــی ناشــارنەوە و بــە ئاشــکرا‬ ‫باســی ئــەوە دەکــەن کــە هەوڵیــان لــە پێنــاوی ئەوەدایــە‪ ،‬شــەریعەت جێگــەی دەســتوور‬ ‫بگرێتــەوە و گــەل لــە ســایەی حوکمــی ئــەو ئیســامەدا کــە لــە ڕوانگــەی ڕێبەرەکانییــەوە‬ ‫دروســتە‪ ،‬بــژی‪ .‬ئیخــوان لــە میــر‪ ،‬دوای ســاڵێک لــە فەرمانڕەوایــی دووچــاری نســکۆ‬ ‫هــات‪ ،‬ئاخــر نەیتوانــی بــە دەم داخوازییــە ســەرەکییەکانی خەڵکــەوە بچێــت‪ ،‬نەیتوانــی‬ ‫کەمرتیــن بــڕ لــە ئــازادی و دادپــەروەری دابیــن بــکات و هیــچ ڕێزیشــی لــە شــکۆی‬ ‫هاوواڵتییــان نەگــرت‪ .‬ئــەو ســاڵەی ئیخــوان فەرمانــڕەوا بــوو‪ ،‬هیــچ گۆڕانکارییەکــی‬ ‫قــووڵ و ڕیشــەیی ڕووی نــەدا‪ ،‬بەڵکــوو فەرمانڕەواییەکــەی هــەر درێــژەدان بــوو‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫بــە شــێوازێکی دڕندانەتــر‪ ،‬بــە سیســتەمی ســەردەم بەســەرچووی موبــارەک و بــە پێــوە‬ ‫ڕاگرتنــی دەزگا تێکشــکاوەکانی‪.‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫حەســەن ئەلبەننــاء‪ ،‬بــە حیزبــە میرسییەکانــی دەگــوت‪ ،‬حیزبەیلــی شــەیتان و پێــی لەســەر ئــەوە دادەگــرت کــە لــە ئیســامدا حیزبایەتــی نییــە‪،‬‬ ‫ڕێبەرێکــی دیکەیــان (حەســەن ئەلهەزیبــی) دەیگــوت‪( :‬ئیخــوان کۆمەڵەیەکــی ئایینــی بانگخــوازە‪ ،‬نــە لــە سیاســەتدا کار دەکات و نــە نیــازی‬ ‫ئەوەشــی هەیــە‪ ،‬لــە ڕێــی دەســەاڵتەوە‪ ،‬بــە ئامانجەکانــی بــگات‪ )،‬بــەاڵم دواتــر دەرکــەوت‪ ،‬ئــەو بانگەشــەیەیش هــەر بــۆ چاوبەســت و فریــودان‬ ‫بــووە‪ .‬جێــی ســەرنجە حیزبــە ئیســامییە کوردســتانییەکانیش‪ ،‬نــاوی حیزبیــان بــە خۆیانــەوە نەلکانــدووە‪ ،‬بزووتنــەوە‪ ،‬یەکگرتــوو و کۆمــەڵ‪ ،‬گــۆڕان‬ ‫کــە ئەویــش هــەر حیزبێکــی ئیســامییە‪ ،‬نــە نــاوی حیزبــی لــە خــۆی نــاوە‪ ،‬نــە ئیســامیی بــە خۆیــەوە لکانــدووە‪ .‬کــە لــە یەنایــەری ‪١٩٥٣‬دا‪ ،‬یاســای‬ ‫هەڵوەشــاندنی حیزبــەکان دەردەچێــت‪ ،‬وەفدێکــی ئیخــوان دەچنــە الی نــارس و پێــی دەڵێــن‪( :‬ئێســتا شــۆڕش بێجگــە لــە ئیخــوان هیــچ الیەنگــری‬ ‫دیکــەی نەمــاوە‪ ،‬بۆیــە بــۆ ئــەوەی ئێمــە هــەر لەســەر داکۆکیکــردن لــە شــۆڕش بــەردەوام بیــن‪ ،‬پێویســتە ئێــوە‪ ،‬پێشــەکی بڕیــار و یاســای نــوێ‪،‬‬ ‫پێشــانی ئێمــە بــدەن‪ ،‬تــا ئەگــەر لەگــەڵ شــەرعدا کــۆک بــوون‪ ،‬ئێمــەش پشــتگیرییان لــێ بکەیــن‪ ).‬ناســڕ داواکەیــان ڕەت دەکاتــەوە و پێیــان‬ ‫دەڵێــت‪( :‬ئێمــە شــۆڕش ناخەینــە بــن دەســتی کەنیســە یــان مزگەوتــەوە‪).‬‬ ‫لــە ئیخوانــدا ســوود لــە یەکێــک لــە لێکدانەوەکانــی ئاییــن‪ ،‬بــۆ فریودانــی عــەوام وەردەگیرێــت و بــە هــۆی دروشــمی بریقــەدارەوە‪ ،‬پەیامنــی‬ ‫بــە ڕووکــەش قەبــە و بــە ناواخــن پــووچ‪ ،‬بــەو خەڵکــە هــەژارە دەدرێــت کــە بــە دوای چارەســەرێکدا دەگەڕێــن‪ .‬ئیخــوان چونکــە زۆربــەی‬ ‫کات بــە نهێنــی لــە ژێــر زەمیــن و زیندانەکانــدا جیهــاد دەکات و هەمیشــە هەمــوو پەنجــەرە و دەرگەکانــی بــە ڕووی بیــری نوێــدا‪ ،‬لەســەر‬ ‫خــۆی داخســتووە‪ ،‬بۆیــە بــواری خــۆ نوێکردنــەوەی بــۆ ناڕەخســێت و پێــی ناکرێــت گەشــە بــە تاکتیــک و هەڵســوکەوتی بــدات‪ .‬ئیخــوان قــەت‬ ‫بانگەشــەی بــۆ ئیســامێک نەکــردووە‪ ،‬لەگــەڵ ســەردەمدا بگونجێــت‪ ،‬ئیســامێک بــە گــژ ملکەچیــی ئینســاندا بچێتــەوە و ڕێــز بــۆ شــکۆمەندیی‬ ‫ئینســان دابنێــت‪ .‬ئیخــوان دژی ئــەوە بــوو‪ ،‬ژن یــان قیبتــی‪ ،‬مافــی ئــەوەی هەبێــت‪ ،‬خــۆی بــۆ ســەرۆکی میــر بپاڵێوێــت‪ ،‬هەرچەنــدە بــە گوێــرەی‬ ‫جاڕنامــەی مافەکانــی مــرۆڤ‪ ،‬ئینســان بــە چاوپۆشــین لــەوەی ســەر بــە کام توخــم‪ ،‬ڕەگــەز‪ ،‬نەتــەوە‪ ،‬یــان ئایینــە‪ ،‬بــێ گوێدانــە ئــەوەی دینــدارە‪،‬‬ ‫یــان بــێ دیــن‪ ،‬هەمــان مافــی هەیــە‪.‬‬ ‫‪58‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ئیخــوان هەرچەنــدە بــە ڕووکــەش حیــزب نەبــوو‪ ،‬بــەاڵم هەمــوو خەســڵەتەکانی حیزبــی بــە زیــادەوە تێدابــوو‪ ،‬لــە ‪٢٠٠٥‬دا‪ ،‬بــە دروشــمی (ئیســام‬ ‫چارەســەرە)وە‪ ،‬بەشــداریی هەڵبژاردنــی کــرد و توانــی لــە ســەدا بیســتی کورســییەکانی پەرلەمــان بــە دەســت بهێنێــت‪ .‬ئیخــوان لــە ‪٦‬ی یەنایــەری‬ ‫‪٢٠١١‬دا‪ ،‬بــە ئاشــکرا و بــە ڕاشــکاوی وەک حیــزب خــۆی ناســاند و نــاوی‪( :‬حیزبــی ئــازادی و دادپــەروەری‪ )،‬لــە خــۆی نــا‪ ،‬هەرچەنــدە دوای ســاڵێک‬ ‫لــە فەرمانڕەوایــی بــە زەقــی و بــە کــردەوە دەرکــەوت‪ ،‬نــە بــڕوای بــە ئــازادی هەبــوو‪ ،‬نــە بــە دادپــەروەری‪ ،‬هــەر هێندەیــش بــڕوای بــە دێمۆکراســی‬ ‫و دەنگــدان هەبــوو‪ ،‬تــا دەســتی لــە دەســەاڵت گیربــوو‪.‬‬ ‫*‬ ‫(*) محمد الحامميص‪ ،‬هل إنتهی املرشوع اإلخواين؟ ‪ ٢٣‬مایو ‪ ٢٠١٣‬إیالف‪.‬‬

‫‪59‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫بەشێك لەملمالنێ‬ ‫سیاسییەكانی ناو‬ ‫كۆمەڵگەی ئەسحابە‬

‫سەربەست سەلیم‬ ‫بەشی سێیەم‬ ‫‪60‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫كاریگه‌ریی‬

‫ملمالنــێ سیاســیه‌كانی ســه‌رده‌می‬ ‫ئه‌ســحابه‌ له‌ســه‌ر ده‌ســه‌اڵت‪،‬‬ ‫(كه‌له‌دووبه‌شــی ڕابــردودا باســانكردن) دابه‌شــبونی ئــه‌م نه‌وه‌یــه‌ له‌ســه‌ره‌تادا به‌ســه‌ر‬ ‫دووبــه‌ره‌ی ســه‌ره‌كی و له‌دواتــردا به‌ســه‌ر چه‌ندیــن بــه‌ره‌دا‪ ،‬كاریگه‌رییه‌كانــی ئــه‌م‬ ‫ملمالنــێ سیاســی و دنیاییانــه‌ له‌قۆناغه‌كانــی داهاتــوی به‌ســه‌ر شــه‌ریعه‌ت و بیروبــاوه‌ڕو‬ ‫كه‌لتــوری كۆمه‌ڵــگای ئیســامیدا قــوڵ و دورمه‌ودایــه‌‪ ،‬له‌سه‌رئاســتی ئه‌بســتمۆلۆژیای‬ ‫ئاینیــش‪ ،‬ئ ـه‌م ڕوداو ‌ه جه‌رگبڕان ـه‌ ژێرخانــی فیكــری و سیســته‌می بیركردن ـه‌وه‌ی سیســته‌می‬ ‫ئاینی ـه‌‪ .‬به‌جۆرێــك ك ـه‌ به‌ئاســانی ده‌توانیــن ل ـه‌ هه‌مــو ئاســته‌كانی سیاســی و كۆمه‌اڵیه‌تــی‬ ‫وشــیاری ئاینیــدا‪ ،‬ئاماده‌بونــی قورســی ئ ـه‌م روداوان ـه‌ ببینی ـه‌وه‌و نیشــانبده‌ین‪ .‬بگــره‌ ئ ـه‌م‬ ‫ڕوداوه‌ سیاســیانه‌ی لــه‌و ســه‌رده‌مه‌دا ڕویانــداو‪ ،‬دروســتبونی ناكۆكــی له‌ســه‌ر خه‌الفــه‌ت‬ ‫پــڕ كاریگه‌رتریــن ڕوداون له‌مێــژوی كه‌لتــوری ئیســامیدا‪ .‬كه‌لتــوری ئیســامیش‬ ‫له‌دواجــاردا‪ ،‬وه‌كــو لــه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یــه‌دا ده‌رده‌كه‌وێــت‪ ،‬لــه‌و تونێلــه‌وه‌ هاتۆتــه‌ده‌رو‬ ‫ســه‌رچاوه‌ده‌گرێت‪ .‬به‌جۆرێــك كــه‌ ئه‌وكه‌ســه‌ی به‌ئــاگاداری بــه‌ جه‌نگــی ناوخــۆی‬ ‫ئه‌ســحابه‌كانه‌وه‌ كه‌لتــوری ئاینــی ئیســامی ده‌خوێنێت ـه‌وه‌‪ ،‬هه‌مــان ئ ـه‌و ب ـه‌رزی و نزمیان ـه‌‬ ‫ده‌بینێت ـه‌وه‌‪ ،‬له‌نــاو ئ ـه‌و ئه‌ده‌بیات ـه‌دا‪ ،‬ك ـه‌ رۆژێــك له‌نــاو ئ ـه‌م نه‌وه‌ی ـه‌دا رویــداوه‌‪ ،‬چونك ـه‌‬ ‫كه‌لتــوری ئاینــی له‌ن ـه‌و ‌ه جیاجیاكانــی مێــژوی ئیســامی‪ ،‬دواجــار لێكه‌وت ـه‌ی راســته‌وخۆی‬ ‫ملمالنێكانــی نـه‌وه‌ی یه‌كـه‌م بــوه‌‪ .‬هه‌روه‌كــو گـه‌وره‌ لێكۆڵیــاری كه‌لتــوری ئیســامی (محمــد‬ ‫عابــد الجابــری) ده‌ڵێــت تیۆریســته‌ ئیســامیه‌كان له‌كۆنــدا (له‌وكات ـه‌وه‌ كێش ـه‌ی سیاس ـه‌ت‬ ‫خه‌الفــه‌ت‪ -‬له‌ئاســتی تێۆریــه‌وه‌ خراوه‌تــه‌ڕو‪ ،‬بــه‌رده‌وام له‌ژیانــی ئه‌ســحابه‌و خه‌لیفــه‌‬‫ڕاشــیده‌كان و ئــه‌و ڕوداوانــه‌ی له‌ســه‌رده‌می ئــه‌وان ڕویانــداوه‌ بــه‌دوای چاره‌ســه‌ردا‬ ‫گــه‌ڕاون‪ .‬وه‌كــو چــۆن خــودی ئه‌وبه‌ســه‌رهات و ڕوداوانــه‌ كرابــون به‌ســه‌رچاوه‌ی‬ ‫ســه‌ره‌كی بواره‌كانــی فیقهــو شــه‌ریعه‌ت) ره‌نگــه‌ زیاده‌ڕۆیــان نه‌كردبێــت ئه‌گــه‌ر بڵێیــن‬ ‫ئــه‌و پرســیاره‌ سیاســیانه‌ی لــه‌و قۆناغــه‌ هه‌ســتیاره‌ی موســڵامنانه‌وه‌ به‌جێــا‪ ،‬لــه‌ پشــتی‬ ‫كــۆی كه‌لتــوری ئیســامی ده‌وه‌ســتێت‪ .‬به‌واتایه‌كــی تــر كه‌لتــوری ئیســامی لــه‌ هه‌مــوو‬ ‫ئاســته‌كانی بیروبــاوه‌ڕ و شــه‌ریعه‌ت و فیقهیــدا‪ ،‬به‌جیــاوازی قوتابخانــه‌ مه‌زهه‌بــی و‬ ‫گروپــه‌ ئاینیــه‌ زۆر و زه‌به‌نده‌كانیــه‌وه‌‪ ،‬به‌شــێك بــوون له‌درێژبونــه‌وه‌ی ئــه‌و ناكۆكیــه‌‬ ‫سیاســیانه‌ی قۆناغــی یه‌كــه‌م بــۆ نــاو زمانــو فیكــر له‌قۆناغه‌كانــی دواتــردا‪ .‬ســه‌ره‌تا‬ ‫الیه‌نگرانــی هه‌ریه‌كێــك لــه‌و الیه‌نانــه‌ی له‌ســه‌رده‌می ئه‌ســحابه‌دا لــه‌ ملمالنێدابــون‬ ‫له‌ســه‌ر دنیــا‪ ،‬به‌شــێوه‌یه‌كی شــه‌رمنانه‌و كــورت خایــه‌ن ویســتویانه‌ به‌په‌نابردنــه‌ بــه‌ر‬ ‫ئاینــو ده‌قه‌پیــرۆزه‌كان و داتاشــینی مانــاو چه‌مكــی هه‌مه‌جــۆر شــه‌رعیه‌ت بــده‌ن بــه‌‬ ‫خۆیانــو به‌پێچه‌وانه‌شــه‌وه‌ نه‌یاره‌كانیــان تاوانباربكــه‌ن بــه‌ ده‌رچــون لــه‌ ئایــن‪ .‬بــه‌اڵم‬ ‫له‌دواتــردا ئ ـه‌م یاری ـه‌ به‌ئایــن و ده‌ق ـه‌ پیرۆزه‌كانــی‪ ،‬قوڵــرو تۆخــر بۆت ـه‌وه‌‪ .‬بۆی ـه‌ ئه‌گ ـه‌ر‬ ‫له‌ســه‌ره‌تادا ناكۆكــی ئه‌بوبه‌كــرو عومــه‌رو عه‌لــی ته‌نهــا ئه‌وه‌بوبێــت كامیــان ببنــه‌‬ ‫خه‌لیفــه‌ و كامیــان شــایه‌نی ئــه‌وه‌ن دەســەاڵت بگرنه‌ده‌ســت‪ ،‬واتــه‌ ته‌نهــا هه‌ڵوێســتێكی‬ ‫سیاســی بوبێــت‪ ،‬ئــه‌وا لــه‌ قۆناغه‌كانــی داهاتــودا‪ ،‬له‌گــه‌ڵ قوڵبونــه‌وه‌ی ئــه‌م جه‌نگــه‌و‬ ‫گه‌شــه‌كردنی وشــیاری كۆمەاڵیه‌تــی و هاتنــه‌ كایــه‌ی توێــژی پیاوانــی ئاینــی به‌هــه‌ردوك‬ ‫فۆرمــی شه‌رعناس ـه‌كان كه‌ل ـه‌ مێــژودا ب ـه‌ ‪-‬الفقهــاء‪ -‬نــارساون‪ ،‬له‌گ ـه‌ڵ ئه‌وان ـه‌ی خه‌ریكــی‬ ‫كۆكردن ـه‌وه‌ی فه‌رمــوده‌ بــوون‪ ،‬كه‌ب ـه‌ ‪-‬املحدثیــن‪ -‬نــارساون‪ ،‬ناكۆكی ـه‌كان چون ـه‌ ئاســتێكی‬ ‫مه‌ترســیدارتره‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویــش ئاســتی به‌شــدارپێكردنی خــودی ئاینــه‌ به‌هه‌مــوو قودســیه‌ت‬ ‫و كاریگه‌ریــه‌و ‌ه بــۆ نــاو چه‌قــی ملمالنێــكان‪ .‬لێــره‌وه‌ شــیعه‌كان (الیه‌نگرانــی عه‌لــی)‬ ‫ئه‌وانه‌نیــن كه‌ته‌نهــا الیه‌نگرێكــی سیاســی عه‌لــی و كه‌ســوكاری پێغه‌مبــه‌ر بــن‪ ،‬به‌ڵكــو‬ ‫خــاوه‌ن كه‌لتــورو تێگه‌شــتنێكی تایبه‌تیشــن بــۆ ئیســام به‌هه‌مــو جومگه‌كانیــه‌وه‌‪،‬‬

‫‪61‬‬

‫دابڕان‬ ‫به‌هه‌مــان شــێوه‌ ســوننه‌كانیش (الیه‌نگرانــی ئه‌بوبه‌كــرو عومــه‌ر)‪( .‬مــادام ده‌قــی‬ ‫ئاینــی به‌شــێوه‌یه‌كی ڕاســته‌وخۆ قســه‌ی له‌بــاره‌ی ئــه‌م مالنێیانــه‌وه‌ نه‌كــردوه‌‪ ،‬ده‌بێــت‬ ‫به‌قســه‌بێرنێن) ئه‌مــه‌ كۆجیتــۆی ئه‌قڵیه‌تــی فیقهــی بــوه‌‪ .‬بۆیــه‌ لــه‌ ئێســتاداو له‌ســایه‌ی‬ ‫ئــه‌م پرۆســه‌ مێژووییــه‌وه‌ شــیعه‌و ســوننه‌‪ ،‬كه‌له‌ســه‌ره‌تادا ناكۆكیه‌كــی سیاســی بــوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مــڕۆ جیاوازیه‌كانیــان هیچــی كه‌مــر نیی ـه‌ ل ـ ‌ه جیــاوازی نێــوان دوو ئایــن‪ .‬ره‌نگ ـه‌ ئه‌م ـه‌‬ ‫بــۆ هه‌مــوو ملمالنێیه‌كــی سیاســی ڕاســت بێــت ك ـه‌ به‌رگــی ئاینــی له‌ب ـه‌ر خــۆی ده‌كات‪.‬‬ ‫له‌كــۆن و تــازه‌دا‪ ،‬ئه‌وكاتــه‌ی ئایــن لــه‌وه‌ ده‌ترازێرنێــت په‌یوه‌ندیه‌كــی روحــی بێــت‬ ‫له‌نێــوان مرۆڤ ـه‌كان و خواوه‌نــدا‪ ،‬پــاش ئ ـه‌وه‌ی ش ـه‌ڕی ده‌س ـه‌اڵت ده‌په‌ڕێت ـه‌وه‌ بــۆ ده‌قــی‬ ‫پیــرۆز ئــه‌و ده‌قانــه‌ به‌قســه‌ده‌هێرنێن له‌پرســێكدا كه‌خــودی خــۆی قســه‌ی له‌بــاره‌وه‌‬ ‫نه‌كــردوه‌‪ ،‬توێژێــك به‌نــاوی پیاوانــی ئاینــه‌وه‌ ده‌رده‌كــه‌ون و وه‌كــو به‌شــێك لــه‌ گوتــاری‬ ‫دەســەاڵت ده‌قــه‌ ئاینیــه‌كان به‌دیــوی بیروباوه‌ره‌كانیانــدا الرده‌كه‌نــه‌وه‌‪ ،‬ئیــر له‌نێــوان‬ ‫هاوزمــان و هــاو زه‌مانــی ی ـه‌ك كۆمه‌ڵــگای خــاوه‌ن هه‌مــان ئایــن‪ ،‬هه‌روه‌كــو كۆمه‌ڵــگای‬ ‫ئیســامی له‌ســه‌رده‌مانی زودا رویــدا‪ ،‬ئایــن له‌بــری ره‌گــه‌زی كۆكــه‌ره‌وه‌ ده‌بێتــه‌ خاڵــی‬ ‫جیاكــه‌ره‌وه‌‪ .‬له‌بــری وزه‌یــه‌ك بــۆ به‌یه‌كــه‌وه‌ ژیــان‪ ،‬ده‌گۆڕێـــت بــۆ هۆكارێكــی ســامناك‬ ‫بــۆ به‌یەكــدادان‪ .‬له‌بــری گوتارێــك بــۆ به‌خشــینی خۆشه‌ویســتی زیاتــرو به‌خشــنده‌ی‪،‬‬ ‫ده‌گــۆڕێ بــۆ گوتــاری ترســناك بــۆ رقــی پیــرۆزو بــێ به‌زه‌یــی‪ .‬به‌كه‌ڵــك وه‌رگرتــن‬ ‫له‌ئه‌ده‌بیاتــی هه‌مــان كلتــور ده‌توانیــن بڵێیــن ناكۆكــی سیاســی به‌ئاینیكــراو‪ ،‬له‌بــری‬ ‫ئــه‌وه‌ی هه‌مــوان لــه‌ بۆتــه‌ی یــه‌ك ئۆممه‌تــدا كۆبكاتــه‌وه‌‪ ،‬ده‌یانگۆڕێــت بۆســه‌دان‬ ‫فیرق ـه‌و گروپــی دژو ناكــۆك‪ ،‬هه‌روه‌كــو له‌مێــژوی سیاســی ئیســامیدا ڕویــدا‪ .‬پێغه‌مب ـه‌ری‬ ‫هه‌مــو ئاینێــك‪ ،‬یه‌كێــك له‌داواكاریــه‌ ســه‌ره‌كیه‌كانی و داخوازیه‌كــی گــه‌وره‌ی بریتیــه‌‬ ‫لــه‌ دروســتكردنی برایه‌تیه‌كــی پتــه‌و و به‌هێــز له‌نێــوان مرۆڤــه‌كان‪ ،‬به‌تایبــه‌ت و النــی‬ ‫كــه‌م له‌نــاو الیه‌نگره‌كانــی‪ ،‬بــه‌اڵم هه‌میشــه‌ به‌رۆشــتنی ئــه‌م كه‌ســایه‌تیه‌‪ ،‬زۆرتریــن‬ ‫كــوژراو كافــر كراوه‌كانــی هــه‌ر ئاینێــك‪ ،‬ئه‌وانــه‌ن كه‌به‌ده‌ســتی خــودی براكانیــان له‌نــاو‬ ‫هه‌مــان ئاینــه‌وه‌ له‌ناوبــراون‪ ،‬هه‌روه‌كــو مێــژوی ئیســام‪ .‬كۆمه‌ڵــگای ئه‌ســحابه‌ش كــه‌‬ ‫به‌وجــۆره‌ی قورئــان داوایكــردوه‌و گێڕاویه‌تیــه‌وه‌‪ ،‬منونه‌یه‌كــی بــه‌رزی به‌یه‌كــه‌وه‌ ژیــان‬ ‫و له‌خۆبــوردی و ته‌بایــی بــوه‌‪ ،‬بــه‌اڵم له‌گــه‌ڵ غائیببونــی پێغه‌مبــه‌ر هه‌مــو ره‌گــه‌زه‌‬ ‫خێڵه‌كــی و به‌ده‌وی ـه‌كان جارێكــی تــر به‌تونــدی ده‌رده‌كه‌ون ـه‌وه‌و ئ ـه‌م جــاره‌ ب ـه‌ فۆرمــی‬ ‫ئاینــه‌وه‌ ده‌كه‌ونــه‌ گیانــی یه‌كــری‪.‬‬ ‫ب ـه‌ گه‌ڕان ـه‌وه‌ بــۆ كاریگه‌ریــی جه‌نگ ـه‌ ناوخۆییه‌كانــی س ـه‌رده‌می ئه‌ســحابه‌و كاریگ ـه‌ری‬ ‫به‌ســه‌ر فۆرمه‌له‌بونــی مانــای تــازه‌و نــوێ بــۆ ئیســام كه‌تائێســتاش به‌مانــاو چه‌مكــی‬ ‫نه‌گــۆڕ و ســتاندارد داده‌نرێــت‪ ،‬ده‌بینیــن به‌جۆرێــك ل ـه‌ جــۆره‌كان مێــژوی به‌رهه‌مهێنانــی‬ ‫شــه‌ریعه‌ت و بیروبــاوه‌ڕی ئیســامی‪ ،‬مێــژوی هه‌وڵــی به‌رده‌وامــی به‌ڵگانــدن و‬ ‫شــه‌رعیه‌تدانه‌ بــه‌ هه‌ڵوێســتی سیاســی گروپێــك یــان الیه‌نێــك له‌الیه‌نه‌كانــی نــاو‬ ‫ئه‌ســحابه‌كان‪ .‬به‌تایبــه‌ت له‌ئاســتی كه‌لتــوری سیاســیدا‪ .‬ئــه‌م كاره‌ به‌دیوه‌كــه‌ی تریانــدا‬ ‫هه‌وڵـه‌ بۆدروســتكردنی پرســیارو گومانــی ئاینــی به‌هێــز له‌سـه‌ر ئـه‌و الیه‌نـه‌ی تــر كـه‌ لـه‌‬ ‫ســه‌نگه‌رێكی تــردا له‌نگــه‌ری گرتــوه‌‪ .‬كه‌لتــوری ئاینــی ئیســامی كه‌تــا ئه‌ندازه‌یه‌كــی‬ ‫زۆر زیــاد له‌هــه‌ر پێكهاته‌یه‌كــی تــری فیقهیــه‌‪ ،‬بریتیــه‌ له‌هه‌وڵــی بــه‌رده‌وام و جــدی‬ ‫بــۆ دروســتكردنی مانای ـه‌ك بــۆ ئیســام ك ـه‌ گونجاوبێــت له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌و مێــژوه‌ی له‌به‌شــی‬ ‫یه‌كه‌مــی ئ ـه‌م نوســینه‌ماندا جارێكیــر خســتامنه‌وه‌ به‌رده‌مــی خوێن ـه‌ر‪ .‬هه‌روه‌كــو نیتش ـه‌‬ ‫له‌بــاره‌ی ئــه‌و بیروباوه‌ڕانــه‌وه‌ كه‌خه‌ڵكــی لێیــان ببــو به‌ئاینــی‪ ،‬له‌كاتێكــدا دنیایــی‬ ‫بــوون ده‌یــوت‪ ،‬نــه‌ك خوایــی نیــن به‌ڵكــو (زیــاد لــه‌ پێویســت مرۆییــن)‪ ،‬به‌هه‌مــان‬ ‫شــێوه‌ كه‌لتــوری ئیســامیش‪ ،‬مانــاو ته‌فســیری ده‌ق ـه‌ پیــرۆزه‌كان‪ ،‬مه‌زه ـه‌ب و قوتابخان ـه‌‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫شیعه‌كان ( الیه‌نگرانی‬ ‫عه‌لی) ئه‌وانه‌نین كه‌ته‌نها‬ ‫الیه‌نگرێكی سیاسی عه‌لی‬ ‫و كه‌سو كاری پێغه‌مبه‌ر‬ ‫بن‪ ،‬به‌ڵكو خاوه‌ن كه‌لتورو‬ ‫تێگه‌شتنێكی تایبه‌تیشن‬ ‫بۆ ئیسالم به‌هه‌مو‬ ‫جومگه‌كانیه‌وه‌‬

‫‪62‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫یه‌كێك له‌و ده‌سته‌واژانه‌ی‬ ‫كه‌ له‌ كۆندا له‌الیه‌ن‬ ‫پیاوانی ئاینیه‌وه‌ به‌رهه‌م‬ ‫هێرناوه‌و دواتر له‌الیه‌ن‬ ‫كۆمه‌ڵگای سونییه‌وه‌ وه‌كو‬ ‫دروشمێك به‌كارهێرناوه‌‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر كۆمه‌ڵگای شیعه‌‬ ‫مه‌زهه‌به‌وه‌‪ ،‬بوه‌ به‌ خاڵێكی‬ ‫زه‌قی ناكۆكی نێوانیان‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ بوه‌ له‌به‌رامبه‌ر شه‌ری‬ ‫ناوخۆی ئه‌سحابه‌ ده‌یان‬ ‫وت (خواده‌ستی ئێمه‌ی‬ ‫له‌خوێنی ئه‌وان پاراست‪،‬‬ ‫بائێمه‌ش ده‌می خۆمانیان‬ ‫لێبپارێزین‪) .‬‬

‫‪63‬‬

‫ئاینیـه‌كان‪ ،‬نـه‌ك ئاســانی نیــن‪ ،‬به‌ڵكــو بــێ ئه‌نــداز بـه‌و ئــاو و قــوڕە دروســتكراون كـه‌ لـ ‌ه‬ ‫به‌ریه‌كه‌وتنــه‌ دنیایه‌كانــه‌وه‌ كه‌وتونه‌تــه‌وه‌‪ .‬بــۆ رونكردنــه‌وه‌ی ئه‌مــه‌ ناچاریــن له‌رێــگای‬ ‫هه‌ڵدانــه‌وه‌ی الپه‌ڕە‌كانــی مێــژوی ده‌ركه‌وتــن و دروســتبونی قوتابخانــه‌ فیقهیه‌كانــه‌وه‌‬ ‫بــه‌و باســه‌دا شــۆڕببینه‌وه‌‪ .‬بــه‌و ئامانجــه‌ی بتوانیــن لــه‌و رێگایــه‌وه‌ هێڵێــك بكێشــین‬ ‫له‌نێــوان ئ ـه‌وه‌ی خوایی ـه‌و له‌ئاســانه‌وه‌ هاتــوه‌‪ ،‬له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌وه‌ی مرۆیی ـه‌و ل ـه‌ ملمالنێــوه‌‬ ‫ده‌ركه‌وتــوه‌‪ .‬ئــه‌و راســتیه‌یش دوباره‌بكه‌ینــه‌وه‌ كــه‌ كه‌لتــوری ئاینــی په‌یوه‌نــدی‬ ‫به‌مــرۆڤ و مێــژوه‌و ‌ه هه‌یــه‌‪ ،‬نــه‌ك ئاســان و خواوه‌نــد‪ .‬ره‌نگــه‌ خوێنــه‌ر الری نه‌بێــت‬ ‫ئه‌گــه‌ر ســه‌ره‌تا به‌یه‌كــه‌وه‌ بپرســین‪ :‬بۆچــی مێــژوی ناكۆكــی و جه‌نگه‌كانــی نێــوان‬ ‫ئه‌ســحابه‌كان‪ ،‬له‌نــاو قوتابخانــه‌ی ســوننیدا ونــه‌ و بــاس ناكرێــت؟ ئــه‌و به‌ریه‌ككه‌وتنــه‌‬ ‫زبــرو توندوتیژانــه‌ی له‌به‌شــی پێشــودا گێڕامانــه‌وە‪ ،‬بــۆ تــا ئه‌ندازه‌یه‌كــی زۆر لــه‌‬ ‫خه‌یاڵدانــی ئیســامی ســوننیدا دیارنی ـه‌‪ ،‬بگــره‌ زۆرین ـه‌ی موســڵامنان پێــی ئاشــنانین و ك ـه‌‬ ‫بــۆ یه‌كه‌مجــار ده‌یبیســن توشــی شــۆك ده‌بــن؟ به‌پێچه‌وان ـه‌ی شــیعه‌وه‌ ك ـه‌ ن ـه‌ك ئێســتاش‬ ‫له‌گــه‌ڵ ورده‌كاری ئــه‌م ســه‌رده‌مه‌دا ده‌ژیــن‪ ،‬به‌ڵكــو به‌توانایه‌كــی زۆره‌وه‌ هه‌میشــه‌‬ ‫له‌ســه‌ر ئــه‌و یاده‌وه‌ریانــه‌ كارده‌كاو به‌هه‌مــوو رێگایــه‌ك هــه‌وڵ ده‌دات كــه‌ ئــه‌م مێــژوه‌‬ ‫وه‌ك به‌شــێكی دانه‌بــراو لــ ‌ه ئایدۆلۆژیــای شــیعی مامه‌ڵــه‌ی له‌گه‌ڵــدا بــكات‪.‬‬ ‫ره‌نگـ ‌ه ئاســانرتین وه‌اڵم بــۆ ئـه‌م پرســیاره‌ی سـه‌ره‌وه‌ بــێ هیــچ خۆماندوكردنێــك ئـه‌وه‌ بێــت‬ ‫ك ـه‌ ئ ـه‌و مێــژوه‌‪ ،‬ئاوێك ـه‌ ده‌رژێت ـه‌ ئاشــی شــیعه‌وه‌و له‌به‌رژە‌وه‌نــدی ســوننه‌دا نی ـه‌ بۆی ـه‌‬ ‫ســوننه‌كان خۆیانــی لــێ بــه‌دور ده‌گــرن‪ ،‬به‌پێچه‌وانه‌شــه‌وه‌ شــیعه‌ هه‌میشــه‌ به‌زیندویــی‬ ‫ده‌یهێڵنــه‌وه‌‪ .‬واتــه‌ فلته‌ركردنــی ئــه‌م روداوانــه‌و سانســۆركردنی له‌مه‌عریفــه‌ی ئاینــی‬ ‫ســوننیدا‪ ،‬له‌رابــردودا په‌یوه‌ندیــی به‌وه‌وه‌هه‌یــه‌و هه‌بــوه‌ كه‌وردبونــه‌وه‌و وه‌ســتان‬ ‫له‌ســه‌ر روداوه‌كانــی ئــه‌و ســه‌رده‌مه‌ گرفتــی فیكــری قــوڵ و برینــی گــه‌وره‌ گــه‌وره‌‬ ‫له‌جه‌ســته‌ی مه‌عریفــی ئاینــی ســوننیدا دروســتده‌كات‪ .‬بــەاڵم ئ ـه‌م وەاڵمــە چه‌نــد ســاده‌و‬ ‫خێـرا بێــت هـه‌ر پێویســتی به‌سـه‌ملاندن هه‌یـه‌‪ ،‬نـه‌ك له‌بـه‌ر ئـه‌وه‌ی له‌كاتــی لێكۆڵینـه‌وه‌دا‬ ‫پێویســته‌ هه‌مــوو ڕایــه‌ك بســه‌ملێرنێت‪ ،‬به‌گومانــه‌وه‌ له‌زۆربــه‌ی بیروبــاوه‌ره‌كان بڕوانیــن‪،‬‬ ‫به‌ڵكــو له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی ئــه‌م وەاڵمــە له‌گــه‌ڵ هه‌مــوو ســاده‌ییه‌كه‌یدا‪ ،‬ڕاستیشــه‌و هه‌مــوو‬ ‫قورســایی باس ـه‌كه‌ی ئێمه‌شــی له‌س ـه‌ر ئ ـه‌و بناغه‌ی ـه‌ وه‌ســتاوه‌‪ .‬ناشــبێت لێــره‌دا ئه‌وه‌مــان‬ ‫بیربچێــت كه‌مێــژووی ه ـه‌ر ئاینێــك‪ ،‬بگــره‌ ه ـه‌ر كۆمه‌ڵــگاو گروپێكــی سیاســیش ب ـه‌رده‌وام‬ ‫له‌بــه‌رده‌م ئه‌گــه‌ری به‌ئایدۆلۆژیكردندایــه‌‪ .‬به‌تایبــه‌ت كــه‌ مێژوه‌كــه‌ په‌یوه‌نــدی‬ ‫هه‌بێــت بــه‌ نه‌وه‌یه‌كــه‌وه‌ (وه‌كــو ئه‌ســحابه‌كان)‪ ،‬كــه‌ هــه‌ر له‌بنه‌مــادا هه‌ڵگــری مانــای‬ ‫ئاینــی و پیــرۆز بــن‪.‬‬ ‫یه‌كێــك ل ـه‌و ده‌ســته‌واژانه‌ی ك ـه‌ ل ـه‌ كۆنــدا له‌الی ـه‌ن پیاوانــی ئاینی ـه‌وه‌ به‌ره ـه‌م هێ ـراوه‌و‬ ‫دواتــر له‌الیــه‌ن كۆمه‌ڵــگای ســوننییه‌وه‌ وه‌كــو دروشــمێك به‌كارهێــراوه‌ له‌به‌رامبــه‌ر‬ ‫كۆمه‌ڵــگای شــیعه‌ مه‌زهه‌بــه‌وه‌‪ ،‬بــوه‌ بــه‌ خاڵێكــی زه‌قــی ناكۆكــی نێوانیــان‪ ،‬ئــه‌وه‌ بــوو‌‬ ‫له‌به‌رامبــه‌ر شــهڕی ناوخــۆی ئه‌ســحابه‌ ده‌یانــوت (خــوا ده‌ســتی ئێمــه‌ی له‌خوێنــی‬ ‫ئــه‌وان پاراســت‪ ،‬بائێمــه‌ش ده‌مــی خۆمانیــان لــێ بپارێزیــن‪ )٢() .‬ئــه‌م ده‌ربڕینــه‌ چه‌نــد‬ ‫ئاینیــه‌و به‌فۆرمێكــی ئاینــی ده‌ركه‌وتــوه‌‪ ،‬لــه‌وه‌ش زیاتــر سیاســیه‌و مه‌به‌ســتی سیاســی‬ ‫شــاردۆته‌وه‌‪ ،‬به‌تایبــه‌ت به‌رامبــه‌ر نه‌یــاری سیاســی ته‌قلیــدی ســوننه‌كان كه‌شــیعه‌یه‌‪.‬‬ ‫واتــه‌ چه‌نــد ئــه‌م وته‌یــه‌ هه‌وڵیــداوه‌ خــۆی بخاتــه‌ڕو بــه‌ ســیفه‌تێكی خواییانــه‌و‬ ‫ئاســانیانه‌‪ ،‬زۆر ل ـه‌وه‌ زیاتــر ئ ـه‌و دیــوه‌ دنیایــی و مرۆیی ـه‌ی شــاردۆته‌وه‌ ك ـه‌ نیتش ـه‌ ل ـه‌‬ ‫وته‌ك ـه‌ی پێشــویدا ئامۆژگاریكردیــن وریــای بیــن‪ .‬ســیاقی ئ ـه‌م وته‌ی ـه‌ بــۆ ئ ـه‌و س ـه‌رده‌مانه‌‬ ‫ده‌گه‌ڕێتــه‌وه‌ كــه‌ دوای تێپه‌ڕینــی زیاتــر له‌ســه‌ده‌یه‌ك به‌ســه‌ر ئــه‌م روداوانــه‌‪ ،‬شــیعه‌كان‬ ‫به‌شــێوه‌یه‌كی ئه‌نقه‌ســت و دوبــاره‌ به‌مه‌رامــی سیاســی‪ ،‬بــەاڵم ئه‌مانیــش بــه‌ زمانێكــی‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ئاینــی بــه‌رده‌وام له‌رێــگای مینبــه‌ری ئــه‌و مزگه‌وتانــه‌وه‌ ده‌ســه‌اڵتی ئه‌مــه‌وی به‌ســه‌ریاندا زاڵ نه‌بــوو‪ ،‬یــان له‌كۆبونــه‌وه‌ نهێنیه‌كانیانــدا باســیان‬ ‫له‌غــه‌دری ئه‌بوبه‌كــرو عومــه‌ر به‌تایبه‌تــی ده‌كــرد له‌به‌رامبــه‌ر عه‌لــی و موعاویــه‌و بنه‌ماڵه‌كه‌شــی به‌رامبــه‌ر حه‌ســه‌ن و حوســێن‪ ،‬هــه‌ر‬ ‫له‌وسه‌رده‌مانه‌شــدا بــوو شــیعه‌كان كوژرانــی حوســێنیان كــرده‌ بۆنه‌یه‌كــی ئاشــكراو به‌رده‌وامــی خۆیــان‪ ،‬هــه‌م بــۆ به‌هێزكردنــه‌وه‌ی بیروبــاوه‌ڕی‬ ‫خۆیــان و هــه‌م بــۆ ڕه‌خنه‌گرتــن لــه‌ ده‌ســه‌اڵتی ئه‌مــه‌وی ســوننی كــه‌ له‌وكاتــه‌دا له‌ســنوری قه‌ڵه‌مــڕەوی ئیســامیدا ده‌ســەاڵتیان به‌ده‌ســته‌وه‌بوو‪.‬‬ ‫بــۆ داخســتنی ئـه‌م ده‌رگایـه‌ بـه‌ قفڵێكــی ئاینــی پیاوانــی ئاینــی ســوننی ناچاربــون ده‌ســته‌واژە‌یه‌كی لـه‌م جــۆره‌ دابێنــن‪ ،‬كـه‌ له‌ڕاســتیدا ئـه‌م ڕســته‌یه‌‬ ‫ته‌نهــا ده‌ســته‌واژە‌یه‌ك نییــه‌‪ ،‬به‌ڵكــو دڵــی كــۆی تێگه‌شــتنی ســوننه‌ مه‌زهــه‌ب و كاكڵــه‌ی به‌رهه‌میشــیه‌تی لــه‌ ئاقــار شــه‌ڕی نێــوان ئه‌ســحابه‌كان‪.‬‬ ‫ب ـه‌ گه‌ڕان ـه‌وه‌ بــۆ ده‌ربڕین ـه‌ س ـه‌نرتالیزمه‌كه‌ی قوتابخان ـه‌ی ســوننی ده‌بینیــن ك ـه‌ باســكردنی ئ ـه‌و روداوان ـه‌ی ئ ـه‌و س ـه‌رده‌مه‌ ب ـه‌ غه‌یب ـه‌ت دان ـراوه‌‪.‬‬ ‫چونكــه‌ غه‌یبــه‌ت لــه‌ شــه‌رعدا‪ ،‬بریتیــه‌ لــه‌ باســكردنی كه‌موكــوڕی موســڵامنان به‌شــێوه‌یه‌كی ئاشــكرا‪ ،‬یه‌كێكــه‌ لــه‌و گوناهــه‌ گه‌ورانــه‌ی شــه‌رع‬ ‫ح ‌هرامــی كــردوه‌و پێویســته‌ موســڵامن خــۆی لـــێ به‌دوربگرێــت‪ .‬چونكــه‌ له‌كاتــی غه‌یبه‌تكردنــی كه‌ســێكدا‪ ،‬وه‌كــو ئــه‌وه‌ وایــ ‌ه گۆشــتی ئــه‌و‬ ‫كه‌ســه‌ بخۆیــت و ده‌م بخه‌یتــه‌ خوێنیــه‌وه‌ هه‌روه‌كــو لــه‌ چه‌نــد فه‌رموده‌یه‌كــدا هاتــوه‌‪ .‬بۆیــه‌ به‌پێــی لۆژیكــی ئــه‌م ده‌ســته‌واژە‌یه‌ مــادام خــوا‬ ‫نیعمه‌تــی ئــه‌وه‌ی به‌نه‌وه‌كانــی دوای ئــه‌م نه‌وه‌یــه‌ به‌خشــیوه‌ كــه‌ ده‌ســتیان ســور نه‌بێــت لــه‌ خوێنــی ئه‌ســحابه‌كاندا‪ ،‬ئــه‌وا پێویســته‌ خۆیــان‬ ‫لــه‌وه‌ بپارێزیــن كــه‌ ده‌میــان بــه‌ خوێنــی ئــه‌م نه‌وه‌یــه‌ ســوربكه‌ن‪ ،‬ئه‌مــه‌ جیــا لــه‌ مه‌قامــی بــه‌رزی ئاینــی خــودی نه‌وه‌كــه‌ خــۆی‪ .‬بــه‌م شــێوه‌یه‌‬ ‫كه‌موكوڕیه‌كانــی مێــژوی یه‌كه‌مــی سیاســی موســڵامنان‪ ،‬كه‌بناغــه‌ی یه‌كه‌مــی دامه‌زراندنــی ده‌ســه‌اڵت و كه‌لتــوری ئیسالمیشــه‌ له‌هه‌مــوو‬ ‫ئاســته‌كانیدا‪ ،‬له‌بابه‌تێكــه‌وه‌ بۆبیرلێكردنــه‌وه‌ گــۆڕدراوه‌ بــۆ بابه‌تێكــی حــه‌رام بــۆ بیرلێكردنــه‌وه‌‪ ،‬واتــه‌ (املســكوت عنــه)ی چه‌مكــی غه‌یبــه‌ت لــه‌م‬ ‫ده‌ق ـه‌دا‪ ،‬ئه‌وه‌ی ـه‌ كه‌نابــێ و ناگونجــێ مێــژوی سیاســی ئه‌ســحابه‌ باســبكرێ و بخوێرنێت ـه‌وه‌‪ .‬ئ ـه‌م تابۆكردنــو قه‌ده‌غه‌كردن ـه‌ ئاینی ـه‌‪ ،‬به‌پل ـه‌ی نایــاب‬ ‫له‌هه‌ڵوێســتێكی نائاینــی و دنیایی ـه‌وه‌ س ـه‌رچاوه‌ی گرتــوه‌‪ ،‬هه‌رچه‌نــده‌ تونــد كاریكــردوه‌ بــۆ الركرن ـه‌وه‌ی ده‌قه‌ئاینی ـه‌كان ب ـه‌الی خۆیــداو‪ ،‬داتاشــینی‬ ‫ده‌قــی تایبه‌تیــش ب ـه‌م مه‌به‌ســت ‌ه وبه‌خشــینی مانایه‌كــی ئاســانی و پیــرۆز پێــی‪ .‬ب ـه‌اڵم هه‌روه‌كــو ومتــان ئ ـه‌م هه‌ڵوێســته‌ ده‌ربــڕی هه‌ڵوێســتێكی‬ ‫سیاســیه‌ و هیچــی تــر‪ .‬هه‌ربۆی ـه‌ له‌قوتابخان ـه‌ی ســوننیدا باســكردنی ئ ـه‌و روداوان ـه‌ی له‌نــاو كۆمه‌ڵــگای ئه‌ســحابه‌كان رویــداوه‌‪ ،‬قه‌ده‌غ ـه‌ ك ـراوه‌و‬ ‫به‌حــه‌رام دانــراوه‌‪ .‬ئه‌مــه‌ش هۆكارێكــی ســه‌ره‌كیه‌ كه‌زۆربــه‌ی نــه‌ك هــه‌ر موســڵامنانی ئاســایی به‌ڵكــو پیاوانــی ئاینیــش به‌تایبــه‌ت له‌ســه‌رده‌می‬ ‫ئێســتادا‪ ،‬وات ـه‌ مه‌الكامنــان كه‌مرتیــن زانیــاری پێویســتیان نی ـ ‌ه له‌س ـه‌ر ئ ـه‌و قۆناغ ـه‌‪ .‬له‌كاتێكــدا هه‌مــوو تاكێكــی شــیعه‌ ه ـه‌ر له‌منداڵی ـه‌وه‌ له‌كــۆن و‬ ‫تــازه‌دا‪ ،‬به‌شــێك ل ـه‌و زانیاریان ـه‌ی له‌بــاره‌ی ئیســامه‌وه‌ فێــری ده‌كرێــت ئه‌وه‌ی ـه‌ كه‌په‌یوه‌نــدی ب ـه‌و س ـه‌رده‌مه‌وه‌ هه‌ی ـه‌‪ .‬غه‌زالــی ك ـه‌ یه‌كێك ـه‌ ل ـه‌‬ ‫زانــا ســوننیه‌ به‌ناوبانگ ـه‌كان له‌مباره‌ی ـه‌وه‌ وتویه‌تــی (گێڕان ـه‌وه‌ی چیرۆكــی كوژرانــی حوســێن و ناكۆكــی و ملمالنێــی نێــوان ئه‌ســحابه‌كان حه‌رام ـه‌‪،‬‬ ‫چونكــه‌ ئه‌مــه‌ سه‌رده‌كێشــێ بــۆ ڕقلێبونه‌وه‌یــان‪ . . ..‬هه‌ركه‌ســێكیش ڕە‌خنــه‌ لــه‌وان بگرێــت ئــه‌وه‌ ڕەخنــه‌ی لــه‌ ئایــن گرتــوه‌)‪)٣( .‬بــه‌م شــێوه‌یه‌‬ ‫غه‌زالــی ده‌ڵێــت ك ـه‌ نابێــت خوێندنه‌وه‌یه‌كــی ڕە‌خنه‌یمیــان هه‌بێــت بــۆ قۆناغــی سیاســی س ـه‌رده‌می ئه‌ســحابه‌كان‪ ،‬چونك ـه‌ ب ـه‌م ڕێگای ـه‌ به‌س ـه‌ر‬ ‫دیــوه‌ ناشــیرین و خوێناویه‌كانــی ئــه‌و نه‌وه‌یــه‌دا ده‌كه‌ویــن‪ ،‬كــه‌ ئه‌مــه‌ش دواجــار ده‌گۆڕێــت بــۆ پێداچونــه‌وه‌ به‌هه‌ڵوێســتامندا له‌به‌رامبــه‌ر ئــه‌م‬ ‫نه‌وه‌ی ـه‌و ئ ـه‌و ئاین ـه‌ش ك ـه‌ به‌ئێمه‌یــان گه‌یانــدوه‌‪ .‬ئه‌م ـه‌ به‌پێــی تێگه‌یشــتنی ســوننه‌‪ ،‬هه‌رچــی شــیعه‌یه‌ پێــی وای ـه‌ له‌رێــی رامــان و وه‌ســتانی زۆر‬ ‫له‌س ـه‌ر ئ ـه‌و مێــژوه‌‪ ،‬ئ ـه‌و غ ـه‌درو ســته‌مكاریه‌ ده‌دۆزین ـه‌وه‌ ك ـه‌ به‌رامب ـه‌ر (ا‌هــل البیت)ك ـراوه‌‪ ،‬وات ـه‌ كه‌ســوكاری پێغه‌مب ـه‌ر ك ـه‌ عه‌لــی و فامت ـه‌ی‬ ‫كچــی پێغه‌مب ـه‌ر سه‌رمه‌شــقیانه‌‪ .‬به‌هه‌مــان شــێوه‌ له‌ده‌یــان و س ـه‌دان س ـه‌رچاوه‌ی كۆنــی ئیســامی ســوننیدا هاتــوه‌ ك ـه‌ نابێــت زۆرو ك ـه‌م باســی‬ ‫كه‌موكــوڕی و هه‌ڵه‌كانــی ئه‌ســحابه‌كان بكرێــت‪ ،‬واتــه‌ نابێــت مێــژوی سیاســی ئــه‌م نه‌وه‌یــه‌ بخرێتــه‌وه‌ به‌ربــاس‪ .‬بگــره‌ ئه‌مــه‌ بوه‌تــه‌ ڕاســتیه‌ك‬ ‫كه‌ته‌نهــا یــه‌ك زانــای ســوننی نه‌بــوه‌ له‌ڕابــردودا رایه‌كــی پێچه‌وانــه‌ی هه‌بێــت (زانایانــی ســوننه‌ كۆكــن له‌ســه‌ر ئــه‌وه‌ی كــه‌ ده‌بێــت موســڵامنان‬ ‫بێده‌نــگ بــن له‌به‌رامبــه‌ر ئــه‌وه‌ی له‌نێــوان ئه‌ســحابه‌ رویــداوه‌‪ ،‬ئــه‌م بێده‌نــگ بونــه‌ واجبــه‌‪ .‬به‌ڵكــو ده‌بێــت دوعــاو پاڕانه‌وه‌یــان بــۆ بكرێــت و‬ ‫باســی چاكه‌كانیــان بكرێــت)‪)٤( .‬‬ ‫ئه‌گـه‌ر له‌نوســینێكی فیقهــی یــان شه‌رعیشــدا ئامــاژە‌ بـه‌و روداوانــه‌كرابێــت ته‌نهــا بــۆ ئـه‌وه‌ بــوه‌ تــا وه‌اڵمــی شــیعه‌ی پــێ بدرێتـه‌وه‌‪،‬‬ ‫یــان بیانــوی ئاینــی بــۆ بدۆزرێتــه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌كــو له‌چه‌ندیــن ســه‌رچاوه‌دا هاتــوه‌ كــه‌ ناكۆكــی نێــوان‬ ‫ئه‌ســحابه‌كان هیــچ نه‌بــوه‌ ته‌نهــا تێگه‌شــتنی جیــاواز نه‌بێــت بــۆ ده‌ق ـه‌ ئاینی ـه‌كان (ناكۆكــی‬ ‫ئه‌ســحابه‌كان به‌رهه‌مــی تێگه‌شــتنی جیــاواز بــوه‌)‪)٥( .‬‬ ‫بــەاڵم ئ ـه‌م شــاردنه‌وه‌یه‌ی روداوه‌ سیاســیه‌كانی ئ ـه‌م نه‌وه‌ی ـه‌ ل ـه‌ كه‌لتــوری فیقهیــدا‪ ،‬جگ ـه‌‬ ‫له‌به‌رهه‌مــه‌ مێژوییــه‌كان له‌خه‌یاڵدانــی ئیســامی ســوننیدا‪ ،‬هه‌وڵــدان بــۆ ونكردنــی‬ ‫به‌زه‌بــری قودســیه‌تی ئاینــی‪ ،‬ته‌نهــا به‌شــه‌ ئاشــكراو ســلبیه‌كه‌ی ئه‌قڵــی ئیســامی‬ ‫گرتۆت ـه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گ ـه‌ر نــا ئ ـه‌م روداوان ـه‌ به‌هێزێكــی زۆره‌وه‌ له‌نه‌ســتی ئیجابــی ئه‌قڵــی فیقهیــدا‬ ‫ئاماده‌بــوه‌‪ .‬واتــه‌ به‌دیوێكــدا ئه‌قڵیه‌تــی فیقهــی ئیســامی ســوننی ویســتویه‌تی ئــه‌م‬ ‫‪64‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫شیعه‌ دیسان‬ ‫ده‌ستپێشخه‌ری یه‌كه‌من‬ ‫ل ‌ه مێژوی ئیسالمدا ل ‌ه‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی فه‌رموده‌و‬ ‫به‌كارهێنانی وه‌كو‬ ‫چه‌كێكی قورسی جه‌نگه‌‬ ‫ناوخۆییه‌كاندا‬

‫‪65‬‬

‫ڕوداوانـه‌ بشــارێته‌وه‌‪ ،‬به‌دیوه‌كـه‌ی تریشــیاندا بـه‌رده‌وام لـه‌كاردا بــوه‌ بــۆ به‌شـه‌رعیكردنیان‬ ‫و به‌خشــنی مانایه‌كــی پیــرۆز پێیــان‪ .‬بــۆ زیاتــر ده‌رخســتنی ئــه‌و توانایــه‌ی له‌كۆنــدا‬ ‫خه‌رجكــراوه‌ بــۆ شــه‌رعیه‌تدان به‌روداوه‌كانــی ســه‌رده‌می خه‌الفه‌تــی راشــدی و دوبــاره‌‬ ‫خوێندنــه‌وه‌ی چه‌ندیــن چه‌مكــی ئاینــی گرنگــی مێــژوی كــه‌ له‌ســه‌رده‌مه‌كانی ماناكــردن‬ ‫و داڕشــتنی بنه‌ماكانــی ئیســامه‌وه‌ كــه‌ تــا ئه‌مــڕۆ وه‌كــو پێــدراوی خوایــی و موقــه‌ده‌س‬ ‫ســه‌یركراون و ده‌كرێــن‪ ،‬ناچاریــن ئــه‌م به‌شــه‌ دابه‌شــبكه‌ینه‌ ســه‌ر دوو ئاســتی جیــاواز‬ ‫و له‌هه‌مــان كاتــدا تێكــه‌ڵ و ته‌ریــب به‌یه‌كــر‪ .‬ئه‌ویــش ده‌ركه‌وتنــی قوتابخانــه‌‬ ‫مه‌زهه‌بیــه‌ فیقهیــه‌كان و هه‌وڵه‌كانــی داڕشــتنه‌وه‌ی جارێكــی تــری ئایــن بــه‌ كه‌ڵــك‬ ‫وه‌رگرتــن له‌ئه‌زمونــه‌ سیاســیه‌كانی ســه‌رده‌می یه‌كه‌مــی ده‌ســەاڵتی ئیســامی‪.‬‬ ‫پێشــر ومتــان كه‌لتــوری ئیســامی ئه‌وه‌نــده‌ی فیقهــه‌‪ ،‬شــتی تــر نیــه‌‪ .‬هه‌ركه‌ســێك‬ ‫كه‌مرتیــن جــار چــاوی خشــاندبێت بــه‌ كه‌له‌پــوری ئیســامی تێــده‌گات كــه‌ فیقهــو‬ ‫شـه‌ریعه‌ت‪ ،‬پانتایــی هـه‌ره‌زۆری ئـه‌م كه‌لتــوره‌ی داگیركــردوه‌‪ .‬ئـه‌و مه‌زهـه‌ب و ڕاڕە‌وانـه‌ی‬ ‫لــه‌و گۆره‌پانــه‌دا ده‌ركه‌وتــون‪ ،‬به‌ئه‌ندازه‌یــه‌ك چونه‌تــه‌ نــاو ورده‌كاریــه‌وه‌ كــه‌ خوێنــه‌ر‬ ‫له‌كاتــی هه‌وڵدانــی بــۆ توانــا شــكانی به‌ســه‌ریدا‪ ،‬نه‌ئــه‌م ســه‌ری بــۆ ده‌گیــرێ و نــه‌‬ ‫ئــه‌و ســه‌ر‪ .‬بــۆ كه‌مكردنــه‌وه‌ی فشــاری ئــه‌م ئاڵۆزیــه‌ له‌ســه‌ر ئــه‌م نوســینه‌و‪ ،‬له‌پێنــاو‬ ‫پابه‌نــد بــوون به‌مه‌نهه‌جیه‌تــه‌وه‌ بــۆ تێگه‌شــن لــه‌ ئه‌قڵــی فیقهــی ئیســامی‪ ،‬ناچاریــن‬ ‫ئێمــه‌ ته‌نهــا له‌ده‌ركه‌وتنــی قوتابخانــه‌ فیقهیه‌كانــدا بوه‌ســتین‪ ،‬واتــه‌ ئێمــه‌ ته‌نهــا چــوار‬ ‫مه‌زهه‌بــه‌ فیقهیــه‌ نــارساو باوه‌كــه‌ی ســوننه‌مان كردۆتــه‌ بــاس ومنونــه‌‪ ،‬ته‌نهــا له‌ســه‌ر‬ ‫ده‌ســتی دامه‌زرێنه‌ره‌كانــی و له‌قۆناغــی یه‌كه‌میانــدا‪ ،‬كــه‌ لــه‌ ناوه‌ڕاســتی ســه‌ده‌ی‬ ‫یه‌كه‌مــی كۆچییــه‌وه‌ تــا ســه‌ره‌تاكانی ســه‌ده‌ی ســێیه‌می كۆچــی درێژە‌ده‌كێشــێت‪.‬‬ ‫ئامانــج ل ـه‌م كاره‌ش رونكردن ـه‌وه‌ی ئ ـه‌و یاریه‌ی ـه‌ كه‌پیاوانــی ئاینــی كردویان ـه‌ له‌ژێرفشــاری‬ ‫ملمالنێــێ سیاســیه‌كانی ســه‌رده‌می ئه‌ســحابه‌ن‪ ،‬یارییــه‌ك كه‌ئه‌گــه‌ر بــۆ ئــه‌و ســه‌رده‌مه‌‬ ‫یــاری بوبێــت‪ ،‬ئــه‌وا بــۆ قۆناغه‌كانــی دواتــر بــو به‌راســتی‪ ،‬ئــه‌وان بــه‌ مه‌به‌ســتێكی‬ ‫دنیایــی ده‌ســتیان پێكــردو‪ ،‬به‌ئه‌نجامێكــی ئاســانی كۆتایــی هــات‪ .‬بــەاڵم مه‌به‌ســتامن‬ ‫بــه‌ مه‌زهه‌بــی فیقهــی چییــه‌و چــۆن دروســت بــون و بــۆ دروســت بــون و دواجــار چ‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كیــان بــه‌ ملمالنــێ سیاســیه‌كانی ســه‌رده‌می ئه‌ســحابه‌وه‌ هه‌یــه‌؟‬ ‫لــه‌ زۆربــه‌ی ئــه‌و ســه‌رچاوانه‌ی كــه‌ باســی هــۆكاری دروســتبونی مه‌زهه‌بــه‌ فیقهیــه‌كان‬ ‫ده‌كــه‌ن‪ ،‬ده‌یبه‌ســتنه‌وه‌ بــه‌وه‌ی كــه‌ دوای باڵوبونــه‌وه‌ی ئیســام و زیادبونــی قه‌ڵه‌مــڕەوی‬ ‫ئیســامی و هاتنه‌نــاوه‌ی چه‌ندیــن نه‌تــه‌وه‌و گه‌لــی جیاجیــا بــۆ نــاو بازنــه‌ی ئیســام‪،‬‬ ‫له‌الیه‌كــی تریشــه‌وه‌ هاتنــه‌ پێشــه‌وه‌ی پێشــهاتی تــازه‌و دروســتبونی پرســیاری شــه‌رعی‬ ‫نــوێ‪ ،‬هه‌مــوو ئه‌وانــه‌ ئــه‌وه‌ی ده‌خواســت كــه‌ كه‌ســانێك بێــن و به‌ئه‌ركــی رێكخســن‬ ‫و وه‌اڵمدانــه‌وه‌ی پرســیاره‌كانی نــاو كۆمه‌ڵــگای ئیســامی هه‌ڵبەســن‪ .‬كه‌واتــه‌ بــه‌ پێــی‬ ‫ئ ـه‌م بۆچون ـه‌ ڕۆمانســیه‌ باوان ـه‌ ده‌ركه‌وتنــی مه‌زهه‌بــی فیقهــی ل ـه‌ دووس ـه‌دی كۆچیی ـه‌وه‌‬ ‫په‌یوه‌نــدی بــه‌ ملمالنێــی سیاســی ناوخۆییــه‌وه‌ نه‌بــوه‌‪( .‬به‌پێــی زۆربــه‌ی ســه‌رچاوه‌كان‬ ‫فۆرمه‌له‌بونــی چــوار مه‌زهه‌به‌كــه‌ به‌شــێوه‌یه‌كی گشــتی بــۆ دووســه‌دی كۆچــی‬ ‫ده‌گێڕنــه‌وه‌‪ )٦() .‬كــ ‌ه له‌ڕاســتیدا‌رەنگــه‌ به‌شــێك لــه‌و هۆكارانــه‌ ڕاســت بــن‪ ،‬به‌تایبــه‌ت‬ ‫بــۆ پرســه‌ فیقهیــه‌ رۆژانه‌ییــه‌كان و ئه‌وانــه‌ی په‌یوه‌ندییــان بــه‌ رێوره‌ســمه‌ ئاینیــه‌‬ ‫ئاشــكراكانه‌وه‌ هه‌ی ـه‌‪ .‬به‌لێــم بــەاڵم ڕاســترت ئه‌وه‌ی ـه‌ ئه‌وه‌شــی بــۆ زیــاد بكرێــت ك ـه‌ ئ ـه‌م‬ ‫مه‌زهه‌بانــه‌ و له‌ره‌هه‌نــدی سیاســیه‌وه‌‪ ،‬به‌شــێكی تربــوه‌ لــه‌ درێژبونــه‌وه‌ی ملمالنــێ‬ ‫سیاســیه‌كانی خه‌الفه‌تــی ڕاشــدین‪ ،‬به‌تایبــه‌ت له‌نێــوان شــیعه‌و ســوننه‌‪ .‬هه‌رچه‌نــده‌‬ ‫له‌كۆنــدا چه‌ندیــن مه‌زهه‌بــی فیقهــی جیــاواز هه‌بــوه‌‪ ،‬كــه‌ ته‌نهــا له‌چوارچێــوه‌ی‬ ‫قوتابخانــه‌ی ســوننیدا جــاری وایــه‌ بــه‌ بیســت و یــه‌ك مه‌زهــه‌ب دیاریده‌كرێــن‪ ،‬بــەاڵم‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫له‌بــه‌ر زۆر هــۆكاری سیاســی و ئابــوری و کۆمەاڵیەتــی كــه‌ ئێــره‌ شــوێنی ئــه‌و باســه‌ نییــه‌‪ ،‬ته‌نهــا چــوار دانه‌یــان زاڵ بــون و مــاون‪ ،‬كه‌ئه‌وانیــش‬ ‫به‌پێــی ریزبه‌نــدی مێژویــی بــه‌م شــێوه‌یه‌یه‌‪:‬‬ ‫ یه‌كه‌م ‪ :‬مه‌زهه‌بی ئه‌بو حه‌نیفه‌ (‪ 150 – 80‬كۆچی)‪.‬‬‫ دووه‌م ‪ :‬مه‌زهه‌بی مالكی كوری ئه‌نه‌س (‪ 179 – 95‬كۆچی )‪.‬‬‫ سێهه‌م ‪ :‬مه‌زهه‌بی ئیدریسی شافعی (‪ 204 – 150‬كۆچی)‪.‬‬‫ چواره‌م ‪ :‬مه‌زهه‌بی ئه‌حمه‌دی كوری حه‌نبه‌ل (‪ 241 - 164‬كۆچی)‪.‬‬‫بــەاڵم به‌رلـه‌وه‌ی بـه‌ قوتابخانـه‌ فیقهیـه‌ ســوننیه‌كاندا شــۆڕبینه‌وه‌ پێویســته‌ لێــره‌دا جارێكیــر بچینـه‌وه‌ سـه‌ر مێــژووی ده‌ركه‌وتنــی فیقهــی شــیعه‌‪ ،‬بـه‌و‬ ‫هیوایــه‌ی لــه‌و ڕێگایــه‌وه‌ به‌دیدێكــی فراوانــرو نه‌خشــه‌ی ئــه‌م ئاڵوگــۆڕە گه‌وره‌یــه‌ ببینیــن كه‌به‌رهه‌مهێنانــی شــه‌ریعه‌ت بینیویه‌تــی لــه‌ داڕشــتنی‬ ‫ئیســامداو له‌قالبدانــی ماناكانــی‪.‬‬ ‫مێــژوی ده‌ركه‌وتنــی فیقهــی شــیعه‌ به‌پێــی س ـه‌رچاوه‌ مێژویی ـه‌كان كۆنــره‌ ل ـه‌ ســوننه‌‪ ،‬س ـه‌ره‌تای ده‌ركه‌وتنــی ئ ـه‌م ڕە‌وت ـه‌ له‌نــاو بۆت ـه‌ی قوتابخان ـه‌ی‬ ‫شــیعه‌دا بــۆ ســه‌رده‌می (ئیاممــی باقــر) ســێهه‌مین ئیاممــی شــیعه‌ ده‌گه‌رێتــه‌وه‌ لــه‌ مه‌دینــه‌‪ ،‬بــەاڵم له‌بــه‌ر فشــاری خه‌الفه‌تــی ئه‌مــه‌وی ســوننی‬ ‫و قه‌ده‌غه‌كردنــی ئه‌ده‌بیاتــی شــیعی‪ ،‬ته‌نهــا له‌ســه‌رده‌می جه‌عفــه‌ری ســادق و له‌كوفــه‌ فیقهــی شــیعی ده‌ركــه‌وت‪ .‬ئــه‌م كه‌ســایه‌تیه‌ دیــاره‌ی‬ ‫شــیعه‌ (‪ 148 – 83‬كۆچــی) توانــی كه‌ڵــك ل ـه‌و ماوه‌ی ـه‌ وه‌ربگرێــت ك ـه‌ ده‌كه‌وێت ـه‌ نێــوان نه‌مانــی خه‌الفه‌تــی ئه‌م ـه‌وی و س ـه‌ره‌تاكانی دامه‌زرانــی‬ ‫خه‌الفه‌تــی عه‌باســی‪ .‬ئاشكراشــه‌ كــه‌ عه‌باســیه‌كان له‌ســه‌ره‌تادا به‌پشــتیوانی شــیعه‌كان و له‌ژێرنــاوی گه‌ڕاندنــه‌وه‌ی مــاف بــۆ بنه‌ماڵــه‌ی‬ ‫پێغه‌مب ـه‌رو نه‌وه‌كانــی عه‌لــی دەســەاڵتیان گرت ـه‌ ده‌ســت‪ .‬كه‌ئه‌م ـه‌ش زیاتــر فێڵێكــی سیاســی بــوه‌و له‌ئه‌نجامــی هێــزی جه‌مــاوه‌ری شــیعه‌وه‌ هاتــوه‌‬ ‫و هــه‌رزوو عه‌باســیه‌كان دیــوه‌ ســوننیه‌كه‌ی خۆیــان ده‌رخســت‪ .‬هه‌مــوو ئــه‌وه‌ بــوه‌ هــۆی ده‌رفه‌تــی ئــه‌وه‌ بــۆ ئیاممــی جه‌عفــه‌ر بێتــه‌ پێشــه‌وه‌‬ ‫تــا به‌شــێوه‌یه‌كی ئاشــكرا مه‌زهه‌بــی شــیعه‌ و الیه‌نگرانــی بــه‌ده‌وری خــۆی باڵوبكاتــه‌وه‌‪ .‬ئــه‌وه‌ی جێــی ســه‌رنجه‌ ئه‌وه‌یــه‌ كه‌له‌ســه‌ره‌تادا ئــه‌م‬ ‫ئیاممــه‌ی شــیعه‌‪ ،‬یه‌كه‌میــن كاری بریتــی بــوو له‌كۆكردنــه‌وه‌ی ئــه‌و فه‌رمودانــه‌ی پێغه‌مبــه‌ر كــه‌ گوایــه‌ ئیاممــی عه‌لــی و الیه‌نگرانــی‪ ،‬هه‌روه‌هــا‬ ‫ه ـه‌ردوو كوره‌ك ـه‌ی (حه‌س ـه‌ن و حســین) زه‌یــن العابدینــی ئیاممــی چــواره‌م و ئیاممــی باقــر ئیاممــی پێنج ـه‌م گێڕاویانه‌ت ـه‌وه‌‪ ،‬تاده‌گات ـه‌ جه‌عف ـه‌ری‬ ‫ئیاممــی شه‌شــه‌م‪ .‬هــه‌ر لــه‌م باره‌یــه‌وه‌ ناوبــراو وتویه‌تــی (فه‌رمــوده‌ی مــن فه‌رمــوده‌ی باوكمــه‌‪ ،‬فه‌رمــوده‌ی باوكیشــم هــی باپیرمــه‌‪ ،‬فه‌رمــوده‌ی‬ ‫ئه‌ویــش هــی عه‌لــی كــوری تاڵیبــه‌و هــی ئه‌ویــش هــی پێغه‌مبــه‌ره‌و هــی ئه‌ویــش هــی خــوای گه‌ره‌یــه‌)‪)٧( .‬‬ ‫ئه‌گــه‌ر ئــه‌م قســه‌یه‌ ڕاســت بێــت كــه‌ لــه‌ چه‌نــد ســه‌رچاوه‌یه‌كی تریشــدا هاتــوه‌‪ ،‬ئــه‌وا شــیعه‌ دیســان ده‌ستپێشــخه‌ری یه‌كه‌مــن لــه‌ مێــژوی‬ ‫ئیســامدا لــه‌ كۆكردنــه‌وه‌ی فه‌رمــوده‌و به‌كارهێنانــی وه‌كــو چه‌كێكــی قورســی جه‌نگــه‌ ناوخۆییه‌كانــدا‪ .‬وه‌كــو لــه‌ درێــژە‌ی ئــه‌م باســه‌دا و لــه‌‬ ‫گه‌یشــتنه‌ ســه‌ر دوایــن مه‌زهه‌بــی ســوننی تێده‌گه‌یــن كــه‌ ئــه‌م كاره‌‪ ،‬كۆكردنــه‌وه‌ی فه‌رمــوده‌و پۆلێنكردنیــان بــۆ ڕاســت و ناڕاســت‪ ،‬قۆناغێكــی‬ ‫تــری ســامناكی به‌شــداریپێكردنی ده‌قــی ئاینیــ ‌ه لــ ‌ه ملمالنێكانــدا‪ .‬به‌پێــی چه‌نــد ســه‌رچاوه‌یه‌كی ســوننی‪ ،‬ئــه‌م ئیاممــه‌ مامۆســتای یه‌كه‌میــن‬ ‫دانــه‌ری مه‌زهه‌بــی فیقهــی ســونه‌ش بــوه‌‪ ،‬واتــه‌ ئه‌بــو حه‌نیفــه‌‪ .‬له‌زۆربــه‌ی ئــه‌و ســه‌رچاوانه‌ ده‌گێڕنــه‌وه‌ كــه‌ ئه‌بوحه‌نیفــه‌ دووســاڵ له‌ژێرده‌ســتی‬ ‫جه‌عفــه‌ردا فێــری شــه‌ریعه‌ت و زانســتی فه‌رمــوده‌ بــوه‌‪ ،‬هه‌ربۆیــه‌ ئــه‌م یه‌كه‌میــن ئیاممــه‌ی ســوننه‌ وته‌یه‌كــی به‌ناوبانگــی هه‌یــه‌ كــه‌ ده‌ڵــێ‪:‬‬ ‫(ئه‌گــه‌ر ئــه‌م دووســاڵه‌ نه‌بوایــه‌ ئــه‌وا نوعــان –كــه‌ مه‌به‌ســتی ئه‌بــو حه‌نیفه‌یــه‌‪ -‬ده‌فه‌وتــا)‪)٨( .‬‬ ‫وات ـه‌ ئه‌گ ـه‌ر ئ ـه‌م دوو ســاڵه‌ نه‌بوای ـه‌ كه‌تیایــدا ئ ـه‌و له‌ژێرده‌ســتی جه‌عف ـه‌ری ســادق فێــری ش ـه‌ریعه‌ت بــوه‌‪ ،‬ئ ـه‌وا ئ ـه‌و ناوبانگــی باڵونه‌ده‌بــۆوه‌و‬ ‫نه‌ده‌بــو به‌یه‌كه‌میــن دامه‌زرێنــه‌ری مه‌زهه‌بــی فیقهــی ســوننی‪ .‬كه‌واتــه‌ هه‌ربه‌هــۆی ئــه‌م دوو ســاڵه‌وه‌ بــوه‌ به‌ئیــام‪ ،‬دواتــر بــوه‌ مامۆســتای‬ ‫شــافعی‪ ،‬ئه‌ویــش بــوه‌ به‌مامۆســتای ئه‌حم ـه‌د‪ .‬شــیعه‌كان ئ ـه‌وه‌ ده‌كه‌ن ـه‌ به‌ڵگ ـه‌ی ئ ـه‌وه‌ی ك ـه‌ ئه‌مــان خاوه‌نــی ڕاســته‌قینه‌ی ش ـه‌ریعه‌تی ئیســامین‬ ‫به‌هــه‌ردووك به‌شــی شــیعه‌و ســوننه‌یه‌وه‌‪ .‬كه‌لــه‌ ڕاســتیدا ئه‌گــه‌ر بێــت و ئــه‌م حیكایه‌تــه‌ ڕاســتیش بێــت‪ ،‬به‌ڵگــه‌ نییــه‌ بــۆ شــیعه‌‬ ‫كــه‌ له‌زۆربــه‌ی ســه‌رچاوه‌كانیاندا چه‌ندیــن بــاره‌ی ده‌كه‌نــه‌وه‌و‪ ،‬ســوننه‌كانیش كــه‌ توانایه‌كــی زۆریــان‬ ‫ســه‌رفكردوه‌ لــه‌ پینه‌كــردن یــان ره‌تكردنه‌وه‌یــدا‪ ،‬ڕە‌نگــه‌ به‌ڵگه‌بێــت له‌ســه‌رهه‌ردوكیان‪.‬‬ ‫وات ـه‌ له‌بــری ئ ـه‌وه‌ی ئه‌م ـه‌ بڵێین ـه‌وه‌ كه‌شــیعه‌و ســوننه‌ له‌قۆناغه‌كانــی دواتــردا دروســتیان‬ ‫كــردوو ئێســتاش وه‌كــو به‌شــێك له‌شــه‌ڕی ئایدۆلــۆژی له‌ســه‌ر یه‌كــری ده‌یڵێنــه‌وه‌‬ ‫له‌ســه‌ر ئــه‌م روداوه‌‪ .‬ده‌توانــن بڵێــن ســه‌ره‌تا جیاوازیه‌كانــی شــیعه‌و ســوننه‌ وه‌كــو ئێســتا‬ ‫نه‌بــوه‌‪ ،‬هه‌ربۆیــه‌ تێكه‌ڵــی زانایانــی شــیعه‌و ســوننه‌ لــه‌و ســه‌رده‌مانه‌دا‪ ،‬كه‌ســه‌ره‌تاكانی‬ ‫گه‌اڵڵه‌بونــی قوتابخانــه‌ی شــیعه‌و ســونه‌یه‌و هه‌وڵدانــه‌ بــۆ دروســتكردنی دیوارێكــی‬ ‫ئاســنینی ئاینــی له‌نێــوان موســڵامناندا به‌نــاوی ئاینــه‌وه‌ له‌ســه‌ر سیاســه‌ت و ملمالنێــی‬ ‫دنیایــی‪ .‬بۆیــه‌ له‌ســه‌ره‌تادا شــیعه‌بون و ســوننه‌بون بریتــی بــوو لــ ‌ه دوو هه‌ڵوێســتی‬ ‫‪66‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫سیاســی‪ ،‬واتــه‌ الیه‌نگــری عه‌لــی‪-‬ن یــان ئه‌بوبه‌كــر‪ ،‬له‌قۆناغه‌كانــی داهاتوتــردا ‪ ،‬له‌گــه‌ڵ ده‌ركه‌وتنــی توێــژی پیاوانــی ئاینــی و هه‌وڵدانیــان بــۆ‬ ‫به‌ئاینیكردنــی ئ ـه‌و ملمالنێیان ـه‌‪ ،‬قۆنــاغ به‌قۆنــاغ ئ ـه‌م ناكۆكیان ـه‌ به‌ئایدۆلۆژیك ـران‪ ،‬تــا گه‌یشــتوه‌ به‌مــڕۆ‪ ،‬كه‌جیاوازیــی نێــوان شــیعه‌و ســوننه‌ ئه‌مــڕۆ‬ ‫بــوه‌ به‌جیاوازیه‌كــی عه‌قائیــدی‪ ،‬فیقهــی‪ ،‬ئه‌خالقــی‪ ،‬كه‌لتــوری ئه‌وه‌نــده‌ قــوڵ هه‌تــا ســیامو جلوبه‌رگیشــی گرتۆتــه‌وه‌‪.‬‬ ‫لــ ‌ه چوارچێــوه‌ی مه‌زهه‌بــی فیقهیــدا موســڵامنان ده‌بنــه‌ دووبــه‌ش‪ ،‬به‌شــێك كــه‌ زۆرینــه‌ی كۆمه‌ڵگایــه‌و بریتیــه‌ لــه‌ خه‌ڵكــی ڕهــەش و روت و‬ ‫ئه‌وانــه‌ی زۆر قــوڵ نه‌بونه‌تــه‌وه‌ له‌شــه‌رع و به‌زمانــی ئــه‌و ســه‌رده‌مه‌ پێیــان وتــراوه‌ –ســواد النــاس‪ -‬یــان ‪-‬العامــة‪ .-‬به‌شــی دوه‌میــش نوخبــه‌ی‬ ‫پیاوانــی ئاینیــه‌ كــه‌ له‌توانایاندایــه‌ له‌مه‌ســه‌له‌ ئاینیــه‌ هه‌مه‌جۆره‌كانــدا ئیجتیهــاد بكــه‌ن و وەاڵمــی پرســیاره‌ تــازه‌كان بده‌نــه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وانــه‌ش‬ ‫موجته‌هیده‌كانــن‪ .‬گروپــی پیاوانــی ئاینــی لــه‌م هاوكێشــه‌یه‌داو له‌نــاو كۆمه‌ڵگاشــدا ڕۆڵــی ڕابه‌ڕایه‌تــی ده‌بینــن‪ ،‬له‌به‌رامبه‌ریشــدا پێویســته‌‬ ‫كۆمه‌ڵــگا الســایی ئه‌مــان بكاتــه‌وه‌‪ ،‬دیســان به‌زمانــی ئــه‌و ســه‌رده‌مه‌ ئه‌مانــه‌ موقه‌لیــدن‪ .‬كه‌واتــه‌ شــتێك كه‌پێویســته‌ له‌ســه‌ر كۆمه‌ڵــگا بریتیــه‌‬ ‫ل ـه‌ الســایكردنه‌وه‌و دواكه‌وتنــی پیاوانــی ئاینــی‪ .‬ته‌قلیــد ل ـه‌ ناومه‌زهه‌بــی فیقهیــدا بریتی ـ ‌ه ل ـه‌ (وه‌رگرتنــی قس ـه‌ی قس ـه‌كه‌رو شــوێن كه‌وتنــی و‌تــۆ‬ ‫نازانــی به‌ڵگــه‌ی چیــه‌)‪)٩( .‬‬ ‫(الشــاطبی) له‌به‌رگــی دوه‌مــی كتێبــه‌ به‌ناوبانگه‌كه‌یــدا كه‌تایبه‌تــه‌ بــه‌ ئســولی فیقــه له‌ناســاندنی ئه‌وانــه‌ی پێویســته‌ الســایی مه‌زهه‌بــه‌كان‬ ‫بكه‌نـه‌وه‌ كـه‌ زۆرینـه‌ی كۆمه‌ڵــگای موســڵامنان پێــك دێنــن‪ ،‬بـه‌و مرۆڤـه‌ نابینایه‌یــان ده‌چوێنێــت كـه‌ پێویســته‌ ده‌ســتیان بگیرێــت بــۆ ئـه‌وه‌ی بگه‌نـه‌‬ ‫شــوێنی مه‌به‌ســت‪.‬‬ ‫له‌به‌رامب ـه‌ر ئ ـه‌م زۆرین ـه‌ی كۆمه‌ڵــگای ئیســامی كه‌ئه‌ركیــان له‌گوێگرتــن و جــێ به‌جێكردنــدا كــورت كراوه‌ت ـه‌وه‌‪ ،‬وه‌كــو ومتــان نوخبه‌یه‌كــی ئاینــی‬ ‫هه‌یــه‌ كه‌به‌نــاوی ئیجتیهــاده‌وه‌ ڕۆڵــی قســه‌كه‌ری ئاینــی ده‌بینــن‪ .‬ئه‌مانــه‌ له‌بــری هه‌مــوان بیرده‌كه‌نــه‌وه‌و یاســای ئاینــی بــۆ ئــه‌و مه‌ســه‌النه‌‬ ‫داده‌نێــن كه‌خــودی ئایــن له‌رێــگای ده‌قــه‌ پیرۆزه‌كانــی قورئــان و ســوننه‌ته‌وه‌ هیــچ قســه‌یه‌كی له‌باره‌یانــه‌وه‌ نه‌كــردوه‌‪ .‬بــەاڵم مه‌به‌ســت بــه‌‬ ‫ئیجتیهــاد چیــه‌و بۆچــی له‌ته‌نهــا نوخبه‌یه‌كــدا كــورت كراوه‌ته‌وه‌؟‪...‬بەردەوامــە‪ .‬بەشــی چــوارەم لــە ژمــارەی داهاتــودا‪..‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪ .1‬العصبية والدولة‪( ،‬ص‪.)130‬‬ ‫‪ . .2‬به‌پێــی هه‌ندێــك ســه‌رچاوه‌ شــافعی خاوه‌نــی یه‌كه‌مــی ئــه‌م وته‌یه‌یــ ‌ه (بۆمنونــه‌ بروانــ ‌ه _ املواقــف ج‪/3‬ص‪ )-642‬هه‌ندێــك ســه‌رچاوه‌ی‬ ‫تریــش ده‌ڵێــن ئه‌م ـه‌ قس ـه‌ی عوم ـه‌ر كــوری عه‌بــدول عه‌زیــزه‌ (بــۆ منون ـه‌ بڕوانــە ‪ :‬معــامل اصــول الديــن ج‪ /1‬ص‪ ،153‬يــان ‪:‬منهــاج الســنة النبويــة‬ ‫‪،‬ج‪ /6‬ص‪.)254‬‬ ‫‪ .3‬الصواعق املحرقة عىل أهل الرفض والضالل والزندقة (ج‪/2‬ص‪.)640‬‬ ‫‪ .4‬معارج القبول (ج‪/3‬ص‪.)1208‬‬ ‫‪ .5‬إيثار الحق عىل الخلق يف رد الخالفات ج‪/1‬ص‪.)134‬‬ ‫‪ .6‬تەنها بۆ منونە بڕوانە (القول املفيد يف ادلة االجتهاد والتقليد‪ ،‬الشوكاين ص‪.)17‬‬ ‫‪ .7‬الوسائل‪ 58|18( :‬ح ‪.)26‬‬ ‫‪ .8‬بۆ منونە بڕوانە‪( :‬مخترص التحفة االثنى عرشية‪ ،‬ص‪.)8‬‬ ‫‪ .9‬العصبية والدولة‪( ،‬ص‪.)130‬‬

‫‪67‬‬

‫و‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ڕۆڵی پیاوان‬ ‫لە بزووتنەوەی‬ ‫فیمینستیدا‬

‫شکاندنی‬ ‫بێدەنگی‬

‫کەژاڵ حەمە رەشيد‬

‫‪68‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫هەر‬

‫کات دیبەیــت و گفتوگــۆ لەســەر تووندوتیــژی دژی ژنــان‪ ،‬بزووتنــەوەی ژنــان‪ ،‬ئــازادی ژنــان‪ ،‬تیــرۆر‪،‬‬ ‫یاســاکانی نایەکســانی جێنــدەری‪ ،‬رێپێــوان و ناڕەزایەتــی و‪،،‬هتــد دێتــە پێشــەوە‪ ،‬هەمیشــە چەقــی‬ ‫باســەکان لەســەر ژنــان و رۆڵــی ئەوانــە لــە رووبەرووبوونــەوەدا دێتــە بەر بــاس‪ ،‬ژنان چی بکــەن‪ ،‬چۆن بێنــە مەیــدان‪ ،‬رێکخراوەکانی‬ ‫ژنــان‪ ،‬مانگرتــن‪ ،‬رێپێوانــی ژنان‪،،،‬هتــد‪ .‬بــەاڵم هەرگیــز گفتوگــۆ لەســەر ئــەوە نییــە پیــاوان ئەبێــت چــی بکــەن لــە بابەتێکــی‬ ‫گــەورەو گرنگــی کۆمەاڵیەتیــدا کــە لــە راســتیدا پەیوەنــدی راســتەو خــۆی بەوانــەوە هەیــە‪ .‬ئــەوە راســتە لێــرەو لــەوێ پیاوانێــک‬ ‫هــەن لــە نووســەران سیاســەمتەدارو‪ ،‬بیرمەنــدو‪ ،‬تــادەگات بــە هونەرمەنــدو کەســایەتیەکان لــە بــوارە جیاجیاکانــدا‪ ،‬پشــتیوانی‬ ‫بزووتنــەوەی ژنــان و بابەتــی یەکســانی دەکــەن‪ ،‬ئــەوەش راســتە کــە لــە مێــژوودا پیــاوان پشــتیوانییەکی گــەورەی بزووتنــەوەی‬ ‫یەکســانی جێنــدەری بــوون‪ ،‬بــەاڵم باســەکە ئەوەیــە کــە لــە ئاســتی گشــتی و کۆمەاڵیەتیــدا بزووتنەوەیەکــی کۆمەاڵیەتــی لــە ئــارادا‬ ‫نییــە کــە هەســت و کاردانــەوەی پیــاوان بجوڵێنێــت لــە ئاســتێکی گشــتی و کۆمەاڵیەتیــدا‪ ،‬لــە بەرامبــەر بــە تووندوتیــژی دژی ژنــان‪،‬‬ ‫کــە کاراتریــن کارەکتــەر پیــاوە رۆڵــی تیــا دەبینێــت‪ .‬لــەم بارەیــەوە کۆمەڵگەکانــی ئێمــە‪ ،‬واتــە کۆمەڵگــە رۆژهەاڵتیــەکان بەتــەواوی‬ ‫دوورن لــەم جــۆرە دیبەیتــە‪ ،‬لــە کۆمەڵگــەی خۆمانــدا لــە بابەتەکانــی بزووتنــەوەی ژنــان‪ ،‬ئــەم باســە لــە ئــارادا نییــە‪ .‬هەندێــک‬ ‫بــەردەوام ئەڵێــن( سیســتمی ســەرمایەداری چەوســانەوەی جێنــدەری دروســت کــردووەو ســەرچاوەی تووندوتیــژی و نایەکســانی‬ ‫جێندەرییــەو‪ ،‬سیســتمی ســەرمایەداریە داری داوەتــە دەســت پیــاوان تــا ژنــان بچەوســێنەوە)‪ ،‬بــەاڵم هەرگیــز ئــەو پرســیارە نایەتــە‬ ‫پێشــەوە‪ ،‬بۆچــی پیــاوان لــە وەهــا سیســتمێکدا ئــەو رۆڵەیــان وەرگرتــووەو قبوڵیــان کــردووە؟ پرســیارێکی تریــش ئەوەیــە سیســتمی‬ ‫ســەرمایەداری پەیامــی ئاســانییە یاخــود داهێنانێکــی مــرۆڤ خۆیەتــی؟ بێگومــان سیســتمی ســەرمایەداری بەرنامــەی داڕێــژراوی‬ ‫بیــری چەوســێنەری مرۆڤــە و لــە بــاری جێنــدەرەوە بیرۆکەیەکــی پیاوانەیــەو هەمــوو جۆرەکانــی جیــاکاری و دیسکرمنەیشــن لــە‬ ‫خــۆ دەگرێــت‪Discrimination.‬‬ ‫گــەر بــاس لــە رۆڵــی پیــاوان بکرێــت لــە بابەتــی تووندوتیــژی و نایەکســانی جێندەریــدا‪ ،‬رەنگــە یەکســەر ئــەو بەشــەی پیــاوان‬ ‫بێتــە بــەر پێــش چــاو کــە تووندوتیــژی دەکــەن‪ ،‬کــە لــە راســتیدا بەشــێکی تــری گــەورەی پیــاوان هەرئــەو بەشــەی پیــاوان کــە‬ ‫تووندوتیــژی بــەکار ناهێنــن‪ ،‬بــەاڵم بێدەنگــن لــە بەرامبــەر کێشــەکەدا‪ .‬لــە راســتیدا وســکتی پیــاوان(‪)Men Silence‬هۆکارێکــە‬ ‫بــۆ بەردەوامیــدان بــە کێشــەکە‪ .‬هەندێجــار بێدەنگــی وا دەگەیەنێــت‪ ،‬یــان بــاوەڕ بوونــە بــەوەی کــە وایــە تووندوتیــژی بــاش‬ ‫نییــە وکارەســاتە‪ ،‬بــەاڵم رسوشــتی کۆمەڵگــە وایــە!‪ .‬لــە هەنــدێ کەیســی تــردا وا دەگەیەنێــت کــە بەڵــێ پیــاوان بۆیــان هەیــە‬ ‫تووندوتیــژی بەرامبــەر بــە ژنــان بــەکار بهێنــن‪ .‬بــەم شــێوەیە قەبــارەی پیاوانــی بێدەنــگ رووبەرێکــی فراوانــی گرتۆتــەوە‪ .‬ژمــارەو‬ ‫گروپــی بچووکــی پیــاوان هــەن کــە باوەڕیــان وایــە کێشــەی ژنــان کێشــەی ژنــان خۆیانــەو جۆرێــک لــە هاوســۆزییان هەیــە لەگــەڵ‬ ‫کێشــەکانی ژنانــدا‪ ،‬باوەڕیشــیان بــەوە هەیــە کــە پیــاوان دەبێــت پشــتیوانییان بکــەن‪ ،‬بــەاڵم پشــتیوانییەکەیان تەنهــا وتــەی ســەر‬ ‫زارییانــەو بــێ هەڵوێســن لــە بەرامبــەر بــە کارەســاتەکان‪ ،‬کــە ئەمــەش لــە راســتیدا هەڵوێســتێکی پاســڤانەیە‪ .‬هەندێکــی تــر لــە‬ ‫پیــاوان رەنگــە لــە کــۆڕو کۆبوونــەوە کۆمەاڵیەتیەکانیــان لــە شــوێنی کارو لــە رێکخ ـراوو پارتــە سیاســیەکانیان‪ ،‬دەنــگ هەڵبــڕن و‬ ‫پشــتیوانی ژنــان بکــەن‪ ،‬لــە بەخشــینی کۆمــەک و یارمەتیدانــی و هەندێکاتیــش لــە بەڕیوەبردنــی کاری ناوماڵ و سەرپەرشــتی منااڵن‬

‫‪69‬‬

‫دابڕان‬ ‫بەشــداری بکــەن‪ ،‬ئــەم بەشــە لــە پیــاوان‪ ،‬لــە راســتیدا مەبەســتیان باشــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫هێشــتا کاریگــەر نیــن‪ ،‬چونکــە هێشــتا گروپێــک لــە پیــاوان یــان جوواڵنــەوەو‬ ‫تێڕوانینێکــی تــەواو لــە ئــارادا نییــە کــە بەتــەواوی بیســەملێنێت کــە جددیــن و‬ ‫بەڵێنیــان داوە بــۆ کارکــردن بــۆ کۆتایــی هێنــان بــە تووندوتیــژی پیــاوان لــە دژی‬ ‫ژنــان لــە ئاســتی گشــتی و کۆمەاڵیەتیــدا‪.‬‬ ‫ئــەوەی کــە بزووتنــەوەی ژنــان و یەکســانی جێنــدەری تایبەتــە بــە ژنــان‪ ،‬پیــاوان‬ ‫ســەرقاڵ نیــن لەگەڵیــدا‪ ،‬خاڵێکــی الوازی چوونــە پێشــەوەی ئــەو بزوتنەوەیــە‬ ‫پێکدێنــێ‪ .‬الیەنــە الوازەکــەی ئەوەیــە کــە ئــەو بزووتنەوەیــە نوێنەرایەتــی تەنهــا‬ ‫بەشــێکی کۆمەڵگــە دەکات کــە ژنانــە‪ .‬لەالیەکــی تــرەوە‬ ‫مۆنۆپۆلــی‪ ،‬یــان کۆنتڕۆڵــی پیــاوان لــە سیســتم و کۆمەڵگــەدا‪ ،‬لــە پەرلەمانــەکان‬ ‫و بوارەسیاســیەکان و رێکخــراوەکان و دامــو دەزگا دەوڵەتیــەکان و دامــەزراوە‬ ‫ئابــوری و رۆشــنبیری و دینــی و کەلتوریــەکان‪ ..‬تــاد‪ .‬ئەمانــە وایــان کــردووە کــە‬ ‫هەمیشــە دەنگــی ژنــان گرنگــی کەمــری پێبــدرێ و وەالبــرێ‪ ،‬ســەرباری هــەوڵ‬ ‫و تیکۆشــانی زۆریــان‪ ،‬بــەاڵم کــەم دەســتکەوتن‪ .‬هــەر بەهــۆی ئــەم پێگــە‬ ‫کۆمەاڵیەتییــەوە کــە پیــاوان هەیانــە‪ ،‬ئەگــەر کاردانەوەیــان هەبێــت و بێدەنگــی‬ ‫بشــکێنن لــە بەرامبــەر بــە تووندوتیــژی بەرامبــەر ژنان‪ ،‬ئــەوا دەتوانن شانبەشــان‬ ‫ژنــان ئاڵوگــۆڕی گــەورە جێبخــەن‪ ،‬هــەر بۆیــە نایەکســانی و کێشــەی تووندوتیژی‬ ‫بەرامبــەر ژنــان چەنــدە پەیوەنــدی بــە پیاوانــەوە هەیــە‪ ،‬چارەســەر و کۆتایــی‬ ‫پێهێنانیشــی ئەوەنــدە پەیوەنــدی بەوانــەوە هەیــە‪ .‬لێــرەدا رەنگــە بابەتــی‬ ‫ســەربەخۆیی بزووتنــەوەی ژنــان بێتــە پێشــەوە‪ ،‬ســەربەخۆیی بزووتنــەوەی ژنان‬ ‫مانــاو تایبــەت و رەوایەتــی خــۆی هەیــە‪ ،‬بەشــداری پیــاوان لــەم بارەیــەوە مانــای‬ ‫ئــەوە نییــە بزووتنــەوەی ژنــان و رێکخراوەکانــی ژنــان کـراوە بــن بــۆ پیاوانیــش‪،‬‬ ‫یــان پیــاوان بەهــۆی پێگــەی بەهێــزی کۆمەاڵیەتیانــەوە کۆنتڕۆڵــی ئــەو مەیدانــە‬ ‫بکــەن‪ ،‬بەڵکــو لێــرەدا قســە لەســەر رۆڵ و بەشــداری و تێوەگالنی پیاوانــە لەگەڵ‬ ‫بابەتــی رووبەرووبوونــەوەی تووندوتیــژی و نایەکســانی جێنــدەری‪.‬‬ ‫فیمینیــزم لــە کۆمەڵگــە رۆژئاواییەکانــدا‪ ،‬ئــەم ئاســتەنگی و گرفتانــەی هەبــووەو‬ ‫هەیــە‪ ،‬لــە کەنــەدا لــە دوای کارەســاتەکەی زانکــۆی پۆلیتەکنیــک کــە بــە‬ ‫کوشــتارەکەی مۆنرتیــال نــارساوە ســاڵی ‪ ،١٩٨٩‬بابەتــی وەســتانەوە بــە دژی‬ ‫تووندوتیــژی دژی ژنــان بابەتێکــی بەربــاوو دیبەیتــی زۆری لەســەر ک ـراوە لــە‬ ‫پەرلەمــان و ناوەنــدە حکومیــەکان‪ ،‬هەروەهــا لــە کۆمەڵگــەدا‪ ،‬دکتــۆر مایــکل‬ ‫کۆفــان دەڵێــت‪ ،‬لــەو رۆژگارانــەدا بــوو دوان لــە ژنــە ئاکتڤیســتە فیمنســتەکان‬ ‫ئــەو پرســیارەیان رووبەڕووکردینــەوە "پیــاوان لــە کوێــن؟" لــەم ســەرو بەنــدەدا‪،‬‬ ‫مایــکل کۆفــان و هاوەڵەکانــی کــە یەکێکیــان جــاک لەیتــۆن بــوو‪ ،‬کەوتنــە‬ ‫ســەرو بەنــدی پێکهێنانــی کەمپینــی (قردێلــە ســپیەکان) وەک بزووتنەوەیەکــی‬ ‫پیــاوان بــۆ شــکاندنی بێدەنگــی پیــاوان و بەشــداریکردنیان لــە کۆتایــی هێنــان‬ ‫بــە تووندوتیــژی دژی ژنــان‪ .‬هەروەهــا چەنــد ســاڵێک دواتــر لــە ‪ ٢٠٠١‬دا‪،‬‬ ‫فرانــک بێــرد بــە بیرۆکــەی "خــۆت بخــەرە پێاڵوەکانــی ئــەوەوە" چاالکییەکــی‬ ‫کۆمەاڵیەتــی بەڕێدەخــات بــۆ هۆشــیاری دان و دژ وەســتانەوە بەرامبــەر بــە‬ ‫تووندوتیــژی دژی ژنــان‪ .‬ئــەوان وەختێــک دەیانویســت شانبەشــانی ژنــان لــەو‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫گەر باس لە رۆڵی‬ ‫پیاوان بکرێت لە بابەتی‬ ‫تووندوتیژی و نایەکسانی‬ ‫جێندەریدا‪ ،‬رەنگە یەکسەر‬ ‫ئەو بەشەی پیاوان بێتە بەر‬ ‫پێش چاو کە تووندوتیژی‬ ‫دەکەن‪ ،‬کە لە راستیدا‬ ‫بەشێکی تری گەورەی‬ ‫پیاوان هەرئەو بەشەی‬ ‫پیاوان کە تووندوتیژی بەکار‬ ‫ناهێنن‪ ،‬بەاڵم بێدەنگن لە‬ ‫بەرامبەر کێشەکەدا‪ .‬لە‬ ‫راستیدا وسکتی پیاوان(‪Men‬‬ ‫‪)Silence‬هۆکارێکە بۆ‬ ‫بەردەوامیدان بە کێشەکە‪.‬‬ ‫هەندێجار بێدەنگی وا‬ ‫دەگەیەنێت‪ ،‬یان باوەڕ بوونە‬ ‫بەوەی کە وایە تووندوتیژی‬ ‫باش نییە وکارەساتە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫رسوشتی کۆمەڵگە وایە!‪.‬‬

‫‪70‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫خەباتــەدا بەشــداربن بــۆ کۆتایــی هێنــان بــە چەوســانەوەو تووندوتیــژی دژی ژنــان ئەوەشــیان بــە تەواوەتــی لــە پێــش‬ ‫چــاو بــوو کــە ئــەم کارەی ئــەوان نەبێتــە هــۆی کۆنتڕۆڵکردنــی بزووتنــەوەو رێکخراوەکانــی ژنــان‪ ،‬ئــەوان ســەربەخۆیی و‬ ‫ســەنگ و قورســایی ئــەو بزووتنەوەیەیــان لــە پێــش چــاو بــوو‪.‬‬ ‫"کەمپینــی قردێلــە ســپیەکان" و رێپیوانــی "میڵێــک لــە پێاڵوەکانــی ژنێکــدا رێ بکە" منوونــەی دوو چاالکی و بەشــدارکردنی‬ ‫بەهێــزی پیاوانــن بــۆ کۆتایــی هێنــان بــە نایەکســانی جێندەری‪.‬‬ ‫ ‬

‫‪Walk a Mile in her Shoes‬‬ ‫میڵێک لە پێاڵوەکانی ئەودا رێ بکە‬ ‫پەندێک هەیە لە زمانی ئینگلیزیدا ئەڵێت‪" :‬خۆت بخەرە پێاڵوەکانی ئەوەوە"‬ ‫“‪”Put Yourself in her/his Shoes‬‬ ‫واتــە هەرگیــز ناتوانیــت لــە ئەزموونــی کەســێکی تــر تێبگەیــت ئەگــەر لــە پێاڵوەکانــی ئــەودا رێ نەکەیــت‪ .‬بــە واتایەکــی‬ ‫تــر‪ ،‬خــۆت لــە جێــی ئــەو دابنــێ‪.‬‬ ‫‪Walk a Mile in Her Shoes‬‬ ‫"میڵێــک لــە پێاڵوەکانــی ژنێکــدا رێ بکــە" گەورەتریــن چاالکــی جیهانیــی پیاوانــە بــۆ کۆتایــی هێنــان بــە تووندوتیــژی‬ ‫پیــاوان لــە دژی ژنــان‪ ،‬القەکــردن‪ ،‬و نایەکســانی جێنــدەری‪ ،‬ســااڵنە رێپێوانێکــی پیــاوان رێکدەخــات‪ .‬لــەم رێڕۆشــتنەدا‬ ‫پیــاوان بــە پێــاوی پاژنەبــەرزی ژنانــەوە بــۆ دووری میڵێــک رێ دەکــەن‪ .‬ئامانــج لــەم چاالکییــە بردنەســەری ئاســتی‬ ‫هۆشــیاری و رۆشــنبیری گشــتییە‪ ،‬بــە تایبەتــی پیــاوان و کوڕانــی گەنــج ســەبارەت بــە تووندوتیــژی دژی ژنان و نایەکســانی‬ ‫جێنــدەری‪ .‬ئــەم رێپێوانــە چاالکییەکــی سیاســی کۆمەاڵیەتییــە لــە ئاســتی گشــتی و کۆمەڵگــەدا بەڕێــوە دەچێــت بــۆ‬ ‫خوڵقاندنــی ئەزموونێکــی بەهێــزو کارا کــە ببێتــە هــۆی بردنــە پێشــەوەی بیرۆکــەی یەکســانی ژن و پیــاو‪ ،‬بردنەســەری‬ ‫رۆشــنبیری تاکــەکان لــەو بارەیــەوە‪ ،‬دواتریــش پراکتیزەکــردن لــە ئاســتی کۆمەاڵیەتــی و سیاســیدا‪ .‬هەروەهــا پەیامێکــی‬ ‫سیاســی و کۆمەاڵیەتــی گشــتییە و ئەزموونێکــی کاریگــەرە بــۆ تێگەیشــن لــە تووندوتیــژی جێنــدەری و کار دەکات بــۆ‬ ‫بەدەســت هێنانــی ئامانــج و س ـراتیجێکی بەهێــز بــۆ کۆتایــی هێنــان بــە چەوســانەوەو نایەکســانی دژی ژنــان‪.‬‬ ‫‪71‬‬

‫دابڕان‬ ‫فرانــک بێــرد‪ ،‬بــۆ یەکەمجــار لــە ســاڵی ‪٢٠٠١‬دا لــە کالیفۆرنیــا‪ ،‬پێشــنیاری ئــەم‬ ‫چاالکییــەی کــرد بــۆ "ســەنتەری تراومــای ڤالــی" کــە ئــەو کاتــە فرانــک خــۆی‬ ‫وەکــو پارێزەرێکــی کەیســەکانی القەکــردن لــەو ســەنتەرە کاری دەکــرد‪ .‬ئــەو‬ ‫کاتــە ژنــان ســەبارەت بــە قەی ـران و کێشــەکانی القەکــردن و دەســت درێــژی‬ ‫سێکســی بزووتنەوەیەکــی ســەرکەوتوویان بەڕێخســت‪ .‬فرانکیــش پێــی خــۆش‬ ‫بــوو پێیانــەوە پەیوەســت بێــت‪ .‬ئــەو لــە ســاڵی ‪ ١٩٩٣‬وە لــەو ســەنتەرە کاری‬ ‫دەکــرد‪ ،‬هەوڵــی ئــەدا کــە ژمــارەو رۆڵــی پیــاوان زیــاد بــکات لــە کار کــردن‬ ‫بــۆ کۆتایــی هێنــان بــە تووندوتیــژی دژی ژنــان لــە الیــەن پیاوانــەوەو کۆتایــی‬ ‫هێنــان بــە نایەکســانی جێنــدەری‪.‬‬ ‫فرانــک ئەڵێت‪":‬تووندوتیــژی لــە دژی ژنــان‪ ،‬تەنهــا ژنــان ئــازار نــادات‪ ،‬پیاوانیــش‬ ‫نیگــەران دەبــن لــەوەی کــە ئــەو ژنانــەی خۆشــیان دەوێــن رووبــەڕووی‬ ‫القەکــردن بونەتــەوە‪ .‬پیــاوان ئــازار دەچێــژن کاتێــک ئەیانەوێــت پەیوەنــدی‬ ‫ئەوینــداری لەگــەڵ ژنێــک ببەســن کــە لــە ئەمتۆســفێرێکی تــرس و گلەیــی و‬ ‫بێباوەڕیــدان‪ .‬هەروەهــا دەڵێــت هەمــان ئــەو تووندوتیژییــە کــە ژنــان دەکاتــە‬ ‫ئامانــج‪ ،‬پیاوانیشــدەگرێتەوە‪ ،‬چونکــە دەســتدرێژی سێکســی ئامانجەکــەی‬ ‫سێکســکردن نییــە‪ ،‬بەڵکــو ئامانجەکــەی دەســتەاڵت‪ ،‬هێــز‪ ،‬و چەوســانەوەیە‪".‬‬ ‫فرانــک‪ ،‬یەکەمجــار لەگــەڵ گروپێکــی بچــووک لــە پیــاوان لــە کالیفۆرنیــا لــە‬ ‫پارکێــک کۆبوونــەوەو بــە پێــاوی پاژنەبــەرزی ژنانــەوە دەســووڕانەوە بــۆ‬ ‫چەنــد ســەعاتێک‪ ،‬دواتــر ئــەم گروپــە بچووکــە بــوو بــە رێپێوانــی دەیــان هــەزار‬ ‫کەســیی‪ ،‬بەشــێوەیەکی بەرفــراوان نــارسا‪ .‬ئــەوان مەبەســتیان کۆکردنــەوەی‬ ‫کۆمــەک بــوو بــۆ ســەنتەرەکانی دەســتدرێژی سێکســی و شــێڵتەرەکانی ژنــان‪،‬‬ ‫هەروەهــا پرۆگرامــی بردنەســەری رۆشــنبیری جێنــدەری و کەمکردنــەوەی‬ ‫تاوانــەکان لــە دژی ژنــان بــوو‪.‬‬ ‫دواتریــش فرانــک لــە ســاڵی ‪٢٠٠٧‬دا‪ ،‬پرۆژەیەکــی فراوانــی هیومانیرتیانــی‬ ‫پێکهێنــا بــۆ گەشــەپێدانی ئاشــتی و رێگەگرتــن لــە تووندوتیــژی‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫گەشــەپێدانی پــرۆژە کۆمەاڵیەتیــەکان‪.‬‬ ‫کەمپینی قردێلە سپیەکان ‪White Ribbon Campaign‬‬ ‫دواتــر رێپێوانــی "میڵێــک لــە پێاڵوەکانــی ئــەودا رێ بکــە" بــوو بەیەکێــک‬ ‫لــە چاالکیەکانــی کەمپینــی قردێلــە ســپیەکان‪ .‬کەمپینــی قردێلــە ســپیەکان‬ ‫گەورەتریــن بزووتنــەوی ”‪” White Ribbon Compiegne‬‬ ‫جیهانــی پیاوانــە کــە کاردەکات بــۆ کۆتایــی هێنــان بــە تووندوتیــژی دژی ژنــان‪،‬‬ ‫و بردنەپێشــەوەی یەکســانی جێنــدەری‪ ،‬و پەیوەنــدی تەندروســت‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫بەدەســتهێنانی تێڕوانینێکــی نــوێ بــۆ مانــای پیاوەتــی‪ .‬ئەمــان رەنگــی ســپییان‬ ‫هەڵبــژارد وەک ســیمبولی ئاشــتی‪ ،‬ئــەم رێکخــراوە لــە ســاڵی ‪ ١٩٩١‬وە بــۆ‬ ‫یەکەمجــار لــە کەنــەدا لــە الیــەن چەنــد کەســێک لــە شــارەکانی تۆرۆنتــۆ‪،‬‬ ‫ئۆتــاواو‪ ،‬کینگســتۆن دەســت پێشــخەری بۆکــراوە‪ ،‬دکتــۆر مایــکل کۆفــان‬ ‫دامەزرێنــەرو چاالکرتیــن کەســی ئــەم کەمپینــە بــووە‪ ،‬هەروەهــا "جــاک لەیتۆن"‬ ‫کــە کەســایەتییەکی چــەپ و سیاســەمتەدارێکی نــاوداری کۆمەڵگــەی کەنــەدی و‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫فرانک بێرد داهێنەری "میڵێک‬ ‫لە پێاڵوەکانی ئەودا ڕێ بکە"‬

‫"میڵێک لە پێاڵوەکانی‬ ‫ژنێکدا رێ بکە"‬ ‫گەورەترین چاالکی‬ ‫جیهانیی پیاوانە بۆ‬ ‫کۆتایی هێنان بە‬ ‫تووندوتیژی پیاوان لە‬ ‫دژی ژنان‪ ،‬القەکردن‪،‬‬ ‫و نایەکسانی‬ ‫جێندەری‪ ،‬سااڵنە‬ ‫رێپێوانێکی پیاوان‬ ‫رێکدەخات‪ .‬لەم‬ ‫رێڕۆشتنەدا پیاوان بە‬ ‫پێاڵوی پاژنەبەرزی‬ ‫ژنانەوە بۆ دووری‬ ‫میڵێک رێ دەکەن‬ ‫‪72‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫مایکڵ کۆفامن دامەزرێنەری‬ ‫"کەمپینی قردێلە سپیەکان"‬

‫دکتۆر مایکل کۆفامن‬ ‫دەڵێت‪ ،‬لەو رۆژگارانەدا‬ ‫بوو دوان لە ژنە‬ ‫ئاکتڤیستە فیمنستەکان‬ ‫ئەو پرسیارەیان‬ ‫رووبەڕووکردینەوە‬ ‫"پیاوان لە کوێن؟" لەم‬ ‫سەرو بەندەدا‪ ،‬مایکل‬ ‫کۆفامن و هاوەڵەکانی کە‬ ‫یەکێکیان جاک لەیتۆن‬ ‫بوو‪ ،‬کەوتنە سەرو بەندی‬ ‫پێکهێنانی کەمپینی‬ ‫(قردێلە سپیەکان) وەک‬ ‫بزووتنەوەیەکی پیاوان‬ ‫بۆ شکاندنی بێدەنگی‬ ‫پیاوان و بەشداریکردنیان‬ ‫لە کۆتایی هێنان بە‬ ‫تووندوتیژی دژی ژنان‪.‬‬ ‫‪73‬‬

‫شــاری تۆرۆنتــۆ و رۆن سالســەر مامۆەســتای زانکــۆ‪ ،‬پشــتیوان ویارمەتیدەرێکــی‬ ‫باشــی ئــەو بــوون لــەو کاتــەدا‪ .‬بیرۆکــەی پێکهێنانــی بزووتنەوەیەکــی رێکخراوی‬ ‫پیــاوان و ئــەم کەمپینەلــە کاردانــەوە بەرامبــەر بــە کارە تیرۆرســتیەکەی ‪٦‬ی‬ ‫دیســەمبەری ســاڵی ‪ ،١٩٨٩‬کــە لەالیــەن پیاوێکــی رق هەڵگرتــوو لــە فیمینیــزم‬ ‫بــە نــاوی (مــارک لیپیــن) بــە چــەک و چەقــۆی دەســتیەوە دەچێتــە زانکــۆی‬ ‫ئیکــۆل پۆلیتەکنیــک مۆنرتیــاڵ‪ /‬کەنــەدا و‬ ‫‪EcolePolytechnique in Montreal/ Canada‬‬ ‫لــەوێ لــە کۆلیــژی ئەندازیــاری ‪ ١٤‬خوێنــدکاری کــچ تیــرۆر دەکات و ‪١٣‬ی تــر‬ ‫برینــدار دەکات لــە مــاوەی تەنهــا ‪ ٢٠‬خولەکــدا‪ .‬کــە دواتــر پەرلەمانــی کەنــەدا‬ ‫لــە ســاڵی ‪١٩٩١‬دا‪ ،‬ئــەم رۆژەی بــە رۆژی نەتەوەیــی یادکردنــەوە‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫رووبــەڕوو بوونــەوەی تووندوتیــژی دژی ژنــان لــە کەنــەدا بــە فەڕمــی ناســاند‪.‬‬ ‫(کەمپینــی قردێلــە ســپیەکان) ‪ ٢‬ســاڵ دواتــر لــە مانگــی نۆڤەمبــەری ‪ ١٩٩١‬لــە‬ ‫دەوروبــەری رۆژی نێونەتەوەیــی بــۆ بەرەنگاربوونــەوەی تووندوتیــژی دژی ژنان‬ ‫کــە لەالیــەن نەتــەوە یەکگرتووەکانــەوە بــە فەڕمــی نــارساوە‪ ،‬پێکهــات‪ .‬لــەو‬ ‫کاتــەوە ئــەو رێکخ ـراوە داوایــان لــە پیــاوان کــرد کــە قردێلــەی ســپی بپۆشــن‬ ‫وەک بەڵێندانێــک کــە هەرگیــز تووندوتیــژی بەرامبــەر ژنــان نەکــەن و قبوڵیشــی‬ ‫نەکــەن‪ ،‬یــان بێدەنــگ نەبــن لەبەرامبەریــدا‪( .‬قردێلــە ســپیەکان) پرۆژەیەکــی‬ ‫بردنەپێشــەوەی رۆشــنبیری و هۆشــیاری گشــتیە‪ ،‬گرنگی دەدات بە بەشداریکردن‬ ‫و رۆڵــی پیــاوان و کوڕانــی گەنــج‪ ،‬داوایــان لــێ دەکات کــە بیــر لــە هەڵســوکەوت‬ ‫و خووڕەوشــتیان بکەنــەوەو پێداچوونــەوە لــەم بارەیــەوە بکەنــەوەو لەگــەڵ‬ ‫پیاوانــی تــرو هاوەڵەکانیــان قســە بکــەن بــۆ رووبەڕووبوونــەوەی هــەر جــۆرە‬ ‫تووندوتیژییــەک بەرامبــەر بــە ژنــان‪.‬‬ ‫مێــژووی کوشــتارەکەی مۆنرتیــال و مێــژووی دامەزراندنــی کەمپینــی قردێلــە‬ ‫ســپیەکان‪ ،‬هەروەهــا ‪١٠‬ی دیســەمبەر کــە رۆژی نێونەتەوەیــی مافەکانــی مرۆڤە‬ ‫لــە مێــژوودا‪ ،‬بــە جۆرێــک لــە جــۆرەکان بــە ‪٢٥‬ی نۆڤەمبــەر رۆژی نێونەتەوەیــی‬ ‫بــۆ بەرەنگاربوونــەوەی تووندوتیــژی دژی ژنــان بەسـراوەتەوە‪ ،‬کــە لــە راســتیدا‬ ‫‪٢٥‬ی نۆڤەمبــەر مێــژووی تیرۆرکردنــی ‪ ٣‬ژنــی سیاســەمتەدار کــە هەرســێکیان‬ ‫خوشــک بــوون لــە واڵتــی جمهــوری دۆمەنیــکان ســاڵی ‪ ،١٩٦٠‬ئــەو ســێ‬ ‫ژنــە سیاســەمتەدارە خەباتیــان دەکــرد لــە دژی دەســەاڵتی دکتاتــۆری "رافایــل‬ ‫ترۆجیلــۆ" کــە فەرمانــی تیرۆرەکــەش لەالیــەن دکتاتــۆر خۆیــەوە دەرچووبــوو‪،‬‬ ‫هەروەهــا رۆژی راگەیاندنــی قردێلــە ســپیەکانە‪ ،‬بۆیــە لــە کەنــەدا ‪٢٥‬ی‬ ‫نۆڤەمبــەر تــا ‪١٠‬ى دیســەمبەر‪ ،‬بــە ‪ ١٦‬رۆژی بەرەنگاربوونــەوەی توندووتیــژی‬ ‫دژی ژنــان ناودەبرێــت و لــەو ماوەیــەدا چاالکییــەکان بــەردەوام دەبێــت‪.‬‬ ‫کەمپینــی قردێلــە ســپیەکان هــەوڵ دەدات بــۆ دۆزینــەوەی هــۆو ریشــەی‬ ‫نایەکســانی و تووندوتیــژی جێنــدەری و بەدیهێنانــی ئاڵوگۆڕێکــی فەرهەنگیــی‬ ‫کــە یارمەتیــدەر بێــت بــۆ بەدیهێنانــی دواڕۆژێکــی بــێ توندووتیــژی و‬ ‫چەوســانەوە‪ .‬و پێیــان وایــە کــە پیــاو بەشــێکە لــە چارەســەرەکان‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫بەشــێکە لــە بەدیهێنانــی ئایندەیەکــی ئــارام و یەکســان بــۆ گشــت مرۆڤــەکان‪.‬‬ ‫ئــەوان کار دەکــەن لــە رێگــەی رۆشــنبیری و بردنەســەری هۆشــیاری گشــتی‪،‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫دەستڕاگەیشــن‪ ،‬یارمەتــی تەکنیکــی‪ ،‬سەرخســتنی توانایــی‪ ،‬هــاوکاری‪ ،‬هەروەهــا دامەزراندنــی ئامــرازو ســراتیجی دروســت‪ ،‬و‬ ‫کاردەکــەن وەک منوونەیەکــی پۆزەتیــف بەرامبــەر بــە تێگەیشــتنە نێگەتیــف و دواکەوتــووەکان لــە بــارەی پیاوەتییــەوە‪ ،‬دەیانەوێــت‬ ‫کار بکــەن لەســەر پیــاوان بــۆ دەســتگرتن بــەو توانــا گەورەیــەوە کــە هەیانــە بــۆ ئاڵوگۆڕێکــی پۆزەتیــف‪.‬‬ ‫ســەرچاوەو باڵوکراوەکانــی ئــەم رێکخـراوە‪ ،‬بــە شــێوەیەک دیزایــن کـراوە‪ ،‬کــە کچــان و کــوڕان ســوودی گــەورەی لــێ ببینــن‪ .‬لــە‬ ‫مــاوەی ‪ ٢٥‬ســاڵ کارکردنــی ئــەم رێکخـراوەدا‪ ،‬ئەجێنــداو ئامرازەکانــی قردێلە ســپیەکان لەالیەن ســەدان هــەزار مامۆســتاو قوتابییەوە‬ ‫لــە سەرتاســەری ئەمریــکای باکــووردا بــەکار دەهێرنێــت‪ ،‬لــە پرۆســەکانی خوێنــدن و لــە نــاو پۆلــەکان و زانکــۆو قوتابخانەکانــدا‬ ‫ســوودیان لێوەردەگیرێــت بــۆ بردنــە پێشــەوەی بیرۆکــەی یەکســانی جێنــدەری و دامەزراندنــی پەیوەنــدی تەندروســتی نێــوان ژن و‬ ‫پیــاو‪ .‬بــەم شــێوەیە کەمپینــی (قردێلــە ســپیەکان) وەک دکتــۆر مایــکل دەڵێــت لــە ســاڵی یەکەمیــدا لەالیــەن ســەدان هــەزار پیــاوو‬ ‫کــوڕی گەنجــەوە پێشــوازی لێک ـراو دواتریــش بــە واڵتانــی ئەوروپــاو ئوس ـرالیاو هەندێــک لــە واڵتانــی ئاســیادا بــاو بــووەوەو تــا‬ ‫ئێســتا توانیویانــە لــە ‪ ٦٠‬واڵتــی جیهانــدا چاالکییــان هەبێــت‪ ،‬کــە بەهێزترینیــان کەنــەدا و ئوسـرالیاو‪ ،‬بەریتانیایــە‪ .‬و لــە هەنــدێ‬ ‫واڵت دا ‪٢٥‬ی نۆڤەمبــەر بــە رۆژی (قردێلــە ســپیەکان) نــارساوە‪.‬‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪The-Day-the-White-Ribbon-Campaign-/12/2008/http://www.michaelkaufman.com/wp-content/uploads‬‬ ‫‪Changed-the-Game.pdf‬‬ ‫‪The Day the White Ribbon Campaign Changed the Game: A New Direction in Working to Engage Men and‬‬ ‫‪.Boys Michael Kaufman, Ph.D‬‬ ‫‪http://michaelkaufman.com/Men and Gender Equality‬‬ ‫‪/http://www.walkamileinhershoes.org‬‬ ‫‪89cole_Polytechnique_massacre%https://en.wikipedia.org/wiki/%C3‬‬ ‫‪profile#235980-http://www.biography.com/people/marc-lepine‬‬ ‫‪http://www.history.com/this-day-in-history/international-day-to-eliminate-violence-against-women‬‬ ‫‪http://tcfv.org/pdf/mensguide/EngagingMenandBoys.pdf‬‬

‫‪74‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ئه‌ڤین عەزیز‬

‫‪75‬‬

‫دیکتاتۆریه‌تی‬ ‫سێکسی‬

‫لــــه‌‬

‫مانگــی پێنجــی ‪ ،2004‬كاتــێ بــه شــێوه‌یه‌كی‬ ‫كــراوه‌ دوو له‌ســبیان لــه‌ واڵتــه‌ یه‌کگرتوه‌کانــی‬ ‫ئه‌مریــکا پرۆس ـه‌ی هاوس ـه‌رگیریان كــرد‪ ،‬مشــت و مــری زۆری ل ـه‌ ده‌زگاكانــی‬ ‫راگه‌یاندنــدا دروســت كــرد ( بــه مردنــی هاوسـه‌رگیری نێــوان پیــاو ژن نــاوزه‌د‬ ‫كــرا)‪ .‬هه‌رچه‌نــده‌ پرۆســه‌ی هاوســه‌رگیری له‌یه‌كــه‌م هه‌نــگاوی ســه‌ره‌تایيدا‬ ‫زۆر جــار بــه‌ هه‌ســت و خۆشه‌ویســتیيه‌وه‌ گرێــدراوه‌‪ ،‬بــه‌اڵم حكومــه‌ت و‬ ‫سیاس ـه‌ت راســته‌وخۆ ده‌ســتێوه‌ردان ده‌كات ل ـه‌م پرۆس ـه‌یه‌دا و ب ـه‌ پێــى یاســا‬ ‫ئــه‌رك و مــاف دابــه‌ش ده‌كات‪ ،‬لــه‌ زۆربــه‌ی كۆمه‌ڵــگا داخراوه‌كانــدا ته‌نهــا‬ ‫یـه‌ك جــۆر ناســنامه‌ی سێكســوالیتێت هه‌یـه‌ ره‌نگـه‌ كۆمه‌ڵگـه‌ی كــوردی یه‌كێــك‬ ‫بــێ لــه‌و كۆمه‌ڵگایانــه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تیــش روانگــه‌ی ئاینــی ده‌وروكاریگــه‌ری زۆری‬ ‫هه‌یـه‌ له‌سـه‌ر دیاریكردنــی ناســنامه‌ی ســێكوالیتێت‪ ،‬كـه‌ یه‌كێــك لـه‌ لێكۆڵـه‌ره‌‬ ‫فێمێنیســته‌كان بــه‌ به‌نــاوی جودیــث باتلــه‌ر(‪ )2006‬بــه‌ (هێرتۆسێكســوێل ‌ه‬ ‫مه‌تریــس)ی نــاوزه‌د ده‌كات‪ ،‬مانــای پرۆس ـه‌ی هاوس ـه‌رگیری‌ نێــوان پیــاو و ژن‬ ‫ته‌نهــا شــێوازێكی دكتاتۆریانه‌یــه‪ ‌،‬مــه‌رج نیــه‌ هه‌مــوو تاكه‌كانــی كۆمه‌ڵگــه‌‬ ‫خوازیــاری په‌یوه‌ندیيه‌كــی لــه‌م جــۆره‌ بــن‪ ،‬مانــای مــه‌رج نیــه‌ هه‌مــوو‬ ‫ژنــێ بیــه‌وێ له‌گــه‌ڵ پیــاودا ژیانــی هاوبــه‌ش پێكبهێنــێ و هه‌روه‌هــا بــه‌‬ ‫پێچه‌وانه‌شــه‌وه‌‪ ،‬تێگه‌شــتنی ســونه‌تی بــۆ رۆڵــی ره‌گــه‌زی پیــاو و ژن بــ ‌ه‬ ‫پێــی جیــاوازی بایۆلۆژیــا كاری گ ـه‌ری هه‌ی ـه‌‌ له‌س ـه‌ر دروســتكردن و داتاشــینی‬ ‫ناســنامه‌ی هێرتۆسێكســوالیتێت( په‌یوه‌نــدی سێکســی نێــوان پیــاوو ژن)‪ ،‬كــ ‌ه‬ ‫ئامانجــی ســه‌ره‌كی لێیــی لــه‌ زۆربــه‌ی کۆمه‌ڵگاکانــدا خســتنه‌وه‌ی وه‌چه‌یــه‬ ‫بــۆ جێگرتنــه‌وه‌ی بــاوک ( میراتــی)‌ نــه‌ك چێــژ‪ ،‬بــه‌اڵم لــه‌ دنیــای ئه‌مــڕۆدا‬ ‫گۆڕانــی زۆر به‌ســه‌ر ناســنامه‌ی سێكســوالیتێتی مرۆڤــدا هاتــووه کــه‌ لێــره‌دا‬ ‫کورته‌یه‌کــی له‌ســه‌ر ده‌خه‌مــه‌ روو‪.‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫پاساوێك هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ك ‌ه بۆچی پیاو ئاره‌زووی‬ ‫سێكسی هه‌ی ‌ه و پشێوی‬ ‫ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ كه‌ زۆرترین‬ ‫منداڵ بخاته‌وه‌ بۆ ئه‌وەی‬ ‫دڵنیا بێ له‌مانه‌وه‌ی به‌ره‌ی‬ ‫خۆی له‌سه‌ر زه‌وی‬

‫بایۆلۆژیا و ره‌فتار سێكسی مرۆڤ‬ ‫ســێكس‪ ،‬بــ ‌ه شــتێكی تایبه‌تــی و كه‌ســێتی دێتــه‌ ئاژمــار‪ ،‬بــه‌اڵ ‌م زۆربــه‌ی‬ ‫زانیارييه‌كامنــان ســه‌بارهت بــه‌ ســێكس بنه‌مایه‌كــی ره‌گه‌زيــی( بایۆلــۆژی)‬ ‫هه‌بــووه‌‪ ،‬زۆر لێكۆڵینــه‌وه‌ كــراوه‌و بــۆ ئــه‌وی تێگه‌شــن بــۆ سێكســوالیتێتی‬ ‫مــرۆڤ بكــرێ تــا ئ ـه‌و راده‌ی ـه‌ی ک ـه‌ زۆر‌ ل ـه‌ ئاژه‌اڵنــی دی ب ـه‌كار هاتــووه‬ ‫بــۆ ئــه‌م مه‌به‌ســته‌‪ ‌.‬ره‌نگــه‌ یه‌كێــك لــه‌و ئارگۆمه‌نتانــه‌ی كــه‌ به‌كارهاتــووه‌‬ ‫بــۆ دیاریكردنــی ناســنامه‌ی هێرتۆســێكوالیتێت جیــاوازی بایۆلــۆژی ره‌گــه‌زی‬ ‫پیــاوو ژنــه‌ كــه‌ ژن ده‌بــێ نــه‌وه‌ بخاتــه‌وه‌ بــۆ ئــه‌وه‌ی نــه‌وه‌ی مرۆڤایه‌تــی‬ ‫له‌ســه‌ر زه‌وی بهێڵێتــه‌وه‌‪ .‬لێكۆڵه‌رێــك به‌نــاوی داڤیــد بــراش (‪ )١٩٧٩‬ده‌ڵــێ‪،‬‬ ‫پاســاوێك هه‌یــه‌ بــۆ ئه‌وهــی كــه‌ بۆچــی پیــاو ئــاره‌زووی سێكســی هه‌یــ ‌ه و‬ ‫پشــێوی ئ ـه‌وه‌ی هه‌ی ـه‌ ك ـ ‌ه زۆرتریــن منــداڵ بخات ـه‌وه‌ بــۆ ئ ـه‌وەی دڵنیــا بــێ‬ ‫له‌مانــه‌وه‌ی بــه‌ره‌ی خــۆی له‌ســه‌ر زه‌وی‪ ،‬ئــه‌م ره‌فتــاره‌ بــه‌ پێــی قســه‌كانی‬ ‫ئــه‌م لێكۆڵــه‌ره‌ لــه‌الی هه‌نــدێ لــه‌ ئاژه‌ڵه‌كانیــش هه‌یــه‌ كــه‌ ده‌كــرێ وه‌ك‬ ‫ئارگومێنتێكــی بایۆلــۆژی ببیــرێ‪ ،‬بــه‌اڵم ره‌نگــه‌ ده‌رونناســه‌كان تێگه‌شــتنێكی‬ ‫دیكه‌یــان بــۆ ئ ـه‌م مه‌س ـه‌له‌ی ‌ه هه‌بــێ ك ـه‌ زۆر جــار ب ـه‌ گــرێ ده‌رونــی پیــاوی‬ ‫نــاوزه‌د ده‌ك ـه‌ن‪ ،‬هــۆكاری ئ ـه‌وی ك ـه‌ پیــاو ده‌توانــی ب ـ ‌ه يب هه‌ســت و له‌گ ـه‌ڵ‬ ‫ئافره‌تــی نه‌نارساویشــدا سێكســی هه‌بــێ ( له‌شــكڕین یــان ســێكس كڕیــن)‬ ‫‪76‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫هــۆكاری ناتــه‌واوی بــاری ده‌رونــی پیــاوه‌ چــۆن ئــه‌و بــه‌رده‌وام لــه‌ گرفتــی دڵه‌راوكێــی مــان و نه‌مانــی ( پیاوه‌تــی) خۆیدایــه‌‪،‬‬ ‫یــه‌ك لێكۆڵــه‌ری تــر به‌نــاوی ســتێڤن رووســێ (‪ )1984‬دژی قســه‌كانی داڤیــده‌ و ره‌تــی ده‌كاتــه‌وه‌ كــه‌ تــه‌واوی هۆكا‌ره‌كــه‌‬ ‫مه‌ســه‌له‌یه‌كی بایۆلــۆژی و به‌رهه‌مهێنانــی ســپه‌رمه‌ بــێ‪ ،‬چونكــه‌ ره‌فتــاری مــرۆڤ جیــاوازی هه‌یــه‌ له‌گــه‌‌ڵ ئــاژه‌ڵ بــه‌وه‌ی‬ ‫كــه‌ مــرۆڤ ره‌فتاره‌كانــی به‌پێــی یاســا و رێســای كۆمه‌ڵــگا رێكده‌خــا‪ ،‬هه‌روههــا مــرۆڤ زۆر جــار په‌یوه‌ندیــه‌ سێكســیه‌كانی‬ ‫مانــادار ده‌كات بــه‌وه‌ی كــه‌ ئه‌زمونــی هه‌ســت و خۆشه‌ویســتی ده‌كات( گیدێــن ‪.)2010‬‬ ‫هۆكاره‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان بۆ مه‌سه‌له‌ی سێكس‬ ‫هه‌رچه‌نــده‌ ل ـ ‌ه زۆرب ـه‌ی كۆمه‌ڵگاكانــدا‪ ،‬ته‌نهــا هێرتۆسێكســوالیتێت (په‌یوه‌نــدی سێكســی نێــوان پیــاو و ژن)وه‌ك ناســنامه‌یه‌كی‬ ‫ره‌وا دیــاری ك ـراوه‌ بــۆ بنه‌مــای پێكهێنانــی خێ ـزان‪ ،‬ب ـه‌اڵم چه‌ندیــن جــۆری ناســنامه‌ی سێكســوالیتێت هه‌ی ـ ‌ه ‪ ،‬جۆدێــث لۆربێــر‬ ‫(‪ )١٩٩٤‬جیــاوازی ل ـه‌ نێــوان ده‌ جــۆر ل ـه‌ ناســنامه‌ی سێكســی ده‌كات ك ـه‌ ده‌كــرێ هه‌مــوو ئه‌مان ـه‌ ل ـه‌ زۆرب ـه‌ی كۆمه‌ڵگاكانــی‬ ‫دنیــادا هه‌بــن‪ ،‬له‌وانــه‌ ژن و پیــاوی هێرتۆسێكســوێل‪ ،‬ژنانــی له‌سبیســك( هاوســه‌رگیری یــان په‌یوه‌نــدی نێــوان ژن و ژن)‪،‬‬ ‫پیــاوی هۆمۆسه‌كســوێل (هاوره‌گه‌زبــاز) ‪ ،‬ژن و پیــاوی بیسێكســوێل( بوونــی په‌یوه‌ندیيــان له‌گــه‌‌ڵ هــه‌ردوو ره‌گــه‌ز) ‪ ،‬ئــه‌و‬ ‫ژن و پیاوانــه‌ی ره‌گــه‌زی خۆیــان ده‌گــۆڕن جۆرێكــی تــر لــه‌ ناســنامه‌ی سێكســیان هه‌یــه‌‪ ،‬هه‌روه‌هــا ئــ ‌هو‌ ژن و پیاوانــه‌ی كــ ‌ه‬ ‫جــل و به‌رگــی ره‌گــه‌زی به‌رامبــه‌ر بــه‌كار دێنــن‪ ،‬هه‌روه‌هــا خه‌ڵكانــی جــوت ره‌گه‌زیــش‪ ،‬ره‌نگــه‌ ژنــو پیــاو هه‌بــن ته‌نهــا بــه‌‬ ‫خۆنوێنــی ئاســوده‌ بــن و نه‌یانــه‌وێ په‌یوه‌نــدی سێكســیان له‌گــه‌ل كه‌ســی تــردا هه‌بــێ‪ ،‬یــان ئه‌وانــه‌ی كــه‌ ئه‌زمونــی ســێكس‬ ‫بــه‌ شــێوه‌یه‌كی دی ده‌كــه‌ن كــه‌ لــه‌ زۆر حاڵه‌تــدا ئێمــه‌ بــه‌ الدانــی سێكســی نــاوزه‌دى ده‌كه‌یــن‪ ،‬لێــره‌دا ره‌فتــاری سێكســی‬ ‫شــێوازی جیــا جیــای هه‌یـه‌ و ئامانــج لـه‌ زۆربـه‌ی ئـه‌م جــۆره‌ ناســنامانه‌ ره‌نگـه‌ زیاتــر چێــژ نـه‌ک‌ به‌رهه‌مهێنانــی منــداڵ‪ ،‬ئـه‌وه‌ی‬ ‫ك ـه‌ ره‌فتــاری سێكســی قبوڵك ـراو دیــاری ده‌كات‪ ،‬زیاتــر روانگ ـه‌ی كه‌لتــوری و ئاینی ـه‌ ك ـه‌ ئه‌م ـ ‌ه ل ـه‌ راســتیدا ده‌ریده‌خــات ك ـه‌‬ ‫ره‌فتــاری سێكســی زیاتــر فێربوون ـ ‌ه ل ـه‌ كۆمه‌ڵگهــدا ن ـه‌ك ل ـه‌ له‌دایكبوون ـه‌و ‌ه ل ـه‌ كه‌ســێتی ئ ـه‌و كه‌س ـه‌دا هه‌بــن یــان بــا بڵێــم‬ ‫جۆرێــك فۆرمــی ناســنامه‌ی ســێكوالیتێت ل ـه‌ تاکه‌کانــی کۆمه‌ڵگــەدا دروســت ده‌کا‪ .‬دوو لێكۆڵ ـه‌ر به‌نــاوی كلیــان فــۆرد و فرانــك‬ ‫بایــچ(‪ )١٩٥١‬لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كــی به‌رفراوانیــان كــردووه‌ له‌س ـه‌ر تێگه‌شــن بــۆ سێكســوالیتێت ل ـه‌ ‪ ٢٠٠‬كۆمه‌ڵگ ـه‌ی جیــاوازدا ئ ـه‌وان‬ ‫بــه‌و ئه‌نجامــه‌ گه‌يشــن كــه‌ جیــاوازی زۆر هه‌یــه‌ له‌ســه‌ر ئــه‌و‌ه‌ی كــه‌ چ جــۆره‌ په‌یوه‌ندیيــه‌ك رسوشــتیيه‌‪ ،‬مانــای خه‌ڵــك‬ ‫تێگه‌يشــتنی جیــاوازی هه‌ی ـه‌ بــۆ ئ ـه‌وه‌ی ك ـ ‌ه رسوشــت چیي ـه‌‪ ،‬یــان بــا بڵێ ـ ‌م رسوشــتی ئۆرگینــاڵ بوونــی نیي ـه‌ چــون رسوســت‬ ‫خــۆی دروســتكراوی كلتــوره( بیــری مــرۆڤ)‌‪ ،‬ره‌نگ ـه‌ زانســتی سيكســۆلۆگی ل ـه‌ رۆژئــاوادا ده‌وری زۆری هه‌بــێ له‌س ـه‌ر گۆڕینــی‬ ‫دنیابینــی خه‌ڵــك بــۆ مه‌ســه‌له‌ی ســێكس و ره‌فتــاری سێكســی كــه‌ ره‌نگــه‌ لــه‌ كۆمه‌ڵــگا داخراوه‌كانــدا الدانــی سێكســی( وه‌ك‬ ‫پــۆر) بــه‌ سێكســی ئاســایی له‌قه‌ڵــه‌م بــدرێ و لــ ‌ه هه‌ڵکشــاندا بــێ‪ ،‬چــۆن گوتــاری سيکســی بــه‌ پرۆســه‌ی گه‌شــه‌ی ئاســایی‬ ‫خۆیــدا تێنه‌په‌ریــوه‌‪ ،‬وه‌ک منوون ـه‌ ره‌نگ ـه‌ بتوانیــن ترافیکــی ســایته‌ سێكســیه‌کان به‌کاربهێنیــن ک ـه‌ زۆرتریــن و پــڕ ترافیکرتینــی‬ ‫ئــه‌و ســایتانه‌ کۆمه‌ڵگــه‌ داخراوه‌کانــه‌ کــه‌ کۆمه‌ڵگــه‌ی کــوردی یه‌کێکــه‌ لــه‌و کۆمه‌ڵگهنــه‌‪ ،‬کــه‌ لینکه‌کانــی ئــه‌و که‌نااڵنــه‌ لــه‌و‬ ‫ناوچان ـه‌دا ده‌کرێت ـه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ ژن و پیاو چۆن بن و چۆنیش ئه‌تراكتیڤن له‌ كه‌لتورێكه‌وه‌ بۆ كه‌لتورێكی دی ده‌گۆڕێ‪،‬‬ ‫ره‌نگ ـه‌ روانگ ـه‌ بــۆ سێكســوالیتێت ل ـه‌ كۆمه‌ڵك ـه‌ی ئه‌وروپیــدا ل ـ ‌ه كۆنــدا ئاینــی مه‌ســیحی بنه‌مــای بووبــێ ل ـه‌‬ ‫ســااڵنی ‪١٨٠٠‬دا‪‌،‬لـه‌ ئوروپــا زۆر دكتــۆر قسـه‌یان لـه‌وه‌ ده‌كــرد كـه‌ په‌یوه‌نــدی سێكســی‬ ‫بــێ منــداڵ هــۆكاری نه‌خۆشــیه‌‪ ،‬یــان هه‌رك ـه‌س خۆنوێنــی بــكات كوێــر ده‌بــێ‪،‬‬ ‫بنه‌مــای ئــه‌م باو ‌هڕانــه‌ ئاینــی مه‌ســیحی بــووه‌‪ ،‬چــۆن ئــه‌و دكتۆرانــه‌ بــه‌ پێــی‬ ‫بــاوه‌ڕی ئه‌وكاتـه‌ی خۆیــان خه‌ڵكیــان مه‌حكــوم ده‌كــرد‪ ،‬وه‌ک چــۆن‌ زۆرێــك لـه‌‬ ‫دكتــۆر و خه‌ڵكانــی خــاوه‌ن ده‌س ـه‌اڵتی الی ئێم ـه‌‪ ،‬باوهــر و دنیــا بینــی ئاینییــان‬ ‫بــه‌كار دێنــن بــۆ بریــار دان له‌ســه‌ر په‌یوه‌ندیيــ ‌ه سێكســیيه‌كانی تاكه‌كانــی‬ ‫تــری كۆمه‌ڵگــه‌‪ ،‬كــه‌ ره‌نگــه‌ ئه‌مــه‌ هه‌ڵــه‌ بــێ‪ ،‬ئه‌مــرۆ زانســت ئــه‌وه‌ پشــت‬ ‫راســت ده‌كاتــه‌وه‌ هیــچ ناســنامه‌یه‌كی سێكســوالیتێت هه‌ڵــه‌ نیــه‌ و هه‌روههــا‬ ‫خــۆ نوێنــی بــۆ پیــاوو ژن‪ ،‬هــۆكاری به‌هێزبوونــی سێكس ـه‌‪ .‬هه‌نــدێ جــار ل ـه‌و‬ ‫‪77‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫كۆمه‌ڵگهیان ـه‌ی ك ـه‌ ئه‌خالقــی دووفاقيــی( دژ به‌ی ـه‌ك) بــاوه‌‪ ،‬پیــاوه‌كان یه‌كــی‬ ‫ژنێكــی ( ك ـه‌ خۆیــان ناویــان نــاوه‌ رێــزدار) له‌ماڵ ـه‌وه‌ به‌نــد ده‌ك ـه‌ن‪ ،‬كه‌چــی‬ ‫له‌ده‌رهــوه‌ یــان ل ـه‌ش ده‌كــڕن یــان په‌یوه‌نــدی تــر پیــاده‌ ده‌ك ـه‌ن‪ ،‬ب ـه‌اڵم گ ـه‌ر‬ ‫ژنێــك ئـه‌م كاره‌ی ئـه‌وان بــكات ئـه‌وا كاره‌ســات ده‌خوڵقــێ‪،‬‬ ‫تیۆری سه‌باره‌ت به‌ سێكسوالیتێت‬ ‫دوو لێكۆڵــه‌ر به‌نــاوی جــۆن گانگــۆن و ویلیــام ســیمۆن ســاڵی (‪)١٩٧٣‬‬ ‫له‌كتێبه‌كــه‌ی خۆیانــدا به‌نــاوى ‪ .)1973( Sexual Conduct‬تیۆریيه‌كیــان‬ ‫داهێنــا بــۆ ئانالیــزی سێكســوالیتێت‪ ،‬ئــه‌وان ســودیان لــ ‌ه جــۆری میتافــۆری‬ ‫شــانۆیانه‌ وه‌رگــرت بــۆ ئـه‌وه‌ی خوێندنـه‌وه‌ بــۆ كۆنتێكســتی سێكســی بكـه‌ن‪،‬‬ ‫ئــه‌وان ســودیان لــه‌ تیۆریه‌كــه‌ی ئێڤریــگ گۆفــان ‪Erving Goffman‬‬ ‫وه‌رگرتــووه‌ ك ـه‌ پێیوای ـه‌ ژیانــی مــرۆڤ شــانۆیيه‌كه‌و ل ـ ‌ه هه‌لوم ـه‌رج و شــوێنی‬ ‫جیــاوازدا رۆلــی جیــاواز ده‌بینــێ‪ ،‬ئه‌وانیــش ســێكس وه‌ك درامایه‌كــی میتافــۆری‬ ‫شــیده‌كه‌نه‌وه‌ ك ـه‌ نــۆرم و یاســا و رێســای تایبه‌تــی هه‌ی ـه‌ ل ـه‌ ده‌قێكــدا یــان‬ ‫ل ـه‌ كۆنتێكســتێكدا ك ـه‌ (كــێ‪ ،‬چــی‪ ،‬چــۆن ‪ ،‬ك ـه‌ی و ته‌نان ـه‌ت بۆچــی) مــرۆڤ‬ ‫ســێكس ده‌كات؟‬ ‫ئــه‌وان ده‌ڵێــن ره‌فتــاری سێكســی زۆر تێگه‌يشــن هه‌ڵده‌گــرێ‪ ،‬هۆمــۆ‬ ‫سێکســوێل‪ ،‬هێرتۆسێكســول‪ ،‬هێتــد‪ ،‬هـه‌ر یـه‌ك له‌مانـ ‌ه پانتاییـه‌ك داگیــر ده‌كات‬ ‫و‌ هیچــكام له‌مان ـه‌ ن ـه‌ خــۆ ئاماده‌كردنــی ده‌وێ ن ـه‌ بیركردن ـه‌وه‌ لێــی‪ ،‬به‌ڵكــو‬ ‫ده‌قێكــی ئاماده‌كــراوی شــانۆییه‌ كــه‌ ئه‌كته‌ره‌كــه‌ (پیــاو‪ ،‬یــان ژن) رۆڵه‌كــه‌ی‬ ‫خــۆی ده‌بینــێ‪ ،‬بــۆ منونـه‌‪ ،‬پیاوێكــی له‌شــكڕ‪ ،‬یــان که‌ســيکی شــیعه‌ مه‌زهـه‌ب‬ ‫که‌هاوســه‌رگیری کاتــی ســیغه‌ ده‌کات‪ .‬یــان ســهونیيه‌ک کــه‌ هاوســه‌رگیری‬ ‫موتع ـه‌ ده‌کات‪ ‌ ،‬مانــای ئه‌بــێ ه ـه‌ر ی ـه‌ک له‌مان ـه‌‪ ،‬بــۆ منونــه‪ ‌،‬پیاوه‌ك ـه‌ یه‌كێــك‬ ‫(كــێ) بدۆزێتــه‌وه‌ بــه‌ نرخێكــی گونجــاو( چــی) لــ ‌ه شونێكیشــدا(كوێ) و ‌ه‬ ‫كاتێكیــش پرۆس ـه‌كه‌ ت ـه‌واو ده‌بــێ ( ك ـه‌ی)‪ ،‬ره‌نگ ـه‌ گ ـه‌ر ب ـه‌ دوای هــۆكاری‬ ‫كرینــی سێكسه‌كه‌شــه‌وه‌‪ ،‬بیــن وه‌ك ئه‌وهــی كــه‌ ئــه‌م پیــاوه‌ ته‌نهایــه‌ یــان‬ ‫كێش ـه‌ی په‌یوه‌نــدی هه‌ی ـه‌ ئ ـه‌وا ئ ـه‌و كات ( بۆچــی) تێبگه‌یــن‪ ،‬ئ ـه‌م تیۆری ـه‌‬ ‫ده‌توانیــن لێكدانــه‌وه‌ی بــۆ هه‌مــوو په‌یوه‌ندیيه‌كــی سێكســی پــێ بكه‌یــن‪،‬‬ ‫تێگه‌يشــن بــۆ هـه‌ر منایشــێكی سێكســی بـه‌ پێــی بۆچوونــی ئـه‌و دوو لێكۆڵـه‌ره‌‬ ‫ســێ فۆرمــی ســه‌ره‌كی هه‌یــه‌‪ ،‬یه‌كه‌میــان ده‌قێكــی شه‌خســییه‌‪ :‬لــه‌ ئاگایــی‬ ‫كه‌ســه‌كه‌دا هه‌یــه‌ وه‌ك ریتمــی خواســتی سێكســی تایبه‌تــی خــۆی‪ ،‬ئــه‌وه‌ی‬ ‫دووه‌میــان ده‌قــی هاوهه‌نگــی نێــوان ئ ـه‌و كه‌ســانه‌یه‌ ك ـه‌ چــۆن بــۆ منون ـ ‌ه ل ـ ‌ه‬ ‫رۆڵــی ره‌گــه‌زی خۆیــان تێده‌گــه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌هــا ســێیه‌میان ده‌قــی مێژژويــی‬ ‫و كه‌لتوريیــه‌ كــ ‌ه چــۆن نــا ئــاگا بــه‌ پێــی مانــا و به‌هــای كه‌لتــوری منایشــی‬ ‫سێكســی رێــك ده‌خــرێ بــۆ ئـه‌وه‌ی لـه‌ ئاســت ئـه‌و‪ ،‬چاوهڕوانــی ده‌وروبـه‌ردا‬ ‫بــن‪. ..‬‬

‫ره‌فتاری سێكسی زۆر‬ ‫تێگه‌يشنت هه‌ڵده‌گرێ‪ ،‬هۆمۆ‬ ‫سێکسوێل‪ ،‬هێرتۆسێكسول‪،‬‬ ‫هێتد‪ ،‬هه‌ر یه‌ك له‌مانه‌‬ ‫پانتاییه‌ك داگیر ده‌كات‬ ‫‌و هیچكام له‌مانه‌ نه‌ خۆ‬ ‫ئاماده‌كردنی ده‌وێ نه‌‬ ‫بیركردنه‌وه‌ لێی‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ده‌قێكی ئاماده‌كراوی شانۆییه‌‬ ‫كه‌ ئه‌كته‌ره‌كه‌ (پیاو‪ ،‬یان ژن)‬ ‫رۆڵه‌كه‌ی خۆی ده‌بینێ‬

‫جه‌نده‌ر‬ ‫زۆرێــك لــ ‌ه لێكۆڵه‌ره‌وانــی جه‌ندهــر پرســی ئه‌وه‌یــان دروســت كــردووه‌ كــ ‌ه‬ ‫بایۆلۆژیــا بنه‌مایه‌كــی ئه‌ساســی نیيــه‌ بــۆ دیــاری كردنــی رۆڵــی ره‌گه‌زيــی‌‪،‬‬ ‫‪78‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫چونكـه‌ بۆچــوون و مانــا و به‌هــا سـه‌باره‌ت بـه‌ ره‌گـه‌ز لـه‌ كۆمه‌ڵگهكانــدا بـه‌ شــێوه‌ی جیــاواز دروســت كـراوه‌‪ ،‬ناكــرێ جیــاوازی‬ ‫ره‌گه‌زيــی بــه‌ پێــی بایۆلۆژیــا بكرێتــ ‌ه بنه‌مــای ناســنامه‌یه‌كی سێكســوالیتێتی گشــتگیر بــۆ هه‌مــوو تاکه‌کانــی کۆمه‌ڵگــه‌‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندیــه‌كان ئاڵــۆزن و هه‌رتاكێــك جۆرێــك ئه‌زمونــی سێكســوالیتێت ده‌كات‪ ،‬زۆرێــك لــه‌ سۆســیۆلۆگه‌كان جیــاوازی ده‌كــه‌ن‬ ‫لــه‌ نێــوان ره‌گــه‌ز( وه‌ك بایۆلۆژیــا) و‌ جه‌نــده‌ر( ره‌گه‌زیــش به‌مانــا كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كــه‌ی) ده‌کــه‌ن‪ .‬ژن و پیــاو لــه‌ كۆمه‌ڵــدا‬ ‫ته‌نهــا ب ـه‌ هــۆی جیــاوازی بایۆلۆژیایان ـه‌وه‌ ناكــرێ ناســنامه‌ی هێرتۆسێكســوالیتێتیان به‌س ـه‌ردا بس ـه‌پێ‪ ،‬ده‌كــرێ هه‌نــدێ ك ـه‌س‬ ‫لــه‌ رووی ئــه‌وه‌ی چــۆن هه‌ســت ده‌كات و چۆنیــش ئاراســته‌ی سێكســی خــۆی دیــاری ده‌كات‪ ،‬چونكــه‌ ســه‌پاندنی ناســنامه‌ی‬ ‫سێكســوالیتێت له‌ســه‌ر بنه‌مــای بایۆلۆژیــا نایه‌كســانی بــه‌دوای خۆیــدا دێنــێ‪ ،‬وه‌ك زۆرێــك لــه‌ فێمێنیســته‌كان باســی ده‌كــه‌ن‪،‬‬ ‫چونك ـه‌ ل ـه‌ كۆمه‌ڵگهــدا باوه‌رێــك س ـه‌باره‌ت ب ـه‌ سێكســوالیتێت دروســت ده‌كــرێ و به‌س ـه‌ر تاكه‌كانــدا ده‌س ـه‌پێ‪ ،‬بــێ ئ ـه‌وه‌ی‬ ‫هه‌نــدێ ل ـه‌وژن و پیاوان ـه‌ی نــاو كۆمه‌ڵگ ـه‌ بیان ـه‌وه‌ێ‪ ،‬وه‌ك جۆدێــث لۆربــێ(‪ )١٩٩٤‬باســی ده‌كات‪ ،‬زیــاد ل ـه‌ د ‌ه جــۆر ناســنامه‌ی‬ ‫سێكســوالیتێت هه‌یــ ‌ه لــه‌ كۆمه‌ڵگهكانــدا‪ ،‬ئیــر چۆنــه‌ كــه‌ كۆمه‌ڵــگای كــوردی هێنــده‌ی دیكتاتــۆری پرۆلیتاریــا دیكتاتــۆر ‌ه لــه‌‬ ‫س ـه‌پاندنی ناســنامه‌ی هێرتۆسێكســوالیتێت ل ـه‌ نێــوان پیــاو و ژنــدا‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫‪353,Studentlitteratur AB Lund. S ,)2007( Gidden Anthony‬‬ ‫‪.Natur och kultur ,)2005( Rosenberg Tina‬‬ ‫‪.‬‬

‫‪79‬‬

‫ئازادی‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫یا هزری و ڕا ده‌ربرینێ‪..‬‬ ‫هونه‌رێ جوان نیشادانا سیسته‌ما‬ ‫ده‌سه‌التێ یه‌‬

‫جه‌مال چه‌لكی‬

‫‪80‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫پێشه‌كی‪:‬‬

‫هه‌بونــا ئــازادی‪ ،‬یــا هــزری و ڕا ده‌ربرینــێ ڤه‌دگه‌ریــت بــو ده‌ســتپێكێن دویــێ یێــن چاخــێ ناڤیــن‪،‬‬ ‫ســالێن (‪ )1688‬پشــتی مه‌لــك (جیمســێ دویــێ) ل ئنگلت ـ ‌هرا هاتی ـه‌ الدان‪ ،‬مه‌لــك (ولیه‌مــێ ســیێ) و‬ ‫مه‌لیك ـه‌ (مــاری یــا دویــێ) وه‌ك ـه‌ ئه‌لرتناتیــف جێگیــر بــوی‪ ،‬ســاله‌ك ده‌ربــاس نه‌بــو د په‌رله‌مه‌نتویــا به‌ریتانیــا ده‌‪ ،‬بریــارا یاســایا (‪Freedom of‬‬ ‫‪ )speech‬بــو یه‌كه‌میــن جــار هاتــه‌ په‌ســندكرن‪.‬‬ ‫ده‌مه‌كــێ گه‌ل ـه‌ك پــری زێده‌گاڤــی و پێلێنــان‪ ،‬ب هه‌بونــا ملمالنــێ و دوبه‌ره‌كی ـه‌كا ه ـه‌ری دژوار‪ ،‬یاســایا مافێــن مروڤــی و هاوه‌التیبونــێ ل ســاال‬ ‫(‪ )1778‬ل وه‌التــێ فره‌نســا هاتــه‌ بنه‌جهكــرن‪ ،‬د ڤــێ یاســایێ ده‌ ئــازادی یــا هــزری و ڕا ده‌ربرینــێ مینــا به‌شــه‌كێ گرنــگ و گاریگــه‌ر ژ مافێــن‬ ‫مروڤــان هات ـ ‌ه حه‌ســباندن‪ ،‬ئ ـه‌ڤ گاڤ ـه‌ دوی س ـه‌رده‌میدا مینــا منونێــن كێــم وێن ـه‌ دهات ـه‌ نرخانــدن‪.‬‬ ‫وه‌التێــن ئێكگرتــی یێــن ئه‌مریــكا بزاڤێــن بالكێــش دان ـه‌ ئه‌نجامــدان‪ ،‬ســالێن (‪ )1776 - 1776‬ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ د ده‌ســتورێ گشــتی د ‌ه مینــا‬ ‫مافێــن بنگه‌هیــن خــوه‌ دایــه‌ نیاســین‪ ،‬لــێ ناڤــه‌روكا ئه‌ڤــێ پرســێ نــه‌ك تنــێ نــ ‌ه كه‌ڤتــه‌ وارێ پره‌كتیكــێ‪ ،‬به‌لكــو ســالێن (‪ )1798‬ئــه‌ڤ پرســه‌‬ ‫بئێــك جــاری هات ـه‌ الدان دناڤــا ده‌ســتوری ده‌‪.‬‬ ‫ل وه‌التێــن ئه‌وروپــا جوره‌كــێ دوئالزمیــێ دهات ـ ‌ه خوه‌یاكــرن‪ ،‬هوكارێــن ئاڤابوونــا ئه‌ڤــی هه‌لویســتی لژێــر بانــدورا بیروكێــن ئایدیالزمــی بوی ـه‌‪ ،‬ژ‬ ‫ئالیه‌كــێ هه‌ولــدا یاســایا كه‌ڤنــار یــا گرێدایــی ئێشــاندنا س ـه‌مبولێن ئولــی راســتڤه‌كه‌ن‪ ،‬چونك ـه‌ د یاســایا وان ده‌‪ ،‬هنــد به‌نــد هه‌بــون‪ ،‬ه ـه‌ر جــۆره‌‬ ‫ئێشــاندنه‌ك ل هه‌مب ـه‌ری س ـه‌مبولێن ئولــی س ـه‌رێ خــو ‌ه هه‌لدابــا ب زێده‌گاڤیێــن یاســایی دهات ـه‌ هه‌ژمارتــن‪ ،‬ل هه‌مــان ده‌مــداژی ئــازادی یــا ڕا‬ ‫ده‌ربرینــێ د یاســایێن وان یــا جێگیــر بووی ـه‌‪ ،‬دنیڤب ـ ‌هرا ڤــان ه ـه‌ر دو نێرینێــن ل هه‌ڤــدو جــودا ده‌‪ ،‬گه‌ل ـه‌ك جــاران هه‌لویســتێن به‌رژوه‌ندپه‌رێــس‬ ‫و دوئالزمــی دهاتن ـه‌ وێنه‌كــرن‪.‬‬ ‫فه‌یله‌ســوف (جــون) ژوان كه‌ســێن یه‌كه‌مینــ ‌ه یێــن كــو بانــگا ئازادیــا ڕا ده‌ربرینــێ ڤه‌ژانــدی‪ ،‬لگــور نێرینــا وی ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ هه‌تــا‬ ‫ئه‌گ ـه‌ر لپێــی هه‌لس ـه‌نگاندنێن هــن كه‌ســان ن ـه‌ ره‌وشــتیه‌ك پێڤ ـه‌ دیــارو خوه‌یابیــت‪ ،‬ه ـه‌ر گرنگیــا وێ ناهێت ـ ‌ه ژده‌ســتدان‪ ،‬د نرخاندنێــن (جــون)‬ ‫ده‌‪ ،‬ئازادیــا ڕا ده‌ربرینــێ ئه‌گ ـه‌ر ســاخله‌تا جــوره‌ (دره‌وه‌كــێ) ژی بكاربینیــت‪ ،‬ئ ـه‌و دره‌و به‌رژوه‌نــد ومفایــێ مه‌زنرتیــن ژمــارا مروڤــان پارێزیــت‪،‬‬ ‫ره‌وابونــێ وه‌كـه‌ چانسـه‌ك ژێــره‌ مســوگه‌ر دكـه‌ت‪.‬‬ ‫ئێــدی ب ه ـه‌ر ئاوایــێ هه‌یــی ئ ـه‌ڤ پرس ـه‌ د ش ـه‌ره‌نیخه‌كا دژوار ده‌ قوناغێــن ژیانــێ ده‌ربــاس دك ـه‌ت‪ ،‬هه‌لب ـه‌ت ل ه ـه‌ر بوســته‌كا ئه‌ڤــێ جیهانــێ‬ ‫ب شــێوازه‌كێ لهه‌ڤــدو جودای ـه‌‪ ،‬د سیســته‌مێن پاشــڤه‌رو و گرتــی ده‌‪ ،‬زێده‌تــری ه ـه‌ر جهه‌كــێ دن ئ ـه‌ڤ ماف ـه‌ دهێت ـ ‌ه بنپێكــرن‪ ،‬دڤــی س ـه‌رده‌می‬ ‫ده‌ ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ هونـه‌رێ جــوان نیشــادانا سیســته‌ما ده‌سـه‌التێ یـه‌‪.‬‬ ‫باندورێن باوه‌ریێن ئولی‪:‬‬ ‫ئالیــێ ئولــی و بیروكێــن ئایدیالزمــی‪ ،‬پــر هــه‌ر ئالیه‌كــێ دن ‪ ،‬بانــدورا خــو ‌ه ب شــێوازه‌كێ نیگه‌تیــف لســه‌ر پرســا ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ‬ ‫دگه‌هینیــت‪ ،‬ئـه‌ڤ چه‌نــدا هـه‌ نـه‌ك تنــێ ل وه‌التێــن پاشــڤه‌رو وه‌كـه‌ بویـه‌ر دهێتـ ‌ه رویــدان و قه‌ومانــدن‪ ،‬به‌لكــو ل گه‌لـه‌ك وه‌التێــن پێشــكه‌فتی‬ ‫ژی د بیاڤێــن یاســایی ده‌‪ ،‬هه‌مــان بوی ـه‌ر دهێن ـه‌ پێشــبینیكرن‪.‬‬ ‫ئاســته‌نگا ه ـه‌ری م ـه‌زن د پێشــبه‌ریا ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ دا بــاوه‌ری و بیروكێــن ئولــی ن ـه‌‪ ،‬چونك ـه‌ مام ـه‌ال وان دگ ـه‌ل تێكســتان مامه‌ل ـه‌كا‬ ‫نه‌لڤ ـه‌‪ ،‬ه ـه‌ر تشــتێ ئولــی ب پیــروز و موق ـه‌ده‌س دهێت ـ ‌ه په‌ســندكرن‪ ،‬ئ ـه‌ڤ جــوره‌ زهنیه‌ت ـ ‌ه زێــد ‌ه گه‌نگه‌ش ـه‌ و پرســیاران قه‌بولناك ـه‌ت‪ ،‬له‌ومــا‬ ‫ژی پێشــداچون ناهێت ـ ‌ه چاڤه‌رێكــرن‪ ،‬لج ـه‌م نێریــن و بــاوه‌را وان تێكســت یێــن ئاخره‌تین ـه‌ و ب چ سیســته‌مان ناهێن ـه‌ گوهریــن‪ ،‬ده‌ســتورێ ژیانــێ‬ ‫هه‌تــا هه‌تــا لب ـه‌ر روشــنایا هه‌مــان پیروزیــان نه‌خشــا خــوه‌ دســتینیت‪ ،‬هشــك بیركــرن و توندوتیــژی بكارئینــان ب ـه‌رده‌وام ژ ســاخله‌تێن دانایین ـه‌‪.‬‬ ‫‪81‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫نهــا دخــوازم ب هــن منونــه‌ و مینــاكان‪ ،‬كارڤــه‌دان و باندورێــن زهنیه‌تــا رادیــكال و‬ ‫تونــدره‌وا ئولــی ل هــن وه‌التێــن جیهانــێ‪ ،‬بده‌مــه‌ خوه‌یاكــرن كانــێ ب چ شــێوازان‬ ‫ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ كێشــایه‌ بــن گڤاشــتنان‪ ،‬چــاوان هه‌لویســتێن دژب ـه‌ر لهه‌مب ـه‌ردا‬ ‫ئورگانیزه‌كرینــه‌‪ ،‬ئــه‌و په‌رێــن شــده‌ت و توره‌بــون و توندوتیــژی دایــه‌ پێشــیا بویــ ‌هران‪:‬‬ ‫‪ o‬ه ـه‌ر جــوره‌ نڤیســینه‌ك یــان هه‌ڤپه‌یڤین ـه‌ك‪ ،‬ببیت ـ ‌ه هوكارێــن په‌یدابــون و هاتنه‌پێشــا‬ ‫دوبه‌ركیــێ دبــن په‌ردێــن (ئه‌تنیكــی‪ ،‬ئولــی) ده‌‪ ،‬ب هه‌مــو ئاوایه‌كــێ ل وه‌التــێ فره‌نســا‬ ‫هاتنـه‌ قه‌ده‌غه‌كــرن‪ ،‬هـه‌ر جــوره‌ گاڤدانـه‌ك دێ ب تونــدی راســتی سـزایێن یاســایی بیــت‪.‬‬ ‫‪ o‬بانگه‌وازێــن نه‌ڤیانــێ لهه‌مبــه‌ری (ئه‌تنیكه‌كــێ‪ ،‬ئوله‌كــێ‪ ،‬جیاوازیــا ره‌گــه‌زی)‬ ‫ل وه‌التــێ ئه‌ملانیــا هاتــه‌ قه‌ده‌غه‌كــرن ب هه‌مــو شــێوازه‌كێ‪ ،‬ئه‌ڤــه‌ ژی وه‌ســا‬ ‫یــا به‌رچاڤــه‌ كــو ترســا فشــارێن ئولــی بانــدورا خــوه‌ ب ئاوایه‌كــێ كاریگــه‌ر یــا لســه‌ر‬ ‫سیاســه‌تا ده‌وله‌تــێ هــه‌ی‪.‬‬ ‫‪ o‬هــه‌ر زێده‌گاڤــی و ئێشــاندنه‌ك د ده‌ربــارێ نرخێــن كه‌نیســا كاســولیك و ســه‌روكێ‬ ‫ده‌وله‌تــێ بهێتــه‌ ئه‌نجامــدان‪ ،‬وه‌التــێ بوله‌نــدا ب كاره‌كــێ هوڤانــه‌ دایــه‌ حه‌ســباندن‪،‬‬ ‫لهه‌مبــه‌ری ئه‌ڤــان جــوره‌ كریــاران ســزایێن گــران ڤه‌برینــه‌‪ ،‬هونه‌رمه‌نده‌كــێ بوله‌نــدی‬ ‫ســالێن (‪ )2003‬ئه‌ندامــێ نێرینــه‌ لســه‌ر صه‌لیبه‌كــێ وێنه‌كــر‪ ،‬شــه‌ش مه‌هــان هاتــه‌‬ ‫زیندانیكــرن‪.‬‬ ‫‪ o‬هــزر و بیروكێــن دبن ـه‌ هوكارێــن نه‌ڤیــان و دلگرانیــێ دژی گروپێــن ئولــی و ئه‌تنیكــی‪،‬‬ ‫هـه‌ر وه‌ســا گوتــن و وێنێــن دبنـ ‌ه سـه‌رده‌مێن هنگاڤتنــا ره‌وشــتی د هێــا سكســی ده‌‪ ،‬ب‬ ‫ئێــك جــاری ل وه‌التــێ كه‌نــه‌دا هاتنــه‌ قه‌ده‌غه‌كــرن‪.‬‬ ‫‪ o‬پشــتی په‌رتــوكا ســه‌ملان روشــدی هاتیــه‌ چاپكــرن و به‌الڤه‌كــرن ل پرانیــا وه‌التێــن‬ ‫جیهانــێ‪ ،‬ره‌نگڤه‌دانێــن جــودا جــوده‌ ژ ئالیــێ ئولدارێــن ئیســامی ڤـ ‌ه هه‌لویســتێن دژبـه‌ر‬ ‫هاتن ـه‌ راگه‌هانــدن‪ ،‬ده‌س ـه‌التا دادوه‌ری یــا وه‌التــێ هنــدێ بریــاردا‪ ،‬ب هیــچ شــێوازه‌كێ‬ ‫ده‌لیڤــێ نه‌ده‌نــ ‌ه خوه‌دیــێ په‌رتوكــێ بچیتــه‌ ناڤــا وه‌التــێ وان د چ ســه‌رده‌مان ده‌‪.‬‬ ‫‪ o‬رومانــا رومــان نڤیســێ یونانــێ (نیكــوس) ل ســاال (‪ )1960‬هاتــ ‌ه چاپكــرن‪ ،‬ســه‌رهاتیا‬ ‫رومانــێ ســاال (‪ )1988‬بویــه‌ فلــم‪ ،‬د رومانــێ ده‌ مه‌ســیح وه‌ســا هاتبویــه‌ په‌ســندكرن‬ ‫كــو دارتراشــه‌كه‌ خاچــان ســازدكه‌ت‪ ،‬رومانــی ئــه‌وان خاچــان دكــرن وبكارتینــن بــو‬ ‫س ـزادانا كه‌ســێن شاشــیان ئه‌نجامــده‌ن‪ ،‬دیســان مه‌ســیح مینــا كه‌س ـه‌كێ نورمــال دابوی ـه‌‬ ‫پێناســه‌كرن‪ ،‬منایشــكرنا ئه‌ڤــی فلمــی نه‌رازیبونێــن تونــد لهه‌مبــه‌ردا ده‌ركه‌تــن‪ ،‬ده‌مــێ‬ ‫منایشــكرنا ئه‌ڤــی فلمــی ل پاریــس بویه‌رێــن هاڤێتنــا بومبــان د ناڤــا هــوال منایشــكرنێ ده‌‬ ‫هاتن ـه‌ رویــدان‪.‬‬ ‫‪ o‬فلمــێ كومیدیــێ كالســیك (‪ )Life of brain‬ژ ئالیــێ گوڤــارا (‪ )Total film‬وه‌كـه‌ باشــرین‬ ‫فلمــێ كالســیك هاتــه‌ هه‌لبژراتــن‪ ،‬فلــم زێــده‌ لســه‌ر رادیكالیــا ئولــی دســه‌كنی‪ ،‬پرانیــا‬ ‫باژارێــن به‌ریتانیــا ن ‌هرازیبــون لســه‌ر منایشــكرنا فلمــی چێبــون‪ ،‬هــه‌ر وه‌ســا وه‌التــێ‬ ‫(ئیرله‌نــدا‪ ،‬نه‌رویــج‪ ،‬ویالیه‌تــا جیرســی ل ئه‌مریــكا) هه‌بونــا فلمــی دایــ ‌ه قه‌ده‌غه‌كــرن‪.‬‬ ‫‪ o‬فلمــێ (‪ )Submission‬یــێ ده‌رهینــه‌رێ هوله‌نــدی‪ ،‬یــێ كــو گرانیــا خــوه‌ دایــه‌ ســه‌ر‬ ‫مام ـه‌ال نه‌شــیاوا ئولــێ ئیســامێ لهه‌مب ـه‌ری ژنــێ پشتبه‌ســن ب هــن تێكســتێن قورئانــێ‪،‬‬ ‫ن ‌هرازیبونێــن دژوار لهه‌مبــه‌ردا ده‌ركه‌تــن‪ ،‬نامێــن هه‌ره‌شــان ب گه‌لــه‌ك شــێوازان بــو‬ ‫هاتن ـ ‌ه هنارتــن‪ ،‬لداویــێ ژ ئالیــێ ئولداره‌كــێ رادیكالڤ ـه‌ ل ئه‌مســردام هات ـ ‌ه كوشــن‪.‬‬ ‫‪ o‬شــانوگه‌ریا (بیهزتــی) یــا نڤیســه‌رێ به‌ریتانــی‪ ،‬لــدور (ره‌گــه‌ز و كوشــن) دناڤــا‬ ‫په‌رســتگه‌هێن ئــوال ســیخیی ده‌‪ ،‬نڤیسـه‌ر بخــو ‌ه ژی د كــوكا خــوه‌دا ســیخی بویـه‌‪ ،‬ئولدارێــن‬ ‫ســیخی ن ‌هرازیبــون چێكــرن دژی منایشــكرنێ‪ ،‬به‌لــێ لهه‌مب ـه‌ری وان ن ‌هرازیبونــان كه‌مپینــا‬ ‫پشــته‌ڤانیێ ژ ئالیــێ (‪ )700‬هونه‌رمه‌نــدان ڤــه‌ هاتــه‌ مه‌شــاندن‪.‬‬ ‫‪82‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬ ‫‪ o‬فلمــێ كومیدیــێ (دوغــا) یــێ ده‌رهینـه‌ر (كیڤــن) لسـه‌ر كه‌نیســا كاســولیك‪ ،‬نه‌رازیبونێن‬ ‫ئورگانیزه‌كــری یێــن كوشــتنا ده‌رهینــه‌ری ل گه‌لــه‌ك وه‌التــان هاتنــه‌ دامه‌زرانــدن‪ ،‬فلــم‬ ‫هات ـ ‌ه بناســكاركرن كــو ئــول بكارئانیی ـه‌ بــو مه‌به‌ســتێن توندوتیــژی و ره‌گه‌زپه‌رســتیێ‪.‬‬ ‫‪ o‬وێنێــن كاریكاتیــری ئه‌ڤێــن ل وه‌التــێ دانیــارك لس ـه‌ر پێغه‌مب ـه‌رێ ئیســامێ هاتین ـه‌‬ ‫به‌الڤه‌كــرن‪ ،‬كارڤه‌دانێــن تونــد لهه‌مبــه‌ردا ده‌ركه‌تــن‪ ،‬كومــه‌ال روژنامه‌ڤانیــا ئــازاد یــا‬ ‫دانیامركــی‪ ،‬ئــه‌و كاریكاتیرڤــان خه‌التكــر ب خه‌التــێ (ئازادیــا ڕا یــێ) و په‌ســه‌ندكر ب‬ ‫نه‌ترســی و جه‌ســاره‌تا ئازادیــی ڕا ده‌برینــێ‪.‬‬ ‫‪ o‬هونه‌رمه‌نــدێ ئه‌مریكــی (ئه‌ندریــس) كه‌ڤالــێ به‌رنیــاس ب (‪)Urine on Christ‬‬ ‫وات ـ ‌ه (میــز لس ـه‌ر مه‌ســیحی) ئاماده‌كــر‪ ،‬دناڤــا جڤاتــا پیرێــن ئه‌مریكــی ده‌ ئوپوزســیونه‌كا‬ ‫تونــد هات ـه‌ پێــش و ئ ـه‌و كه‌ڤــال ژی وه‌ك ـ ‌ه كرێتكرنــا مه‌ســیحی دای ـه‌ فورموله‌كــرن‪.‬‬ ‫باندورێن بیروكێن سیاسی‪:‬‬ ‫بیروكێــن رادیــكال یێــن سیاســی‪ ،‬یێــن كــو دبــن به‌رژوه‌ندێــن به‌رته‌ســكێن حزبــی و‬ ‫نه‌ژاتپه‌رســتی ده‌ ســه‌رهه‌لده‌ن‪ ،‬د ســه‌ریدا مه‌به‌ســتێن پاوانكــرن و مونوپوله‌كرنــا‬ ‫ده‌ســه‌التێ لجــه‌م په‌یدادبــن‪ ،‬هه‌مــو رێكــو رێبازێــن تونــد بــو هه‌مــان ئارمانجــان‬ ‫دده‌ن ـ ‌ه پێشــیا خــوه‌ بێكــو چ ســنوره‌كێ ناســبكه‌ن‪ ،‬ئ ـه‌ڤ بیروك ـه‌ زێــد ‌ه جڤاكه‌كــێ گرتــی‬ ‫و كوێلــه‌ دخــوازن‪ ،‬هه‌بونــا زهنیه‌تــا ڤه‌كــری ئــه‌و ب مه‌زنرتیــن مه‌ترســی لســه‌ر ئاینــده‌‬ ‫و پاش ـه‌روژا خــوه‌ دبینــن‪.‬‬ ‫هــه‌ر بــزاڤ و چاالكیــه‌كا ئــازاد دڤــی واریــدا ده‌ركه‌ڤیــت‪ ،‬ب سیاســه‌تێن جــودا جــودا‬ ‫دپێشــدا دس ـه‌كنن‪ ،‬ه ـه‌ر چه‌نــد د ده‌ســتور و یاســایێن خــوه‌دا‪ ،‬باشــرین به‌رگێــن جــوان‬ ‫یێــن ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ به‌رهه‌ڤدكــه‌ن‪ ،‬سه‌روســیامیێن خــوه‌ گه‌لــه‌ك ب بویاغێــن‬ ‫مــروڤ دوســتانه‌ د قــادا نــاڤ نه‌تــه‌وی ده‌ مكیــاج دكــه‌ن‪ ،‬ده‌مــێ دهێنــ ‌ه ســه‌ر وارێ‬ ‫جیبه‌جیكــرن و پراكتیكــێ‪ ،‬گه‌هێــن وان سســت و خاڤدبــن‪ ،‬ئێــدی ناڤ ـه‌روك و جه‌وه ـه‌رێ‬ ‫وان ژ هــه‌ر كــه‌س و ئالیــره‌ ب دیمه‌نه‌كــێ زه‌الل و كڤــش خوه‌یــا دبیــت‪ ،‬دكاریــن لڤــر‬ ‫هــن ســه‌رهاتی و بویــه‌ران ره‌وشــا ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ ل هــن وه‌التێــن جیهانــێ‬ ‫مێزه‌كه‌یــن‪:‬‬ ‫‪ o‬د ناڤــا هــن ده‌ســتورێن وه‌التێــن ئاســیه‌وی ده‌‪ ،‬ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ ب ئاوایه‌كــێ‬ ‫به‌رچــاڤ دهێتــ ‌ه خوه‌یاكــرن‪ ،‬چاڤدێرێــن نیــڤ نه‌تــه‌وی یێــن مافێــن مروڤــان وه‌ســا‬ ‫دده‌نــ ‌ه خوه‌یاكــرن‪ ،‬كــو ئــه‌و به‌ندێــن گرێدایــی ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ ناكه‌ڤنــه‌ وارێ‬ ‫پراكتیكــی مینــا (فیتنــام‪ ،‬كوریــا باكــور‪ ،‬میامنــار) هه‌تــا ل وه‌التــێ صینــێ سـه‌ره‌رای هه‌بونــا‬ ‫هــن پێشــكه‌تنان د وارێ ئازادیــێ ده‌‪ ،‬ده‌ســه‌الت ب شــێوازه‌كێ هویربینانــه‌ چاڤدێریــا‬ ‫ده‌زگه‌هێــن راگه‌هاندنــێ دكــه‌ت‪ ،‬هه‌ڤوه‌التێــن خــوه‌ ژی بــو بكارئینانــا چه‌نده‌هــا‬ ‫ویــب ســایت و مه‌لپه‌رێــن ئه‌نرتنێتــی ده‌تــه‌ مه‌حرومكــرن‪.‬‬ ‫‪ o‬ســتاتویێن ئه‌فریقیــا د ده‌ســتورێن خــوه‌ ده‌‪ ،‬مافێــن ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ یێــن‬ ‫بنه‌جهكــری‪ ،‬چاڤدێرێــن مافێــن مروڤــان دبێــژن جوره‌كــێ پاشــگه‌زبونێ دڤــی واریــدا‬ ‫دهێتــه‌ خوه‌یاكــرن ب تایبه‌تــی ل وه‌التێــن (كینیــا‪ ،‬غانــا‪ ،‬ئه‌ریرتیــا‪ ،‬ســودان‪ ،‬لیبیــا‪،‬‬ ‫غینیــت) به‌لــێ وه‌التێــن (تشــاد‪ ،‬كامیــرون‪ ،‬ئه‌لغابــون) هه‌ســت ب پێشــڤه‌چونێن‬ ‫پوزه‌تیــف دهێته‌كــرن‪.‬‬ ‫‪ o‬وه‌التێــن ئێكگرتــی یێــن ئه‌مریــكا ب هه‌مــو ئاوایــان گوهــداری و چاڤدێــری و پشــكنینا‬ ‫بیاڤێــن ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ دك ـه‌ت بێكــو ڤه‌گه‌ریت ـه‌ دادگه‌هــێ‪ ،‬وات ـه‌ هه‌مــو جورێــن‬ ‫ئازادیــێ یێــن دبــن فشــار و كاریگه‌ریــا نێرینــا سیاس ـه‌تا ده‌وله‌تــێ ده‌‪.‬‬ ‫‪ o‬نڤیســه‌ره‌كێ ماركســی (ئه‌لــرت) ژ ئالیــێ ده‌وله‌تــا ئوســرالیا ڤــه‌ هاتــ ‌ه ســوچداركرن‪،‬‬

‫‪83‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ب بیانویــا هنــدێ كــو ده‌نگده‌رێــن ئوس ـرالی یێــن هانــدای‪ ،‬لس ـه‌ر پســوال ده‌نگدانــێ هــن‬ ‫ژمارێــن دن بنڤیســن یێــن كــو نه‌هاتی ـه‌ به‌رچاڤكــرن دناڤــا بژارێــن پســوال ده‌نگدانــێ ده‌‪.‬‬ ‫‪ o‬هونه‌رمه‌نــد (ده‌یفــد) په‌یكــه‌ره‌ك لســه‌ر ســه‌دام دابویــه‌ ئاماده‌كــرن‪ ،‬دناڤــا په‌یكــه‌ری‬ ‫ده‌ ره‌وش دهاتــه‌ رشوڤه‌كــرن‪ ،‬سیاســه‌تا وه‌التــێ به‌لجیــكا ده‌رفه‌تــا منایشــكرنێ نه‌دایــێ‬ ‫ب بیانویــا هنــدێ نه‌كــو ئالیگرێــن وی كریارێــن مه‌ترســیدار پێكبینــن‪.‬‬ ‫‪ o‬پرانیــا وه‌التێــن روژهه‌التــا ناڤیــن ب پرســێن ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ ده‌ســتورێن خــوه‌‬ ‫نه‌خشــاندن‪ ،‬بێكــو د هیــچ ئه‌متوســفه‌ره‌كێ دا پێخنــه‌ وارێ جیبه‌جیكرنــێ‪ ،‬بــه‌رده‌وام‬ ‫زێده‌گاڤــی پێكئانینـه‌ د بیاڤێــن ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ ده‌‪ ،‬به‌شــێ هـه‌ر ‌ه زورێ زێده‌گاڤیــان‬ ‫یێــن گرێدایــی ره‌خنه‌كرنــا (ســه‌روك‪ ،‬رێبــه‌ر‪ ،‬ده‌زگه‌هێــن ده‌ســه‌التێ) لســه‌ر هه‌مــان‬ ‫ره‌خنــان ســزایێن زیندانــێ و ئه‌شــكه‌نجه‌دانێ ژێــرا هاتبونــه‌ ده‌ستنیشــانكرن‪ ،‬وه‌التێــن‬ ‫ه ـه‌ری بــاش د بیاڤــێ ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ دا ( كوێــت‪ ،‬لوبنــان) دهێن ـه‌ بژاره‌كــرن‪.‬‬ ‫باندورا ده‌وله‌تێن جیران‪:‬‬ ‫ژینگه‌هــا ده‌وروبــه‌ران یــان سیســته‌مێن ده‌وله‌تێــن داگیركه‌رێــن جیــران‪ ،‬ب هه‌مــو‬ ‫پره‌نســیبان كارێكته‌رێــن بالكێشــن د ســازدانا بویه‌رێــن دلئێــش‪ ،‬لهه‌مــان ده‌مــدا‬ ‫ژێده‌رێــن هــه‌ری بهێــزن یێــن ره‌وشــه‌نكرنێ لســه‌ر ئاســتێن ده‌ڤــه‌رێ‪ ،‬ره‌وشــه‌نكرن پــر‬ ‫ئــه‌و ره‌وشــه‌نكرنه‌ یــا ئالیێــن نیگه‌تیــف ده‌تــه‌ ئافرانــدن‪ ،‬چونكــه‌ گاڤێــن وان ب هه‌مــو‬ ‫واته‌یه‌كــێ یێــن گرێدایــی ده‌مارگیریــا چاوانیــا زێــده‌ بنه‌جهكرنــا رحــا داگیركه‌ریــێ یــه‌‪،‬‬ ‫ئ ـه‌ڤ ره‌وشــێن ن ـه‌ نورمــال یێــن ل ده‌ڤه‌رێــن م ـه‌ خــوه‌دی هه‌بــون‪ ،‬بــێ هه‌مــو دودلی ـه‌ك‬ ‫ڤه‌رێژێــن كاریگــه‌ری و باندوریــا سیاســه‌تا داگیرك ‌هرانــه‌‪.‬‬ ‫سیســته‌مێن ده‌وله‌تێــن داگیركــه‌ر د ناڤــه‌روكا خــوه‌دا سیســته‌مێن ئاسیمالســیون و‬ ‫ســه‌ركوتكرنێ نــه‌‪ ،‬وارگه‌هــێ عیراقــێ وه‌كــه‌ ئێــك ژوان وه‌التێــن داگیركــه‌ر هــه‌ر زوی‬ ‫كه‌رســتێن وێ یێــن ســه‌ركوتكرنێ ژهولــێ هاتنــه‌ راكــرن‪ ،‬هــه‌ر چه‌نــده‌ هێشــت ئــه‌و‬ ‫زهنیــه‌ت ب ته‌مامــی نه‌هاتیــه‌ بشــافنت‪ ،‬لــێ هــه‌ر چاوابیــت ئاراســته‌یێن پروسیســا‬ ‫دیموكراســیێ یــا بــكاره‌ و ڤه‌گــ ‌هرا وێ بــو پــاش كاره‌كــێ ئاســان نینــه‌‪.‬‬ ‫سیســته‌مێن ل هــه‌ر دو وه‌التێــن (ئیــران‪ ،‬ســوریا) دهێتــه‌ په‌یره‌وكــرن‪ ،‬ســه‌ره‌رای هنــدی‬ ‫كــو د هێــا هــزری ده‌ جودابونــه‌ك هه‌یــه‌‪ ،‬د كویراتیــا هــه‌ر هه‌لســه‌نگاندنه‌كێ ده‌‪،‬‬ ‫ممكــن نین ـه‌ دیموكراســیه‌ت بــكارێ دوســتایه‌تیێ لج ـه‌م وان رولــی خــوه‌ بگێریــت‪ ،‬به‌لكــو‬ ‫كه‌لهێــن سیســته‌مێن وان تنــێ ب ئاوایــێ شوره‌ش ـه‌كا رادیــكال یــا گــورز وه‌شــینه‌ر دهێن ـه‌‬ ‫روخانــدن‪ ،‬به‌یڤــا ئــازادی و ڕا ده‌ربرینــێ یــا مشـه‌خته‌ و بیاڤــێ ره‌خنــا ده‌سـه‌التێ یــا زیــزه‌‬ ‫ژ دانوســتاندنێ‪.‬‬ ‫وه‌التــێ توركیــا ئێــك ژوان وه‌التانــه‌ یێــن ب دژواری كوردســتان داگیركــری‪ ،‬د درێژاهیــا‬ ‫ته‌مه‌نــێ خــوه‌ د ‌ه هه‌بونــا كــوردان ن ـه‌ دای ـ ‌ه قه‌بولكــرن‪ ،‬ب ئاشــكرایی خــوه‌ مینــا دوژمنــێ‬ ‫سه‌رســه‌ختێ خه‌ونێــن كــوردان ده‌تــ ‌ه نیاســین‪ ،‬تشــتێ ئه‌ڤــی وه‌التــێ جــودا دكــه‌ت‬ ‫لگ ـه‌ل وه‌التێــن دن یێــن داگیرك ـه‌ر دیموكراســیه‌ته‌‪ ،‬ل توركیــا پروسیســا دیموكراســیه‌تێ ب‬ ‫ئاوایه‌كــێ نیمج ـه‌ نورمــال دهێت ـه‌ مه‌شــاندن‪ ،‬پرســا ده‌ســتا و ده‌ســتكرنا ده‌س ـه‌التێ ه ـه‌ر‬ ‫تــم بكاره‌كــێ نورمــال دهێتــ ‌ه جیبه‌جیكــرن‪.‬‬ ‫دڤــان چه‌نــد ســالێن داویــێ ده‌‪ ،‬بیــروكا ڤه‌گه‌راندنــا خه‌ونێــن ئیمرباتوریه‌تــا ئوســانی‬ ‫لجــه‌م ئه‌ردوغــان بویــه‌ پرســه‌كا جێگیــر‪ ،‬دڤــی واریــده‌ ئاماده‌كارێــن ئورگانیــك ژ ئالیــێ‬ ‫پارتیــا وی هاتینه‌كــرن‪ ،‬رێبــازا ئه‌ردوغــان دایــه‌ پێشــیا خــوه‌‪ ،‬رێبــازه‌ك پــر مه‌ترســیداره‌‪،‬‬ ‫چونكــه‌ هــه‌م خوه‌دیــێ ئایدیایــه‌كا كه‌ڤنه‌شــوپ و پاشــڤه‌رویه‌‪ . .‬هــه‌م ژی خوه‌دیــێ‬ ‫‪84‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬ ‫بیــره‌كا راسیســت و شوڤینســته‌‪.‬‬ ‫تاك ـ ‌ه پارتیــا خه‌ونێــن ئه‌ردوغــان هنگافتــی پارتیــا (‪ )HDP‬ی ـه‌‪ ،‬ئ ـه‌ڤ پارتی ـ ‌ه ب سیاس ـه‌ته‌ك‬ ‫بالكێــش پــان و خه‌ونێــن وی دابریــن‪ ،‬كوچــكا وی بــو پاشــاتیا خــوه‌ دایـه‌ نه‌خشــاندن‪ ،‬ئێــدی‬ ‫وه‌ســا دهێتـ ‌ه هیڤیكــرن ل ئاینــده‌دا ببیتـه‌ مه‌زنرتیــن موزه‌خانـه‌ ل وه‌التــێ توركیــا‪.‬‬ ‫هه‌لبژارتنێــن حه‌فتــی حوزه‌یرانــێ دروشــمێ ســه‌ره‌كی یــێ هه‌لبژارتنــان یــێ ئه‌ردوغــان‬ ‫(ئاشــتی‪ . .‬ئاشــتی‪ . .‬ئاشــتی) بویــه‌‪ ،‬پارتیــا ركه‌بــه‌ر (‪ )HDP‬ل هه‌مبــه‌ری درویشــمێ وی‬ ‫دگــوت (دره‌وه‌‪ . .‬دره‌وه‌‪ . .‬دره‌وه‌) ئ ـه‌ڤ هه‌لویســتێ پارتیــا ركه‌ب ـه‌ر پــر بوی ـه‌ جهــێ متامنــا‬ ‫ده‌نگــده‌ران‪ ،‬لــه‌وراژی ئه‌نجامێــن هه‌لبژارتنــا هه‌ســتێن ئه‌ردوغــان هه‌ژانــدن‪ ،‬ئێــدی‬ ‫ئه‌ردوغــان نه‌چارمــا ماســكێ خــوه‌ پاڤێژیــت و كــوكا هزرێــن خــوه‌ زه‌اللكــه‌ت‪ ،‬ب گــه‌ف‬ ‫و چاڤســوركرن ڤــه‌ بێژیــت ئه‌مــێ هه‌لبژراتنــان دوباره‌كه‌یــن و دروشــمێ خــو ‌ه ژی كــره‌‬ ‫(شــه‌ر‪ . .‬شــه‌ر‪ . .‬هه‌تــا داویــێ شــه‌ر)‪.‬‬ ‫ئـه‌و ره‌وشــا ســایكولوژیا ئه‌ردوغــان توشــبوی‪ ،‬ره‌فتارێــن زێــده‌ خـراب د وارێــن جــودا جــودا‬ ‫ده‌ ئه‌نجامــدان‪ ،‬د قــادا ناڤنه‌تــه‌وی ده‌ خواندنێــن جــدی هاتنه‌كــرن‪ ،‬ئــه‌و بنپێكرنێــن‬ ‫د وارێ ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ و بیاڤــێ مه‌دیایــێ ده‌‪ ،‬ب پراكتیــك هاتیــ ‌ه پێگه‌هانــدن‪،‬‬ ‫ئێكه‌تیــا ئه‌وروپــا وه‌كــه‌ كوده‌تــا لســه‌ر راگه‌هاندنــێ دایــه‌ قه‌له‌مــدان‪ ،‬كومــه‌ال پاراســتنا‬ ‫روژنامه‌ڤانــان یــا وه‌التێــن ئێكگرتــی یێــن ئه‌مریــكا‪ ،‬توركیــا دانــا رێزبه‌نــدا ده‌هه‌میــن‬ ‫وه‌التێــن هــه‌ری خــراب یێــن بنپێكرنــا ئازادیــا ڕا ده‌ربرینــێ و راگه‌هاندنــێ‪ ،‬روژنامــا‬ ‫نیویــورك تایمــز یــا ئه‌مریكــی وه‌ســا په‌س ـه‌ندكر‪ ،‬كــو ئه‌ردوغــان د ه ـه‌والن دای ـ ‌ه زالببیت ـه‌‬ ‫ســه‌ر هه‌مــو ده‌زگه‌هێــن راگه‌هاندنــێ‪ ،‬دگــوت ئه‌ردوغــان ئێــدی هــه‌دارا وی ره‌خنــا‬ ‫كاریكاتیره‌كــێ ژی ناحه‌بینیــت‪ ،‬ئــه‌و ره‌فتارێــن ده‌ســه‌التا توركیــا لهه‌مبــه‌ری ئیفلیجكرنــا‬ ‫(په‌یڤــا ئــازاد‪ ،‬ده‌زگه‌هێــن راگه‌هاندنــێ‪ ،‬روژنامه‌ڤانــان) وه‌زاره‌تــا ده‌رڤه‌یــا ئه‌مریــكا ب‬ ‫تونــدی شــه‌رمزاركرن‪.‬‬ ‫ده‌ســه‌التا هه‌رێــا كوردســتانێ دبــن كاریگــ ‌هرا سیاســه‌تا ده‌وله‌تێــن داگیركــه‌ر یێــن هاتیــه‌‬ ‫هنگاڤــن‪ ،‬د هنــد س ـه‌رده‌مان داژی هه‌ســت بهنــدێ دهێته‌كــرن‪ ،‬كــو جوره‌كــێ دابه‌شــبونێ‬ ‫هه‌یــه‌‪ ،‬لڤــی ملــی نێزیكبونــه‌ك هه‌یــه‌ دگــه‌ل توركیــا‪ ،‬ل ملــێ دن ژی نێزیكبونــه‌ك هه‌یــه‌‬ ‫دگ ـه‌ل ئیرانــێ‪ ،‬لس ـه‌ر سیاس ـه‌تێن ده‌وله‌تێــن هه‌رێمــی یێــن دابه‌شــبوی‪ ،‬رسوشــتێ هه‌مــان‬ ‫سیاســه‌تا ده‌وله‌تێــن داگیركــه‌ر ل هه‌رێمــێ ره‌نگڤه‌دانێــن خــوه‌ یێــن به‌رپاكــری‪.‬‬ ‫هه‌رێام باشور د راپورتێن مافێ مروڤان ده‌‪:‬‬ ‫راپورتــا ســاالنه‌ یــا مافــێ مروڤــان ئه‌ڤــا ل وه‌التێــن ئێكگرتــی یێــن ئه‌مریــكا بنگه‌هــا خــوه‌‬ ‫یــا س ـه‌ره‌كی دگریــت‪ ،‬گه‌ل ـه‌ك ب روهنــی ئیــاژێ بــوان س ـه‌رپێچیێن بێســنور یێــن مافــێ‬ ‫مروڤــان و ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ دایــه‌‪ ،‬راپورتــا ناڤــری ب به‌لگــه‌ و ناڤونیشــان به‌حســا‬ ‫(كوشــن‪ ،‬ئه‌شــكه‌نجه‌‪ ،‬گرتــن) لهه‌مبــه‌ر په‌یڤــا ئــازاد دكه‌تــن‪ ،‬لگــور راپورتــێ پارتێــن‬ ‫ده‌ســه‌التدار حكومه‌تــێ بــو به‌رژوه‌ندێــن به‌رته‌ســكێن حزبــی و مونوپوله‌كرنــا پلێــن بلنــد‬ ‫یێــن كارێــن حكومــی ژ ئه‌نــدام و كه‌ســێن حزبــی ره‌ بكارتینــه‌‪.‬‬ ‫بیاڤێــن رێكخراوێــن جڤاكــێ ســڤیل ژی‪ ،‬پرانــی ژ ده‌ســتكردێن هــه‌ر دو حزبێــن زلهێــزن و‬ ‫ژبــوی به‌رژوه‌ندێــن وان یێــن حزبــی حه‌ره‌كه‌تــێ دكــه‌ن‪ ،‬نــه‌ ئێكگرتنــا هێزێــن له‌شــكه‌ری‬ ‫و ئه‌ولكاریــێ ژ به‌گراونــدی یــا هزرێــن به‌رته‌ســكه‌‪ ،‬له‌ومــا هــه‌ر ئێــك ژوان له‌شــكه‌ر و‬ ‫ئه‌وله‌كاریــا خوه‌یــا تایبــه‌ت دپارێزیــت و چه‌كــێ گــران و جه‌بلخانێــن مــه‌زن ژی هه‌نــه‌‪.‬‬ ‫دیســان هه‌بونــا س ـه‌دان كه‌ســێن گرتــی بــێ ئاگه‌هیــا دادگ ـه‌ه و دادوه‌ران‪ ،‬كه‌یســێن گرتنــا‬ ‫وان ناهێنــه‌ ئاشــكراكرن و دویڤچــون لســه‌ر ناهێته‌كــرن‪ ،‬ئــه‌ڤ جــورێ سیاســه‌تێ پێلێــن‬

‫‪85‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫ترســێ لدویــف خــوه‌دا دئینیــت‪ ،‬د ئه‌نجامــدا ژی ده‌ربریــن و بیركرنــا ئــازاد د گه‌ڤالنــێ بــێ ئیـراده‌ و بــێ جســاره‌تیێ ده‌‪ ،‬بـه‌رڤ نه‌مانــێ كاروانــێ‬ ‫خــو ‌ه دمه‌شــینیت و لبه‌نــدا مرنــێ د ســه‌كنیت‪.‬‬ ‫حكومه‌تا باشور و ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ‪:‬‬ ‫ل هه‌رێــا كوردســتانێ (حكومــه‌ت‪ ،‬په‌رله‌مــان) ب ئاوایه‌كــێ فه‌رمــی و شــه‌رعی كارێــن خــوه‌ رادپه‌رینــن‪ ،‬پشــتی ته‌مه‌نــێ بیســت و چــوار‬ ‫ســالیێ هێشــت یــا دابــری و مه‌حروم ـه‌ ژ ده‌زگه‌هێــن خــو ‌ه یێــن تایبه‌تێــن راگه‌هاندنــێ‪ ،‬لهه‌مــان ده‌م داژی د كریــزه‌كا ئابــوری و سیاســی یــا‬ ‫ه ـه‌ری س ـه‌خت و دژواردا حوكمرانیــا خــوه‌ ده‌رباســدكه‌ت‪.‬‬ ‫لڤــێ هه‌رێمــێ حكومه‌تــه‌كا هــه‌ژار و بــێ پــاره‌ هه‌یــه‌‪ ،‬حزبێــن خــوه‌دی ده‌ســه‌الت و ده‌وله‌مه‌نــد و پــری پــاره‌ هه‌نــه‌‪ ،‬ســه‌دان ده‌زگه‌هێــن‬ ‫راگه‌هاندنــا حزبــی هه‌ن ـه‌‪ ،‬حكوم ـه‌ت یــا بــێ ده‌زگه‌ه ـه‌‪ ،‬دڤــێ قه‌یرانــا ئابــوری ده‌‪ ،‬ده‌نگویێــن هنــدێ هه‌ن ـ ‌ه كــو دڤــێ هه‌رێــا بــن كری ـزا بــێ‬ ‫موچه‌یــێ ده‌‪ ،‬تێچونــێ مه‌هانــه‌ یــێ تــه‌ك كه‌نــال ب ملیــون دوالر و بێهه‌لــر دهێتــه‌ ته‌خمینكــرن‪.‬‬ ‫ئــه‌ڤ چاپه‌مه‌نیــا حزبــی یــا كــو زهنیه‌تــه‌كا به‌رته‌ســك كریــه‌ به‌گراونــد ژ سیاســه‌تا خــوه‌ ره‌‪ ،‬دخوازیــت (ره‌وشــه‌نبیر‪ ،‬نڤیســه‌ر‪ ،‬روژنامه‌ڤــان)‬ ‫ئه‌ڤێــن لبــه‌ر ده‌ســتێن وێ دخه‌بــن مینــا كوێــان ژیانــێ بده‌نــ ‌ه په‌ژرانــدن‪ ،‬هزرێــن وان دورپێچكــه‌ن و ب مه‌به‌ســتێن پارســتنا به‌رژوه‌ندێــن‬ ‫حزبــی‪ ،‬ئه‌ڤ ـه‌ ژ ئالیه‌كــێ و ژ ئالیه‌كــێ دن ژی بكاربینــن دهــن كری ـزان ده‌ یــان په‌یداكرنــا كری ـزان‪ ،‬ئه‌ڤــێ ده‌رف ـه‌ت نه‌هێالی ـه‌ هه‌ســتێن ره‌خنــا‬ ‫زانســتیا ئاڤاك ـه‌ر س ـه‌رێ خــوه‌ هه‌لــده‌ن بــو مه‌به‌ســتێن ئاڤاكرنــا جڤاكه‌كــێ دامه‌زراوه‌یــی‪.‬‬ ‫كه‌ســێن بیرمه‌نــد یێــن هشــێن وان ب هنــد شــێوازان دلڤــن یــان دكه‌ڤن ـه‌ نیمج ـه‌ حه‌ره‌كه‌ته‌كــێ‪ ،‬دهێن ـه‌ راكێشــان كارێ به‌رپرســایه‌تیێ بگێــرن‬ ‫ل وان ده‌زگه‌هێــن به‌روڤــاژی ئایدیــا وان یــا هــزری‪ ،‬د ب ‌هرامب ـه‌ر ده‌ ژێــده‌رێ ژیانــا وان بهێت ـه‌ گره‌نتیكــرن‪ ،‬ه ـه‌ر بــو ڤــان مه‌به‌ســتان هه‌مــو‬ ‫ژێده‌رێــن ژیــارێ و ده‌رفه‌تێــن كاری یێــن هاتی ـ ‌ه مونوپوله‌كــرن‪ ،‬هه‌تــا ده‌رفه‌ت ـه‌كا كاری دهێت ـ ‌ه ڤاالكــرن ده‌هــان مه‌رجێــن حزبیكرنــێ دهێن ـه‌‬ ‫پێــش‪ ،‬فشــارا جڤاكــێ و خێزانــێ تاكــێ بیرمه‌نــد نه‌جــار دك ـه‌ت خــوه‌ وه‌ك ـه‌ دیــل لهه‌مب ـه‌ری وان مه‌رجــان بده‌ت ـه‌ نیشــاندان‪.‬‬ ‫ب شــێوازه‌كێ سیســته‌ماتیك كار دهێته‌كــرن‪ ،‬تاكه‌كــێ الواز و په‌ریشــان دناڤــا كومه‌لگه‌هــێ د ‌ه په‌یداببیــت‪ ،‬داكــو ل ب ‌هرامبــه‌ری ئــه‌ڤ‬ ‫هه‌مــو (نـ ‌ه یه‌كســانی‪ ،‬بــێ دادی‪ ،‬كورێبشــنا) هـه‌ی متامیــی مبینیــت و چ هه‌لویســتێن وه‌التپارێزیــێ نـه‌ ده‌تـ ‌ه ڤه‌هانــدن‪ ،‬جــار جــاران پروسیســا‬ ‫كریــن و فروتنــا (ره‌وشــه‌نبیر‪ ،‬نڤیســه‌ر‪ ،‬روژنامه‌ڤانــان) بكه‌تــه‌ دیــارده‌كا نورمــال‪.‬‬ ‫ئــه‌ڤ سیاســه‌ت ‌ه جیهانــه‌كا تایبــه‌ت په‌یدادكــه‌ت‪ ،‬دناڤــا وێ جیهانــێ دا ( نــه‌ وێره‌كــی‪ . .‬نــه‌ راســتگویی‪ . .‬كوێالیه‌تــی‪ . .‬بــێ ئیراده‌یــی‪ . .‬نــه‌‬ ‫وه‌التپارێــزی‪ . .‬ن ـه‌ مه‌بده‌ئی ـه‌ت‪ . .‬ن ـه‌ بــاوه‌ری‪ . .‬بــێ ئومێــدی‪ . .‬بــێ متامنه‌یــی‪ .. .. .‬هتــد) په‌یدادبــن ئێــدی ئــازادی یــا هــزرێ و ڕا ده‌ربرینــێ‬ ‫چ نــرخ و قیم ـه‌ت نامینیــت و ه ـه‌ر تشــت ب به‌رژوه‌ندێــن كه‌ســوكیڤ ‌ه دهێت ـه‌ گرێــدان‪.‬‬ ‫گرنكیا ئازادی یا ڕا ده‌ربرینێ‪:‬‬ ‫ده‌مــا به‌حســێ ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ دهێته‌كــرن‪ ،‬مه‌به‌ســت تنــێ پــێ گرنگیــا مافــێ تاكــی نینـه‌‪ ،‬به‌لكــو د رێیــا ئـه‌وێ ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ‬ ‫ده‌ مافێــن كه‌ســێن دن ژی دهێتــه‌ پاراســن‪ ،‬ب هه‌مــو واته‌یه‌كــێ ئــازادی یــا ڕا ده‌برینــێ ك ‌هرامه‌تــا مروڤــی یــه‌‪ ،‬لهه‌مــان ده‌م دا ژی تاكــه‌‬ ‫ژێــده‌رێ پێشــڤه‌چون و پێشــدابرنا تاكــێ جڤاكــێ یـه‌‪ ،‬هه‌لبـه‌ت د چارچوڤــێ لێكگوهرینــا ئایدیــا و پێزانینــان دگـه‌ل كه‌ســێن دن یێــن ب ‌هرامبـه‌ر‪،‬‬ ‫به‌رده‌وامیــا ئ ـه‌وی سیســته‌مێ بیرێــن نــوێ د ئافرینیــت و هیڤیــا به‌رپابونــا گوهرینــان د كومه‌لگه‌هــێ ده‌ دكه‌ت ـ ‌ه دیفاكتــو‪.‬‬ ‫ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ گوره‌پان ـه‌كا گه‌ل ـه‌كا گرنگ ـه‌ بــو مه‌به‌ســتێن پێشــدابرنا تاكــی د هه‌مــو وارێ هوشــیاركرنێ ده‌‪ ،‬ه ـه‌ر جڤات ـه‌ك یــان ه ـه‌ر‬ ‫كومه‌لگایـه‌ك گه‌ره‌كـه‌ نــرخ و بهایێــن هـه‌ری گ ـران یێــن ئه‌ڤــێ ئازادیــێ ب ئاوایه‌كــێ زانســتی بــاش بزانیــت‪ ،‬دابینكرنــا ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ‬ ‫ناڤـه‌روكا هــن مافــان ژ تاكێــن جڤاكــێ ره‌ دگه‌هینیــت‪:‬‬ ‫مافێــن گوتــن و په‌یڤینــێ‪ :‬واتــ ‌ه هه‌بونــا مافــی د وارێــن ده‌ربرینــا نێرینێــن (سیاســی‪ ،‬ره‌وشــه‌نبیری‪ ،‬جڤاكــی‪ ،‬ئابــوری) چ ب شــێوازه‌كێ‬ ‫(ده‌ڤوكــی‪ ،‬نڤیســكی‪ ،‬هون ـه‌ری) یــان به ـه‌ر رێی ـه‌كا دن‪ ،‬مــرۆڤ وه‌ك ـه‌ تــاك مــاف یــێ ه ـه‌ی كه‌س ـه‌كێ ئه‌كتیــڤ بیــت د ب ـه‌رێ ئوپوزســیونێ‬ ‫ده‌‪ ،‬دیموكراســیه‌تا هه‌لبژارتنــان یــا واته‌داربیــت و ببیتــه‌ پــره‌ك راســته‌قینه‌ بــو ئاڤاكرنــا متامنــا گــه‌ل ب رێڤه‌بــه‌ری و دامه‌زراوێــن ده‌وله‌تــێ‪.‬‬ ‫مافێــن وه‌رگرتنــا ئاگه‌هــی و پێزانینــان‪ :‬ئ ـه‌و پێزانیــن و ئاگه‌هیێــن ژ ئالیــێ ده‌وله‌تــێ ڤ ـ ‌ه هاتی ـه‌ پاراســن‪ ،‬مافــێ تاكــی ی ـه‌ ب ئاســانی ئ ـه‌و ی ـه‌ك‬ ‫ببیتــه‌ ده‌ســتكه‌فت‪ ،‬دكاریــت داخــوازا هه‌مــو مافێــن (ســاخله‌میێ‪ ،‬پاقژیــا ژینگه‌هــێ‪ ،‬یه‌كســانیێ‪ ،‬دادپه‌روه‌ریــێ) ب ره‌نگه‌كــێ رسوشــتی‬ ‫بكــه‌ت‪ ،‬ئــه‌و ســوز و پێگیــری و ره‌فتارێــن حكومه‌تــێ دایــه‌ ده‌ســت نیشــانكرن بــو كومه‌لگه‌هــێ‪ ،‬مافه‌كــێ نورمالــه‌ به‌حســا شــه‌فافیه‌تێ‬ ‫بهێته‌كــرن بــو ئاســانكرنا پروسیســا لێپرســینێ و نه‌هێالنــا گه‌نده‌لیــێ دبــن په‌ردێــن هه‌بونــا ژینگه‌هێــن نهینــی ده‌‪.‬‬ ‫ئازادیــا راگه‌هاندنــێ ژوانــه‌ ژی راگه‌هاندنــا ئه‌لكرتونــی‪ :‬راگه‌هاندنــا ئــازاد و ســه‌ربه‌خوه‌ مــاف یــێ هــه‌ی (بــێ تــرس‪ ،‬بــێ ده‌ســتێوه‌ردان‪،‬‬ ‫‪86‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪3‬‬ ‫ئاياری ‪2016‬‬

‫بــێ جوداهــی‪ ،‬بــێ چه‌وســاندن) داخــوازا وه‌رگرتنــا پێزانیــن و وان ئاگه‌هــان بكــه‌ت ئه‌ڤێــن ده‌ولــه‌ت لژێــر پــه‌ردا نهینیــان په‌رده‌پوشــدكه‌ت‪،‬‬ ‫ئــه‌و ده‌نگێــن هاتیــه‌ پشــتگوه ئێخســن ده‌نگــێ وان بده‌تــه‌ گوهداریكــرن‪ ،‬گه‌نده‌لیــا حكومه‌تــێ روناهیــێ بده‌تــه‌ ســه‌ر و هه‌مــو پێزانینــان‬ ‫پێشــچاڤكه‌ت یێــن چاوانیــا لێپرســینا به‌رپرســێن هــه‌ری بلنــد یێــن گه‌نده‌لچــی‪.‬‬ ‫ئازادیێــن بنگه‌هیــن‪ :‬ئازادیێــن بنگه‌هیــن یێــن هــه‌ر تاكه‌كــێ كومه‌لگه‌هــێ‪ ،‬مــروڤ دكاریــت دكه‌ڤاله‌كــێ كورتكــری و روشــه‌ن ده‌‪ ،‬ب ره‌نــگ‬ ‫و شــێوازێ ئه‌ڤــی دیمه‌نــێ خــوارێ بده‌تــه‌ خوه‌یاكــرن‪ ،‬هه‌مــو ئازادیێــن بنگه‌هیــن بڤــی ئــاوای رێزكه‌تــن‪ :‬خرڤه‌بــون‪ ،‬ئورگانیــزه‌‪ ،‬ته‌ڤگــه‌ر‪،‬‬ ‫چاپه‌مه‌نــی‪ ،‬باوه‌رمه‌نــد‪ ،‬ده‌ربریــن‪ ،‬پێزانیــن‪ ،‬هــزر‪ ،‬ناســنامه‌ ب هه‌مــو رامانــان‪.‬‬ ‫گرنگیا ئاڤاكرنا ده‌وله‌تێ‪:‬‬ ‫ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ گه‌ل ـه‌ك یــا گرنــگ و پێتڤــی ی ـه‌ بــۆ (الحكــم الرشــید) و پێشــدابرنا ئابــوری و كومه‌الیه‌تــی‪ ،‬س ـه‌رپێیا روهنكرنــا (‪Good‬‬ ‫‪ )governance‬دڤــێ نڤیســارێ د ‌ه ژبــوی خوینده‌ڤانــی كاره‌كــێ ب مفایــه‌‪ ،‬لشــیان دایــه‌ بێژیــن (الحكــم الرشــید) واتــ ‌ه (ڤه‌ژینــه‌كا بــه‌رده‌وام‪،‬‬ ‫س ـه‌روه‌ریا یاســایێ‪ ،‬كارگێریــا بهێــز‪ ،‬چاالكیێــن جیبه‌جیكرنــا یاســایێ‪ ،‬جڤــاك لهه‌مب ـه‌ر گوهریــن و پێشــڤه‌چونان‪ ،‬به‌شــداریا ئه‌كتیــف)‪ ،‬گرنگرتیــن‬ ‫ئــه‌رك و كارێــن ئاڤاكرنــا ده‌وله‌تــا یاســا و دامــه‌زراوان‪ ،‬بناغه‌یــا ده‌ســه‌الته‌كا دروســت و ده‌ســه‌الته‌كا هــه‌ری باشــه‌‪.‬‬ ‫پێشــدابرنا بیاڤــێ ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ ژ ده‌ول ـه‌ت ره‌‪ ،‬هون ـه‌رێ جــوان نیشــادانا دیمه‌نــێ راســته‌قینه‌یێ ده‌س ـه‌التێ ی ـه‌‪ ،‬ده‌مــا ئ ـه‌ڤ بیاڤ ـه‌ ب‬ ‫هه‌مــو ســتانداردێن زانســتی یێــن جیهانــی جێگیردبــن‪ ،‬گه‌شــبینی و متامن ـه‌ دنیڤب ـه‌را گ ـه‌ل و ده‌س ـه‌التێ ده‌‪ ،‬چ جوره‌كــێ بوشــایێ ناهێت ـه‌ دیــن‪،‬‬ ‫كارو كوكیــا ده‌وله‌تــێ ب ـه‌رف ته‌مامبونــێ گاڤــان دهاڤێژیــت‪ ،‬ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ دڤــان بیاڤــان ده‌ دبیت ـ ‌ه فاكت ـه‌رێ هاریــكار و پێگه‌هشــتی‬ ‫یێــن كارێــن ده‌وله‌تــێ‪:‬‬ ‫• په‌یداكرنــا ژینگه‌هــه‌كا ســاخله‌م یــا پــری گه‌نگه‌شــه‌ د نیڤبــ ‌هرا هێــزو ئالیێــن سیاســی ده‌‪ ،‬ب رێــك و رێبوارێــن به‌رچاڤكرنــا خالێــن الواز یێــن‬ ‫(پوزه‌تیــف‪ ،‬نیگه‌تیــف) دناڤبــه‌را وان ده‌‪ ،‬ئــه‌و گه‌نگه‌شــا ئــازاد جوره‌كــێ هوشــیاریێ لجــه‌م ده‌نگــده‌ری په‌یدادكــه‌ت بــو وه‌رگرتنــا بریارێــن‬ ‫دروســت یێــن هه‌لبژارتنــا كه‌ســێن هــه‌ژی بــو پوســتێن هــه‌ژی د رێڤه‌برنــا كارێــن وه‌التــی ده‌‪.‬‬ ‫• هانــدان بــو جیبه‌جیكرنــا مافێــن مروڤــان‪ ،‬هاریكاریكرنــا پێشــدابرنا شــێوازێ ســیایه‌تا ده‌وله‌تــێ د هه‌مــو بیاڤــان ده‌‪ ،‬ئه‌ڤ ـه‌ژی دبیت ـه‌ هــوكاره‌ك‬ ‫بــو هاندانــا روژنامه‌ڤانــان پــر كارو چاالكیــان پێكبینــن‪ ،‬لس ـه‌ر به‌رچاڤكرنــا زێده‌گاڤیــان و رازیكرنــا ده‌وله‌تــێ د وه‌رگرتنــا هه‌مــو پێرابونه‌كــێ ده‌‪.‬‬ ‫• ده‌مــا گه‌نگه‌شــا زێــده‌ ئــازاد لسـه‌ر ده‌ركرنــا یاســایا دهێته‌كــرن‪ ،‬ئانكــو ده‌ركرنــا یاســایێن ب دلــێ گـه‌ل پێنــگاڤ دهێنـ ‌ه هاڤێــن‪ ،‬گـه‌ل ژی ئـه‌وان‬ ‫یاســایان ب رێــزو ته‌قدیرڤ ـه‌ د پارێزیــت‪.‬‬ ‫• ئــازادی یــا ڕا ده‌برینــی ده‌ســته‌كێ د ده‌ت ـه‌ (الحكــم الرشــید) ب رێیــا بلندیــا شــیانێن هه‌ڤوه‌التــی د پێشــنیاركرنا مه‌ترســی یێــن خــو ‌ه لهه‌مب ـه‌ری‬ ‫ده‌سـه‌التێ‪ ،‬بیــرو هزرێــن خــوه‌ بــێ تــرس بینیتـه‌ زمــان‪.‬‬ ‫• بــاش پێشكێشــكرنا نێریــن و ئایدیایێــن بالكێــش بــو ده‌وله‌تــێ‪ ،‬ده‌وله‌تــێ ژی هانــدده‌ت گرنگیــێ بده‌ت ـه‌ وان نێرینێــن دناڤــا ش ـه‌قامی ده‌ دهێــن‬ ‫جڤاندن‪.‬‬ ‫ئ ـه‌ڤ هه‌مــی هوكاره‌ن ـ ‌ه جڤــاكا نیــڤ ده‌وله‌تــی پالــدای دانپێدانــێ بك ـه‌ن ب ئــازادی یــا ڕا ده‌ربرینــێ و ئــازادی یــا وه‌رگرتنــا پێزانیــن و ئاگه‌هیــان‪،‬‬ ‫ژب ـه‌ر هنــدێ هه‌تــا نهــا دهێت ـه‌ هه‌ژمارتــن وه‌ك ـه‌ ئێــك ژ هێژاتریــن پره‌نســیب و بنه‌مایێــن مافــێ مروڤــان‪.‬‬

‫‪87‬‬

3

MAY

Published By DABRAN

DABRAN Seaosonal Journal

www.dwryan