گۆڤاری دابڕان

‫دابڕان‬

‫دومانگ جارێک پالتفۆرمی دابڕاندەریدەکات‬

‫گۆڤاری‬

‫ ••سئیۆفيگەسرىالمهەبوويکێەىكشوونەیە نەک‬ ‫چارەسەر‬ ‫بوو لە زەمەىن بەسياس‬ ‫يكردىن ئاييندا‬

‫ •ب‬ ‫ەشێك لەملمالنێ سیاسیەكانی ناو كۆمەڵی ئەسحابە‬ ‫ •پرۆ‬ ‫ژەی‬

‫ەک‬ ‫بۆ گۆڕین و چاكسازی لەوانەی ئاین و ئاینناسییدا‬

‫ •لە پاریسەوە‪ ،‬مێزگردی‬

‫مەال بەختیار‪ ،‬ئاالن تۆرێن‪ ،‬ئەدۆنیس‪ .‬میشێل ڤیڤۆرگا‬

‫‪2‬‬

‫ژمارە‬ ‫دیسەمبەری ‪2015‬‬

‫د‪ .‬ئەمین عوسامن‬ ‫د‪ .‬حەیدەر لەشکری‬ ‫سەربەست سەلیم‬ ‫بەهمەن تاهیر و عەلی مستەفا‬ ‫د‪.‬عادل باخەوان و د‪ .‬لوئەی جاف‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫‪www.dwryan.net‬‬

‫‪2‬‬

‫ناوەندیرۆشنگەرییچاودێر‬ ‫شارێی سامل‪ ،‬پشت باڵەخانەی شارەوانی‪،‬‬ ‫نزیک پردی خەرسەوخاڵ‬ ‫‪Tel:0533212525‬‬ ‫‪E.mail: dabranjournal@dwryan.net‬‬ ‫‪www.dwryan.net‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪ ٢‬دیسەمبەری ‪2015‬‬

‫دومانگ جارێک پالتفۆرمی دابران دەریدەکات‬

‫سەرنوسەر‪:‬‬ ‫د‪ .‬ئەمین عوسامن‬ ‫دەستەی نوسین‪:‬‬ ‫د‪ .‬حەیدەر لەشکری‬ ‫ئەڤینعەزیز‬ ‫ساالر تاوەگۆزی‬ ‫راوێژکاران‪:‬‬ ‫د‪ .‬هێرش رەسوڵ‬ ‫د‪ .‬زرار صدیق‬ ‫د‪ .‬کاوە دەستورە‬ ‫د‪ .‬جوان ئیحسان‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ •سەروتار‬ ‫ •ئیسالم کێشەیە نەک چارەسەر‪ ..............................................................‬د‪ .‬ئەمین عوسامن‬ ‫ •سۆفيگەرى – هەبوويەىك وونبوو لە زەمەىن بە سياسيكردىن ئاييندا‪ ..........‬د‪ .‬حەیدەر لەشکری‬ ‫ •دامەزرێنەری هەرە گەورەی سەلەفیزم ئەحمەدى کوڕی حەنبەل‪................‬محەمەد هەریری‬ ‫ •فێمێنیزم‌و تیۆلۆگی (خواناسی ‪.....................................................)Theology‬ئەڤین عەزیز‬ ‫ •ئاین وەک ئایدیۆلۆژیا‪.....................................................................‬حەمە سەعید حەسەن‬

‫ •بەشێك لەملمالنێ سیاسیەكانی ناو كۆمەڵی ئەسحابە‬

‫بەرەی (سوننەو شیعە) وەك منونە‪..........................................................‬سەربەست سەلیم‬

‫ •پانۆڕامای ئه‌شكه‌نجه‌دان ل ‌ه مێژووی ئیسالمدا‪..............................................‬زریان ئەحمەد‬ ‫ •پرۆژەیەک بۆ گۆڕین و چاكسازی لە وانەی ئاین و ئاینناسییدا‪..‬بەهمەن تاهیر و عەلی مستەفا‬ ‫ •لە پاریسەوە‪ ،‬مێزگردی مەال بەختیار‪ ،‬ئاالن تۆرێن‪ ،‬ئەدۆنیس‪ .‬میشێل ڤیڤۆرگا‪ ...............‬دابڕان‬ ‫ •دیاردەی بانگدان لە کوردستاندا‪.................................................................‬ئەحمەد یوسف‬ ‫ •ناكوكیێن ناڤخۆ و هۆكارێن په‌یدابوونا تۆندڕە‌ویێ‪..................................‬محسن عبد الرحامن‬ ‫‪4‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫سەروتار‬

‫دابـڕان لــە ژمــارەى يەكەميــەوە‪ ،‬ئامــاژەى ئــەوەى بــۆ خوێنــەراىن نــارد‪ ،‬كــە‬ ‫دەيــەوێ بــرى رەخنەيــى لە بوارى ئاييناســيدا بــرەو پێبــدات و خوێندنەوەى‬ ‫زانســتييانەى ديــاردەى ئايينــى بەگشــتى بكاتــە بەشــێىك كولتــورى نوســن لــە‬ ‫زەمينــەى رۆشــنبرييى كورديــدا‪ .‬بێگومــان بەرپرســيارێتييەىك ئــاوا گــەورە‪ ،‬لــە‬ ‫نێــو رۆشــنبريييەىك تاڕادەيــەك هــەژار لــەم بــوارە‪ ،‬بــە ژمارەيــەك‪ ،‬يــان چەنــد‬ ‫ژمارەيــەىك گۆڤارێــك‪ ،‬بــەدى نايــەت‪ .‬لەگــەڵ ئەوەشــدا‪ ،‬هەوڵێــى ئــاوا دەرگا‬ ‫بەســەر كۆمەڵێــك پــرىس هەســتياردا دەكاتــەوە‪ ،‬كــە تــا ئێســتا قســەكردن‬ ‫لەســەريان لەاليــەن ئەوانــەى خۆيــان بــە بەرپــرىس كايــەى ئايني لــە زەمينەى‬ ‫كــوردى دادەنــا‪ ،‬قۆرخكرابــوو‪ .‬تــا ئێســتاىش لەگەڵــدا بــێ چەمــك و بنەمــاكاىن‬ ‫«پريۆزيــى» تەنيــا لەاليــەن ئــەو بازنەيــەى «كەســاىن ئايينــي» تێدايــە‪،‬‬ ‫گوزارشــتى لێك ـراوە و ئاســان نەبــووە و نيــە‪ ،‬توێــژەراىن دەرەوەى بازنەكــە‬ ‫تاوتوێــى بكــەن و بــە پشــت بەســن بــە ميتــۆدە زانســتييە مۆدێرنــەكان‬ ‫رشۆڤــەى بكــەن‪ .‬دابــڕان دەخــوازێ‪ ،‬ئــەم ئەركــە بخاتــە سەرشــاىن خــۆى؛‬ ‫ئايينــاىس بكاتــە بابەتێــى زانســتى و بــە باڵوكردنــەوەى توێژينــەوە و وتــارى‬ ‫كەســاىن پســپۆڕەوە‪ ،‬لــە دەركەوتــە هەمەچەشــنەكاىن ئايــن‪ ،‬چ لــە ئاســتى‬ ‫گشــتى و چ لــە ئاســتى كوردييــەوە‪ ،‬بكۆڵێتــەوە و روانگەيــەىك جيــاواز لــە‬ ‫روانگــە بــاوە دۆگاميەكــە بــۆ خوێنــەرى كــورد فەراهــەم بــكات‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لــەم ژمارەيــدا‪ ،‬دابـڕان‪ ،‬لــە دووتوێــى چەنديــن توێژينــەوە و وتــاردا‪ ،‬چەنــد‬ ‫ ‬ ‫اليەنێــى ئامادەيــى ئايينــى لــە جيهــاىن ئێمــەدا‪ ،‬لــە ديدگايــەىك رەخنەييــەوە‪ ،‬خســتۆتە‬ ‫بەربــاس‪ .‬بابەتــەكان كۆمەڵێــك پرســيار دەوروژێنــن و نوســەرەكان ويســتويانە‬ ‫وەآلميــان بدەنــەوە‪:‬‬ ‫د‪.‬ئەمــن عوســان دەيــەوێ لــەوە وورد ببێتــەوە‪ ،‬كــە چەندە بنەمــا مۆدێرنــەكاىن وەك‬ ‫دیموکراســی و مافــی مــرۆڤ لــە نێــو جيهانبينــى ئيســامييە ميانڕەوەكانــدا جێگەيــان‬ ‫دەبێتــەوە‪ .‬لــەم رووەوە ئيــى لەســەر هەڵوەشــاندنەوەى ئــەو دروشــمە كــردوە‪ ،‬كــە‬ ‫پێــى وايــە ئايــن‪ ،‬دروســترت بڵێــن‪ ،‬ئيســام دەشــێ چارەســەرى تــەواوی ئــەو گرفــت و‬ ‫قەيرانانــە بــێ‪ ،‬كــە مــرۆڤ‪ ،‬لــە جيهــاىن ئێســتاماندا رووبــەڕووى بۆتــەوە‪.‬‬ ‫د‪.‬حەيــدەر لەشــكرى‪ ،‬ويســتويەىت بــەدواى پێگەى ســۆفيگەرى لە ســەردەمى‬ ‫ ‬ ‫بــە سياســيكردىن كايــەى ئايينيــدا بگــەڕێ‪ ،‬بۆچــى لــە ئيســامى بەسياســيكراودا‪،‬‬ ‫ســۆفيگەرى قەبــوڵ نەكـراوە يــان ناكرێــت؟ بــەچ پێوەرێــك‪ ،‬هەريــەك لــە دەســەآلىت‬ ‫نێوخۆيــى جڤاكــە ئيســامييەكان و جيهــاىن رۆژئــاوا گەڕانەوەيــان بــۆ ســۆفيگەرى بــە‬ ‫ڕەوا بينيــوە؟ ســۆفيگەرى خۆيــى چــى پێيــە بــە مرۆڤــى ســەردەمى ببەخشــێ؟‬ ‫محەمــەد هەريــرى ويســتويەىت بــە ســەرچاوە مێژووييــەكاىن توندوتيژيــى‬ ‫ ‬ ‫ســەلەىف جيهادميــان ئاشــنا بــكات‪ .‬ئەمــەش بــە گەڕانــەوە بــۆ ســەربوردە و گوتــارى‬ ‫فيقهيــى ئەحمــەدى كــوڕى حەنبــەىل دامەزرێنــەرى مەزهــەىب حەنبــەىل‪ ،‬تــا بزانــێ‬ ‫لەوێــدا چــۆن چــۆىن توندوتيژيــى رەوايــەىت شــەرعييانەى وەرگرتــوە و لــە ئێســتادا‪ ،‬بــە‬ ‫گەڕانــەوە بــۆ ئــەو كولتــورە‪ ،‬بەرهەمدەهێرنێتــەوە‪.‬‬ ‫ئەڤــن عەزيــز لــە بابەتێــى تايبــەت بــە تيۆلۆگيــا و فێمينيزمــدا‪ ،‬كۆمەڵێــك‬ ‫ ‬ ‫پرســيار دەوروژێنــێ لەبــارەى پەيوەنــدى نێــوان رەگــەز و گوتــارى خودانــايس‪ ،‬ئــەو‬ ‫هەوڵيــداوە تيۆلۆگــى فێمينيســتيامن پــێ بناســێنێ و ئــەوە رونبكاتــەوە‪ ،‬كــە چەنــدە‬ ‫مــرۆڤ لــە نێــو دەقــى ئايينيــدا ناســنامەى رەگەزييانــەى خــۆى ســەپاندوە و جيــاوازى‬ ‫رەگــەزى تێــدا بەرجەســتە كــردوە‪.‬‬ ‫حەمەســەعيد حەســەن‪ ،‬لــەم ژمارەيــەدا وتارێــى بەنــاوى (ئاییــن وەک‬ ‫ ‬ ‫ئایدۆلۆجیــا) نوســيوە‪ ،‬تيايــدا ويســتويەىت لــە چەقبەســتنەمان ئــاگادار بكاتــەوە‪،‬‬ ‫كــە لــە نێــو ئايينــدا هەيــە‪ .‬هەروەهــا لــەو مەترســييەمان ئــاگادار بكاتــەوە‪ ،‬كــە‬ ‫لەبەكارهێنــاىن ئايــن بــۆ بەرژەوەنــدى تايبــەدا هەيــە و وادەكات‪ ،‬وەك لــە چەنديــن‬ ‫منونــەى مێژوويــدا ديــارە كــە نوســەر هێناويەتيــەوە‪ ،‬بــاوەڕ وەك بەهانــە بــۆ چەپاندن‬ ‫و ســنورداركردىن بەهــا گەردوونييــەكان بەكاربهێــرێ‪.‬‬ ‫هــەر لــەم ژمارەيــەدا‪ ،‬بــەىش دووەمــى بابەتەكــەى سەربەســت ســەليم‬ ‫ ‬ ‫دەخوێنيــەوە‪ ،‬لەبــارەى چۆنييــەىت گەاڵڵەبــووىن مێژووييانــەى هەريــەك لــە رێبــازى‬ ‫(ســوننەو شــیعە) وەك بەشــێك لەملمالنــێ سیاســیەكانی نــاو كۆمەڵــى ئەســحابەكان‪.‬‬ ‫نوســەر بەگەڕانــەوە بــۆ ســەرچاوە مێژووييــەكان‪ ،‬بــەدواى ئــەوەدا گــەڕاوە‪ ،‬كــە چــۆن‬ ‫ئــەو ملمالنێيانــەى ئــەو كات مێــژووى بــاوەڕە ئايينيەكــەى رەنگڕێــژ كــردوە و بۆتــە‬ ‫بەشــێك لــە بنەمــا نەگــۆڕەكاىن‪.‬‬ ‫زريــان ئەحمــەد پانۆرامايــەىك كــورىت مێــژووى ئەشــكەنجەداىن لــە‬ ‫ ‬ ‫مێــژووى ئيســاميدا خســتۆتەڕوو‪ .‬دەبــێ چەنــدە ئــەو كوشــن و ئەشــكەنجەدان و‬ ‫توندوتيــژەى لــە ئێســتادا دەيبينــن پێشــينەى مێژوويــى هەبــێ؟ ئاخــۆ ئــەوەى ئێســتا‬ ‫دووبارەكردنــەوە هەمــان كــردارە مێژووييــەكان نييــە؟ نوســەر بــە گێڕانــەوەى دەقــە‬ ‫مێژووييــەكان منوونــە كۆنەكامنــان وەبــر دەهێنێتــەوە‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫هــەر لــەم ژمــارەى گۆڤارەكەمانــدا‪ ،‬كورتــە پرۆژەيــەك‪،‬‬ ‫ ‬ ‫لەاليــەن بەهمــەن تاهیــرو و عەلــی مەســتەفا‪ ،‬ئامادەكــراوە‪،‬‬ ‫ســەبارەت بــە پــەروەردەى ئايينــى لــە كوردســتان‪ .‬ئــەوان قەيرانــەكاىن‬ ‫نێــو ئــەم چەشــنە خوێندنەيــان رشۆڤــە كــردوە و چەنديــن پێشــنياريان‬ ‫گەاڵڵــە كــردوە‪ ،‬كــە دەشــێ لــە نێــو سيســتەمى پەروەردەيــى ئێمــەدا‪،‬‬ ‫بــە رەچاوكــردىن چۆنييــەىت داڕشــتنى كەســێتى تەندروســتى تاكــەكان‪،‬‬ ‫جێگايــان بكرێتــەوە‪ .‬ئــەم کارەش بەشــێکە لەپــرۆژەى گــەورەى‬ ‫دابــڕان‪ ،‬کــە بــەدوای گۆڕانــکاری ڕيشــەییە لــە بــوارى ئايينيــدا‪.‬‬ ‫بابەتێكــی تــری ئەمجــارەی داب ـڕان دیبەیتێكــی ك ـراوەی فرەتــەوەرە‪،‬‬ ‫كــە لەنێــوان مــەال بەختیــار‪ -‬سیاســەمتەدارو رۆشــنگەر‪ ،‬ئــاالن‬ ‫تۆرێــن‪ -‬بیرمەنــدی فەرەنســاو جیهــان‪ ،‬ئەدۆنیــس بیرمەنــدو شــاعیر‪،‬‬ ‫میشــێل ڤیڤــۆركا ‪-‬پرۆفیســۆری سیۆســیۆلۆگ ســاز دراوە‪ .‬تیایــدا‬ ‫باســی فێندەمێنتالیــزم‪ ،‬ئیســام‌و جیهادیــزم‌و جەنگــی دژی داعــش‪،‬‬ ‫ســیكوالریزم‌و دیموكراســی‌و ئایینــدەی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت‪،‬‬ ‫كۆنفرانســی دابــڕان‌و پرۆژەكانــی داهاتــووی‪ ،‬شارســتانییەت‬ ‫لەرۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت و دامەزراندنــی دەوڵەتــی ناسیونالیســتی‬ ‫لەڕۆژهــەاڵت ‌و كوردســتاندا كــراوە‪.‬‬ ‫ئەحمــەد یوســف‪ ،‬لــە وتارێکــدا‪ ،‬رووە مێــژووی و‬ ‫ ‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکانــی دیــاردەی بانگــدان دەخاتــەروو‪ .‬ئامــاژە بــە نەبوونی‬ ‫یاســاو رێســایەک دەکات لەهەرێمــدا ســەبارەت بــە ڕێکختســنی‬ ‫بــەرزی و نزمــی دەنگــی بڵندگــۆکان‪ .‬پرســیاریش دەکات ئایــا دەکــڕی‬ ‫موســوڵامنان‪ ،‬ســوود لــە تەکنەلۆژیــای تــازە وەرگــرن بــۆ زانینــی کاتــی‬ ‫بانــگ؟‬ ‫ناكوكیێــن ناڤخــۆ و هۆكارێــن په‌یدابوونــا تۆندڕە‌ویــێ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫بابــەىت «محســن عبــد الرحمــن»ە؛ نوســەر دەيــەوێ وەاڵمــى ئــەوە‬ ‫بداتــەوە كــە چەنــدە داعشــگەڕايى بريۆكەيــەىك خۆماڵييــە و ريشــەى‬ ‫ئايينــى – كۆمەاڵيــەىت نێوخۆيــى هەيــە‪ .‬ئــەو لــە كۆتايــى نوســينەكەيدا‬ ‫كۆمەڵێــك پێشــنيار دەخاتــەڕوو‪ ،‬بــە مەبەســتى كرانــەوەى زياتــرى‬ ‫جڤــاك بەســەر دەرەوەى خــۆى و قەبوڵكردىن ئەو بەهــا گەردوونيانەى‬ ‫دەشــێ مرۆڤــى ئێمــە لــە داخ ـران بەســەر بــاوەڕى دۆگــاى خــۆى‬ ‫دوور بخاتــەوە‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫تا ئێستاىش‬ ‫لەگەڵدا بێ‬ ‫چەمك و بنەماكاىن‬ ‫«پريۆزيى» تەنيا‬ ‫لەاليەن ئەو‬ ‫بازنەيەى «كەساىن‬ ‫ئاييني» تێدايە‪،‬‬ ‫گوزارشتى لێكراوە‬ ‫و ئاسان نەبووە‬ ‫و نيە‪ ،‬توێژەراىن‬ ‫دەرەوەى بازنەكە‬ ‫تاوتوێى بكەن و‬ ‫بە پشت بەسنت بە‬ ‫ميتۆدە زانستييە‬ ‫مۆدێرنەكان‬ ‫رشۆڤەى بكەن‪.‬‬ ‫دابڕان دەخوازێ‪،‬‬ ‫ئەم ئەركە بخاتە‬ ‫سەرشاىن خۆى‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫نەک‬ ‫ئیسالم کێشەیە چارەسەر‬ ‫د‪ .‬ئەمین عوسامن‬

‫‪8‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لێرەدا قسەمان لەسەر ئیسالم‬ ‫نیە‪ ،‬وەکو ئاینی بڕواو عیبادەت‪،‬‬ ‫کە پەیوەندی نێوان تاکی کۆیلەو‬ ‫خوداکەی رێک دەخات‪ .‬ئیسالم‬ ‫ئاینی زۆربەی خەڵکی کوردستانەو‬ ‫کەسیش بۆی نیە تەداخول لەئیامنی‬ ‫شەخسی هیچ کەسێک بکات‪ ،‬یان‬ ‫هەستی بریندار بکات‬ ‫لێــرەدا قســەمان لەســەر ئیســام نیــە‪ ،‬وەکــو ئاینــی بــڕواو عیبــادەت‪ ،‬کــە پەیوەنــدی نێــوان‬ ‫تاکــی کۆیلــەو خوداکــەی رێــک دەخات‪ .‬ئیســام ئاینــی زۆربەی خەڵکی کوردســتانەو کەســیش‬ ‫بــۆی نیــە تەداخــول لــە ئیامنــی شەخســی هیــچ کەســێک بــکات‪ ،‬یــان هەســتی برینــدار بکات‪.‬‬ ‫قســەمان لەســەر ئــەو ئیســامەیە‪ ،‬کــە داعشــە مەدەنیــەکان و ســەلەفیەکان وەک ئایدیۆلۆژیــا‪،‬‬ ‫وەک تەرشیــع و یاســا بەنیــازن فــەرزی کــەن بەســەرماندا‪ .‬ئایــا ئــەوەی ئــەوان باســی دەکــەن‬ ‫بــۆ ئــەم ســەردەمەو بــۆ ئــەم واڵتــە ئەگونجێــت؟‪ .‬لەگــەڵ ئــەوەی کــە گەلەکەمــان موســوڵامنە‪،‬‬ ‫بــەاڵم نایەوێــت دەوڵەتێکــی ئیســامی و قانونــی ئیســامی‪ ،‬لــە چەشــنی ســعودیەو داعــش‬ ‫بســەپێرنێت بەســەریدا‪ .‬قســەمان لەســەر ئــەو تێکەولێکەیەیــە‪ ،‬کــە لــە نێــوان ئیســامی ئیــان‬ ‫و ئیســامی سیســتەم و یاســا لــە ئارادایــە‪ .‬قســە لەســەر ئــەو درۆ مێژوویــی و گەورەیەیــە‬ ‫کــە دەڵــێ دەکــرێ ئیســام ببێــت بــە ئەلگۆیــەک بــۆ حوکمڕانــی و چاکســازیی کۆمەاڵیەتــی‪.‬‬ ‫ئــەو درۆیــەی کــە بــوە بــە دروشــمی هەمــوو ئیســامیەکانی دونیــا‪ ،‬کــە دەلــێ (ئیســام‬ ‫چارەســەرە)‪ .‬بــاس لــە ئیســامێک دەکەیــن کــە کـراوە بــە ئەفســانەیەک و گوایــە چارەســەری‬ ‫هەمــو کێشــەکانی دونیــا دەکات‪ .‬لــە چارەســەری نەخۆشــی شــیرپەنجەوە بگــرە تــا دەگاتــە‬ ‫ئەخــاق و شــێوازی حوکمڕانــی‪ ،‬سۆســیۆلۆجی و تەنانــەت زانســتی فەلەکیــش‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لــە کاتێکــدا‪ ،‬نــەک لــەم ســەردەمەدا‪ ،‬بەڵکــو لەســەرەتای ســەرهەڵدانیەوە‪،‬‬ ‫زۆربــەی کات ئــەم ئیســامە کێشــە بــوە‪ ،‬نــەک چارەســەر‪ .‬بەرزکردنــەوەی‬ ‫دروشــمی (ئیســام چارەســەرە)لەالیەن ئیســامیەکانەوە‪ ،‬شــتێک نیــە بێجگــە‬ ‫لــە قــۆڕخ کردنــی نەزانــی و ناوشــیاری خەڵکــی ناوچەکــە‪ .‬ئەمانــە نۆکــەری‬ ‫واڵتانــی کەنــداون‪ ،‬دەیانەوێــت کوردســتان بکــەن بــە عەرەبســتانی ئیســامی‪.‬‬ ‫ئەمانــە وەک پاراســایت لەســەر جەهلــی خەڵــک دەژیــن‪ ،‬هەرئــەم ئیســامیە‬ ‫«میانڕەوانــە» ‪ ،‬ئــەم داعشــە مەدەنیانــە‪ ،‬بەریتــە نــاو کۆمەڵێکــی مەدەنــی و‬ ‫پێشــکەوتوەوە‪ ،‬بێــکار دەبــن و تەنهــا «یالیــل» وتنەوەیــان بــۆ دەمێنێتــەوە‪،‬‬ ‫چونکــە هیــچ عیلــم و مەعریفەتێکیــان پــێ نیــە‪ ،‬جگــە لەدوبارەکردنــەوەی‬ ‫قســەی هــەزار ســاڵ لەمەوبــەر‪ .‬ئیســامیەکان خەڵکــی چەواشــە دەکــەن‪،‬‬ ‫چونکــە نــەک پەیڕەوکردنــی سیســتمی ئیســامی‪ ،‬بەڵکــو تەنانــەت هەوڵدانیــش‬ ‫بــۆ پەیڕەوکردنــی بــوەو‪ ،‬دەبێتــە هــۆی کوشــتاری بــە کۆمــەڵ‪ .‬لەالیەکــی‬ ‫تــرەوە‪ ،‬ئیســامیەکان درۆ تەنانــەت لــە گــەڵ موسوڵامنانیشــدا دەکــەن‪ ،‬لــە‬ ‫ڕێگــەی داهێنانــی شــێوازی جــۆراو جــۆری تەفســیری قورئــان و حەدیســدا‬ ‫بەکەیفــی خۆیــان‪« ،‬جوانــکاری» لەتەرشیعــی ئیســامیدادەکەن‪ ،‬بەحیســاب‬ ‫ڕێــز لــە مافــی مــرۆڤ ئەگرێــت و بــڕوای بــە دیموکراســی هەیــە‪ .‬لەکاتێکــدا‪،‬‬ ‫ئیســام وەک ئەلگۆیەکــی حوکمڕانــی و چاکســازی کۆمەاڵیەتــی نــەک تەنهــا‬ ‫لەگــەڵ دیموکراســی و مافــی مــرۆڤ و یاســای نیودەوڵەتــی نایەتــەوە‪ ،‬بەڵکــو‬ ‫دژایەتــی دەکات‪ .‬ئــەو الیەنــە ئیســامیانەی لــەم بــوارەدا درۆناکــەن و لــەم‬ ‫ســەردەمەدا ڕاســتگۆن و پەیــڕەوی تەرشیعــی ئیســامی دەکــەن بریتیــن لــە‬ ‫داعــش و تالیبــان و بۆکــۆ حــەرام و بنەماڵــەی ئــال ســعود‪ .‬ئــەوان بەڕاشــکاوانە‬ ‫ئیســام وەک حوکمێکــی سیاســی‪ ،‬وەک لــە قورئــان و ســوننەدا هاتــوە‪ ،‬پەێــڕەو‬ ‫دەکــەن ورۆژانــەش دەســت و قــاچ و ســەردەبرن و شــەرمیش لەهیــچ ناکــەن‪،‬‬ ‫بــە ئاشــکراش ڕایدەگەیەنــن‪ ،‬کــە سیســتمەکەی ئــەوان هەڵقــواڵوی قورئــان و‬ ‫ســوننەیە‪.‬‬ ‫لــەروی مێژوییــەوە‪ ،‬ئــەم دروشــمە‪ ،‬لــەدوای روخانی ‹›بــاب العــايل›› وداروخانی‬ ‫خەالفەتــی عوســانیدا هاتــە ئــاراوە‪ .‬ڕەوتــە ئیســامیەکان وەک وەهابــی‬ ‫و ئیخوانیــەکان‪ ،‬لەبەرامبــەر هەژمونــی فەرهەنگــی داگیرکەرانــی ئینگلیــزو‬ ‫فەرەنســی‪ ،‬هــەروا گەشــتنی زانســت و تەکنەلۆژیــاو‪ ،‬کاڵ بونــەوەی فەرهەنگــی‬ ‫عەرەبەکانــی بیابــان‪ ،‬دروشمی»ئیســام چارەســەرە» یــان بــەرز کــردەوە‪ .‬ئــەم‬ ‫دروشــمە بــۆ داکۆکــی کــردن بــو لەفەرهەنگــی دواکەتوانــەی خۆیــان‪ ،‬بــە روی‬ ‫پێشــکەوتندا‪ .‬هــەروا بــۆ بەرهەڵســتی داگیرکەرانــی ئــەو ســەردەمە بــو‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫لــە ناوەرۆکــدا‪ ،‬ئــەم دروشــمە بریتــی بــو لــە گریــان و شــین و واوەیــا بەســەر‬ ‫خەالفەتــی عوســانی و ئیســامی لەکیــس چویانــدا‪ .‬ئێســتاش هــەر هەمــان‬ ‫ناوەرۆکــەو‪ ،‬لــە خەونــی دوبــارە دروســتبونەی خەالفەتــەدا دەژیــن‪.‬‬

‫ئەبێ لەم هەرێمەدا‪،‬‬ ‫هەموان ملکەچی‬ ‫خەلیفەیەک بین‪،‬‬ ‫کە کوڕاوکوڕواز لە‬ ‫کورسێکەیان ناهێنن‪،‬‬ ‫ئەوکات ئەبێ سەد‬ ‫ڕەحمەت بنێرین بۆ‬ ‫کفن دزانی پێشو!‪.‬‬ ‫ئەبێت لە بنکەکانی‬ ‫پۆلیسدا بەشی بەردی‬ ‫رەجم و قامچی‬ ‫جەلد بکەینەوە‪ ،‬لە‬ ‫پەرلەمانی کوردستاندا‬ ‫یاسای پیشەی‬ ‫«دەستبڕ» و «سەربڕ»‬ ‫شمشێرەوان( سیاف)‬ ‫پەسەند بکەین‬ ‫‪10‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ســەرچاوەکانی تەرشیــع لــە ئیســامدا بریتیــن لــە قورئان و ســوننە و اجامع و‬ ‫قیــاس‪ .‬بــە جیــا لــە قورئــان‪ ،‬کــە نەگــۆڕە‪ ،‬باقــی ســەرچاوەکانی تــر جەنجاڵــی‬ ‫زۆری لەســەرەو جۆرەهــا قوتابخانــەی فیکــری تیایــە‪ .‬بۆیــە‪ ،‬لێــرەدا خۆمــان‬ ‫نادەیــن لــەو جەنجاڵــە فیکریــەو‪ ،‬زیاتــر باس لــە دەقەکانــی قورئــان دەکەین‬ ‫نــەک حەدیــس‪ .‬لەمــاوەی ‪ ١٤٠٠‬ســاڵدا لەشــکرێکی بــن دیــوار لــە بەنــاو‬ ‫عالیــم و فەقیــه‪ ،‬تەلیســمێکیان داوە بەســەر ئــەم دەقانــەدا‪ ،‬بەشــێوەیەک‪،‬‬ ‫کــە تەنهــا کەســی «پســپۆری» ئــەم بــوارە بــۆی هەبێــت قســەی لەســەر‬ ‫بــکات‪ .‬هــەر ســورەتێک یــان ئایەتێــک بــە جۆرەهــا شــێوە تەفســیردەکرێت‪.‬‬ ‫لەکاتێکــدا قورئــان‪ ،‬پەیامێکــی رونــەو بــۆ کەســانی ســادەو نەخوێندەواریــش‬ ‫ــل ِمــ ْن ُم َّدكِــرٍ) القمر‪َ (.17/‬هــذَا‬ ‫سنَــا القُــ ْر َآ َن لِل ِّذكْــ ِر فَ َه ْ‬ ‫نــورساوە‪َ ( .‬ولَقَــ ْد يَ َّ ْ‬ ‫بَ َيــا ٌن لِّل َّن ِ‬ ‫ــاس َو ُهــ ًدى َو َم ْو ِعظَــ ٌة �لِّلْ ُمتَّ ِقــ َن) ‪138‬آل عمــران‪َ ( .‬هــذَا بَ َصائِــ ُر‬ ‫لِل َّنـ ِ‬ ‫ـاس َو ُهـ ًدى َو َر ْح َمـ ٌة لِّ َقـ ْو ِم يُو ِق ُنــونَ) ‪20‬الجاثيــة‪ .‬ئــەو قورئانــە بــۆ هەمــوو‬ ‫خەڵــک قســە دەکات نــەک تەنهــا بــۆ «عالیمــەکان»‪ .‬تێگەشــن لــە قورئــان‬ ‫لــە ڕاســتیدا پێویســتی بــە هیــچ نیــە غەیــری خوێنــەواری عەرەبــی نەبێــت‪.‬‬ ‫بــەاڵم عالیامنــی بــن دیــوار ئــەم ڕاســتیەیان پــێ ناخۆشــە چونکــە‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫ســەوادی خەڵــک لــە قورئــان تــێ بگــەن‪ ،‬ئیــدی ئــەو جەنابانــە بــێ کار‬ ‫دەبــن‪.‬‬ ‫لەالیەکــی تــرەوە‪ ،‬ئــەو عالیمــە بــن دیوارانــە‪ ،‬دەڵیــن هەنــدێ ســورەت و‬ ‫ئایــەت هــەن لــە قورئانــدا‪ ،‬ئەوانــەی پێشــویان لــەکار خســتوە‪ .‬بــۆ ئەمــەش‬ ‫تیــۆری ناســخ و مەنســوخیان هێناوەتــە ئــاراوە‪ .‬بەمــەش رێگەیــان لــە ڕەخنە‬ ‫گرتــن گرتــوه‌‪ ،‬هــەرکات شــتێکیان بــەدڵ نەبوبێــت وتویانــە‪ ،‬ئــەو ئایەتــە‬ ‫نەســخکراوە‪ ،‬واتــا لەغــو کراوەتــەوە‪ ،‬یــان مەفعولــی نەمــاوە! لەکاتێکــدا‬ ‫هەمــوان ئــەوە دەزانیــن‪ ،‬کــە قورئــان‪ ،‬نەگــۆڕەو‪ ،‬لەوەتــەی هەیــە‪ ،‬لــە‬ ‫لەوحــی مەحفــوزدا‪ ،‬پارێــزراوە (إِنَّــا نَ ْحــن نَ َّزلْ َنــا ال ِّذكْ ـ َر َوإِنَّــا لَـ ُه لَ َحا ِفظُــونَ)‬ ‫الحجــر‪ .٩‬ئەمــەش هەمــو تيــوری ناســخ و مەنســوخ دەخاتــە ژێر پرســیارەوە‪.‬‬ ‫کەوابــو قورئــان کتێبێکــی رون و نەگــۆڕە‪ .‬هەمــو کەســێكی ئاســایی لێــی تــێ‬ ‫دەگات و هیــچ بەشــێکی النەب ـراوە‪ .‬هــەر لەبــەر ئــەم هۆیانــە باســەکانی‬ ‫ئێمــەش تەنهــا لەســەر ئەحکامــی قورئانــە نــەک حەدیــس و ســوننە‪ .‬زۆرێــک‬ ‫لــە ڕۆشــنگەڕانی عــەرەب و ئیســام بــاس لەوەدەکــەن کــە بەشــێک لــە‬ ‫ئەحکامەکانــی قورئــان بــۆ ئــەم ســەردەمە ناگونجێــت‪ .‬بەتایبــەت دوای‬ ‫دەرکەوتنــی لــق و پۆپەکانــی ئیســامی سیاســی وەک تالیبــان و داعــش‪.‬‬ ‫داوای ئــەوەش دەکــەن کــە زۆرێــک لــەو ئەحکامانــە کاری پــێ نەکرێــت‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫با پەرپرسیارانی‬ ‫کوردستانیش‪،‬‬ ‫لەیەکێتی و پارتی‬ ‫و گۆڕان‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫خەریکی ڕێکەوتن‬ ‫و هاوپەیامنێتین‬ ‫لەگەڵ‬ ‫ئیسالمیەکاندا‪،‬‬ ‫باش بزانن کە‪،‬‬ ‫ئەوان بەپێی ئەم‬ ‫شەریعەتە سەیری‬ ‫ئێوە دەکەن‪ ،‬ئێوە‬ ‫یان کافرن‪ ،‬یان‬ ‫فاسیقن یان زاڵمن‪،‬‬ ‫بەمەشەوە ناوەسنت‬ ‫بەڵکو فرسەتیشیان‬ ‫بۆ هەڵکەوێت‪ ،‬یەکە‬ ‫یەکە سەرتان دەبڕن‬ ‫تا لەناوتان دەبەن‪.‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫پەیڕەوکردنی شەریعەتی ئیسالمی لە کوردستاندا‪:‬‬ ‫بــەر لــەوەی هەندێــک ئەحــکام بــاس بکەیــن‪ ،‬بــە کورتــی ئــەوە‬ ‫بلێــم‪ ،‬ئەگــەر تەنانــەت بەشــێکی ئــەو ئەحکامانــە پەیــڕەو بکەیــن‬ ‫ئــەوا لــەم هەرێمــەدا‪ ،‬شــتێک نامێنێــت کــە نــاوی دیموکراســی‬ ‫یــان مافــی مــرۆڤ بێــت‪ .‬هەمــوان ملکەچــی خەلیفەیــەک بیــن‪،‬‬ ‫کــە کوڕاوکــوڕواز لــە کورســێکەیان ناهێنــن‪ ،‬ئــەوکات ئەبــێ ســەد‬ ‫ڕەحمــەت بنێریــن بــۆ کفــن دزانــی پێشــو!‪ .‬ئەبێــت لــە بنکەکانــی‬ ‫پۆلیســدا بەشــی بــەردی رەجــم و قامچــی جەلــد بکەینــەوە‪ ،‬لــە‬ ‫پەرلەمانــی کوردســتاندا یاســای پیشــەی «دەســتبڕ» و «ســەربڕ»‬ ‫شمشــێرەوان( ســیاف) پەســەند بکەیــن‪ .‬لــە جیاتــی پۆلیســی چاالکیــە‬ ‫مەدەنیــەکان (هيئــة االمــر باملعــروف والنهــي عــن املنكــر) دابنێیــن‪.‬‬ ‫ئەبێــت بــە یاســا ئــەوە رێــک بخەیــن کــە موســوڵامنان هاواڵتــی پلــە‬ ‫یەکــن و باقــی ئاینەکانــی ترپلــە دوو ســێن و بــە ملکەچیــەوە باجیــان‬ ‫لــێ بســەندرێت‪ .‬مەســیحیەکان بۆیــان نەبێــت ســواری مۆنیــکا بــن‪،‬‬ ‫چونکــە شــتی بــاش تەنهــا بــۆ موســوڵامنانە‪ .‬لەشــەنگال بــازاری کڕیــن‬ ‫و فرۆشــتنی کچــە یەزیــدی و کاکەیــی بکەینــەوە‪ ،‬جــار جــارەش‬ ‫بیانهێنیــن بــۆ بەردەرکــی ســەراو بیانخەینــە مەزادەوە!‪.‬لــە یاســای‬ ‫ئەحــوال مەدەنیــدا‪ ،‬نــەک چــوار ژنــە بەڵکــو «ومــا ملکــت ایامنکــم»‬ ‫پەیــڕەو بکەیــن‪ .‬یاخــی بیــن لــە یاســای جیهانــی نەهێشــتنی بازرگانی‬ ‫کۆیلە‪.‬هــەرکات بەهێــز بویــن حیســاب بــۆ یاســای نیــو دەوڵەتــی‬ ‫نەکەینــو یاخــی بیــن لەدونیــا‪ ،‬هــەر کات الواز بویــن بــاس لــە ئاشــتی‬ ‫و پێکــەوە ژیــان بکەیــن‪ .‬لــە جیاتــی جانتاکــەی ئاشــتی هەورامــی‬ ‫داهاتــی واڵت بخەینــە (بیــت املالــەوە)‪ .‬کــە ئــەم شــتانەمان هەبــو‪،‬‬ ‫ئــەوکات دەســت دەکەیــن بــە هێــڕش کــردن و فەرهــودی مــاڵ و‬ ‫حــاڵ و ژنانــی واڵتانــی تــر و (فتوحــات) دەکەین‪.‬جــارێ هــەر لــە‬ ‫ڕێــوە هەرچــی جولەکــە هەیــە‪ ،‬ئەو(بەچکــە بــەرازو مەیمونانــە)‬ ‫فــرێ دەدەینــە دەریــاوە! تــا دوا کافــر مبێنێــت لەســەر ئــەرزدا جیهــاد‬ ‫دەکەیــن‪ ،‬یــان دەبــن بــە موســوڵامن یــان ئەنفالیــان دەکەیــن‪.‬‬ ‫ئەمانــەی باســم کــرد‪ ،‬تەشــهیر نیــە بــە ئیســام‪ ،‬بەڵکــو تەرجومــەی‬ ‫فیعلــی و دەقــاو دەقــی شــەریعەت و ڕێنامییەکانــی ئیســامە‪ .‬کــە‬ ‫لەدەقەکانــی قورئانــدا هاتــوە‪ ،‬نــەک حەدیســێکی گومــان لێکــراو‪.‬‬ ‫دیــارە هێشــتا باســی شــەڕی ســوننەو شــیعەمان نەکــردوە!‬ ‫کێشــەکە لەودایــە‪ ،‬کــە ئــەم ئیســامیانە‪ ،‬پشــت ئەســتور بــە‬ ‫جەهالەتــی خەڵــک دەلێــن ئەمــە شــەرعی خوایــە‪ ،‬ئــەوەی دژایەتــی‬ ‫بــکات دژایەتــی شــەرعی خــودا دەکات‪ .‬دەلێــن‪ :‬کەوابێــت ئێــوەی‬

‫بەرپرسانی‬ ‫کوردستانیش ئەبێ‬ ‫لەوە تێبگەن کە‬ ‫دیموکراسی بونی‬ ‫الیەنێکی ئیسالمی‬ ‫درۆیە‪ .‬ئەوەی‬ ‫کە ئیسالمیەک‬ ‫رێز لە مافی‬ ‫مرۆڤ دەگرێت‬ ‫درۆیە‪ .‬چونکە‬ ‫ئەحکامەکانی‬ ‫ئیسالم لە‬ ‫بنەڕەتدا دژ بە‬ ‫دیموکراسی و‬ ‫مافی مرۆڤن‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بەڵێ ئێمە دژی‬ ‫هەر شتێکین کە‬ ‫فەرز بکرێت بەسەر‬ ‫ئەم میللەتەدا‪ .‬دژی‬ ‫ئەوەین کە یاسایەک‪،‬‬ ‫یان تەرشیعێک کە‬ ‫‪ ١٤٠٠‬ساڵ لەمەوبەر‪،‬‬ ‫بۆ عەرەبەکانی بادیە‪،‬‬ ‫بۆ هۆزەکانی ئەوس‬ ‫و خەزرەج دانراوە‪،‬‬ ‫لەم سەردەمەدا‪ ،‬لە‬ ‫واڵتی نەتەوەیەکی‬ ‫تردا‪ ،‬لەکوردستاندا‬ ‫پەیڕەوی بکرێت‪ .‬بەڵی‬ ‫قبوڵى ناکەین جارێکی‬ ‫تربکرێێنەوە بە موریدو‬ ‫خزەمتکاری ساداتی‬ ‫قورەیش‬

‫عەملانيــەکان دژی پەیڕەوکردنــی شــەرعی خــوان‪ ،‬بەڵــێ ئێمــە دژی هــەر شــتێکین کە‬ ‫فــەرز بکرێــت بەســەر ئــەم میللەتــەدا‪ .‬دژی ئەوەیــن کــە یاســایەک‪ ،‬یــان تەرشیعێک‬ ‫کــە ‪ ١٤٠٠‬ســاڵ لەمەوبــەر‪ ،‬بــۆ عەرەبەکانــی بادیــە‪ ،‬بــۆ هۆزەکانی ئــەوس و خەزرەج‬ ‫دان ـراوە‪ ،‬لــەم ســەردەمەدا‪ ،‬لــە واڵتــی نەتەوەیەکــی تــردا‪ ،‬لەکوردســتاندا پەیــڕەوی‬ ‫بکرێــت‪ .‬بەڵــی قبوڵــى ناکەیــن جارێکــی تربکرێێنــەوە بــە موریــدو خزەمتــکاری‬ ‫ســاداتی قورەیــش‪ .‬بەرپرســانی کوردســتانیش ئەبــێ لــەوە تێبگــەن کــە دیموکراســی‬ ‫بونــی الیەنێکــی ئیســامی درۆیــە‪ .‬ئــەوەی کــە ئیســامیەک رێــز لــە مافــی مــرۆڤ‬ ‫دەگرێــت درۆیــە‪ .‬چونکــە ئەحکامەکانــی ئیســام لــە بنەڕەتــدا دژ بــە دیموکراســی‬ ‫و مافــی مرۆڤــن‪ .‬بەرپرســیارانی رۆژئــاواش بەهەمــان شــێوە ئەبێــت لــەوە تێبگــەن‬ ‫کــە (میانــڕەو) و (دیموکراتــە) ئیســامیەکان خاوەنــی کولتورێکــی جیــاوزان‪ .‬ئەگــەر‬ ‫گەالنــی ســیکیۆالری رۆژئــاوا وەک خەڵکــی پاریــس خولیــای کۆنســێرتی موســیقا و‬ ‫هونەربــن‪ ،‬ئــەوا ئــەو (ئیســامیە میانڕەوانە)کەئێــوە الی خۆتــان بەخێویــان دەکــەن‬ ‫و پەنایــان دەدەنــێ‪ ،‬لەناخــدا‪ ،‬لــە قوالیــی دڵیانــەوە خولیــای کۆنســێرتی مــەرگ و‬ ‫خوێنــن‪ .‬ئەمــە ملمالنێــی دوو کولتــورە‪ ،‬کولتــوری ژیــان بەرامبــەر کولتــوری مــەرگ‬ ‫و خوێــن‪ .‬ئەمــان واتــا ئیســامیەکان بەکــرێ گیـراوی کــەس نیــن‪ ،‬ئەمانــە خۆیــان بــە‬ ‫کۆیلــەی ســاڵحی خــودا دەزانــن‪ ،‬بــە عەقڵــی خۆیــان فەرمانــی خــودا دەســەپێنن‬ ‫بەســەرتاندا‪ .‬ئیســام لــە ئاســتی تاکــدا ئاســاییە‪ ،‬بــەاڵم هەرکرابــە کــۆرو کۆمــەڵ ئیــر‬ ‫زەنگــی خەتــەر لێــدەدات‪ .‬ئەبــێ ئــەوە بزانــن کــە ئــەو ئیســامیانەی کــە لەکــۆرو‬ ‫کۆمــەڵ مزگــەوت و ڕێکخـراو و حیزبــە ئیســامیەکاندا کۆبونەتــەوە‪ ،‬لەژێــر چەتــری‬ ‫دیموکراســيەکەی ئێــوەدا کاردەکــەن‪ ،‬بەبــێ جیــاوازی هەمــوان پــرۆژەی تەقینــەوەن‪،‬‬ ‫هەمــوان عەبــوە ناســیفەن و چاوڕوانــی هەلــن‪ .‬لــە کاتێکــدا موســوڵامنی ئیامنــدارو‬ ‫نۆرمــال‪ ،‬پێویســتی بــە کــۆرو کۆمــەڵ حیــزب نیــە‪ ،‬بیریــش لــە کوشــتنی کــەس‬ ‫ناکاتــەوە‪.‬‬ ‫لــەم وتــارەدا‪ ،‬زۆر بەکورتــی ئامــاژە بەچەندئایــەت و ئەحکامێــک دەکەیــن کــە‬ ‫لەگــەڵ ژیانــی هاوچــەرخ و دیموکراســیدا ناکۆکــن‪.‬‬ ‫شەریعەتی ئیسالم و یاسای نیو دەوڵەتی‪:‬‬ ‫شــەریعەتی ئیســامی لــە بنەڕەتــدا‪ ،‬دان بــە یاســا و دامــودەزگا جیهانيەکانــدا نانێت‪.‬‬ ‫چونکــە یاســای وزعیــن‪ ،‬واتــا لەدانانــی بەشــەرن‪.‬دان بــە جوگرافیــای واڵتانــدا نانێت‪،‬‬ ‫دونیــا بەپێــی دار الحــرب و دار االســام دابــەش دەکات‪ ،‬واتــا واڵتــی کافـران و واڵتــی‬ ‫ئیســام‪ .‬لەشــەریعەتی ئیســامیدا‪ ،‬شــتێک نیــە نــاوی نەتەوەیەگرتــوەکان‪ ،‬یــان‬ ‫ئەنجومەنــی ئاســایش بێــت‪ ،‬الی ئیســامیەکان نــەک ئەنجومەنــی ئاســایش بەڵکــو‬ ‫خــودی ئاسایشــەکە ســفری دوای فاریزەیە‪.‬نــەک ئــەوە بەڵکوشــەریعەت فەرمانــی‬ ‫شــەڕی کافرانــی لــە نیوچەوانــی تاکــی موســوڵامندا مۆرکردوە‪(:‬كتــب عليكــم القتــال‬

‫‪13‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫وهــو كــره لكــم) البقرة‪.،54‬بــەردی بناغــەی یاســای نیودەوڵەتــی پاراســتنی ئاشــتی و مافــی‬ ‫ژیانــە‪ ،‬کەچــی شــەریعەتی ئیســامی‪ ،‬بەفەرمــی دان نانێــت بەمافــی ژیــان بــۆ کاف ـران‪.‬‬ ‫داوا لەموســوڵامنان دەکات کــە دایــم لەشــەردابن‪ ،‬یــان ئامادەباشــی بکــەن بــۆ کوشــتنی‬ ‫ئــەو کەســانەی کــە هاوبیریــان نین‪»:‬قاتلــوا الذيــن ال يؤمنــون باللــه وال باليــوم اآلخــر وال‬ ‫يحرمــون مــا حــرم اللــه ورســوله» ســورة التوبــة‪ .29‬واتــا هــەر کــەس بــڕوای بەخــواو بــە‬ ‫پەیامبــەری ئیســام نەبێــت‪ ،‬ئیــر دوژمنــەو دەبێــت شــەڕی لەگــەڵ بکرێــت‪ .‬بــەم شــێوەیە‪،‬‬ ‫ئەگــەر دەقــاودەق شــەریعەت پەیــڕەو بکرێــت ئەبێــت‪،‬وەک ســەرۆکی میــر‪ ،‬سیســی‬ ‫وتــی‪( :‬موســوڵامنان کــە نزیــک بــە ملیارێکــن ئەبــێ بــەرەوڕوی پێنــج ملیــار بەشــەر‬ ‫ببنــەوە) بۆیــە وتــی ( پێویســتیامن بــە شۆڕشــی ئاینیــە)‬ ‫بەپێــی شــەریعەت‪ ،‬لەســاڵێکدا‪ ،‬موســوڵامنان تەنهــا چوارمانگ(اشــهر الحرام)پشــویان‬ ‫هەیــەو‪ ،‬شــەر ڕادەگــرن و پاشــان بەبڕیارێکــی موســوڵامنان‪ ،‬بەبــێ گــوێ دانــە ئاسایشــی‬ ‫جیهانــی‪ ،‬دەســت دەکرێتــەو بــە کافــر کوشــن لەهــەر شــوێنێک ‪ ( :‬فَ ـ ِإذَا ان َْس ـلَ َخ ْالَشْ ـ ُه ُر‬ ‫صو ُهــ ْم َواقْ ُعــ ُدوا لَ ُهــ ْم ك َُّل‬ ‫الْ ُحــ ُر ُم فَاقْتُلُــوا الْ ُم ْ ِ‬ ‫شكِــ َن َح ْيــثُ َو َجدْتُ ُو ُهــ ْم َو ُخذُو ُهــ ْم َوا ْح ُ ُ‬ ‫الصـ َـا َة َوآت َ ـ ُوا ال ـ َّزكَا َة فَ َخلُّــوا َس ـبِيلَ ُه ْم إِ َّن اللَّ ـ َه َغ ُفــو ٌر َر ِحي ـ ٌم)‬ ‫َم ْر َصـ ٍـد فَ ـ ِإ ْن ت َابُــوا َوأَقَا ُمــوا َّ‬ ‫التوبــة‪.)5‬‬ ‫ڕەنگــە «عاملێکــی» بــن دیــوار بلێــت ئاخــر ئایەتــی هێمنــی و دیالۆگیشــان هەیــە (ا ْد ُع‬ ‫ـي أَ ْح َسـ ُن‪ .‬إِ َّن َربَّـ َـك ُهـ َو‬ ‫إِ َ ٰل َسـبِيلِ َربِّـ َـك بِال ِْح ْك َمـ ِة َوالْ َم ْو ِعظَـ ِة الْ َح َسـ َن ِة َو َجا ِدلْ ُهـ ْم بِالَّ ِتــي ِهـ َ‬ ‫أَ ْعلَـ ُم بِ َـ ْن ضَ ـ َّـل َعـ ْن َسـبِيلِ ِه َو ُهـ َو أَ ْعلَـ ُم بِالْ ُم ْهتَ ِديـ َن) النحــل ‪ .125‬دروســتە‪ ،‬بــەاڵم ئەگــەر‬ ‫بــە خۆشــی نەبــون بــە ئیســام‪ ،‬چــی دەکــەن؟؟ ئــەوکات ئایەتەکــەی تــر بــەکار دێنــن‪،‬‬ ‫واتــە یــان ئەبیــت بــە ئیســام یــان دەتکــوژم‪ ..‬ســورة التوبــة ‪( .29‬قَاتِلُــوا ال َِّذيـ َن َل يُ ْؤ ِم ُنــو َن‬ ‫بِاللَّـ ِه َولَ بِالْ َيـ ْو ِم ْال ِخـرِ)‪.‬‬ ‫ڕێککەوتن و سولح لە ئیسالمدا‪:‬‬ ‫ســەیری ئــەم ناکۆکیەکەن‪،‬ئەگــەر لەشــکری موســوڵامنان بــاری الربێــت و الواز بێــت‬ ‫ئــەوا‪ ،‬باســی ئاشــتیخوازی و ســولح دەکــەن‪ ،‬ئــەم ئایەتــە بەکاردێنــن(وإن جنحــوا للســلم‬ ‫فاجنــح لهــا) انفــال ‪ 17‬بــەاڵم ئەگــەر وەزعیــان بــاش بــو و ب ـراوە بــون‪ ،‬ئیــر ئایەتەکــەی‬ ‫تــر شــوێنی دەگرێتــەوە‪ ،‬ئاشــتی و برایەتــی بــە فلســێک ناکــڕن! هــەر گاڵتەشــی پــێ‬ ‫دەکــەن و ئەمجارەیــان ئــەم ئایەتــە لــە ســورەتی محمــد بەکاردێنــن (فَـ َـا تَ ِه ُنــوا َوتَ ْد ُعــوا‬ ‫الس ـل ِْم َوأَنْتُ ـ ُم ْالَ ْعلَ ـ ْو َن َواللَّ ـ ُه َم َع ُك ـ ْم َولَ ـ ْن يَ ِ َتكُ ـ ْم أَ ْع َملَ ُك ـ ْم (محمــد ‪.)35‬واتــا ئەگــەر‬ ‫إِ َل َّ‬ ‫براوەبــون‪ ،‬نەبچــن بــەالی ئاشــتیدا نــە داوای بکــەون‪ .‬ئاخــر چــۆن داوای پەێــڕەو کردنــی‬ ‫ئــەم بڕگــەی شــەریعەتە دەکــەن‪ ،‬کــە بــە ئاشــکرا دەلێــت کاتێــک کــە پارســەنگی هێــزەکان‬ ‫بــەالی خۆتانــدا بــوو‪ ،‬نــە داوای ئاشــتی بکــەن و نــە بــەدوای ئاشــتیدا بــڕۆن‪ ،‬لێــرەدا نــەک‬ ‫ئاشــتیخواز نیــن‪ ،‬بەڵکــو دژی هەوڵــی ئاشتیخوازیشــن‪.‬‬

‫ئەگەر ئیسالمیەکان‬ ‫بۆ ساتێکیش‬ ‫ڕاسگۆبن‪ ،‬بوێربن‪،‬‬ ‫کەنین‪!.‬‬ ‫ئەبێت پەردە‬ ‫لەسەر روویان‬ ‫البەن و رووە‬ ‫ڕاستەقینەکەیان‬ ‫دەرخەن‬ ‫وڕایبگەیەنن کە‪:‬‬ ‫ئەوان پابەندن‬ ‫بەدەقێکەوە کە‬ ‫دیموکراسی بە کوفر‬ ‫دادەنێت‪ ،‬قایل نابن‬ ‫بە هیچ یاسایەک‪،‬‬ ‫کە لەالیەن مرۆڤەوە‬ ‫داڕێژڕا بێت‪.‬‬ ‫‪14‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫مافــی دیــاری کردنــی چارەنوســی گــەالن لــە شــەریعەتی ئیســامدا نیە‪:‬ئــەوەی ئیســامێکان‪،‬‬ ‫ــل لِتَ َعا َرفُــوا )الحجــرات(‪ )13‬مانــای مافــی دیــاری کردنــی‬ ‫دیهێننەوە‪َ (:‬و َج َعلْ َناكُــ ْم شُ ــ ُعوبًا َوقَ َبائِ َ‬ ‫چارەنــوس نیە‪.‬چونکــە لەهەمــان کاتــدا‪ ،‬لەچەنــد شــوێنێ تــردا دەلێــت (أن هــذه أمتكــم أمــه‬ ‫واحــدة وأنــا ربكــم فاعبدون)(األنبيــاء‪َ ( .)92:‬وإِ َّن َه ٰــ ِـذ ِه أُ َّمتُ ُكـ ْم أُ َّمـ ًة َو ِ‬ ‫احـ َد ًة َوأَنَــا َربُّ ُكـ ْم فَات َّ ُقــونِ )‬ ‫املؤمنــون‪ .52‬کەوابــو ئۆمەتــی موســوڵامن یــەک ئۆمەتــن و ئۆمەتێــک نیــە نــاوی کــورد یــان‬ ‫تورکــان بێــت بەڵکــو تەنهــا ئۆمەتــی موســوڵامن وجــودی هەیــەو باقــی نەتەوەکانــی تــر لەنێویدا‬ ‫دەتوێننــەوە‪ .‬پێــوەری شــەریعەتی ئیســامی‪ ،‬ئیامنــە بــە ئیســام نــەک بــە تایبەمتەندێتــی مێژویــی‬ ‫و جوگرافــی‪ ،‬یــان نەتەوایەتــی‪ .‬لێرەشــەوە دەڵێیــن ئیســامیەکان‪ ،‬نــەک بڕوایــان بــە مافەکانــی‬ ‫گەلــی کــورد نیــە‪ ،‬بەڵکــو لەهەوڵــی تواندنــەوەی کــوردن لەنێــو باقــی ئۆمەتــی موســوڵامنی‬ ‫ناوچەکــەو جیهانــدا‪ ،‬بۆیــە ئیامندارێکــی ئەفغانســتان بــە هەزارەهــا کــوردی بێئیــان ناگۆڕنــەوە‪،‬‬ ‫بۆیــە دەبینیــن مــەال شــوان لەگــەڵ چیچانیەکانــدا‪ ،‬بەشــداری شــەری دژ بــە پێشــمەرگە دەکات‪.‬‬ ‫دیموکراسی‪:‬‬ ‫واتــا حوکمــی شــەعب یــان جەمــاوەر‪ .‬بــەالم شــەریعەتی ئیســامی دەلێــت حوکمــی خــوا (إن‬ ‫الحكــم إال للــه)‪ .‬کەوابێــت هــەر لەبنەڕەتــەو‪ ،‬ئیســام دان بــە حوکمــی خەڵکــدا نانێــت‪ .‬لــە‬ ‫قورئانــدا غەیــری حوکمــی قورئــان بــە جاهلیــەت دادەنێــت‪ .‬هیــچ جــۆرە سیســتمێکی تــر قەبــوڵ‬ ‫نــاکات بــە هیــچ شــێوەیەک‪( .‬أَفَ ُح ْك ـ َم الْ َجا ِهلِ َّي ـ ِة يَ ْب ُغــو َن َو َم ـ ْن أَ ْح َس ـ ُن ِم ـ َن اللَّ ـ ِه ُح ْكـ ًـا لِ َق ـ ْو ٍم‬ ‫يُو ِق ُنــو َن) املائــدة ‪ . 50‬ئیــر نازانیــن‪ ،‬ئیســام چــۆن دیموکراتیــەو و چــۆن چارەســەرە؟‪ .‬ئەگــەر‬ ‫ئیســامیەکان بــۆ ســاتێکیش ڕاســگۆبن‪ ،‬بوێربــن‪ ،‬کەنیــن‪ !.‬ئەبێــت پــەردە لەســەر روویــان البــەن و‬ ‫رووە ڕاســتەقینەکەیان دەرخــەن وڕایبگەیەنــن کــە‪ :‬ئــەوان پابەنــدن بەدەقێکــەوە کــە دیموکراســی‬ ‫بــە کوفــر دادەنێــت‪ ،‬قایــل نابــن بــە هیــچ یاســایەک‪ ،‬کــە لەالیــەن مرۆڤــەوە داڕێــژڕا بێــت‪ .‬ئــەم‬ ‫حکومــەت و پەرلەمــان و ســەرۆکایەتیەش کــە بەیاســایەکی وەزعــی دانـراوە‪ ،‬دامــودەزگای کوفــرن‬ ‫و تەفروتوناکردنیــان ئەرکێکــی ئاینیــە‪ .‬بۆیــە دەلێیــن ئیســامیەکان لــەروی فیکــرو سیاســەتدا‪،‬‬ ‫لــەروی ئامنجــی س ـراتیژیدا‪ ،‬داعشــن و لەنێــو ماڵامنــدا دەژیــن‪.‬‬ ‫ئەمەش چەند دەقێکێکی تر دەربارەی ناکۆکی شەریعەتی ئیسالمی ودیموکراسی‪:‬‬ ‫(إنــا أنزلنــا إليــك الكتــاب بالحــق لتحكــم بــن النــاس مبــا أراك اللــه وال تكــن للخائنــن صيام)‪.‬ســورة‬ ‫النســاء‪( .....‬فاحكــم بينهــم مبــا أنــزل اللــه وال تتبــع أهواءهــم عــا جــاءك مــن الحــق لــكل جعلنــا‬ ‫منكــم رشعــة ومنهاجا)ســورة املائــدة ‪(......‬إن الحكــم إال للــه أمــر أال تعبــدوا إال إيــاه ذلــك الديــن‬ ‫القيــم ولكــن أكــر النــاس ال يعلمون)ســورة يوســف‪.‬‬ ‫دیــارە ئیســامیەکان‪ ،‬لەخەڵکــی ئاســایی جاکــر لــەم ئایەتانــە تــێ دەگــەن‪ ،‬ئــەوان چــاک دەزانــن‬ ‫کــە ئیســام و دیموکراســی کوجــا مەرحەبــا‪ ،‬بــەاڵم وەک لەســەرەتاوە باســان کــرد‪ ،‬ئەمــان گاڵتــە‬ ‫بەئەقڵــی خەڵــک دەکــەن و بــۆ بەدیهێنانــی مەرامــی سیاســی‪ ،‬وەک هەمیشــە‪ ،‬هــەردەم خەریکــی‬ ‫درۆکردنن‪.‬‬ ‫‪15‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫گریــان جەمــاوەر خەلیفــەی بــەدڵ نەبــو‪ ،‬و داوای گۆڕینــی کــرد‪ ،‬واتــا دەســتاو‬ ‫دەســتی دەســەاڵت بکرێــت‪ ،‬لێــرەدا ئــەوە دەزانیــن کــە لــە هەمــوو مێــژوی ئیســامدا‬ ‫دەستاودەســتی ئاشــتیانەی دەســەالت نەبــوەو نابێــت‪ .‬بــۆ ئــەو کەســانەی داوای گۆڕینــی‬ ‫خەلیفــە بەکــەن‪ ،‬ئــەوا حوکمــی حــازر هەیــە‪ ،‬پێوســتی بــە زینــدان و ئەشــکەنجە نــاکات‪،‬‬ ‫یەکســەر کوشــتنە! چونکــە دژایەتــی خەلیفــە‪ ،‬بەمانــای دژایەتــی دینە‪(:‬وقاتلوهــم حتــى‬ ‫ال تكــون فتنــة ويكــون الديــن لله)البقــرة‪ 193‬هــەروا ســورة املائــدة ‪33‬کەبــاس لــە قــاچ و‬ ‫دەســتبڕین دەکات‪.‬‬ ‫حوکمڕانی‪:‬‬ ‫هــەر حاکمێــک لەهــەر شــوینێک بێــت ئەگــەر بەحوکمــی خــودا نــەکات ئــەوا یــان‬ ‫کافــرە‪ ،‬یــان فاســیقە‪ ،‬ئەگــەر زۆر خاتریشــی بگرێــت ئــەوا زاڵمــە‪ .‬لــە شــەریعەتی‬ ‫ئیســامیدا ئاوهــا ســەیری حاکــم دەکرێــت‪:‬‬ ‫(ومن مل يحكم مبا أنزل الله فأولئك هم الكافرون)‪.‬سورة املائدة ‪44‬‬ ‫• ‬ ‫(ومن مل يحكم مبا أنزل الله فأولئك هم الفاسقون)‪.‬سورة املائدة ‪47‬‬ ‫• ‬ ‫(ومن مل يحكم مبا أنزل الله فأولئك هم الظاملون)‪.‬سورة املائدة ‪.45‬‬ ‫• ‬ ‫ئەمــە فیلتــەری هەمــوو ئیســامیەکە بــۆ حاکــم‪ ،‬واجبیشــە‪ .‬لێــرەوە‪ ،‬بــا پەرپرســیارانی‬ ‫کوردســتانیش‪ ،‬لــە یەکێتــی و پارتــی و گــۆڕان‪ ،‬ئەوانــەی خەریکــی ڕێکەوتــن و‬ ‫هاوپەیامنێتیــن لەگــەڵ ئیســامیەکاندا‪ ،‬بــاش بزانــن کــە‪ ،‬ئــەوان بەپێــی ئــەم شــەریعەتە‬ ‫ســەیری ئێــوە دەکــەن‪ ،‬ئێــوە یــان کافــرن‪ ،‬یــان فاســیقن یــان زاڵمــن‪ ،‬بەمەشــەوە ناوەســن‬ ‫بەڵکــو فرسەتیشــیان بــۆ هەڵکەوێــت‪ ،‬یەکــە یەکــە ســەرتان دەبــڕن تــا لەناوتــان دەبــەن‪.‬‬ ‫( فَقَاتِلُــوا أَ ِئَّ ـ َة الْ ُك ْف ـ ِر إِنَّ ُه ـ ْم لَ أَ ْ َيــا َن لَ ُه ـ ْم لَ َعلَّ ُه ـ ْم يَ ْنتَ ُهــونَ) (التوبــة ‪.)12‬‬ ‫فرە حیزبی کوفرەو قەدەغەیە‪:‬‬ ‫لــە شــەریعەتی ئیســامیدا‪ ،‬دوو حیــزب بونــی هەیــە‪ ،‬حیزبــی خــواو حیزبــی شــەیتان‪.‬‬ ‫وەک لــەم دو ئایەتــەدا هاتــون‪( :‬أُول ِئـ َـك ِح ـ ْز ُب اللّ ـ ِه أَال إِ َّن ِح ـ ْز َب اللّ ـ ِه ُه ـ ُم الْ ُم ْفلِ ُحــونَ)‬ ‫املجادلە‪(.‬اس ـتَ ْح َو َذ َعلَيْ ِه ـ ُم الشَّ ـيْطا ُن فَأَنْســا ُه ْم ِذكْ ـ َر اللّ ـ ِه أُول ِئـ َـك ِح ـ ْز ُب الشَّ ـيْطانِ أَال إِ َّن‬ ‫ْ‬ ‫ـاسونَ) املجادلــە‪ .19‬ئــەو کەســانەی کــە بڕوایــان بــە ئیســام‬ ‫ِح ـ ْز َب الشَّ ـ ْيطانِ ُه ـ ُم الْخـ ِ ُ‬ ‫هەیــە‪ ،‬حیزبــی خــوان و مــا باقێکەشــی وەک لیـراڵ و چــەپ و ڕاســت و ناسیۆنالیســت و‬ ‫ســەوز‪ ...‬تــاد ســەر بــە حیزبــی شــەیتانن‪.‬حیزبایەتی لــە شــەریعەتداقەدەغەیە‪،‬ئەوحیزبوڕ‬ ‫یکخـراوە ئیســامیانەش کــە ئەمــرۆ هــەن ئــەوا دژی قورئانیــش کار دەکــەن‪.‬‬ ‫شكِـ َن ِمـ َن ال َِّذيـ َن فَ َّرقُــوا ِدي َن ُهـ ْم َوكَانُــوا ِشـ َي ًعا ك ُُّل ِحـ ْز ٍب بِ َــا لَ َديْ ِهـ ْم‬ ‫{ َولَ تَكُونُــوا ِمـ َن الْ ُم ْ ِ‬ ‫فَ ِر ُحــونَ} املؤمنــون ‪53/‬‬

‫‪16‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئازادی بیرکردنەوە‪:‬‬ ‫تاکــی موســوڵامن بــۆی نیــە بــە ئازادانــە بیــر بکاتەوە‪.‬بــۆی نیــە‪ ،‬بــۆ منونــە بیــر یــان پرســیار لەچۆنێتــی دەســت‬ ‫پێکردنــی ژیــان‪ ،‬خەلــق‪ ،‬بــون ‪..‬تــاد بــکات‪ ،‬تەنهــا ئــەوە نەبێــت کــە لــە قورئانــدا هاتــوە‪ ،‬ئەگینــا بەمــل کوفــردا‬ ‫دەڕوات‪.‬‬ ‫ـس لَـ َـك ِب ـ ِه‬ ‫( يــا أيهــا الذيــن آمنــوا ال تســألوا عــن أشــياء إن تبــد لكــم تســؤكم ) املائــدة‪َ (...30‬ولَ ت َ ْقـ ُـف َمــا لَيْـ َ‬ ‫ـر َوالْ ُفـ َؤا َد ك ُُّل أُولَ ِئـ َـك كَا َن َع ْنـ ُه َم ْسـ ُؤولً ) [اإلرساء ‪ ]36‬ئەرکــی بیرکدنــەوە ســپێردراوە بــە‬ ‫ِعلْـ ٌم إِ َّن َّ‬ ‫السـ ْم َع َوالْ َبـ َ َ‬ ‫ش ٍء َعلِيـ ٌم) ئــەو عەلیــم و خەبیــرە‪ .‬قەدەغەکردنــی پرســیار یەکێکــە لەهــۆکاری دواکەوتویــی‬ ‫خــودا‪َ ( ،‬واللّـ ُه ِبـك ُِّل َ ْ‬ ‫موســوڵامنان‪ .‬چونکــە بنەمــای زانســت و فێربــون و داهێنــان لــە پرســیارەوە دەســت پــێ دەکات‪.‬‬ ‫ئەگەرچــی لەقورئانــدا‪ ،‬لــە زمانــی پەیامبــەرەوە دەلێــت( لَ ُكـ ْم ِدي ُن ُكـ ْم َو ِ َل ِديــنِ ) [الكافــرون‪ ،]6 :‬ئیســامیەکان‬ ‫بــۆ فریودانــی خەڵــک ئــەم ئایەتــە وەک نیشــانەی ئــازادی بیروبــاوەڕو لیربالیــزم دەهێننــەوە‪ .‬کەچــی هــەر لــە‬ ‫قورئانــدا‪ ،‬لــە ئایەتێکــی تــردا‪ ،‬تەنهــا ئیســام وەکــو ئاینــی حــەق و سەردەســت دەبينــی و ئەوەشــی بــڕوای بــەوە‬ ‫نەبێــت ئــەوا ئەودونیــای دەدۆرێنێــت‪.‬‬ ‫ـر الْ ِ ْسـ َـا ِم ِدي ًنــا فَلَـ ْن يُ ْقبَـ َـل ِم ْنـ ُه َو ُهـ َو ِف ْ َ‬ ‫اسيـ َن ) [آل عمـران‪ .]85 :‬هــەروا ( ُهـ َو‬ ‫ال ِخـ َر ِة ِمـ َن الْ َخ ِ ِ‬ ‫( َو َمـ ْن يَبْتَـغِ َغـ ْ َ‬ ‫شكُــو َن ) [الصــف‪.]9 :‬کەوابــو‪،‬‬ ‫الَّـ ِـذي أَ ْر َسـ َـل َر ُســولَ ُه بِالْ ُهـ َدى َو ِديــنِ الْ َحـ ِّـق لِ ُيظْ ِهـ َر ُه َعـ َـى ال ِّديــنِ كُلِّـ ِه َولَـ ْو كَـ ِر َه الْ ُم ْ ِ‬ ‫ئــەو ئــازادی بیروبــاوەڕەی کــە بانگخــوازن الف و گەزافــی پێــوە دەکــەن دروســت نیــەو‪ ،‬بەڵکــو تەنهــا بیروبــاوەڕ‬ ‫دەبێــت ئیســام بێــت‪.‬‬ ‫ئەگــەر کەســێک واز لــە ئیســام بێنێــت‪ ،‬ئــەوە خەتــەرە گەورەکەیــە‪ ،‬بــۆت نیــە ‪ ،‬ئــازاد نیــت‪ ،‬ئەگینــا بــە مورتــەد‬ ‫حســێبیت‪َ ( :‬وكَ َفـ ُروا بَ ْعـ َد إِ ْسـ َـا ِم ِه ْم َو َه ُّمــوا بِ َــا لَـ ْم يَ َنالُــوا ۚ َو َمــا نَ َق ُمــوا إِلَّ أَ ْن أَ ْغ َنا ُهـ ُم اللَّـ ُه َو َر ُســولُ ُه ِمــن فَضْ لِـ ِه ۚ‬ ‫ـرا لَّ ُهـ ْم ۖ َوإِن يَتَ َولَّـ ْوا يُ َع ِّذبْ ُهـ ُم اللَّـ ُه َعذَابًــا أَلِيـ ًـا ِف ال ُّدنْيَــا َو ْال ِخـ َر ِة ۚ َو َمــا لَ ُهـ ْم ِف ْالَ ْر ِض ِمــن‬ ‫فَـ ِإن يَتُوبُــوا يَـ ُـك َخـ ْ ً‬ ‫َو ِ ٍّل َولَ ن َِصريٍ)التوبــة (‪.......)74‬‏( إِنَّ َــا الْ ُم ْؤ ِم ُنــو َن ال َِّذي ـ َن ءا َم ُنــوا‏ بِاللَّ ـ ِه َو َر ُســولِ ِه ث ُـ َّم لَ ـ ْم يَ ْرت َابُــوا) ‏‏(الحج ـرات‪.)15/‬‬ ‫نــەک ئەمــە‪ ،‬بەڵکــو پەیامبــەری ئیســام ‪ ،‬ئــەم مەســەلەیەی تەرجومەکردۆەتــەوەو گوتەیەکــی بەناوبانگــی خــۆی‬ ‫هەیــە کــە دەڵێ‪(:‬مــن بــدل دينــه فاقتلوه)‪.‬صحيــح البخــاري ‪((./2794/‬ئــەوەی ئاینەکــەی گــۆڕی بیکــوژن))‪،‬‬ ‫باشــە بــۆ؟‬ ‫مافی هاواڵتی بون‪:‬‬ ‫لە شەریعەت و ئەحکامەکانی ئیسالمدا‪،‬چەند جۆر لە هاوالتی بونی هەیە‪:‬‬ ‫ــر أُ َّمــ ٍة‬ ‫موســوڵامنان‪ ،‬لەبــەر ئــەوەی بڕوایــان بــە ئیســام هەیــە‪ ،‬باشــرین هاواڵتیــن و پلەیەکــن‪( .‬كُنتُــ ْم َخ ْ َ‬ ‫ـت لِل َّنـ ِ‬ ‫ـاس) ال عمـران ‪ .110‬باقــی هاواڵتیــان وەکــو مەســیحی و جولەکــە پلــە دون و بۆیــان نیــە بــن بــە‬ ‫أُ ْخ ِر َجـ ْ‬ ‫بەرپــرس یــان ئەنــدام پەرلەمــان‪( :‬يــا أيهــا الذيــن آمنــوا التتخــذوا اليهــود والنصــارى أوليــاء بعضهــم أوليــاء بعــض‬ ‫ومــن يتولهــم منكــم فإنــه منهــم أن اللــه ال يهــدي القــوم الظاملــن)‪ .‬املائــدة ‪.51‬‬ ‫کۆیلە لە شەریعەتدا‪:‬‬ ‫بونــی کۆیلــەو بازرگانــی بــە کۆیلــە‪ ،‬تــا ســەردەمی دواییــن خەلیفەی عوســانی بوونی هەبــو‪ .‬تــا ڕێککەوتنامەی‬ ‫جیهانــی قەدەغەکردنــی بازرگانــی کۆیلــە لەالیــەن (عصبــة األمــم) ەوە ڕاگەیەنـرا‪ .‬لــە قورئانــدا النــی کــەم لــە ‪٢٩‬‬ ‫ـت أَ ْ َيانُ ُك ْم)(ملــک الیمیــن‪ :‬ژنانــی کۆیلــە‪ ،‬لــە‬ ‫ئایەتــدا بــاس لــە کۆیلــە دەکات‪ ،‬هــەروا ‪ ١٥‬جــار بــاس ( َمــا َملَ َكـ ْ‬ ‫‪17‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫إمــاءەو هاتــوە) بــە شــیوازی جۆراوجــۆر‪ .‬کەبەهەمــان شــێوە ئیشــارەتە بــە کۆیلەیــە‪ .‬دیــارە ئەگــەر پیاوێــک‬ ‫بــە چــوار ژن تێــری نەخــوارد‪ ،‬ئیــر بــۆی هەیــە ژمارەیەکــی دیارینەک ـراو لــە کویلــە بــەکار بێنێــت‪ ،‬بەبــێ‬ ‫ـى َو�ثُـ َـاثَ َو ُربَــا َع‬ ‫مارەبڕینــی شــەرعی دەتوانێــت لەگەڵیانــدا بێت(فَان ِك ُحــوا َمــا طَـ َ‬ ‫ـاب لَ ُكــم ِّم ـ َن ال ِّن َســا ِء َمثْ َنـ ٰ‬ ‫فَـ ِإ ْن ِخ ْفتُـ ْم أَلَّ تَ ْع ِدلُــوا فَ َو ِ‬ ‫ـت أَ ْ َيانُ ُهـ ْم‬ ‫ـى أَ ْز َوا ِج ِهـ ْم أَ ْو َمــا َملَ َكـ ْ‬ ‫احـ َد ًة أَ ْو َمــا َملَ َكـ ْ‬ ‫ـت أَ ْ َيانُ ُكـ ْم) النســاء‪(.....3‬إِ َّل َعـ َ ٰ‬ ‫ـر َملُو ِمـ َن)‪ .‬املؤمنــون‪ .6‬ئــەو کەســانەی کــە دەڵێــن قورئــان بــۆ هەمــو ســەردەم و هەمــو شــوێنێک‬ ‫فَ ِإنَّ ُهـ ْم َغـ ْ ُ‬ ‫دەگونجێــت‪ ،‬فەرمــون چارەســەری ئــەم کێشــەیە بکــەن‪ ،‬ئەمیــش منونەیەکــی بەرچــاوی ئــەوەی کــە ئیســام‬ ‫ئەگــەر وەکــو تەرشیــع جێبەجــێ بکرێــت کێشــەیە نــەک چارەســەر‪.‬‬ ‫ژنان لە شەریعەتدا‪:‬‬ ‫مافــی ژنــان لــە قورئانــدا‪ ،‬زۆری لەســەر نــورساوە‪ ،‬بۆیــە لێــرەدا تەنهــا ئــەوە دەڵێێــن کــە ژن لــە شــەریعەتدا‪،‬‬ ‫وەکــو مــاف بــە نیــو هاواڵتــی دەژمێردرێت‪.‬وەکــو ئەرکیــش زیاتــر وەک ئامرازێــک و وەک مومتەلەکاتــی پیــاو‬ ‫ســەیردەکرێت‪ .‬ئەمانــەش بڕێکــن لــەو دەقانــە‪:‬‬ ‫(وللرجال عليهن درجة ) البقرة ‪228‬‬ ‫• ‬ ‫(ال ِّر َج ُال قَ َّوا ُمو َن َع َل ال ِّن َسا ِء) النساء ‪24‬‬ ‫• ‬ ‫(يوصيكم الله يف أوالدكم للذكر مثل حظ األنثيني ) النساء ‪،11‬‬ ‫• ‬ ‫( واستشــهدوا شــهيدين مــن رجالكــم فــإن مل يكونــا رجلــن فرجــل وامرأتــان ممــن ترضــون مــن‬ ‫• ‬ ‫الشــهداء) البقــرة ‪228‬‬ ‫(زيــن للنــاس حــب الشــهوات مــن النســاء والبنــن والقناطــر املقنطــرة مــن الذهــب والفضــة والخيــل‬ ‫• ‬ ‫املســومة واألنعــام والحــرث ذلــك متــاع الحيــاة الدنيــا واللــه عنــده حســن املــآب)‪.‬آل عمــران ‪.14‬‬ ‫نِ َســا ُؤكُ ْم َحـ ْرثٌ لَ ُكـ ْم فَأْتُــوا َح ْرث َ ُكـ ْم أَ َّن ِشـئْتُ ْم َوقَ ِّد ُمــوا ِلَنْف ُِسـ ُك ْم َواتَّ ُقــوا اللَّـ َه َوا ْعلَ ُمــوا أَنَّ ُكـ ْم ُم َلقُــو ُه‬ ‫• ‬ ‫ــر الْ ُم ْؤ ِم ِنــ َن)‪ 0‬البقــرة‪223‬‬ ‫َوبَ ِّ ِ‬ ‫بەکورتــی ئــەم ئایەتانــە‪ ،‬نــەک مافــی ژنــان وەک مرۆڤێــک پێشــیل دەکات بەڵکــو تاڕادەیــەک حیســابی‬ ‫مرۆڤیشــی بــۆ نــاکات‪ .‬ئاوهــا چارەسەریکێشــەکان دەکــەن؟ فەرمــون‪ ،‬ئیســام چارەســەرەکەتان پەیــڕەو‬ ‫بکــەن و ئەمانــە ورد بکەنــەوەو بیکــەن بەیاســا و پەیــڕەوی کــەن‪ ،‬بزانن‪،‬چــۆن‪ ،‬نــەک عەملانیــەکان بەڵکــو‬ ‫موســوڵامنانی کوردســتان بەبــەردو چەپڵــە دەرتــان دەکەن‪.‬چونکــە ئــەو شــتانەی لەوســەردەمەدا نــورساون‪،‬‬ ‫بــۆ ئــەم ســەردەمە ناگونجێــن و لەجیاتــی بــن بــە چارەســەر‪ .‬دەن بــە کێشــە‪ .‬ئــەم ناکۆکیانــە‪ ،‬نــەک کێشــەن‬ ‫بــە تەنهــا بــۆ کۆمــەڵ‪ ،‬بەڵکــو کێشــەیەکەی بوونــی قوڵــە بــۆ خــودی ئیســامیەکان‪.‬‬ ‫یاسای سزادان‪:‬‬ ‫ئیاممــی ئەزهــەر‪ ،‬لەوەاڵمیــدا لەمــەڕ ســوتاندنی فرۆکەوانەکــەی ئــەردەن لەالیــەن داعشــەوە‪ ،‬ســەرەڕای‬ ‫ئــەوەی ئەوانــی‪ ،‬واتــا داعشــی بەفرقەیەکــی موســوڵامن لەقەڵەمــدا‪ ،‬داوای ئــەوەی کــرد کــە حوکمــی‬ ‫شــەریعەت بەســەریاندا پســەپێرنێت بەپێــی ئایەتــی ‪ 33‬لــە ســورەتی مائــدة( إِنَّ َــا َجـ َزا ُء ال َِّذيـ َن يُ َحا ِربُــو َن اللَّـ َه‬ ‫َو َر ُســولَ ُه َويَ ْس ـ َع ْو َن ِف ْالَ ْر ِض ف َ​َســا ًدا أَ ْن يُ َقتَّلُــوا أَ ْو يُ َصلَّبُــوا أَ ْو تُ َقطَّ ـ َع أَيْ ِدي ِه ـ ْم َوأَ ْر ُجلُ ُه ـ ْم ِم ـ ْن ِخـ َـا ٍف أَ ْو يُ ْن َف ـ ْوا‬ ‫َاب َع ِظيـ ٌم)‪ ،‬بەپێــی ئــەم ئایەتــە‪ ،‬پیاوکــوژ دەبێــت‬ ‫ِمـ َن ْالَ ْر ِض َٰذلِـ َـك لَ ُهـ ْم ِخـ ْز ٌي ِف ال ُّدنْ َيــا َولَ ُهـ ْم ِف ْال ِخـ َر ِة َعـذ ٌ‬ ‫دەســتی ڕاســت و قاچــی چەپــی بربێتــەوە‪ ،‬یــان بــە پێچەوانــەوە‪ ،‬یــان لــە خــاچ بدرێــت‪ .‬بێنــە پێــش چــاوت‪:‬‬ ‫‪18‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫کەســێک دەســت وقاچــی بڕابێتــەوەو لەبەردەرکــی ســەرا فرێدرابێــت‪ .‬بــا واز لــە عەملانيــەکان بێنیــن‪ ،‬پێــم‬ ‫ناڵێــن کــێ ئــەم یاســایەی پــێ قبوڵــە؟ خــۆ ئەمەشــیان ناســخ و مەنســوخ نیــە ئەوەتــا ئیاممــی ئەزهــەر‬ ‫داوای دەکات‪ ،‬ئەبوبەکــر بەغــدادی پەیــڕەوی دەکات‪ ،‬یــان دوکــەس کــە پەیوەنــدی سێکســیان هەبێــت‪،‬‬ ‫دەبێــت لەبەرچــاو عالــەم‪ ،‬لەالیــەن پۆلیســی جەلــدەوە‪100 ،‬یــان‪ 80‬جەڵدیــان لــێ بدرێــت‪( :‬ال َّزانِ َيـ ُة َوالـ َّز ِان‬ ‫فَا ْجلِـ ُدوا ك َُّل َو ِ‬ ‫احـ ٍـد ِم ْن ُهـ َـا ِمائَـ َة َجلْـ َد ٍة َو َل تَأْ ُخ ْذكُـ ْم ِب ِهـ َـا َرأْفَـ ٌة ِف ِديــنِ اللَّـ ِه إِ ْن كُ ْنتُـ ْم تُ ْؤ ِم ُنــو َن بِاللَّـ ِه َوالْيَـ ْو ِم‬ ‫ْال ِخ ـ ِر َولْ َيشْ ـ َه ْد َعذَابَ ُهـ َـا طَائِ َف ـ ٌة ِم ـ َن الْ ُم ْؤ ِم ِنــن)َ ‪.‬النور‪.4‬بــە حیســاب ڕێگــە لــە فەســادی ئەگــرن‪ .‬ئەمــە‬ ‫لەکاتێکدایــە مێــژوو ئــەوەی ســەڵامند کــە ئــەم شــێوازە لــە سـزادان ناتوانێــت رێ لــە « فەســادی ئەخالقــی‬ ‫بگرێــت» ئەوەتــا هــەر لــە هــارون رەشــیدەوە بگــرە تــا خەلیفــە عوســانیەکان تــا ئەبوبەکــر بەغــدادی‪ ،‬واتــا‬ ‫هەڵگـران و پارێزەرانــی لیــوای ئــەم شــەرعە‪ ،‬لــە فەســاددا غــەرق بــون‪ .‬ئەگــەر چارەســەر بوایــە‪ ،‬هەڵبــەت‬ ‫ســەرەتا خەلیفەکانــی لــە نەشــازی ئەخالقــی ڕزگار دەکــرد‪ .‬پاشــان حیکمەتــی ئــەوەی کــە لەبەرچــاو خەڵــک‬ ‫جەلــد بکرێــن لــە چیدایــە؟‬

‫ژن لە شەریعەتدا‪،‬‬ ‫وەکو ماف بە‬ ‫نیو هاواڵتی‬ ‫دەژمێردرێت‪ .‬وەکو‬ ‫ئەرکیش زیاتر وەک‬ ‫ئامرازێک و وەک‬ ‫مومتەلەکاتی پیاو‬ ‫سەیردەکرێت‬

‫‪19‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫الســار ُِق‬ ‫دەســتبڕینی دز‪ ،‬کەلــە واڵتــە ئیســامیەکاندا پەیــڕەو دەکرێــت‪ ،‬بــە پێــێ ســورەتی املائــدة‪ ،‬ئایەتــی‪َ ( 38‬و َّ‬ ‫الســا ِرقَ ُة فَاقْطَ ُعــوا ْ أَيْ ِديَ ُهـ َـا َج ـ َزاء بِ َــا ك َ​َس ـ َبا نَـكَاالً ِّم ـ َن اللّـ ِه َواللّـ ُه َعزِي ـ ٌز َح ِكي ـ ٌم) بەجیــا لــەوەی کەئەمــە لەگــەڵ‬ ‫َو َّ‬ ‫مافــە بنەڕەتیەکانــی مرۆڤــدا نایەتــەوە‪ .‬ئــەو بەچکــە داعشــانەی کوردســتان‪ ،‬کــە داوای پەیــڕەو کردنــی شــەریعەت‬ ‫دەکــەن‪ ،‬بەنیــازن بەدەســت بڕینــی دزان چاکســازی کۆمەاڵیەتیــان بــۆ بکــەن؟ ئەمــە چارەســەرە‪ ،‬یــان کێشــەیە؟‬ ‫کوشــن و چاودەرکــردن و لــوت و گــوێ بڕیــن‪ ،‬دان شــکاندن‪...‬تاد‪ .‬کــە لــە ســورەتی املائــدة ئایەتــی ‪ 45‬هاتــوەو‬ ‫پەیامبــەر محەمــەد ئــاگادار دەکاتــەوە‪ ،‬کــە لەتەوراتــدا بــۆ جولەکــە وای دانــاوە‪ .‬بــە جیــا لــە هۆکارەکانــی ئــەو‬ ‫ئایەتــە‪ ،‬کــە موفەرسیــن باســی دەکــەن‪ ،‬ئیســامیەکان ئەگــەر دەســتیان بـڕاوت ئەمــەش بەســەر هاواڵتــی کــورددا‬ ‫ئەســەپێنن‪ .‬چونکــە دەقێکــی یاســاییەو لــە قورئانــدا هاتــوە‪ .‬ئەمــە تەقریبــا لــە یاســاکانی حەمورابــی ئەچێــت‬ ‫(العــن بالعــن والســن بالســن)‪.‬‬ ‫ـن َو ْالَنْـ َـف ب ِْالَنْـ ِ‬ ‫ـس بِال َّن ْفـ ِ‬ ‫وح‬ ‫ـف َو ْالُ ُذ َن ِبـ ْ‬ ‫ـن بِالْ َعـ ْ ِ‬ ‫ـس َوالْ َعـ ْ َ‬ ‫الس ـ َّن ب ِّ‬ ‫ـالُذُنِ َو ِّ‬ ‫ِالس ـ ِّن َوالْ ُج ـ ُر َ‬ ‫( َوكَتَ ْب َنــا َعلَ ْي ِه ـ ْم ِفي َهــا أَ َّن ال َّن ْفـ َ‬ ‫ـاص‪ .‬فَ َم ـ ْن ت َ​َص ـ َّد َق ِب ـ ِه فَ ُه ـ َو كَ َّفــا َر ٌة لَ ـ ُه) املائــدة ‪.45‬‬ ‫ِق َصـ ٌ‬ ‫ئەمانــەی‪ ،‬لــەم توێژینەوەیــەدا خســتامنەرو‪ ،‬تەنهــا بەشــێکن لــەو دەقانــەی کــە لەدونیــای ئەمــرۆدا‪ ،‬بــە هیــچ‬ ‫شــێوەیەک بــواری جێبەجێکــردن یــان پەیڕەوکردنیــان نیــە‪ .‬ئەمــە ڕاســتیەکە کــە ئیســامیەکان‪ ،‬بــەر لــە عەملانیــەکان‪،‬‬ ‫ئەبێــت دانــی پیــا بنێــن‪ .‬تەنهــا ڕێگــە بــۆ جێبەجێکردنیــان‪ ،‬ڕیگــەی توندوتیــژی داعــش و تالیبانــە‪ .‬ئــەو دەقانــە‬ ‫لەبنەڕەتــدا دژی دیمۆکراســین‪ ،‬دان نانێــن بــە مافەبنەڕەتیەکانــی ئینســاندا‪ .‬ئــەم ناکۆکیــە‪ ،‬بــوە بەهــۆی قەیرانــی‬ ‫فیکــری لــە نێــو ئیســامیەکاندا‪ ،‬خۆشــیان نازانــن چــۆن حەلــی بکــەن‪ .‬هاتنــی داعــش مەســەلەکانی رونرتکــردەوە‪.‬‬ ‫ئێســتا زیاتــر لــە جــاران ئــەوە رون بوەتــەوە‪ ،‬کــە ئەگــەر بتەوێــت یاســاو شــەریعەتی ئیســامی دەقــاودەق پەیــڕەو‬ ‫بکەیــت ئەبێــت وەکــو داعــش بیــت‪ ،‬ئــەوەی کــە ئــەم ئایدیۆلۆژیایــە‪ ،‬بگونجێنیــت و جوانــکاری بــۆ بکەیــت و‬ ‫بیکەیــت بــە الیەنگــری دميۆکراســی و مافــی مــرۆڤ‪ ،‬لەمــەودوا نایخــوات‪ .‬شــەریعەتتی دەقــاو دەقــی ئیســامیتان‬ ‫دەوێــت‪ ،‬فەرمــون بــڕۆن بــۆ الی داعــش‪ .‬بۆیــە‪ ،‬هــەر تەرحــی عەملانیــەکان دروســتەو گونجــاوە‪ ،‬ئاینــی ئیســام‪،‬‬ ‫وەک ئاینــی تــاک هیــچ کێشــەی نیــەو‪ ،‬کەســیش بــۆی نیــە‪ ،‬لەژێــر هــەر ناوێکــدا بێــت بپرســێت بــۆ ئیســامی‪ ،‬یــان‬ ‫هەســتی برینــدار بــکات‪ .‬لەهەمــان کاتــدا ئاینــی ئیســام وەک شــەریعەت و ئایدیۆلۆژیــا‪ ،‬بەشــێکی زۆری بــۆ ئــەم‬ ‫ســەردەمە ناگونجێــت‪.‬‬ ‫لەکۆتاییــدا‪ ،‬ئــەوە بڵێیــن کــە ئیســامی ئایدیۆلۆژیــا‪ ،‬نــەک چارەســەر نیــە‪ ،‬بەڵکــو ئیســام و ئیســامیە میانــڕەوەکان(‬ ‫داعشــە مەدەنیــەکان)‪ ،‬بــون بەکێشــەیەکی جیهانــی گــەورە‪ ،‬ئــەو خەرجــەی بــۆ چارەســەری کێشــەی ئیســامیەکانی‬ ‫جیهــان ســەرفکراوەو دەکرێــت‪ ،‬ڕەنگــە هەمــوو ئەفریقیــای پــێ ئــاوەدان وســەوز بکرابــا‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫هەبوويەىك ونبوو لەزەمەىن‬ ‫بەسياسيكردىن ئايندا‬

‫سۆفيگەرى‬

‫د‪ .‬ح‬

‫‪21‬‬

‫دەر لەشكرى‬ ‫ەي‬

‫و کاریگەر بە‬ ‫وودەناس و فەقیهی عێراقی سوەیدی‪ ،‬بە‬ ‫فەرم فییەتی وەهابی شێخ عەل چەندە جێگەی‬ ‫سەلەخاليدى نەقشبەندى گوت‪ :‬ورد کار لەسەر‬ ‫مەوالنا ەتە کە زۆرینەی زانایانی ک یان لە زانستە‬ ‫نەفر ەلسەفییەکان دەکەن و پشت یس کردوە بە‬ ‫زانستە ف ەکاتی وەک تەفسیر و حەدیانی عەرەب؟!‬ ‫ئایینیی‬ ‫پێچەوانەی زانا بەو زانستەی‬ ‫خالید پێی گوت‪ :‬هەردووال ەاڵم خواستنی‬ ‫مەوالنا یای کەموکورت دەخوازن‪ .‬ب یان ئەفالتون‬ ‫هەیانە دون ەی بڵێی ئەرستو وای گوتەی بڵێی خودا‬ ‫دونیا بەوت خێرترە لە خواستنی بەو ەم بەکەم داوا‬ ‫ر وای گوت؛ ک‬ ‫و‬ ‫وای گت يان پێغەمبە‬ ‫وای گو‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئــەم گفتوگۆيــە‪ ،‬كــە دەگەڕێتــەوە بــۆ قۆناغــى پێــش‬ ‫ئاشــنابووىن جيهاىن ئيســاميى بــە مۆدێرنــە‪ ،‬رەنگدانەوەى‬ ‫بەريەككەوتنــى دوو روانگــەى جيــاوازە بــۆ كارايــى ئايــن‬ ‫لــە نێــو دونيــاى مرۆڤــدا‪ .‬مەوالنــا خاليــدى ســۆىف‪ ،‬كــە‬ ‫پێــى وايــە دونياگەڕايــى مرۆڤــەكان پەيوەســتە بــە دونياى‬ ‫مــرۆڤ خۆيــەوە و لەنێويــدا دەشــێ راڤــەى بكــرێ و‬ ‫تێــى بگەيــن‪ .‬لەگــەڵ روانگــەى فەقيهێــى ســەلەفگەڕا‪،‬‬ ‫كــە يەقينــى هەيــە ئــەم راڤەيــە تەنيــا بــە ئايــن دەكــرێ‬ ‫و دەشــێ رەوايــەىت لــێ وەربگــرێ؛ روانگــەى يەكــەم‬ ‫پێــان دەڵــێ چڕكردنــەوەى راڤــەى دونيــا بــە ئايــن‬ ‫زەرەرى خــودى ئايينەكــەى لــێ دەكەوێتــەوە و ئــەوەى‬ ‫دووەميشــيان پێــى وايــە ئــەم چڕبوونەوەيــە نەشــياوە و‬ ‫لــە ئاكاميــدا ئايــن پێگــەى بــاآل و هەژمونگــەڕاى خــۆى‬ ‫لەدەســت دەدا‪.‬‬ ‫لــەم دەقــەدا‪ ،‬ئاماژەيــەك هەيــە بــۆ ســەرەتاى‬ ‫دروســتبووىن دوو روانگــەى ئايينــى (ســوفيگەر و‬ ‫ســەلەفيگەر)‪ ،‬كــە دواى بەرفرەبــووىن بەريەككەوتنــى‬ ‫جيهــاىن ئيســامى و مۆدێرنــەى رۆژئاوايــى‪ ،‬زێــر‬ ‫لەيەكــدى دادەبڕێــن و توندوتيژانــە ســەرەدەرى لەگــەڵ‬ ‫يەكــدى دەكــەن‪ .‬پاشــانيش‪ ،‬كــە ئاینــی ئیســام وەک‬ ‫سیســتەمێکی کولتــووری بــە كــردار خــۆی لەبــەردەم‬ ‫مۆدێرنیتــەدا دەدۆزێتــەوە دەكەوێتــە قەیرانــەوە‬ ‫(‪ .) 144-142 :2011,Itzchak Weisman‬ئــەم قەیرانــەش‬ ‫بــە پلەیــەک ناوخۆیــی بــووە‪ ،‬نــەک بــە مانــای كرۆكــی‬ ‫ئایــن‪ ،‬کــە بــەردەوام وا وێناكــراوە‪ ،‬لەســەروی پــرس و‬ ‫بیرکرنەوەدايــە‪ ،‬بەڵکــو قەيـراىن «ئاینــداران‪ -‬موســڵامنان»‬ ‫لــە تێگەیشــتنيان بــۆ ئــەو رۆڵــەی دەشــێ لــە ئێســتادا‬ ‫ئایــن هەيبــێ‪ .‬تــەواوی ئــەو رەوت و ئاراســتانەی لــە‬ ‫زەمینــەی ئیســامیدا ســەریان هەڵــدەدا و ئیســامییانە‬ ‫لــەم قەیرانەیــان روانيــوە لەســەر ئــەوە کۆکــن‪ ،‬کــە‬ ‫ســەرچاوەی قەیــران دوو شــتە‪ :‬رۆژئــاوا و هەبــووىن‬ ‫لــە پانتايــى ئيســامى‪ ،‬لەگــەڵ دابڕانــی کۆمەڵــە‬ ‫ئیســامییەکانە لــەوەى پێــى دەگوتــرێ حەقیقەتــی‬ ‫ســەروو مێژوويــی ئاینەکــە‪ ،‬بــە تێگەیشــتنی جیاوازیــی‬ ‫ئــەم رەوت و ئاراســتانە بــۆ ئــەم حەقیقەتــە و چۆنییەتــی‬ ‫گەڕانــەوە بــۆی و ئاســتەنگەكاىن بەرجەســتە کردنــەوەی‬ ‫لــەو ئێســتايەدا‪.‬‬

‫كە ئاینی ئیسالم‬ ‫وەک سیستەمێکی‬ ‫کولتووری بە كردار‬ ‫خۆی لەبەردەم‬ ‫مۆدێرنیتەدا‬ ‫دەدۆزێتەوە‬ ‫دەكەوێتە‬ ‫قەیرانەوە‬

‫‪22‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لــە نێــو ئەم گەڕان و ســوڕانەدا رەوتە ئاینییــەکان‪ ،‬تایبەت ئەوانەی وەك فێندەمينتاليســت‬ ‫نــارساون‪ ،‬خۆيــان لــە بــەردەوام ئیســامێکی مێژووکــرددا دۆزیوەتــەوە؛ ئــەو ئیســامەی‬ ‫تێگــەی ئاینــی‪ ،‬تەنانــەت بــۆ خــودی دەقــە بنەرەتییەکانیشــی‪ ،‬لــە پرۆسێســێکی مێژوويیــدا‬ ‫بــە پێــی کات و شــوێن خۆماڵــی کــردووە و لــە نێــو خەیاڵدانــە کۆمەاڵیەتییــە هەمەچەشــن‬ ‫و لــە یەکــر جیاوازەکانــدا جێگــەى کردۆتــەوە و گوزارشــتی لێکــردووە‪ .‬رەهەنــدی هــەرە‬ ‫ســەرەکی و پێکهێنــەری هــەرە دیــاری ئــەم ئیســامە تراديســيۆنالەش‪ ،‬ســۆفیگەرییە‪ .‬بــە‬ ‫تایبــەت ئــەو ســۆفیگەرییە تەریقەتییــەی لــە ســەدەی نــۆزدەوە بــاوەڕی ئاینــی کۆمەڵگــە‬ ‫ئیســامییەکانی بەتایبەمتەندییــە رێكخراوەییــە – رەمزییەکانــی خــۆی رەنگڕێژکــردوە و‬ ‫جیهانیبینــی ئاینــی هەمەچەشــنی بــۆ داڕشــتون‪ ،‬کــە ئــەوەی بــە یەکــەوە کۆيــان دەکاتــەوە‬ ‫پاشــخانە مێژووکــردەکان بــووە‪.‬‬ ‫ئــەم ئیســامە ترادیســیۆنە جیــاوازە لــە ئیســامی سياســی بەرهەمــى مۆدێرنــە و وەك‬ ‫ئەمــە ئەگــەر بانگــەوازى پابەندبــوون بــە ئوســوڵە ئايينيەكانيــش بــكات‪ ،‬ئــەوا بــە تــەواوی‬ ‫پابەنــد نییــە پێيانــەوە‪ ،‬ئەوەنــدەی پابەنــدە بــە وەرچەرخانە شــوێنکاتییەكاىن نێو سيســتەمە‬ ‫كولتورييــە هەمەچەشــنەكان و توانــای خۆگونجاندنــی لەگەڵیانــدا هەبــووە‪ .‬ئــەم فۆرمــەی‬ ‫ئیســام ئاوێتــەی نەریــت و رسوتــە کۆمەاڵیەتییــە ‪ -‬ئاینییــە بــاوەکان بــووە‪ ،‬هــەم نەریتــی‬ ‫لــە خــۆ گرتــووە هەمیــش کاری کــردووە بــۆ رێکخســتنەوەی مۆڕاڵــی تــاک و سیســتەمی‬ ‫گشــتیی بەهــاکان‪ ،‬تــا لەگــەڵ بنەمــا حەقیقەتییەکانــی ســۆفیگەریدا بیانگونجێنــێ‪ .‬ئیــدی‬ ‫ئەمــە ئیســامی تێکــەڵ بــە مێــژووە و کەوتۆتــە ژێــر رکێفــی بەردەوامێتــی مێژوویــی‬ ‫تــا ئــەوەی بــە ئێســتا گەیشــتووە‪ .‬لێــرەدا دەق‪ ،‬ئوســول و حەقیقەتــی بنەڕەتــی‪ ،‬کارا‬ ‫ئاینییــە ســەروو ئاســاییەکان ( پێغەمبــەر و ســوننەتەكاىن‪ ،‬یــاوەران و گوفتــار و كردارييــان‪،‬‬ ‫شــێخانی ســۆفی‪...‬هتد) وەک خۆیــان نەماونەتــەوە‪ ،‬بەڵکــو رەهەندەكانيــان خەياڵييانــە‬ ‫داڕێژراونەتــەوە و لــە يــادەوەرى دەســتەجەمعيدا فۆرمەلــە بوونەتــەوە‪ .‬بــۆ منوونــە‬ ‫ســەبارەت بــە دەق‪ ،‬نــەك لــە مانــای دەقەكــە‪ ،‬یــان کــەم و زیــادی و راســتی و ناراســتی‪،‬‬ ‫‪23‬‬

‫رەنگە‬ ‫بەشداریکردن و لە‬ ‫خۆگرتنی مەولودی‬ ‫پێغەمبەر لەاليەن‬ ‫ئەم رەوتە دیارترین‬ ‫منوونەیەک بێت‬ ‫بۆ ئەم تێگەیشتنە‬ ‫کۆمەاڵیەتییە و‬ ‫تاکتیکی کارکردن‬ ‫بێ لەبەرامبەر ئەو‬ ‫رەوتە تازەباوانەى‬ ‫بە هيچ شێوەيەىك‬ ‫رسوىت ئاوايان‬ ‫قەبوڵ نيە‪ ،‬كە‬ ‫مەبەستامن رەوىت‬ ‫سەلەفيگەڕايە‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بەڵکــو لــە چۆنیيەتــی تەئویــل و هەاڵوێردکردنــی؛ بەکارهێنانــی‬ ‫بەشــێکی و وەالنانــی چەنــد بەشــێکی تــری‪ ،‬دۆزینەوەی پێویســتە‬ ‫ئێســتاکيیەکان یاخــود بێدەنگکردنــی لــە بەرانبــەر زان ـراوی بــاس‬ ‫نەکــراودا‪ .‬ئیــر بــە پێــی کات و شــوێن ماڵــی کــراوە و لــە نێــو‬ ‫ئــەو سیســتەمە کولتوورییانــەدا پێناســە کراونەتــەوە‪ .‬تەنانــەت‬ ‫وای لێهاتــووە تــەواوی ئاینەکــە چۆتــەوە بــاری ناســینەوەیيدا‪.‬‬ ‫ئەمــە بــە مانــای نوێگــەری ئاینــی نايــێ‪ ،‬ئەوەنــدەی هەوڵــی‬ ‫دەســتەبژێری ئاینــداری ئــەم جڤاكانــە بــووە‪ ،‬بــۆ جێکردنــەوەی‬ ‫جیهــان لــە نێــو بــاوەڕی کار پێکراويانــدا‪ .‬قەیرانەکــە ئــەو کاتــە‬ ‫ســەری هەڵــدا‪ ،‬كــە وەک لــە دەســتپێکدا گومتــان‪ ،‬جیهانــی‬ ‫ئیســامی خــۆی لــە بــەردەم مۆدێڕنیتــەی رۆژئاوایــی دۆزییــەوە‬ ‫و دراوە ئاینییــەکان بەهانــای نەگەیشــن لــە تێگەیشــتنی‬ ‫ئــەو دابڕانــەی بێئــاگای ئــەو و بــەدەر لــە پێگــە شارســتانی –‬ ‫ئاینیەکــەی‪ ،‬لەگــەڵ ئــەوی تــری رۆژئاواییــدا رویدابــوو‪ .‬لێــرەوە‬ ‫نامۆبــوون دەســتی پێکــرد‪ ،‬کــە تــەواوی رەوت و دەرکەوتــە‬ ‫ئاینییــە جیــاواز و تەنانــەت دژ بــە یەکەکانیشــی گرتوۆتــەوە‪،‬‬ ‫لــەو پــەڕی دژایەتیــکاری ئــەم مۆدێرنەیــە بــۆ ئەوپــەڕی‬ ‫قەبوڵکارەکانــی‪ .‬بــەاڵم ئــەوەی پەرچەکــرداری تونــدی نوانــد و‬ ‫تــا ئیســتاش دەينوێنــێ ئیســامی بــە سیاســیکراوە‪ .‬بــۆ ئــەوان‪،‬‬ ‫کاتێــک بینیــان بنەڕەتــی ئايــن و تێگەیشــتنیان بــۆ ســەردەمی‬ ‫پیــرۆزی ئیســام‪ ،‬کــە مێــژووی ســەرەتای ئیســامە‪ ،‬ناتوانــێ‬ ‫تــەواوی ئیســتا لــە خۆبگــرێ و وەاڵمدانەوەیەکــی پۆزێتیڤــی‬

‫کێشەی ئیسالمی نوێى‬ ‫سەلەفی لەوەدایە‪،‬‬ ‫کە لە هەناوی جڤاكی‬ ‫نیمچە دوورگەی عەرەبی‬ ‫سەریهەڵداوە و نەریتی‬ ‫کۆمەاڵیەتی و جیهانبینی‬ ‫ئایینی ئەو جڤاكانەی‬ ‫هەڵگرتوە‪ .‬بەتایبەت لە‬ ‫مامەڵەکردن لەگەڵ گروپ و‬ ‫سێکتە ئایینیەکاندا‬

‫پرســە ژيانييــەكان بداتــەوە‪ ،‬وای لێكدەدەنــەوە کــە ئــەم‬ ‫ئێســتایە لــە قەیراندایــە‪ ،‬چونکــە سەرکێشــە و بــە روانگــەی‬ ‫ئاینــی ســنوربەند ناکــرێ‪ .‬بۆیــە گەڕانــەوە بــۆ ئــەو کاتــە‬ ‫پیــرۆزە و دۆزینــەوەی مەرزەکانــی و والنانــی ئێســتا و بــە‬ ‫دوێنێکردنــی بــە چارەســەرى شــەرعييانە دەزانــن‪ .‬بەڵکــو‬ ‫تاكــە چارەســەرێکە‪ ،‬كــە دەبــێ جڤاکــی ئیســامی قەبووڵــی‬ ‫بــکات و خــۆی تێــدا ببینێتــەوە‪ .‬بــۆ ئــەوەی ئەمــە روونــەدات‬ ‫ئوســولییەت بــە گشــتی و بــە تایبــەت رەوتــە ســەلەفییەکان‪،‬‬ ‫بــە هــەردوو ئاراســتەی میانــڕەو و جیهادییەکــەی‪ ،‬پێیــان‬ ‫وادەبــێ‪ ،‬وەك فەرزێــى ئايينــى‪ ،‬دەبــێ تــەواوی مێــژووی‬ ‫کەڵەکەبــووی چەندیــن ســەدەی ئاینەکــە وەال بــرێ‪ ،‬كــە‬ ‫جیهانبینــی ئێســتای موســڵامناىن داڕشــتووە‪ .‬ئيــر لێــرەدا‬ ‫خۆيــان لەبــەردەم ســۆفيگەريدا بينيــەوە؛ كايەيــەىك ئايينــى‪،‬‬ ‫كــە لەچەنــد ســەدەى دوايــى مێــژووى بــەر لــە مۆدێرنــەدا‬ ‫رەنگرێــژى زۆر لــە دەركەوتــەكاىن ئيســامى ميلليــى و‬ ‫تەنانــەت فيقهيــى كــردوە و خســتويەتيە ژێــر هەژمــووىن‬ ‫جيهانبينييەكــەى خۆيــەوە‪.‬‬ ‫‪24‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫‪ .١‬ئيسالمى سياىس و دێوەزمەى ئيسالمى سۆفيگەری‬ ‫ئيخوان لەبەردەم سۆفيگەريدا‪ -‬لە دژايەتييەوە بۆ بەكارهێنان‬

‫پەيوەنــدى نێــوان بزاڤــى ئيخــوان موســلمني و ســۆفيگەرى‪ ،‬هەڵبــەز و دابــەزى زۆرى بــە خۆيــەوە بينيــوە؛‬ ‫دامەزرێنــەرى ئــەو بزاڤــە‪ ،‬كــە حەســەن بەننايــە‪ ،‬پەروەردەيــەىك ســۆفييانەى هەبــوو لەســەر تەريقــەىت حەصــاىف‬ ‫– شــاذىل‪ .‬بــەاڵم دواى فراوانبــووىن ئــەم بزاوتــە و دواى ئــەوەى تــواىن لــە زەمينــەى ميرسييــدا جێــگاى خــۆى‬ ‫بكاتــەوە‪ ،‬پاشــخانە ســۆفييەكەى وەال نــاوە‪ .‬حەســەن بەننــا خــۆى رەخنــەى لــە رۆل و پێگــەى تەريقەتــەكان گرتــوە‬ ‫و بەرنامــەى چاكســازيى بــۆ دانــاون‪ .‬نــەك هــەر ئەمــە‪ ،‬بەڵكــو باڵــى تونــدڕەوى نێــو ئيخــوان‪ ،‬كــە دواتــر بــە «شــباب‬ ‫محمــد» نــارسان‪ ،‬زۆر بــە تونــدى دژايــەىت ئيســامى ســۆفييانەيان كــردووە و ئيشــيان بــۆ تێكشــكاندىن رەمــزەكاىن‬ ‫كــردوە (‪.)2011,Itzchak Weisman‬‬ ‫ئەمــە لــە ڕووى مێژووييــەوە‪ ،‬بــەاڵم دواى ئــەوەى لــە ئێســتادا‪ ،‬بزاڤــى ئيخوانيــى دووچــارى قەيـراىن ناســنامە بۆوە و‬ ‫گــەڕان بــەدواى رەوايــەىت هەبــووىن سياســىيانەى خــۆى كــردە ئامانــج‪ ،‬دەبــووا بــە تێگــەى ئايينــى خۆشــيدا بچێتەوە‪،‬‬ ‫تــا رێــگاى ئــەوەى پــێ بــدات‬ ‫لەبەرامبــەر بــەدەرەوەى‬ ‫خــۆى هــەم قەبوڵكــراو‬ ‫بێــت‪ ،‬هەميــش رێگاپێــدراو‬ ‫بێــت بــۆ خۆنوانــدن و‬ ‫تەنانــەت باآلدەســتى ســياىس‬ ‫و دەوڵەتداريــى‪ .‬بۆيــە‬ ‫گەڕانەوەيــەك بــۆ كولتــورى‬ ‫ســۆفيگەرى لــە نێــو ئيخــواىن‬ ‫حەسەن بەننا‪،‬‬ ‫جيهانيــدا دەســتى پێكــرد‪.‬‬ ‫پەروەردەيەىك سۆفييانەى‬ ‫مەبەســتيش لەمــەدا دوو‬ ‫هەبوو لەسەر تەريقەىت‬ ‫ئاســتە؛ لــە ئاســتی نێوخۆییــدا‬ ‫حەصاىف – شاذىل‪ .‬بەاڵم‬ ‫هەوڵدانێــک بــوو بــۆ خۆماڵی‬ ‫دواى فراوانبووىن ئەم بزاوتە‬ ‫کردنــی تێگــەی باوەڕیانــەی‬ ‫و دواى ئەوەى تواىن لە‬ ‫خۆیــان و نیشــاندانی ئــەو‬ ‫رەوتــە وەک رەوتێکــی‬ ‫زەمينەى ميرسييدا جێگاى‬ ‫نێوخۆیــی و بیــراو لــە‬ ‫خۆى بكاتەوە‪ ،‬پاشخانە‬ ‫زەمینەیەکــی کۆمەاڵیەتــی‪،‬‬ ‫سۆفييەكەى وەال ناوە‬ ‫کــە بــە جیهانبینــی ســۆفیانە‬ ‫بــارگاوی ببــوو‪ .‬ئەمــە زیاتــر‬ ‫وەک تاکتیکێکــی کاری‬ ‫رێکخراوەیــی دەردەکــەوێ‪،‬‬ ‫کــە دەخــوازێ زوو خــۆی‬ ‫لەبــەردەم پەرچەکردارێکــی‬ ‫کۆمەاڵیەتیانــە نەبینێتــەوە‪،‬‬ ‫ئەوەنــدەی بتوانــێ لــە نێــو‬

‫‪25‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئــەو سیســتەمە کولتوورییــەی بــاوەڕی ئاینــی لەســەر دامــەزراوە‪،‬‬ ‫ماقوڵییــەت بــە بــووىن ئايينــى ‪ -‬سياســييانەى خــۆی ببەخشــێ‪ .‬ئەوەتــا‬ ‫لــەالى خۆمانــدا یەکگرتــووی ئیســامی لــە کوردســتان لــە نێــو ئــەم‬ ‫ئاســتەدا خــۆی نوانــدوە و کاری کــردووە‪ ،‬چ لــە میانــەی بــەرز ڕاگرتنــی‬ ‫یــادی بڕێــک لــە کەســایەتییە ســۆفییەکانی کوردســتان و هەوڵــدان‬ ‫بــۆ کردنیــان بــە مەرجەعێکــی هــزری خۆیــان‪ ،‬بــا هەوڵەکــەش‬ ‫بــە شــێوەیەکی گشــتی روکەشــانە بووبــێ و کەمرتیــن جێکەوتــەی‬ ‫هەبووبــێ‪ ،‬چ لــە رێگــەی داڕشــتنی گوتارێکــی کوردیانەی ئیســامگەڕا‪.‬‬ ‫ئيــر رۆشــنبیرانی یەکگرتــوو خواســتويانە ئــەم لێــک نزیکبوونەوەیــە‬ ‫دروســتبکەن و خۆيــان و نوســينەكانيان بــە درێژكــراوەى بەرهەمــى‬ ‫کولتــوری گــەورە ســۆفی و عارفــاىن كــورد دابنێــن‪ .‬بەهەمــان شــێوە‬ ‫يەكگرتــوو هەوڵــی خۆگونجانــدن لەگــەڵ دەرکەوتــە کۆمەاڵیەتییــەکاىن‬ ‫ديــاردەى ســۆفیگەری داوە‪ ،‬ئەمــەش لــە پێنــاو هەمــان تاکتیکــی‬

‫لە روانگەی رۆژئاواییدا‬ ‫چەندین تایبەمتەندی لە‬ ‫سۆفیگەریدا دەبیرنێ‪ ،‬کە وای‬ ‫لێدەکات باشرتین هاوپەیامن‬ ‫بێت لە بەرەنگاربوونەوەی‬ ‫پەڕگیری ئایینی‬ ‫ســەرەوە‪ ،‬بــەاڵم ئەمجــارە بــۆ ئــەوەی بتوانــێ لــە نێــو خەیاڵدانــی‬ ‫ئاینــی دەســتبەجێدا وەک تەنێکــی نامــۆ دەرنەکــەوێ‪ .‬رەنگــە‬ ‫بەشــداریکردن و لــە خۆگرتنــی مەولــودی پێغەمبــەر لەاليــەن ئــەم‬ ‫رەوتــە دیارتریــن منوونەیــەک بێــت بــۆ ئــەم تێگەیشــتنە کۆمەاڵیەتییــە‬ ‫و تاکتیکــی کارکــردن بــێ لەبەرامبــەر ئــەو رەوتــە تازەباوانــەى بــە‬ ‫هيــچ شــێوەيەىك رسوىت ئاوايــان قەبــوڵ نيــە‪ ،‬كــە مەبەســتامن رەوىت‬ ‫ســەلەفيگەڕايە‪ .‬ئەمــە هەوڵیکــە بــۆ خۆنواندنێکــی ئەوتــۆ‪ ،‬کــە‬ ‫پاڵپشــتە بــە وەهمــی قۆرخکردنــی ئاینــی لــە زەمینــەی کۆمەاڵیەتییــدا‪،‬‬ ‫لــە میانــەی دەســتگرتن بەســەر ئاســتی میللــی باوەڕداریــی‪.‬‬ ‫لــە ئاســتی دووەمــی مەبەســتی بزاڤــی ئیخوانیــدا‪ ،‬گوتــاری ئــەوان بــە‬ ‫ئاراســتەی دەرەوە بــووە‪ ،‬ئــەوان ئــاگاداری سیاســەتی ئاینــی رۆژئــاوان‬ ‫‪26‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لــە جیهانــی ئیســامی‪ .‬لــەوە تێگەیشــتوون‪ ،‬کــە لــە نێــو ئــەو سیاســەتەدا – وەك دواتــر‬ ‫بــاىس دەكەيــن ‪ -‬ســۆفیگەری رەوتــی هــەرە قەبولکـراو و ویسـراوە وەک پەرچەكردارێك‬ ‫دژ بــە تــەواوی رەوتەکانــی ئیســامی سیاســی‪ ،‬لەوپــەری جیهادییەکەیــەوە بگــرە تــا‬ ‫ئەوپــەری میانەڕەوەكــە‪.‬‬ ‫بــەاڵم دواجــار‪ ،‬تــەواوى ئــەم خۆنزيــك خســتنەوەيە لــە ســۆفيگەرى‪ ،‬كارێــى تاكتيكانەى‬ ‫كــورت مەودايــە و پەيوەســتە بــە رەوىش ســياىس و فەرهەنگــى بــاو لــە ئاســتى نێوخــۆى‬ ‫جيهــاىن ئيســامى و دەرەوەى ئــەم جيهــان‪ ،‬نــەك قبوڵكــردىن تــەواوى ئــەو فۆرمــەى‬ ‫ئيســام‪ ،‬كــە ســۆفيگەرى لــە مێــژووى خۆيــدا بەرهەمــى هێنــاوە‪ .‬چونكــە ئەگــەر‬ ‫وابوايــە ئــەوا تــەواوى كارى رێكخراوەيــى و سياســييانەى ئــەم بزاوتانــە لــە ماهييەتــدا‬ ‫لــە بنەمــاكاىن بەتــاڵ دەبــۆوە و بێبەهــا دەكەوتنــەوە‪.‬‬ ‫سۆفيگەرى وەك بەهانەى كارى سەلەفييەىت جيهادى‬ ‫کێشــەی ئیســامی نوێــى ســەلەفی لەوەدایــە‪ ،‬کــە لــە هەنــاوی جڤاكــی نیمچــە‬ ‫دوورگــەی عەرەبــی ســەریهەڵداوە و نەریتــی کۆمەاڵیەتــی و جیهانبینــی ئاینــی ئــەو‬ ‫جڤاكانــەی هەڵگرتــوە‪ .‬بەتایبــەت لــە مامەڵەکــردن لەگــەڵ گــروپ و ســێکتە ئاینیەکاندا‪.‬‬ ‫نەبوونــی فــرە چەشــنی ئاینــی لــەوێ و یــەک رەهەنــدی رشۆڤــەی ئاینــی وای کــردوە‪،‬‬ ‫کــە دێتــە دەرەوەی نیمچــە دوورگــەی عەرەبــی دەبێتــە ئیســامێکی جیهادیانــەی‬ ‫پەڕگیــر و توانــای قەبووڵکردنــی نەریــت و جیهانبینــی هيــچ جڤاكێــى فرەچەشــنى‬ ‫نەبــێ‪ .‬بەتایبەتیــش ئــەو جڤاكانــەی ســۆفیگەری بەهاکانــی خــۆی بــە نەریتکــردوە‬ ‫و رەهەنــدە بنەڕەتییەکانــی جیهانبینــی ئاینیشــی بــە روانگــەی باوەڕییانــەی خــۆی‬ ‫رەنگڕێــژ کــردوە‪ .‬كاتێكيــش مەرجەعييــەىت ســەلەفييەكان‪ ،‬هــەر لــە ئيــن تەمييــەوە تــا‬ ‫ئيــن عەبدولوەهــاب‪ ،‬دژايەتيكــردىن تونــدى ســۆفيگەرى بــێ و بــە بيدعەزانينــى تــەواوى‬ ‫تێگــەى ئايينــى و نەفيكــردىن شــەرعييەىت هەبــووىن بــێ لــە پانتايــى ئيســاميدا‪ ،‬ئــەوا‬ ‫ئاســايى دەبــێ زۆربــەى زۆرى ئــەو توندوتيژييــەى لــە هەنــاوى گوتــارى ســەلەفيدا‬ ‫هەيــە ئاڕاســتەى جيهانبينــى ســۆفييانە بــێ و پێــى وابــێ‪ ،‬كــە دەبــێ هيــچ ئاســەوارێىك‬ ‫بەســەر بــاوەڕدارى موســڵامنانەوە نەمێنــێ‪.‬‬ ‫لێــرەوە ســەلەفییەت بۆتــە دیاردەیــەک‪ ،‬کــە لــە دەرەوەی پرســی ماهییەتــی ئایــن‬ ‫دەرکەوتــووە‪ .‬بەڵکــو تەنهــا ئــەو ماهییەتەی خســتۆتەروو و کاری کردووە بۆ ســەپاندنی‪،‬‬ ‫کــە خــۆی بــڕوای پێیەتــی و دەخــوازێ بیروبــاوەڕی گشــتی كۆمەڵــە ئیســامییەکانی‬ ‫لەســەر دابرێژرێتــەوە‪ .‬دەخــوازێ جارێکــی تــر لــە دەرەوەی هەژموونــی باویــی میللــی‪-‬‬ ‫ســۆفییانەدا مانــای بــە پیرۆزییەکانــی نێــو خەیاڵدانــی کۆمەاڵیەتــی ببەخشــێ‪ .‬ئەمــەش‬ ‫لەرێگــەی دیاریکردنــی جــۆر و رسوشــت و تایبەمتەندییەکانــی ئــەوەی پێــى دەگوتــرێ‬ ‫پیــرۆز و دۆزینــەوەی ئــەم رسوشــت و تایبەمتەندییــە‪ ،‬بــە پێــی ئــەو مەرجەعییەتــە‬ ‫ســەروو مێژووييــە خەياڵكـراوەى ســەردەمى ســەلەف‪ ،‬كــە تــەواوی رەوتــی ســەلەفی بــە‬ ‫هەمــوو بااڵکانییــەوە پشــتی پــێ دەبەســتێ و لەوێــدا ســۆفيگەرى هيــچ بوونێــى نيــە‪.‬‬ ‫ئــەم تێگەيــەى ئــەوان رێــک ئاراســتەی تێگــەی ســۆفییانەيە بــۆ پیرۆزیــی و ئاینــداری‪،‬‬ ‫هــەر لــە پیرۆزکردنــی خــودی پێغەمبــەر و خوێندنــەوەی هێرمینۆتێکیانــە و رەمزیانــەی‬ ‫دەقــی بنەڕەتييــەوە بگــرە تــا پیرۆزکردنــی هەندێــک کەســی ( شــێخانی ســۆفی) و‬ ‫داڕشــتنەوەی پەیوەنــدی ئیامنــدارو جیهــاىن خودایەتــی بــە پێــی ئــەم تێگەیشــتنە‪.‬‬ ‫‪27‬‬

‫لەناو تەریقەتە‬ ‫سۆفیگەرییەکاندا‬ ‫زاڵبووىن خورافە‬ ‫و ئەفسانەسازی‪،‬‬ ‫تێکەڵبوونی‬ ‫لەگەڵ جادوگەری‬ ‫و بەرژەوەندیی‬ ‫تاکە کەسیانە‪ ،‬وای‬ ‫کردوە دووربێ لە‬ ‫پێداویستییەکانی‬ ‫ژیانی جڤاىك‬ ‫هاوچەرخ و بە‬ ‫ئاسانی دوچاری‬ ‫رەخنە و تێکشکاندىن‬ ‫گوتار بێتەوە‪،‬‬ ‫بةتایبەت لە الیەن‬ ‫پەیڕەوکارانی‬ ‫ئیسالمی سیاسییەوە‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫‪ .٢‬بە کار هێنانی سیاسیيانەی سۆفیگەری‬ ‫سۆفیگەری و کردەی سیاسی‬

‫ئەگــەر لــە ماهییەتــی ســۆفیگەرییەوە دەســتپێبکەین‪ ،‬ئەســتەم دەبــێ بتوانیــن‬ ‫پەیوەندیيەکــی روونــی لەگــەڵ کایــەی سیاســی بــە گشــتی بدۆزینــەوە‪ .‬گــەڕان بــە‬ ‫دوای پەیوەندييەکــی ئــاوا بریتــی دەبــی لــە بەســتنەوەی دیاردەیەکــی ئاینــی‪ ،‬کــە‬ ‫دەخــوازێ رۆڵێکــی کۆمەاڵیەتــی پاســیڤی هەبــێ و دوور لــە کۆمــەڵ و «تەرکــە‬ ‫دونیايــى» ببێتــە ناونیشــانی‪ ،‬لەگــەڵ کایەیــەک کــە سیاســەتە و هەبوونــی لــە‬ ‫پانتایــی کۆمەاڵیەتیــدا ناســنامەکەى داڕشــتووە‪ .‬بــەاڵم کاتێــک کــە ســۆفی ناچــار بــە‬ ‫کۆمەاڵیەتیبوونــە و لــە زەمینــەی فرەچەشــندا دەبــێ بــاوەڕە ئاینییەکــەی خــۆی‪ ،‬لــە‬ ‫دووتوێــی کۆمەڵێــک رسوت و پیــرۆزی بەرهەمهاتــوودا دابڕێــژێ‪ ،‬ئــەوا ناچــار بــەوە‬ ‫دەبــێ لەگــەڵ دەســەاڵتی سیاســی ســەرەدەری بــکات‪ ،‬تــا بتوانــێ هاوســەنگيیەک‬ ‫لــە نێــوان ئــەم دەســەاڵتە و دەســەاڵتە رەمزییــە – ئاینییەکــەی خــۆی دروســتبکات‪،‬‬ ‫کــە ئــەو بەســەر موریــد و ئــەو ناوەنــدە کۆمەاڵیەتییــەی باوەڕیــان پێــی هێنــاوە‬ ‫هەيتــى و کەوتونەتــە ژێــر هەژموونــی کەســایەتی رۆحانــی پیرۆزەکــەی ئــەودا‬ ‫(حەيــدەر لەشــکری‪.)٢٩٦ :٢٠١٣،‬‬ ‫ئەمــە بــەو مانایــە نایــەت ئێمــە ســۆفیگەری ســەردەم لــە هەمــوو چااڵکییەکــی‬ ‫سیاســی تایبــەت بــە خــۆى بێبــەرى بكەيــن‪ ،‬بەتایبــەت کاتێــک خۆیــان لەبــەر‬ ‫کۆمەڵێــک رەوتــی ســەلەفیگەڕای پەڕگیــر دۆزییــەوە‪ .‬ئەمانــەش وەك گومتــان‬ ‫گوتــاری خۆیــان لەســەر نەفیکردنــی شــەریعەتیيانەى تــەواوی ئــەو سیســتەمە‬ ‫کولتورییــە دامەزرانــدوە‪ ،‬کــە ســۆفیگەری – تەریقەتــی مێژووکــرد لــە زەمینــەی‬ ‫ئیســامییە فرەچەشــنەکاندا رۆڵــی لــە دارشــتنی کۆڵەگــە بنەڕەتییەکانــی هەبــووە‪.‬‬ ‫بۆيــە بەئاشــکرا توندوتیــژی ئاینــی (زارەکــی و بــە کــردار) لــە هەمبــەر بەکارهێرناوە‪.‬‬ ‫ئەمــە وای لــە شــێخانی تەریقەتــە ســۆفییەکان کــردوە بــە دوای الیەنگــری سیاســی‬ ‫بگەڕێــن لــە پێنــاو پاراســتنی بیروباوەڕ و ئــەو نەریتانەی لــە نێوەنــدی کۆمەاڵیەتیدا‬ ‫دەينوێنــن‪ .‬هەروەهــا تاکــو ئازادیــی کاری ئاینــی خۆیــان لــە دەســت نــەدەن‪ ،‬کــە‬ ‫ئەوانــی تــر بــە دەرچــوون و بیدعــەکاری دەزانــن‪ ،‬بەهەمــان شــێوە ئەگەر ئیســامی‬ ‫سیاســی خواســتی لــە رێگــەی هەڵبژاردنــەوە‪ -‬لــە دوای بەهــاری عەرەبــی‪ -‬بێتــە‬ ‫ســەر حوکــم و یاســا و رێســا و دەســتورەکان بەمجــۆرە ئاینانــە دابڕێــژێ کــە خــۆی‬ ‫بــاوەڕی پێــی هەبــووە‪ ،‬ئــەوا تەریقەتــە ســۆفییەکانیش ‪ -‬وەک لــە میــر بــە روونــی‬ ‫دیــار بــوو‪ -‬خۆیــان دایــە پــاڵ هەندێــک رەوتــی لیب ـڕاڵ تــا بتوانــن بەشــدار بــن‬ ‫لــە کاری سیاســی و بگەنــە ئــەوەی بتوانــن جێپەنجەیــان بەســەر ئــەم یاســایانە‬ ‫دیــار ببــێ و بــەو هۆیــەوە پێگــەی ئاینــی و کۆمەاڵیەتــی خۆیــان بســەملێنن‪،‬‬ ‫بۆيــە تەنانــەت لــە دوايــن هەڵبــژاردىن پەرلەمــاىن ميرسيــدا ليســتى تايبــەت بــە‬ ‫خۆيانيــان دروســتكرد بەنــاوى «يف حــب مــر» كــە تيايــدا اليەنگـراىن تەريقەتــەكاىن‬ ‫ئــەم وآلتــە‪ ،‬بــە پاڵپشــتى شــێخاىن ســۆىف‪ ،‬چوونــە پێشــبڕكێى هەڵبژاردنــەوە (ديــاب‪،‬‬ ‫‪ .)٢٠١٥‬ئــەم بەشــدارىكردنەى ئەوانيــش و تێوەگالنيــان لــە كارى ســياىس‪ ،‬بەشــێك‬ ‫بــوو لــە شــەڕى مانــەوە و پاراســتنى ناســنامە و پێداويســتييەىك هەنوكەيــى بــوو بــۆ‬ ‫ئــەوەى شــەرعييەىت بوونيــان لــە دەســت نــەدەن و پێگــەى ئايينيــان لــەق نەبــێ‪.‬‬

‫مێژووی‬ ‫سۆفیگەری پێامن‬ ‫دەڵێ‪ ،‬کە ئێمە‬ ‫بەرانبەر بە تاکێکى‬ ‫ئازادین؛ ئازادییەکی‬ ‫رۆحانی کە لە‬ ‫چەندين وێستگەدا‪،‬‬ ‫نەدەسەاڵتی‬ ‫سیاسی توانییویەتی‬ ‫کۆنتڕۆڵی بکات و‬ ‫بە ئامرازی بکات‪،‬‬ ‫نە دەسەاڵتی‬ ‫ئایینیش توانیویەتی‬ ‫بیچەپێنێ و‬ ‫بیخاتە ژێر رکێفی‬ ‫شەریعەتیيانەی‬ ‫خۆی‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫دەسەاڵتی تەقلیدی و بەکارهێنانی سیاسيیانەی سۆفیگەری‬

‫خۆدۆزینــەوەی دەســەاڵتە سیاســییە تەقلیدییەکانــی جیهانــی ئیســامی لــە‬ ‫بەرامبــەر بــە ئیســامی سیاســی‪ ،‬ترســی لەدەســتچوونی ئــەم دەســەاڵتەی‬ ‫لــەالدا روانــدن‪ .‬ســەرکەوتنی ئــەم جــۆرە ئیســامە لــە زۆر لــەو‬ ‫دەوڵەتانــەی رووبــەرووی هەڵچــوىن جەماوەرييانــە بوونــەوە‪ ،‬قەناعــەىت‬ ‫الی ئــەو سیســتەمە سیاســییە تەقلیدیانــە دروســتکرد کــە ئەوانــە بــە‬ ‫ســوود وەرگرتــن لــە زەمینــەی بــاوی ئايينــى – کۆمەاڵیەتــی‪ ،‬دەتوانــن‬ ‫بــە ئاســانی پێگــەی دەســەاڵتییانە بــۆ خۆیــان دروســتبکەن‪ .‬هەروەهــا‬ ‫دەتوانــن رەوایەتــی ئاینــی لــە حوکمــی ئــەوان بســەننەوە و بیخەنــە پــاڵ‬ ‫کــردەی سیاســييانەی خۆیــان و تــەواوی ئایــن لــە پێنــاو بەتاڵکردنــەوەی‬ ‫ئــەم سیســتەمانە لەهــەر پاشــخانێکی ئایدۆلــۆژی‪ -‬باوەڕیانــە بەكاربهێنــن‪،‬‬ ‫کــە دەشــێ بــۆ خۆســەپاندن لــە زەمینــە کۆمەاڵیەتییەکــەدا پشــتی پــێ‬ ‫ببەســن‪.‬‬ ‫بەهێــزی گوتــاری ئاینــی بانگەوازخوازانــی ئیســامی سیاســی و ئەســتەمی‬ ‫خۆنواندنــی ئاینیانــەی دەســەاڵت‪ ،‬هەروەهــا فراوانبوونــی ئــەو دووراییەی‬ ‫لــە نێــوان کۆمــەڵ و ئــەم دەســەاڵتانە هەبــوو تــا ئاســتی نامۆبــوون بــە‬ ‫زمــان و گوتــاری یەکــر‪ ،‬بەشــێک بــوون لــە هۆكارەکانــی شكســتى ئــەم‬ ‫پرۆژەیــە‪ .‬رێــک پالنــی دووەمــی سیســتەمە سیاســییەکان پەنــا بــردن بــووە‬ ‫بــۆ ئیســامی ســۆفیانە‪.‬‬ ‫عبدالفتــاح السیســی‪ ،‬بــەر لــە کرنــەوەی ســندوقەکانی دەنگــدان و‬ ‫هەڵبژاردنــی بــە ســەرۆکی واڵت‪ ،‬لــە کۆبوونــەوەی تایبــەت لەگــەڵ‬ ‫شــیخانی تەریقەتــە ســۆفییەکان چــاو بــە گریــان دەرکەوت‪ .‬دەســەاڵتداراىن‬ ‫مەغریــب بــۆ بەرگرتــن بــە کاریگەرييەکانــی « بەهــاری عەرەبــی» بەســەر‬ ‫واڵتەكەيــان هانايــان بــردە بــەر گۆشــە و زاوییەکانــی ســۆفیان تــا ببنــە‬ ‫پاڵپشــتی ئــەو چاکســازیانەی دەســەاڵت رایگەیاندبــوو‪ .‬ئەمــەش لــە‬ ‫چوارچێــوەی پرۆژەیەکــی دەســەاڵت خــۆی بــە نــاوی «إعــادة هيكلــة‬ ‫الحقــل الدينــي»‪ ،‬کــە بریتییــە لــە پاڵپشــتیکردنی ئیســامی تەقلیدیــى‬ ‫بەتایبــەت ســۆفیگەری‪ ،‬بــۆ بەرەنگاربوونــەوەی «پەڕگیــری ئاینــی» (أنــوزال‪،‬‬ ‫‪ .)2014‬رێــك هاوشــێوەی ئــەو پاڵپشــتییە بەرچــاوەی دەســەاڵتی سیاســی‬ ‫باشــووری کوردســتانە بــۆ تەکییــە و خانەقــاکان‪ ،‬تەنانــەت لــە ســاتی‬ ‫قەیرانێکــی جیــددی دارایــش ئــەو بــڕە پــارەی بۆیــان تەرخانکـراوە پێیــان‬ ‫دەدرێ‪.‬‬ ‫ئەزمونێکــی تــری بەکارهێنانــی ســۆفیگەری کــە جێگــەی ســەرنجە‪،‬‬ ‫ئەزموونــی ئیامراتــە‪ .‬ئــەم واڵتــە لــە زەمینەیەکدایــە‪ ،‬کــە مەترســی‬ ‫ئیســامی سیاســی لەوپــەڕی میانەڕەوەکــەی بــۆ ئەوپــەڕی توندڕەوەکــەی‬ ‫بەســەرییەوە هەیــە‪ ،‬ئیخــوان لــە الیــەک و پاڵپشــتی قەتــەری و لەگــەڵ‬ ‫ســەلەفییەتی وەهابــی لــە پاڵپشــتی ســعوودیا‪ .‬ئەمــە لەکاتێکــدا‪ ،‬کــە‬ ‫ئیــارات خــۆی پاشــخانێکی ئایدۆلــۆژی بــە هێــزی نییــە بتوانــێ‬ ‫رووبــەرووی ئــەم گوتــارە ئاینیانــە ببێتــەوە و کاریگەرییەکانیــان بــە‬ ‫‪29‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لە زەمەىن‬ ‫بەتەكنۆلۆژيابوندا‬ ‫تەریقەتی‬ ‫سۆفییەکان دەرکیان‬ ‫بە پێداویستی‬ ‫هەندێک لە‬ ‫تاکەکانی رۆژئاوا‬ ‫بۆ رۆحانییەت‬ ‫کردبوو و هەستیان‬ ‫بەوە دەکرد کە‬ ‫وەاڵمدانەوەیەکی‬ ‫باشی كۆمەآليەىت‬ ‫بۆ هزر و رسوتە‬ ‫سۆفیيەكان هەیە‬ ‫ســەر دانيشــتوى رەســەنی ئیامراتــی نەهێڵــێ یــان ســنوربەندى بــکات‪ .‬بۆیــە دەســەاڵتداراىن ئــەوێ‬ ‫پییــان وابــووە چارەســەری ئــەم بۆشــاییە لــە ســۆفیگەریدایە؛ دامەزراندنــی چەندیــن دەزگای ئاینــی‬ ‫و رۆشــنبیری‪ ،‬کــە لــە الیــەن کەســایەتی ســۆفی دیــاری دەرەوەی ئیــارات بەڕێوەدەبرێــن‪ ،‬وەک‬ ‫دەزگای (طابــە) و چەندانــی تــر( شــحادة‪ ،)١٤٣٣ ،‬لــە چوارچێــوەی گەڕانــە بــە دوای چارەســەری‬ ‫و دروســتکردنی پاشــخانی ئایدۆلــۆژی‪ -‬ئاینــی بــۆ واڵت‪ ،‬تــا بتوانــێ خــۆی لــەوەی لــە دەوروبــەری‬ ‫بەتایبــەت و جیهانــی ئیســامی بەگشــتى روودەدات بپارێــزێ‪.‬‬

‫سۆفيگەرى وەك فريادڕەىس سياسەىت رۆژهەاڵتييانەى رۆژئاوا ‬

‫رووبەروبوونــەوەی رۆژئــاوا لەگــەڵ ئیســامی سیاســی و ئامادەبوونــی پەڕگیــری ئیســامی لــە نێــو‬ ‫ماڵــی رۆژئــاوا خۆیــدا وایکــردوە‪ ،‬کــە لێکۆڵینــەوە لــە ئیســام و هەوڵــدان بــۆ تێگەیشــتنی باشــری‬ ‫ئــەو پاشــخانە ئاینیــەى لــەم رووبەرووبونەوەیــەدا بۆتــە ناونیشــان‪ ،‬ببێتــە پێداویســتیيەکی زانســتی –‬ ‫سیاســی‪ .‬یەکێــک لــەو پرســانەش پەیوەســتە بــەوەی‪ ،‬کــە ئەگــەر فۆرمــی بــاوی ئیســام ناتوانــێ خۆی‬ ‫لەگــەڵ مۆدێرنــەدا بگونجێنــێ و رۆژئــاوا پەیوەنديەکــی نەخــوازراوی لەگــەڵ جیهانــی ئيســاميدا بــۆ‬ ‫دروســتبووە‪ ،‬ئاخــۆ دەبــێ فۆڕمێکــی تــری هەبــێ بتوانــێ لەگــەڵ ئاشــتیی جیهانیــی و کۆمەڵــی‬ ‫نێودەوڵەتــی و بەهــا و نۆڕمــە سیاســییە گڵۆبالــەکان (دميوکراســی – مافــی مــرۆڤ‪ ،‬مــاىف مــەدەىن‪،‬‬ ‫تۆلەرانس‪...‬هتــد) بگونجێنــێ يــان نــا؟‪ .‬پێداچوونــەوە بــە ئەزموونــی مێژوويــی رۆژئــاوا خــۆی لەگــەڵ‬ ‫‪30‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئیســام‪ ،‬كايــەى ســۆفیگەری بــە بیــر هێنانــەوە‪ .‬ســۆفیگەرییەک‪ ،‬کە لــە نێو گوتــارى ئۆريەنتاليســتييدا‪ ،‬ســەرنجى‬ ‫گــەورە لێکۆڵەرانــی رۆژئــاوای بــەالی خۆیــدا راكێشــاوە و لــەالى زۆربەيــان وەک بەرجەســتەکاری رسوشــتی‬ ‫گەردونیانــەی ئیســام بیـراوە‪ .‬بــە جۆرێــك زۆر لەمانــە پێيــان وابــووە دەشــێ لــە زەمینــەی غەیــرە ئیسالمیشــدا‬ ‫قەبوڵکـراو بــێ و لەگــەڵ ئــەو بەهایانــە رێکبێتــەوە کــە لــە کایــە ئاینیەکانــی تــردا بوونیــان هەیــە‪ .‬ئەزموونــی‬ ‫کەســانێکی وەک‪ :‬رۆنیــە گیتــۆن‪ ،‬لویــس ماســینۆن‪ ،‬ئانــا مــاری زمیــل‪ ،‬تیتــۆس بۆکهــاردت‪ ،‬فریگــۆف تۆیــۆ‪،‬‬ ‫مارتیــن لینگــز و چەندانــی تــر‪ ،‬لــە گــەورە رۆژهەاڵتناســانی ئەوروپــا‪ ،‬پاشــخانێکی بــاش بــوو بــۆ دامەزراندنــی‬ ‫پەیوەندييەکــی دوور لــە پەڕگیــری و توندوتیــژی لەگــەڵ جیهانــی ئیســاميدا‪.‬‬ ‫لەاليــەىك تــرەوە‪ ،‬کاتێــک تەریقەتــی ســۆفییەکان دەرکیــان بــە پێداویســتی هەندێــک لــە تاکەکانــی رۆژئــاوا بــۆ‬ ‫رۆحانییــەت کردبــوو لــە زەمــەىن بــە تەكنۆلۆژيابونــدا و هەســتیان بــەوە دەکــرد کــە وەاڵمدانەوەیەکــی باشــی‬ ‫كۆمەآليــەىت بــۆ هــزر و رسوتــە ســۆفیيەكان هەیــە‪ ،‬ئیــر بەشــێک لــە شــێخەکان‪ ،‬ئەوانــەی وەک ســەرچاوەی‬ ‫بژێــوی ژیــان لــەو میراتــەی خۆیــان دەڕوانــن‪ ،‬هــەر لــە حەفتاکانــی ســەدەی بیســتەمەوە‪ ،‬روویــان کردۆتــە‬ ‫بازاڕەکانــی ئەوروپــا و دەســتیان داوەتــە فرۆشــتنی هیــوا بــە مرۆڤــی بــێ هیــوا‪ ،‬یــان مرۆڤگەلێــک کــە بــە دوای‬ ‫گۆڕانــکاری بەردەوامــن و وێڵــی سەیروســەمەرەکانی جیهانــن‪ .‬کــە ســۆفیگەریش لــە کرۆکیــدا‪ ،‬وەک ئايينــى‬ ‫بودایــی ‪ -‬کۆمەڵێــک بنەمــاو بەهــای جیهانگەڕایانــەى هەیــە‪ ،‬ئــەوا لــە بــازاڕی رۆژئاواییــدا لەالیــەن ئــەو شــێخە‬ ‫– بازرگانانــەدا کرايــە کااڵیەکــی ئابــووری و لــە ماوەیەکــی کەمــدا تــواىن بەکاربــەری زۆر پەيــدا بــكات (إيريــك‬ ‫جوفــروا‪ .)١٩٣ -١٩١ :٢٠١٠ ،‬بەمــەش ســۆفیگەری لــە بــاوەڕی رۆژئاواییــدا کایەیەکــی نامــۆ نەبــووە‪ .‬تەنانــەت‬ ‫دەشــێ بڵێــن بــەر لــە گەیشــتنی لێشــاوی گــەورەی کۆچبەرانــی موســڵامن لــە هەشــتاکانەوە تــا ئێســتا و‬ ‫پەرەســەندنی ئیســامی سیاســی‪ ،‬ســۆفيگەرى فۆرمــی هــەرە نــارساو و بــاوی ئیســام بــوو لەوێــدا‪.‬‬ ‫لــە روانگــەی رۆژئاواییــدا چەندیــن تایبەمتەنــدی لــە ســۆفیگەریدا دەبیــرێ‪ ،‬کــە وای لێــدەکات باشــرین‬ ‫هاوپەیــان بێــت لــە بەرەنگاربوونــەوەی پەڕگیــری ئاینــی‪ .‬بــەر لــە هەمــوو شــتێک رۆڵــی مێــژووی ســۆفیگەری‬ ‫وادەکات بابەتێکــی بیرکردنــەوە و تێڕامــان‪ ،‬بەتایبــەت کــە بۆتــە ئــەو هێــزەی بــە هۆیــەوە ئیســامی کردۆتــە‬ ‫دووەمیــن گەورەتریــن ئاینــی جیهــان‪ ،‬بــە حوکمــی ئــەوەی زۆرتریــن جڤاكــە موســڵامنەکان ( بەتایبــەت‬ ‫لــە ناوەڕاســت و باشــووری ئاســیا‪ ،‬هەروەهــا باشــووری رۆژهەاڵتــی ئەوروپــا) لــە رێگــەی شــێخانی ســۆفی‬ ‫و تەریقەتەکانــەوە بــە ئیســام شــارەزا بوونــە و قەبوڵیــان کــردوە‪ .‬هــەر ئەمــەش وای کــردوە لــە ئەمــڕۆدا‬ ‫ترادیســیۆنی ســۆفیگەری لــەو جڤاكانــەدا لــە قوواڵیــی سـراکتۆری هێزیانــدا بوونــی هەیــە‪ .‬بۆیــە وەک فيلیــپ‬ ‫جینکینــس ‪ )2009( Philip Jenkins‬دەڵــێ‪ :‬تەماشــاکردنی ئیســام بەبــێ بینینــی ســۆفیگەری وەک ئــەوە وایــە‬ ‫دڵــی مەســەلەکە نەبینــی‪ .‬ئیــدی رایدەگەینــێ‪ ،‬کــە ئەگــەر ئــەم کایەیــە لەبەرچــاو نەگیرێــت‪ ،‬ئــەوا ناتوانیــن‬ ‫لــە سیاســەتی هاوچەرخــی هــەر یــەک لــە رۆژهەاڵتــی ناوەراســت و موســڵامنانی باشــووری ئاســیا بــە گشــتی‬ ‫بگەیــن‪.‬‬ ‫بــەر لەویــش‪ ،‬لــە ئەمریــکا جەخــت لــە ســەر پێگــەی ســۆفیگەری لــە دارشــتنی سیاســەتی گشــتی کراوەتــەوە‪.‬‬ ‫ئەمــە بــە ئاشــکرا لــەو راپۆرتــەدا دیــارە کــە بــە سەرپەرشــتی دەزگای رانــد ‪ ) )Rand corporation‬لــە‬ ‫ســاڵی ‪ ٢٠٠٧‬ئامــادە کرابــوو‪ .‬رانديــش دەزگایەکــە‪ ،‬كــە بۆچوونەکانــی کاریگــەری زۆريــان بەســەر داڕشــتنی‬ ‫بڕیارەکانــی وەزارەتــی دەرەوەی ئەمریــکادا هەیــە‪ .‬راپۆرتەکــە چەندیــن توێــژەر بــۆ مــاوەی ســێ ســاڵ کاریــان‬ ‫لەســەر کــردوە دواتــر بــە نــاوی (‪ )Building Moderate Muslim Networks‬بــاو کراوەتــەوە ‪.‬مەبەســتی‬ ‫هــەرە بنەڕەتــی راپۆرتەکــەش گەڕانــە بــە دوای ئەڵتەرناتیڤــی ئیســامی پەڕگیــر؛ تیایــدا ئامــاژە بــۆ ئــەوە کـراوە‪،‬‬ ‫کــە لــە پــاڵ ئــەو لێکدانــەوە رادیــکاڵ و دۆگامیــەی – بــە کاریگــەری ئیســامی سیاســییەو‪ -‬بــۆ ئیســام خــۆی‬ ‫دەکــرێ و لــە بەشــی هــەرە زۆری جیهانــی ئیســامی و جڤاكــە ئیســامییەکانی دیاسپۆڕاشــدا بــرەوی ســەندوە‬ ‫و بانگــەوازی بــۆ دەکــرێ و وەک تــەواوی ئاینەکــە دەخرێتــە روو‪ ،‬هیــچ هەوڵێکــی جیــددی نــەدراوە بــۆ بینیــن‬ ‫و خســتنەڕوو و ئەکتیڤکردنــی روانگــەی ئســامی میانــڕەو؛ ئــەو ئيســامەى ڕاپۆرتەکــە پێــی وایــە ئیســامی‬ ‫‪31‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫زۆرینــەی بێدەنگــە ( ‪.)iii:2007‬‬ ‫لــەو نەخشــە رێگایــەی راپۆرتەکــەش‪ ،‬بــۆ بونیادنانــی تۆڕێــك لــە ئيســامى‬ ‫ميانــڕەو دیــاری کــردوە‪ ،‬بــە روونــی جەخــت لەســەر رۆڵــی گرنگــی‬ ‫ســۆفیگەری ک ـراوە‪ ،‬لــە کەمکردنــەوەی کاریگەرییەکانــی ئــەو پەیوەندییــە‬ ‫ناجــۆرەی لــە ئێســتادا لــە نێــوان ئیســام و رۆژئــاوادا هەیــە‪ ،‬لەگــەڵ ئــەو‬ ‫رۆڵــەی دەشــێ ئيســامى ســۆفیيانە لــە نێــو تــۆڕە میانڕەوەکــەدا هەيبــێ‪.‬‬ ‫هەروەهــا ئامــاژە بــۆ ئــەوە کـراوە‪ ،‬کــە ســەلەفییەت و وەهابییــەت دوژمنــی‬ ‫ســەر ســەختی ســۆفی و موســڵامنە ترادیســیۆنەکانن‪ .‬بۆیــە ئامادەکارانــی‬ ‫راپۆرتەکــە پێیــان وایــە ســۆىف و ترادیســیۆناڵەکان‪ ،‬هاوپەیامنــی رسوشــتی‬ ‫رۆژئــاوان و دەکــرێ زەمیینــەی هاوبــەش لە نێــوان هــەردووالدا بدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫ئــەوان واى دەبينــن‪ ،‬لــە زۆربــەی واڵتانــی ئیســامیدا‪ ،‬ســۆفیگەری کاریگەری‬ ‫خــۆی هەیــە‪ .‬بــۆ ســەملاندنی گونجانــی ســۆفیگەریش لەگــەڵ بەهــا‬ ‫گلۆباڵەکانــی جیهانــی مۆدێــرن‪ ،‬بــە دوای بۆچوونــی کەســێتییە ســۆفییە‪-‬‬ ‫سیاســییەکاندا گــەڕاون‪ ،‬وەك بــۆ منونــە فەتحــواڵ گولــەن‪ ،‬تــا بزانــن چەنــدە‬ ‫لــە نێــو هزريانــدا قەبووڵکردنــی بەرانبــەر و بــە یەکــەوە ژیــان جێگــەی بــۆ‬ ‫کراوەتــەوە(‪ .)2007:73‬بــە تایبــەت قەبوڵكــردن و ژيــان لەگــەڵ مەســیحی‬ ‫و جولەکــە‪.‬‬

‫گرفتى گەڕانەوە بۆ سۆفیگەری‬

‫بەکارهێنانــی ســۆفیگەری وەک ئامرازێــک بۆ کۆنرتۆڵکردن و بەسیاســیکردنی‬ ‫لــە پێنــاو خۆنوانــدن لە بەرانبــەر بــە تێگەیشــتنی نەیارانی ئاین‪ ،‬ســۆفیگەری‬ ‫لــەو پەیامــە بەتاڵکردۆتــەوە کــە دەتوانــێ‪ ،‬بــە پشــت بەســن بــە ماهییەتــی‬ ‫خــۆى‪ ،‬لــە پێنــاو چارەســەرکردنی قەیرانــی بــاوەڕداری گشــتی و بــەر گرتــن‬ ‫بــە پرۆســەى بــە سياســیکردنی ئایــن بــە تایبــەت‪ ،‬بیگەینــێ‪ .‬بینیــان کــە‬ ‫ئــەوەی هــەر یــەک لــە دەســەاڵتی بــاوی سیاســی‪ ،‬ئاراســتەی میانــڕەوی‬ ‫ئیســامی سیاســی يــان ئەویــر (رۆژئــاوا) لــە ســۆفیگەری داوا دەکات‪ ،‬پــر‬ ‫پەیوەســتە بــە کــردەی سیاســی هــەر یــەک لەمانــە‪ ،‬نــەک ســۆفیگەری وەک‬ ‫کایەیــەک لــە خۆیــدا‪ .‬ئــەو بــە ئامرازکردنــەی ســۆفیگەریش لەگــەڵ رەوشــی‬ ‫ســۆفیگەری خــۆی لــە چوارچێــوەی سیســتەمی بــاوی تەریقەتیــدا گونجــاو‬ ‫بــووە‪ .‬ئــەو رەوشــەی تــەواوی کایەکــە لــەو دەســەاڵتە رەمزییە‪-‬کۆمەاڵیەتییە‬ ‫چڕدەکاتــەوە‪ ،‬کــە دەیبەخشــێ‪ ،‬نــەک سیســتەمێىك هۆشــیارانەی رۆحانیــی‬ ‫كــە دەشــێ رەهەنــدى باوەڕييانــەى تاکــی لەســەر دامبەزرێــرێ‪ .‬لــە کاتێکــدا‬ ‫رێــک ئــەم سیســتەمە ماهییەتــی ســۆفیگەری پێکدەهێنــێ لــە نێویــدا‬ ‫دەشــێ تاکــی ئیامنــدار تێگــەی جیــاواز بــەاڵم تایبــەت بــە خــۆی‪ ،‬دابڕێــژێ و‬ ‫جیهانبینــی ئاینــی لەســەر بونیــاد بنــێ‪.‬‬ ‫دەســەاڵتی تەقلیــدی شــێخانی ســۆفی‪ ،‬رەمزیەتــی خــۆی لــە ئاســایی‬ ‫نیشــاندانی کەســێتی شــیخ و توانــا غەیبييەکانــی چڕدەبێتــەوە‪ ،‬کــە دواجــار‬ ‫بــۆ ئــەو کەســەی لــە نێــو ئەڵقــەی ئــەو دا دەژی پیرۆزيــى بەرهەمدەهێنــێ‪.‬‬ ‫ئەمــە لــە ســەردەمێکدا کــە پیــرۆزی بــە شــێوازى جيــا بەرهەمدەهێــرێ‬ ‫و کەســانێک و روانگەگەلێکــی زۆر دەرکەوتــون‪ ،‬لــە دەرەوەی دەرکەوتــە‬

‫تەماشاکردنی‬ ‫ئیسالم‬ ‫بەبێ بینینی‬ ‫سۆفیگەری‬ ‫وەک ئەوە وایە‬ ‫دڵی مەسەلەکە‬ ‫نەبینی‬

‫‪32‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫مێژووییەکــەی پیرۆزیــى دەناســێننەوە و بــە چەمــک و دەســتەواژەکانی تایبــەت بە خۆیانــی گرێدەدەنەوە‪.‬‬ ‫كاتێكيــش ســۆفييەكان ناتوانــن لــەو کولتــورە کەڵەکەبــووەی خۆیــان دەربچــن‪ ،‬ئیــر بــە ئاســانی پێگــە‬ ‫ئايينيەكەيــان لــێ دەســێرنێتەوە و بــە ســانایی دەتوانــن لــە تــەواوی پیــرۆزی خۆیــان دامباڵــن و بیانخانــە‬ ‫دەرەوەی بازنــەی «ئیامنــداری» و بــە « بیدعــەکار» ناوزەدبكرێــن‪ .‬بەمــەش ســۆفیگەری وەك بينيــان‬ ‫دەكەوێتــە بــەردەم كێشــەیەکی وجودييــەوە‪.‬‬

‫‪ .٣‬ئەوەی سۆفیگەری دەتوانێ بیبەخشێ‬

‫رەوایەتــی گەڕانــەوە بــۆ کولتــووری ســۆفیگەری لەوەدایــە‪ ،‬کــە بــەر لــە هەمــوو شــتێک دابڕانێکــی‬ ‫ئیپســتمۆلۆژی لــە نێــوان دوێنێــی ئــەم کولتــوورە و ئەمڕۆیــدا رووی نــەداوە‪ ،‬وەک لەگــەڵ هەندێــک‬ ‫کایــە و رەوتــی تــری ئاینــی وابــووه‪ .‬بــۆ منوونــە مەعتەزیلــە و کەالمناســان‪ ،‬کــە هەوڵــی هێندێــک کــەس‬ ‫و دەزگای روشــنبیری بــۆ زیندووکرنــەوەی کولتــووری ئەمانــە و وەگەڕخســتنەوەی تێــز و بۆچوونەکانیــان‬ ‫زۆر نامــۆ دەردەکــەوێ و لــە هەندێــک ناوەنــدی ئیســامیيدا‪ ،‬تەنانــەت کــە ســەر بــە ئیســامی سیاســیش‬ ‫نیــن و بــە میانــڕەو دەبیرنێــن‪ ،‬بەقــەد دژایەتیکردنــی مۆدێرنیتــەی رۆژئاوایــی‪ ،‬دژایەتــی دەکرێــن‪ .‬بــەاڵم‬ ‫ســۆفيگەرى بــۆ بەشــێکی زۆری خەڵــک‪ ،‬لــە هــەردوو ئاســتی دەســتەبژێر و دەســتەجەمعیدا‪ ،‬هــەم قەبــوڵ‬ ‫ک ـراوە و هەمیــش پەیــڕەوکاری مــاوە‪ ،‬کــە ئەمــەش پەیوەســتە بــە مێــژووی کایەکــە خــۆی‪ .‬مێژوویــەک‬ ‫تیایــدا ئاوێتەبوونێــک لــە نێــوان ئــەم دیــاردە ئاینــی و ئــەو چوارچێــوە کۆمەاڵیەتییانــە روویــداوە‪ ،‬کــە لــە‬ ‫نێویــدا نەشــومنای کــردوە‪.‬‬ ‫ئەمــە وای کــردوە ئــاوا ســۆفیگەری بەردەوامێتــی مێژوویــی هەبــێ و لــە خــۆی دانەبــڕێ‪ .‬بێگومــان ئــەو‬ ‫دەرئەنجامــە بــەو مانایــە نایــەت دوێنێــی ســۆفیگەری وەک خــۆی لــە ئێســتای پەیڕەوکارانیــدا ئامادەیــە‪.‬‬ ‫زاڵبــووىن خورافــە و ئەفسانەســازی‪ ،‬تێکەڵبوونــی لەگــەڵ جادوگــەری و بەرژەوەنــدی تاکــە کەســیانە‪،‬‬ ‫وای کــردوە دووربــێ لــە پێداویســتییەکانی ژیانــی جڤــاىك هاوچــەرخ و بــە ئاســانی دوچــاری رەخنــە و‬ ‫تێکشــکاندىن گوتــار بێتــەوە‪ ،‬بةتایبــەت لــە الیــەن پەیڕەوکارانــی ئیســامی سیاســییەوە‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئەمــە هەمــووى‪ ،‬پەيوەســتە بــە دەرەوەى ســۆفيگەرى و پــر پرۆسێســێىك بابەتييانەيــە‪ .‬بــەاڵم‬ ‫ئــەوەى لــە نێــو ئــەو پرۆسێســەدا گرنگــە ئەوەيــە‪ ،‬كــە چەنــدە ئــەم كايەيــە خــۆى هێزێــى نــاوەىك مــاوە‬ ‫بتوانــێ هەژمــون بەســەر ناســنامەى كــەىس بــاوەڕداردا بــكات و لەخــۆى بگــرێ‪ .‬ئەمــە بێئــەوەى دووچــار‬ ‫بــە نامۆبــووىن كولتوريــى بــكات‪ ،‬وەك غەريبەيــەك خــۆى لەبــەردەم بــە بەهــا و نۆرمــەكاىن جيهانگەڕاييــدا‬ ‫ببينێتــەوە‪ .‬بــا پرســيارەكە ئــاوا بكەيــن‪ :‬چەنــدە ســۆفيگەرى دەتوانــێ كــەىس بــاوەڕدار لــە ئێســتادا بژيێنــێ‪،‬‬ ‫بــێ داب ـڕان لــە رابــردووى باوەڕەكــەى و تــرس لــە چارەنــوس؟ ئەگــەر ســۆفيگەرى تــواىن بــە رووىن ئــەو‬ ‫پرســە و هاوشــێوەكاىن وەاڵم بداتــەوە‪ ،‬ئــەوا دەتوانــێ هــەم ئامــرازەكاىن كاركــردىن دەســتى ئيســامى‬ ‫ســياىس بێبەهــا بــكات (وەك بێئاگايــى لــە رابــردوو‪ ،‬ترســاندن لــە چارەنوس‪...‬هتــد)‪ ،‬هەميشــە توانــاى‬ ‫گفتوگۆيــەىك كـراوەى دەبــێ‪ ،‬لەگــەڵ هــەر قەوارەيــەىك كولتــورى – ئايينــى‪ ،‬بخــوازێ اليەنێــى گفتوگۆيــەىك‬ ‫شارســتانييانەى ئــاوا بــێ‪.‬‬ ‫گوزيپــێ ســكاتۆلني‪ ،‬لــە نێــو ئــەم كايەيــەدا لــەو رەگەزانــە دواوە‪ ،‬كــە رێــگا دەدەن ببێتــە پانتاييــەىك كراوەى‬ ‫بەيەكگەيشــتنى شارســتاىن و ئايينــە جيهانييــەكان (‪ .)٣٩٤-٣٩٣ :٢٠١٣‬زۆربــەى ئــەو ئايينانــەى خەســڵەىت‬ ‫جيهانييــان هەيــە‪ ،‬ب ـزاوىت رۆحــاىن ئەوتــۆ هــەن كــە رەهەنــدى عريفانييانەيــان پێكدێنــن و «خوداناســن»‬ ‫مەبەســتى هــەرە بااڵيانــە‪ ،‬بەمــەش لەگــەڵ ســۆفيگەريدا هاوبــەش دەبــن‪ .‬جــا بــە خوێندنــەوەى ئــەم‬ ‫رەهەنــدەى بريوبــاوەڕەكان‪ ،‬لێكچــون و هاوشــێوەبوون و جۆرێــك لــە هارمۆنيــا دەبيــرێ‪ .‬لەوێــدا مرۆڤــە‬ ‫بــاوەڕدارەكان‪ ،‬زەمينــەى هاوبــەش لەگــەڵ هاوشــێوەكانيان چــێ دەكــەن و بوارێــك بــۆ يەكرتناســن و‬ ‫كرانــەوە بەســەر ئەزمــووىن فرەچەشــن لــە ئــارادا دەبــێ‪.‬‬ ‫‪33‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئيــدى ئــەم ئازادييەيــە وادەكات مرۆڤــى عــارف پابەنــد بــەو ســنورانە نەبــێ‪ ،‬كــە هــەر خوێندنەوەيــەىك تــرى ئايــن‪،‬‬ ‫وەك ئيســامى ســياىس‪ ،‬پێيــەوە پابەنــدە و تــەواوى پرســيارە ناوەكييــەكاىن مرۆڤــى تيــادا ســنوربەندكردون‪ .‬ئەمانــە‪،‬‬ ‫ئەگــەر كۆنرتۆڵكــردىن جەســتە و كــردەى مــرۆڤ بــە باشــرين ئامـراز دەزانــن بــۆ بەرزەفتكــردىن كــرۆىك مــرۆڤ‪ ،‬ئــەوا‬ ‫ســۆفيگەرى لــە بنەڕەتــدا ئيــش بــۆ كەشــفكردىن رازەكاىن نێــو ئــەم «كــرۆك – الباطــن»ە دەكات و رەهــاى دەكات‪.‬‬ ‫ئــەوەی ســۆفیگەری لــە کایــەی شــەریعەت‪ ،‬کــە مەرجەعــی کاری ئیســامی سیاســییە‪ ،‬جــودا دەکاتــەوە‪ ،‬شــێوازێکی‬ ‫تــری کۆنتڕۆڵکردنــی تــاک و دەســتەمۆکردنی گروپەکانــی فشــار لــە زەمینــە کۆمەاڵیەتییــە هەمــە چەشــنەکاندا‬ ‫نییــە‪ .‬ئــەو لــە دەرەوەى ئەمــە دووالیەنانــە کاردەکات‪ :‬ناســاندنەوەی ماناکانــی ژیــان بــە ســۆفی خــۆی لــە‬ ‫میانــەی بونیادنانــی رۆحانیانــەی کرۆکــی ئــەم کەســە‪ ،‬ئینجــا چۆنیەتــی گونجانــدن و جێگیرکردنــەوەی لــە پانتایــی‬ ‫کۆمەاڵیەتیــدا‪ .‬بەمــەش ســۆفیگەری ئەزموونــی فرەچەشــنی و فرەجــۆری لــەو پانتایــە بەرجەســتەدەکات‪ .‬چونكــە‬ ‫ئــەوەى لێــرەدا دەشــێ تاکــەکان بــە یەکــەوە گــرێ بــدات – وەك ئاماژەمــان پێــدا ‪ -‬ســەپاندنی یــەک فۆڕمــی‬ ‫بــاوەڕداری نابــێ‪ ،‬ئەوەنــدەی گــەڕان و گفتوگــۆ لەگــەڵ خــود و لەگــەڵ ئەویــر دەبــێ لــە پێنــاو دۆزینــەوەی‬ ‫باشــرین فۆڕمــی بــاوەڕداری‪ .‬ئەمــەش تــا ئــەو کاتــەی « ناســین‪ -‬مەعریفــە» مەبەســتی بــاوەڕداری دەبــێ و نــە‬ ‫ناچــارکاری‪ ،‬نــە قۆرخکردنــی حەقیقــەت و نــە نەفیکردنــی بەرانبــەر رێگەپیــدراو دەبــێ‪.‬‬

‫لە جياىت كۆتايى‬

‫ئــەو کاتــە گەڕانــەوە بــۆ ســۆفیگەری ئاکامــی لەســەر ئــەرزی واقیعــدا دەبــێ‪ ،‬کــە تــەواوی دیــاردە ئاینیەکــە ببێتەوە‬ ‫پێداویســتییەکی کۆمەاڵیەتــی‪ ،‬نــەک تەنیــا روخســارە ئەفسانەســازە دەروونییەکــەی‪ .‬بــەو مانایــەی ســۆفیگەری‬ ‫توانــای وەاڵمدانــەوەی پرســە هەنوكەييــەكاىن مرۆڤــی بــاوەڕدارى هەبــێ‪ .‬ئەمــەش لــە دەرەوەی وەاڵمــی ئــەو‬ ‫كۆنتێکســتە ئاینییــە نوێیانــەی پرســەکان لــە پرســی سیاســیدا چڕدەکەنــەوە و وەاڵمەکانیشــيان مەبەســتگەڕانەن؛‬ ‫ئەوەنــدەی دەخــوازن ئــەم جــۆرە مرۆڤــە بخەنــە نێــو سیســتەمە ســەربازییە‪ -‬شــەريعەتييەکەیان و لەگــەڵ خۆیــان‬ ‫يــان ئەگــەر قەبووڵــی نەکــرد‪ ،‬دژ بــە خۆیــان پۆلێنــی بکــەن‪ ،‬ئەوەنــدە ئیــش بــۆ داڕشــتنەوەی جیهانبینييەكــەى‬ ‫ناکــەن‪ ،‬تــا هــەم هەســت بــە نامۆیی لــە ئێســتای خــۆی بەســەريدا زاڵ نەبــێ‪ ،‬هەمیــش پێداویســتییە رۆحانییەکانی‬ ‫تــری بــۆ پڕبكاتــەوە‪.‬‬ ‫ســۆفیگەری ئــەو پانتاييــەى لــە نێــو هزریــدا خۆیــدا هەڵگرتووە تا ئــەم تەرزە مرۆڤــە لەســەريدا کارابوونی‬ ‫ ‬ ‫خۆيــان بنوێنــن؛ تێگەیشــتنێکی دروســتيان بــۆ ئێســتای خۆيــان هەبــێ لــە میانــەی توانــای هێرمۆنۆتیکاتــەی‬ ‫هــزری ســۆفیگەری‪ ،‬هــەم لــە خوێندنــەوەی ئێســتا هەمیــش لــە گونجاندنــی دەقــی ئاینــی لەگــەڵ ئــەو فەزایــە‬ ‫و بەکارهێنانــی بــۆ خــۆ دۆزینــەوە‪ ،‬ئەمــەش لــە میانــەی بــە روحانیکردنــەوەی مرۆڤــی بــاوەڕدار دەبــێ‪ .‬نــەک‬ ‫قاڵببەندکردنــی لــە چوارچێــوەی شــەریعەتێکی پراگامتــی‪ ،‬کــە پەیوەندييــەىك پريۆزكـراوى بەرژەوەندخوازانــەی لــە‬ ‫نێــوان مــرۆڤ و بــاوەڕ داڕشــتووە و ئيســامى ســياىس كردوێتيــە ئامـرازى هــەرە ســەرەىك كارى بانگەوازخوازانــەى‬ ‫خــۆى‪.‬‬ ‫ئــەم تاکگەڕاییــە لــە خوداناســین‪ ،‬بــە مانــای دوورە پەرێــزی و داب ـڕان نایــە‪ ،‬هەروەهــا بــە مانــای بێبەريبوونيــش‬ ‫لــەوەی روودەدا نایــە‪ .‬چونکــە گــەڕان بــەدوای حەقیقــەت‪ ،‬ئەگەرچــی لــە دەســتپێکدا تێکشــکاندنی ئــەو تــۆڕە‬ ‫پەیوەندییــە دەبــێ کــە ئــەو بــە «کۆمەڵــی ئیامنــداران» دەبەســتێتەوە‪ ،‬بــەاڵم دواجــار لــە نێــو ئــەو کۆمەڵــەدا‬ ‫دەتوانــێ راســتی ئەزموونــی رۆحــاىن خــۆی تاقــی بکاتــەوە‪ .‬لــە حاڵــەىت ئــاوادا ئەزموونی مێــژووی ســۆفیگەری پێامن‬ ‫دەڵــێ‪ ،‬کــە ئێمــە بەرانبــەر بــە تاکێکــى ئازادیــن؛ ئازادییەکــی رۆحانــی کــە لــە چەنديــن وێســتگەدا‪ ،‬نەدەســەاڵتی‬ ‫سیاســی توانییویەتــی کۆنتڕۆڵــی بــکات و بــە ئام ـرازی بــکات‪ ،‬نــە دەســەاڵتی ئاینیــش توانیویەتــی بیچەپێنــێ و‬ ‫بیخاتــە ژێــر رکێفــی شــەریعەتیيانەی خــۆی‪.‬‬

‫‪34‬‬

‫دابڕان‬

2 ‫ژمارە‬ ٢٠١٥ ‫دیسەمبەری‬

‫هەندێك لە سەرچاوەكان‬ :Fethullah Gulen and the Gulen Movement. In :)2013( A. R. Momin Fethullah_Gulen.php/issue17/7-http://www.iosminaret.org/vol RAND 2007 ,Building moderate Muslim networks :)2007( Angel Rabasa and others .Corporation Modernity from Within - Islamic Fundamentalism and :)2011( I t z chak Weismann .Walter de Gruyter ,86 .Sufism, Der Islam Bd Mystical power - Why Sufi Muslims, for centuries the most :)2009( Philip Jenkins ferocious soldiers of Islam, could be our most valuable allies in the fight against /25/01/2009/extremism? In: http://www.boston.com/bostonglobe/ideas/articles mystical_power/?page Sufism in Turkey: The Next Big Thing? In: http://www. :)2010( Nicholas Birch .61379/eurasianet.org/node :‫ يف‬.‫ الدور املشبوه ملؤسسة طابة الصوفية يف مرحلة الربيع العريب‬:)١٤٣٣( ‫أسامة شحادة‬ article.htm.11408/http://www.islamdaily.org/ar/alwahabia .‫ عبد الحق الزموري‬:‫ التصوف طريق اإلسالم الجوانية ترجمة‬،)٢٠١٠( ‫إيريك جوفروا‬ ،‫ الهيئــة املرصيــة العامــة للكتــاب‬،‫ تأمــات يف التصــوف و الحــوار الدينــي‬:)٢٠١٣( ‫جوزيبــى ســكاتولني‬ .‫القاهــرة‬ ‫ لــە شــەريعەتەوە بــۆ حەقيقــەت – ســەرهەڵداىن ســۆفيگەرى لــە پانتايــى‬:)٢٠١٣( ‫حەيــدەر لەشــكرى‬ .‫ دەزگاى موكريــاىن‬،‫كوريــدا‬ :‫ يف‬.‫ ملن تذهب أصوات الصوفية يف االنتخابات الربملانية؟‬..‫ الدراويش‬:)٢٠١٥( ‫عبد الغنى دياب‬ http://www.masralarabia.com :‫ يف‬.‫ الصوفية ضد اإلسالم السيايس لدى األنظمة العربية‬:)2014( ‫عيل أنوزال‬ sthash.#68f348648a01-a9b1-4c71-5cc2-http://www.alaraby.co.uk/opinion/a560bd92 NcIkswsT

35

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫دامەزرێنەری هەرە گەورەی سەلەفیزم‬ ‫ئەحمەدى‬ ‫کوڕی‬

‫حەنبەل‬ ‫محەمەد هەریری‬

‫ئەدەبیــاىت ســەلەفیەت و بەڵکــو ئەدەبیــاىت ئــەوەى‬ ‫نــاوى دەنێــن ڕابــووىن ئیســامی زۆر بــە شــێوەیەکى‬ ‫چەواشــەکارانە ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەىل وەک‬ ‫قارەمانێکــى خۆڕاگــرى ئەشــکەنجەدان و ئــازادی بیــر‬ ‫نیشــان دەدا‪ ،‬ئــەوەش وەک لــە نوســینی تــر ئامــاژەم‬ ‫پێکــردوە نــەك تەنهــا الی ســەلەفیەکان‪ ،‬بەڵکــو‬ ‫لەسەرتاســەرى الیەنەکانــی ئــەوەی نــاوی دەنێــن‬ ‫ڕابــووىن ئیســامی ڕوودەدات‪ ،‬لــە ســۆنگەی بــە‬ ‫ســەلەفیکردنی لەســەرخۆی زۆربــەی عەقڵیەتــی دینــی‬ ‫مەزهــەب و فوقیهــەکان‪.‬‬

‫‪36‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫دەیەهــا و تــار و کتێــب و چیرۆکــم خوێندۆتــەوە لەســەر ئەشــکەنجەداىن موعتەزیلــەکان‬ ‫بــۆ ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەل و خۆڕاگــرى ئــەو لەبەرامبــەر ئــەو هەمــوو ئەشــکەنجە و‬ ‫فشــارەى لەســەرى بــوو لــەو کێشــەیەى کــە نــاوى دەنێــن بــە میحنــەى خەڵقــى قورئانــدا!!‬ ‫ئــەو کێشــەیە (کێشــەى خەڵقکــردىن قورئــان ) دەگەڕێتــەوە بــۆ ســەردەمى ئومەوییــەکان و‬ ‫گوایــە یەکــەم کــەس ئــەو باســەی خســتبێتە ڕوو جەعــدى کــوڕی درهــەم بوبێــت بــە پێــی‬ ‫کتێبــەکاىن عیلمــى کــەالم‪ .‬دوایــی جەعــد لەســەر دەســتى و الــی ئومەویــی خالیــدى کــوڕی‬ ‫عەبدولــای قــەرسی بــە دڕەندەتریــن شــێوە لــە رۆژی جــەژن و لەژێــر مینبــەرى مزگەوتــدا‬ ‫ســەری بـڕا!!‬ ‫هەمــوو زانــا و نەزانــە ســەلەفیەکان بــەو پــەڕی شــانازییەوە باســی ئــەو ســەربڕینە دەکــەن‬ ‫بەبــێ هیــچ حورمــەت دانانێــک بــۆ خوێنــى موســڵامن لەنــاو مزگەوتیــش و لــەرۆژی‬ ‫جەژنیــش!!‬ ‫هــەر ئیــن تەیمیــە لــە منهــاج الســنە زیاتــر لــە ســێزدە جــار باســی ئــەو پاڵەوانیەتــە دەکات‪،‬‬ ‫کەچــی بکوژەکــە خــۆی خالیــد القــری هێنــدە دڕنــدە و نامــرۆڤ بــوو نەدەگەیشــتە‬ ‫کەوشــەکانی زانایەکــى وەک جەعــدى کــوڕى درهــەم‪.‬‬ ‫ئــەو کێشــەیە بــە شــێوەیەکى زەق و ئاشــکرا لەســەردەمى خەلیفــە مەمئــووىن عەباســیدا‬ ‫ســەری هەڵــدا‪ ،‬کاتێــک موعتەزیلــەکان و تیــان قورئانیــش خولقێـراوى خوایــە وەک هەمــوو‬ ‫مەخلوقاتــەکاىن تــرى بەگیــان و بــێ گیــان‪ .‬ئــەوەش بــوە هــۆی ئــەوەى بەشــێک لەزانایانــی‬ ‫ئیســام ڕەىت کەنــەوە وەک ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەل و چەندیــن زانــای تــر‪ ،‬لــە ئەکامــدا‬ ‫دەوڵــەت ئــەو بیروڕایــەى تەبەنــا کــرد و بەســەر هەمــوو خەڵکــى ســەپاند‪.‬‬ ‫خەلــک بەگشــتى زوو چوونــە ژێــر بــار‪ ،‬بــەاڵم زانایــان بەشــێکى بــە بــڕواوە قبوڵیــان کــرد‪،‬‬ ‫بەشــێکى تــر لــە ژێــر گوشــار وەک التقیــە قبوڵیــان کــرد وەک (یحیــى بــن معیــن و ابــن ســعد‬ ‫و ابــن املدینــی) ‪ ،‬و دوابەشــیش ڕەتیــان کــردەوە کــە لــە نێــو ئەوانــە ئەحمــەدى کــوڕی‬ ‫حەنبــەل بــوو‪ ،‬بــەاڵم ئیــام ئەحمــەد تەنهــا نەبــوو لــەو هەڵوێســتە بەڵکــو کەســانێکى زانــا‬ ‫کــوژران لــەو کێشــەیە وەک‪ ، :‬ابــو نــر الخزاعــی و ابــو نعیــم فــەزل بــن دکنــی کەســانێکى‬ ‫تــر لــە زینــدان ســەریان نایــەوە وەک‪.:‬ئەبــو عەمــرى حارســی و کەســانێکى تــر‪.‬‬ ‫نــاودار بــووىن ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەل لــەو کێشــەیە دەگەڕێتــەوە بــۆ ڕزگاربــووىن‬ ‫بەزیندوویــی لــەو میحنەتــە و گــۆڕاىن عەقیــدەى دەوڵــەىت عەباســی لــە موعتەزیلــەوە بــۆ‬ ‫عەقیــدەى ئەهــى حەدیــس لەســەر دەســتى خەلیفــە موتەوەکیــل‪.‬‬ ‫بێگومــان زانایەکــى زۆرى وەکــو ئیــام البخــارى و شــافیعی و علــی املدینــی و یحــى بــن‬ ‫املعیــن و چەندیــن مامۆســتا لــە مامۆســتاکانی ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەل زۆر بــە ئاســانی‬ ‫لــەو کێشــەیە ڕزگاریــان بــوو چونکــە‪ ،‬هەمــوو کێشــەکە لەفــزی بــوو‪ ،‬بەڵکــو زیاتــر لــە‬ ‫کێشــەیەکى تەرەفــی و شــەڕلە بەتاڵــی دەچــوو‪ ،‬ئەگینــا کــێ لــەو ئومەتــەى پێویســتى بــوو‬ ‫بزانێــت قورئــان مەخلوقــە یــان مەخلــوق نییــە؟!!‬ ‫‪37‬‬

‫(کێشەى خەڵقکردىن‬ ‫قورئان ) دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ سەردەمى‬ ‫ئومەوییەکان وگوایە‬ ‫یەکەم کەس ئەو‬ ‫باسەی خستبێتە‬ ‫ڕوو جەعدى کوڕی‬ ‫درهەم بوبێت بە‬ ‫پێی کتێبەکاىن عیلمى‬ ‫کەالم‪ .‬دوایی جەعد‬ ‫لەسەر دەستى‬ ‫والی ئومەویی‬ ‫خالیدى کوڕی‬ ‫عەبدولاڵی قەرسی‬ ‫بە دڕەندەترین‬ ‫شێوە سەری بڕا لە‬ ‫رۆژی جەژن ولەژێر‬ ‫مینبەرى مزگەوتدا!!‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫سفیان الثوري‬ ‫دەماری عروبەتی‬ ‫دەجوڵێت و‬ ‫لێی دەگێڕنەوە‬ ‫کە باسی ابو‬ ‫حنیفە دەکرا‪،‬‬ ‫دەیگووت‪:‬‬ ‫ئەعوزوبییال‬ ‫لە شەڕی ئەو‬ ‫نەبەتیەی کە‬ ‫ئیستیعرابی‬ ‫کرد‪ ،‬واتە بووە‬ ‫عەرەب! [ئەو‬ ‫قسەیە لە‬ ‫عەرەبچێتی‬ ‫زیاتر چیە‬ ‫سەلەفیەکان؟!]‬

‫بێگومــان ئــەو وێناکردنــەى ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەل وەک قوربانیــەک کاری کردۆتــە‬ ‫ســەر هەمــوو عەقڵیــەىت بەنــاو ڕابــووىن ئیســامی لــە وەرگرتنــى هەڵوێســتى ســەلبی‬ ‫لــە هەمــوو فیکــری موعتەزیلــی دا کــە وەک ئەهریمەنێــک نیشــاىن خەڵــک دەدرێــن‪،‬‬ ‫ئــەوەش لــە ئەنجامــدا بوەتــە هــۆی دژایــەىت کردنێکــى سەرتاســەرى بــۆ هەمــوو‬ ‫ئاڕاســتەیەکى عەقڵــی لەنــاو ئیســامدا و زاڵبــووىن ئاڕاســتە نــا عەقڵییــەکان بەســەر‬ ‫موقەدەراتــی ڕابــووىن ئیســامی لەســەر ئاســتى جیهانــدا‪.‬‬

‫ئینب حەنبەل و تەکفیرکردن‬

‫ئــەو ڕیوایەتانــەى کــە لــە ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەل وە دەگێڕدرێتــەوە لــە کتێبــە‬ ‫عەقایدەیــەکاىن ســەلەفیەکان یــان حەنبەلیــەکان دەربــارەى تەکفیــر کــردىن موســڵامنانی‬ ‫تــر هێنــدە زۆرە دەگاتــە ئاســتى متواتــر – واتــە زۆر ڕاســتە و ئەســتەمە گومانیــان‬ ‫لێبکرێــت ‪ . -‬ئەوانــەش کەمێکــن لــەو ڕیوایەتانــە لــە کتێبــی طبقــات الحنابلــە البــن ابــی‬ ‫یعــى لەدەمــى ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەل دەگێڕنــەوە‪( :‬مــن زعــم ان القــرآن مخلــوق‬ ‫فهــو جهمــی کافــر و مــن زعــم ان القــرآن کالم اللــه و وقــف و مل یقــل لیــس مبخلــوق‬ ‫فهــو اخبــث مــن قــول االول و مــن زعــم ان الفاظنــا بــه و تالوتنــا لــه مخلوقــە و القــرآن‬ ‫کالم اللــه فهــو جهمــی و مــن مل یکفــر هــٶالء القــوم کلهــم فهــو مثلهــم)!! طبقــات‬ ‫الحنابلــە البــن ابــی یعــى ‪29‬‬ ‫(ئــەوەى گــوىت قورئــان مەخلوقــە ئــەوە کافرێکــى جەهمییــە‪ ،‬ئــەوەى تەنهــا گــووىت‬ ‫قورئــان کەالمــى خوایــە و وەســتا و نەیــوت مەخلــوق نییــە ئــەوە قســەکەى لــە‬ ‫قســەى یەکــەم پیســرە‪ ،‬ئەوەشــی گــوىت لەفــز و خوێندنەوەمــان بــۆ قورئــان مەخلوقــە‬ ‫و قورئانیــش کەالمــى خوایــە‪ :‬ئــەوە جەهمییــە‪ ،‬و ئەوەشــی ئەوانــە بەکافــر نــەکات‬ ‫(تەکفیــر نــەکات) ئــەوە وەک ئــەوان کافــرە!)‬ ‫ل ‪ (128‬ئــەوەى گــووىت لەفــزى بــە خوێندنــەوەى قورئــان مەخلوقــە کافــرە) ل ‪128‬‬ ‫(ئــەوەى گــووىت قورئــان مەخلوقــە کافــرە‪ ،‬ئەوەشــی گومــاىن هەبێــت لــە کافربــووىن‬ ‫ئەویــش کافــرە)‬

‫هەروەهــا دەڵێــت‪( :‬ئەوەشــی گــووىت لەفــزی بــە خوێندنــەوەی قورئــان مەخلوقــە‪ ،‬ئــەوە‬ ‫جەهمییــە بــۆ هەتــا هەتایــی لەنــاو ئاگــرى دۆزەخ دەبێــت ئینجــا گــووىت ئــەوە شــیرک‬ ‫بڕیاردانــە بــۆ خــوا)‬ ‫ئــەو قەولــەش قەولــی زۆربــەى زانایانــی ئیســامە بــە بوخارییــەوەش‪ ،‬و هەروەهــا‬ ‫قەولــی زۆربــەى هــەرە زۆری مەزهەبەکانــی تــرە جگــە لــە حەنبەلیــەکان‪ .‬کەوابــوو‬ ‫بەالیــەىن کــەم نــۆ بــەش لــە دەبەشــی جیهانــی ئیســام کافــرن بــە قســەى ئەحمــەدى‬ ‫کــوڕی حەنبــەل!!‬ ‫ئینجــا لــە هەنگاوێکــى تــر ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەل فەتــوای خوێــن ڕشــتنی هەمــوو‬ ‫موســڵامنانی تــر دەدات جگــە لەوانــەى هەمــان قەولــی حەنبەلیــەکان یــان ســەلەفیەکان‬ ‫‪38‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫دووبــارە ناکاتــەوە‪ ،‬لێــی دەگێڕنــەوە دەڵێــت‪:‬‬ ‫(جەهمییــەکان بوونــە ســێ دەســتە‪ :‬هەندێکیــان گوتیــان قورئــان کەالمى‬ ‫خوایــە و مەخلوقــە‪ ،‬دەســتەیەکى تــر گوتیــان‪ :‬قورئــان کەالمــى خوایــە‬ ‫و وەســتان ئەوانــەش وەســتاوە نەفرەتیەکانــن!! دەســتەیەکى تریشــیان‬ ‫گوتــی‪ :‬لەفــزی بــە خوێندنــەوەی قورئــان مەخلوقــە‪ .‬هەمــوو ئەوانــە‬ ‫جەهمــی کافــرن‪ ،‬تۆبــە دەدرێــن‪ ،‬ئەگــەر نەیانکــرد ئــەوە دەکوژرێــن)‬ ‫ل ‪253‬‬ ‫شــتێکى زانــراوە کــە زانایــاىن ئیســام تــا پێیــان بکرێــت خۆیــان‬ ‫لەتەکفیرکــردىن موعەیــەن واتــە کەســێکى دیاریکـراو دەپارێــزن‪ ،‬کەچــی‬ ‫لێیدەگێڕنــەوە کــەوا زانایەکــى گــەورەى شــافیعییەکاىن ســەردەمى خــۆی‬ ‫حوســێن کەرابیســی تەکفیــر کــردوە بەنــاو‪ :‬ســمعت أبــا عبــد اللــه أحمــد‬ ‫بــن حنبــل يقــول الحســن الكرابيــي عندنــا كافــر) (الحســن الكرابيــي‬ ‫عندنــا كافــر) طبقــات الحنابلــة ل ‪128‬‬ ‫ســەیر لەوەدایــە ئــەو زانــا شــافیعییە زانایەکــى گــەورەى جــەرح و‬ ‫تەعدیــل بــوو‪ ،‬و هەتــا لەوانــە نەبــوو کــە دەیــان وت قورئــان مەخلوقــە‪،‬‬ ‫هەتــا ئەگــەر لەوانیــش بوایــە بــۆى نییــە تەکفیــری ئــەو کەســانە بــکات‬ ‫کــەوا دەڵێــن‪.‬‬ ‫لــە هەمــووى ســەیرتر یەکێــک یــان حزبێــک یــان مەزهەبێــک ئەگــەر‬ ‫لەهــەر کۆمەڵێــک بکەوێتــە کێشــە لەگــەڵ یەکێکــى تــر یــان حزبێکــى‬ ‫تــر یــان مەزهەبێکــى تــر‪ ،‬هــەوڵ دەدات بەهــەر جۆرێــک خەڵکێــک‬ ‫بــۆ خــۆى ڕاکێشــێت‪ ،‬ئەگــەر هەرنەک ـرا خەڵکێکــى زۆر تــا پێــی بکــرێ‬ ‫بــێ الیەنیــان کات‪ ،‬کەچــی وەک بەبــەر چاومــان کــەوت ئەحمــەدى‬ ‫کــوڕی حەنبــەل هەتــا هــەق بــەو کەســانەش نــادات کــە لــەو کێشــە بــێ‬ ‫تامــەى خەلقــی قورئــان بــێ دەنــگ بــن و هەڵوێســت وەرنەگــرن‪ ،‬زۆر‬ ‫بــە تونــدى هێرشــیان دەکاتــە ســەر و ناویــان دەنێــت بــە وەســتاوەکان‬ ‫(الواقفییــن) وەک لــە منوونــەکاىن پێشــوو دیــان کــە دەڵێــت‪:‬‬ ‫وقالــت طائفــة‪ :‬القــرآن كالم اللــه و ســكتت و هــي الواقفــة امللعونــة!!‬ ‫ل ‪18‬‬ ‫هــەر لــەو بارەیــەوە دەڵێــت‪( :‬الواقفــي ال تشــك يف كفــره) مناقــب أحمــد‬ ‫البــن الجــوزي ل ‪.206‬‬ ‫واتــە گومــان لــە کافــری وەســتاوەکان (الواقفــی) مەکــە‪ ،‬کاتــی خــۆی‬ ‫‪39‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫خەڵکــى ئاســایی ئــەو قســە توندانەیــان دەبیســت لــە زانایــاىن حەنبەلیەت‬ ‫بۆیــە زۆربــەى خەڵکــە ســادە و ســاویلکەکان لــە ترســی تەکفیــر دەچوونــە‬ ‫پــاڵ ئــەو غەوغائیەتــەى حەنبەلییــە ســەلەفیەکان‪ ،‬تــا ئەمــڕۆش هــەر لــەو‬ ‫کۆمەڵــە دواکەوتــوو و بــێ ســەوادانە گەشــە دەکــەن‪ ،‬و ئــەو کەسانەشــی‬ ‫بــۆ خۆیــان دەکێشــن زۆربــەى نیمچــە خوێنــدەوار و نەزانــن‪ ،‬بــەاڵم جــار‬ ‫و بــار خەڵــکاىن خوێندەواریــش بۆیــان کێــش دەبێــت لەوانــەى زیاتــر‬ ‫شــەهادەى زانســتى رسووشــتیان هەیــە‪ ،‬و کــەم روو دەدات خــاوەن‬ ‫بڕوانامــەى زانســتە مرۆییەکانیــان فریویــان پــێ بخــۆن‪.‬‬

‫هێرش بۆ سەر جەهمیەکان و ئەبو حەنیفە بۆ؟!‬

‫وابزانم ئەوى لەسەرتاوە ئەو‬ ‫نوسینەى خوێندبێتەوە ئێستا‬ ‫پێى سەیر نابێت ئەو هەموو‬ ‫جوێنی سوك و دەمپیسی و‬ ‫بوغز وغەدر و پیاوکوشنت و‬ ‫سەربڕینەى بەردەم کامێرا لەو‬ ‫سەلەفیانە دەربچێت!!‬

‫عەبدواڵى کوڕی ئەحمەدى کوڕی حەنبەل‪...‬‬ ‫بەرلــەوەی هــەر شــتێك بڵێیــن دەربــارەی ڕۆڵــی عەبــدواڵى کــوڕی‬ ‫ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەل لــە ژیانــی باوکــی‪ ،‬دەمەوێــت باســی جەهمی‬ ‫و جەهمیــەت بکــەم بــە کورتــی‪ ،‬کەدوایــی بــە درێــژی باســی دەکەیــن‪،‬‬ ‫چونکــە ناویــان زۆر دووبــارە بــوەوە لــەو حەدیســانەی کــە ئیــام ئەحمەد‬ ‫خەڵکــی تێــدا تەکفیــر کــردوە بەتایبەتــی جەهمیــەکان!‬ ‫مەبەســتی ئیــام ئەحمــەد و ســەلەفیەت بــە گشــتی لــە جەهمــی ئــەو‬ ‫کەســانەیە کــە شــوێنکەوتەی [الجهــم بــن صفــوان] کــە لــە ســاڵی ‪١٢٨‬‬ ‫هیجــری پــاش بەشــداری کردنــی لــە شۆڕشــێك بــە ڕابــەری الحــارث‬ ‫بــن رسيــج التميمــي لــە دژی دەوڵەتــی ئەمــەوی‪ .‬خــۆی ئــەو ئاڕاســتەیە‬ ‫دەبوایــە بــە نــاوی [جعــد بــن درهــم] ی مامۆســتای ناونرابــا‪ ،‬هەتــا‬ ‫هەنــدێ مێژوونــووس ئاماژەیــان بــۆ [جەعدیــەت] کــردوە‪ .‬بــەاڵم دواجــار‬ ‫ئــەو ئاڕاســتە فیکــری و فەلســەفیە دینییــە بەنــاوی جەهمیەتــەوە ناونـرا!‬ ‫ســەلەفیەکان زۆر بــە خراپــی باســی جەهمیــەکان دەکــەن و ســەدان درۆ‬ ‫و بوختانیــان دەدەنــە پــاڵ‪ ،‬و هەتــا ئــەو کەمــە هەقیقەتــەش دەربارەیــان‬ ‫دەڵێــن بــە نیــوە چڵــی دەیڵێــن! لــە ســەرێکیرتەوەش زۆربــەی هــەرە زۆری‬ ‫ســەرچاوەکانیان لــە نیوبــردران! یانــی بــە کەیفــی خۆیــان قســەیان لەســەر‬ ‫دەکــەن و تۆمەتیــان بــۆ هەڵدەبەســن‪ ،‬سەرچاوەکانیشــیان فەوتانــدوە تــا‬ ‫بزانیــن ئــەوان چ دەڵێــن!‬ ‫بــۆ منونــە ئــەوان تۆمەتــی پــەک خســتنی [تعطیلــی] ســیفاتی خــوا دەدەنە‬ ‫پالیــان بەبــێ ڕوونکردنــەوە‪ ،‬کاتــێ جەعــدی کــوڕی درهــەم‪ ،‬لەســەر‬ ‫دەســتى و الیــە شــەالتیەکەی ئومەوییــەکان خالیــدى کــوڕی عەبدولــای‬ ‫قــەرسی بــە دڕەندەتریــن شــێوە ســەری بـڕا لــە رۆژی یەکەمــی جــەژن و‬ ‫لەژێــر مینبــەرى مزگەوتــدا‪ ،‬گووتــی‪ :‬خەڵکینــە قوربانیەکانتــان ســەربڕن‪،‬‬ ‫خــوا لێتانــی قبوڵبــکات‪ ،‬مــن قوربانــی بــە جەعــدی کــوڕی درهــەم‬ ‫دەدەم‪ ،‬کــە دەڵێــت‪ :‬خــودا ئیرباهیمــی بــە خەلیــل و هــاوڕێ نەکــردوە‪،‬‬ ‫و قسەشــی لەگــەڵ موســا نەکــردوە! [إنــه زعــم أن اللــه مل يتخــذ إبراهيــم‬ ‫‪40‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫خليــا‪ ،‬و مل يكلــم مــوىس تكليــا] ببینــە ئــەو وەحشــیەتە لــە ژێــر مینبــەر ســەری زانایەکــی‬ ‫و ا گــەورە ســەربڕیت کــە مامۆســتا و تەربیەتــدەری کــوڕی خەلیفــە بــوو و نــارساو بــوو بــە‬ ‫زوهــد و خواپەرســتی!‬ ‫ئیــن تەیمیــە دەڵێــت جەهمیــەکان دەڵێــن خــودا قســەکانی خســتە نــاو دارێكــەوە و لەوێــوە‬ ‫دەردەچــوون بــۆ موســا‪ ،‬ئەوانــەش بــەو قســەیە کافــر دەبــن ئەگــەر تۆبــە نەکــەن دەکوژرێــن!‬ ‫ئــەو نەفیکردنــەی ســیفات لــەالی جەعــدی کــوڕی درهــەم و جەهمــی کــوڕی ســەفوان و‬ ‫جەهمیــەکان بــە گشــتی لەبــەر تەقدیســی لــە ڕادەبەدەریــان بــۆ زاتــی خــوا و بــە پشــت‬ ‫بەســن بــە ئایەتــی [لیــس کمثلــه شــئ] هیــچ شــتێك وەك ئــەو نیــە‪ ،‬ســوور بــوون لەســەر‬ ‫دوورخســتنەوەی هەمــوو وێکچوونێكــی خــودا بــە مەخلوقاتــی‪ ،‬بــەو شــێوەیە لێکدانــەوەی‬ ‫تایبەتیــان هەبــوو بــۆ ســیفاتەکانی خــوا‪ ،‬جــا پێکابێتیــان یان نــا ئــەوە بابەتێکی تــرە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫تەنزیهــو دوورخســتنەوەی ســیفاتی مــادی وەك دەســت و چــاو و پــێ و دانیشــن زۆر باشــرە‬ ‫لــە بەرجەســتەکردنی خــوا‪ ،‬چونکــە وێناکردنــی خــوا بــە جەســتەیەکی گــەورە و دەســت و پــێ‬ ‫و چــاو و دانیســتوو لەســەر عــەرش و کورســیەوە‪ ،‬زیاتــر لــە بۆجوونــە ســەرەتاییە وەســەنیەکان‬ ‫نزیکــە بــۆ زاتــی خــوا‪ ..‬ماقولــە ئەوانــە بــەو تەنزیهــو و تەقدیســی خوایــەوە هــەزار و ســێ‬ ‫ســەد ســاڵ نەفــرەت بکرێــن و تەکفیــر بکریــن و وەك ئــاژەڵ ســەرببڕێن!؟ دوایــێ زۆربــەی‬ ‫تێزەکانــی جەهــم لــە وەاڵمــی تێگەیشــتنی مادیانــەی ســەلەفی بــوو‪ ،‬بــە تایبەتــی مقاتــل‬ ‫بــن ســلیامن بــوو کــە موجەســەمەیەکی ســەلەفی بــوو‪ ،‬تەجســیمیەتی هێنــدە بــڕی کردبــوو‬ ‫دەســت و پــێ و چــاو و جەســتەی بڕیــار دەدا بــۆ خــوا!‬

‫تەکفیر و جوێن باران کردنی ئەبو حەنیفە‬

‫لــە کتێبــی (الســنە) عەبــدواڵى کــوڕی ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەل یــەک بابــی تایبــەىت تەرخــان‬ ‫کــردوە بــە نــاوى ( مــا حفظــت عــن ايب و مشــايخي يف ايب حنيفــة) کــە سەرتاســەرى تانــە و‬ ‫‪41‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫جوێــن و تەکفیــر کردنــە بــۆ ئەبــو حەنیفــە و هاوەاڵنــی‪ .‬کــە ئــەوەش ناکرێــت هــەر عەبــدواڵى‬ ‫کــوڕی ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەل بــۆ خــۆی بــە دەمــى باوکــى هەڵیبەســتبێت چونکــە‬ ‫ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەل و ادیــارە رسوشــتی زۆر تونــد وتیــژی هەبوبێــت‪ ،‬بــە ڕادەیــەک‬ ‫لــە پــاش بەربــووىن لــە زینــدان پەیوەنــدی لەگــەڵ کەڵەزانایانــی حەدیســی وەکــو علــی بــن‬ ‫املدینــى و یحــى بــن املعیــن پچڕانــد! هــەر لەبــەر ئــەوەى وەک التقیــە دانیــان بــە مەســەلەى‬ ‫خەڵقــی قورئانــدا هێنــا!! تەنهــا ئــەو کتێبــەش ئــەو بەزمــە بــە ئەبــو حەنیفــە نــاکات بەڵکــو‬ ‫منوونــەى ئــەو جــۆرە کتێبانــە لــە ئەدەبیاتــی ســەلەفی زۆرن هەرچەنــدە نکوڵیــش دەکــەن‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئــەو ئینکارکردنــەى هیــچ ســودێکى نیــە لەبەرامبــەر پشــت ڕاســتکردنەوەى ئــەو خســتنە‬ ‫پاڵــە لەالیــەن زانــا گەورەکانیــان وەک ( ابــی یعــى لــە طبقــات الحنابلــە ‪ ،‬و الاللکائــی لــە‬ ‫اصــول الســنە ‪ ،‬کتێبــی (املقابلــة بــن الهــدى و الضــال) ی عبــد الــرزاق حمــزە‪ ،‬و البیهقــی لــە‬ ‫کتێبــی االســاء و الصفــات ‪ ،‬و ابــن الجــوزي لــە کتێبــی مناقــب االمــام احمــد و لە کتێبــی العلل‬ ‫املتناهیــە‪ ،‬و ابــن تیمیــە ‪ ،‬و ابــن القیــم ‪ ،‬و شــەرحکەرى العقیــدة الطحاویــة ‪ ،‬و الذهبــي ‪ .‬نــەک‬ ‫هێنــدە بەڵکــو شــێخ ابــن بــاز بــە ســەرچاوەیەکى ســەرەکى عەقیــدەى ســەلەفی دادەنێــت‪.‬‬ ‫لــەو ڕۆژگارەش کتێــب لــە دژایەتــی و تەکفیــری ابــو حنیفــە بەردەوامــە لــە دەرچــوون‪ .‬بــۆ‬ ‫منوونــە کتێبیکــی هاوچــەرخ بــە ناونیشــانی [ نــر الصحيفــة يف ذكــر الصحيــح مــن أقــوال أمئــة‬ ‫الجــرح و التعديــل يف أيب حنيفــة] لــە نووســینی [الشــيخ العالمــة مقبــل بــن هــادي الوادعــي]‬ ‫کــە تایبەتــی کــردوە بــە وەاڵمدانــەوەی ئــەو ســەلەفیانەی دەیانەوێــت بڵێــن ابــو حنیفــةش‬ ‫ئیاممێکــی بەڕێــزی موســڵامنانە‪ ،‬و ئەوانــەی قســەیان پێگوتــوە یــان تەکفیریــان کــردوە‬ ‫کەمینەیەکــی کەمــن‪ ،‬و دەمکوتــی ئەوانــەش دەکات کــە هێــرش کردنــە ســەر ئەبــو حەنیفــە‬ ‫بــە هەڵــە و نەنگــی لــە قەڵــەم دەدەن!‬ ‫لــە ســەر کۆنــەی ئەوانــە دەڵێــت‪ :‬ئێــوە ابــو حنیفــە باشــر دەناســن لــە مالــك بــن انــس و‬ ‫رشیــك بــن عبداللــه و النخعــي‪ ،‬و یحیــی بــن ســعید بــن القطــان‪ ،‬و عبداللــه بــن یزیــد املقــرئ‪،‬‬ ‫ابــن املعیــن‪ ،‬و ســفیان الثــوري و ســفیان بــن عیینــة و عبداللــه بــن املبــارك‪»...‬‬ ‫ئینجــا باســی هــۆکاری ئــەو کەســانەش دەکات کــە قســەیان پــێ نەگوتــوە لەترســی ئــەوە بــوە‪:‬‬ ‫« چونکــە حەنەفیــەکان دەســەاڵتی دادگا و قەزایــان بەدەســت بــووە لــە ســەردەمانێکی زۆر‪،‬‬ ‫زۆر لــە ئەهلــی عیلــم نەیانتوانیــوە بــە ڕاشــکاوی نــاوی ابــو حنیفــە بێنــن لــە کاتــی تانەلێدانــی‪،‬‬ ‫ئەوەتــە البیهقــي لــە مناقــب الشــافعي‪ ،‬تانــەی ابــن ايب حاتــم لــە ابــو حنیفــە دەگوازیتــەوە‪ ،‬کــە‬ ‫ابــن ايب حاتــم بەڕاشــکاوی نــاوی ابــو حنیفــە دەهێنێــت‪ ،‬کەچــی البیهقــي دەڵێــت [ابــو فــان]‬ ‫و نــاوی ابــو حنیفــە ناهێنێــت»!‬ ‫‪7809=http://waqfeya.com/book.php?bid‬‬ ‫ســەرەڕای زۆری بەڵگــەکان و قســەکانی ســەلەفی ســاڵح لەمــەر تەکفیرکردنــی ئەبــو حەنیفــە‪،‬‬ ‫هەوڵــان داوە منونــە بــە ناودارەکانیــان بهێنینــەوە‪:‬‬ ‫لــە الپــەڕەى ‪ :180‬يؤجــر املــرء عــى بغــض ايب حنيفــة (لــە ئەحمــەدی کــوڕی حەنبــەمل پرســی‪:‬‬ ‫خەڵــک پاداشــتی خێریــان بــۆ دەنورسێــت بــە ڕق لێبوونەوەیــان لــە ئەبــو حەنیفــە؟ گووتــی‪:‬‬ ‫أي و اللــه‪ ،‬ئەرێوەڵــا!)‬ ‫لــە الپــەڕەى ‪ :181‬ســألت ابــا یوســف عــن ايب حنیفــة فقــال‪ :‬و مــا تصنــع بــه مــات جهميــا (ڕای‬ ‫ئەبــو یوســفم پرســی لەبــارەی ابــو حنیفــە‪ ،‬گووتــی چ کارێکــت پێیەتــی ئــەو وەک جەهمییــەک‬ ‫مــرد) درۆ بــە دەوی یەکــەم قوتابــی ئەبــو حەنیفــەش دەکــەن!‬ ‫لە الپەڕەى ‪( :182‬ئاینی ئەبو حەنیفە و باوکاىن گوتنی قورئان مەخلوقە)‬ ‫لــە الپــەڕەى ‪ :184‬ابــن ابــی لیلــی نامــەی نــارد بــۆ ابــو حنیفــە گووتــی تۆبــە بکــە لــە گوتنــی‬

‫لەشارەکان‬ ‫مەیخانەکان‬ ‫باشرتن لەو‬ ‫شوێنانەی‬ ‫بیری تۆپیوی‬ ‫ترسناکی‬ ‫سەلەفیەت‬ ‫باڵودەکەنەوە‬

‫‪42‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫قورئــان مەخلوقــە‪ ،‬ئەگینــا کارێکــت بەســەر دەهێنــم پیــێ ناخــۆش دەبێــت‪ ،‬یەکســەر گوێرایەڵــی نیشــان دا‪،‬‬ ‫گووتــم باوکــە‪ :‬چــۆن واتکــرد‪ ،‬گووتــی کــوڕم وەک توقیــە رازی بوونــم نیشــان دا‪.‬‬ ‫لە الپەڕەى ‪ :184‬جعلوه كافرا (تەکفیریان کردوە) مەبەستی زانایانی سەلەفیە!‬ ‫ســفیانی الثــوري دەڵێــت‪ ،‬حــاد بــن ابــی ســلیامن گووتــی‪ :‬بــڕۆ الی ئــەو کافــرە مەبەســتی ئەبــو حەنیفەیــە و‬ ‫پێــی بڵــێ‪ :‬ئەگــەر دەڵێیــت قورئــام مەخلوقــە لێــان نزیــك نەبیتــەوە!‬ ‫گوێــم لــە حــاد بــن ابــی ســلیامن جوێنــی بــە ئەبــو حەنیفــە دەدا! [ئــەوە بەڵگەیــە بــۆ جوێندانــی شــەرعی‬ ‫ســەلەفی ســاڵح]‬ ‫هــەر ئــەو حەمــادە ســفیان الثــوري دەڵێــت گوێــم لێــی بــوو گووتــی‪ :‬ســەیرت بــە ابــی حنیفــە نایــەت کــە‬ ‫دەڵێــت قورئــان مەخلوقــە؟ پیــی بڵــێ‪ :‬هــەی کافــر هــەی زەندیــق! [ئەگــەر ڕاســتبێت ئــەو حەمــادە توحفــە‬ ‫بــووە لــە جوێنــدان و تەکفیرکــردن‪ ،‬باوکێکــی مەزنــی جوێنــدان و تەکفیــرە]!‬ ‫لە الپەڕەى ‪186‬‬ ‫ئەوزاعی دەڵێت‪ :‬ئەبو حەنیفە ئیسالم تال تاڵ هەڵدەوەشێنێتەوە!‬ ‫لــە الپــەڕەى ‪ 187‬هــەر ئەوزاعــی دەڵێــت‪ :‬مــا و لــد يف اإلســام مولــود ارش مــن أيب حنيفــة و ايب مســلم (لــە‬ ‫ئیســامدا کەســی خراپــر لــە ئەبــو حەنیفــە و ئەبــی موســلیم لــە دایــک نەبــوون) عروبەتــی ســەلەفیەت ببینــە‬ ‫هەردووکیــان عەرەبیــش نیــن!‬ ‫هــەر ئەوزاعــی لــە الپــەڕەى ‪ 188‬دەڵێــت‪ :‬و انــه يخالــف الحديــث الرشيــف قصــدا (ئــەو بــە ئەنقەســت‬ ‫پێچەوانــەى حەدیســی پێغەمبــەر دەکات) بەڵکــو هــەر بــاوەڕی بــە ‪ ١٥‬حەدیســێك زیاتــر نەبــوو لــە بلیمەتــی‬ ‫خۆیــدا‪.‬‬ ‫لە الپەڕەى ‪:189‬‬ ‫گوێــم لــە ابــن عــون بــوو گووتــی‪ :‬مــا و لــد يف اإلســام مولــود اشــأم علــی اهــل االســام مــن أيب حنيفــة (لــە‬ ‫ئیســامدا کەســی شــومرت لەســەر ئیســام لــە ئەبــو حەنیفــە خەلــق نەبــووە!‬ ‫لە الپەڕەى ‪187‬‬ ‫لە الپەڕەى ‪ 192‬ئەعمەش دەڵێت‪ :‬رجل استتيب مرتني (دوو جار تۆبەى دراوە)‬ ‫ابوبکــر بــن عیــاش دەڵێــت‪ :‬و اللــه الــذي ال الــه اال هــو النــا اخــوف علــی الدیــن منــه مــن الفســاق‪[ .‬ســوێند بــە‬ ‫ال الــه اال هــو ترســم لــە دیــن لــەوان زیاتــرە لــە فاســقەکان]!‬ ‫لــە الپــەڕەى ‪ :196‬غــر ثقــة و ال مأمــون (جێــگای متامنــە نییــە و ئەمیــن نییــە) بێگومــان ئەمییــن نییــە لەســەر‬ ‫خوڕافاتــی ســەلەفیەت!‬ ‫لــە الپــەڕەى ‪ :194‬ســفیان الثــوري دەڵێــت فتاويــه فتــاوي اليهــود (فەتــواکاىن فەتــوای جولەکەیــە) چــۆن جولەکــە‬ ‫لــە تــەك تەوراتــدا تەملــود و میشــنایان دروســت کــرد ســەلەفیەت ئەحادیســی دروســت کــرد‪ ،‬کــێ فەتــوا و کاری‬ ‫جولەکــەی کــردوە؟!‬ ‫لــە الپــەڕەى ‪ :197‬رضب اللــه عــى قــر ايب حنيفــة طاقــا مــن نــار (خــوا تەوقێکــى لــە ئاگــرى خســتۆتە ســەر‬ ‫قەبــری) ئــەوە غەیبــە بــۆ منــداڵ فریــودان باشــە!‬ ‫لــە الپــەڕەى ‪ :197‬نبطيــا اســتنبط االمــور برأيــه (نەبەتــی بــوو (واتــە عــەرەب نەبــوو) بــە بیــروڕای خــۆی بڕیــاری‬ ‫دەدا) دیســان عروبەتــی ســەلەفیەت!‬ ‫لــە الپــەڕەى ‪ :198‬ســفیان الثــوري دەمــاری عروبەتــی دەجوڵێــت و لێــی دەگێڕنــەوە کــە باســی ابــو حنیفــە‬ ‫دەکـرا‪ ،‬دەیگــووت‪ :‬ئەعوزوبییــا لــە شــەڕی ئــەو نەبەتیــەی کــە ئیســتیعرابی کــرد‪ ،‬و اتــە بــووە عــەرەب! [ئــەو‬ ‫قســەیە لــە عەرەبچێتــی زیاتــر چیــە ســەلەفیەکان؟!]‬ ‫لــە الپــەڕەى ‪ :199‬مالیکــی کــوڕی ئەنــەس دەڵێــت‪ :‬مــا كاد أبــو حنيفــة إال الديــن ‪ ،‬ئەبــو حەنیفــە دژایــەىت تەنهــا‬ ‫لەگــەڵ دیــن بــوو[ نــاگات بــە یــەك لــە ســەدا ی دوژمنایەتــی ســەلەفیەت بــۆ دیــن‪ ،‬بــەس نیــە تۆپــی زەویتــان‬ ‫لــە ئیســام بێزارکــردوە؟!]‬ ‫‪43‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫هــەر انــس بــن مالــك لــە الپــەڕەى ‪ 199‬و ابــو حنيفــة مــن الــداء العضــال و ينقــض الســنن (ئەبــو حەنیفــە نەخۆشــیەکى کوشــندەیە‬ ‫و ســونەتەکان هەڵدەوەشــێنێتەوە) یانــی ســەلەفیەت دەرمانــی دەردی بــێ دەرمانــە؟!‬ ‫لــە الپــەڕەى ‪ :203‬رشیــك بــن عبداللــه گووتــی‪ :‬ألن يكــون يف كل ربــع أربــاع الكوفــة خــار يبيــع الخمــر خیــر مــن ان يكــون فيــه مــن‬ ‫يقــول بقــول أبوحنيفــة‪( .‬لــە هــەر گۆشــەیەکى ئــەو کوفەیــە مەیخانەیــەک هەبێــت و مــەی بفرۆشــێت چاکــرە لــەوەى کەســێکى‬ ‫تێــدا بێــت پەیــڕەو لــە وتــەکاىن ئەبــو حەنیفــە بــکات) دەڵیــی لەســەر ســەلەفیەتیان گوتــووە! بەخــوا لــە شــارەکان مەیخانــەکان‬ ‫باشــرن لــەو شــوێنانەی بیــری تۆپیــوی ترســناکی ســەلەفیەت باڵودەکەنــەوە‪.‬‬ ‫هــەر لــەو کتێبــەی الســنة و لــە کتێبــی (مســائل االمــام احمــد بــن حنبــل و اســحاق بــن راهويــة) یــش ڕووداوی ســەردانی ئەبــو‬ ‫حەنیفــە بــۆ االعمــش دەگێڕێتــەوە کــە زانایەکــى گــەورەى ئەهلــی حەدیســە واتــە لــە بــاوکاىن دامەزرێنــەرى ســەلەفیەتە‪ ،‬ئــەو‬ ‫ڕوداوە گــوزارش دەکات لــەو پــەڕی بــێ زەوقــی و بێویــژداىن بەرامبــەر کەســانێکى غەیــرە ســەلەفی بــا لــە ئاســتى ئەبــو حەنیفــەش‬ ‫بێــت‪ ،‬لــەوەدا بــۆت دەردەکەوێــت کــە هیــچ جــۆرە دۆســتایەتیەك و پەیوەندیەکــی مرۆییانــە قابیلــی دروســت بــوون نییــە لــە‬ ‫نێــوان ســەلەفیەك و دینداریکــی نــا ســەلەفی کــە لەســەر بیڕوڕاکانــی ئــەو نیــە‪ ،‬چونکــە ئــەوان ســەلەفیەت بــە دینــی هەقیقــی‬ ‫و ڕەهــای خوایــی دەزانــن‪ ،‬مــەال عبدالطیــف ی مەدخەلیــش گوێــم لێیبــوو دەیگــووت برایــان ئەگــەر نەزانیــن ‪ %١٠٠‬ئــەوەی ئێمــە‬ ‫لەســەرینە دینــی خوایــە‪ ،‬نــەك ‪ ،%٩٩‬قــەت ئــەو ئیدیعایــە ناکەیــن! دەڵێــن ئەبــو حەنیفــە کــە دەزانێــت (ئەعمــەش) نەخــۆش‬ ‫کەوتــوە ســەرداىن دەکات و بــەو پــەڕی ڕەوشــتى بەرزیــەوە پێــی دەڵێــت‪:‬‬ ‫باوکــی محمــد ئەگــەر بارگرانیــت بــۆ دروســت نەکــەم هەمــوو ڕۆژێــک دەهامتــە ســەردانت‪ ،‬ئەعمــەش لــە جیاتــی ئــەو ڕەوشــتە‬ ‫بــەرز و شارســتانییەى ئەبــو حەنیفــە وەاڵمــى دەداتــەوە و دەڵێــت‪ :‬بەخــوا تــۆ بارگ ـراىن بەســەر مــن هەتــا کاتێــک لــە ماڵەکــەى‬ ‫خــۆت دانیشــتویت!! ئــەى چــۆن دەبێــت ئەگــەر هەمــوو ڕۆژێــك ســەردانم بکەیــت؟!!!‬ ‫( و الله انك لتثقل عيل و انت يف منزلك فكيف اذا عدتني) !‬ ‫هــەر ئــەو ئەعمەشــە موبارەکــە و تەیەکــى بــێ زەوقــر دەربــارەى ئەبــو حەنیفــى دەڵێــت کــە لــە ڕەوشــتى یەکێــک ناوەشــێتەوە‬ ‫خــۆی بــە زانــا دابنێــت‪ ،‬ئــەو زاتــە موبارەکــە دەڵێــت‪ :‬منونــەى ئەبــو حەنیفــە وەک یەکێکــە لەشــەو چوبێتــە دەرەوە و ڕەشــایەک‬ ‫ببینێــت لــەو وایــە خورمایــە‪ ،‬کەچــی پیســایی ســەگە!! (امنــا مثــل ابــو حنيفــة مثــل رجــل خــرج بالليــل فــرأى ســوادا فظــن انهــا متــرة‪،‬‬ ‫فــأن اخطــاه فيكــون غــر ذلــك‪ ،‬كان خــر و كلــب)‬ ‫عەبــدواڵی کــوڕی موبــارەك هەتــا گومــان دەخاتــە زانســت و عیبادەتیشــی‪ ،‬هەرچەندە ئەبــو حەنیفــە زۆر ناودارە بە کۆششــکردنی‬ ‫لــە عیبــادەت‪ ،‬یەکێــك الی باســی شــارەزایی ئەبــو حەنیفــە دەکات لــە عیلمــی حەدیــس و لــە عیبــادەت‪ ،‬عبداللــه ابــن املبــارك‬ ‫مــەال مەعــاز گووتەنــی بــە تووندرەویــەوە پێــی دەڵێــت‪ :‬دەربــارەی شــارەزایی لــە حەدیــس ئــەو کەســە شایســتە نەبــوو لــەو عیلمــە‬ ‫وەك تــۆ دەڵێــی‪ ،‬مــن بــە نهێنــی دەچومــە مەجلیســی! دەربــارەی عیبادەتــی زۆریشــی ئــەوەش وانەبــوو‪ ،‬چونکــە زۆر چــاالک بــوو‬ ‫بەیانیــان لــە باســی مەســایلەکان تــا دەگەیشــتە ئێــوارە وا چــاالك بــوو‪ ،‬ئــەوەی عیبادەتکــەر و شــەونخونیکەر بێــت بەیانیــان بــێ‬ ‫تاقــەت و کــزە!‬ ‫ئاســتی قســە پیگووتــن و جنێــودان دەگاتــە ئــەو ڕادەیــەی لــە شــەعبیرتین گــەڕەك گوێــت لــە قســەی ئــەو ســەلەفی ســاڵحانە‬ ‫نابێــت‪ :‬عبداللــە دەڵێــت‪ :‬هاوەاڵنــی ئەبــو حەنیفــە الی مــن وەك ئــەو دەفلێدەرانــەن یــان دمبکچیانــەن‪ ،‬ئەگــەر یەکێکیــان پاشــەڵی‬ ‫رووت کــرد لــە مزگــەوت‪ ،‬گوێــی پــێ نــادات خەڵــك بیبێنێــت! [ مــا شــبهت اصحــاب ايب حنیفــة اال مبنزلــة الدفافیــن لــو ان رجــا‬ ‫کشــف اســته يف املســجد مــا بالــی مــن رآه منهــم]‪.‬‬ ‫ئەمــەو منونــەى تــرى زۆر لــەو ئەلفــازە ناشــیرنانەى کــە بــە پێــی کتێبەکــەی عبداللــە ی کــوڕی ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەل لــە‬ ‫دەمــی ســەلەفی ســاڵح دەرچــوە‪ ،‬لــە دەمــی خراپرتیــن پیاوخـراپ دەرناچێــت‪ ،‬ســەیرە کــە بــە دەســت و پەنجــەی عەبــدواڵى کــوڕی‬ ‫ئەحمــەدى کــوڕی حەنبــەل دەگوێزرێتــەوە‪ ،‬کــە ئەویــش ئیاممێکــە لــە ئیاممــەکاىن ســەلەفیەت‪ ،‬و ابزانــم ئــەوى لەســەرەتاوە ئــەو‬ ‫نوســینەى خوێندبێتــەوە ئێســتا پێــى ســەیر نابێــت ئــەو هەمــوو جوێنــی ســوك و دەمپیســی و بوغــز و غــەدر و پیاوکوشــن و‬ ‫ســەربڕینەى بــەردەم کامێ ـرا لــەو ســەلەفیانە دەربچێــت!!‬ ‫‪44‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫فێمێنیزم‌وتیۆلۆگی‬

‫‪45‬‬

‫ئایــن یه‌كێكــه‌ لــه‌و چاالكیانــه‌ی كــ ‌ه‬ ‫به‌شــێوه‌یه‌كی زۆر بنەمایــی لــه‌‬ ‫زۆربــه‌ی شــوێنه‌كانی دونیــادا بونــی‬ ‫هه‌یــه‪ ‌.‬بــاس لــە بوونــی مــرۆڤ‬ ‫دەکرێــت لــه‌ ســه‌ره‌تای داســتانی‬ ‫ئه‌فراندنــه‌وه‌‪ .‬ئایــن بنه‌مــای هاوبه‌شــی‬ ‫زۆرێــك لــه‌ خه‌ڵكــه و هــاوكات ئایــن‬ ‫بنه‌مــای بوونــی زۆر نه‌ته‌وه‌شــه‌‪ ،‬یــان‬ ‫بــا بڵێــم هه‌نــدێ نه‌تــه‌وه‌ بنه‌مــای‬ ‫لەئاینەکەیاندایــە‪،‬‬ ‫ناســنامه‌كه‌یان‬ ‫وەکــو جولەکــە‪ .‬پێــش مەرجــی بــون‬ ‫بــە جولەکــە بــە شــایەمتان نیــە وەک‬ ‫ئیســام‪ ،‬یــان بــە (تعمیــد) کــردن لــە‬ ‫مەســیحیەتدا‪ ،‬بەڵکــو بەپێــی لەدایکبونــە‬ ‫لــە خانەوادەیەکــی جولەکــەدا‪ ،‬کەســیش‬ ‫لــەدەرەوەی ئــەم ئاینــە ناتوانیــت ببێــت‬ ‫بــە جولەکــە‪ ،‬بۆیــە دەبینیــن گەشــەی‬ ‫جولەکــە لــەروی ژمــارەوە کزتــرە لــە‬ ‫ئیســام و مەســیحیەت‪ .‬زۆ جاریــش‪ ،‬ئاین‬ ‫دەبێتــە ســه‌رچاوه‌ی به‌رهه‌مهێنانــی‬ ‫جیــاوازی‪ ،‬شــه‌ڕ وكێشــەی گــەورە‬ ‫تەنانــەت کۆمەڵکــوژی‪ .‬لەهەندێــک‬ ‫جــاردا دەگاتــە ئــەو ڕادەیــەی کــە بــون و‬ ‫مانــەوەی یەکێکیــان لەتەفروتوناکردنــی‬ ‫ئــەوەی تــردا دەبینێتــەوە‪ .‬بــە جیــا‬ ‫لــەوەی کــە ئێمــە بــاوەڕدار بیــن یــان نــا‪،‬‬ ‫زۆر جــار بەهــۆی کەڵەکــەی مێژوویــی‬ ‫هەنــدێ داب و نەریــت و تێکەڵــی‬ ‫لەگــەڵ ژیانــی رۆژانــەدا (بــۆ منونــه‌‬ ‫جــه‌ژن لــه‌ كۆمه‌ڵــی كوردیــدا) خــۆت‬ ‫لەنــاو فەزایەکــی ئاینیــدا دەبینیتــەوە‪.‬‬

‫ئه‌ڤین عزیز‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫مانای‬ ‫چه‌مكی‬ ‫ودا به‌‬ ‫خ وه‌یه‌ك‬ ‫شێ ا كراوه‌‬ ‫وێن باوه‌رو‬ ‫كه‌ یاكاری‬ ‫ج وانەو و‬ ‫پیا دیاری‬ ‫ژنانە‬ ‫‌هكات‪.‬‬ ‫د‬ ‫چاالكــی ی ـه‌ ئاینــی ی ـه‌كان ب ـه‌رده‌وام به‌رهه‌مهێنــی پرۆس ـه‌ی ناســنامه‌ی تاکــن‪‌.‬لــە نــاو سیســته‌می بــاوه‌ڕە‌ ئاینیه‌كانــدا‬ ‫تایبه‌‌متەنــدی ڕە‌گ ـه‌زی به‌شــێویه‌كی دیارك ـراو رێكخ ـراوه‌‪ .‬مانــای چه‌مكــی خــودا ب ـه‌ شــێوه‌یه‌ك وێناك ـراوه‌ ك ـه‌ بــاوه‌ڕو‬ ‫جیاكاریــی پیاوانــەو و ژنانــە دیــاری ده‌كات‪ .‬خوێندن ـه‌وه‌ی خوداناســی(‪ )Theology‬یــان تیۆلۆگــی زیاتــر ل ـه‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫مانایــی و به‌هایــی ڕە‌گه‌زیــی وێناده‌كــرێ‪ .‬بــه‌اڵم لــه‌ بنەڕە‌تــدا تێگه‌شــن و شــیكردنه‌وه‌ی ده‌قــه‌ ئاینیــه‌كان بــه‌‬ ‫ڕەگ ـه‌زی پیــاو ســپێردراوه‌‪ ،‬ك ـه‌ لــه بــاوەڕە‌ئاینیه‌كانــدا ئه‌م ـه‌ ده‌بێت ـه‌ هــۆی كێش ـ ‌ه ل ـه‌ نێــوان پیــاو و ژنــدا‪ ،‬یــان بــا‬ ‫بڵێیــن دابه‌شــكردنی ده‌س ـه‌اڵت ب ـه‌ پێــی ڕەگــەز (‪.)2002 Erikson‬‬ ‫تێۆلۆگی فێمینیستی چیه‌؟‬ ‫ڕەگــەز و تیۆلۆگــی هه‌میشــه‌ یه‌كێــك بــوون لــه‌ پرســه‌ گرنگــه‌كان‪ ،‬هه‌ڵبــه‌ت زۆر هــۆكار هــه‌ن بــۆ ئاڵۆزیــی‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كانــی نێــوان ڕەگــەزو تیۆلۆگــی‪ .‬یه‌كێــك له‌وانــه‌ لــه‌ كۆمه‌ڵــی پاتریالكالــدا (پیاوســاالری) تیۆلۆگــی‬ ‫جیاوازیه‌كانــی نێــوان مرۆڤایه‌تــی و خودایــی دروســت ده‌كات‪ .‬مانــای هێشــتنه‌وه‌ی جیاوازیــی ڕەگــەزی هــۆكاری‬ ‫مانـه‌وه‌ی جیــاوازی نێــوان مــرۆڤ و خودایـه‌‪ ،‬ئایــا خــودا خــۆی قسـه‌یه‌كی لـه‌و باره‌یـه‌و ‌ه لـه‌ واقعــدا وتــوه‌ یــان ئـه‌وه‌‬ ‫هـه‌ر خــودی مرۆڤـه‌ لـه‌ ڕێــی ده‌قـه‌ ئاینیه‌كانـه‌وه‌ به‌نــاوی خــوداوه‌ قسـه‌ ده‌كات و جیاوازیــی ڕەگــەزی ده‌هێڵرێتـه‌وه‌؟‬ ‫كێشــه‌یه‌كی زمانه‌وانــی قــووڵ هه‌یــه‌ لــه‌ باســكردن و وێناكردنــی بــاوه‌ڕە‌ ئاینیه‌كانــدا‪ ،‬چــوون وێناكردنــی بــاوه‌ڕە‌‬ ‫ئاینیه‌كــه‌ هه‌میشــه‌ له‌ســه‌ر شــتێكه‌ كــه‌ كــه‌س نه‌یدیــوه ‌(خــودا)‪ ،‬مانــای خــودا كــه‌س نه‌یبینیــوه ‌بــۆ ئــه‌وه‌ی وه‌ك‬ ‫خــۆی له‌باره‌یــه‌وه‌ بنــورسێ و هه‌روه‌هــا خۆشــی لــه‌ هیــچ شــوێنێ به‌ده‌رناكــه‌وێ تــا ڕاســتی و دروســتی وێناكانــی‬ ‫خــۆی راســتبكاته‌وه‌‪ ،‬له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ زمانــی تیۆلۆگــی زمانێكــی میتافۆریــه (مەجازی)یــە‌‪ .‬كه‌واتــه‌ ئــه‌وه‌ی كــه‌ هه‌یــه‌‬ ‫‪46‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫خوداناسی یان‬ ‫تیۆلۆگی زیاتر‬ ‫له‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫مانایی و به‌هایی‬ ‫ڕە‌گه‌زیی وێنا‬ ‫ده‌كرێ‬

‫‪47‬‬

‫لــه‌ ئه‌مــرۆدا لــه‌ بــاره‌ی خــوداوه‌ شــتێكه‪ ‌.‬ته‌نهــا له‌باره‌یــه‌وه‌ نــورساوه‌ و وتــراوه‪‌،‬‬ ‫ئ ـه‌وه‌ش مــرۆڤ یــان باشــر بڵێــم پیــاو كردوێتــی‪ ،‬ك ـه‌ تایبه‌مته‌ندیی ـه‌ پیاوانی ـه‌كان‬ ‫به‌رزتــر ده‌نرخێنــێ و خۆیــان ده‌كه‌نــه‌ سه‌رده‌ســته‌ی ئافره‌تــان‪( .‬اری دالــی)‬ ‫ده‌ڵــێ‪( :‬گ ـه‌ر خــودا پیــاو بــێ‪ ،‬ئایــا پیــاو خودای ـه‌)‪.‬‬ ‫شــیكردنه‌وه‌ی زمانەوانــی له‌الیـه‌ن فێمێنیســته‌ تیۆلۆگه‌كانـه‌وه‌ گرنگـه‌‪ ،‬كـه‌ بۆچــی و‬ ‫چــۆن قس ـه‌كردن له‌بــاره‌ی خــوداوه‌ ل ـه‌ ئاینــی ئیســام‪ ،‬مەســیحی و یه‌هودیــدا ل ـه‌‬ ‫وێنــای پیاودای ـه‌ و ئافــره‌ت نادیــاره‌؟ مان ـه‌وه‌ی ئ ـه‌م وێنای ـه‌ په‌یوه‌نــدی ب ـه‌ ئاگایــی‬ ‫جه‌نده‌رییــه‌وه‌ هه‌یــه‌و ســه‌‌رله‌نوێ پرســیار دروســت كردنــەوەو بینــا كردنــه‌وه‌ی‬ ‫ئ ـه‌و ده‌ق ـه‌ ئاینیان ـه‌ ده‌خــوازێ‪ .‬چــۆن ل ـه‌ ســوید فێمێنیســته‌ تیۆلۆگ ـه‌كان ســودیان‬ ‫لــه‌ لێكۆڵینه‌وه‌كانــی زانســتی زمانه‌وانــی جه‌نــده‌ر كــردوه‌ بــەرە‌و زمانێكــی‬ ‫بــێ ڕەگــەز‪ .‬هه‌رگیــز مانــای نابێــت‪ ،‬خــودا لــه‌ پیــاو بچــێ و پیاویــش بكاتــه‌‬ ‫سه‌رده‌ســته‌یی ئافــره‌ت‪ .‬وێناكردنــی خــودا لــه‌ ڕەگــەزی پیــاودا شــتێكه‌ كــه‌ پیــاو‬ ‫دروســتیكردوه‌ ل ـه‌ ڕێیــی ته‌فســیرو تێگه‌شــتنی خۆی ـه‌وه‌‪ .‬كه‌وات ـه‌ مــادام پیــاو ب ـه‌و‬ ‫شــێوه‌یه‌ زمــان ب ـه‌کار دێنــێ بــۆ وبێناكردنــی خــۆی وه‌ك خــودا ل ـه‌ رێــی زمان ـه‌وه‪‌،‬‬ ‫هیــچ شــتێكیش ڕێگرنابێــت ل ـه‌وه‌ی ك ـه‌ ئافره‌تیــش وه‌ك پیــاو وێنــای ڕەگــەزی ژن‬ ‫بــۆ خــودا دروســت بــكات و تایبه‌مته‌ندیی ـه‌ ژنانیه‌كانیشــی به‌رزتــر ل ـه‌ هــی پیــاوان‬ ‫برنخێنــێ و دواجاریــش ل ـه‌ ڕێیــی ئامرازه‌كانــی زمان ـه‌وه‌خــۆی بكات ـه‌ سه‌رده‌ســته‌ی‬ ‫پیــاو‪( .‬گایــل ڕامشــاو ‪ )١٩٩٩‬ده‌ڵــێ‪( :‬ئێمـ ‌ه ده‌بــێ وێنــای ڕەگــەزی ژنانــی و پیاوانــی‬ ‫لەخــودا بــه‌دور بكه‌یــن)‪.‬‬ ‫لــه‌ بــواری لێكۆڵینــه‌وه‌ی زانســتیدا لــه‌ زانكۆكانــی ئه‌وروپــا به‌شــی زانســتی‬ ‫جه‌نــده‌ر هه‌وڵــی لێكۆڵین ـه‌وه‌ دە‌ده‌ن ل ـه‌ بــواری ئاینیشــدا‪ .‬هه‌رچه‌نــده‌ تیۆلۆگــی‬ ‫زانســتێكی به‌رفراوانــه‪ ،‬به‌هــۆی ئــه‌وه‌ی چه‌ندیــن ئایــن وبــاوەڕی جیــا هه‌یــه‌‬ ‫ســه‌بارە‌ت بــه‌ بوونــی خــودا و خــودا ناســی‪ .‬لــه‌ ســوید به‌شــی لێكۆڵینــه‌وه‌ی‬ ‫تایبـه‌ت بـ ‌ه خوداناســی و زانســتی ئاینــی پێنــج به‌شـه‌ لـ ‌ه هه‌نــدێ لـه‌ زانكۆكانــدا‪،‬‬ ‫لــ ‌ه هه‌ندێكــی تریشــدا گۆڕانــكاری تێــدا ده‌كــرێ‪ .‬تێگه‌شــن و ته‌فســیركردنی‬ ‫تـه‌ورات‪ ،‬مێــژووی مه‌ســیحیە‌ت (كه‌ڵێســا وباڵوكردنـه‌وه‌ی بــاوەڕی ئاینــی)‪ ،‬بــاوه‌ڕ‌و‬ ‫چۆنیه‌تــی ژیــان‪ ،‬كــه‌ ئه‌مــه‌ ئێتیــك و فه‌لســه‌فه‌ی ئایــن و فێربونــی بــاوه‌ڕە‌‬ ‫ئاینیی ـه‌كان‌ ده‌گرێت ـه‌وه‌‪ .‬هه‌روەهــا ئ ـه‌داو ره‌فتارناســی ئاینــی كــە ئه‌م ـه‌ ڕوانگ ـه‌ی‬ ‫ده‌روونــی و كۆمه‌اڵیه‌تــی لــ ‌ه خۆدە‌گــرێ‪ .‬هــاوكات مێــژووی ئایــن كــه‌ هه‌مــوو‬ ‫ئاینه‌كانــی تــر ده‌گرێت ـه‌وه‌‪ .‬هه‌ری ـه‌ك ل ـه‌م بواران ـه‌‪ ،‬میتــۆدی زانســتی دیاریك ـراوی‬ ‫هه‌ی ـه‌ بــۆ توێژین ـه‌وه‌‪ .‬ه ـه‌ر له‌ب ـه‌ر ئ ـه‌وه‌ به‌شــی تیۆلۆگــی زۆر فراوانــه‪ ‌،‬ورده‌كاری‬ ‫زۆری ده‌وێ‪ .‬كاتــێ ئێمــه‌ لــه‌ ڕوانگــه‌ی جه‌نــده‌ره‌وه‌ توێژینــه‌وه‌ لــه‌ تیۆلۆگــی‬ ‫(زانســتی خــودا ناســی) ده‌كه‌یــن چونكـ ‌ه ئـه‌و دوو بــواره‌ لـه‌ زانســت هه‌ریه‌كه‌یــان‬ ‫میتــۆدی زانســتی جیایــان هه‌یـه‌ بــۆ توێژینـه‌وه‌‪ ،‬كـه‌ ئـه‌م جیاوازییـ ‌ه هه‌رگیــز ڕێگــر‬ ‫نابــێ له‌ب ـه‌رده‌م لێكۆڵه‌ره‌وانــی جه‌نــده‌ردا‪ .‬لــە زانســتی تیۆلۆگیــدا ڕامــان دەگــرێ‌‬ ‫س ـه‌باره‌ت بەبــاوەڕە‌ ئاینیی ـه‌كان‪ .‬هه‌رچه‌نــده‌ تێڕامــان زۆر جــار ســاده‌ ده‌كرێت ـه‌وه‌‬ ‫لـه‌ كۆمه‌ڵــی كوردیــدا و ته‌نانـه‌ت لـه‌ زۆر حاڵه‌تــدا مه‌الكانــی حوجــره‌ش ده‌یكـه‌ن‪،‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بــه‌اڵم ئــه‌و تێڕامانــه‌ كێشــه‌ی زۆری هه‌یــه‌ چــون له‌الیــه‌ك خاڵییــه‌ لــه‌ میتــۆده‌ زانســتیه‌كه‌ له‌الیه‌كــی‬ ‫تریش ـه‌وه‌ بــاوه‌ڕداری و الیه‌نــداری بــۆ ئاینیه‌ك ـه‌ ته‌فســیرو تێرامانێكــی س ـه‌ربه‌خۆو بــێ ڕەگــەز نــادات‬ ‫به‌ده‌ســته‌وه‌‪ .‬به‌ڕاده‌یــه‌ك كــه‌ لــه‌ تێڕامانــی مه‌الكانــدا بــوار بــۆ گومــان و پرســیاركرن ناهێڵنــه‌وه‌و وه‌ك‬ ‫راســتیی ره‌هــا بــه‌ ئه‌وانــی تــر ده‌ووترێتــه‌وه‪ ،‬چــون ئــه‌و ‌ه وه‌ك نــۆرم لــه‌ كۆمه‌ڵــدا چه‌ســپاوه‌(ئاینــی‬ ‫ئیســام ل ـه‌ كۆمه‌ڵــی كوردیــدا) بــواری خســتنه‌ ژێــر پرســیاری ئاینه‌ك ـه‌ ده‌چێت ـه‌ خان ـه‌ی تابــۆ و كفــره‌وه‌‪.‬‬ ‫كاتــێ ك ـه‌ بــواری تێرامانــی زانســتی نه‌بــێ س ـه‌باره‌ت ب ـه‌ (تیۆلۆگــی) ل ـه‌ هه‌مــوو بــاوه‌ڕە‌ ئاینیه‌كانــدا و‬ ‫به‌شــێوه‌یه‌كی ره‌هابــێ‪ ،‬ئ ـه‌وا دژواره‌ ڕێگ ـه‌ی گۆڕانــكاری بدۆزینــەوە‪ .‬دوژمنــی داهێنانــی روانگ ـه‌ی تــازه‌‬ ‫ل ـه‌ تیۆلۆگیــدا ب ـه‌ ره‌هاكردنــی باوەڕە‌كه‌ی ـه‌ ك ـه‌ بڕیــار بــدرێ چــی راســته‌ و چیــش هه‌ڵه‌یــه‪ ،‬چونك ـه‌ ب ـه‌م‬ ‫رێگای ـه‌ هه‌رگیــز ناتوانــرێ گه‌ش ـه‌ ب ـ ‌ه وێنــای خــوا بــدرێ الی تاكه‌كانــی كۆم ـ ‌هڵ‌‪ .‬دروســت بوونــی مانــا‬ ‫و به‌هــای جیــاواز بــۆ بوونــی خــودا ل ـ ‌ه كۆم ـه‌ڵ و كلتوره‌كانــی دیك ـه‌دا جیــاوازه‌‪ ،‬چــون ئێم ـه‌ی مــرۆڤ‬ ‫به‌پێــی هه‌لومه‌رجــی جیــاواز لـه‌ كۆمه‌ڵكانــدا وێنامــان بــۆ خــودا داتاشــیوه‌ و بــاوەڕی ئاینیــان به‌ناویـه‌وه‌‬ ‫دروســتکردوەوه‌ك لێكۆڵه‌روانــی جه‌نــده‌ر ده‌ڵێــن‪ .‬مانــای وێنــا و مانــاو به‌هــای خــودا ل ـه‌ مزگه‌وت ـه‌كان‪،‬‬ ‫كلێس ـه‌كان ‪..‬تــاد‪ ،‬جیــاوازه‌ له‌مانــا و به‌هــای خــودا له‌نــاو زانكــۆكان ‪ ،‬ل ـه‌وه‌ی یه‌كه‌میانــدا خــودا ده‌بێت ـه‌‬ ‫(ئ ـه‌وه‌) ب ـه‌ شــێوه‌یه‌كی ره‌هــا ب ـه‌اڵم ل ـه‌وه‌ی دووه‌میانــدا (خــودا ره‌نگ ـه‌ وابــێ ره‌نگ ـه‌ راستیشــی نه‌بــێ)‬ ‫ك ـه‌ ئه‌م ـه‌ په‌یوه‌نــدی ب ـه‌و پێنــج بــواره‌وه‌ هه‌ی ـه‌ ك ـه‌ له‌س ـه‌ره‌وه‌ باســم كــرد‪ .‬ره‌نگ ـه‌ ئ ـه‌م بابه‌ت ـه‌ ن ـه‌ك‬ ‫ته‌نهــا بــۆ فێمێنســته‌ تیۆلۆگ ـه‌كان دژوار بــێ به‌ڵكــو به‌شــێوه‌یه‌كی گشــتی بــۆ بــواری زانســتیش دژواره‌‪.‬‬ ‫ك ـه‌ چــۆن ل ـه‌ بوونــی خــودا بكۆڵین ـه‌وه‌ ك ـه‌ (نابیــرێ) و ب ـه‌اڵم بوونــی له‌نــاو كۆمه‌ڵــێ ده‌قــی ئاینیــدا‬ ‫هه‌یــه‌‪ ،‬چۆنیه‌تــی دروســتكردنی بوونــی خــودا له‌نــاو ده‌قــه‌ ئاینیه‌كانــدا ره‌نگــه‌ كاری مــرۆڤ بــێ لــه‌‬ ‫رێــی به‌كارهێانــی زمانــه‌وه‌‪ .‬فێمێنیســته‌ تیۆلۆگــه‌كان زیاتــر له‌نــاو مه‌ســیحیه‌تدا گه‌شــه‌یان كــردوه‌ و‬ ‫ئیشــیان له‌س ـه‌ر ئ ـه‌وه‌ كــردوه‌ ك ـه‌ چــۆن له‌رێــی زمان ـه‌وه‌ ڕەگــەز دروســتكراوه‌ و ده‌س ـه‌اڵت چــۆن له‌نــاو‬ ‫ئــه‌و بــاوەڕە‌ ئاینیــه‌دا رێكخــراوه‪ ،‬كــه‌ به‌شــێوه‌یه‌كی ره‌خنه‌یــی شــیكاریانه‌ له‌مانــاو به‌هاكانــی ڕەگــەز‬ ‫ده‌كۆڵن ـه‌وه‌ كــێ وتــی و چــۆن پیــاو ده‌بــێ سه‌رده‌ســته‌ی ژنــان بــێ؟‬ ‫بێگومــان كێشـه‌و شـه‌ڕی زۆر لـه‌ نێــوان ده‌سـه‌اڵتدارانی ئاینــی و خه‌باتــی فێمێنیــزم هه‌یـه‌ بــۆ لێكۆڵینـه‌وه‌‬ ‫لــه‌ شــێوازی یه‌كــه‌م‪ ،‬واتــا بــه‌ پله‌دووكردنــی ژنــان لــه‌ ئاینــدا‪ .‬ئامانجــی لێكۆڵینــه‌وه‌ی جه‌نــده‌ر لــه‌‬ ‫ئایــن بریتیــە لــە تێگەشــن لــە میكانیزمه‌كانــی دیســپلینی كۆنــرۆڵ و پله‌دووكردنــی ژنــان لــه‌ ئاینــدا‬ ‫به‌ده‌ربخ ـه‌ن و ل ـ ‌ه رێــی خســتنە‌ ژێــر پرســیارە‌وه‌ رێگای ـه‌ك بدۆزن ـه‌وه‌ بــۆ گۆرینــی ده‌س ـه‌اڵتی ڕەگــەزی و‬ ‫سێكســوالیتێت له‌نــاو بــاوەڕە‌ ئاینیه‌كانــدا‪ .‬ك ـه‌ فێمنیســته‌ تیۆلۆگ ـه‌كان ده‌یكه‌ن ـه‌ پرۆژەیه‌كــی ره‌خنه‌یــی‬ ‫جــدی و هه‌وڵــی بــه‌ پراكتیكردنــی گۆڕانكاریه‌كــه‌ ده‌ده‌ن بــۆ ئــه‌وه‌ی بــاوەڕە‌ ئاینیــه‌كان سه‌رده‌ســتەیی‬ ‫پیــاوان وه‌ك راســتیه‌كی هه‌میش ـه‌ی نه‌هێڵن ـه‌وه‌‪ .‬مانــای هه‌وڵه‌كانــی فێمێنیســته‌ تیۆلۆگ ـه‌كان وه‌ك (لینــدا‬ ‫گاردوون) ده‌ڵــێ‪( :‬فێمێنیــزم پرۆژە‌یكــی شــیكاریه‌ بــۆ دیاریكردنــی ژێرده‌ســتەیی ژن و سه‌رده‌ســته‌یی‬ ‫پیــاو و هــاوكات گۆڕانــی ئ ـه‌و هاوكێش ـه‌یه‌ی ده‌س ـه‌اڵتە ل ـه‌ نێوانیانــدا)‪ ،‬دواجــار ژنــان ل ـ ‌ه هۆكاره‌كانــی‬ ‫ژێرده‌ســته‌یی تێده‌گـه‌ن لـه‌ بــاوەڕە‌ ئاینیه‌كانــدا كـه‌ كــێ ئـه‌و بڕیــاره‌ی داوه‌و و بــۆ ؟ كـه‌ ره‌نگـه‌ لـه‌ بــواره‌‬ ‫ئاكادمیه‌كانــدا ئ ـه‌وه‌ ته‌نهــا ب ـه‌س نه‌بــێ ك ـ ‌ه ژن تێگه‌شــن بــۆ تێكســته‌ ئاینی ـه‌كان بــكات و بــۆ ئه‌وانــی‬ ‫تــری رونبكاتــه‌وه‌ به‌ڵكــو هه‌میشــه‌ هۆكاره‌كانــی پشــتی‪ ،‬بــۆ منونــه‌ ژێرده‌ســته‌ی و سه‌رده‌ســته‌ی لــه‌‬ ‫كوێــوه‌ دێ و لـه‌ بنەڕە‌تـه‌وه‌ چــۆن و بــۆ ئه‌مـه‌ بونــی هه‌بــێ؟ كــێ وتــی خــوا سـه‌ر بـه‌ ڕە‌گـه‌زی پیــاوه‌؟!‪،‬‬ ‫هــاوكات به‌رژە‌وە‌نــدی كــێ ده‌پارێــزێ؟‪ .‬مانــای ب ـه‌ كێش ـه‌ كردنــی په‌یوه‌ندیه‌كانــی ده‌س ـه‌اڵتی ڕەگــەزی‬ ‫له‌نــاو ئاینــدا ك ـه‌ ئاســایی نی ـه‌ ‪ ،‬قودره‌تــی ئیالهــی نی ـ ‌ه و رسوشــتیش نی ـه‌ به‌ڵكــو ئه‌م ـه‌ دروســتكراوه‪.‬‬ ‫مانــای خــودا وه‌ك ڕەگەزێكــی بایۆلــۆژی پیــاو بوونــی نیــه‪ ‌،‬به‌ڵكــو وه‌ك ڕەگــەز به‌مانــا كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ك ـه‌‬ ‫‪48‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بوونــی هه‌یــه‌(جه‌نــده‌ر) ك ـ ‌ه ل ـه‌ رێــی زمان ـه‌وه‌ بوونــی دروســتكراوه‌‪ .‬ب ـه‌اڵم بــۆ خــودا ته‌نهــا په‌یوه‌نــدی‬ ‫نێــوان ڕەگــەزی پیــاو و ژنــی رێكخســتو‪ ،‬یــان ئ ـه‌وه‌ عه‌قڵــی مرۆڤ ـه‌ ك ـه‌ بونــی مرۆڤــی ل ـه‌ دوو ڕەگــەزدا‬ ‫كورتكردۆتــه‌وه‌ و یه‌كێكیشــیانی كردۆتــه‌ سه‌رده‌ســته‌ی ئــەو‌ی تریــان‪ .‬گــه‌ر زیاتــر لــه‌ دوو ڕەگــەز بوونــی‬ ‫هه‌بــێ‪ ،‬وه‌ك كه‌ســانی جوتڕەگــەز (نـه‌ پیــاون و نـه‌ ژن)!! ئـه‌ی ئه‌مانـه‌ چــۆن په‌یوه‌ندیه‌كانیــان رێــك بخـه‌ن‪،‬‬ ‫تۆبڵێــی خــودا نه‌یزانیبێــت کــە لــه‌ مرۆڤــدا دوو ڕەگــەز زیاتــر هه‌یــه‌!!؟ ئایــا ئه‌مانــه‌ وه‌ك لێكۆڵه‌ره‌وانــی‬ ‫جه‌نــده‌ر ده‌ڵێــن دروســتكروای بیــری مرۆڤــن نــه‌ک خــودا؟‪ .‬كه‌واتــ ‌ه هه‌بوونــی بــاوەڕ ســه‌باره‌ت بــه‌‬ ‫دوو ڕەگــەز هــۆكاری تێگه‌شــتنامنه‌ لــه‌وه‌ی كــ ‌ه چــی خوداییــه‌ و چیــش مرۆییــە‪ .‬كــ ‌ه هــۆكاری ســه‌ره‌كی‬ ‫دروســتبوونی كۆمه‌ڵیكــی پاتریاكیی ـه‌ ك ـه‌ تیایــدا پیــاوان سه‌رده‌ســته‌یی ژنانــن‪ .‬گ ـه‌ر ل ـ ‌ه روانگ ـه‌ی ئاگایــی‬ ‫فێمێنیســتیه‌وه‌ خوێندن ـه‌وه‌ بــۆ خــودا بكــرێ بــۆ ئ ـه‌وه‌ی ل ـه‌ بنه‌مــای دروســتبوونی جیاوازی ـه‌ ڕەگەزی ـه‌كان‬ ‫بكۆڵرێتـه‌وه‌‪ :‬كـه‌ چــۆن دروســتبوون؟ و كێــش دروســتیكردون؟ و بــۆ چ ئامانجــێ دروســتكراون؟ چونكـه‌ گـه‌ر‬ ‫ب ـ ‌ه شــێوه‌ی گشــتی س ـه‌یری بــاوەڕی ئاینــی بكه‌یــن ده‌بینیــن ك ـه‌ خــودا ل ـ ‌ه كۆنتێكســتی جیــاوازدا مانــا و‬ ‫به‌هــای جیــاوازی بــۆ رگ ـه‌ز و له‌شــی ژن و پیــاو داتاشــێوه‌!! ئایــا ئ ـه‌و ‌ه خودای ـه‌ بــۆ منون ـه‌ ل ـه‌ش و ڕەگــەز‬ ‫وه‌ك مه‌ســه‌له‌یه‌كی ره‌هــا لــه‌ ئاینــی ئیســامدا ده‌چه‌ســپێنێ؟ كه‌چــی هه‌مــان ئــه‌و خودایــه‌ لــه‌ ئاینــی‬ ‫ئێزدیــدا ل ـه‌ش و ڕەگــەز مانــا و ره‌هه‌ندێكــی ره‌هایــان نابــێ؟! كــێ ئه‌مان ـه‌ دروســتده‌كات ل ـ ‌ه كۆنتێكســته‬ ‫(دەقــە) جیاوازه‌كانداجگ ـه‌ ل ـه‌ مــرۆڤ؟؟‬

‫‪referenser‬‬

‫‪• Eriksson, Anne-Louise (red.) (2002), Var kan vi finna en nådig Gud. Om könsmaktsordning,‬‬ ‫‪kyrka och teologi [Wor- king papers in Theology 2] Uppsala: Uppsala universitet.‬‬ ‫‪• Schüssler Fiorenza, Elisabeth (2001), Wisdom Ways. Intro- ducing Feminist Biblical‬‬ ‫‪Interpretation. New York : Orbis Books.‬‬ ‫‪• Daly, Mary (1973), Beyond God the Father. Towards a Phi- losophy of Women’s Liberation.‬‬ ‫‪Boston: Beacon Press.‬‬ ‫‪• Eriksson, Anne-Louise (red.) (1995), The Meaning of Gen- der in Theology. Uppsala: (A.‬‬ ‫‪Women in Religion).‬‬ ‫‪• Eriksson, Anne-Louise (1999), Kvinnor talar om Jesus. En feministisk kristologisk praxis.‬‬ ‫‪Nora: Nya Doxa.‬‬

‫‪49‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئایین وەکئایدۆلۆجیا‬ ‫وەک کاردانەوەیەک بۆ گوتەکەی مارکس‪ ،‬ئایین‬ ‫ئەفیوونی گەالنە‪ ،‬ڕیموون ئارۆن (‪)١٩٨٣ – ١٩٠٥‬‬ ‫لە ‪ ١٩٥٥‬دا‪ ،‬کتێبێک باڵو دەکاتەوە‪ ،‬ناوی لێ‬ ‫دەنێت‪( :‬ئەفیوونی ڕۆشنبیران) کە مەبەستی لە‬ ‫ئەفیوونەکە‪ ،‬مارکسیزم دەبێت‪ .‬ئەو سەروەختە‪،‬‬ ‫دوای دووەمین جەنگی دونیاگرەوە‪ ،‬سارتەر (‪١٩٠٥‬‬ ‫– ‪ )١٩٨٠‬نارساوترین مارکسیستی فەرەنسا دەبێت‬ ‫و زۆربەی ڕۆشنبیرانی فەرەنسایشپێیان وا دەبێت‪:‬‬ ‫هەڵەی سارتەر لە ڕاستی ئارۆن باشرتە‪ .‬لە ڕوانگەی‬ ‫(دانیاڵ بێڵ)ـەوە (‪ )٢٠١١ – ١٩١٩‬کە نووسەری‬ ‫کتێبی (کۆتاییی ئایدۆلۆجیا)یە‪ ،‬ئایدۆلۆجیایشوەک‬ ‫ئایین‪ ،‬بەرەو توندڕۆیی پەلکێشامن دەکات‪،‬‬ ‫بەاڵم تەکنەلۆجیابۆ داهێنان هامنان دەدات و کە‬ ‫ئایدۆلۆجیا جڤاکەکان لێک جودا دەکاتەوە‪ ،‬ئەوە‬ ‫تەکنەلۆجیایە‪ ،‬یەکیان دەخات‪.‬‬

‫حەمەسەعید حەسەن‬

‫‪50‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫هــەر دیــن و ئایدۆلۆجیــا تلیــاک نیــن‪ ،‬زۆر جــار شــیعر و ڕۆمانیــش ڕۆڵــی ئەفیــوون وازی دەکەن‪.‬جیۆڤانــی‬ ‫بۆکاشــیۆ (‪ )١٣٧٥ – ١٣١٣‬گــەورە شــاعیری ئیتالیــای ســەروەختی ڕێنیســانس‪ ،‬کــە زیاتــر بــە (دیکامیــرۆن)‬ ‫بەناوبانگــە‪ ،‬ئاخــر دەڵێــن‪ ،‬بــەو کتێبــە بناغــەی ڕۆمانــی داڕشــتووە‪ ،‬ڕۆمانێکــی دیکــەی هەیــە‪ ،‬نــاوی لــێ‬ ‫نــاوە‪( :‬فییامێتــا) کــە باســی ئەوینــی قــووڵ و شکســتخواردووی نێــوان خــۆی و شــازادە ماتێڵــدا دەکات‪.‬‬ ‫بۆکاشــیۆ ویســتی بــە هــۆی ئــەو ڕۆمانــەوە‪ ،‬ئــەو خۆشەویســتییەی نەیتوانــی لــە واقیعــدا بــە زیندوویــی‬ ‫بیهێڵێتــەوە‪ ،‬بــە خەیــاڵ لەســەر کاغــەز نەمرییــی پــێ ببەخشــێت‪ .‬هــەر وەک چــۆن ئەفیــوون ئــازار ســڕ‬ ‫دەکات‪ ،‬بۆکاشــیۆ چــی خەمــی هەبــوو‪ ،‬دای بــە دەم کانیــاوی ئــەو ڕۆمانــەوە‪.‬‬ ‫ئیســامییەکان بــە هۆشــیارییەوە دژی عەملانیبــوون دەوەســتنەوە‪ ،‬چونکــە بەڕەکــە لەژێــر پێیان ڕادەکێشــێت‬ ‫و لــێ ناگەڕێــت ئاییــن وەک پــردی گەییشــن بــە دەســەاڵت و دراو بــەکار بهێنــن‪ ،‬بــەاڵم عەوام لــە جەهلەوە‬ ‫دژایەتــی عەملانییــەکان دەکــەن‪ .‬وەک چــۆن دونیاگیــری دوا قۆناغــی ســەرمایەدارییە‪( ،‬ئیســامی حیزبــی)‬ ‫یــش‪ ،‬دوا قۆناغــی بزووتنــەوەی ئیســامییە و خــۆی بــە هــۆی دروشــمی (ئیســام هــەم دینــە و هــەم دونیــا)‬ ‫وە دەناســێنێت‪ ،‬کــە یەکســانە بــە (ئیســام هــەم کتێبــە و هــەم شمشــێر‪ ).‬ئیســام کــە بــە حیزبــی دەکرێــت‪،‬‬ ‫ئیــدی لــە (بــڕوا)ی زۆرینــەی میللەتێکــەوە‪ ،‬دەبێتــە (ئایدۆلۆجیــا)ی کەمینەیــەک کــە بــۆ گەییشــن بــە‬ ‫دەســەاڵتی سیاســی وەگــەڕی دەخــات‪ .‬ئیســام کــە وەک ئایدۆلۆجیایەکــی حیزبــی خرایــە گــەڕ‪ ،‬ئیــدی‬ ‫لــە ســەرمایەیەکی ڕەمزییــەوە‪ ،‬دەبێتــە ئامێرێــک بــۆ گەییشــن بــە ئامانجێــک کــە ڕوویەکــی دەســەاڵتە و‬ ‫ڕووەکــەی تــری دراو‪ .‬لــەم دونیابینییــەوە‪ ،‬ئــەوە ئیســامی حیزبییــە‪ ،‬ســووکایەتی بــە ئایینەکــە دەکات‪ ،‬نــەک‬ ‫خەڵکانــی عەملانــی‪ ،‬ئــەوە بۆیــە ســۆفییەکان‪(،‬چونکە ئاییــن بــە ڕێــی گەییشــن بــە خــوا دەزانــن‪ ،‬نــەک بــە‬ ‫دەســەاڵت‪ )،‬ناکۆکییــان لەگــەڵ عەملانییەکانــدا نییــە‪.‬‬ ‫ئیمیــل ســیوران (‪ )١٩٩٥ – ١٩١١‬دەڵێــت‪( :‬کێشــەی ڕەشــبین ئەوەیــە‪ ،‬ناچــارە هەمــوو ڕۆژێــک پاســاوێک‬ ‫ببینێتــەوە‪ ،‬بــۆ ئــەوەی درێــژە بــە ژیــان بــدات)‪ .‬ئەگــەر گەشــبینی ســنووری خــۆی تێپەرانــد‪ ،‬دەبێتــە‬ ‫خەیاڵپــاوی‪ .‬ئــەوە لووتکــەی خەیاڵپاڵوییــە‪ ،‬ئەگــەر چاوەڕێــی ئــەوە لــە لیژنــەی نووســینەوەی دەســتوور‬ ‫بکەیــن‪ ،‬دەســتوورێکی مەدەنــی بەرهــەم بهێنێــت‪ .‬دەستوورنووســەکان کــە دەڵێــن‪ ،‬دەســتوورێکی‬ ‫مەدەنییــە و دینــی دەوڵەتیــش ئیســامە‪ ،‬بــەوە خۆیــان فریــو دەدەن‪ ،‬ئاخــر کــە دەوڵــەت دینــی هەبــوو‪،‬‬ ‫دەســتوور دینیــی دەبێــت‪ ،‬نــەک مەدەنــی‪ .‬ســیکوالریزم نــە ئایدۆلۆجیایــە‪ ،‬نــە دژی ئایینــە‪ ،‬ســیکوالریزم نــە‬ ‫لــێ دەگەڕێــت کەســانی ســەر بــە ئیســام‪ ،‬دووچــاری چەوســاندنەوە ببنــەوە‪ ،‬نــە بواریــش دەدات‪ ،‬ئیســام‬ ‫ببێتــە ئامێرێــک بــۆ چەوســاندنەوەی ئەوانــی دیکــە‪ .‬ســیکوالریزم سیســتەمێکە ڕێ خــۆش دەکات‪ ،‬هەمــوو‬ ‫دەســەاڵتەکان لــە (شەعب)ـــەوە ســەرچاوە بگــرن‪ ،‬نــەک لــە (شەرع)ـــەوە‪ .‬دەســتوور بــۆ داهاتــووی نزیــک‬ ‫دەنوورسێــت‪ ،‬بۆیــە پشــت بــە ڕابــردووی دوور نابەســتێت‪.‬‬ ‫تۆلێرانیــس ئەوەیــە‪ ،‬ڕێ بــە باڵوکردنــەوەی بیــروڕای دژە تۆلێرانــس نەدرێــت‪ .‬ئــەوە ناکەوێتــە خانــەی‬ ‫ئازادییــەوە‪ ،‬ڕەوتــە ئیســامییەکان‪ ،‬هەمــان فیکــری دەوڵەتــی ئیســام (داعــش) لــە پەرلەمــان و ڕادیــۆ و‬ ‫تیڤییەکانــەوە بــاو بکەنــەوە‪ .‬ئــازادی ئەوەیــە‪ ،‬ئــەو ئیســامییانەیدژ بــە ئازادییەکانــی تاکــن و کارگــەی‬ ‫بەرهەمهێنانــی تیــرۆرن‪ ،‬بێدەنــگ بکرێــن‪ .‬جیهــادی ئیســامییەکان‪ ،‬ئیــدی لەڕێــی پەرلەمانــەوە بێــت‪،‬‬ ‫یــان هــەزار کیلۆمەتــر ســەنگەریان لێــان گرتبێــت‪ ،‬هــەر دژی ســیکۆالریزم نییــە‪ ،‬بــۆ خاپوورکردنــی‬ ‫تــەواوی ئــەو شارســتانییەیە کــە لــە خۆرئــاواوە هاتــووە‪ ،‬بــۆ ســڕینەوەی دادپــەروەری‪ ،‬جیــاوازی‪،‬‬ ‫ئازادی‪،‬یەکســانی‪،‬دیموکراتی و پلوورالیزمــە‪.‬‬ ‫الی ڤالدیمیــر لینیــن‪ ،‬ئیمپریالیــزم‪ ،‬بااڵتریــن قۆناغــی ســەرمایەدارییە‪ ،‬لــە کــن ســەمیر ئەمیــن‪ ،‬دونیاگیــری‪،‬‬ ‫هاوواتــای ئیمپریالیزمــە‪ .‬لــە ڕوانگــەی ئــەو بیرمەنــدەی دووەمــەوە‪ ،‬هــەر لــە دەرکەوتنــی ئیخوانــەوە کــە‬ ‫لــە ‪ ١٩٢٨‬دا لــە میــر ســەری هەڵــدا‪ ،‬تــا هەنووکــە‪ ،‬ئیســامی سیاســی بــە هەمــوو بــاڵ و ئایینزاکانییــەوە‬ ‫‪51‬‬

‫ڕێزگرتن‬ ‫لە درۆ‬ ‫پێویستی‬ ‫بە بەهرە‬ ‫هەیە‪،‬‬ ‫چونکە ئەو‬ ‫بەهرەیە‬ ‫شک نابەم‪،‬‬ ‫خوێنم‬ ‫شیرین نییە‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئیسالمییەکان بە‬ ‫هۆشیارییەوە دژی‬ ‫عەملانیبوون دەوەستنەوە‪،‬‬ ‫چونکە بەڕەکە لەژێر‬ ‫پێیان ڕادەکێشێت و‬ ‫لێ ناگەڕێت ئایین‬ ‫وەک پردی گەییشنت بە‬ ‫دەسەاڵت و دراو بەکار‬ ‫بهێنن‪ ،‬بەاڵم عەوام‬ ‫لە جەهلەوە دژایەتی‬ ‫عەملانییەکان دەکەن‪.‬‬

‫دیاردەیەکــی نوێیــە‪ ،‬درێژەپێدانــی دیــاردەی دێریــن نییــە و بزاڤێــک نییــە بتوانیــن‬ ‫لــە واقیعــی ســەرمایەداریی داببڕیــن‪ .‬ســەمیر ئەمیــن پێــی وایــە‪ :‬ڕابوونــی‬ ‫ناوبەنــاوی موســڵامنە کۆچبــەرە هەژارەکانــی شــارە گەورەکانــی ئەورووپــا‪،‬‬ ‫پرۆتێســتێکی کۆمەاڵیەتــی و کاردانەوەیەکــی چینایەتییــە‪ ،‬هیــچ پێوەندییەکــی بــە‬ ‫دیــاردەی بزاڤــی ئیســامی سیاســیی نێــو جڤاکــە ئیســامییەکانەوە نییــە‪.‬‬ ‫لــە هــەر وەاڵتێــک ئیســام ئایینــی زۆرینــە بووبێــت‪ ،‬ئیمپریالیســتەکان هەوڵیــان‬ ‫داوە‪ ،‬بزاڤــی ڕزگاریخــوازی لــەوێ‪ ،‬مۆرکێکــی ئایینــی هەبێــت‪ .‬فەرەنســایییە‬ ‫داگیــرکارەکان لــێ گــەڕان لــە جەزائیــر‪ ،‬شــەریعەت جێــی یاســا بگرێتــەوە‪،‬‬ ‫بەریتانیــای کۆڵۆنیالیســتیش لــە هینــد بــە گــژ بزووتنــەوەی ڕزگاریخوازیــدا‬ ‫دەچــووەوە‪ ،‬بــەاڵم لــە (پاکســتان) جڵــەوی فەرمانڕەواییــی دەدایــە دەســت‬ ‫ئیســامی سیاســی‪ ،‬بۆیــە ئــەوە شــێواندنی دیرۆکــە ئەگــەر بڵێیــن‪ ،‬ئیســام لــە‬ ‫دژی ئیمپریالیــزم خەباتــی کــردووە‪ .‬بزووتنــەوە ئیســامییەکان‪ ،‬ڕابردوویەکــی‬ ‫پــاک شــک نابــەن و بــە ســەربەخۆیی لــە دایــک نابــن‪ ،‬ئــەوە شــاراوە نییــە کــە‬ ‫ئەمریــکا لــە دوای گەشــەکردنی قاعیــدەوە بــوو‪ ،‬بــەاڵم دواتــر جادووەکــە بەســەر‬ ‫جادووبازەکــەدا قڵــپ بــووەوە‪ .‬بزاڤــە ئیســامییەکان هەرگیــز ســەربەخۆ نیــن‪،‬‬ ‫ئاخــر هیــچ نەبێــت‪ ،‬وابەســتەی ئــەو کولتــوورە ماوەبەســەرچووە نائینســانی و دژە‬ ‫یەکســانییەن کــە لــە دوورگــەی عەرەبــەوە ســەرچاوەی گرتــووە‪.‬‬ ‫بــە ڕاســت خواپەرســتی بریتییــە لــەوەی هاودینــی خــۆت بکوژیــت‪ ،‬تەنیــا لەبــەر‬ ‫ئــەوەی ئایین ـزای جیــاوازە؟ هاونیشــتامنی خــۆت بکوژیــت‪ ،‬تەنیــا لەبــەر ئــەوەی‬ ‫ئایینــی جودایــە؟ لــە کوردســتان و عێـراق و شــام‪ ،‬لــە ســوودان و توونــس و لیبیــا‪،‬‬ ‫لەمیــر و نیگیریــا‪ ،‬لــە پاکســتان و ئەفغانســتان‪ ،‬لــە یەمــەن و سعوودســتان و‬ ‫کوەیــت‪ ،‬لــە ئەمریــکا و کەنــەدا‪ ،‬لــە ئیســپانیا و فەرەنســا‪ ،‬لــە تایالنــد و ئوسـرالیا‪،‬‬ ‫بــە نــاوی ئیســامەوە‪ ،‬بــە نــاوی شــیعە و ســووننەوە‪ ،‬بــە نــاوی جیهــادەوە‪ ،‬ئینســان‬ ‫دەکوژرێــت‪ .‬بــە دەم گوتنــەوەی ئەڵاڵهــو ئەکبــەرەوە‪ ،‬ژنــان و منــدااڵن و پیاوانــی‬ ‫نوێژخوێــن خەڵتانــی خوێــن دەکرێــن! وەک چــۆن ســەگەکەی بافلــۆف کــە گوێــی‬ ‫لــە زەنگەکــە دەبــوو‪ ،‬لیــک بــە دەمیــدا دەهاتــە خــوارەوە‪ ،‬هــەر کــە گوێــان‬ ‫لــە ئەڵاڵهــو ئەکبــەر دەبێــت‪ ،‬زەندەقــان دەچێــت و لــە جێــی خۆمــان وشــک‬ ‫دەبیــن‪ ،‬ئاخــر ئەگــەری ئــەوە بەهێــزە‪ ،‬لــە دوای هــەر ئەڵاڵهــو ئەکبەرێکــەوە‪،‬‬ ‫تەقینەوەیــەک ڕوو بــدات‪.‬‬ ‫ئایینــی مەســیح دوای ڕیفــورم و تێپەڕبــوون بــە فیلتــەری ڕێنیسانســدا‪ ،‬خــۆی‬ ‫لەگــەڵ گەشەســەندنی کۆمەڵــدا گونجانــد و هەنووکــە ئەگــەر کۆمــەک بــە ڕەوتــی‬ ‫مرۆڤایەتــی نــەکات‪ ،‬کۆســپیش نییــە‪ ،‬بەاڵمگــۆزەی هەمــوو هەمــوو ئــەو هەواڵنەی‬ ‫بــۆ ڕیفۆرمکــردن لــە دینــی موحەممــەددا دران‪ ،‬لەســەر گاشــەبەردی بنەمــا‬ ‫نەگۆڕەکانــی ئیســام‪ ،‬وردوخــاش بــوون‪ .‬پــۆڵ ڤالێــری (‪ )١٩٤٥ – ١٨٧١‬دەڵێــت‪:‬‬ ‫(شارســتانی)یش وەک زینــدەوەر وایــە‪ ،‬ڕۆژێــک دادێــت‪ ،‬مبرێــت‪ .‬تــۆ بڵێێــت ئــەم‬ ‫گوتەیــە بــۆ ئــەو شارســتانییەیش دروســت بێــت کــە داعشــی بەرهــەم هێنــاوە‪.‬‬ ‫ئایــا داعــش قارچــک ئاســا‪ ،‬لــە خــۆوە هەڵتۆقیــوە؟ یــان ڕەگوڕیشــەی قــووڵ بــە‬ ‫مێــژووی ئیســامدا ڕۆچــووە؟ ئایــا داعــش هیچــی نوێــی داهێنــاوە؟ ڕەوتارێکــی‬ ‫تــازەی نوانــدووە؟ یــان هــەر چییەکــی کــردووە‪ ،‬بریتیبــووە لــە الســاییکردنەوەی‬ ‫ڕووداوەکانــی نێــو دیرۆکــی ئیســام؟ هەمــوو ئەوانــەی بڕێــک شــارەزایییان‬ ‫‪52‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لــە ڕابــردووی ئیســامدا هەبێــت و خەریکــی گەوجاندنــی خەڵــک نەبــن‪ ،‬دەزانــن و دڵنیــان‪،‬‬ ‫داعــش وەچــەی شــەرعی و دەرهاوێشــتەی مێــژووی ئیســامە و هێشــتا کارێکــی نەکــردووە‪،‬‬ ‫بــە زەوتکردنــی ژن و بــە ســووتاندنی دیلیشــەوە‪ ،‬لــە ســەردەمی خــودی پەیامبــەر و یاوەرانیــدا‬ ‫نەکرابێــت و تەنانــەت هێشــتا هیــچ ســەرپێچییەکی لــە دەقــی پیرۆزیــش نەکــردووە‪ .‬ئەگــەر‬ ‫تەمــی گومانێــک لــەوەی داعــش درێژەپێدانــی ئیســامە‪ ،‬یــان نــا‪ ،‬بەرچــاوی لێــڵ کردبیــن‪ ،‬ئــەوا‬ ‫بــە گوێگرتنــان لــە گوتــاری بەشــێک لــە مەالیــان و بانگخــوازان و پەرلەمانتارانــی ئیســامی‪،‬‬ ‫تەمــی ئــەو گومانەمــان دەڕەوێتــەوە و ئاســۆی بەرچاومــان ڕۆشــن دەبێتــەوە‪.‬‬ ‫ئەوانــەی داعــش پەســەند ناکــەن‪ ،‬پــێ بزانــن‪ ،‬یــان نــا‪ ،‬مێــژووی ئیســام ڕەت دەکەنــەوە‪.‬‬ ‫ئەوانەیشــی دیرۆکــی ئیســام بــە چەشــنێکی ناکــۆک لەگــەڵ داعشــدا دەناســێنن‪ ،‬ئەگــەر نــەزان‬ ‫نەبــن‪ ،‬بازرگانــن‪ .‬هەمــوو ئەوانــەی ئیسالمناســن و مێــژووی ئیســام‪ ،‬وەک مێژوویەکــی تــژی‬ ‫لــە ئاشــتی و بەزەیــی و لێبوردەیــی بــاس دەکــەن‪ ،‬ئــەوە بازرگانــی بــە دینــەوە دەکــەن و نــان‬ ‫و دەســەاڵتیان بــە شــێواندنی ئــەو دیرۆکــە پــڕ لــە شــەڕ و ڕق و دوژمنکارییــەوە گــرێ دراوە‪.‬‬ ‫ئــەوەی داعــش لــە واقیعــدا پێشکەشــی دەکات‪ ،‬وەک فیلمێــک وایــە پشــتی بــە بەڵگەنامــەی‬ ‫حاشــاهەڵنەگری دیرۆکــی و ڕووداوە ڕاســتەقینەکان بەســتبێت و لــە مێــژووی ســەرهەڵدان و‬ ‫گەشــەکردنی ئیســام الی نەدابێــت‪.‬‬ ‫ئــەوەی دیرۆکــی ئیســام‪ ،‬کەســانی وەک جەزیــری‪ ،‬خانــی‪ ،‬نالــی‪ ،‬مەولــەوی‪ ،‬شــێخ موحەممــەدی‬ ‫خــاڵ و مــەال عەبدولکەریمــی مودەڕیســی پــێ بەخشــیوین‪ ،‬لــە فریودانــی عــەوام بــەوالوە‪،‬‬ ‫شــتێکی دیکــە نییــە‪ ،‬ئاخــر هیچــی هاوبــەش لــە نێــوان ئــەو هێژایانــە و ئــەو دیرۆکــە ڕەشــەدا‬ ‫نەبــووە‪ ،‬کــە ئــەو ئایینــەی بــە زەبــری شمشــێر ســەپاندووە‪ .‬نــە قــازی موحەممــەد‪ ،‬نــە شــێخ‬ ‫مەحمــوودی حەفیــد و نــە شــێخ ســەعید پی ـران‪ ،‬هیچیــان ســەر بــە مێــژووی ئیســام نەبــوون‪،‬‬ ‫ســەر بــە بزووتنــەوەی کوردایەتــی بــوون‪ ،‬خەباتیــان لــە نیشــتامنپەروەرییەوە ســەرچاوەی‬ ‫گرتبــوو‪ ،‬نــەک لــە مێــژووی خوێناویــی ئیســامەوە‪.‬‬ ‫وەک چــۆن تورکــی ئینساندۆســت‪ ،‬بەرانبــەر بــە ئەرمــەن خــۆی بــە شــەرمەندە دەزانێــت‪ ،‬وەک‬ ‫چــۆن ئەڵامنیــا شــانازی بــە قڕتێخســتنی جوولەکــەوە نــاکات‪ ،‬وەک چــۆن فەرەنســا شــەرمەزارە‬ ‫لــەوەی جەزائیــری داگیــر کردبــوو‪ ،‬وەک چــۆن ئــەوە پەڵــەی شــەرمە بــە هەنیــەی ئەورووپایییــە‬ ‫داگیرکارەکانــەوە‪ ،‬کــە خەڵکــە ڕەســەنەکەی ئەمریــکا‪( ،‬هیندییــە ســوورەکان)یان قەالچــۆ کــرد‪،‬‬ ‫ئەوەیــش شــەرمەزارییە بــۆ خەڵکــی نیمچــە دوورگــەی عــەرەب‪ ،‬کــە بــە نــاوی باڵوکردنــەوەی‬ ‫دینــەوە‪ ،‬لــە ڕێــی کاولــکاری و خوێنڕشــتنەوە‪ ،‬کولتــووری وەاڵتانــی دیکەیــان ســڕییەوە و‬ ‫کولتــووری خۆیــان ســەپاند‪ .‬لــە ئاســتی ئــەوەدا کــە باپیرانــی تااڵنچــی بــوون‪ ،‬وەاڵتانیــان‬ ‫خاپــوور کــردووە و شارســتانیی غەیــرە عەرەبییــان لەنێــو بــردووە‪ ،‬هــەر عەرەبێــک هەســت بــە‬ ‫شــەرمەزاری نــەکات‪ ،‬ئینساندۆســت نییــە‪ ،‬هــەر میللەتێکیــش شــانازی بــە کولتــووری بــە شمشــێر‬ ‫ســەپێندراوی داگیرکارانییــەوە بــکات‪ ،‬پــێ بزانێــت یــان نــا‪ ،‬بــە کۆیالیەتــی ڕازییــە‪.‬‬ ‫ســەرنجی مێــژووی عــەرەب بــدەن‪ ،‬شــاعیرێک یــان زانایەکــی تێــدا هەڵنەکەوتــووە‪ ،‬بــاوەڕی‬ ‫بــە ئایینــی ئیســام پتــەو بووبێــت‪ .‬چــی زانــا و شــاعیری گــەورەی عــەرەب هەبــوون‪ ،‬لــە‬ ‫الیــەن دەســەاڵتی ئیســامەوە‪ ،‬بــە زەندیــق لــە قەڵــەم دراون و گەلێکیشــیان کــوژراون! هــەر‬ ‫بــە گوێــرەی ئــەو دیرۆکــەی خۆیــان نووســیویانەتەوە‪ ،‬ئیســام بریتیبــووە لــە گــەڕان بــە دوای‬ ‫دەســەاڵت و ســامان و ژنانــدا‪ ،‬ئــەوەی بــە الیــەوە گرنــگ نەبووبێــت‪ ،‬ئــەدەب و هونــەر و زانیــن‬ ‫بــووە‪ .‬بەپێــی مێــژووی بــە قەڵەمــی خۆیــان نــوورساوە‪ ،‬ئیســام ئایینــی الیەنگرتنــی پێکــەوە‬ ‫ژیــان نەبــووە‪ ،‬دینــی یاســای دارســتان و دادگای بیابــان و قەتڵوعــام و تواندنــەوەی کولتــووری‬ ‫گەالنــی دیکــە بــووە‪ .‬باســکردن لــەوەی ئیســام ئایینــی لێبوردەیــی بــووە‪ ،‬ســووکایەتیکردنە‬ ‫بەوانــی تــر‪ ،‬ئاخــر بــە چ هــەق و بــە چ پاســاوێک ئیســامخواز خــۆی لەوانــی دیکــە‪ ،‬پــێ بااڵتــر‬ ‫بێــت و بڵێــت‪ :‬لێبــوردەم بەرانبەتــان؟ ئینســان هەمــان بەهــای هەیــە‪ ،‬بــە چاوپۆشــین لــەوەی‬ ‫‪53‬‬

‫هەموو ئەوانەی‬ ‫بڕێک شارەزایییان لە‬ ‫ڕابردووی ئیسالمدا‬ ‫هەبێت و خەریکی‬ ‫گەوجاندنی خەڵک‬ ‫نەبن‪ ،‬دەزانن و‬ ‫دڵنیان‪ ،‬داعش‬ ‫وەچەی شەرعی‬ ‫و دەرهاوێشتەی‬ ‫مێژووی ئیسالمە‬ ‫و هێشتا کارێکی‬ ‫نەکردووە‪ ،‬بە‬ ‫زەوتکردنی ژن‬ ‫و بە سووتاندنی‬ ‫دیلیشەوە‪ ،‬لە‬ ‫سەردەمی خودی‬ ‫پەیامبەر و‬ ‫یاوەرانیدا نەکرابێت‬ ‫و تەنانەت هێشتا‬ ‫هیچ سەرپێچییەکی‬ ‫لە دەقی پیرۆزیش‬ ‫نەکردووە‪.‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ســەر بــە کام ئایینــە‪ ،‬دینــدارە یــان بێدیــن‪ ،‬کــەس مافــی نییــە‪ ،‬خــۆی لەوانــی دی بــە بەخشــندەتر بزانێــت‪ .‬ئــەوە لــە فریــودان بــەوالوە‬ ‫هیچــی تــر نییــە‪ ،‬کۆیلــەی دەســتی ئایینێــک بیــن و بــە ســەرچاوەی هەمــوو هەڵســەنگاندنێکی بزانیــن و بــاس لــە لێبوردەیــی‪ ،‬یەکســانی‪،‬‬ ‫ئــازادی و فرەالیەنییــش بکەیــن‪.‬‬ ‫نابێــت هیــچ ئایینێــک لــە ئینســان بــە پیرۆزتــر بزانیــن‪ ،‬ئاخــر بــە درێژایــی مێــژوو بــە نــاوی ئایینــەوە‪ ،‬ســووکایەتی بــە ئینســان کـراوە‪ ،‬ئیــدی‬ ‫هــەر لــە زەوتکردنــی ئــاوەز و ویســتەوە‪ ،‬هــەر لــە ســەرانە لــێ ســەندن و ژن بــە تااڵنــی بردنــەوە‪ ،‬تــا ســڕینەوەی کولتــوور و کۆکــوژی‪ .‬ئاییــن‬ ‫هیــچ چارەســەرێکی پــێ نییــە‪ ،‬هەمیشــە کێشــەی ناوەتــەوە و هــەر شــەڕی لــێ کەوتووەتــەوە‪ .‬شــوێنکەوتنی ئەوپەڕگرانــە و توندڕۆیانــەی‬ ‫ئاییــن‪ ،‬گیرخواردنــە لــە بازنەیەکــی داخـراودا‪ ،‬کەســانێک کــە خۆیــان گیریــان خواردبێــت‪ ،‬کــە توانــای ئەوەیــان نەبێــت‪ ،‬هەنگاوێــک بچنــە‬ ‫پێشــەوە‪ ،‬ئیــدی چــۆن فریــای ئەوانــی دیکــە دەکــەون؟ کــە ئیمیــل ســیوران گوتوویەتــی‪( :‬بێجگــە لــە حەوجــەی بــۆ ڕەهــا‪ ،‬دەتوانیــن هەمــوو‬ ‫شــتێکی دیکــە لــە ئینســاندا بچەپێنیــن‪ ،‬ئاخــر ئــەو پێویســتییە‪ ،‬بــە ڕووخاندنــی پەرســتگەکان لەنێــو ناچێــت)‪ ،‬بیــری بــۆ ئــەوە نەچــووە کــە‬ ‫ژمــارەی ئەوانــەی بــە ســەلیقە‪ ،‬بڕوایــان بــە دەســەاڵتی نادیــاری ســەرووی رسووشــت نییــە‪ ،‬ڕەنگــە لــە ژمــارەی بــڕواداران هەڵکشــاوتر بێــت‪.‬‬ ‫بۆچــی لــە دوورتریــن گۆشــەی دونیــاوە‪ ،‬الوان بــە پــۆل دێــن و دەچنــە ڕیــزی داعشــەوە؟ چونکــە ئیلهــام لــە میــژووی ئیســامەوە وەردەگــرن‪.‬‬ ‫ئــەوەی ئیــش بــۆ گونجاندنــی ئــەو گەنجانــە لەگــەڵ کولتــووری خۆرئــاوادا ناکرێــت و پەراوێــز دەخرێــن‪ ،‬ئــەوەی زانکۆیــان تــەواو کــردووە و‬ ‫لەبــەر نەبوونــی دەرفەتــی یەکســان‪ ،‬ئیشــیان دەســتگیر نابێــت‪ ،‬ئــەوەی لــە ئازادیــی ویــژدان و خواپەرســتی بێبــەش کـراون و دەیــان پاســاوی‬ ‫دیکــە‪ ،‬هەموویــان خۆدزینــەوەن لــە گوتنــی ڕاســتی‪ ،‬کــە بریتییــە لــەوەی‪ ،‬مێــژووی ئیســام ســەرچاوەی تیــرۆرە و تــا ئــەو مێــژووە جێگــەی‬ ‫شــانازی بێــت‪ ،‬تیــرۆر بــەردەوام دەبێــت‪.‬‬ ‫ئەدونیــس شــتێکی وا دەپرســێت‪“ :‬باشــە ئــاوەز کەڵکــی چییــە‪ ،‬ئەگــەر بــێ چەندوچــوون بــڕوا بــەوە بهێنیــن‪ ،‬چــواردە ســەدە و قوســوور‬ ‫لەمەوبــەر‪ ،‬خــوا بــە پۆســتەچییەکدا (جوبرەئیــل) پەیامــی بــۆ بازرگانێــک (موحەممــەد) هەنــاردووە؟ باشــە ڕۆشــنبیر ئیشــی چییــە‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫وەحــی نەخاتــە ژێــر پرســیارەوە؟” ئــەدی کــێ دەڵێــت‪ ،‬تــەواوی ســیناریۆکە لــە پێنــاوی قازانجــدا نەنــوورساوە؟ ئاخــر بــازرگان بــەر لــە‬ ‫هەمــوو شــتێک بیــر لــە قازانــج دەکاتــەوە‪ .‬لــە جاهیــان گــەڕێ کــە لــە پێنــاوی ویســاڵی حۆرییانــدا دەخەبــن‪ ،‬الی ئەوانــەی خۆیــان وەک‬ ‫داکۆکیــکاری سەرســەخت لــە ئاییــن منایــش دەکــەن‪ ،‬دیــن هیـچ‌ پێوەندییەکــەی بــە ڕۆح و بــە ویژدانــەوە نییــە و جۆرێکــە لــە بازرگانــی کــە‬ ‫بــە هۆیــەوە هــەم بــە دەســەاڵت دەگــەن و هــەم بــە دراو‪ .‬باشــە ژن گوناهــی چییــە‪ ،‬تــا بــە گوێــرەی ئــەو پەیامــە کــە ئەگــەری ئــەوە هەیــە‬ ‫زەوینــی بێــت‪ ،‬وەک هــەر کااڵیەکــی دیکــە‪ ،‬بازرگانیــی پێــوە بکرێــت؟ ئایــا ژن مافــی نییــە‪ ،‬ســەروەری خــۆی بێــت و بڕیــار لــە چارەنووســی‬ ‫خــۆی بــدات؟ ئیســام وەک ئایینێکــی نێرســاالر‪ ،‬لــە قەفەزیشــدا ڕێ بــە فڕینــی مــێ نــادات‪ ،‬نــەک بــڕوای بــەوە نییــە‪ ،‬ژن توانــای داهێنانــی‬ ‫هەبێــت‪ ،‬بەڵکــوو ناچێتــە ژێــر بــاری ئەوەیشــەوە‪ ،‬ژن عەقــڵ شــک ببــات‪ ،‬ئاخــر تەنیــا وەک جەســتە دەیبینێــت‪ .‬ئیســامخواز ئەگــەر زۆر‬ ‫دلۆڤــان بێــت‪ ،‬ئەوســا ددان بــەوەدا دەنێــت‪ ،‬ژنیــش عەقڵــی هەیــە‪ ،‬بــەاڵم عەقڵێکــی نوقســان‪.‬‬ ‫ئەگــەر بــە نیــاز بیــن‪ ،‬جڤاکێکــی سڤیلســاالر ڕۆ بنێیــن‪ ،‬دەبێــت ئــەوە لــە بیــر خۆمــان ببەینــەوە‪ ،‬کــە دەوڵــەت دینــی هەبێــت‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫نــا‪ ،‬تــا ماویــن دەبێــت لــە قــوڕی نەزانــی و ئەفســانە و غەیبــدا بچەقیــن و هەنگاوێــک لــە ئــازادی و دیموکراتــی و یەکســانی نزیــک‬ ‫نەبینــەوە‪ .‬رسووشــتی دیــن وایــە‪ ،‬نــە ملکەچــی یاســای گۆڕانــە‪ ،‬نــە گەشــە دەکات و نــە ڕیفۆرمــی تێــدا دەکرێــت‪ ،‬ئاخــر دیــن ئەوەیــە کــە‬ ‫هەیــە‪ ،‬نــەک ئــەوەی ئێمــە دەمانەوێــت‪ ،‬بۆیــە هیــچ (بژارە)یەکــی دیکەمــان لەبەردەمــدا نییــە‪ ،‬یــان دەبێــت ببیــن بــە کۆیلــەی‪ ،‬یــان لــە‬ ‫هەمــوو جومگەکانــی دەوڵەتــی جــودا بکەینــەوە‪ ،‬ناخــر ناتوانیــن لەگــەڵ بزاڤــی کۆمەڵــدا بیگونجێنیــن‪ .‬ئەوانــەی دەڵێــن‪ :‬ئاییــن بــۆ هەمــوو‬ ‫هەلومەرجێــک دەشــێت‪ ،‬یــان هێنــدە جاهیلــن‪ ،‬جیــاوازی لــە نێــوان الهــووت و ناســووتدا ناکــەن‪ ،‬یــان نانیــان لەســەر ئەوەیــە‪ ،‬قۆناغــی‬ ‫جاهیلــی تێنەپەڕێنیــن‪ .‬ئیســام بۆیــە مێژوویەکــی هێنــدە خوێناویــی هەیــە‪ ،‬چونکــە هاوزەمــان هــەم ئاییــن بــووە و هــەم دەســەاڵتیش‪،‬‬ ‫بۆیــە نــەک هــەر وەختــی هاتــووە‪ ،‬بەڵکــوو درەنگیشــە بــۆ لــە یەکــدی جیاکردنەوەیــان‪.‬‬ ‫إمیل سیوران‪ ،‬تأریخ و یوتوبیا‪ ،‬ترجمە‪ :‬أدم فتحي‪ ،‬ص ‪ ٥٠‬دار الجمل ‪ ٢٠١٠‬بیروت‪.‬‬ ‫أدونیس‪ ،‬ال تحقق الدیمقراطیة ما دام الدین هو مرجع القیم‪ ،‬عباس سلیـامن‪ ،‬السفیر ‪ ١٩‬حزیران ‪ ٢٠١٦‬بیروت‪.‬‬ ‫إمیل سیوران‪ ،‬املیاه کلها بلون الغرق‪ ،‬ترجمة‪ :‬أدم فتحي‪ ،‬منشورات الجمل‪ ٢٠٠٣ ،‬کولونیا‪.‬‬ ‫بژارە‪ :‬بە عەرەبی خەیارو بە ئینگلیزی (چۆیس)ـە‪ .‬بژاردە‪ :‬بە مانای نوخبە دێت کە بە ئینگلیزی (ئیلیت)ـە‪.‬‬

‫‪54‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بەشێك لەملمالنێ‬ ‫سیاسیەكانی ناو‬ ‫كۆمەڵگەی ئەسحابە‬ ‫بەرەی (سوننەو شیعە)‬ ‫سەربەست سەلیم‬ ‫بەشی دووەم‬

‫‪55‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لەو نورساوەدا هاتبو‪ :‬ئەگەر ئەمانە هاتنەوە‬ ‫الت بیانكوژە و كار بەو نورساوە مەكە كە پێیانە‪،‬‬ ‫لەسەر كارەكەی خۆت بەردەوامبە هەتا ئاگادارت‬ ‫دەكەمەوە‪ .‬بۆیە نوێنەرانی میرس كە ئەمەیان بینی‬ ‫گەڕانەوە بۆ مەككە‬

‫شــوراكەی ســەردەمی كۆچــی عومــەر‪ ،‬وارێكخرابــو كەســەرەنجام عەلــی دوربخاتەوە‬ ‫لەدەســەاڵت وەكــو لەبەشــی پێشــودا بینیــان‪ ،‬رێگایــەك بــوو بــۆ ئەوەی شــەڕعیەت‬ ‫بــدات بەدەســەاڵتی عوســان و هیچــی تــر‪ .‬دیســان عەلــی وەكــو چــۆن ســەردەمی‬ ‫ئەبوبەكــرو عومــەر دەیــوت‪ ،‬ئەمجــارەش وتــی ئەمــە غــەدرە لەمــن ك ـراوەو ئــەم‬ ‫جارەیــان ناوچەكــەی بەجێهێشـت‌و بــەرەو عێـراق هات‪.‬عوســان كەبــوو بەخەلیفە‪،‬‬ ‫كەبەپێــی ســەرچاوە مێژوویــەكان‪ ،‬دوانــزە ســاڵ خەلیفەبــوە‪ ،‬لەشــەش ســاڵی‬ ‫یەكەمیــدا كێشــەیەكی ئەوتــۆی نەبــوە‪ ،‬بــەاڵم لەشــەش ســاڵی دووەمــدا گلەی ـی‌و‬ ‫گازەنــدەی ئەســحابەكان‌و خەڵكــی روی لەزیادەكرد‪،‬خەڵــك و ئەســحابەكانی‬ ‫پێغەمبــەر ئــەم گلەییانەیــان كۆكــردەوەو كردیانــە نوســینێك‌و دایانــە دەســت (‪)10‬‬ ‫ئەســحابەی نــارساو تــا بیگەیەننــە دەســتی عوســان‪ ،‬كــە ناوەرۆكەكــەی ئــەم خااڵنــە‬ ‫بــوو (پێنــج یەكــی داهاتــی ئەفریقیــای داوەتــە مەروانــی كــوری حەكــەم‪ ،‬كەدەبــوو‬ ‫بدرێتــە هــەژارو هەتیــوو كــەم دەرامەتــەكان‪ ،‬دروســتكردنی حــەوت خانــوی‬ ‫گــەورە بۆخــۆی‌و دەســت‌و پێوەندەكانــی لەمەدینــە‪ ،‬ئەمــەش بــەو پارەیــەی كــە‬ ‫داهاتــی جەنگــەكان بــوو‪ ،‬دابەشــكردنی پۆسـت‌و دەســەاڵتەكان لەنێــوان كەســوكارو‬ ‫خێڵەكــەی خــۆی بەنــی ئومەییــە‪ ،‬كــە زۆربەیــان منــاڵ‌و هەرزەكاربــوون‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫سـزانەدانی وەلیــدی كــوری عەقەبــە كــە خزمــی خــۆی بــوو‪ ،‬بەرێوەبــەری كوفەبــوو‪.‬‬ ‫(*) كاتێــك چــوار ركات نوێــژی بەیانــی پێكــردن‪ ،‬كــە خــۆی دوو ركاتــە‪ ،‬چونكــە‬ ‫ســەرخۆش بــوو و ئــاگای لەخــۆی نەبــوو‪ ،‬كەپێشــیان گــوت بــۆ واتكــرد‪ ،‬بــۆ پــێ‬ ‫ڕابــواردن پێــی گوتــن‪« :‬لــن شــكرتم آلزیدنكــم»‪ ،‬هەروەهافەرامۆشــكردنی ئەنســار‌و‬ ‫موهاجیــرەكان‌و پــرس پێ‌نەكردنیــان‌و نەبەخشــینی هیــچ دەســەاڵتێك پێیــان)‬ ‫ئەمانــەو چەندیــن ڕەخنــەی تــر ناوەرۆكــی نارەزایەتــی خەڵكــی بــوو‪ )1( .‬هەمــوو‬ ‫ئەوانــە بونــە هــۆی ئــەوەی خەڵكــی كوفــەو بــەرساو میــر بێــن بــۆ مەككــەو داوای‬ ‫چاكســازی بكــەن‪ .‬ئاشكراشــە لــەو ســەردەمانەدا ســنورە گرنگەكانــی قەڵەمــڕەوی‬ ‫خەالفــەت بریتــی بــوە لەعی ـراق‌و میــرو شــام‪ ،‬دانیشــتوانی شــام بۆیــە نەهاتــن‬ ‫چونكــە لەوكاتــەدا كــە موعاوییــە والــی بــوو كــە ئەمیــش جگــە لــەوەی لەبنەماڵــەی‬ ‫عوســان بــوو‪ ،‬هــاوكات دەســەاڵتدارێكی توندبــوو‪ ،‬بۆیــە خەڵكــی ژێردەســەاڵتی‬ ‫ئــەو لەترســی س ـزادان نوێنەریــان نەنارد‪.‬ئەوەبــو تــا نورساوەكــە گەیشــتە دەســت‬ ‫عوســان هەموویــان لەترســان باڵوەیــان لێكــرد تەنهــا عەمــار نەبێـــت‪ ،‬كەعوســان‬ ‫‪56‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫سەرئەنجام خەڵكەكە‬ ‫پەالماری ماڵی‬ ‫عوسامنیان داو‬ ‫كوشتیان‪ ،‬یەكێكیش‬ ‫لەوانەی هانی خەڵكی‬ ‫دەدا بۆ كوشتنی‬ ‫عوسامن عائشەی‬ ‫خێزانی پێغەمبەر‬ ‫بوو‪ ،‬كەلەماوەی ئەم‬ ‫قەیرانەدا بەناو خەڵكیدا‬ ‫دەهات‌و دەچوو‬ ‫دەیگوت‪( :‬اقتلوا نعثال‬ ‫فقد كفر)‪ ،‬واتە عوسە‬ ‫بكوژن‪ ،‬چونكە كافربوە‪،‬‬ ‫ئاشكراشە كە مەبەستی‬ ‫بەعوسە سوكایەتیكردن‬ ‫بوو بە عوسامن‬

‫‪57‬‬

‫نورساوەكــەی خوێنــدەوە داوای لەعەمامركــرد كەپێــی بڵــێ كێــی تــری لەگەڵــە‪ ،‬بــەاڵم ئــەو‬ ‫نــاوی كەســی نــەوت‪ ،‬ئەوەبــوو عوســان لەگــەڵ مەروانــی كــوری حەكــەم بەیەكــەوە‬ ‫ئەوەندەیــان لێــدا تــا هێــزی لێــراو بورایــەوە‪ ،‬فڕێیــان دایــە دەرەوە‪ )2(.‬بــەاڵم ئــەوە‬ ‫نەبــوە هــۆی كۆتایهاتنــی فشــارەكان بۆسەرعوســان و بنەماڵــەی ئومەییــە‪ ،‬تاســەرئەنجام‬ ‫عوســان بڕیاریــدا هەندێــك گۆڕانــكاری بــكات‪ ،‬نورساوێكــی دایــە دەســت وەفدەكــەی‬ ‫میــر‪ ،‬تیایــدا بڕیــاری دابــوو والــی میــر بگــۆڕێ ‪ ،‬لەســەر داخــوازی خۆیــان یەكێكیــر‬ ‫دابنێــت‪ ،‬ئەمانیــش خۆیــان كۆكــردەوەو بەرێكەوتنــەوە بــۆ میــر‪ .‬لەگەڵیانــدا ژمارەیــەك لــە‬ ‫ئەنســارو موهاجیرەكانیــش بەرێكەوتــن تابزانــن ئایــا ئــەم كارە وەكــو خــۆی‌و بــێ موشــكیلە‬ ‫تەواودەبێـــت‪ .‬پــاش ئــەوەی ســێ شــەو رۆژ بەرێــگاوە بــوون‪ ،‬لەرێــگا توشــی ســوارێك بوون‬ ‫كــە هــەوڵ دەدات بەخێرایی‌وبەپەلــە پێشــیان بكەوێــت‪ ،‬ئەمانیــش رایــان گــرت تابزانــن‬ ‫ئــەم كەســە كێیــە‪ ،‬كەبینیــان تێگەیشــن ئەمــە نامەیەكــی پێیــە لــە عوســانەوە بــۆ والــی‬ ‫میــر‪ ،‬بــۆ ئەوكەســەی كــە خەڵكــی میــر لێــی نــارازی بــون‌و داوایــان دەكــرد بگۆڕدرێــت‪،‬‬ ‫لــەو نــورساوەدا هاتبــو‪ :‬ئەگــەر ئەمانــە هاتنــەوە الت بیانكــوژە و كار بــەو نــورساوە مەكــە‬ ‫كــە پێیانــە‪ ،‬لەســەر كارەكــەی خــۆت بەردەوامبــە هەتــا ئــاگادارت دەكەمــەوە‪ )3(.‬بۆیــە‬ ‫نوێنەرانــی میــر كــە ئەمەیــان بینــی گەڕانــەوە بــۆ مەككــە‪ ،‬لــەوێ بۆیــان دەركــەوت كــە‬ ‫نوێنەرانــی كوفــەو بــەرسەش هەمــان كێشــەیان هەیــەو فرمانــی كوشــتنیان دراوە‪ .‬بۆیــە‬ ‫چونــە الی عوســان‌و پێیــان گــوت دەبــێ بزانیــن بۆچــی فرمانــی كوشــتنامنت داوە‪ ،‬ئەویــش‬ ‫ئینكاریكــردوو پێــی وتــن كــە ئــەم ئــاگاداری ئــەوكارە نییــە‪ .‬بــەاڵم ئــەوان پێیــا گــوت ئــەم‬ ‫نــورساوە مــۆری تــۆی پێــوە بــوەو ســوارەكەش كاربەدەســتی تۆیــە‪ .‬بۆیــە وتیــان یــان‬ ‫تــۆی یــان مەروانــی كــوری حەكــەم ئــەم كارەیكــردووە‪ ،‬كەئــەو كاتــە نوســەری (كاتــب)ی‬ ‫عوســان بــوو‪ .‬بۆیــە دەبــێ تەســلیامنی بكــەی‪ ،‬بــەاڵم عوســان لەترســی ئــەوەی بیكــوژن‬ ‫ئامادەنەبــوو ئــەم كارە بــكات‪ ،‬ســەرئەنجام گەمارۆیانــدا‪ .‬دواتــر خەڵــك گوتیــان ئەگــەر‬ ‫داواكامنــان جــێ بەجــێ نەكــەی یــان دەبــێ واز لەدەســەاڵت بێنــی یــان دەتكوژیــن‪ ،‬ئەویــش‬ ‫پاســاوی بــۆ كارەكانــی خــۆی هێنایــەوەو بەوتــە بەناوبانگەكــەی وەاڵمیدانــەوە (مــن بەرگێك‬ ‫دانانێــم كــە خــوا لەبەریكــردوم)‪ ،‬مەبەســتی ئەوەبــو كــە خەالفەتــی ئــەو نیعمەتێــك بــوەو‬ ‫خــوا پێــی بەخشــیوەو پێشــر یپغەمبــەر مــوژدەی پـێ‌داوە‪ ،‬بۆیــە ئامادەنییــە دەســبەرداری‬ ‫دەســەاڵت بێــت‪)4(.‬‬ ‫ســەرئەنجام خەڵكەكــە پەالمــاری ماڵــی عوســانیان داو كوشــتیان‪ ،‬یەكێكیــش لەوانــەی‬ ‫هانــی خەڵكــی دەدا بــۆ كوشــتنی عوســان عائشــەی خێزانــی پێغەمبــەر بــوو‪ ،‬كەلەمــاوەی‬ ‫ئــەم قەیرانــەدا بەنــاو خەڵكیــدا دەهــات‌و دەچــوو دەیگــوت‪( :‬اقتلــوا نعثـاً فقدكفــر)‪ ،‬واتــە‬ ‫عوســە بكــوژن‪ ،‬چونكــە كافربــوە‪ ،‬ئاشكراشــە كــە مەبەســتی بەعوســە ســوكایەتیكردن بــوو‬ ‫بــە عوســان‪)5(.‬‬ ‫ئــەم ڕوداوە لــە مێــژووی سیاســی ئیســامدا‪ ،‬مەترســیرتین روداو بــوە‪ ،‬بــەم هۆیــەوە‬ ‫ملمالنێــكان لەســەر دەســەاڵت بــە ئاراســتەیەكی مەترســیدار داچــوو‪ ،‬دەرگای جەنــگ‌و‬ ‫شــەڕی خوێنــاوی كرایــەوە‪ ،‬هەروەكو(طــه حســین) نــاوی نــاوە كــە كوشــتنی عوســان‬ ‫(الفتنــة الكــری) یــە لــە مێــژوودا‪ .‬دوای ئــەم روداوە لەالیــەك‌و لــە ســنورێكی قەڵەمــرەوەی‬ ‫ئیســامدا عەلــی كـرا بەخەلیفــە‪ ،‬لەالیەكیرتیــش موعاویــە كـرا بەخەلیفــە‪ .‬لەالیەكیرتیشــەوە‬ ‫عائیشــە لەشــكرێكی دروســتكرد بەنــاوی تۆڵەكردنــەوەی خوێنــی عوســان‪ .‬ســوپایەكی‬ ‫دەهەزاركەســی پێكەوەنــاو هــات بــەرەو بــەرسا‪ ،‬بەمەبەســتی كوشــتنەوەی ئەوانــەی بونــە‬ ‫هــۆی كوژرانــی عوســان‪.‬لەئەنجامدا لەبــەرسا شــەڕی (الجمــل) لەنێــوان لەشــكری عائشــەو‬ ‫عەلیــدا رویــدا‪ ،‬كەئەمــە یەكەمیــن جەنگــی ئاشــكرای ناوخــۆی هاوەاڵنــی پێغەمبــەر بوو‪،‬كــە‬ ‫النــی كــەم دە هــەزار كــەس لــەم جەنگــەدا كــوژران‪ ،‬عەلــی لــەم شــەڕەدا ســەركەوت‌و‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لەشــكرەكەی عائشــە كــە دەیویســت تۆڵــەی خوێنــی عوســان بكاتــەوە لــەم شــەڕەدا تەفروتونــا بــوو‪.‬‬ ‫دواتــر موعاویــە لەشــامەوە هــات بــەرەو عێ ـراق‌و لەناوچــەی (صفیــن) لەگــەڵ لەشــكری ئیاممــی عەلــی‬ ‫روبــەڕوی یــەك بوونــەوە‪ ،‬بــەر لــەوەی لەشــكرەكەی موعاویــە تێكبشــكێ‌‪ ،‬وەكــو فێڵێكــی ســەربازی بــۆ‬ ‫مەبەســتی كەڵــك وەرگرتــن لــەكات موعاویــە داوای لەالیەنگرانــی كــرد كــە قورئانەكانیــان بەســەر نوكــی‬ ‫رمەكانیانــەوە بەرزبكەنــەوەو داوابكــەن لەبــری چــەك قورئــان بكرێتــە داوەرو شــەڕەكە بوەســتێت‪.‬‬ ‫جەماعەتەكــەی عەلیــش بەمــە رازیبــوون‌و شــەڕیان وەســتان‪ ،‬هەریەكــە نوێنــەری خــۆی هەڵبــژارد بــۆ‬ ‫گفتوگــۆ‪( ،‬ابــو موســا االشــعری) نوێنــەری عەلــی بــوو‪( ،‬عمــرو بــن عــاص) یــش نوێنــەری مەعاویــە‪ .‬ئــەم دوو‬ ‫نوێنــەرە كۆبوونــەوە لەمزگەوتێكــی كوفــە بــۆ دانوســتان‪ ،‬كەئــەم چیرۆكــەش لــە مێــژووی ئیســامیدا نــارساوە‌و‬ ‫كورتەكــەی بــەم جۆرەیــە‪ :‬دوای ئــەوەی ئــەم دوو نوێنــەرە بەیــەك گەیشــن‪ ،‬ســەرەتا عەمــر قســەیكردوو‬ ‫هەوڵیــدا ئەبوموســا بــۆالی خــۆی رابكێشــێ‪ ،‬تەماحــی ئەوەشــی خســتەبەر دەســت كەئەگــەر ئــەو بێتــە‬ ‫بــەرەی موعاویــە ئــەوا پلــەو پایــەی پێدەدرێــت‪ ،‬بــەاڵم ئەبوموســا بەتونــدی وەاڵمــی دایــەوەو پێــی وت‬ ‫كــە ئــەو ئامادەنییــە رەشــوە وەربگرێــت‪ ،‬ســەرئەنجام عەمــر كەدڵنیــا بــوو ناتوانــێ ئەبوموســا بــۆالی خــۆی‬ ‫رابكێشــێ‪ ،‬پێشــنیاری ئــەوەی كــرد كەهەردووكیــان رێكبكــەون لەســەر الدانــی عەلــی‌و موعاویــە لەســەر‬ ‫دەســەاڵت‌و لەبــری ئــەوە داوابكــەن كــە موســڵامنان كەســێكیرت هەڵبژێــرن بــۆ ئــەوەی بیكەنــە خەلیفــە‪.‬‬ ‫بــەم رێگایــە موســڵامنان لــەو شــەڕە ناوخۆییــە دووردەخەنــەوە كــە تێیكەوتبــون‪ .‬شــایانی باســە لەكــۆی‬ ‫ئــەو گفتوگۆیــەدا بــەردەوام عەمــر ئەبوموســای دەخســتە پێــش خــۆی‪ ،‬لەقســەكردن‌و هەڵســان‌و دانیشــن‪،‬‬ ‫بــەردەوام دەیــوت تــۆ لەمــن بەتەمەنــری‌و پێــش مــن موســڵامن بــووی‌و زیاتــر لەمــن لەگــەڵ پێغەمبــەر‬ ‫ژیــاوی بۆیــە تــۆ دەبــێ پێــش بكــەوی‪ .‬بــۆ یــە كەكاتــی ڕاگەیاندنــی ئــەم رێكەوتنــەش هــات دیســان عەمــر‬ ‫داوای لــە ئەبوموســا كــرد كەیەكــەم جــار ئــەو بچێتــە ســەر مینبــەرو رێكەوتنەكــە بــۆ خەڵكــی ئاشــكرا بــكات‪.‬‬ ‫ئەبوموســا چــوە ســەر مینبــەرو وتــی‪ :‬خەڵكینــە مـن‌و عەمــر باشــرین چارەســەرمان هەڵبــژارد بــۆ نەهێشــتنی‬ ‫ناكۆكــی‪ ،‬ئەویــش ئەوەیــە عەل ـی‌و موعاویــە لــە دەســەاڵت دوور بخەینــەوە‌و خەڵكــی ئازادانــە كێــی پــێ‬ ‫باشــە هەڵیبژێــرن بــۆ ئــەوەی بیكەنــە خەلیفــە‪ .‬دوای ئــەوە ئەبــو موســا لەمینبــەر هاتــە خــوارەوە عەمــر چــوە‬ ‫ســەرەوەو وتــی‪ :‬ئێــوە گوێتــان لــە نوێنەرەكــەی عەلــی بــوو كــە خەلیفەكــەی خــۆی لەدەســەاڵت الدا‪ ،‬منیــش‬ ‫هەمــان رام هەیــە لەســەر عەلــی‪ ،‬لەبــری ئــەو مــن موعاویــە بەخەلیفــە هەڵدەبژێــرم‪ ،‬كەســیش لــەو شــیاوتر‬ ‫نییــە‪ .‬ئەمــە بــوە هــۆی ئــەوەی ئەبــو موســا لــە عەمــر توڕەبـێ‌و پێــی وت‪ :‬تــۆ وەكــو ســەگ وای‪ ،‬لێــی دەی‬ ‫هــەردەوەرێ‪ ،‬وازی لــێ بێنــی هــەردەوەرێ‪ .‬عەمریــش وەاڵمــی دایــەوە‌و گوتــی‪ :‬تــۆش وەكــو ئــەو كــەرە وای‬ ‫كــە بارێــك كتێبــی لــێ بارك ـراوە‪)6(.‬‬ ‫ملمالنــێ سیاســیەكانی ئــەم ســەردەمە‪ ،‬لــەزۆر روەوە كاریگــەری قــوڵ‌و دوور مەودایــان لەســەر ئیســام دانــا‪،‬‬ ‫بەجۆرێــك كــە هەریــەك لــەو گروپــە ناكۆكانــە لەســەر دەســەاڵت‪ ،‬دواتــر تەنهــا بەوەنــدە نەوەســتان كــە‬ ‫بەپێــی بەرژەوەندیەكانــی خۆیــان دەقەئاینیــەكان تەفســیرو تەئویــل بكەنــەوە‪ ،‬یــان دواتــر لەالیــەن فوقەهــاو‬ ‫شــەڕع ناســەكانەوە‪ ،‬كــە لــە قۆناغەكانــی تــردا دەركەوتــن‪ ،‬هەوڵــی تیۆریزەكردنــی روداوەكان بكرێــت‪ .‬وەكــو‬ ‫لــە بەشــەكانی تــردا هەوڵدەدەیــن بەشــێوەیەكی ورد لەســەر ئــەم دیــوەی كەلتــوری ئیســامی بوەســتین‪.‬‬ ‫بەڵكــو كارگەیشــتە ئــەوەی ســەدان‌و هــەزاران دەقــی ئاینــی تــازەش بــۆ ئــەم مەبەســتە دروســت بكرێـــت‪،‬‬ ‫لەبەرامبــەردا هەردەقێكــی ئاینــی لەگــەڵ بەرژەوەندیەكانیــان نەهاتبێتــەوە‪ ،‬یــان ماناكەیــان لەگــەڵ روداوو‬ ‫بــڕوا سیاســیەكانیان گونجانــدوە‪ ،‬یــان گوتویانــە ئــەم دەقانــە راســتەقینە نیـن‌و هەڵبەسـراون‪ .‬شــیعەو ســوننە‬ ‫لــەم یاریــەدا گەورەتریــن گەمەكەربــوون‪ ،‬بەبــێ جیــاوازی‪ .‬لێــرەدا ئێمــە تەنهــا چەنــد منونەیــەك لــە كتێبێكــی‬ ‫ســونی جێــی متامنــە دێنینــەوە لەالیــەن ســوننەكانەوە‪ ،‬كــە ئەویــش (صحیــح مسلم)ـــە‪ .‬كــە دوای بوخــاری‬ ‫دووەم ســەرچاوەی جێــی بروایــە الی موســڵامنانی ســوننە‪ .‬ئەمــەش لــەو ســۆنگەیەوە كەبەشــێكی باشــی ئــەم‬ ‫نوســینە ئاراســتەی دیــوە ســونیەكەی كۆمەڵگــەی ئیســامیە‪ .‬تەنهــا چەنــد فەرمودەیەكــان بەمنونــە وەرگرتــوە‬ ‫بــۆ كاریگــەری ملمالنــێ سیاســیەكان بــۆ هەڵبەســتنی درۆ بەنــاوی خــودی پێغەمبــەرەوە‪ ،‬ناشــبێ ئەوەمــان‬ ‫بیــر بچــێ كــە ئــەم ســەرچاوەیە الی ســوننە پشــتی پێدەبەســرێ‪ ،‬ئەمــە جیــا لەچەندیــن ســەرچاوەی تــر‬ ‫كــە نەمانویســتوە خوێنــەری پێــوە مانــدوو بكەیــن‪ .‬لــەم چوارچێوەیــەش ئێمــە تەنهــا ژمارەیەكــی كــەم لــەو‬

‫(خوا پەنجاهەزار‬ ‫ساڵ پێش‬ ‫دروستكردنی‬ ‫بونەوەرەكان‪،‬‬ ‫قەزای خۆی‬ ‫نوسیوە)‬ ‫كەواتە هەرچیەك‬ ‫رویداوە‪ ،‬كەس‬ ‫گوناهبارنیە تیایدا‪.‬‬ ‫درۆ و كوشتار‬ ‫كەلەسەردەستی‬ ‫موعاویەو عەمر‬ ‫كران‪ ،‬قەدەری‬ ‫خوان و وەستانەوە‬ ‫بەڕویاندا‬ ‫وەستانەوەیە‬ ‫بەڕوی بڕیاری‬ ‫خوایی‪.‬‬ ‫‪58‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫فەرموودانەمــان هێناوەتــەوە كــە تەنهــا (عەمــری كــوری عــاص‌و ئەبــو موســا) بەنــاوی پێغەمبــەرەوە لەبــارەی پــرس و بابەتەجیــاوازەكان‬ ‫گێڕاویانەتــەوە‪ ،‬بۆیــە واباشــرە خوێنــەر لەكاتــی خوێندنەوەیانــدا ئــەو شەڕەقســەو گفتوگۆیــەی نێوانیانــی بیــر بێــت‪ ،‬بیــری بێـــت كەئــەم‬ ‫دووكەســایەتی و ئەســحابەیە‪ ،‬دوو كەســی ناكــۆك و دژ بــون لــەروی سیاســی‪ ،‬یەكیــان لەبــەرەی موعاویــەو ســوننە و ئەویرتیــان لەبــەرەی‬ ‫عەلــی و شــیعیەبو‪ ،‬تــا پێویســتی بەلێكدانــەوەی ئێمــە نەمێنــێ بــۆ كەشــفكردنی مانــا سیاســیەكانی پشــت ئــەم قســانە‪.‬‬ ‫ئەو قسانەی عەمر بەناوی پێغەمبەرەوە دەیانگێرێتەوەو گوایە فەرمودەی پێغەمبەرن‪:‬‬ ‫(گوناهی جنێودان بەدایك‌و باوكی خەڵكی گوناهێكی گەورەیە)(‪)7‬‬ ‫مەبەســتی ئەوەیــە بەنــاوی ئاینــەوە رێگــە لەوانــە بگرێــت كــە جنێویــان بــە موعاویــەو یەزیــدی كــوری دەدا‪ .‬چونكــە لەوســەردەمانە‬ ‫جنێــودان بــەم دوكەســە گەشــتبوە لوتكــە لەالیــەن شــیعەكانەوە‪.‬‬ ‫(ئەگــەر كەســێك حاكــم بــوو‪ ،‬بەبۆچونــی خــۆی ئیجتیهــادی كــرد‪ ،‬ئەگــەر ڕاســت بــوو ئــەوا دوو جــار پاداشــتی هەیــە‪ ،‬ئەگــەر هەڵــەی كــرد‬ ‫ئــەوا پاداشــتێكی هــەر هەیــە)‪)8(.‬‬ ‫مەبەســتی ئەوەیــە بڵــێ ئەگــەر ئــەوەی مــن كــردم بەرامبــەر ئەبــو موســا هەڵــەش بێــت ئــەوە پاداشــتێكم هــەر هەیــەو خراپــم نەكــردووە‪.‬‬ ‫بەوپێیــەی ئیجتیهــاد بــوە‪.‬‬ ‫(ئــەم ئۆممەتــە ســەرەتاكەی باشــەو لەدوایــدا توشــی كارێــك دەبێــت كــە پێتــان ناخۆشــە‪ ،‬بــەاڵو جەنگــی زۆرتــان تــوش دەبێــت‪...‬‬ ‫هەركەســێكیش بەیعەتــی بــە كەســێك داوە‪ ،‬دەســتی خســتۆتەناو دەســتی‌و دڵــی پێــی داوە‪ ،‬ئــەوا بــا لــە قســەی دەرنەچــێ بەپێــی توانــا‬ ‫ملكەچــی فرمانەكانــی بێــت‪ ،‬ئەگــەر كەســێكی تــر هاتــو ویســتی ملمالنێــی ئــەو ئیاممــە بــكات‪ ،‬ئــەوا لەملــی بــدەن)‪)9(.‬‬ ‫مەبەســتیەتی شــەڕعیەت بــدات بــەو كارە خـراپ‌و جەنگانــەی كردویانــە‪ ،‬لەالیەكــی تریشــەوە بەرێــگای هەڵبەســتنی ئــەم قســەیە بەنــاوی‬ ‫پێغەمبــەرەوە شــەڕعیەت دەدات بــە موعاویــە لەبەرامبــەر عەلیــداو‪ ،‬داوا لەالیەنگرانــی موعاویــە دەكات شــەڕ لەگــەڵ عەلیــدا بكــەن‪.‬‬ ‫ســەرباری ئــەوە بەئاشــكرا لەرێــی دروســتكردنی ئــەم فەرمودەیــەوە دەڵــێ كــە ئەوانــەی لەعوســان هەڵگەڕانــەوە شــایەنی كوشــن بــون‪.‬‬ ‫(خوا لەگوناهی شەهید خۆش دەبێت تەنها قەرز نەبێت)‪)10(.‬‬ ‫بەمە ویستویەتی خەڵكی هانبدات بۆ بەخشینی گیانیان لەپێناو بیروباوەڕەكانی ئەودا‪.‬‬ ‫(لــە پێغەمبەریــان پرســی كێــت لەهەمــوو كــەس خۆشــر دەوێــت؟ گوتــی عایشــە‪ ،‬وتــم ئــەی لەپیــاوان‪ ،‬گوتــی‪ ،‬باوكــی‪( ،‬واتــە ئەبوبەكــر)‬ ‫ئەوجــار عومــەر)‪)11(.‬‬ ‫ئەمە بەئاشكرا فەرامۆشكردنی عەلیە‪ ،‬هەروەها بەخشینی شەڕعیەتە بە خەالفەتی ئەبوبەكرو عومەر‪.‬‬ ‫(خوا پەنجاهەزار ساڵ پێش دروستكردنی بونەوەرەكان‪ ،‬قەزای خۆی نوسیوە)‪)12(.‬‬ ‫كەواتــە هەرچیــەك رویــداوە‪ ،‬كــەس گوناهبارنیــە تیایــدا‪ .‬درۆ و كوشــتار كەلەسەردەســتی موعاویــەو عەمــر كــران‪ ،‬قــەدەری خــوان و‬ ‫وەســتانەوە بەرویانــدا وەســتانەوەیە بــەروی بڕیــاری خوایــی‪.‬‬ ‫(خــوا عیلــم لەناوتــان هەڵناگرێــت‪ ،‬بــەاڵم كەزانــاكان نەمــان ئیــر خەڵكــی جاهیــل دەكەنــە دەســەاڵتدار‪ ،‬ئەمانیــش پرســیاریان لــێ دەكــەن‌و‬ ‫ئەوانیــش بەهەڵــە وەاڵمیــان دەنــەوە)‪)13(.‬‬ ‫مەبەستی عەلی‌و جەماعەتەكەیەتی‪.‬‬ ‫(موهاجیرە هەژارەكان‪ ،‬پێش دۆڵەمەندەكانی خەڵكی تردەكەون بۆ ماوەی چل پایز)‪)14(.‬‬ ‫ئەمە لەوەاڵمی ئەوەبوو كە موهاجیرەكان دەیان وت بۆچی ئێمە وەكو موعاویە دۆڵەمەند نین‪.‬‬ ‫هەندێك لەو قسانەی ئەبوموسا بەناوی پێغەمبەر دەیان گێرێتەوەو گوایە فەرمودەن‪:‬‬ ‫(هەیــە لــە رقــان شــەڕدەكات‪ ،‬یــان لەبــەر خاتــری بنەماڵەكــەی‪ ،‬بــەاڵم ئــەوەی لەپێنــاو بەرزكردنــەوەی فەرمانەكانــی خواوەنــد شــەڕدەكات‪،‬‬ ‫ئــەوە لەپێنــاوی خوادایــە)‪)15(.‬‬ ‫مەبەستی ئەوەیە موعاویەو جەماعەتەكەی شەڕ لەسەر بنەماڵەی ئەمەوی دەكەن‪ ،‬بەاڵم ئەو لەپێناو خوادا‪.‬‬ ‫(پیاوێك لە پێغەمبەری پرسی چ موسڵامنێك لەهەموان باشرتە‪ ،‬وتی ئەو كەسەی موسڵامنان لەدەم‌و دەستی پارێزراوبن)‪)16(.‬‬ ‫مەبەســتی ئەوەیــە ئــەو موســڵامنەی درۆ بــكات خراپــەكارە‪ ،‬وەكــو عەمــر‪ ،‬یــان وەكــو موعاویــە كەلەســەر مینبــەری مزگەوتەكانــەوە جنێــوی‬ ‫بــە عەلــی دەدا‪.‬‬ ‫(كــێ چەكــی دژی ئێمــە هەڵگــرت ئــەوا لەئێمــە نییــە)‪ )17(.‬ئاشــكرایە مەبەســتی موعاویــەو جەماعەتەكەیەتــی‪( .‬پێغەمبــەر گوتویەتــی رۆژی‬ ‫عاشــورا بەرۆژوبن)‪)18(.‬‬ ‫لەكاتێكدا عومەرو موعاویە دەیانگوت بەرۆژو مەبن‪ ،‬وەتا ئێستاش ئەمە یەكێكە لە خاڵە ناكۆكیەكانی شیعەو سوننە‪.‬‬ ‫(ئەبــو موســا دەیگــوت زەواجــی موتعــە پێغەمبــەر رێــی پــێ داوە‪ ،‬بــەاڵم عومــەر قەدەغەیكــردووە‪ ،‬پێغەمبــەر گوتویەتــی‪ ،‬موژدەبــدەن‌و‬ ‫‪59‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫خەڵكــی مەترســێنن‪ ،‬ئاســانی بكــەن‌و قورســی مەكــەن)‪)19(.‬‬ ‫ئەمــەش خاڵێكــی تــری ناكۆكــی شــیعەو ســوننەیە‪ ،‬چونكــە شــیعە پێیــان وایــە عومــەر زەواجــی موتعــەی قەدەغەكــردوە‪ ،‬نــەك‬ ‫پێغەمبــەر‪.‬‬ ‫(ئێمە كەسێك ناكەینە دەسەاڵتدار كەخۆی داوای بكات)‪)20(.‬‬ ‫ئاشكرایە كە موعاویە نەك هەرداوایدەكرد‪ ،‬بەڵكو شەڕی لەسەردەكرد‪.‬‬ ‫(خوا مۆڵەت دەدات بە زاڵم‪ ،‬بەاڵم كە گرتی بەری نادات)‪)21(.‬‬ ‫وەكو موعاویەو عەمر‪.‬‬ ‫(كەســێك لەپێغەمبــەری پرســی دەڵێــی چــی لەبــارەی كەســێكەوە‪ ،‬گروپێكــی خــۆش بوێــت بــەاڵم دوایــان نەكەوێـــت‪ ،‬وەاڵمــی‬ ‫دایــەوە گوتــی‪ ،‬مــرۆڤ كێــی خــۆش بوێــت لەگــەڵ ئــەوە)‪)22(.‬‬ ‫ئــەم قســەیەی ئەبوموســا بەنــاوی پێغەمبــەرەوە دەیگێرێتــەوە‪ ،‬رەنگــە بــۆ كۆتایــی ژیانــی ئەبوموســا بگەڕێتــەوە‪ ،‬چونكــە لەكۆتایــدا‬ ‫بڕیاریــدا دابنیشـێ‌و لــەو جەنگانــە دووربكەوێتــەوە‪ .‬بــەاڵم هــەر خــۆی بــە الیەنگــری عەلــی دەزانــی‪.‬‬ ‫ئەمانــە تەنهــا منونــەن‪ ،‬ئەگەرنــا تەفســیری قورئــان‌و گێرانــەوەی فەرمــودەو لێكدانــەوەی ماناكانیــان بــەردەوام لــەو ملمالنــێ‬ ‫سیاســیەوە ســەرچاوەی گرتــوە‪ .‬هەرالیــەك هەوڵــی داوە بەپێــی بەرژەوەنــدی‌و خواســتی خــۆی ئیســام بنوســێتەوە‪ .‬بەجۆرێــك‬ ‫كەئیســامی دوای ملمالنێــی سیاســی و جەنگــی خوێنــاوی ئەســحابە‪ ،‬ئیســامێكە مەزهەبــی و دروســتكراوی خــودی ممالنێكانــە‪.‬‬ ‫بەگەڕانــەوە بــۆ روداوەسیاســیەكانی ســەردەمی ئەســحابە‪ ،‬پــاش تــەواو بونــی گفتوگــۆی نوێنــەری هــەردوو گروپــی عەلی‌وموعاویەو‬ ‫نەگەیشــن بەهیــچ ئەنجامێــك‪ ،‬ئــەو چەكدارانــەی هاتبــوون بــۆ ئــەو مزگەوتــەی گفتوگۆكانــی تێداكـرا گەڕانــەوە نــاو ســوپاكانیان‪.‬‬ ‫ســەرەنجام شــەڕەكە دەســتیپێكردەوەو لەشــكرەكەی موعاویــە تێكشــكاو عەلــی لــەم جەنگەشــیاندا بەســەركەوتوویی هاتــەدەر‌و‬ ‫النــی كــەم بیســت هــەزار كــەس لــەم جەنگەشــدا كــوژران كــە بــە جەنگــی (صفیــن) نــارساوە‪)*(.‬‬ ‫وەك چــۆن لــەدوای ئــەم جەنگــەوە چەمكەكانــی ســوننەو شــیعە بەمانــا هەرەفراوانەكــەی لەدایكبــوون‌و بەوپێیــە موســڵامنان‬ ‫دابەشــبوونە ســەر دوو گروپــی سیاســی ســەرەكی‪:‬الیەنگرانی عەلــی (واتە شــیعە)و الیەنگرانی موعاویـە‌و داواكارانــی تۆڵەكردنەوەی‬ ‫خوێنــی عوســان (واتــە ســوننە)‪ ،‬هــاوكات خەوارجیــش وەكــو یەكەمیــن گروپــی ئۆپۆزســیۆنی رێكخ ـراوی خــاوەن بیروبــاوەڕی‬ ‫تایبەتــی ئیســامی لەمێــژوودا دەركەوتــن‪ .‬دوای شــەڕی نەهرەوانیــش عەلــی لەالیــەن ئــەم گروپــەوە تیرۆركــرا‪ .‬دوای شــەڕی‬ ‫نەهــرەوان كەتیایــدا ژمارەیەكــی یەكجــار كــەم لەخەواریجــەكان رزگاریــان بــوو‪ ،‬خەواریجــەكان بڕیاریــان دا لەتۆڵــەی ئــەم شكســتە‬ ‫(عەل ـی‌و موعاوی ـە‌و عەمــری كــوڕی عــاص) بكــوژن‪ ،‬ئەوەبــوو ســێ كەســیان ســوێندیان خــوارد كەبــەم كارە هەڵبســن‪ ،‬ئەوانیــش‬ ‫بریتــی بــوون لــە (عبدالرحــان كــوری مەلجــەم‪ ،‬حجــاج كــوری الرصیمــی‪ ،‬ئەزوبــە) هەریەكەیــان یەكێــك لــەم ســێ كەســە تیــرۆر‬ ‫بــكات‪ .‬یەكەمیــان توانــی عەلــی تیرۆربــكات‪ ،‬بەرلــەوەی عەلــی مبرێــت فرمانیــدا كــە ئــەم كەســە بكوژنــەوە پاشــان بیســوتێنن‪)23(.‬‬ ‫بــەاڵم كەســی دووەم كــە دانرابــوو موعاویــە بكــوژێ‪ ،‬كارەكــەی بــۆ ئەنجامنــەدراو بەدیلــی گیــرا‪ ،‬موعاویــەش دەســت‌وقاچی‬ ‫بــڕی‌و پاشــان لەبــەرسا كــوژرا‪ ،‬سێهەمیشــیان بەهەمــان شــێوە گی ـراو عەمــر كوشــتی‪ .‬دوای كوژرانــی عەلــی زەمینــە بــۆ موعاویــە‬ ‫لەبارتربــوو بۆئــەوەی ببێتــە خەلیفــە‪ ،‬هەرچەنــدە عەلــی بەرلــەوەی مبرێــت حەســەنی كــوری كــردە خەلیفــە‪ ،‬بــەاڵم لەترســی‬ ‫موعاویــەو بــەردەوام بوونــی جەنــگ‌و كوشــتار لەنێــوان ئەســحابەكان‪ ،‬رێكەوتنێكــی لەگــەڵ موعاویــە ئیمزاكــرد‪ .‬بەپێــی ئــەم‬ ‫رێكەوتنــە حەســەن خــۆی‌و هەمــوو الیەنگرەكانــی مــل كەچــی دەســەاڵتی موعاویــە دەب ـن‌و لــە فرمانــی دەرناچــن‪ ،‬بەمەرجێــك‬ ‫دوای خــۆی حســن بكاتــە خەلیفــە‪ .‬موعاویــەش بەمــە رازیبــوو‪ ،‬هەرچەنــدە حســێنی ب ـرای ئــەم رێكەوتنــەی پــێ خ ـراپ بــوو‪،‬‬ ‫وەپێــی وابــو موعاویــە پابەنــدی ئــەم رێكەوتنــە نابـێ‌و ئەمــە تەنهــا فێڵێكــەو هیچیــر‪ .‬پــاش ماوەیــەك لــەم رێكەوتنــە‪ ،‬موعاویــە‬ ‫بڕیاریــدا یەزیــدی كــوری بكاتــە جێگــرەوەی دوای خــۆی‪ ،‬رایگەیانــد (هــەر بەڵێنێــك كــە داومــە بــە حەســەن ئــەوە لەژێــر پێمـە‌و‬ ‫پابەنــد نابــم پێــی)(‪ )24‬بۆئەمــە رۆژێكیــان لەكاتــی كۆبونــەوەی خەڵكێكــی زۆر بــۆ نوێــژی جومعــە‪ ،‬موعاویــە داوای لــە یەكێــك‬ ‫لەالیەنگــرە سەرســەختەكانی خۆیكــرد (الظحــاك بــن قیــس) پێــی گــوت‪ :‬دوای ئــەوەی وتارەكــەم تــەواو دەكــەم‪ ،‬تــۆ هەڵســەو‬ ‫ستایشــی یەزیــدی كــوڕم بكــەو داوابكــە كەمــن بیكەمــە جێگــری خــۆم‪ .‬بــۆ هەمــان مەبەســتیش موعاویــە هانــی ژمارەیەكیــری‬ ‫الیەنگرانــی دابــوو كەلەنــاو خەڵكەكــە هەڵس ـن‌و پشــتیوانی ئــەم رایەبكــەن‪)25(.‬‬ ‫ئــەم پالنــە وەكــو خــۆی جــێ بەجێك ـرا‪ ،‬بــەاڵم یەكێــك لەئامادەبــوان كــە نــاوی (االحنــف) بــوو‪ ،‬وشــیاری دا بــە موعاویــە كــە‬ ‫جگەلــەوەی یەزیــد توانــای بەڕێوەبردنــی ئــەم پۆســتەی نییــە‪ ،‬چونكــە هێشــتا نەببــو بەهەژدەســاڵ‪ ،‬هــاوكات بیــری هێنایــەوە‬ ‫كەئەمــە ناكۆكــە لەگــەڵ رێكەوتنــی لەگــەڵ حەســەن دا‪ ،‬وەتــا ئــەم لەژیاندابێــت‪ ،‬دانیشــتوانی عیراق‌وحیجــاز بەیعــەت نــادەن‬ ‫بەیەزیــد‪ .‬بــەاڵم موعاویــەو الیەنگرانــی پێداگریــان كــرد لەســەر ئــەو بۆچونــە‪ .‬موعاویــە كەبەتەمەنــدا چوبــوو‪ ،‬هــات بــۆ مەدینـە‌و‬ ‫كۆبونــەوەی لەگــەڵ ژمارەیــەك لــە ئەســحابەكان كــردو‪ ،‬ویســتی رایــان وەربگرێــت‪ ،‬بــەاڵم هەموویــان رەتیــان كــردەوەو پێیــان‬ ‫‪60‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫وت حەســەن نــەوەی پێغەمبــەرەو تــۆ رێكەوتنــت لەگەڵیداكــردوە‪ ،‬چــۆن دەبێــت دەســەاڵت لەباوكــەوە بــۆ‬ ‫كوڕبێــت‌و ئــەو هەمــوو هــاوڕێ‌و ئەســحابەكۆنانەش لەژیاندابــن‪ .‬موعاویــەش وەاڵمــی دانــەوە‌و پێــی وتــن ‪:‬‬ ‫مــن كوڕەكانــی خــۆم لەهــی خەڵكــی خۆشــر دەوێــت‪ ،‬دوای مەرگــی پێغەمبــەر خەڵكــی ئەبوبەكروعومەریــان‬ ‫كــردە خەلیفــە‪ ،‬پاشــان دەســەاڵت هاتــە دەســت بنەماڵــەی (عبــد املنافــی ئەمــەوی) ‪-‬مەبەســتی عوســانە‪-‬‬ ‫بۆیــە هەتــا رۆژی قیامــەت هــەر بەدەســتی ئەوانەوەدەبێــت‪)26(.‬‬ ‫لەڕاســتیدا ئــەم رەخنەیــە بــۆ حەســەنیش هــەر ڕاســتە‪ ،‬چونكــە ئەویــش تەنهــا لەبــەر ئــەوەی كــوری ئیاممــی‬ ‫عەلــی بــوو‪ ،‬عەلــی كاندیــدی كردبــوو بــۆ ئــەوەی ببێتــە خەلیفــە‪ .‬دوای ئــەم هەوڵــە موعاویــە بــێ ئەنجــام‬ ‫گەڕایــەوە شــام‪ ،‬پــاش ســاڵێك كــە حەســەن مــرد‪ ،‬موعاویــە یەزیــدی كــردە خەلیفــە‪ .‬بەپێــی بەشــی زۆری‬ ‫ســەرچاوەكان حەســەن لەالیــەن موعاویــەوە ژەهــر خــوارد كــراوە‪)*()27(.‬‬ ‫بەكوژرانــی حەســەن نارەزایەتــی لــە عیــراق‌و حیجــاز زیادیكــرد‪ ،‬بەمردنــی موعاویــە خەڵكــی داوایانكــرد‬ ‫حســێن بكرێتــە خەلیفــە‪ .‬بەتایبــەت دانیشــتوانی عێـراق‪ ،‬دوای ئــەوەی حســێن بــڕوای بەوەكــرد كــە لەعێـراق‬ ‫الیەنگــری زۆری هەیــە هــات بــەرەو كوفــە‪ ،‬بــەاڵم لەرێــگاوە بەشــی زۆری الیەنگرانــی حســێن كەلەمەككــەوە‬ ‫لەگەڵــی هاتبــون لەترســان باڵوەیــان لێكــردو گەڕانــەوە بۆماڵــی خۆیــان‪ .‬نوێنەرەكەشــی (مســلم كــوری‬ ‫عقیــل) كــە لــە كوفــە چاوەڕێــی دەكــرد لەالیــەن لەشــكری یەزیــدەوە گی ـراو كــوژرا‪ ،‬پاشــان ســوكایەتی بــە‬ ‫الشەكەشــی كـرا‪ .‬بۆیــە حســێن تەنهــا خۆی‌وكــەس‌و كارەكــەی لەگــەڵ مایــەوە‪ ،‬كاتێكیــش ســوپای یەزیــد بــۆی‬ ‫هاتــن لەنزیــك كوفــە لــە شــوێنێك (كەربــەالی ئێســتا) گەمــارۆدرا بۆمــاوەی حــەوت شــەو و رۆژ‪ ،‬دوای ئــەوە‬ ‫پەالمــاردران‌و هەموویــان كوشــن‪ ،‬كەلەناویانــدا منداڵــی حســێنی تیابــوو‪ ،‬ژنەكانیشــیان كــرد بەســەبایا‪ .‬ســەری‬ ‫پیاوەكانیشــیان بــڕی‌و بەســەر ڕمەكانیانــەوە كــردوو بەدیــاری ناردیــان بــۆ یەزیــد‪ ،‬ئەویــش كەكەللســەری‬ ‫حســێنی پــێ گەیشــت –كــە نــەوەی پێغەمبــەر بــوەو پێغەمبــەر زۆری خــۆش ویســتوەو بەریحانــەی بەهەشــت‬ ‫نــاوی بردوە‪-‬تەنهــا بۆمنونــە بڕوانــە ئــەو فەرمودانــەی پێغەمبــەر كــە تیایــدا ستایشــی حەســەن‌و حوســێنی‬ ‫كــردوە‪ -)28(.‬بــە دار لێیــدەداو لەخۆشــیان شــیعری دەخوێنــدەوە‪)29(.‬‬ ‫دوای ئــەوە یەزیــد پەالمــاری هەمــوو ئەوانــەی دا كــە ئامادەنەبــوون تەســلیمی بنب‪ ،‬كوشــتاری گــەورەی لێكردن‬ ‫بەمەبەســتی مــل كــەچ پێكردنیــان‪ .‬مێژوونوســانی ئیســام دڕنــدەی ئــەم خەلیفەیــە بەجۆرێــك دەگێڕنــەوە كــە‬ ‫لەرابــردودا وێنــەی نەبــوە‪ .‬كاتێــك پەالمــاری مەدینــەی داوە‪ ،‬هــەزاران كەســی كوشــتوە‪ ،‬لەناویانــدا ســەدان‬ ‫ئەســحابە هەبــوە‪( ،‬ابــن كثیــر) دەگێرێتــەوە كــە لەئەنجامــی پەالماردانــی ســوپای یەزیــد بــۆ مەدینــە (هــەزار‬ ‫ژن لەدانیشــتوانی مەدینــە بــێ ئــەوەی مێردیــان هەبێــت پــاش ماوەیــەك منداڵیــان بــوو)‪)30(.‬‬ ‫سەرلەشــكری یەزیــد كــە هانــی ســوپاكەی دا چــی دەكــەن بیكــەن لــە كوشــن‌و بڕیــن‌و تااڵنكــردن‪ ،‬داوای‬ ‫لەخەڵكــی دەكــرد قبوڵــی بكــەن ببنــە كۆیلــەی یەزیــد‪ ،‬ئــەوەی قبوڵیشــی نەكردایــە دەیكوشــت‪)31(.‬‬ ‫هــەر ئــەو مێــژوو نوســانە دەگێرنــەوە كــە ســەر لەشــكری یەزیــد دەیگــوت هەكەســێك كەللەســەرێكم‬ ‫بــۆ بێنێــت خەاڵتــی دەكــەم‪ ،‬كار گەیشــت بــەوەی ســوپاكەی پەلــەوەرو ئاژەڵەكانیشــیان كوشــت‪( .‬ابــن‬ ‫قتیبــە) دەگێرێتــەوە كــە لــەم پەالماردانــەدا‪ ،‬یەكێــك لــە چەكدارەكانــی یەزیــد چــوە ســەرماڵی ژنێــك كەلــە‬ ‫ئەســحابەكانی پێغەمبەربــوو لــە ئەنســارەكان‪ ،‬پێــی گــوت چیــت هەیــە مبدەیــە‪ ،‬ئەویــش گوتــی چیــم هەبــوو‬ ‫بردیــان‪ ،‬ئەویــش گوتــی یــان پارەیەكــم دەدەیتــێ یــان خــۆت‌و ئــەو منداڵــە بچوكــەت دەكــوژم‪ ،‬وەاڵمــی دایــەوە‬ ‫گوتــی‪ :‬ئــەم منداڵــە هــی ئەســحابەو هاوڕێیەكــی نزیكــی پێغەمبەرە‪،‬بــەاڵم چەكدارەكــە منداڵەكــەی لەســنگی‬ ‫ژنەكــە كــردەوە كــە شــیرەخۆرە بــوو بەدیوارەكەیــداداو كوشــتی‪)32(.‬‬ ‫دوای ئــەوە ســوپاكەی بــەرەو مەككــە چــون‌و بەهەمــان شــێوە دەســتیان كــرد بەكوشــتنی خەڵكـی‌و تااڵنكــردن‌و‬ ‫پەالماردانــی ژنــان‪ ،‬هەروەها كەعبەشــیان ســوتاند‪)33(.‬‬ ‫مێژوونوســان زۆر خوونەریتــی ســەیر لــەم خەلیفەیــەی كــوڕی یەكێــك لەئەســحابە بەناوبانگــەكان دەگێڕنــەوە‪،‬‬ ‫كەهــاوكات هــەزاران ئەســحابەش لەســوپاكەی ئەودابــون‌و سەرلەشــكریان بۆكــردوە‪ ،‬بۆمنونــە (الطرطوســی)‬ ‫دەڵێــت‪ :‬ئــەم خەلیفەیــە لەســەردەمی موعاویــەی باوكیــدا ك ـرا بــە خەلیفــە‪ ،‬حســێنی نــەوەی پێغەمبــەری‬ ‫كوشــت‪ ،‬ســێ شــەو رۆژ مەككــەی تااڵنكــرد‪ ،‬ئارەقــی دەخــوارد‪ ،‬داوێــن پیــس بــوو‪ ،‬هــەردەم خەریكــی ڕاو‬ ‫‪61‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫و ڕوتبــوو‪ ،‬غــوالم‌و ســەبایای زۆری هەبــوو‪ ،‬دانیشــتنەكانی‬ ‫پڕبــوو لەســەماو گۆڕانــی‪ ،‬ورچ‌و ســەگ‌و مەیمونــی زۆری‬ ‫هەبــوو‪ ،‬زێــڕو ئاڵتونــی زۆری بەمەیمونەكانیــەوە دەكــردو‬ ‫بەبــازاردا دەیگێــڕان‪ ،‬ئەگــەر یەكێــك لەمەیمونەكانیشــی‬ ‫مردبــا پرســەی بــۆ دادەنــان‪)34(.‬‬ ‫وەك لەســەرەتای ئــەم نوســینەدا ومتــان‪ ،‬ئەســحابەكان وەكــو‬ ‫چــۆن یەكەمیــن نــەوەن كەبروایــان بەئیســام هێنــاوەو‬ ‫ئــاالی باڵوكردنــەوەو پاراســتنی ئــەم ئاینەیان لەئەســتۆگرتوە‪،‬‬ ‫لەالی موســڵامنانی ســوننە كەســانی بێگــەردوو پاڵێــوراون بۆ‬ ‫ئــەم ئەركــە‪ .‬نەوەیەكــی ئاینــی بــێ وێنــەن‪ ،‬بەاڵم ئــەم بروایە‬ ‫هیــچ پەیوەندیەكــی بەواقعــی مێژوویــەوە نییــە‪ ،‬بەرهەمــی‬ ‫ئەوەنییــە كــە بەفعلــی ئــەم نەوەیــە چاكەكاربوبــن‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫ئــەم بیــرو بــاوەڕە ئاینیــە تەنهــا بەرهەمــی هەوڵــی بەرگــری‬ ‫زانایانــی ســوننەیە بــۆ پاراســتنی ئیســام لەرێــگای پاراســتنی‬ ‫ئەســحابەكانەوە‪ .‬چونكــە ئاینێــك باشــرین نــەوەی‪،‬‬ ‫ئەوانــەی شــەو رۆژ لەگــەڵ پێغەمبــەردا هەڵســاون‌و‬ ‫دانیشــتون‌و هەمــوو شــتێك لــەوەوە فێربووبــن‪‌،‬و خــوا‬ ‫وەك لەقورئانــدا دەڵــێ (بەنیعمەتــی ئیســام بوبنــە‬ ‫ب ـرا)‌و (بەبەزەی ـی‌و بەخشــندە بــن لەنــاو خۆیــان)و (خــوا‬ ‫مــوژدەی بەهەشــتی پێــدان) و(باشــرین ئوممــەت بوبــن‬ ‫كــە خەڵكــی بینیبێتیــان)‪ ،‬لەالیــەن پێغەمبەریشــەوە بــە‬ ‫هەمــان شــێوە بەســەدان فەرمــودە ستایشــی كردبــن‪ ،‬چــۆن‬ ‫دەبێــت رێگەبدرێــت رەخنەیــان لــێ بگیرێــت‪ .‬ئاشكراشــە‬ ‫كــە ئەســحابەكان لــە بیروبــاوەڕی ئیســامیدا‪ ،‬الی ســوننە‬ ‫هەرهەمویــان‌و الی شــیعەش كــەس‌و كاری پێغەمبــەرو‬ ‫الیەنگرانــی عەلــی‪ ،‬مرۆڤــی نائاســایی‌و پیــرۆزن‪ .‬خوێنــەر‬ ‫دەكرێــت ‪ ،‬جگــە لــەو ســەرچاوانەی لەســەرەتای ئــەم‬ ‫نوســینەدائاماژەمان پێــداوە‪ ،‬لەستایشــی ئەســحابەكاندا‪،‬‬ ‫ســەیری یەكێــك لــەو كتێبانــەی خــوارەوە بــكات كــە‬ ‫لەكۆنــدا نــورساون لەچوارچێــوەی مەزهەبــی ســوننیدا بــۆ‬ ‫تەقدیســكردنی ئەســحابەكان‌و گوناهباركردنــی هەركەســێك‬ ‫باســی كارەخراپەكانیــان بــكات‪)35.‬‬ ‫لەئێستاشــدا جگەلــەوەی لەخەیاڵدانــی گشــتی موســڵامناندا‬ ‫ئەمانــە پیــرۆزن‪ ،‬ســەردانی ئــەو شــوێنانە دەكــەن‬ ‫بۆبەرەكــەت‪ ،‬كەرۆژێــك لــەرۆژان ئەســحابەكان پێیــدا‬ ‫رۆشــتون‪ ،‬هــاوكات هەمــوو هەوڵــی گوتــاری ئیســامی‬ ‫سیاســی ئەوەیــە بــۆ خەڵكــی بســەملێنێ كەئــەوان هەوڵــی‬ ‫جــدی دەدەن بــۆ دووبارەكردنــەوەی ســەردەمی زێرینــی‬ ‫خەالفەتــی ئەســحابەكان‪ .‬كــە تیایــدا گوایــە مــەڕو گــورگ‬ ‫بەیەكــەوە نــان دەخــۆن‪ ،‬هــەژارو دۆڵەمەنــد جیاوازیــان‬ ‫نییــە‪ ،‬برایەتــی ئیســامی شــوێنی رق‌و كینــە دەگرێتــەوە‪،‬‬ ‫جیــاوازی چینایەتــی نامێنــێ‪ ،‬هەمــوو كێشــەكانی نــەك‬

‫هــەر موســڵامنان بەڵكــو جولەكــەو مەســیحیەكانیش چارەســەر‬ ‫دەبێـــت‪ .‬لەكاتێكداســیحری ئــەم گوتــارەو جورئەتەكــەی لــەو‬ ‫نەزانــی‌و بێ‌ئاگاییــەوە ســەرچاوە دەگرێــت كەموســڵامنان‬ ‫هەیانــە بەرامبــەر رابردوویــان‪.‬‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬

‫* ئــه‌م كه‌ســه‌ هه‌مــان ئه‌وكه‌ســه‌یه‌ كــه‌ به‌هۆیــه‌وه‌ ئــه‌و‬ ‫ئایه‌تــه‌ به‌ناوبانگــه‌ دابــه‌زی [يــا ايهــا الذيــن امنــوا اذا جاءكــم‬ ‫فاســق بنبــأ فتبينــوا] ئه‌م ـه‌ش كاتێــك پێغه‌مب ـه‌ر نــاردی بــۆ الی‬ ‫خێڵــی _بنــی موصتلق_بۆئــه‌وه‌ی زه‌كاته‌كانیــان كۆبكاتــه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌ویــش چــووه‌ الیــان و هاتــه‌وه‌ الی پێغه‌مبــه‌رو پێــی‬ ‫گــوت‪ :‬ئــه‌م خێڵــه‌ له‌ئیســام هه‌ڵگەڕاونه‌تــه‌وه‌و ئاماده‌نیــن‬ ‫زه‌كات بــده‌ن و خۆیــان ئاماده‌كــردووه‌ بــۆ هێرشــكردنه‌ ســه‌ر‬ ‫موســڵامنان‪ ،‬بــه‌اڵم دوای ده‌ركــه‌وت درۆی كــردوه‌‪.‬‬ ‫ االمامــة والسياســة ج‪ 1‬ص‪ - .50‬تاريــخ الرســل وامللــوك ج‪5‬‬‫ص‪.93‬‬ ‫ البداية والنهاية‪ ،‬ج‪ 7‬ص‪ - .192‬العقد الفريد ج‪ 4‬ص ‪.283‬‬‫‪ -2‬االمامة والسياسة‪ ،‬ج‪ 1‬ص‪.51‬‬ ‫‪ -3‬االمامــة والسياســة‪ ،‬ج‪ 1‬ص‪ .55‬يــان تاريــخ الرســل وامللــوك ج‪5‬‬ ‫ص‪.115‬‬ ‫‪ -4‬االمامــة والسياســة (ج‪ 1‬ص‪ .)60‬مســند احمــد ج‪ 6‬ص‪.75‬‬ ‫الكامــل يف التاريــخ ‪( .‬ج ‪ / 2‬ص ‪ .)18‬مختــر تاريــخ دمشــق ‪( -‬ج‬ ‫‪ / 5‬ص ‪ .)213‬تاريــخ اإلســام للذهبــي (ج ‪ / 1‬ص ‪ -.)444‬البدايــة‬ ‫والنهايــة ‪( -‬ج ‪ / 7‬ص ‪.)202‬‬ ‫‪-5‬الكامــل يف التاريــخ ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪ -.)28‬تاريــخ الرســل وامللــوك‬ ‫ (ج ‪ / 3‬ص ‪.)27‬‬‫‪ -6‬الكامــل يف التاريــخ ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪ -.)80‬املنتظــم ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص‬ ‫‪ -.)113‬تاريــخ الرســل وامللــوك ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪ -.)176‬تاريــخ اإلســام‬ ‫للذهبــي‬ ‫ (ج ‪ / 1‬ص ‪.)467‬‬‫‪7‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)245‬‬ ‫‪8‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 9‬ص ‪.)114‬‬ ‫‪9‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 9‬ص ‪.)380‬‬ ‫‪10‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 9‬ص ‪)469‬‬ ‫‪11‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 12‬ص ‪.)102‬‬ ‫‪12‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 13‬ص ‪.)117‬‬ ‫‪13‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 13‬ص ‪.)160‬‬ ‫‪14‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 14‬ص ‪.)240‬‬ ‫‪15‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 10‬ص ‪.)7‬‬ ‫‪16‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)150‬‬ ‫‪17‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)264‬‬ ‫‪62‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫‪18‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 5‬ص ‪.)475‬‬ ‫‪19‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 6‬ص ‪.)256‬‬ ‫‪20‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 9‬ص ‪.)344‬‬ ‫‪ -2‬مســند أحمــد ‪-‬‬ ‫‪21‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 12‬ص ‪ .)461‬‬ ‫(ج ‪ / 2‬ص ‪ -.)181‬املنتظــم ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪.)133‬‬ ‫ مختــر تاريــخ دمشــق ‪( -‬ج ‪ / 5‬ص ‪ -.)445‬البدايــة والنهايــة‬‫ (ج ‪ / 7‬ص ‪.)363‬‬‫‪ -24‬مقاتــل الطالبيــن ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪ -.)19‬البــدء والتاريــخ ‪( -‬ج‬ ‫‪ / 1‬ص ‪.)328‬‬ ‫‪25‬االمامة والسياسة‪( ،‬ج‪ 1‬ص‪.)188‬‬ ‫‪26‬االمامة والسياسة (ج‪ 1‬ص‪.)196‬‬ ‫‪27‬بؤمنونــة بروانــة‪ -:‬مقاتــل الطالبــن ‪ /‬ص‪-.13‬مــروج الذهــب‬ ‫ (ج ‪ / 1‬ص ‪.)346‬‬‫‪2‬صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 13‬ص ‪)95‬‬ ‫‪ -28‬صحيح البخاري ‪( -‬ج ‪ / 5‬ص ‪.)339‬‬ ‫(ج ‪ / 11‬ص ‪( .)157‬ج ‪ / 12‬ص ‪.)87‬‬ ‫(ج ‪ / 12‬ص ‪( .)157‬ج ‪ / 12‬ص ‪.)455‬‬ ‫‪ -29‬املنتظم ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪.)199‬‬ ‫ تاريخ الرسل وامللوك ‪( -‬ج ‪ / 4‬ص ‪.)450‬‬‫ مقاتل الطالبيني ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)34‬‬‫ البدء والتاريخ ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)331‬‬‫ البداية والنهاية ‪( -‬ج ‪ / 8‬ص ‪.)209‬‬‫‪ 30‬البداية والنهاية (ج ‪ 8‬ص ‪.)265‬‬ ‫‪ 31‬تاريخ الرسل وامللوك (ج ‪ 7‬ص ‪.)13‬‬ ‫‪ 32‬االمامة والسياسة‪( ،‬ج‪ 1‬ص‪.)238‬‬ ‫‪ -33‬مسالك األبصار يف ماملك األمصار ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)26‬‬ ‫ تاريخ خليفة ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)193‬‬‫ الكامل يف التاريخ ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪.)222‬‬‫ تاريخ الرسل وامللوك ‪( -‬ج ‪ / 3‬ص ‪.)307‬‬‫ تاريخ مكة املرشفة واملسجد الحرام ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)10‬‬‫‪ 34‬تحفــة الــرك فيــا يجــب أن يعمــل يف امللــك ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص‬ ‫‪.)73‬‬ ‫‪ -35‬ذخائــر العقبــى يف مناقــب ذوي القــرىب‪ :‬محــب الديــن‬ ‫أبــو العبــاس أحمــد بــن عبداللــه بــن محمــد بــن أيب بكــر بــن‬ ‫محمــد الطــري ( ‪)694- 615‬‬ ‫*ئێمــە لــەو گێڕانــەوە زۆر كورتــەی ئــەم چەنــد روداوەدا ‪،‬‬ ‫تەنهــا پشــتامن بەچەنــد ســەرچاوەیەكی ســوننە بەســتوە‪،‬‬ ‫ئەگــەر نــا سەرچاوەشــیعیەكان كــۆی ئــەم روداوانــە‬ ‫بەجۆرێكــی خوێناویــر دەگێرنــەوە‪ ،‬دەكــرێ تەنهــا بۆمنونــە‬ ‫ســەیری ئــەودوو ســەرچاوە شــیعانە بكرێــت‪( :‬وقعــە الصفیــن‪،‬‬ ‫كــە لەنوســینی ‪ :‬نــر بــن مزاحــم املنقــری) یــە‪ ،‬ناوب ـراو لــە‬ ‫‪63‬‬

‫‪ 212‬كۆچــی‪ ،‬مــردوە‪ .‬یــان‪ :‬الجمــل‪ ،‬كــە لەنوســینی ‪ :‬شــیخ‬ ‫املفیــد)‪ ،‬كــە لــە ‪ 413‬كۆچــی كــردووە‪.‬‬ ‫*بەهاتنــی موعاویــە تیرۆركــردن لەرێــگای ژەهــرەوە‪ ،‬بــو‬ ‫بەیەكێــك لەچەكــە كاریگــەرەكان‪( .‬ابــن ابــی اصیبعــة)ی‬ ‫مێژوونــوس‪ ،‬دەگێڕێتــەوە كــە لەشــام دكتۆرێكــی مەســیحی‬ ‫هەبــوە بەنــاوی (ابــن أثــال)‪ ،‬كەشــارەزابوە لــە دروســتكردنی‬ ‫ژەهــردا‪ ،‬موعاویــە بردیــە الی خــۆی‌و بۆكوشــتنی نەیارەكانی‬ ‫كەڵكــی زۆری لێبینــی‪ ،‬دواتــر دەڵــێ (لەســەردەمی‬ ‫موعاویــەدا زۆر دەســەاڵتدارو موســڵامن بــە ژەهــر كــوژران‬ ‫(عیــون األنبــا‌و فــی طبقــات ااڵطبــا‌ء‪(-‬ج‪/1‬ص‪.)99‬‬ ‫بەكارهێنانــی ژەهــر لەمێــژووی ئیســامدا بــۆ لەناوبردنــی‬ ‫نەیــارە سیاســیەكان بەجۆرێــك بەربــاو بــوە‪ ،‬كــە كەســایەتیە‬ ‫كوژراوەكانــی دەســتی ژەهــر زیاتــرە لەكوژراوەكانــی‬ ‫دەســتی شمشــێر‪.‬‬ ‫ اآلحــاد واملثــاين‪ :‬أحمــد بــن عمــرو بــن الضحــاك أبــو بكــر‬‫الشــيباين(‪.)287 - 206‬‬ ‫ فضائــل الصحابــة‪ :‬أحمــد بــن حنبــل أبــو عبــد اللــه‬‫الشــيباين (‪.)241 -164‬‬ ‫ الطبقــات الكــرى‪ :‬محمــد بــن ســعد بــن منيــع أبــو‬‫عبداللــه البــري الزهــري (‪.)230_168‬‬ ‫ الريــاض النــرة يف مناقــب العــرة ‪ :‬أحمــد بــن عبــد اللــه‬‫بــن محمــد الطــري أبــو جعفــر(‪.)694 _ 615‬‬ ‫ معجــم الصحابــة‪ :‬عبــد الباقــي بــن قانــع أبــو الحســن(‪265‬‬‫_ ‪.)351‬‬ ‫ الطبقــات الكــرى‪( :‬القســم املتمــم لتابعــي أهــل املدينــة‬‫ومــن بعدهــم)‪.‬‬ ‫ محمــد بــن ســعد بــن منيــع الهاشــمي أبــو عبــد اللــه (‬‫‪.)230_ 168‬‬ ‫ التمهيــد والبيــان يف مقتــل الشــهيد عثــان‪ :‬محمــد بــن‬‫يحيــى بــن أيب بكــر املالقــي األندلــي ( ‪.)741_ 674‬‬ ‫ صفــوة الصفــوة‪( :‬ج‪ ،)2+1‬عبــد الرحمــن بــن عــي بــن‬‫محمــد أبــو الفــرج ( ‪.)597_ 510‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫پانۆرامای‬

‫ئه‌شكە‌نجه‌دان‬ ‫ل ‌ه مێژووی‬ ‫ئیسالمدا‬

‫زریان ئه‌حمه‌د*‬

‫مێژووی ئایدۆلوژیا‬ ‫گه‌وره‌ و گه‌ردونییه‌كان‬ ‫له‌كایه‌ی پراكتیكدا‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ی مێژووی‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌دان و قه‌تڵ‬ ‫و عامن‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌‬ ‫مێژووی ئه‌و سه‌ركه‌وتنه‌‬ ‫وه‌همییانه‌ نین‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫مێژوویــی ئایدۆلوژیــا گ ـه‌وره‌ و گه‌ردونیی ـه‌كان ل ـه‌ كای ـه‌ی پراكتیكــدا ئه‌وه‌نــده‌ی مێــژووی‪ ،‬ئه‌شــكه‌نجه‌دان و قه‌تــڵ‬ ‫و عامــن ئه‌وه‌نــده‌ مێــژووی ئــه‌و ســه‌ركه‌وتنه‌ وه‌همییانــه‌ نیــن كــه‌ ده‌قــه‌ پیرۆزه‌كانیــان كردۆتــه‌ یه‌كــه‌م قوربانــی‬ ‫مه‌عن ـه‌وی و ئه‌خالقــی بــۆ خۆیــان‪ ،‬یــان بلێــن ئه‌وه‌نــده‌ی چیرۆكــی به‌ســوێیان تێدای ـ ‌ه ل ـه‌ بــاره‌ی شــێوازی كوشــن‬ ‫و برینــی ئه‌وانــه‌ی ویســتویانه‌ بــه‌ره‌و كرانــه‌وه‌ی بــه‌رن و ژیانــی بده‌نــێ‪ ،‬نیــو هێنــده‌ش مێــژووی ته‌قه‌لالدانیــان‬ ‫نه‌بــووه‌‪ ،‬بــۆ ده‌ربازبــوون لــه‌و داخراوییــه‌ی به‌ســه‌ر ده‌قــدا هێناویانــه‌‪ .. ..‬مــن پێــم وایــه‌ لــه‌ مێــژووی پراكتیكــی‬ ‫ئایدیاكانــدا هه‌میش ـه‌ یه‌ك ـه‌م قوربانــی ده‌ق خــۆی بــووه‌‪ ،‬پاشــان ئه‌وان ـه‌ش ویســتویانه‌ خوێندنه‌وه‌یه‌كــی مرۆییان ـه‌ی‬ ‫بــۆ بك ـه‌ن و به‌رژە‌وه‌ندیــی مرۆیان ـه‌ی خۆیــان ب ـه‌ س ـه‌نته‌ر وه‌ربگــرن‪.‬‬ ‫ته‌به‌ریــی ده‌ڵێــت ‪ :‬بریكاره‌كــه‌ی زیــاد لــه‌ بــه‌رسه‌ كــه‌ نــاوی (ســه‌مره‌ی كــوڕی جونــدب)ە‌ به‌پێــی پره‌نســیپه‌كه‌ی‬ ‫زیــاد‪ ،‬كــه‌ بریتییــه‌ لــه‌ كوشــن بــه‌ هــۆی تۆمه‌تباركردنــه‌وه‌‪ ،‬هه‌شــت هــه‌زار كــه‌س لــ ‌ه خه‌ڵكانــی نزیكــی خــۆی‬ ‫كوشــتووه‌‪ ،‬هه‌روه‌هــا (ئه‌لســه‌معانی) یــش لە(االنســاب)دائه‌وه‌ ده‌گێرێتــه‌وه‌ كــه‌ زیــاد فه‌رمانــی داوه‌ زمانــی‬ ‫(رشــید املهجــری) ببــڕن وهه‌ڵیواســن چونك ـه‌ باســی ل ـه‌ (الرجع ـه‌) كــردووه‌‪ ،‬دیــاره‌ فه‌رمانده‌ركــردن له‌س ـه‌ر بڕینــی‬ ‫زمــان په‌ره‌پێدانێكــی خێــراو زووه‌ لــه‌ هونــه‌رو ته‌كنیكــی ئه‌شــكه‌نجه‌داندا و ده‌الله‌تێكــه‌ بــۆ ئــه‌و خێراییــه‌ی كــه‌‬ ‫ده‌وڵه‌تــی ئیســامی له‌میان ـه‌ی خــۆ داڕشــتنیدا‪ ،‬وه‌ك دامه‌زراوێكــی داپڵۆســێنه‌ر‪ ،‬هه‌نــگاوی بــۆ نــاوه‌و چۆت ـه‌ پێــش‪.‬‬ ‫هه‌رچــی حه‌جاجه‌كتومــت وێنه‌یه‌كــی توندڕە‌وانــه‌ی زیــاده‌ و له‌ســه‌ر ده‌ســتی ئــه‌و تــرس و تۆقانــدن بۆتــه‌‬ ‫دیارده‌یه‌كــی رۆژانــه‌ی ســه‌راپاگیرو هه‌مــوو ده‌ســته‌و توێژە‌جیــاوازه‌كان خه‌ڵكــی گرتــووه‌‪ ،‬كــه‌ به‌هــۆی چه‌ندیــن‬ ‫هــۆكاری جۆربه‌جــۆری سیاســی و ئاســاییه‌وه‌‪ ،‬دووچــاری هاتــوون‪ ،‬ئه‌وه‌بــوو زیندانــه‌ به‌ناوبانگه‌كه‌ی(دیــاس) ی‬ ‫دروســتكرد‪ ،‬ئــه‌و زیندانــه‌ی ســه‌ربانی نه‌بــوو‪ ،‬ژمــاره‌ی ئه‌وانــه‌ی لــه‌ نــاو ئــه‌م زیندانــه‌دا گیانیــان لــه ده‌ســتداوه‌‪،‬‬ ‫به‌هــ ‌هزار پیــاو ژن خه‌مڵێــراوه‌‪ ،‬دیــل و به‌ندییــه‌كان هــه‌ر یه‌كه‌یــان بــه‌ پێــی بــارو و زروفیــان ئه‌شــكه‌نجه‌دراون‪،‬‬ ‫خــۆ ئــه‌و شــێوه‌ تــرس و تۆقاندنــه‌ی حه‌جــاج به‌شــێوه‌یه‌كی به‌رفــراوان پیاده‌یكــردووه‌‪ ،‬هــه‌ر كوشــتنی حــه‌زو‬ ‫ســه‌فایه‌‪ ،‬بــه‌اڵم بــه‌ شــێوازێكی تایبــه‌ت به‌خــۆی كــه‌ ئه‌ویــش په‌ڕاندنــی كه‌لله‌ســه‌ره‌ به‌شمشــێر‪ ،‬ئه‌مــه‌ جگــه‌‬ ‫لــه‌وه‌ی حه‌جــاج مه‌ســه‌له‌ی لــه‌ مێخــدان و هه‌ڵواســینی دوای كوشتنیشــی بــۆ ئــه‌و‌ كه‌ســانه‌ هێنایــه‌ ئــاراوه‌‪،‬‬ ‫كه‌ســه‌نگ و كێشــێكی تایبه‌تیــان لــه‌ نــاو هێــزی به‌رهه‌ڵســتكاراندا هه‌بــووه‌‪ ،‬بــه‌ یه‌كێــك لــه‌ قوربانــی ئــه‌م جــۆره‌‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌یه‌شی(میســم الســار)ی هاوه‌ڵــی نزیكــی (علــی كــوڕی ئه‌بــی تاڵیــب) بــوو‪( ،‬خالــد القــری) بــه‌ر‬ ‫لـه‌وه‌ی والــی عێـراق بێــت‪ ،‬والــی حیجــاز بــووه‌‪ ،‬و ئاگادارییه‌كــی ده‌ركــردووه‌ تێیــدا ئـه‌وه‌ هاتــووه‌ كـه‌ هـه‌ر كه‌ســێك‬ ‫تان ـه‌و ته‌ش ـه‌ر ل ـ ‌ه خه‌لیف ـه‌ بــدات پێویســته‌ ل ـه‌ نــاو (بیــت الح ـرام) دا ل ـه‌ خــاچ بدرێــت‪ ،‬ل ـه‌ كاتێكــدا ش ـه‌ریعه‌ت‬ ‫كوشــتنی ئاژە‌ڵیــش له‌نــاو مزگــه‌وت دا ح ‌هرامكــردووه‌‪ ،‬بــ ‌ه جۆرێــك ته‌نانــه‌ت زانایانــی ئاینــی له‌ســه‌ر ئــه‌م خاڵــه‌‬ ‫رێكنه‌كه‌وتــن كــه‌ ئاخــۆ ده‌كرێــت مــارو دووپشــكی تێدابكوژێــت یــان نــا‪.‬‬ ‫ته‌ب ـه‌ری بــاس ل ـه‌وه‌ ده‌كات ژمــاره‌ی ئه‌وان ـه‌ی ئه‌بوموســلیمی خۆراســانی ل ـه‌ مه‌رشیقــدا ل ـه‌ ســێداره‌ی داون ده‌گات ـه‌‬ ‫ش ـه‌ش س ـه‌د ه ـه‌زار پیــاو ژن و مێــر منــداڵ‪ ،‬ئیــام ئیرباهیمــی ڕاب ـه‌ری عه‌باســییه‌كان له‌نوورساوێكــدا فه‌رمانده‌دات ـه‌‬ ‫ئه‌بــو موســلیم بــه‌وه‌ی كــه‌ هــه‌ر مێرمنداڵیــك پێنــج بســت بــااڵی كردبێــت و گومانتــان لــه‌ گوێرایه‌ڵــی هه‌بێــت‬ ‫بیكــوژن‪)1( .‬‬ ‫هــه‌ر چه‌ندێــك به‌ره‌كانــی ملمالنــێ زۆرتــرو فراوانــر بــن ئه‌وه‌نــده‌ش ئــه‌و ڕوب ‌هرانــه‌ فــراوان ده‌بــن كــه‌ هانــی‬ ‫داپڵۆســین ده‌ده‌ن‪ ،‬و كاره‌كــه‌ لــه‌وه‌ ده‌رده‌چێــت ته‌نهــا بــۆ مه‌به‌ســتی سیاســی بێــت‪ ،‬به‌ڵكــو ده‌بێتــه‌ به‌شــێك لــه‌‬ ‫ڕە‌فتــارو هه‌ڵســوكه‌وتی ڕۆژانــه‌ی فه‌رمانــڕە‌وا‪.‬‬ ‫واتــه‌ وه‌ك (خولیایــه‌ك) ی لێدێــت بــۆ مامه‌ڵه‌كــردن له‌گــه‌ڵ زۆربــه‌ی توێژە‌كانــی كۆمه‌‌ڵــدا‪ ،‬بــه‌ پێــی جیاوازیــی‬ ‫ڕێوشــوێنیان ل ـه‌ نــاو نه‌خش ـه‌ی سیاســی ده‌وڵه‌تــدا‪ ،‬هه‌نێكجاریــش وا ڕێده‌كه‌وێــت ئ ـه‌م خولیای ـ ‌ه ل ـه‌ شــێوه‌ی ئ ـه‌و‬ ‫نه‌خۆشــییه‌‪( ،‬نیرۆتیكی‪-‬غصــاب) یــه‌ دا ده‌ربكه‌وێــت‪ ،‬كــه‌ نیرۆنــی ئیمپراتــۆری ڕۆمانــی ناوبانگــی پێده‌ركردبــوو‪،‬‬ ‫هه‌روه‌هــا لــه‌ ســه‌رده‌می نوێشــدا لــه‌ هیتلــه‌رو هه‌ندێــك لــه‌ ده‌ســه‌اڵتدارانی بچكۆلــه‌ی عــه‌ره‌ب ده‌ركــه‌وت‪،‬‬ ‫لــه‌ مێــژووی ئیسالمیشــدا لــه‌م جــۆره‌ نه‌خۆشــییه‌ ده‌بینیــن كــه‌ ســاته‌وه‌ختی ده‌ركه‌وتنه‌كــه‌ی‪ ،‬هاوكاتــه‌ له‌گــه‌ڵ‬ ‫‪65‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫باڵوبوونــه‌وه‌ی داپلۆســینه‌ سیاســییه‌كاندا‪ ،‬ئه‌شــكه‌نجه‌دان به‌مه‌به‌ســتی‬ ‫پێدركانــدن‪ :‬ئه‌مجــۆره‌ ئه‌شــكه‌نجه‌دانەی‌ بــۆ به‌ده‌ســتهێنانی زانیارییــه‌ لــه‌و‬ ‫تاوانباران ـه‌ی دزیده‌ك ـه‌ن‪ ،‬و خه‌ڵــك ده‌كــوژن‪ ،‬ئه‌بــو یوســف ل ـه‌ كتێبــی (الخ ـراج) دا‬ ‫باســی لــه‌م جــۆره‌ ئه‌شــكه‌نجه‌دانەی‌ كــردووه‌‪ ،‬بــه‌ تونــدی ســه‌ركۆنه‌ و گازانــده‌ی‬ ‫كــردووه‌‪ ،‬كــه‌ دیــاره‌ ئه‌مــه‌ش نیشــانه‌ی به‌ربــاوی‪ ،‬ئه‌مجــۆره‌ ئه‌شــكه‌نجه‌دانه‌یه‌‬ ‫لــه‌ قۆناغــی یه‌كه‌مــی حوكمداریه‌تــی عه‌باســیه‌كاندا‪ ،‬شــێوه‌ی بــاوی ئــه‌م‬ ‫ئه‌شــكه‌نجه‌دانه‌ لێدانــی تاوانباره‌كه‌یــه‌ بــه‌ ده‌ســت یــان كوتــه‌ك یــان قامچــی‪.‬‬ ‫هه‌روه‌هــا لــه‌ ســه‌ره‌تاكانی بانگــه‌وازی ئیســامدا‪ ،‬لــه‌ مه‌ككــه‌‪ ،‬بازرگانــه‌‬ ‫قوڕە‌یشــییه‌كان‪ ،‬هــه‌ر زوو هه‌ســتیان بــه‌ پێویســتی تۆقاندنــی ئــه‌و كۆیلــه‌و‬ ‫الیه‌نگرانــه‌ی ئیســام كــرد كــ ‌ه الی ئــه‌وان دیلكــراون‪ ،‬ئه‌وه‌بــوو ده‌ســتیانكرد بــ ‌ه‬ ‫ئه‌شــكه‌نجه‌دانی دیل ـه‌كان‪ ،‬بــۆ خاتــری ئ ـه‌وه‌ی ل ـه‌ ئیســام پاشــگه‌زبنه‌وه‌‪ ،‬یه‌كێــك‬ ‫ل ـه‌و شــێوازانه‌بۆ ئه‌شــكه‌نجه‌دان گرتیان ـه‌ ب ـه‌ر (تشــمس‪ -‬راگرتنــی به‌رخــۆر) بــوو‪.‬‬ ‫كـه‌ ئـه‌م شــێوازه‌ زیاتــر پشــتی بـه‌ خــۆره‌ ســووتێنه‌ره‌كه‌ی نیــوه‌ دوورگـه‌ی عه‌ره‌بـه‌وه‌‬ ‫ده‌به‌ســت‪ ،‬ســه‌ره‌تا ده‌ســت و پێــی كه‌ســه‌ قوربانییه‌كه‌یــان ده‌به‌ســته‌وه‌و‪ ،‬دوای‬ ‫ئــه‌وه‌ی جلكــی ئاســنییان له‌بــه‌ر ده‌كــرد‪ ،‬یــان تاشــه‌به‌ردێكیان ده‌خســته‌ ســه‌ر‬ ‫گازه‌ره‌ی پشــتی یــان سه‌رســنگی‪ ،‬ده‌یانخســته‌ بــه‌ر خۆره‌كــه‌ و بۆمــاوه‌ی چه‌نــد‬ ‫كاژێرێــك‪ ،‬یــان تــا ئــه‌و كاتــه‌ی خۆره‌كــه‌ تیــن و تــاوی تێــدا ده‌مــا‪ ،‬لێیده‌گــ ‌هڕان‪.‬‬ ‫به‌رزكردنــه‌وه‌ی كه‌للــه‌ ســه‌ره‌ په‌ڕێــراوه‌كان‪ :‬ئــه‌م شــێوازه‌ ده‌كه‌وێتــه‌ خانــه‌ی‬ ‫ئه‌تككردنــی مــردووه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌وییــه‌كان لــه‌ ســه‌رده‌می معاویــه‌دا ده‌ســتییان بــه‌م‬ ‫جــۆره‌ ئه‌شــكه‌نجه‌دانه‌ كــرد‪ ،‬یه‌كه‌میــن كه‌للــه‌ ســه‌ر لــه‌ ئیســامدا په‌ڕێــرا‬ ‫س ـه‌ری(عمروی كــوری ئه‌لحه‌م ـه‌ق) ی الیه‌نگــری علــی كــوری ئه‌بــو تاڵیــب بــوو‪،‬‬ ‫ئــه‌م كاره‌ش لــه‌ الیــه‌ن (زیــاده‌ی كــوڕی ئه‌بیــه‌) وه‌ ئه‌نجامــدراوه‌‪ ،‬شــاراوه‌ نیــه‌‬ ‫كــه‌ په‌ڕاندنــی ســه‌ری حوســینی كــوڕی علــی كــوڕی ئه‌بــو تاڵیــب و یاوه‌ره‌كانــی‬ ‫لــه‌ دوای شــه‌ڕی كه‌ربــه‌ال یه‌كێــك لــه‌ ڕووداوه‌ به‌ناوبانگه‌كانــی ئــه‌م شــێوازی‬ ‫ئه‌شــكه‌نجه‌دانه‌‪ ،‬ئــه‌وه‌ بــوو كه‌للــه‌ ســه‌ره‌كان كــران بــه‌ نوكــی تیره‌كانــه‌وه‌ هــه‌ر‬ ‫لــه‌ كه‌ربــه‌الوه‌ هه‌تــا كوفــه‌‪ ،‬بــه‌م شــێوه‌یه‌ گوێزرانــه‌وه‌و له‌وێــش پێشــكه‌ش بــه‌‬ ‫(عوبه‌یدولــای كــوڕی زیــاد) ی فه‌رمانڕوایــان كــرد‪ ،‬دوای ئــه‌وه‌ بــه‌ره‌و دیمه‌شــق‬ ‫كه‌وتنــه‌ڕی تاوه‌كــو لــه‌ وێ پێشكه‌شــی خه‌لیفــه‌ی ئه‌مه‌وییه‌كانــی بكــه‌ن‪.‬‬ ‫كۆنرتیــن منوونــه‌ش لــه‌ پیاده‌كردنــی ئــه‌م شــیواز ‌ه دا پارچــه‌ پارچــه‌ كــردن و‬ ‫كوشــتنه‌كه‌ی (عه‌بده‌لڕە‌حامنــی كــوڕی مولجیــم) ی بكــوژی علــی كــوڕی‬ ‫ئه‌بــو تاڵیبــه‌‪ ،‬بــه‌وه‌ی هــه‌ردوو ده‌ســت و هــه‌ردوو قــاچ و زمانیــان بڕییــه‌وه‌‬ ‫چاوه‌كانیــان هه‌لكۆڵــی‪ ،‬دوای ئــه‌وه‌ ســه‌ری لێكرایــه‌وه‌‪ ،‬ئــه‌وه‌ی لــه‌م شــێوازانه‌دا‬ ‫زۆر به‌كارهاتــووه‌‪ ،‬بڕینــه‌وه‌ی ده‌ســت و قاچه‌كانــه‌و بــه‌ ده‌گمــه‌ن گوێــی بڕیــن و‬ ‫لــووت بڕیــن ئه‌نجامــدراوه‌‪.‬‬ ‫گۆڕیــن و كه‌وڵكــردن‪( :‬ابــن االســیر لــ ‌ه ڕیوایەتێكــدا بــاس لــه‌ ســه‌ركرده‌یه‌كی‬ ‫خه‌واریجــه‌كان ده‌كات بــه‌ ناوی(محمــدی كــوڕی عه‌بــاده‌) لــه‌ ســه‌رده‌می‬ ‫(املعتمنــد باللــه‌) دا به‌دیلگیــراوه‌ ‌وەک چــۆن ئــاژە‌ل كه‌وڵده‌كرێــت ئه‌ویــش‬ ‫ئاوه‌هــا پێســته‌كه‌یان گوریــوه‌‪ ،‬هه‌روه‌هــا ابــن ئه‌ســیر ڕووداوێكــی ترمــان بــۆ‬ ‫ده‌گێڕێتــه‌وه‌ تیایــدا بــاس لــه‌وەده‌كات چــۆن ئه‌حمــه‌دی كــوڕی عه‌بدومله‌لیكــی‬

‫ته‌به‌ری باس له‌وه‌‬ ‫ده‌كات ژماره‌ی‬ ‫ئه‌وانه‌ی ئه‌بوموسلیمی‬ ‫خۆراسانی ل ‌ه مه‌رشیقدا‬ ‫له‌ سێداره‌ی داون‬ ‫ده‌گاته‌ شه‌ش سه‌د‬ ‫ه ‌هزار پیاو ژن و مێر‬ ‫منداڵ‪ ،‬ئیامم ئیرباهیمی‬ ‫ڕابه‌ری عه‌باسییه‌كان‬ ‫له‌نوورساوێكدا‬ ‫فه‌رمانده‌داته‌ ئه‌بو‬ ‫موسلیم به‌وه‌ی كه‌‬ ‫هه‌ر مێرمنداڵیك پێنج‬ ‫بست بااڵی كردبێت و‬ ‫گومانتان له‌ گوێرایه‌ڵی‬ ‫هه‌بێت بیكوژن‪.‬‬

‫‪66‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫كــوڕی عه‌تــاش)‪ ،‬كــه‌ خاوه‌نــی قــه‌اڵی ئه‌ســفه‌هانی ئیســاعیلیه‌‪ ،‬بۆتــە قوربانــی‬ ‫ســه‌لجوقییه‌كان به‌ســه‌رۆكایه‌تی ســوڵتان محمــدی كــوڕی شــا مه‌لیــك‪ ،‬گه‌مــارۆی‬ ‫قه‌اڵكه‌یــان داوه‌ داگیریــان كــردووه‌‪ ،‬ل ـه‌ ئه‌نجامــدا ئیــن عه‌تــاش‪ ،‬کــە خاوه‌نــی قه‌اڵكه‌یــە‬ ‫به‌دیلگرتــووه‌‪‌ ،‬مه‌به‌ســت لــه‌ ئاخنینــی پێســته‌كه‌ ‌بــۆ ئــه‌وه‌ بــووه‌ پیشــانی خه‌ڵــك‬ ‫بدرێــت ب ـه‌ مه‌به‌ســتی ســووكایه‌تیپێكردنی و چــاو ترســێنكردنیان‪ ،‬دیاره‌كه‌وڵكــردن یــان‬ ‫گوروانــدن لــه‌ قیزه‌وه‌نرتیــن شــێوازه‌كانی ئه‌شــكه‌نجه‌دانه‌‪ ،‬و جێبه‌جێكردنــی كارێكــی‬ ‫ل ـه‌و چه‌شــنه‌ پێوســتی ب ـه‌ ئاكارێكــی لێوانلێــوی ل ـه‌ ســادییه‌ت‪‌ ،‬هەربۆی ـه‌ ئ ـه‌م حاڵه‌ت ـه‌‬ ‫زۆر دووبــاره‌ نه‌بۆتــه‌وه‌‪ ،‬ئــه‌م ته‌نــدوره‌ لــه‌ الیــه‌ن محمــدی كــوڕی عه‌بدومله‌لیكــی‬ ‫زیاتــه‌وه‌ داهێــراوه‌‪ ،‬بــۆ ئه‌شــكه‌نجه‌دانی ئــه‌و فه‌رمانبه‌رانــه‌ی پــاره‌ و پوولــی بــاج و‬ ‫خه‌راجیــان دزیــوه‌‪ ،‬ئ ـه‌م ده‌زگای ـه‌ ل ـه‌ چه‌نــد ته‌خته‌یه‌كــی بزمــار ڕێژك ـراو‌ دروســتكراوه‌‬ ‫لــه‌ ناوه‌نده‌كه‌یــدا ته‌خته‌یــه‌ك دانــراوه‌‪ ،‬بــۆ ئــه‌وه‌ی كه‌ســه‌ ئه‌شــكه‌نجه‌دراوه‌كه‌‬ ‫كــه‌ له‌ســه‌ری داده‌نیشــێت‪ ،‬بــه‌اڵم ســه‌یره‌كه‌ لــه‌وه‌ دایــه‌‪ ،‬ئــه‌وه‌ی ئــه‌م ته‌نــدووره‌ی‬ ‫دروســتكردوه‌ خــودی خۆشــی پێــوه‌ بــووه‌‪،‬و ئه‌شــكه‌نچه‌ی پێــدراوه‌‪ ،‬ئه‌مــه‌ش لــه‌ دوای‬ ‫البردنــی لــه‌ ســه‌رده‌می مته‌وه‌كیلــدا و به‌هــۆی ئــه‌و ســوكایه‌تییه‌ی بــه‌وی كردبــوو‪،‬‬ ‫پێــش ئ ـه‌وه‌ی ببێت ـه‌ خه‌لیف ـه‌ ته‌ب ـه‌ری ب ـه‌م جــۆره‌ بــاس ل ـه‌ ئه‌شــكه‌نجه‌دانه‌كه‌ی زیــاد‬ ‫ده‌كات‪)2( .‬‬ ‫لــه‌ كۆتاییــدا ئه‌شــكه‌نجه‌دان شــێوه‌یه‌كه‌ لــه‌و داپڵۆســینه‌ كۆمه‌اڵتییــه‌ی چینــه‌كان‬ ‫به‌س ـه‌ر یه‌كــردا ده‌یس ـه‌پێنن‪ ،‬و ئ ـه‌و ل ـه‌ ژێــر كاریگ ـه‌ری هه‌مــان پاڵن ـه‌رو مۆتیقه‌كانــی‬ ‫داپڵۆســینه‌كه‌دایه‌‪ ،‬ه ـه‌ر چه‌نــده‌ به‌شــێكی گرنگــی داپڵۆســین پێكناهێنێــت‪ )3( ،‬چونك ـه‌‬ ‫داپڵۆســین فــۆرم و شــێوازه‌كانی بــه‌ پێــی باردۆخــی گــروپ و كه‌ســه‌كان ده‌گۆڕێــت‪،‬‬ ‫ئه‌شــكه‌نجه‌دان له‌الیــه‌ن ده‌ســت ‌ه و تاقــم و چینــه‌ جۆراوجــۆره‌كان و لــه‌ ق َوناغــی‬ ‫مێــژووی و پێگــه‌ جوگرافییــه‌ جیاجیاكانــه‌وه‌‪ ،‬پیاده‌كــراوه‌‪ ،‬ده‌كرێــت هه‌روه‌هــا پاڵنــه‌ره‌‬ ‫كۆمەاڵیەتییه‌كانیشــی خۆیــان تێكه‌ڵــی گــرێ و كۆڵــه‌ ده‌روونــی و ئایدۆلۆژییــه‌كان‬ ‫ده‌كـه‌ن‪ ،‬كـه‌ ڕە‌نگـه‌ به‌مـه‌ش وێنه‌یـه‌ك و چه‌نــد ئاســتێكی جیــای بداتــێ‪ ،‬كـه‌ ده‌كه‌وێتـه‌‬ ‫نێــوان ئه‌شــكه‌نجه‌دانێكی هه‌مەجیانــه‌ی ڕووته‌وه‌كــه ‌ئیــش له‌ســه‌ر خــودی جه‌ســته‌ی‬ ‫خــۆی ده‌كات‪ ،‬له‌گــه‌ڵ ئــه‌و ئه‌شــكه‌نجه‌ ده‌روونییــه‌ی كار له‌ســه‌ر كه‌رامه‌تــی كه‌ســی‬ ‫قوربانــی یاخــود ده‌ســت و بیروبــاوه‌ڕە‌ قایبه‌تییه‌كــه‌ی درێــژده‌كات(‪.)4‬‬ ‫*ماستەر لەمێژوی ئیسالمیدا‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬

‫الطربي‪ ،‬تاريخ االمم و امللوك‪ ،‬القاهرة‪،1939 ،‬ج‪4‬؛ص ‪،176‬ص‪:127‬‬ ‫‪ -1‬‬ ‫ابن االثري‪ ،‬الكامل ىف تاريخ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص ‪151‬‬ ‫‪ -2‬‬ ‫الدينورى‪ ،‬االخبار الطوال‪ ،‬ص ‪217‬‬ ‫‪ -3‬‬ ‫هــادى عەلــەوى‪ ،‬چه‌نــد منوونه‌یــه‌ك لــه‌ مێــژووی ئه‌شــكه‌نجه‌دان لــ ‌ه‬ ‫‪ -4‬‬ ‫ئیســامدا‪ ،‬ئــارام جةمــال‪ ،2006 ،‬ل ‪،47‬ب ‪.3‬‬

‫‪67‬‬

‫یه‌كه‌مین‬ ‫كه‌لله‌سه‌ر‬ ‫لەئیسالمدا‬ ‫په‌ڕێرنا‬ ‫سه‌ری(عمروی‬ ‫كوری‬ ‫ئه‌لحه‌مه‌ق) ی‬ ‫الیه‌نگری علی‬ ‫كوری ئه‌بو‬ ‫تاڵیب بوو‪،‬‬ ‫ئه‌م كاره‌ش له‌‬ ‫الیه‌ن (زیاده‌ی‬ ‫كوڕی ئه‌بیه‌) وه‌‬ ‫ئه‌نجامدراوه‌‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫پرۆژەیەک بۆ گۆڕین و چاكسازی‬ ‫لە وانەی ئاین و ئاینناسیی دا‬ ‫كەلێنێكــی گــەورە لــە سیســتمی خوێندنــی ئێمــەدا هەیــە و ئــەو كەلێنــەش هــەر لــە‬ ‫ســەرەتای سیســتمی خوێندنــەوە لــە ئێـراق و ناوچەكــەوە بۆمــان ماوەتەوە‪ .‬ئــەو كەلێنەش‬ ‫ئەوەیــە كــە سیســتمی خوێندمنــان لــە توانایــدا نییە ڕەفتــار و ئــاكار و بەهای ســەردەمییانە‬ ‫بــۆ قوتابــی و خوێنــدكار دابڕێژێــت و ئاراســتەیان بــكات‪ ،‬لــەو بــارەوە ئــەوە سیســتمی‬ ‫خوێنــدن نییــە منــداڵ ئاراســتەدەكات و بەهــا و ڕەفتــاری فێــردەكات‪ ،‬بەڵكــو هــەر لەژێــر‬ ‫كاریگەریــی خێـزان و كــۆاڵن و جومگەكانــی دیكــەی كۆمەڵدایــە و هــەر ئەوانــن ئاڕاســتەی‬ ‫دەكــەن‪ .‬لەالیەكــی دیكەیشــەوە وانــەی ئایــن لــە زۆر بــارەوە بــۆ ئــەوە دانـراوە كــە ئــەو‬ ‫ڕۆڵــە ببینێــت‪ ،‬بــەاڵم ئــەم وانەیــە هــەم لــە خۆیــدا زۆر شــەكالنی و تەقلیدییــە‪ ،‬هەمیــش‬ ‫بــەو بــارەی ئێســتایەوە لــە توانایــدا نییــە بچێتــە ژێــر بــاری پرۆســەیەكی مەدەنــی و قــووڵ‬ ‫و هەســتیاری لــەم جــۆرە‪ .‬تەنانــەت خــودی وانەكــە بــۆ ئەمــڕۆ لــە كێشــەیەكی قوڵدایــە‬ ‫و پێویســتی بــە گۆڕانكارییەكــی ڕیشــەیی هەیــە‪ .‬بۆیــە ئــەم پرۆژەیــە بــۆ چارەســەركردنی‬ ‫هــەردو كێشە(ئاراســتەكردن و داڕشــتنی ڕەفتــار و بەهــاكان الی منــداڵ‪ ،‬چاكســازیی لــە‬ ‫وانــەی ئایــن و ئاینناســی) ئامادەكـراوە‪.‬‬

‫ئەم پرۆژە دەخەینە‬ ‫بەردەستی ڕۆشنبیران‬ ‫و پسپۆڕانی‬ ‫پەروەردەیی و ڕای‬ ‫گشتی تا لەالیەكەوە‬ ‫دەوڵەمەندی‬ ‫بكەن و دیبەتێكی‬ ‫لەسەر دروستببێت‪،‬‬ ‫لەالیەكی تریشەوە‬ ‫زەمینەخۆشبكات‬ ‫الی ئەو سێ‌ الیەنە‬ ‫بۆ گۆڕانكاری و‬ ‫چاكسازییەكی‬ ‫لەوجۆرە‪.‬‬ ‫‪68‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئەمــەی خــوارەوە كورتــەی پرۆژەكەیــە بــۆ چاكســازی و گۆڕانــكاری لــە وانــەی (ئایــن) و (ئاینناســی)‪ .‬پرۆژەكــە‬ ‫ئامادەكــراوە بــۆ ئــەوەی هــەردو وەزارەتــی (پــەروەردە و خوێندنــی بــااڵ) ســودی لێببینــن و لــە ئایندەیەكــی‬ ‫نزیكــدا كاری بــۆ بكــەن‪ .‬پرۆژەكــە بــۆ دو مەبەســتی ســەرەكی نــورساوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬دانان و داڕشتنی پرۆگرام و مادەیەك بۆ قوتابخانە و خوێندنگاكان‪،‬‬ ‫دوەم‪ :‬ئامادەكردن و تایبەمتەندنكردنی مامۆستا و كادێر بۆ ئەو پرۆگرامە‪.‬‬ ‫ئــەوەش ڕونــە كــە تەنهــا گۆڕینــی پرۆگــرام گۆڕانكارییەكــی وا ناهێنێتەئــاراوە‪ ،‬ئەگــەر مامۆســتا و كادێــری‬ ‫پەروەردەیــی بــۆ فەراهەمنەكرێــت‪ .‬بۆیــە پێویســتە هــەردو (وەزارەتــی پــەروەردە و خوێندنــی بــااڵ) هــەم‬ ‫پرۆگــرام و مــادەی بــۆ دابینبكــەن‪ ،‬هەمیــش كاربكــەن بــۆ ئامادەكردنــی مامۆســتا و كادێــر بــۆ ئــەم بابەتــە‪،‬‬ ‫چونكــە ئامادەكردنــی پرۆگـرام و مــادەی وانەكــە تەنهــا الیەنێكــە و ئەگــەر مامۆســتا و كادێــری پەروەردەیــی بــۆ‬ ‫ئامادەنەكرێــت‪ ،‬ئــەوا پرۆژەكــە و مادەكــە بەرهەمــی نابێــت‪ ،‬لەبــەر ئــەوەی وانــەی لەمجــۆرە كار بــۆ گۆڕینــی‬ ‫ئــاكار و ڕەفتــار و بەهــاكان و چۆنێتــی هەڵســوكەوت و بیركردنەوەمــان دەكات لــە پــۆل و قوتابخانــە و كــۆاڵن و‬ ‫نێــو خێ ـزان و بەرامبــەر واڵت و ژینگــە و ئەوانــەش كــە لەگەڵــان جیــاوازن لــەم خــاك و ژیــان و زەوییــەدا‪.‬‬ ‫ئــەم پــرۆژە ڕاســتەوخۆ كار لەســەر گۆڕیــن و چاكســازی لــە ڕوانینــی كۆمــەڵ و تاكــی كــوردی دەكات بــۆ ئایــن‬ ‫و بەهــا و ئەخــاق لــە ڕوانگەیەكــی بەرتەســك و تونــدەوە بــۆ ڕوانگەیەكــی ك ـراو مەدەنییانــە و ســەردەمییانە‬ ‫لەڕێــی سیســتمی خوێندنــەوە‪ .‬ڕەنگــە هەندێــك الیــەن ئــەم پــرۆژە یــە و دەركەوتەكانــی بــە هەوڵێكــی دژە‬ ‫ئایــن لێكبدەنــەوە‪ ،‬بــەاڵم ئێمــە پێــان وایــە پــرۆژەی لەمجــۆرە هــەم ڕوانینــی ئاینیانــە ف ـراوان و ك ـراوە دەكات‬ ‫و هەمیــش ســەرەتا و هەوڵێكــە بــۆ ئــەوەی سیســتمی خوێندنــی ئێمــە لــە توانایــدا بێــت ببێتــە داڕێــژەر و‬ ‫ئاراســتەكەری ئــاكار و بەهــا و ئەخالقــی منــداڵ و تــاك و كۆمــەڵ‪.‬‬ ‫لــەم پــرۆژەدا ســود لــە ئەزمونــی نوێــی ناوچەكــە و سیســتمی مەدەنییانــەی خوێندنــی جیهــان بیــراوە‪ ،‬بــە‬ ‫ڕەچاوكردنــی تایبەمتەندیــی كۆمــەڵ و ژینگــە و كلتــوری خۆمــان‪.‬‬ ‫عەلی مستەفا كەریم‬

‫ت‬

‫بەهمەن تاهیر نەریامن‬ ‫‪ -٢٠١٥-١٢-٥‬سلێامنی‬

‫ە‬ ‫ن‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫گ‬ ‫ۆ‬ ‫ڕ‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫یپ‬ ‫ر‬ ‫ۆ‬ ‫گ‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫گ‬ ‫ۆ‬ ‫ڕان‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ئە‬ ‫ی‬ ‫گ‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ك‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ۆ‬ ‫ن‬ ‫اه‬ ‫ستا‬ ‫ێ‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ێ‬ ‫ت‬ ‫ك‬ ‫ە‬ ‫ا‬ ‫ئ‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ێ‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ە‪،‬‬ ‫پ‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫فە‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ی بۆ‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ك‬ ‫رێت‬

‫‪69‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫پرۆژەیەك بۆ گۆڕینی‬ ‫وانەی “پەروەردەی ئیسالمی و”ئاینناسی”‬ ‫بۆ بەڕێز‪ :‬الیەنی پەیوەنددار‬ ‫بابەت‪ :‬پڕۆژەیەك بۆ گۆڕینی وانەی پەروەردەی ئیسالمی و ئاینناسی و ئەو مامۆستا و كادێرانەی ئەو وانەیە دەڵێنەوە‬ ‫پێشكییەكی كورت‪:‬‬ ‫ئــەم وانەیــە پێویســتە لــە بنجــەوە بگۆڕدرێــت‪ ،‬چونكــە‪ ،‬یەكــەم؛ لەســەر بنەمایەكــی زانســتی و پەروەردەیــی و ســەردەمییانە‬ ‫دانەڕێــژراوە‪ .‬دوەم؛ ئــەو پرۆگرامــە كــۆن و تەقلیدییــە و ئەوەنــدەی كــە خزمەتــی بــە شــەكالنییەت و بــاوەڕ و ئایدۆلۆجییایەكــی‬ ‫دیارك ـراو كــردوە‪ ،‬ئەوەنــدە لــە پێنــاوی بەهــا و ڕەفتــارە مەدەنــی و كرانــەوە بــەڕوی مرۆڤایەتــی دانەڕێــژراوە‪.‬‬ ‫هــەر بــۆ چارەســەركردنی ئــەو دو كێشــەیە‪ ،‬ئێمــە پێشــنیازی دو گۆڕانــكاری و هەنــگاو دەكەیــن‪ :‬یەكــەم؛ گۆڕانكارییەكــی ڕیشــەیی‬ ‫لــە بابــەت و وانەكــەدا بكرێــت‪،‬‬ ‫دوەم؛ گۆڕانــكاری و گەشــەپێدان لــەو كادێــر و مامۆســتایانەدا بكرێــت كــە بڕیــارە ئــەم وانــە بڵێنــەوە‪ .‬هــەر بــۆ ئــەم مەبەســتانە‬ ‫ئــەم پرۆژەیــە دەخەینــە بەردەســتی بەڕێزتــان‪.‬‬ ‫ئامانجــی گشــتی‪ :‬پێداچونەوەیــە بــەو بەهــا و ڕەفتــارە پەروەردەییانــەی كــە مرۆڤــی ئێمــە لــە سیســتمی پــەروەردەدا لەســەریان‬ ‫پــەروەردە دەكرێــت و داڕشــتنەوەیان لەســەر بنەمایەكــی ســەردەمییانە و زانســتییانە‪.‬‬ ‫ئامانجــی تایبەتــی‪ :‬گۆڕینــی وانــەی پــەروەردەی ئیســامی و ئاینناســی بــۆ سـ ‌ێ قۆناغــی جیــاواز‪ ،‬بــە جۆرێــك تیایــدا بەهــا مرۆڤایەتی‬ ‫و ئاینییــە بنەڕەتییــەكان و زانســتیبون و پــەروەردەی نــوێ‌ ڕەچاوبكرێت‪.‬‬ ‫هەنگاوی یەكەم‪:‬‬ ‫قۆناغــی یەکــەم‪ :‬لــە یەکــی ســەرەتاییەوە تــا شەشــی ســەرەتایی‪ ،‬بابەتــی پــەروەردەی ئیســامی بگۆڕدرێــت بــە بابەتــی (بەهــا و‬ ‫ئــاکارەکان)‪ ،‬ئەمــەش لەســەر کۆمەڵێــک پرەسنســیپ دەکرێــت؛ پرەنســیپەكانیش ئەمانــە دەگرێتــەوە‪:‬‬ ‫ پاکوخاوێنی‪.‬‬‫ ڕێزگرتنی ( خێزان‪ ،‬مرۆڤ‪ ،‬ناوچە و شار و خاك و زمان و نیشتامن و ئااڵ و رسود و ڕەمزە نیشتامنییەکان و ئاینییەكان)‪.‬‬‫ ژینگە پارێزی و ژینگە دۆستی‪.‬‬‫ مرۆڤدۆستی‪.‬‬‫ خۆشەویستی‪.‬‬‫ هاوڕێیەتی‪.‬‬‫ بەهەدەرنەدانی(ئابوری‪ ،‬كات‪ ،‬ئاو‪ ،‬خواردن‪.)...‬‬‫ ئاژەڵدۆستی‪.‬‬‫ مافەكان(مافی منداڵ‪ ،‬مافی ژن‪ ،‬مافی ڕادەربڕین‪.)...‬‬‫ قەبوڵكردنی جیاوازی و فرەیی‪.‬‬‫ تۆلەرانس و لێبوردەیی‪.‬‬‫ داد و دادپەروەری‪.‬‬‫ یەكسانخوازی‪.‬‬‫ناتوندوتیژی‪.‬‬‫ میانەڕەویی‪.‬‬‫ ناڕەگەزپەرستی‪.‬‬‫ دژی مەزهەبگەری‪.‬‬‫ برەودان بەچێژ و هەستی ئێستەتیكی و جوانیناسی‪.‬‬‫ گەشبینی‪.‬‬‫‪70‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ خاكیبون‪.‬‬‫ ئەدەبی دیالۆگ‪.‬‬‫ یاسادۆستی و یاساپەرەوەری‪.‬‬‫ نیشتامنپەروەری و خاك پەروەری‪.‬‬‫ ڕێژەگەری‪.‬‬‫ئــەم قۆناغــە‪ ،‬پێویســتە پشــت بەهەموو چاالکییــە پۆلــی و دەرەوەی پۆلییەکان ببەســرێت و بــۆ ڕونکردنەوەی‬ ‫ئــەو بەهایانــە‪ ،‬دەبێــت کوڕاســە بــۆ هــەر ئاســتێک دابنێرێــت و تەنهــا پشــت بــە وتنــەوە نەبەســرێت‪ ،‬بەڵکــو‬ ‫وانــەی پراکتیکــی و پڕک ـراو بەچێــژ و چاالکیــی هەمەچەشــنە بێــت بــۆ ئــەوەی دوربخرێتــەوە لــە شــێوازی‬ ‫موحــازەری وەڕزکارانــە‪.‬‬ ‫ئامادەکردنــی ئــەم کوڕاســەیە پێویســتی بــە لیژنەیەکــی تەکنیــکاری دەبێــت تــا کاری هونەریــی ئەم کوڕاســەیە‬ ‫بگرێتەخــۆ‪ ،‬چونکــە ئــەم کوراســەیە دەبێــت ســیدی لەگــەڵ بێــت و چەندیــن کاری هــەرەوەزی تێدابێــت کــە‬ ‫وەک کارێکــی منایشــکردن و هێنــان و دروســتکردنی پارچــە ڤیدۆیــی و ئەنیمەیشــن و دروســتکردنی کەســێتی‬ ‫پڕچێژ(هــەر بــۆ منونــە ســودوەرگرتن لــە کەســێتییەکی وەک مــەالی مەشــهور یــان ئەحــۆل‪.)...‬‬ ‫قۆناغــی دوەم‪ :‬لــە حەوتــی بنەڕەتییــەوە دەســتپێدەکات بــۆ نــۆ و دەبێــت و بەنــاوی (بنەمــا مرۆڤدۆســتییەکان‬ ‫و ئایــن) بێــت‪ ،‬جگــە لــە دوبارەكردنــەوەی پرانســیپەكانی قۆناغــی یەكــەم‪ ،‬تێیــدا ئــەم چەمکانــە باســدەکرێن‬ ‫و بــە دەقــی ئاینــی پشــتگیریان بــۆ دەدۆزرێتــەوە‪ ،‬بــۆ منونــە‪:‬‬ ‫پێکــەوە ژیــان‪ ،‬ســەرەڕای باســکردنی چەمکەکــە بەشــێوەیکی گشــتی‪ ،‬هێنانــەوەی چەنــد دەقێــک‬ ‫• ‬ ‫لــە قورئــان و ئینجیــل والی ئێــزدی و کاکەیی(یارســان) و ئاینەكانــی دیكــە‪ ،‬کــە پشــتگیری ئــەم بابەتــە بکــەن‪.‬‬ ‫هــزری ناتوندوتیــژی‪ ،‬باســکردنی چەمکەکــە بەشــێوەیکی گشــتی‪ ،‬هێنانــەوەی چەنــد دەقێــک لــە‬ ‫• ‬ ‫قورئــان و ئینجیــل و تــەورات و الی ئێــزدی و کاکەیــی کــە پشــتگیری ئــەم بابەتــە بکــەن‪.‬‬ ‫مــاف و ڕێزگرتنــی مــرۆڤ‪ ،‬باســکردنی چەمکەکــە بەشــێوەیکی گشــتی‪ ،‬هێنانــەوەی چەنــد دەقێــک‬ ‫• ‬ ‫لــە قورئــان و ئینجیــل و تــەوڕات و الی ئێــزدی و کاکەیــی ئاینەكانــی دیكــە‪ ،‬کــە پشــتگیری ئــەم بابەتــە‬ ‫بکــەن‪.‬‬ ‫نیشــتامنپەروەری‪ ،‬باســکردنی چەمکەکــە بەشــێوەیکی گشــتی‪ ،‬هێنانــەوەی چەنــد دەقێــک لــە‬ ‫• ‬ ‫قورئــان و ئینجیــل و تــەورات و الی ئێــزدی و کاکەیــی ئاینەكانــی دیكــە‪ ،‬کــە پشــتگیری ئــەم بابەتــە بکــەن‪.‬‬ ‫وەالنانــی مەزهەبگــەری‪ ،‬لێــرەدا جگــە لــەوەی كــە دەبێــت بــاس لــەوە بكرێــت كــە مەزهــەب وەكــو‬ ‫• ‬ ‫مافــی جیاوازیبــون وەربگیرێــت ئاســاییە‪ ،‬بــەاڵم ئــەم جیاوازییــە نابێــت بگاتــە دەمارگیریــی مەزهەبــی و‬ ‫توندوتیــژی و تەكفیــر و پاكتاوكــردن و ســڕینەوەی بەرامبــەر‪ ،‬ئەمــەش بەدەقــی قورئــان و ئینجیــل و تــورات‬ ‫و ئێــزدی و کاکەیــی ئاینەكانــی دیكــە‪ ،‬کــە پشــتگیری ئــەم بابەتــە بکــەن‪.‬‬ ‫رێزگرتنــی رسوشــت و جوانییەکانــی رسوشــت‪ ،‬باســکردنی چەمکەکــە بەشــێوەیکی گشــتی‪،‬‬ ‫• ‬ ‫هێنانــەوەی چەنــد دەقێــک لــە قورئــان و ئینجیــل و تــەورات و الی ئێــزدی و کاکەیــی کــە پشــتگیری ئــەم‬ ‫بابەتــە بکــەن‪.‬‬ ‫ئەمانــە چەنــد منونەیەکــن و هەمــوو ئــەو بنەمایانــەی لــە قۆناغــی پێشــر دەخوێرنێــن‪ ،‬دەکرێــن بــە وانــە‬ ‫و دەوترێنــەوە‪ ،‬بــەردەوام لــە وتنــەوەی ئــەم وانانــەدا دەبێــت چاالکیــی دەرەوەی پــۆل ببێتــە یەکێــک لــە‬ ‫چاالکییــە گرنگــەکان و وێنــە و ڤیــدۆ و بەکارهێنانــی ئامرازەنوێکانــی فێرکــردن‪ ،‬بــە بنەمــا بگیرێــن‪.‬‬ ‫قۆناغی سێیەم‪ :‬ئاینناسی‬ ‫لــە (‪)١٠‬ی بنەڕەتییــەوە دەســتپێدەکات بــۆ دوازدە‪ ،‬كــە تیایــدا ئاینــە جیهانییــەکان لــە كۆنــەوە بــۆ ســەردەمی‬ ‫نــوێ‌‪ ،‬و ئاینەکانــی کوردســتان‪ ،‬مێژویــان‪ ،‬بنەماکانیــان‪ ،‬ڕێــژە و جوگرافیــای باڵوبونەوەیــان‪ ،‬ئــەم الیەنانــە‬ ‫دەکرێتــە بابــەت و پشــت بــە زانیــاری وردی بێالیەنانــە دەبەســرێت‪.‬‬

‫‪71‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫هەنگاوی دوەم‪ :‬گۆڕین و گەشەپێدان لە مامۆستا و كادێری پەروەردەییدا‪:‬‬ ‫ســەرەتا دەكرێــت وەزارەتــی پــەروەردە داوا لــە خوێندنــی بــااڵ بــكات كــە بەشــێك بكاتــەوە بەنــاوی‬ ‫“ئاینناســی”ییەوە‪ ،‬تاكــو كادێــری تایبەمتەنــد ئامادەبــكات بــۆ ئــەم وانەیــە‪ .‬بــەاڵم تاكــو ئــەو كادێــرە‬ ‫ئامادەدەكرێــت‪ ،‬دەكرێــت وەزارەت کاربــكات بــۆ ئامادەكــردن و گۆڕیــن و گەشــەپێدانی مامۆســتا‪،‬‬ ‫بەتایبــەت لــە قۆناغــی یەكەمــەوە بــۆ نۆیــەم‪.‬‬ ‫پــاش ئامادەكردنــی مــادە و پرۆگرامــی ئــەم وانانــە‪ ،‬پێویســتە پرۆگرامێكــی چڕوپــڕ و تۆكمــە دابرنێــت كــە‬ ‫چەندیــن پســپۆڕ لــە خولــی تایبەمتەنــد و درێژخایــەن و بەردەوامــدا وانــە ئامادەبكــەن بــۆ ئــەو مامۆســتا‬ ‫و كارمەندانــەی كــە بــە ئــارەزوی خۆیــان دەیانەوێــت ئــەو وانەیــە بڵێنــەوە‪ .‬ئــەو مامۆســتایانەش بــە‬ ‫پێــی پســپۆڕییان بەمجــۆرە پێشــنیازییان دەكەیــن‪:‬‬ ‫قۆناغــی یــەك بــۆ حــەوت‪ :‬ئــەو مامۆســتایەی كــە پێوســتە لــە قوتابخانەكانــدا ئــەم وانەیــە و ئــەم قۆناغــە‬ ‫بڵێتــەوە؛ مــەرج نییــە مامۆســتای زمانــی عەرەبــی یــان شــەریعە و خوێندنــی ئیســامیی بێــت‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫هــەر مامۆســتا و پســپۆڕییەكی هەبێــت دەكرێــت ئــەو وانــە بڵێتــەوە‪ ،‬بــە مەرجێــك توانــا و لێهاتویــی و‬ ‫بــاوەڕی بــەو پرانســیپانە هەبێــت كــە ئــەم وانــەی لەســەر داڕێــژراوە‪.‬‬ ‫قۆناغــی حــەوت بــۆ نــۆ‪ :‬ئــەو مامۆســتایەی ئــەم وانەیــە دەڵێتــەوە كێشــە نییــە هــەر پســپۆڕییەكی‬ ‫هەبێــت‪ ،‬بــەاڵم وا باشــرە پســپۆڕی مێــژو یــان کۆمەاڵیەتــی بێــت‪ ،‬یاخــود خــۆی شــارەزایی هەبێــت‬ ‫لەســەر وانەکــە‪.‬‬ ‫قۆناغــی دە بــۆ دوازدە‪ :‬ئــەو مامۆســتایەی ئــەم وانەیــە دەڵێتــەوە پێویســتە مامۆســتای تایبەمتەنــدی‬ ‫وانــەی ئاینناســی بێــت‪ ،‬كــە زانیاری پێویســتی لەســەر مێــژوی ئاینــەكان و بنەمــا و باوەڕەكانیــان هەبێت‪.‬‬ ‫بــەاڵم تاكــو ئــەو كاتــەی ئــەم پســپۆڕییە ئامادەدەكرێــت دەكرێــت پســپۆڕییەكانی مێــژو و كۆمەاڵیەتــی‬ ‫ئــەم وانــە و قۆناغــە بڵێنــەوە‪ ،.‬یــان هــەر مامۆســتایەک کــە شــارەزایی لــەو بــوارەدا هەبێــت‪.‬‬

‫‪72‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫گفتوگۆیه‌كی كراوه‌‬

‫مه‌ال به‌ختیار‬ ‫ئاالن تۆرێن‬ ‫میشێل ڤیڤۆركا‬ ‫ئه‌دۆنیس‬

‫له‌پاریس‬

‫رێکخەری گفتوگۆ‪ :‬د‪ .‬عادل باخەوای و د‪ .‬لوئەی جاف‬ ‫‪73‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫‌ئەدۆنیس‪:‬‬ ‫له‌ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا‪،‬‬ ‫زۆرینه‌ له‌گه‌ڵ سیكۆالریزمنو‬ ‫ده‌یانه‌وێ سیكوالر بن‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت له‌عه‌ره‌بستانی‬ ‫سعودیه‌ش‪ ،‬كه‌ ناوه‌ندی فكری‬ ‫فێنده‌مێنتالیزمه‌‪ ،‬خه‌ڵێكی‬ ‫زۆر ده‌یانه‌وێ بنب به‌سیكوالر‪،‬‬ ‫به‌اڵم به‌داخه‌وه‌ له‌الیه‌ن‬ ‫زلهێزه‌كانه‌وه‌ هاوكاری پێویست‬ ‫نه‌كراونو پێویستییه‌كانیش دابین‬ ‫نه‌كراون‪.‬‬

‫ئێواره‌ی (‪ )2015/11/29‬له‌پاریس‪،‬‬ ‫دیبه‌یتێكی كراوه‌ی فره‌ته‌وه‌ر‪ ،‬له‌نێوان‬ ‫مه‌ال به‌ختیار‪ -‬سیاسه‌مته‌دارو رۆشنگه‌ر‪،‬‬ ‫ئاالن تۆرێن‪ -‬بیرمه‌ندی فه‌ره‌نساو جیهان‪،‬‬ ‫ئه‌دۆنیس شاعیر و بیرمه‌ند‪ ،‬میشێل‬ ‫ڤیڤۆركا ‪-‬پرۆفیسۆری سیۆسیۆلۆگ‪،‬‬ ‫د‪ .‬عادل باخه‌وان‪ -‬مامۆستای زانكۆ و‬ ‫رووناكبیر‪ ،‬د‪ .‬لوئه‌ی جاف‪ -‬دکتۆرا لە‬ ‫مامتاتیک و نوێنه‌ری (ی‪.‬ن‪.‬ک) له‌فه‌ره‌نسا‪،‬‬ ‫مه‌نسور ته‌یفوری‪ -‬خوێندكاری دكتۆرا‪،‬‬ ‫به‌ڕێوه‌چوو‪.‬‬ ‫له‌دیبه‌یته‌كه‌دا‪ ،‬كه‌ له‌الیه‌ن د‪.‬‬ ‫لوئه‌ی جاف به‌ڕێوه‌براو ته‌رجه‌مه‌ش‬ ‫ده‌كرا له‌فه‌ره‌نسییه‌وه‌ بۆ كوردی و‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه‌‪ ،‬گفتوگۆ سه‌باره‌ت‬ ‫ته‌وه‌ره‌كانی فێنده‌مێنتالیزم‪ ،‬ئیسالم‬ ‫و جیهادیزم و جه‌نگی دژی داعش‪،‬‬ ‫سیكوالریزمو دیموكراسی و ئایینده‌ی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ناو ‌هڕاست‪ ،‬كۆنفرانسی دابڕان‬ ‫و پرۆژە‌كانی داهاتووی‪ ،‬شارستانییه‌ت‬ ‫له‌رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‪ ،‬دامه‌زراندنی‬ ‫ده‌وڵه‌تی ناسیونالیستی له‌ڕۆژهه‌الت و‬ ‫كوردستاندا بۆ رووبه‌ڕوونه‌وه‌ی جیهادیزم‬ ‫به‌منونه‌و‪ . ..‬هتد‪ ،‬كراو ئەمە‌ی خواره‌وه‌ش‪،‬‬ ‫پوخته‌ی ئه‌و دیداره‌ تایبه‌ته‌یه‌‪.‬‬

‫‪74‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئیسالم و عه‌ملانییه‌ت‬ ‫له‌ده‌ســتپێكی دیداره‌كــه‌دا‪ ،‬مــه‌ال به‌ختیــار‪ ،‬پاشــئه‌وه‌ی‬ ‫خۆشــحاڵی ده‌ربــڕی كــه‌ ئاماده‌بوانــی به‌ڕێــز‪ ،‬له‌كولتــوری‬ ‫جیــاواز‪ ،‬بــه‌اڵم پــه‌رۆش بــۆ دیموكراســی و رۆشــنگه‌ری‪،‬‬ ‫كــۆی كردونه‌تــه‌وه‌و بــه‌و پرســیاره‌ی كــه‌ ئایــا ئایینــی‬ ‫ئیســامیش‪ ،‬وه‌ك ئایینــی مه‌ســیحییه‌ت‪ ،‬له‌گــه‌ڵ سیســته‌می‬ ‫ســیكوالر ده‌گونجــێ‪ ،‬یــان ناگونجــێ؟ ده‌رگای گفتوگۆكــی‬ ‫كــرده‌وه‌و ئه‌دۆنیس‪-‬یــش به‌خســتنه‌ڕووی روانگــه‌ی خــۆی‪،‬‬ ‫گفتوگۆكــه‌ی ده‌ســتپێكرد‪.‬‬ ‫ئه‌دۆنیــس‪ :‬ئیســام چــوار پای ـه‌ی س ـه‌ره‌كی له‌خــۆ ده‌گرێــت‪.‬‬ ‫یه‌كێــك لــه‌و پایانــه‌‪ ،‬كــه‌ یه‌كه‌میــن كێشــه‌ی گه‌وره‌شــه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌یــه‌ محه‌مــه‌د سیســته‌مێكی دانــاوه‌‪ ،‬كــه‌ ده‌ڵێــت‬ ‫(لــه‌دوای خــۆم كه‌ســی تــر نییــه‌)‪ ،‬واتــا (خاتــم االنبیــاء)ه‌!‬ ‫دووه‌م‪ ،‬ئــه‌و شــتانه‌ی كــه‌ محمــه‌د وتویه‌تــی‪ ،‬به‌ڕە‌هایــی‬ ‫راســته‌‪ .‬ئه‌مــه‌ش واتــای ئه‌وه‌یــه‌ هه‌رچــی ئــه‌و وتویه‌تــی‬ ‫راســته‌و لـه‌دوای ئـه‌و شــتێكی تــر نییـه‌ راســت بــێ‪ .‬ســێهه‌مین‬ ‫خاڵیــش ئه‌وه‌ی ـه‌‪ ،‬ك ـه‌ موســڵامن ده‌بــێ ته‌نهــا گــوێ بگرێــت‪،‬‬ ‫هیــچ كات بــۆی نییـه‌ ره‌خنـه‌ بگرێــو هیــچ بگۆڕێــت‪ .‬چــواره‌م‬ ‫خاڵیــش ئه‌وه‌یــه‌‪ ،‬كــه‌ هیــچ كه‌ســێك بــۆی نییــه‌ له‌ئیســام‬ ‫هه‌ڵبگه‌ڕێتــه‌وه‌و وازی لێبهێنێــت‪ ،‬ئه‌گه‌رنــا ده‌كوژرێــت‪.‬‬ ‫ئــه‌وه‌ش راگه‌یه‌نــدراوه‌‪ ،‬كــه‌ لــه‌ده‌ره‌وه‌ی بازنــه‌ی ئیســام‬ ‫شــتێكی تــر ناتوانــێ دروســت ببــێ‪ .‬یــان ئه‌گــه‌ر ئیدعــای‬ ‫ئــه‌وه‌ی بــكات و هه‌بــێ‪ ،‬ئــه‌وه‌ كافــره‌و ده‌بــێ بكوژرێــت‪،‬‬ ‫ته‌نهــا چاره‌ســه‌رێك كــه‌ هه‌بــێ‪ ،‬ئه‌وه‌یــه‌ كــه‌ ببــێ‬ ‫به‌ئیســام‪.‬‬ ‫هه‌مــوو ئه‌مانــه‌ مانــای ئه‌وه‌یــه‌ لــه‌ده‌ره‌وه‌ی ئایینــی‬ ‫ئیســام‪ ،‬خــودا شــتێكی تــری نییــه‌ بیڵــێ‪ .‬واتــا‪ :‬ئــه‌وه‌ی‬ ‫هه‌یــه‌ پێغه‌مبــه‌ر هه‌مــووی وتــووه‌و هه‌رچــی هه‌یــه‌‬ ‫به‌ســراوه‌ته‌وه‌ به‌پێغه‌مبــه‌ری ئیســامه‌وه‌‪ .‬ئه‌مــه‌ش‬ ‫وایكــردووه‌‪ ،‬خه‌ڵــك خــۆی ببێــت ب ـه‌ به‌شــێك له‌توندوتیــژی‪،‬‬ ‫بۆیــه‌ ته‌نهــا به‌مه‌رجێــك ئیســام له‌گــه‌ڵ عه‌ملانییه‌تــدا‬ ‫ده‌گونجــێ‪ ،‬كــه‌ تێكــه‌ڵ به‌كه‌لتــور‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تیــو سیاســه‌ت‬ ‫نه‌كــرێ‪ ،‬به‌ته‌نهــا وه‌ك په‌یامێكــی رۆحــی مبێنێتــه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئــاالن تۆرێــن‪ :‬پرســیاره‌كه‌ له‌ســه‌ر ئه‌وه‌یــه‌‪ ،‬ئایــا ئیســام‬ ‫و عه‌ملانییــه‌ت پێكــه‌و ‌ه ده‌گونجێــن‪ ،‬یــان نــا؟ ئه‌دۆنیــس‬ ‫بــاوه‌ڕی خــۆی نیشــاندا كــ ‌ه ده‌گونجێــن‪ ،‬بــه‌و مه‌رجــه‌ی‬ ‫ئــه‌و په‌یامــه‌ی كــه‌ ئیســام هه‌یه‌تــی‪ ،‬تێكــه‌ڵ به‌كه‌لتــور‪،‬‬ ‫به‌سیاســه‌ت و به‌رووناكبیــری نه‌كــرێ‪ .‬به‌ڵكــو ته‌نهــا وه‌ك‬

‫‪75‬‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬ ‫له‌سه‌ره‌نجامیشدا‪ ،‬كه‌ چوار پرۆژ‌ی‬ ‫گه‌وره‌ شكست بخوات‪ ،‬بێگومان‬ ‫دیاره‌ هه‌ر فێنده‌مینتالیست‬ ‫ده‌سه‌اڵتی گه‌وره‌ی ده‌بێ‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫له‌رۆژئاوا‪ ،‬له‌سه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌مو‬ ‫نۆزده‌هه‌م‪ ،‬ده‌وڵه‌تی ناسیونالیستی‬ ‫دیموكواسی شكستی بخواردایه‌‪،‬‬ ‫بێگومان ئێستا یان پرۆتستانت یان‬ ‫كاسۆلیك حاكم ده‌بوو‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئاالن تۆرێن‪:‬‬ ‫بۆیه‌ پێویسته‌ ئێو ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌كه‌تان دروست‬ ‫بكه‌ن‪ .‬كاتێكیش باس‬ ‫له‌ده‌وڵه‌تی ناسیونالیستی‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌هه‌مان واتای‬ ‫سه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌م نییه‌‪.‬‬

‫مه‌ســه‌له‌یه‌كی رۆحــی دینــی مبێنێتــه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌و بــاوه‌ڕە‌دام‪ ،‬چونك ـه‌ خــوا له‌ئایینــی ئیســامدا‪ ،‬هه‌مــوو قس ـه‌یه‌كی خــۆی‬ ‫كــردووه‌‪ .‬بۆیــه‌ پێویســته‌ ئــه‌و په‌یامــه‌ بهێرنێتــه‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌مــوو ئــه‌و داهێــراو و‬ ‫گۆڕانكارییانــه‌ی كــه‌ ئێســتا دروســت بوونــو ئه‌وكاتــو ســه‌رده‌مه‌ بونیــان نه‌بــووه‌‪،‬‬ ‫بابه‌تــه‌ زانســتییه‌كان‪ ،‬ژیانــی تــازه‌‪ ،‬عه‌قڵــی تــازه‌و داهێــراوه‌ تــازه‌كان‪.‬‬ ‫مــه‌ال به‌ختیــار‪ :‬پرســیاره‌كه‌ ئه‌وه‌یــه‌‪ ،‬ئایــا ئایینــی ئیســامیش‪ ،‬وه‌ك ئایینــی‬ ‫مه‌ســیحییه‌ت له‌گــه‌ڵ سیســته‌می ســیكوالر ده‌گونجــێ‪ ،‬یــان ناگونجــێ؟ لــه‌ڕووی‬ ‫ســراتیجو ره‌هه‌نــدی ســراتیجییه‌وه‌‪ ،‬له‌ئایینــده‌دا ده‌گونجێرنێــن‪ .‬بــه‌اڵم بیرمــان‬ ‫نه‌چێــت‪ ،‬جیاوازییه‌كــی زۆر له‌نێــوان ئایینــی مه‌ســیحی و ئیســامدا هه‌یــه‌‪ .‬هه‌تــا‬ ‫بیخه‌یتــه‌ نــاو سیســته‌می ســیكوالرو دیموكراســییه‌وه‌‪ .‬به‌تایبه‌تــی بیرمــان نه‌چــێ‪،‬‬ ‫هه‌تــا ئێســتا ئیســام له‌نــاو كه‌لتورێكــدا ئیــش ده‌كات‪ ،‬هیــچ گۆڕانكارییه‌كــی‬ ‫ته‌كنیكــی‪ ،‬فه‌لســه‌فی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تــی و رۆشــنگه‌ری به‌خۆیــه‌وه‌ نه‌دیــوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مــه‌ش گه‌وره‌تریــن كێشــه‌یه‌ هه‌تــا ئێســتا‪ ،‬بۆیــه‌ هــه‌ر ده‌ســاڵ جارێــك له‌باتــی‬ ‫ئــه‌وه‌ی سیســته‌می ســیكوالر له‌واڵتانــی ئیســامیدا بچێتــه‌ پێشــه‌وه‌‪ ،‬بــه‌اڵم هــه‌ر‬ ‫ده‌ســاڵ جارێــك‪ ،‬هێزێكــی فێنده‌مێنتالیســتی جیهــادی دروســت ده‌بــێ و رۆژهه‌اڵتــی‬ ‫ناوه‌ڕاســت تێكــده‌دات‪ .‬نابــێ ئه‌وه‌شــان بیربچــێ‪ ،‬ك ـه‌ حكومه‌تــی فێنده‌مێنتالیســتیش‬ ‫له‌ناوچه‌كــه‌دا زۆره‌‪ ،‬كــه‌ به‌توانــاو هێزێكــی زۆره‌وه‌ فێنده‌مێنتالیســت ده‌پارێــزن‪.‬‬ ‫ئه‌دۆنیــس‪ :‬زلهێــزه‌كان به‌رپرســیارێتییه‌كی زۆر گه‌وره‌یــان له‌ســه‌ر شــانه‌‪ ،‬كــ ‌ه‬ ‫یارمه‌تــی رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت بــده‌ن‪ ،‬بــۆ ئــه‌وه‌ی ده‌ربچــێ لــه‌و دۆخــه‌ی كــه‌‬ ‫هه‌یه‌تــی‪ ،‬به‌تایبه‌تــی فه‌ره‌نســا‪ .‬به‌داخــه‌وه‌ ئه‌وروپــاش به‌گشــتی له‌گــه‌ڵ هێــزه‌‬ ‫دیموكراتــه‌كان‪ ،‬ئــه‌وه‌ی پێویســته‌ لــه‌و پێنــاوه‌دا نه‌یانكــردووه‌‪.‬‬ ‫مــه‌ال به‌ختیــار‪ :‬نــه‌ك رۆژئــاوا كارێكــی له‌وشــێوه‌یه‌ی نه‌كــردووه‌‪ ،‬به‌ڵكــو خه‌تــای‬ ‫گه‌وره‌شــی كــردووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌دۆنیــس‪ :‬ئێــوه‌ خه‌ڵكــی روناكبیــرو به‌رپرســیاری گــه‌وره‌ن لــه‌و ناوچه‌یــه‌دا‪ ،‬بۆیــه‌‬ ‫ده‌مــه‌وێ بیروڕاكانــی خــۆم بڵێــم‪ .‬كــه‌ به‌هه‌مــوو بڕوایه‌كــه‌وه‌ ده‌توانــم رایبگه‌یه‌نــم‪،‬‬ ‫كــه‌ له‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســتدا‪ ،‬زۆرینــه‌ له‌گــه‌ڵ ســیكۆالریزمنو ده‌یانــه‌وێ ســیكوالر‬ ‫بــن‪ .‬ته‌نانــه‌ت له‌عه‌ره‌بســتانی ســعودیه‌ش‪ ،‬كــه‌ ناوه‌نــدی فكــری فێنده‌مێنتالیزمــه‌‪،‬‬ ‫خه‌ڵێكــی زۆر ده‌یانــه‌وێ بــن به‌ســیكوالر‪ ،‬بــه‌اڵم به‌داخــه‌وه‌ له‌الیــه‌ن زلهێزه‌كانــه‌وه‌‬ ‫هــاوكاری پێویســت نه‌كراونــو پێویســتییه‌كانیش دابیــن نه‌كــراون‪.‬‬ ‫ته‌نانــه‌ت ئه‌مریــكاو به‌شــێكی زۆریــش له‌ئه‌وروپــا‪ ،‬حه‌زیــان له‌عــه‌ره‌ب نییــه‌و‬ ‫له‌بــری ئـه‌وه‌ی هاوكاریــان بكـه‌ن‪ ،‬لـه‌رووی سـراتیجی و ئیشــوكاره‌وه‌ به‌كاریانده‌هێنــن‪،‬‬ ‫ئه‌مــه‌ش ئه‌وه‌ده‌گه‌یه‌نــێ‪ ،‬كــه‌ ئامانجیــان نییــه‌ لــه‌و ناوچه‌یــه‌دا‪ ،‬گۆڕانــكاری‬ ‫راســته‌قینه‌ دروســت ببــێ‪.‬‬ ‫مــه‌ال به‌ختیــار‪ :‬بــاوه‌ڕم وایــه‌ ئــه‌م پرۆژانــه‌ی خــواره‌وه‌ له‌ســه‌د ســاڵی رابــردوودا‪،‬‬ ‫له‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســتدا شكســتیان خــواردووه‌‪ :‬یه‌ك ـه‌م پــرۆژە‌؛ پــرۆژە‌ی كۆلۆنیالیزمــو‬ ‫ســه‌رمایه‌داری گــه‌وره‌‪ ،‬له‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســتدا شكســتی خــوارد‪ .‬دووه‌م پــرۆژە‌ش؛‬ ‫پــرۆژە‌ی حكومه‌تــه‌كان‪ ،‬كــه‌ به‌نــاوی مه‌له‌كــی بــون‪ ،‬هه‌موویــان شكســتیان‬ ‫خــواردووه‌‪ .‬پــرۆژە‌ی ده‌وڵه‌تــی به‌نــاو ناسیونالیســتی و به‌نــاو نیشــتامنییه‌كانی‬ ‫هه‌مــوو رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت‪ ،‬ســێهه‌م پرۆژە‌یــه‌‪ ،‬كــه‌ ئه‌وانیــش شكســتیان خــوارد‪.‬‬ ‫چــواره‌م پــرۆژە‌ش؛ ك ـه‌ ل ـه‌وان مه‌ترســیدارتره‌و ئه‌ویــش شكســتی خــواردووه‌‪ ،‬شكســتی‬ ‫‪76‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بزوتنــه‌وه‌ی ناسیونالیســتی و حزبــه‌ چه‌پــو دیموكراته‌كانــه‌ له‌هه‌مــوو رۆژهه‌اڵتــی‬ ‫ناو ‌هڕاســتدا‪ ،‬كــه‌ نه‌یانتوانــی دیموكراســی به‌دیبهێننــو خزمه‌تــی دیموكراســیش بكــه‌ن‪.‬‬ ‫له‌سه‌ره‌نجامیشــدا‪ ،‬كــه‌ چــوار پــرۆژە‌ی گــه‌وره‌ شكســت بخــوات‪ ،‬بێگومــان دیــاره‌‬ ‫هــه‌ر فێنده‌مینتالیســت ده‌ســه‌اڵتی گــه‌وره‌ی ده‌بــێ‪ .‬ئه‌گــه‌ر له‌رۆژئــاوا‪ ،‬له‌ســه‌ده‌ی‬ ‫هه‌ژده‌هه‌مــو نۆزده‌هــه‌م‪ ،‬ده‌وڵه‌تــی ناسیونالیســتی دیموكواســی شكســتی بخواردایــه‌‪،‬‬ ‫بێگومــان ئێســتا یــان پرۆتســتانت یــان كاســۆلیك حاكــم ده‌بــوو‪ .‬بۆی ـه‌ ده‌بــێ تێبگه‌یــن‪،‬‬ ‫ئــه‌م شكســتانه‌ وا له‌ڕۆژئــاوا‪ ،‬له‌هێــزه‌ دیموكراتــو ده‌وڵه‌تــه‌ دیموكراســییه‌كانی رۆژئــاواو‬ ‫هه‌مــوو روناكبیــران و خه‌ڵكــی دیموكراتــی بــكات‪ ،‬بیــر له‌ئه‌لته‌رناتیــڤ بكه‌نــه‌وه‌‪،‬‬ ‫تــا جارێكــی تــر ئــه‌م كاره‌ســاتانه‌ دووبــاره‌ نه‌بنــه‌وه‌و فێنده‌مینتالیــزم جارێكــی تــر زاڵ‬ ‫نه‌بێتــه‌وه‌‪ .‬ناشــبێت ئــه‌م جه‌نگــه‌‪ ،‬وه‌ك جه‌نگــی یه‌كــه‌م و دووه‌مــی جیهانــو جه‌نگــی‬ ‫ســارد‪ ،‬به‌بــێ پــرۆژە‌ی دیموكراســی كۆتایــی بــێ‪ ،‬یــان لــه‌دوای ئــه‌م جه‌نگــه‌‪ ،‬پــرۆژە‌ی‬ ‫دیموكراســی و ســراتیجی نه‌بــێ‪.‬‬ ‫ئێســتا الی مــن پرســیار ئــه‌وه‌ نییــه‌‪ ،‬ئایــا ســه‌رده‌كه‌وین یــان ســه‌رناكه‌وین؟ چونكــه‌‬ ‫د ‌هزانــم لــه‌م جه‌نگــه‌دا ســه‌رده‌كه‌وینو داعشــیش ده‌شــكێ‪ ،‬بــه‌اڵم پرســیاری گرنــگ الی‬ ‫مــن ئه‌وه‌ی ـه‌‪ ،‬ئ ـه‌ی دوای داعــش ب ـه‌ره‌و كــوێ؟‬ ‫مــن‪ ،‬كــه‌ هــه‌م سیاســی و جه‌نــگاوه‌رم دژی داعــش‪ ،‬به‌شــداری جه‌نگه‌كانــی دژی‬ ‫داعشــم كــردووه‌و چــوار مانــگ له‌ناوچــه‌ی جیاجیــا‪ ،‬له‌ناوچه‌كانــی مه‌خمــور‪،‬‬ ‫جه‌لــه‌وال‪ ،‬ســه‌عدیه‌و دوز خورماتــوو به‌شــداری شــه‌ڕە‌كانم كــردووه‌‪ .‬كــه‌ یه‌كه‌میــن‬ ‫س ـه‌ركه‌وتنی گ ـه‌وره‌ش ه ـه‌ر ل ـه‌و ناوچان ـه‌ تۆمــار ك ـراون‪ .‬ب ـه‌اڵم ئێســتا ئ ـه‌و ناوچان ـه‌ی‬ ‫رزگارمــان كــردوون‪ ،‬هیــچ گۆڕانكارییــه‌ك له‌عه‌قڵــی خه‌ڵكه‌كه‌یــدا‪ ،‬له‌په‌یوه‌ندییــه‌‬ ‫كۆمه‌‌اڵتییــەكاىن خه‌ڵكه‌كه‌یــدا‪ ،‬روینــه‌داوه‌و ئێمــه‌ش توانــای پێویســتامن له‌به‌رده‌ســتدا‬ ‫نییــه‌ ئــه‌و گۆڕانكارییانــه‌ به‌دیبهێنیــن‪ .‬ئه‌گــه‌ر بــۆ مــاوه‌ی پێنــج یــا ده‌ســاڵی تــر‪ ،‬ئــه‌م‬ ‫بارودۆخ ـه‌ وه‌ك خــۆی مبێنێت ـه‌وه‌‪ ،‬ل ـه‌و ناوچان ـه‌ی باســمكردن‪ ،‬یــا له‌ناوچه‌كانــی تــر‪ ،‬دور‬ ‫نییــه‌ داعشــێكی تــر دروســتببێت و هه‌مــان رووداوه‌كان دووبــاره‌ ببنــه‌وه‌‪.‬‬

‫فێنده‌مێنتالیستو ده‌وڵه‌تی ناسیونالیستی‬

‫ئــاالن تۆرێــن‪ :‬خــۆم به‌نزیكــی ئ ـه‌و تێڕوانیینان ـه‌ت ده‌بینم ـه‌وه‌‪ ،‬منیــش هه‌مــان روانگ ـه‌م‬ ‫هه‌ی ـه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم ده‌م ـه‌وێ له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌وه‌دا شــتێكی تــر بڵێــم‪ ،‬ئه‌ویــش ئه‌وه‌ی ـه‌‪ ،‬ك ـه‌ نابــێ‬ ‫ره‌شــبین بیــن‪ ،‬چونك ـه‌ ئه‌گ ـه‌ر به‌ڕە‌شــبینییه‌وه‌ بڕوانیــن‪ ،‬ئ ـه‌وا دۆخێكــی وا دروســتده‌بێ‪،‬‬ ‫ك ـه‌ ناتوانیــن خۆمــان ل ـه‌و دۆخ ـه‌ی هه‌ی ـه‌‪ ،‬ده‌ربــاز بكه‌یــن‪.‬‬ ‫نابــێ بیریشــان بچــێ‪ ،‬كــ ‌ه شارســتانییه‌تی عوســانییه‌كان‪ ،‬له‌ســه‌رده‌می ســوله‌یامن‬ ‫قانونــی‪ ،‬كــه‌ شارســتانییه‌تێكی وه‌هابــوو هاوشــانی شارســتانییه‌تی (مینیسیســتا)‪،‬‬ ‫هه‌روه‌هــا ئه‌وه‌شــان بیرنه‌چــێ‪ ،‬كــه‌ زۆرێــك له‌شارســتانییه‌تی یۆنانــی‪ ،‬له‌ڕێگــه‌ی‬ ‫ئه‌نده‌لوســه‌كانه‌وه‌ وه‌رگێڕدراونــو ئێمــه‌ له‌وامنانــه‌وه‌ وه‌رگرتــوون‪.‬‬ ‫ده‌مــه‌وێ بگه‌ڕێمــه‌وه‌ بــۆ ئێســتا‪ ،‬هــه‌ر لــه‌دوای جه‌نگــی جیهانــی دووه‌م به‌تایبه‌تــی‬ ‫هه‌ژمــوون و كاریگــه‌ری یه‌كێتیــی ســۆڤییه‌ت به‌ســه‌ر واڵتانــی دیكــه‌دا ده‌ركــه‌وت‪ ،‬بــۆ‬ ‫منوون ـه‌ میــری جه‌مــال عه‌بدولنــارس‪ ،‬ك ـه‌ ده‌وڵه‌تێكــی ناسیونالیســتی دروســت كردبــوو‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم ئاییــن كۆنتڕۆڵــی نه‌كردبــوو‪ .‬كوبــای ڤیــدڵ كاســرۆو‪ . ..‬هتــد به‌هه‌مــان شــێوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مانــه‌ش هه‌مویــان مۆدێلێكیــان داوینه‌تــێ كــه‌ ئه‌ویــش مۆدێلــی ناسیونالیســته‌‪ ،‬كــه‌‬ ‫هه‌مــوو خه‌ڵــك پێكــه‌وه‌ به‌بــێ ئاییــن له‌ســه‌ر بیــری ناسیونالیســتی‪ ،‬كۆبكاتــه‌وه‌‪.‬‬ ‫بــۆ منیــش‪ ،‬جیهادیــزم هه‌مــوو ئیســام ناگرێت ـه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكــو به‌شــێكی ده‌گرێت ـه‌وه‌‪ .‬بۆی ـه‌‬ ‫ناتوانیــن پێناس ـه‌ی ئیســام له‌ڕێگ ـه‌ی جیهادیزم ـه‌وه‌ بكه‌یــن‪ .‬چونك ـه‌ له‌واڵتێكــی وه‌كــو‬

‫‪77‬‬

‫میشێل ڤیڤۆركا‪:‬‬ ‫ئه‌وروپا ره‌نگه‌ له‌ڕووی‬ ‫ئابورییه‌وه‌‪ ،‬خاڵی هاوبه‌شیان‬ ‫هه‌بێ‪ ،‬به‌اڵم هێرشه‌كانی ئه‌م‬ ‫دواییه‌ ئه‌وه‌یان ده‌رخست‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ڕووی سیاسییه‌وه‌‬ ‫چاره‌سه‌ریان نییه‌و‬ ‫له‌ڕووی سه‌ربازییشه‌وه‌‪،‬‬ ‫سرتاتیجییه‌تێكی یه‌كگرتووی‬ ‫هاوبه‌شیان نییه‌‪.‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫توركیــا‪ ،‬كـه‌ ئیســامییه‌‪ ،‬بـه‌اڵم جیهادیزمــی تێــدا نییـه‌‪ .‬میــری عه‌بدولنــارس‪ ،‬ئیســامی بــوو‪ ،‬بـه‌اڵم جیهادیزمــی تێــدا نه‌بــوو‪ ،‬بـه‌اڵم جیهادیــزم‬ ‫له‌واڵتێكــی وه‌كــو عیراقــدا هه‌یــه‌‪ ،‬ئه‌مــه‌ش به‌هــۆی ئــه‌وه‌ی كــه‌ ده‌وڵه‌تــی نه‌ته‌وه‌یــی تێــدا ســه‌ركه‌وتوو نه‌بــووه‌‪ .‬بۆیــه‌ بــاوه‌ڕم وایــه‌‪،‬‬ ‫تاك ـه‌ پــرۆژە‌ ك ـه‌ بتوانــێ رووب ـه‌ڕووی جیهادیــزم ببێت ـه‌وه‌و له‌نــاوی به‌رێــت‪ ،‬دروســتكردنی ده‌وڵه‌تــی ناسیونالیســته‌‪ ،‬به‌تایبه‌تــی بــۆ كــورد‪،‬‬ ‫كــه‌ بتوانــێ ده‌وڵه‌تێكــی ناسیونالیســتی دیموكراســی دروســت بكــه‌ن‪ .‬ئــه‌وه‌ی كــه‌ زۆریــش گرنگــه‌ ئه‌وه‌یــه‌ كــ ‌ه رۆژئــاوا داوا له‌جیهانــی‬ ‫ســوننیو به‌تایبه‌تــی عه‌ره‌بــی ســعودییه‌و واڵتانــی دیكـه‌ بكـه‌ن‪ ،‬كـه‌ واز لـه‌و دووڕووییـه‌ بهێنــن‪ ،‬كـه‌ له‌ژێــره‌وه‌ پشــتیوانی له‌داعــش ده‌كـه‌ن‬ ‫و له‌سه‌ریشــه‌وه‌‪ ،‬له‌هاوپه‌یامنێتیــدان له‌دژیــان‪ .‬ته‌نانــه‌ت ئه‌وه‌تــا ســبه‌ی له‌پاریــس‪ ،‬كۆنفرانــس بــۆ ژینگــه‌ ده‌به‌ســرێ‪ .‬به‌كورتییه‌كــه‌ی‬ ‫بــۆ ئه‌وه‌یــه‌‪ ،‬كــه‌ ئه‌لته‌رناتیڤێــك بــۆ په‌تــرۆڵ بدۆزنــه‌وه‌‪ ،‬تــا چیــر په‌تــرۆل به‌كارنه‌هێنــن و به‌وشــێوه‌یه‌ش ئــه‌و واڵتانــه‌ هه‌ژمونیــان‬ ‫نه‌مێنــێ‪ .‬راســته‌ كۆنفرانســه‌كه‌ به‌نــاوی ژینگه‌وه‌یــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ئامانجــه‌ راســته‌قینه‌و شــاردراوه‌كه‌ی بــۆ ئه‌وه‌یــه‌‪ ،‬كــه‌ ئه‌لته‌رناتیڤێــك‬ ‫بدۆزرێتــه‌وه‌‪ ،‬تــا به‌كارهێنانــی په‌تــرۆڵ كه‌مبكرێتــه‌وه‌‪ ،‬كاتێكیــش به‌كارهێنانــی په‌تــرۆڵ كه‌مده‌بێتــه‌وه‌‪ ،‬بێگومــان هــه‌م كاریگــه‌ری‬ ‫له‌ســه‌ر ئابــوری جیهــان كه‌مده‌بێتــه‌وه‌و هــه‌م پشــتیوانی كــردن لــه‌و واڵتــه‌ به‌رهه‌مهێنه‌رانــه‌ی په‌تــرۆڵ كه‌مده‌بێتــه‌وه‌‪ ،‬لــه‌و كاته‌شــدا‬ ‫دروســتكردنی ده‌وڵه‌تــی ناسیونالیســتی باشــرین رێگه‌چــاره‌ و بژارده‌یــه‌‪ ،‬كــه‌ كاریگــه‌ری راســته‌وخۆی بــۆ له‌ناوبردنــی فێنده‌مێنتالیــزم‬ ‫ده‌بێــت‪.‬‬ ‫مــه‌ال به‌ختیــار‪ :‬ســوپاس بــۆ مســیۆ تۆرێــن‪ ،‬كــه‌ به‌شــێوه‌یه‌كی گشــتی بۆچوونه‌كامنانــی قبــوڵ كــرد‪ .‬پێــش ئــه‌وه‌ی هه‌نــدێ روانگــه‌ی‬ ‫تــر بخه‌مــ ‌ه روو‪ ،‬ده‌مــه‌وێ بڵێــم پرســی شارســتانییه‌ت‪ ،‬جگــ ‌ه له‌شارســتانییه‌تی چیــن و ئێــران‪ ،‬كــه‌ بــه‌رده‌وام بونــو دانه‌بــڕاون‪ ،‬هه‌مــوو‬ ‫شارســتانییه‌ته‌كانی تــر رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت‪ ،‬پچــڕ پچــڕ‪ ،‬داب ـڕاو و شــێواوه‌‪ ،‬الیه‌نــی بــاش و زۆر خراپیشــی تێدای ـه‌‪ .‬له‌وه‌ت ـه‌ی ئیســامیش‬ ‫هاتــووه‌‪ ،‬ئه‌لته‌رناتیڤــی هه‌مــوو شارســتانییه‌ته‌كان‪ ،‬هه‌مــوو ئاییــن و عه‌قیده‌كانــی هێنــاوه‌و بــه‌زۆری زۆرداریــش ســه‌پاندویه‌تی‪ ،‬ئــه‌وه‌ی‬ ‫مســته‌ر ئه‌دۆنیــس باســی كــرد‪ .‬خه‌لیف ـه‌كان هاتــن‪ ،‬فامتیی ـه‌كان هاتــن‪ ،‬ئیســاعیلی و ئه‌یوبیی ـه‌كان هاتــن‪ ،‬عوســانییه‌كان‪ ،‬س ـه‌فه‌وییه‌كان و‬ ‫جه‌نگیزخــان هاتــن‪ ،‬ئه‌مان ـه‌ش هه‌مــووی س ـه‌پاندنی ده‌س ـه‌اڵتی ئیســام بــووه‌‪ ،‬به‌عه‌قڵییه‌تــی جۆراوجــۆر‪ .‬لێره‌ش ـه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێم ـه‌وه‌ س ـه‌ر‬ ‫باســی ره‌شــبینی‪ ،‬ره‌شــبینی مــن له‌به‌رامبــه‌ر هه‌مــوو ئــه‌و شــه‌ڕانه‌دایه‌ كــه‌ ئیســتا هه‌یــه‌و گومانــم هه‌یــه‌ ده‌وڵه‌تــه‌ ســه‌رمایه‌دارییه‌كان‬ ‫و كۆمپانیــكان به‌رژه‌وه‌ندییــان له‌وێــدا بــێ‪ ،‬كــه‌ ســراتیجێكی دیموكراســی له‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســتدا به‌دیبێتــو ده‌وڵه‌تــی ناسیونالیســتی‬ ‫دیموكراتــی بــۆ كــوردو میلله‌تانــی تــری وه‌كــو كــورد‪ ،‬قبــوڵ بكه‌نــو دروســت بكرێــت‪.‬‬ ‫ئــاالن تۆرێــن‪ :‬ئ ـه‌و بیروڕای ـه‌ت زۆر جوان ـه‌‪ .‬ب ـه‌اڵم س ـه‌ره‌ڕای ئ ـه‌وه‌ش نابــێ ئێم ـه‌ ده‌ســتبه‌ربده‌ین‪ .‬چونك ـه‌ په‌تــرۆڵ دوژمنــی س ـه‌ره‌كیامنه‌و‬ ‫‪78‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ده‌بــێ له‌نــاو بــرێ‪ .‬ده‌بــێ بزانیــن كــه‌ په‌تــرۆڵ به‌ته‌نهــا ده‌وڵه‌تانــی ئیســامی له‌نــاو نه‌بــردووه‌‪ ،‬به‌ڵكــو‬ ‫كێش ـه‌ی بــۆ زۆر له‌واڵتانــی تریــش دروســتكرده‌ووه‌‪.‬‬ ‫مــه‌ال به‌ختیــار‪ :‬به‌ڵــێ‪ ..‬بــه‌اڵم مــن ئــه‌م مه‌ترســییه‌م هه‌یــه‌‪ ،‬ره‌نگــه‌ جه‌نــگ ته‌واوببــێ‪ ،‬ئه‌وكاتــه‌‬ ‫روســیا‪ ،‬ئه‌مریــكاو واڵتانــی هه‌رێامیه‌تــی ده‌وروبه‌رمــان به‌بــێ كــورد كێكــی ســه‌ركه‌وتنه‌كانیان به‌پێــی‬ ‫به‌رژە‌وه‌ندییه‌كانــی خۆیــان‪ ،‬دابــه‌ش بكــه‌ن‪ .‬كۆمپانیــاكان به‌رژە‌وه‌ندییه‌كانیــان دابیــن بكــه‌ن و ئــه‌م‬ ‫ده‌وڵه‌تانــه‌ش له‌ناوچه‌كــه‌دا بهێڵنــه‌وه‌‪ .‬فه‌ره‌نســا‪ ،‬لــه‌(‪ )72‬ســه‌عاتی رابــردوودا لێدوانێكــی داوه‌‪ ،‬كــه‌‬ ‫پێچه‌وانــه‌ی هه‌مــوو قســه‌كانی رابردوویــان بــوو‪ ،‬بــه‌وه‌ی كــه‌ ده‌ڵێــن‪« :‬ده‌كــرێ‪ ،‬ســوپای ســوریاش بێتــه‌‬ ‫نــاو ئ ـه‌و هاوپه‌یامنێتیی ـه‌ی ل ـه‌دژی داعــش هه‌ی ـه‌!»‪ .‬ئایــا دوای ئه‌م ـه‌ چــی ده‌بــێ؟ مه‌ترســی هه‌ی ـه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم‬ ‫كێیــه‌؟ به‌شــار‪ ،‬ئێــران‪ ،‬شــیعه‌ی عیــراق‪ ،‬حزبوڵــاو روســیا‪ .‬ئه‌مجــۆر ‌ه هاوپه‌یامنێتییــه‌ ناتوانــرێ ئومێــدی‬ ‫دیموكراســی پێــوه‌ ببه‌ســتیت‪ .‬ته‌نانــه‌ت روســیاش ســراتیژی دیموكراســی نییــه‌‪ .‬به‌ڵكــو ئه‌مریــكا له‌روســیا‬ ‫رونــر باســی دیموكراســی له‌رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســتدا ده‌كات‪.‬‬ ‫لێره‌شــه‌وه‌ دێمــه‌ ســه‌ر ئــه‌وه‌ی كــه‌ ده‌بــێ ئێمه‌ومانــان‪ ،‬كــورد‪ ،‬ده‌بــێ چــی بكه‌یــن؟ به‌ته‌نهــا هــه‌ر كــورد‬ ‫نییــه‌‪ ،‬ئه‌رمه‌نــه‌‪ ،‬چه‌ركه‌ســه‌‪ ،‬ئه‌مازیغییــه‌‪ ،‬بلوجســتانه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵێــك گه‌لــی بــێ ده‌وڵه‌تیــن‪ .‬بــه‌اڵم ئێســتا‬ ‫كــورد ده‌توانــێ ئــه‌و رۆڵــه‌ ببینێــت‪ ،‬كــه‌ باشــربێ له‌ســه‌د ســاڵی رابــردوو‪ .‬چــوار رۆژ له‌مه‌وبــه‌ر‪ ،‬پێــش‬ ‫ئــه‌وه‌ی بێمــه‌ فه‌ره‌نســا‪ ،‬یه‌كێتیــی و پارتــی كۆبوونه‌وه‌یه‌كــی گرنگــان هه‌بــوو‪ .‬به‌نــده‌ ســه‌رۆكی‬ ‫وه‌فــدی یه‌كێتیــی بــوو‪ ،‬ســه‌رۆكی وه‌فــدی پارتیــش‪ ،‬نێچیره‌ڤــان بارزانــی‪ ،‬ســه‌رۆكی حكومه‌تــی هه‌رێــم‬ ‫بــوو‪ .‬قســه‌مان له‌ســه‌ر ئــه‌وه‌ كــرد‪ ،‬كــه‌ ده‌بــێ پرۆژە‌یه‌كــی سیاســیامن هه‌بــێ‪ ،‬تــا له‌گــه‌ڵ ده‌وڵه‌تــه‌‬ ‫گــه‌وره‌كان‪ ،‬له‌گــه‌ڵ هه‌مووالیــه‌ك گفتوگــۆ بكه‌یــن و رابگه‌یه‌نیــن كــه‌ گره‌نتیــان ده‌وێــت‪ ،‬نــه‌ك هــه‌ر‬ ‫بــۆ كوردســتانی باشــور‪ .‬به‌ڵكــو به‌ش ـه‌كانی تــری كوردســتانیش‪ ،‬ده‌بــێ ل ـه‌دوای ئ ـه‌م جه‌نگ ـه‌ مافــی سیاســی‬ ‫و چاره‌نوســی خۆیــان هه‌بــێ‪ .‬له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ دڵنیــات ده‌كه‌مــه‌وه‌‪ ،‬كــه‌ كــورد میلله‌تێكــه‌ جارێكــی تــر‬ ‫ناگه‌ڕێتــه‌وه‌ بــۆ چوارگۆشــه‌ی یه‌كــه‌م‪ ،‬بــۆ پێشــه‌وه‌ ده‌ڕوات‪ .‬بێگومــان سه‌ره‌نجامه‌كه‌شــی دامه‌زراندنــی‬ ‫ده‌وڵه‌تــی ســه‌ربه‌خۆی كوردســتان ده‌بێــت‪ .‬ئه‌گــه‌ر ده‌وڵه‌تــی ســه‌ربه‌خۆی كوردســتان‪ ،‬له‌ناوچه‌كــه‌دا‬ ‫دروســت نه‌بــێ‪ ،‬به‌دڵنیاییــه‌وه‌ هاوكێشــه‌كه‌ زۆر به‌خراپــی ده‌مێنێتــه‌وه ‌و بارودۆخه‌كــه‌ش له‌به‌رژە‌وه‌نــدی‬ ‫ناســیونالیزمی دیكتاتــۆری نه‌تــه‌وه‌ سه‌رده‌ســته‌كان و فێنده‌مینتالیــزم ده‌مێنێتــه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئــاالن تۆرێــن‪ :‬له‌س ـه‌دا س ـه‌د له‌گ ـه‌ڵ خوێندنه‌وه‌كه‌تــدام‪ .‬ب ـه‌اڵم ئه‌گ ـه‌ر بگه‌ڕێم ـه‌وه‌ س ـه‌رخاڵی پێشــوترمان‬ ‫س ـه‌باره‌ت به‌ڕە‌شــبینی‪ ،‬ته‌نهــا ئه‌وه‌نده‌ی ـه‌ ك ـه‌ نابــێ خۆتــان به‌ك ـه‌م بزانــن‪ ،‬چونك ـه‌ پێــش ســێ ســاڵ ك ـه‌س‬ ‫نه‌ید ‌هزانــی كــورد كێی ـه‌! ب ـه‌اڵم ئێســتا هه‌مــوو جیهــان‪.‬‬ ‫مه‌ال به‌ختیار‪ :‬بێگومان ئه‌و قسه‌یه‌ راسته‌‪.‬‬ ‫ئــاالن تۆرێــن‪ :‬چونكــه‌ ئێســتا كــورد له‌ســه‌ر خــاك ده‌جه‌نگــێ و ته‌نهــا رێگه‌چــاره‌ش ئه‌وه‌یــه‌‪ ،‬چه‌كتــان‬ ‫بده‌نــێ و ئێــوه‌ بچــن (ره‌ققــه‌) بگــرن‪.‬‬ ‫مه‌ال به‌ختیار‪ :‬به‌ڵێ‪ ..‬ئه‌مه‌ راسته‌‪ .‬واش ده‌بێ‪.‬‬ ‫ئــاالن تۆرێــن‪ :‬بۆیــه‌ پێویســته‌ ئێــوه‌ ده‌وڵه‌ته‌كه‌تــان دروســت بكــه‌ن‪ .‬كاتێكیــش بــاس له‌ده‌وڵه‌تــی‬ ‫ناسیونالیســتی ده‌كــه‌ن‪ ،‬به‌هه‌مــان واتــای ســه‌ده‌ی هه‌ژده‌هــه‌م نییــه‌‪ .‬به‌ڵكــو ده‌وڵه‌تێكــی ناسیونالیســتی‬ ‫كــه‌ هه‌مــوو كه‌مــ ‌ه نه‌ته‌وایه‌تییــه‌كان له‌خــۆ بگرێــت‪ ،‬ئه‌وكاتــه‌ واڵتــی خۆتــان بپارێــزن‪ .‬داوا بكــه‌ن و‬ ‫پێداگیریــش له‌ســه‌ر ئــه‌وه‌ بكــه‌ن‪ ،‬كــه‌ ئه‌مــه‌ مافــی خۆتانــه‌و ده‌بــێ دروســت بكرێــت‪ .‬به‌كورتییه‌كه‌شــی‬ ‫دیــاره‌ ك ـه‌ روســیا هاتۆت ـه‌ پێش ـه‌وه‌‪ ،‬به‌شــار ئه‌س ـه‌دی كــردووه‌ به‌فشــارێك بــۆ ئه‌وه‌ی ـه‌ پێیه‌كــی له‌ناوچه‌ك ـه‌دا‬ ‫دابنێــت‪ ،‬ئه‌گه‌رنــا به‌الیــه‌وه‌ گرنــگ نییــه‌‪ ،‬له‌دوایــدا چــی رووده‌دات‪.‬‬ ‫مه‌ال به‌ختیار‪ :‬بێگومان هه‌تا ئێستا‪ ،‬ئه‌م ‌ه وایه‌‪.‬‬ ‫ئــاالن تۆرێــن‪ :‬بێگومــان ئه‌مریكییه‌كانیــش ئامــاده‌ن‪ ،‬چونك ـه‌ ل ـه‌دوای یانــزه‌ی ســێپتێمبه‌ره‌وه‌‪ ،‬بارودۆخه‌ك ـه‌‬ ‫زۆر گــۆڕاوه‌‪ .‬بۆیــه‌ پێویســته‌ كــورد له‌ئێســتادا وه‌ك هاوپه‌یامنێكــی راســته‌قینه‌ی رۆژئاواییــه‌كان خــۆی‬ ‫بناســێنێت‪.‬‬ ‫‪79‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫مه‌ال به‌ختیار‪ :‬ئه‌وه‌مان كردووه‌‪.‬‬

‫یه‌كێتیی ئه‌وروپاو كێشه‌كانی‬ ‫میشــێل ڤیڤــۆركا‪ :‬پێمخۆش ـه‌ ك ـه‌ گه‌شــبینن‪ .‬ب ـه‌اڵم خاڵــی یه‌ك ـه‌م ئه‌وه‌ی ـه‌‪ ،‬ك ـه‌ داعــش هێشــتا مــاوه‌و له‌ناونه‌چــووه‌‪ .‬چونك ـه‌‬ ‫هێشــتا توانــای ده‌ستوه‌شــاندنی مــاوه‌‪.‬‬ ‫خاڵــی دوه‌میــش ئه‌وه‌یــه‌‪ ،‬ئه‌گــه‌ر باســی هاوكێشــه‌كان بكه‌یــن‪ ،‬ئــه‌وا جــارێ ئه‌وروپــا كێشــه‌ی هه‌یــه‌ له‌ناوخۆیــدا‪ .‬یۆنــان‬ ‫خه‌ریــك بــوو بكه‌وێــت و ویســتی له‌یه‌كێتــی ئه‌وروپــا بێت ـه‌ده‌ره‌وه‌‪ .‬كێش ـه‌ی به‌ه ـه‌زاران په‌ناهه‌نده‌مــان هه‌ی ـه‌‪ ،‬ك ـه‌ روومــان‬ ‫تێده‌كــه‌ن و نه‌مانتوانیــوه‌ چاره‌ســه‌ریان بــۆ بدۆزینــه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مــه‌ش كێشــه‌ی گــه‌وره‌ی به‌دواوه‌یــه‌و (شــنگن)یش خه‌ریكــه‌‬ ‫له‌ناوده‌چــێ‪ .‬به‌داخــه‌وه‌ ته‌نانــه‌ت ئه‌وروپییــه‌كان كاردانه‌وه‌یه‌كــی به‌هێزیــان لــه‌دژی هێرشــه‌كانی پاریــس نه‌بــوو‪ .‬به‌ڵكــو‬ ‫به‌شــێوه‌یه‌ك مامه‌ڵه‌یــان ده‌كــرد‪ ،‬كــه‌ هــه‌ر واڵتێــك كێشــه‌كانی‪ ،‬كێشــه‌ی خۆیه‌تــی و ده‌بــێ خــۆی چاره‌ســه‌ری بــكات‪.‬‬ ‫نــه‌ك كێشــه‌یه‌كی ئه‌وروپایــی و چاره‌ســه‌رێكی ئه‌وروپایــی بــۆ بدۆزنــه‌وه‌‪ .‬ئه‌وروپــا ره‌نگــه‌ لــه‌ڕووی ئابورییــه‌وه‌‪ ،‬خاڵــی‬ ‫هاوبه‌شــیان هه‌بــێ‪ ،‬بــه‌اڵم هێرشــه‌كانی ئــه‌م دواییــه‌ ئه‌وه‌یــان ده‌رخســت‪ ،‬كــه‌ لــه‌ڕووی سیاســییه‌وه‌ چاره‌ســه‌ریان نییــه‌و‬ ‫لــه‌ڕووی سه‌ربازییشــه‌وه‌‪ ،‬ســراتیجییه‌تێكی یه‌كگرتــووی هاوبه‌شــیان نییــه‌‪.‬‬ ‫باســی روســیاش كــرا‪ ،‬بــه‌اڵم نابــێ له‌بیرمــان بچــێ‪ ،‬كــ ‌ه له‌ئه‌وروپــا كێشــه‌ی ئۆكرانیامــان له‌گــه‌ڵ روســیا هه‌یــه‌‪ .‬له‌باســی‬ ‫به‌رژە‌وه‌ندیی ـه‌ ئابورییه‌كانیشــدا‪ ،‬كێش ـه‌ی ئینگلت ـه‌را هه‌ی ـه‌ ك ـه‌ ده‌ی ـه‌وێ له‌یه‌كێتــی ئه‌وروپــا بێت ـه‌ده‌ره‌وه‌‪ ،‬هه‌مــوو ئه‌مان ـه‌ش‪،‬‬ ‫بــۆ مــن‪ ،‬چه‌نــد خاڵێكــن كــه‌ به‌هۆیانــه‌وه‌ ره‌شــبینم‪ .‬له‌وخاڵه‌شــدا كــه‌ باســی داعــش كــرا‪ ،‬به‌ته‌واوه‌تــی هاوڕاتانــم‪ .‬چونكــه‌‬ ‫ئێســتا باســه‌كه‌مان ده‌بێتــه‌ بچێتــه‌ ســه‌رئه‌وه‌ی كــه‌ چــۆن له‌ناوچــه‌ی رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت‪ ،‬كۆمه‌ڵێــك ده‌وڵــه‌ت له‌ســه‌ر‬ ‫بناغــه‌ی ناسیونالیســتی دیموكراســی دروســت ببێــت‪ .‬له‌وانــه‌ كــورد ده‌وڵه‌تێكــی هه‌بــێ‪ ،‬به‌تایبه‌تــی به‌شــه‌ توركییه‌كه‌شــی‪.‬‬ ‫پێــش چه‌نــد رۆژێــك دانیشــتنێكی لــه‌م شــێوه‌یه‌مان هه‌بــوو‪ ،‬كــه‌ باڵیــۆزی توركیــاش ئاماده‌بــوو‪ .‬ئــه‌و باســانه‌ی له‌ئــه‌وم‬ ‫بیســت ســه‌ری ســوڕماندم‪ .‬ئــه‌و وتــی «هیچــان به‌رامبــه‌ر به‌كــوردی عیــراق نییــه‌‪ ،‬به‌پێچه‌وانــه‌وه‌ یارمه‌تیشــیان ده‌ده‌یــن»!‪.‬‬ ‫لــه‌و قســه‌یه‌ ســه‌رم ســوڕما‪ ،‬وتــم دیــاره‌ به‌جدییه‌تــی‪ .‬بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ هه‌ڵوێســتێكی گه‌وره‌یــه‌‪ ،‬رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت دان‬ ‫به‌كــورددا ده‌نێــت‪.‬‬ ‫باســی پێشمه‌رگه‌شــتان كــرد‪ ،‬ك ـه‌ چه‌ندیــن ناوچه‌تــان رزگار كــردووه‌‪ ،‬پرســیارێكم هه‌ی ـه‌‪ ،‬ده‌م ـه‌وێ بزانــم ئ ـه‌و ناوچان ـه‌ هــی‬ ‫كــوردن‪ ،‬یــان تێكه‌ڵــن؟‬ ‫مـه‌ال به‌ختیــار‪ :‬ئـه‌و ناوچانـه‌ی رزگارمــان كــردوون‪ ،‬وه‌ك خــاك‪ ،‬خاكــی كوردســتانن‪ ،‬زۆرینـه‌ش كــوردی تێــداده‌ژی‪ .‬بـه‌اڵم عـه‌ره‌ب‪،‬‬ ‫توركــان‪ ،‬مه‌ســیحی و كاكه‌یشــی تێــدا نیشــته‌جێن‪.‬‬ ‫میشــێل ڤیڤــۆركا‪ :‬لــه‌م حاڵه‌تــه‌دا‪ ،‬ئایــا ئێــوه‌ ده‌توانــن‪ ،‬یــان توانیوتانــه‌ به‌جۆرێــك له‌جــۆره‌كان‪ ،‬ناوچه‌كــه‌ دیموكراتیانــه‌‬ ‫به‌ڕێوه‌ببه‌نــو ئــه‌و كه‌مــه‌ نه‌ته‌وانــه‌ خۆیانــی تێــدا بدۆزنــه‌وه‌‪.‬‬ ‫مه‌ال به‌ختیار‪ :‬سیسته‌می كۆتا هه‌یه‌و هه‌موویان نوێنه‌ریان له‌په‌رله‌مان هه‌یه‌‪ .‬به‌زمانی خۆیان ده‌خوێنن‪.‬‬ ‫میشــێل ڤیڤــۆركا‪ :‬كه‌واتــه‌ ئێســتا پرســیاره‌كه‌ ئه‌وه‌یــه‌‪ ،‬ناوچــه‌ی كــورده‌كان له‌عیراقــو ســوریا بــه‌و شــێوه‌یه‌یه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ئایــا‬ ‫ناوچه‌كانــی تــر له‌عی ـراق و ســوریا‪ ،‬واتــا ناوچ ـه‌ شــیعه‌و سوننه‌نشــینه‌كان چــی لــێ به‌س ـه‌ردێت؟ به‌تایبه‌تــی ك ـه‌ س ـراكچه‌رێكی‬ ‫عه‌شــایه‌ری كۆمه‌اڵیە‌تیایــن هه‌یــه‌‪ ،‬ئــه‌وان چــۆن بیــر ده‌كه‌نــه‌وه‌؟ ئایــا له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌دان؟‬ ‫مــه‌ال به‌ختیــار‪ :‬ده‌ســتوری عیــراق‪ ،‬ده‌ســتورێكی فیدراڵــه‌‪ .‬له‌نــاو به‌شــێكی زۆری ســوننه‌كانداو له‌نــاو نیــوه‌ی شیعه‌كانیشــدا‪،‬‬ ‫پرســی ئ ـه‌وه‌ی ك ـه‌ عی ـراق ببێت ـه‌ ســێ فیــدراڵ ئێســتا زۆرتریــن قس ـه‌ی له‌س ـه‌ر ده‌كــرێ‪.‬‬ ‫میشل ڤیڤۆركا‪ :‬ئایا ئه‌وه‌ بۆ كورد شتێكی باشه‌؟‬ ‫مه‌ال به‌ختیار‪ :‬به‌ڵێ‪ ..‬زۆر باشه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ری گه‌ڕانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی سه‌نرتاڵی له‌عیراقدا ناهێڵێت‪.‬‬ ‫میشل ڤیڤۆركا‪ :‬مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا ئێوه‌ بیر له‌ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬ئایا ئه‌وه‌ شتێكی باشه‌‪.‬‬ ‫مه‌ال به‌ختیار‪ :‬ئێمه‌ پشتیوانی ئه‌و كاره‌ ده‌بین‪.‬‬

‫كۆنفرانسێكی نێوده‌وڵه‌تی له‌سه‌ر قۆناغی دوای داعش‬

‫میشــل ڤیڤــۆركا‪ :‬ئێــوه‌‪ ،‬كــورد توانــای ئه‌وه‌تــان هه‌ی ـه‌ كۆنفرانســێكی نێوده‌وڵه‌تــی له‌هه‌ولێــر یــا ســلێامنی رێكبخ ـه‌ن‪ ،‬له‌س ـه‌ر‬ ‫‪80‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬ ‫قۆناغــی دوای داعــش؟‬ ‫مه‌ال به‌ختیار‪ :‬به‌ڵێ‪ ،‬ده‌توانین به‌ ئاسانی ئه‌و كاره‌ بكه‌ین‪.‬‬ ‫ئاالن تۆرێن‪ :‬به‌اڵم جارێ زووه‌‪ ،‬ده‌بێت ره‌قه‌ بكه‌وێت پاشان ئێوه‌ ئه‌وه‌ بكه‌ن‪.‬‬ ‫مــه‌ال به‌ختیــار‪ :‬له‌هه‌مــوو حاڵێكــدا ده‌توانیــن ئــه‌وكاره‌ بكه‌یــن‪ ،‬به‌لێــم كــه‌ی باشــه‌! ئایــا ئێســتا باشــه‌‪ ،‬یــان‬ ‫ره‌قــه‌ بكه‌وێــت باشــره‌؟‬ ‫میشل ڤیڤۆركا‪ :‬ده‌بێت داعش بكه‌وێت پاشان ئه‌وكاره‌ بكه‌ن‪.‬‬ ‫م ـه‌ال به‌خیتــار‪ :‬نــا‪ ..‬بــاوه‌ڕم وای ـه‌ پێــش كه‌وتنــی داعــش ده‌بــێ ئ ـه‌و كاره‌ بكه‌یــن‪ .‬چونك ـه‌ داعــش ك ـه‌ ك ـه‌وت‪،‬‬ ‫ســه‌ركه‌وتووه‌كان كه‌مێــك بــێ بــاك ده‌بــن‪ ،‬بایه‌خــی ئامانجه‌كانیــان لــه‌ال كه‌مــر ده‌بێــت‪.‬‬ ‫میشــل ڤیڤــۆركا‪ :‬ئێســتا له‌ڕۆژئــاواو له‌ئه‌مریــكاش‪ ،‬باوه‌ڕكــه‌ وایــه‌‪ ،‬ئــه‌وان له‌ئاســانه‌وه‌ هێــرش ده‌كه‌نــو‬ ‫ســه‌رباز نانێــرن‪ ،‬ده‌بــێ ئێــوه‌ ســه‌ربازه‌كه‌ بــن‪.‬‬ ‫ئه‌دۆنیس‪ :‬داعش له‌ئاسامنه‌وه‌ ناكه‌وێت‪.‬‬ ‫مه‌ال به‌ختیار‪ :‬به‌ڵێ‪ ..‬قسه‌كه‌ی مسیۆ ئه‌دۆنیس ده‌سه‌ملێنم‪.‬‬ ‫ئه‌دۆنیــس‪ :‬ده‌توانیــن داعــش وه‌كــو فیزیــك له‌نــاو ببه‌یــن‪ ،‬ب ـه‌‌اڵم ل ـه‌و و‌اڵتان ـ ‌ه وا به‌ئاســانی ناتوانیــن له‌نــاوی‬ ‫ببه‌یــن‪ ،‬هه‌رگیــز ناتوانیــن دیموكراســی له‌كۆمه‌ڵێــك ك ـه‌ ئه‌ركــی تاكه‌كانــی وه‌ك ی ـه‌ك بێــت‪ ،‬ب ـه‌‌اڵم مافه‌كانیــان‬ ‫وه‌ك یــه‌ك نه‌بێــت‪ .‬یه‌كێــك موســڵامنه‌‪ ،‬یه‌كێــك مه‌ســیحییه‌‪ ،‬كه‌ســێكی تریــش ســه‌ر به‌دیــن و مه‌زهه‌بێكــی‬ ‫تــره‌‪ .‬بۆیــه‌ به‌بــێ جیاكردنــه‌وه‌ی دیــن له‌ده‌وڵــه‌ت‪ ،‬مه‌حاڵــه‌ ببیــن بــه‌ دیموكــرات‪ .‬بــۆ ئــه‌وه‌ی داعــش له‌نــاو‬ ‫بربێــت‪ ،‬پێویســته‌ عه‌قڵییه‌تــه‌كان بگۆڕیــن‪ .‬چونكــه‌ داعــش ته‌نهــا ئــه‌وه‌ نییــه‌ به‌فیزیكــی له‌نــاو بربێــت‪.‬‬ ‫مه‌ال به‌ختیار‪ :‬ده‌بێت سه‌رچاوه‌ی بیركردنه‌وه‌ی كۆمه‌‌اڵیه‌تی و مه‌زهه‌بییه‌كانیان وشك بكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بفه‌رمون مه‌به‌ستمه‌‪ ،‬دوو خاڵی گرنگ هه‌یه‌ ده‌مه‌وێ بیخه‌مه‌ڕوو‪:‬‬ ‫یە‌كــه‌م‪ :‬ئێمــه‌ وه‌كــو كــورد‪ ،‬ئێســتا ئه‌گــه‌ر یارمه‌تیــان بدرێــت له‌الیــه‌ن ده‌وڵه‌ته‌كانــه‌وه‌‪ ،‬له‌هه‌رســێ به‌شــی‬ ‫كوردســتان (باكــور‪ ،‬باشــور‪ ،‬رۆژئــاوا) كــه‌ هێــزی پێشــمه‌رگ ‌ه هه‌یــه‌‪ ،‬ئــه‌وا ده‌توانیــن به‌بــێ هیــچ كێشــه‌یه‌ك‪،‬‬ ‫به‌بــێ هیــچ زیاده‌ڕە‌وییــه‌ك‪ ،‬نیــو ملیــۆن پێشــمه‌رگه‌ ئامــاده‌ بكه‌یــن‪ ،‬بــه‌ چه‌كــه‌وه‌‪ ،‬به‌هه‌مــوو توانایه‌كــه‌وه‌‪،‬‬ ‫بتوانێــت ش ـه‌ڕی زۆر گ ـه‌وره‌ بــكات‪ .‬به‌ئاســانیش ده‌توانیــن ئه‌م ـه‌ بكه‌یــن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌هــا‪ ،‬ئه‌گــه‌ر گره‌نتــی بــۆ رۆژهه‌‌اڵتــی كوردســتانیش هه‌بێــت‪ ،‬مه‌به‌ســت گره‌نتــی سیاســییه‌‪ ،‬كــه‌‬ ‫ئه‌گ ـه‌ر كــوردی رۆژهه‌‌اڵتیــش بێت ـه‌ پاڵــان‪ ،‬الیه‌نــی ك ـه‌م له‌كــوردی رۆژهه‌‌اڵتیــش (‪ 100‬بــۆ ‪ )150‬ه ـه‌زار ك ـه‌س‬ ‫ئاماده‌یــه‌ بێتــه‌ نــاو هێــزی ئــه‌و ســوپایه‌‪ .‬بــه‌اڵم پرســیاره‌كه‌ ئــه‌وه‌ی‪ ،‬ئایــا رۆژئــاوا ئه‌مــه‌ ده‌كــه‌ن؟ نه‌خێــر‪. .‬‬ ‫كارێكــی وا ناك ـه‌ن‪ ،‬مــن بــڕوام نیی ـه‌‪.‬‬ ‫سیاســه‌تی رۆژئــاوا‪ ،‬سیاســه‌تێكی دیاریكــراوه‌ بــۆ ئــه‌و ده‌وڵه‌تــه‌ ناسیۆنالیســتییه‌ی مســیۆ تۆرێــن باســی‬ ‫لێــوه‌ده‌كات‪.‬‬ ‫میشــل ڤیڤــۆركا‪ :‬ئێــوه‌ی كــورد‪ ،‬ئایــا راســته‌وخۆ به‌كه‌ناڵێكــی دیاریكــراو‪ ،‬بــۆ منوونــه‌ به‌فه‌ڕە‌نســییه‌كانتان‬ ‫وتــوه‌‪ ،‬به‌تایبــه‌ت دوای ئــه‌م هێرشــه‌ی (‪)13‬ی نۆڤێمبــه‌ر‪ ،‬كــه‌ پێویســتان به‌یارمه‌تیــو چه‌كــه‌؟‬ ‫مەال ب ‌هختیار‪ :‬به‌ڵێ‪ ..‬به‌فه‌ره‌نسییه‌كان‪ ،‬به‌ئه‌مریكییه‌كان‪ ،‬به‌ به‌ریتانییه‌كان و به‌ ئه‌ڵامنییه‌كامنان وتووه‌‪.‬‬ ‫میشل ڤیڤۆرکا‪ :‬وه‌‌اڵمیان چی بووه‌؟‬ ‫مه‌ال به‌ختیار‪ :‬كه‌م كه‌م له‌و باره‌یه‌وه‌ هاوكاریامن ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ئــاالن تۆرێــن‪ :‬ئێســتا رۆژئــاوا به‌هه‌مــوو شــێوه‌یه‌ك به‌ره‌نــگاری روســیا ده‌كــه‌ن‪ ،‬بــۆ ئــه‌وه‌ی ئــه‌و به‌ڕە‌یــه‌‬ ‫له‌ژێــر پێــی روســیا بهێننــه‌ ده‌ره‌وه‌‪ ،‬واتــا ئــه‌و پێیــه‌ی كــه‌ روســیا ده‌یه‌وێــت له‌ســوریا بیچه‌قێنێــت‪ ،‬ئێســتا‬ ‫ئه‌وروپییــه‌كان به‌هه‌مــوو هێزیانــه‌وه‌ له‌هه‌وڵــدان بــۆ ئــه‌وه‌ی ئــه‌و پێیــه‌ بهێننــه‌ ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌دۆنیس‪ :‬تازه‌ روسیا ئه‌و پێیه‌ی داكوتیوه‌‪.‬‬ ‫مه‌ال به‌ختیار‪ :‬ئه‌گه‌ر توانیان له‌ئۆكرانیا ده‌ریبكه‌ن‪ ،‬ئه‌وا ده‌توانن له‌سوریاش ده‌ری بكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌دۆنیس‪ :‬ئه‌م جه‌نگه‌ تازه‌ بووه‌ به‌جه‌نگێكی نێوده‌وڵه‌تی‪.‬‬ ‫ئــاالن تۆرێــن‪ :‬په‌یوه‌نــدی ڕۆژئــاوا له‌گــه‌ڵ و‌اڵتــان‪ ،‬هه‌مــووی له‌ســه‌ر بناغــه‌ی به‌رژە‌وه‌نــدی و گرتنه‌بــه‌ری‬ ‫ســراتیژی خۆیانــه‌‪ ،‬نــه‌ك له‌ســه‌ر بناغــه‌ی ئــه‌وه‌ی یارمه‌تیــان بــده‌ن گۆڕانــكاری بكــه‌ن‪.‬‬

‫‪81‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫مــه‌ال به‌ختیــار‪ :‬قســه‌ی هه‌ردووكتانــه‌‪ ،‬بــه‌وه‌ی ئێســتا ده‌یبینیــن‪ ،‬به‌رژە‌وه‌نــدی رۆژئــاوا هێشــتا‬ ‫له‌گــه‌ڵ ئــه‌م ده‌وڵه‌تانه‌یــه‌‪ .‬له‌گــه‌ڵ نه‌وتــه‌‪ ،‬له‌گــه‌ڵ بــازاڕی ئه‌مانــه‌‪ ،‬تائێســتاش ئه‌مــه‌ سیاســه‌تی‬ ‫فه‌رمییانـه‌‪ .‬بـه‌‌اڵم رۆژئــاوا لـه‌م رووداوانـه‌ی ئێســتای دوای داعــش و‪ ،‬ئـه‌و كێشــانه‌ی كـ ‌ه له‌فه‌ره‌نســاو‬ ‫واڵتانــی تــر دروســتده‌بێت‪ ،‬تێگه‌یشــتووه‌ ك ـه‌ ده‌بێــت بــۆ ئایینــده‌ بیــر ل ـه‌وه‌ بكات ـه‌وه‌‪ ،‬ك ـه‌ نابێــت‬ ‫ئــه‌م بارودۆخــه‌ له‌ڕۆژهه‌‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت وامبێنێتــه‌وه‌‪ ،‬ئــه‌م بڕوایــه‌ش لــه‌الی رۆژئــاوا دروســت‬ ‫بــووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مــه‌ راســتییه‌‪ ،‬چونكــه‌ په‌یامنگــه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كانــی رۆژئــاوا‪ ،‬ئێســتا بیــر لــه‌وه‌ ده‌كه‌نــه‌وه‌ كــه‌‬ ‫چــی بك ـه‌ن؟ ئ ـه‌م سیســتامنه‌ چــۆن بگــۆڕن؟‬ ‫ئــاالن تۆرێــن‪ :‬له‌گــه‌ڵ ئــه‌م بۆچوونــه‌دا‪ ،‬تــه‌واو هــاوڕام‪ .‬رای رۆژئــاواش به‌هه‌مانشــێوه‌ له‌گــه‌ڵ‬ ‫ئه‌مه‌دایــه‌‪.‬‬ ‫مــه‌ال به‌ختیــار‪ :‬عیــراق له‌هه‌شــتاكان و نه‌وه‌ده‌كانــی حوكمــی ســه‌دامدا‪ ،‬هیــچ ده‌وڵه‌تێكــی‬ ‫رۆژئــاوا نه‌یده‌توانــی تێیبپه‌ڕێنێــت‪ ،‬له‌چــاوی عیراقیشــه‌وه‌ ســه‌یری كوردیــان ده‌كــرد‪ .‬ئه‌وه‌تــا‬ ‫ده‌بینیــن لــه‌دوای ســه‌دام ئــه‌و واڵتــ ‌ه چــی به‌ســه‌رهات‪ .‬یــان له‌ســاڵی (‪)1991‬ه‌وه‌ چــی‬ ‫به‌ســه‌رهات‪ ،‬له‌وكاتــه‌وه‌ی كــه‌ واڵتــی كوێتــی داگیركــرد‪ .‬هه‌مــوو هاوكێشــه‌كان گــۆڕان‪ .‬ســوریا‪،‬‬ ‫پێــش ئــه‌م رووداوانــه‌ چــوار ســاڵ له‌مه‌وبــه‌ر‪ ،‬هیــچ حكومه‌تێــك ئاماده‌نه‌بــوو‪ ،‬له‌گــه‌ڵ به‌شــار‬ ‫باســی ئه‌وه‌بــكات‪ ،‬كــه‌ كــورد له‌واڵته‌كه‌تــدا ده‌چه‌وســێنیته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئاالن تۆرێن‪ :‬بۆ سوریا‪ ،‬زیاتر ئه‌مریكییه‌كان هۆكار بون‪.‬‬ ‫مــه‌ال به‌ختیــار‪ :‬ســۆڤییه‌تیش‪ .‬حزبــی شــیوعی ســوریا‪ ،‬كۆنرتیــن حزبــی شــیوعییه‌ له‌ڕۆژهه‌اڵتــی‬ ‫ناوه‌ڕاســت‪ ،‬له‌به‌رنامه‌كه‌یــدا تائێســتاش باســی كــورد نــاكات‪ .‬بـه‌اڵم ئێســتا ده‌بینیــن گۆڕانكارییـه‌كان‬ ‫چییــان لێهــات‪ ،‬ئه‌مریــكا‪ ،‬روســیاو ئ ـه‌و ده‌وڵه‌تان ـه‌ ك ـه‌ هیچیــان ئاماده‌نه‌بــوون بڵێــن كــورد هه‌ی ـه‌‪.‬‬ ‫ئێســتا ســوپای ئه‌مریكــی‪ ،‬له‌رۆژئــاوا دابه‌زیــوه‌و مه‌شــق به‌پێشــمه‌رگه‌ی كــورد ده‌كات‪.‬‬ ‫میشێل ڤیڤۆركا‪ :‬ئه‌گه‌ر گۆڕانكارییه‌ك رووبدات‪ ،‬ئایا ئێوه‌ ده‌بن به‌دوو ده‌وڵه‌تی جیاواز؟‬ ‫مه‌ال به‌ختیار‪ :‬ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ رووبدات‪ ،‬به‌ڵێ ده‌بێ به‌دوو ده‌وڵه‌تی جیاواز‪.‬‬

‫یه‌كێك موسڵامنه‌‪ ،‬یه‌كێك مه‌سیحییه‌‪،‬‬ ‫كه‌سێكی تریش سه‌ر به‌دین و مه‌زهه‌بێكی‬ ‫تره‌‪ .‬بۆیه‌ به‌بێ جیاكردنه‌وه‌ی دین‬ ‫له‌ده‌وڵه‌ت‪ ،‬مه‌حاڵه‌ ببین به‌ دیموكرات‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی داعش له‌ناو بربێت‪ ،‬پێویسته‌‬ ‫عه‌قڵییه‌ته‌كان بگۆڕین‪ .‬چونكه‌ داعش‬ ‫ته‌نها ئه‌وه‌ نییه‌ به‌فیزیكی له‌ناو بربێت‪.‬‬ ‫‪82‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بانگدان‬

‫له‌ئیسالمدا‬

‫بانگدان‬

‫سيکۆالریزه‌کردنی فه‌زای گشتی لەهه‌رێمی کوردستان‬ ‫ئه‌حمه‌د یوسف‬

‫بانگــدان لــه‌ ئیســامدا ده‌عوه‌تکردنــه‌ بــۆ په‌رستشــی خــودا‪ ،‬کــ ‌ه رۆژانــ ‌ه پێنــچ جــار ئه‌نجــام‬ ‫ده‌درێ‪ .‬مزگه‌وتــه‌کان به‌رپرســیارن لــه‌ بانگــدان هــه‌ر بۆیــه‌ مزگه‌وتــه‌کان هێندێــک بلندگۆیــان‬ ‫لــ ‌ه ســه‌ر میناره‌کانیــان دانــاو ‌ه بــۆ ئــه‌وه‌ی ده‌نگــی بانــگ بــ ‌ۆ دانیشــتووانی ده‌وروبه‌ریــان‬ ‫باڵوبکه‌نــه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌هــا ئێســتا هێندێــک ته‌له‌ڤیزیــون‪ ،‬رادیــۆ و ســایتی ئیســامیش بــه‌کار‬ ‫ده‌هێندرێــن بــۆ ئ ـه‌وه‌ی خه‌ڵکــی موســڵامن ل ـه‌ کاته‌کانــی بانــگ دان‪ ،‬ل ـه‌ ه ـه‌ر شــوێنێک بــن‪،‬‬ ‫ئــاگادار بکرێن ـه‌وه‌‪ .‬کاتێــک پەیامبــەر محه‌مم ـه‌د‪ ،‬ڕێب ـه‌ری موســلامنانی ده‌کــرد‪ ،‬ل ـه‌ مه‌دین ـه‌ ل ـه‌‬ ‫ســاڵی یه‌که‌مــی هیجــری یــه‌و ‌ه فه‌رمانــی دا بــه‌ بیــال حه‌به‌شــی‪ ،‬ره‌ش پێســتێکی کویلــه بــوو‬ ‫کـه‌ ببــو بـه‌ موســلامن‪ ،‬کـه‌ بانــگ بــدا‪ .‬به‌مشــێوه‌یه‌‌ بانــگ بــوو بـه‌ به‌شــێک لـه‌ پێناسـه‌ی کۆمەڵــی‬ ‫موســلامنان و فــ ‌هزای رۆژانــه‌ی خه‌ڵکــی موســلامن‪ .‬دواتــر کــه‌ به‌ره‌بــه‌ره‌ ئیســام لــ ‌ه جیهــان‬ ‫دا بــاو بــووه‌ و پ ـه‌ره‌ی ســاند‪ ،‬زۆرب ـه‌ی واڵتانــی ناموســڵامن ل ـ ‌ه ژێــر نــاوی ده‌نگــی ئازارک ـه‌ر‪،‬‬ ‫بانــگ دانیــان بــۆ فــ ‌هزای ده‌ره‌وه‌ی مزگــه‌وت قه‌ده‌خــه‌ کــرد و ته‌نانــه‌ت زۆرێــک لــه‌ واڵتانــی‬ ‫موســڵامنیش کــه‌ زۆرینه‌یه‌کــی موســڵامنیان هه‌بــوو‪ ،‬یاســا و رێســای نوێیــان په‌ســند کــرد بــۆ‬ ‫ئــه‌وه‌ی بــه‌رزی ده‌نگــی بانــگ و چۆنییه‌تــی بانگــدان رێکبخــه‌ن‪ .‬لــه‌و وتــاره‌دا ســه‌ره‌تا بــاس‌‬ ‫ل ـه‌ پێگ ـه‌ی بانگــدان ل ـه‌ نێــو ئیســامداده‌که‌م و دواتــر جه‌خــت له‌س ـه‌ر بانگــدان ل ـه‌ هه‌رێمــی‬ ‫کوردســتان ده‌ک ـه‌م‪.‬‬ ‫‪83‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بانگ له‌ ئیسالم دا‬ ‫وشــه‌ی بانگــدان ‪ 102‬جــار لــه‌ ئایه‌ته‌کانــی قورئــان بــه‌ مانــای جیــاواز‪ ،‬وه‌ک “بــۆ ڕاگه‌یانــدن” و “بــۆ ئاگادارکردنــه‌وه‌“‪ ،‬بــه‌کار‬ ‫هاتــووه‌‪ .‬ب ـه‌اڵم چۆنییه‌تــی ئه‌نجــام دانــی بانــگ ل ـه‌ قورئــان دا نه‌هاتــووه‌ و بانگــدان ب ـه‌ پێــی نه‌ریتێک ـه‌ ک ـه‌ ل ـه‌ پێغه‌مب ـه‌ر ب ـه‌‬ ‫جــێ مــاوه‌‪ .‬بـه‌ پێــی حه‌دیســێک له‌سـه‌ر زمانــی بنــی عومـه‌ر (کتێبــی بوخــاری حه‌دیســی ‪ ،)578‬بـه‌ هــۆی ئـه‌وه‌ی موســڵامنان لـه‌‬ ‫مه‌دین ـه‌‌ کێش ـه‌ی ئه‌وه‌یــان هه‌بــوو ک ـه‌ چــۆن موســڵامنان کــۆ بکه‌ن ـه‌وه‌ بــۆ ئ ـه‌وه‌ی پێک ـه‌وه‌ ل ـه‌ کاتێکــی دیاریک ـراودا په‌ره‌ســتش‬ ‫بک ـه‌ن‪ ،‬هێندێــک پێشــنیار ل ـه‌ الی ـه‌ن ئه‌ســحابه‌کانه‌وه‌ ک ـرا‪ .‬ئ ـه‌و پێشــنیارانه‌ بریتــی بــوون ل ـه‌ که‌ڵــک وه‌رگرتــن ل ـه‌ زه‌نــگ وه‌ک‬ ‫مه‌ســیحی یــه‌کان‪ ،‬به‌کارهێنانــی شــه‌یپوور هاوشــێوه‌ی یه‌هــوودی یــه‌کان و هه‌ڵدانــی ئاالیه‌کــی ســپی لــه‌ کاتــی نوێژکــردن دا‬ ‫بــۆ ئ ـه‌وه‌ی موســلامنان ئــاگادار بکه‌ن ـه‌وه‌‪ .‬ب ـه‌اڵم هیــچ ی ـه‌ک ل ـه‌ پێشــنیاره‌کان ل ـه‌ الی ـه‌ن پێغه‌مب ـه‌ری محه‌مم ـه‌د په‌ســند نه‌ک ـرا‪.‬‬ ‫دواجــار عه‌بدوڵــا بنــی زه‌یــد خه‌ونه‌کــه‌ی خــۆی له‌بــاره‌ی بانگــدان بــۆ پێغه‌مبــه‌ر گێــراوه‌ و ئه‌ویــش فه‌رمانــی بــه‌و کــرد کــه‌‬ ‫بانــگ ه ـه‌ر ب ـه‌و شــێوه‌ی ل ـ ‌ه خه‌ونه‌ک ـه‌ی دا بینیوێتــی فێــر ‌ه بیاللــی حه‌به‌شــی بــکا‪ .‬دواتــر بیاللــی حه‌به‌شــی بــۆ یه‌که‌مجــار ل ـه‌‬ ‫مێــژووی ئیســامدابانگی دا بــۆ ئ ـه‌وه‌ موســڵامنان ل ـه‌ کاتێکــی دیاریک ـراودا پێک ـه‌وه‌ نوێــژ بک ـه‌ن‪ .‬که‌وای ـه‌ ئه‌وه‌نــده‌ی موســڵامنان‬ ‫لــه‌ مه‌ککــه‌ بــوون و ته‌نانــه‌ت ماوه‌یه‌کیــش کــه‌ لــه‌ مه‌دینــه‌ بــوون‪ ،‬بانــگ بوونــی نه‌بــوو‪ .‬لــه‌ راســتیدا بانــگ وه‌ک پێویســتی‬ ‫یه‌کــی کۆمه‌اڵیه‌تــی و مێژوویــی ئ ـه‌و کات س ـه‌ری هه‌ڵــدا‪ .‬بانگــدان ل ـه‌و س ـه‌رده‌مه‌دا رێگه‌ی ـه‌ک بــوو بــۆ ئ ـه‌وه‌ی موســلامنانی‬ ‫مه‌دینــه‌ لــه‌ خه‌ڵکــی ناموســلامنی مه‌دینــه‌ بــه‌ تایبــه‌ت لــه‌ مه‌ســیحی و جووله‌که‌کانــی مه‌دینــه‌ جیــا بکرێنــه‌وه‌‪ .‬بــه‌ هــۆی‬ ‫ئ ـه‌وه‌ی‌ ته‌نیــا موســڵامنان بانگیــان هه‌بــوو‪ ،‬ده‌نگــی بانــگ شــیوازی تایبه‌تــی ده‌عوه‌تکــردن ل ـه‌ نێــو موســڵامنان دابــوو‪ .‬دواتــر‬ ‫بانگــدان لـه‌ نێــو خــۆدی موســلامنانیش دابـه‌ش بــوو بـه‌ بانگــی ســوننی و بانگــی شــیعه‌کان‪ .‬شــیعه‌کان دوو جــار ڕســته‌ی “اشــهد‬ ‫ان علیــاً ولــی اللــه” لــه‌ بانگــدان بــه‌کار ده‌هێــن‪“ .‬ولــی” ده‌توانــێ چه‌نــد مانــای هه‌بــی له‌وانــه‌ مانــای جێگــر و هــاورێ‪ .‬لــه‌‬ ‫راســتیدا زیادکردنــی ئ ـه‌و ڕســته‌یه‌ ل ـه‌ الی ـه‌ن شــیعه‌کان ب ـه‌ بانــگ ده‌رخ ـه‌ری بــڕوای ئ ـه‌وان ب ـه‌و پێگه‌ی ـه‌ ئیســامی ی ـه‌ ک ـه‌ دوای‬ ‫پێگه‌مبــه‌ری محه‌ممــه‌د ده‌بــا هه‌یبــا‪.‬‬

‫‪84‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بــه‌ گشــتی بانگــدان بانگهێشــتێک ‌ه‬ ‫بــۆ قبوولــی بــێ هاوتایــی خــودا‬ ‫و وه‌بیرهێنانــه‌وه‌ی ئــه‌وه‌ی‬ ‫پێغه‌مبــه‌ری محه‌ممــه‌د‪ ،‬په‌یــام‬ ‫هێنــه‌ری خودایــه‌‪ .‬هه‌روه‌هــا‬ ‫بانــگ بانگهێشــتێکه‌ بــۆ خه‌ڵــک بــۆ‬ ‫ئ ـه‌وه‌ی ستایشــی خــودا بک ـه‌ن‪ .‬ب ـه‌‬ ‫پێــی ســێ مه‌کته‌بــی ئیســام‪ ،‬وات ـه‌‬ ‫مه‌کته‌بــی مالیکــی‪ ،‬حه‌نبه‌لــی و‬ ‫شــافیعی‪ ،‬بانگــدان ته‌نیــا ئ ـه‌و کات ـه‌ ل ـه‌ ڕوانگ ـه‌ی ئایینــی ی ـه‌وه‌ درســته‌ ک ـه‌ ب ـه‌ زمانــی عه‌ره‌بــی بــێ‪ .‬ب ـه‌اڵم مه‌کته‌بــی حه‌نه‌فــی‬ ‫و زانایانــی مه‌کته‌بــی حه‌نه‌فــی لــه‌و بڕوایــه‌ دان کــه‌ ئه‌گــه‌ر بانــگ بــه‌ زمانێــک جێگــه‌ لــه‌ زمانــی عه‌ره‌بــی بــدرێ و بتوانــێ‬ ‫موســڵامنان بــۆ ئه‌نجامدانــی په‌ره‌ســتش لــه‌ ده‌وری یــه‌ک کۆبکاتــه‌وه‌‪ ،‬ئــه‌وا دروســته‌ چۆنکــه‌ مه‌به‌ســتی‌ بانــگ دانــی کــه‌‬ ‫کۆکردنــه‌وه‌ موســڵامنان بــۆ ئه‌نجامدانــی نوێــژه‌ پێــکاوه‌‪ .‬لــه‌ ڕوانگــه‌ی حه‌نه‌فــی یــه‌کان ئامانجــی بانــگ ده‌عوه‌تکردنــه‌ بــۆ‬ ‫په‌رستشــی خــودا و گرینــگ ئه‌وه‌یـه‌ ئـه‌و ئامانجـه‌ ده‌ســته‌به‌ر بکــرێ و بایـه‌خ دان بـه‌وه‌ی بـه‌ چ زمانێــک بانــگ بــدرێ ده‌که‌وێتـه‌‬ ‫پل ـه‌ی دووه ـه‌م‌‪ .‬له‌گ ـه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا ئه‌بــوو حه‌نیف ـه‌ له‌هه‌مب ـه‌ر بانگــدان ب ـه‌ زمانــی دایکــی و زمانێــک جگ ـه‌ ل ـه‌ عه‌ره‌بــی ده‌لــێ‬ ‫کــه‌ ئــه‌و که‌ســانه‌ هه‌تــا ئــه‌و کاتــه‌ی کــه‌ فێــره‌ عه‌ره‌بــی ده‌بــن ده‌توانــن بــه‌ زمانــی خۆیــان بانــگ بــده‌ن‪.‬‬ ‫بانگی تورکی له‌ به‌رامبه‌ر بانگی عه‌ره‌بی دا‬ ‫لـه‌ تورکیـ ‌ه لـه‌ ســاڵی ‪ 1932‬هه‌تــا ســاڵی ‪ 1950‬بانگــدان لـه‌ هه‌مــوو مزگه‌وتـه‌کان بـه‌ تورکــی بــووه‌‪ .‬لـه‌ کۆتاییه‌کانــی سـه‌ده‌ی ‪19‬‬ ‫به‌مــاوه‌ کۆمه‌لێــک روناکبیــری ناسیۆنالیســتی تــورک‪ ،‬ئ ـه‌و بیرۆکه‌یــان هێنــا ئــاراوه‌ کــه پێویســته‌‌ په‌ره‌ســتش ب ـه‌ زمانــی تورکــی‬ ‫ئه‌نجــام بــدرێ‪ .‬ئ ـه‌و روناکبیران ـ ‌ه ل ـ ‌ه ژێــر کاریگ ـه‌ری ئ ـه‌و چاکســازیی کلتووریی ـه‌ دابــوون ک ـ ‌ه ل ـه‌ ئوروپــا ڕووی دا‪ .‬چاکســازی‬ ‫لــه‌ ئاییــن لــه‌ ئورووپــا ده‌ســه‌اڵتی کلیســای کــۆرت کــرده‌وه‌ و بایبــل (ئینجیــل) بــۆ زمانه‌کانــی ئوروپایــی وه‌رگێــران کــرا‪ .‬زیــا‬ ‫گۆکالــپ (‪ ،)Zia Gokalp‬سۆسیالیســت و چااڵکێکــی سیاســی تــورک‪ ،‬کــه‌ کاریگه‌رییه‌کــی گــه‌وره‌ی لــه‌ ســه‌ر مســته‌فا که‌مــال‬ ‫دامه‌زرێن ـه‌ری تورکی ـه‌ی نــوێ هه‌بــوو‪ ،‬ب ـه‌ ئاشــکرا باســی بانگــدان ب ـه‌ زمانــی تورکــی ده‌کــرد‪ .‬کاتێــک ئاتاتــورک ل ـه‌ ســاڵی ‪1923‬‬ ‫تورکی ـه‌ی کۆمــاری ڕاگه‌یانــد‪ ،‬هه‌وڵــی دا ک ـه‌ زمانــی تورکــی ل ـه‌ کاریگ ـه‌ی زمانه‌کانــی عه‌ره‌بــی و فارســی رزگار بــکا‪ .‬هه‌روه‌هــا‬ ‫پارڵامنــی تورکی ـه‌ چه‌نــد زانایه‌کــی ئیســامی تورکــی ڕاســپارد بــۆ ئ ـه‌وه‌ی قورئــان و ده‌ق ـه‌ گرینگه‌کانــی مه‌زهه‌بــی ســوننی بــۆ‬ ‫زمانــی تورکــی وه‌رگێ ـران بک ـه‌ن‪ .‬ئاتاتــۆرک خــۆی ل ـه‌ ســاڵی ‪ 1932‬چه‌نــد زانایه‌کــی ئیســامی تورکــی وه‌ک حافیــز عه‌لــی ر ‌هزا‪،‬‬ ‫حافیــز سـه‌عاده‌ته‌ین و حافیــز نــووری بــۆ کۆشــکی کۆمــاری بانگهێشــت کــرد و داوای لــێ کــردن کـه‌ باشــرین وه‌رگێرانــی بانــگ‪،‬‬ ‫ته‌کبیــر‪ ،‬قامــه‌ت و ســه‌الت ئامــاده‌ بکــه‌ن‪ .‬بــه‌و پێیــه‌ یه‌کــه‌م بانگــی تورکــی لــه‌ شــه‌وی قــه‌دری ســاڵی ‪ 1932‬لــه‌ مزگه‌وتــی‬ ‫ئایاســۆفیا‪ ،‬گه‌وره‌تریــن مزگه‌وتــی تورکی ـه‌‪ ،‬وت ـرا‪ .‬هه‌روه‌هــا ل ـه‌ دوای ئ ـه‌و رۆژه‌و ‌ه و ‌هزاره‌تــی ئه‌وقافــی تورکی ـه‌ ب ـه‌ تونــدی س ـزای‬ ‫ئـه‌و ئیــام و بانــگ خوازانـه‌ی دا کـه‌ بـه‌ زمانــی تورکــی بانــگ نــاده‌ن‪.‬‬ ‫زۆرکــردن ل ـه‌ په‌ره‌ســتش ب ـه‌ زمانــی تورکــی چه‌نــد نار ‌هزایه‌تــی به‌رینــی لــێ که‌وت ـه‌وه‌‪ .‬بــۆ منوون ـه‌ موســڵامنانی بورســا (‪)Bursa‬‬ ‫ل ـه‌ دژی بانگــی تورکــی خۆپێشــاندانیان بــۆ ب ـه‌رده‌م قایــم مه‌قامــی ئ ـه‌و شــاره‌ کــرد‪ .‬خۆپێشــاندانه‌که‌ ب ـه‌ تونــدی س ـه‌رکۆت ک ـرا‪،‬‬ ‫چه‌نــد که‌ســێک ره‌وان ـه‌ی به‌ندیخان ـه‌ ک ـران و چه‌نــد که‌ســێکی دیک ـه‌ ل ـه‌و شــاره‌ دوور خران ـه‌وه‌‪ .‬س ـه‌رکۆتی ناره‌زایه‌تــی بورس ـا‌‬ ‫بــوو بــ ‌ه وانه‌یــه‌ک بــۆ هه‌موویــان و نار ‌هزایه‌تــی لــه‌ به‌رامبــه‌ر بانگــی تورکــی کۆتایــی پــێ هــات‪ .‬پارڵامنــی تورکیــه‌ش یاســای‬ ‫ژمــاره‌ ‪ 526‬په‌ســند کــرد ک ـه‌ ه ـه‌ر که‌ســێک بانــگ و قامه‌تــی ب ـه‌ زمانێــک جگ ـه‌ ل ـه‌ زمانــی عه‌ره‌بــی ئه‌نجــام دابــا‪ ،‬ســێ مانــگ‬ ‫لــه‌ به‌ندیخانــه‌ ده‌کــرا و لــه‌ ‪ 10‬تــا ‪ 300‬لیــره‌ی تورکــی خه‌رامــه‌ ده‌کــرا‪ .‬بانگــی تورکــی لــه‌ ســاڵی ‪1950‬بــه‌ هــۆی هاتنه‌ســه‌ر‬ ‫ده‌س ـه‌اڵتی حیزبــی دێموک ـرات کۆتایــی پــێ هــات‪.‬‬ ‫نادێموکراتیــک بوونــی ئه‌زموونــی بانگــدان ب ـه‌ زمانــی تورکی ـه‌ ل ـه‌ ‪ 1932‬هه‌تــا ‪ 1950‬وایکــرد ک ـه‌ کاریگ ـه‌ری ئ ـه‌و ئه‌زموون ـه‌ وه‌ک‬ ‫ده‌رهێنانــی بانــگ و ئیســام لـه‌ هێژمۆنــی زمانــی عه‌ره‌بــی کـه‌م بێتـه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪85‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بانگ ل ‌ه واڵتانی ناموسڵامن‬ ‫بانــگ لــه‌ زۆربــه‌ی واڵتانــی ناموســڵامن وه‌ک ئه‌مریــکا‪ ،‬بریتانیــا‪ ،‬کانــادا و فه‌رانســه‌ قه‌ده‌خه‌یــه‌ و پێویســته‌ ته‌نیــا بــۆ نێــو‬ ‫مزگه‌وتـه‌کان بانــگ بــدرێ‪ .‬ئـه‌و واڵتانـه‌ هــۆکاری ئـه‌و رێگه‌نه‌دانـه‌ ده‌گه‌رێننـه‌وه‌ بــۆ ئـه‌وه‌ی کـه‌ هـه‌ر کـه‌س ئــازاده‌ کـه‌ ئایینــی‬ ‫خــۆی به‌رێــوه‌ بـه‌رێ بـه‌و مه‌رجـه‌ی ئــازاری که‌ســانی دیکـه‌ نـه‌دا‪ .‬بـه‌و پێیـه‌‪ ،‬لـه‌ ڕوانگـه‌ی واڵتانــی ناموســڵامن‪ ،‬که‌ڵــک وه‌رگرتــن‬ ‫ل ـه‌ بلیندگــۆ بــۆ بانگــدان ده‌بێت ـه‌ هــۆی ئازارگه‌یانــدن ب ـه‌ خه‌ڵکانــی ناموســڵامن و ه ـه‌ر بۆی ـه‌ قه‌ده‌خه‌ی ـه‌‪ .‬ئاییــن و رێوره‌ســمی‬ ‫ئایینــی لـه‌و والتانـه‌ تایبـه‌ت کـراوه‌ بـه‌و که‌ســانه‌ی بروایــان بـه‌ ئایینـه‌ هه‌یـه‌ نـه‌ک هه‌مــووی خه‌ڵــک‪ .‬بـه‌و شــێوه‌یه‌ لـه‌و واڵتانـه‌‬ ‫بانــگ بــۆ خه‌لکــی موســڵامن ده‌درێ و هه‌روه‌هــا خه‌ڵکــی موســڵامن مافــی هه‌ی ـ ‌ه ل ـ ‌ه رێگ ـه‌ی ته‌کنۆلــۆژی نــوێ وه‌ک ســایت و‬ ‫تــی ڤــی‪ ،‬بانــگ یــان هـه‌ر رێوره‌ســمێکی دیکـه‌ بــۆ ئه‌وانـه‌ی کـه‌ ده‌یانهـه‌وێ بــاو بکاتـه‌وه‌‪.‬‬ ‫بانگدان له‌ هه‌رێمی کوردستان‬ ‫بانــگ لـ ‌ه هه‌رێمــی کورســتان وه‌ک ئه‌رکێــی گشــتی موســڵامنان سـه‌یر ده‌کــرێ و هـه‌ر بـه‌م هۆیـه‌ هـه‌ر موســڵامنێک لـه‌ ره‌گـه‌زی‬ ‫نێــر ده‌توانــێ بانــگ بــدا‪ .‬لــه‌ هێندێــک واڵت بانگخــواز که‌ســانێکی تایبه‌تــن کــه‌ ده‌نگێکــی خــۆش و شــاره‌زاییه‌کی تایبه‌تیــان‬ ‫هه‌ی ـه‌ و ل ـه‌ الی ـه‌ن حکووم ـه‌ت وه‌ک کارمه‌ندێــک پــار ‌ه وه‌رده‌گــرن‪ .‬جاجــی کاروان یه‌کێــک ل ـه‌ بانگخوازانــی نــارسوای هه‌رێمــی‬ ‫کوردســتانه‌ کــه‌ ئێســتا پارڵامنتــاری حیزبــی یه‌کگرتــووی ئیســامی یــه‌ لــه‌ پارڵامنــی کوردســتان‪ .‬ناوبانگــی حاجــی کاروان وه‌ک‬ ‫بانگخوازێــک لــ ‌ه هه‌ڵبژاردنــی پارڵامنــی ‪ 2013‬یارمه‌تــی ئــه‌وی دا کــه‌ بــه‌ ده‌نگێکــی زۆر ببێتــه‌ ئه‌ندامــی پارڵامنــی هه‌رێمــی‬ ‫کوردســتان‪.‬‬ ‫لــه‌ هه‌رێمــی کوردســتان ســێ پارتــی ئیســامی ســه‌ره‌کی بوونــی هه‌یــه‌ کــه‌ بریتیــن لــه‌ یه‌کگرتــووی ئیســامی کوردســتان‪،‬‬ ‫بزووتن ـه‌وه‌ی ئیســامی کوردســتان و کومه‌ڵــی ئیســامی کوردســتان‪ .‬ل ـه‌ میدیاکانــی ئ ـه‌و حیزبان ـه‌ (ته‌له‌ڤیزیــون‪ ،‬رادیــۆ و ســایت)‬ ‫بانــگ بــاو ده‌بێتــه‌وه‌ و زانیــاری بــه‌ نیســبه‌ت کاتــی بانگــه‌کان بــه‌ خه‌ڵــک ده‌درێ‪ .‬بــۆ ئــه‌وه‌ی لــه‌ ئاماده‌بوونــی بانــگ لــه‌‬ ‫فــ ‌هزای کۆمه‌اڵیه‌تــی و گشــتی هه‌رێمــی کوردســتان ئــاگادار بیــن‪ ،‬پێویســته‌ بزانیــن چه‌نــد مزگــه‌وت لــه‌ هه‌رێمــی کوردســتان‬ ‫بوونــی هه‌ی ـه‌ چونک ـه‌ مزگه‌وت ـه‌کان ئ ـه‌و شــوێنه‌ن ک ـه‌ بانــگ بــاو ده‌که‌ن ـه‌وه‌‪ .‬ب ـه‌ پێــی زانیــاری وه‌زاره‌تــی ئه‌وقافــی هه‌رێمــی‬ ‫کوردســتان زیاتــر لـه‌ ‪ 5100‬مزگـه‌وت لـه‌ هه‌رێمــی کوردســتان بوونــی هه‌یـه‌‪ .‬ئـه‌وه‌ لـه‌ حالێکدایـه‌ ‪ 5000‬قۆتابخانـه‌ لـه‌ هه‌رێمــی‬ ‫کوردســتان بوونــی هه‌یــه‌‪ .‬زۆرێــک لــه‌و مزگه‌وتانــه‌ به‌ده‌ســت خه‌ڵکــی ده‌وله‌مه‌نــدی خێرخــواز دروســت کــراون‪ .‬بــۆ منوونــه‌‬ ‫هــه‌ر لــه‌ ســاڵی ‪ ،2010‬خه‌ڵکــی خێرخــوازی ده‌وڵه‌مه‌نــد ‪ 400‬مزگه‌وتیــان لــ ‌ه هه‌رێمــی کوردســتان دروســت کــردوه‌‪.‬‬ ‫و ‌هزاره‌تــی ئه‌وقــاف چاوه‌دێــری به‌س ـه‌ر خۆتب ـه‌ی رۆژانــی هه‌ینــی مزگه‌وت ـه‌کان دا ده‌کا ب ـه‌اڵم ه ـه‌م خۆتب ـه‌ و ه ـه‌م بانــگ ل ـه‌‬ ‫هه‌رێمــی کوردســتان لـه‌ رێگـه‌ی بلیندگــۆ و بــه بــێ بوونــی هیــچ رێســایه‌ له‌هه‌مبـه‌ر ئاســتی کــزی و بـه‌رزی ده‌نگــی بانــگ بــاو‬ ‫ده‌کرێت ـه‌وه‌‪ .‬ته‌نیــا ناره‌زایه‌تیی ـه‌ ک ـه‌ له‌م ـه‌ر باڵوکردن ـه‌و ‌ه خۆتب ـه‌ و بانــگ ل ـه‌ رێگ ـه‌ی بلیندگــۆ ب ـه‌ شــێوه‌ی نــوورساو و ئاشــکرا‬ ‫چــاوم پێــی ک ـه‌وت‪ ،‬وتارێــک بــوو ل ـه‌ ژێــر س ـه‌ردێری “نامه‌ی ـه‌ک بــۆ به‌رپرســانی ئاسایشــی هه‌رێمــی کوردســتان” ب ـه‌ قه‌له‌مــی‬ ‫شـه‌مزین جیهانــی‪ .‬خاتــوون جیهانــی لـه‌ وتاره‌کـه‌ی بــاس لـه‌وه‌ ده‌کا کـه‌ موســڵامنان لـه‌ سـه‌رده‌می ئێســتادا پێویســته‌ که‌ڵــک لـه‌‬ ‫ته‌کنۆلــۆژی وه‌ربگــرن‪ ،‬بــۆ منوون ـه‌ که‌ڵــک ل ـه‌ ته‌له‌ڤیزیــۆن‪ ،‬رادیــۆ‪ ،‬ســایت و مۆبایــل وه‌ربگــرن بــۆ ئ ـه‌وه‌ی کاتــی بانــگ بزانــن و‬ ‫بانــگ ل ـه‌ بلیندگــۆکان بــۆ ف ـه‌زای گشــتی بــاو نه‌که‌ن ـه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌هــا ل ـه‌ وتاره‌ک ـه‌ی دا بــاس ل ـه‌وه‌ ده‌کا ک ـه‌ باڵوکردن ـه‌وه‌ی بانــگ‬ ‫لــه‌ رێگــه‌ی بلیندگــۆکان‪ ،‬پێشــلکردنی مافــی خه‌ڵکانــی ناموســڵامن و نه‌خۆشــه‌ کــه‌ پێویســتیان بــه‌ ف ‌هزایه‌کــی ئــارام هه‌یــ ‌ه و‬ ‫نایانه ـه‌وێ گوێیــان ل ـه‌ بانــگ بــێ‪ .‬مــن ل ـه‌ خاتــوون جیهانــی له‌م ـه‌ڕ کاردان ـه‌وه‌ی خه‌ڵــک به‌نیســبه‌ت وتاره‌ک ـه‌ی پرســیارم کــرد‬ ‫و ئ ـه‌و واڵمــی داوه‌ ک ـ ‌ه “هاورێکانــم ده‌یانکــۆت ک ـه‌ ئ ـه‌وه‌ مه‌ترســیداره‌ ک ـه‌ له‌س ـه‌ر باڵونه‌کردن ـه‌وه‌ی بانگــدان ل ـه‌ بلیندگــۆکان و‬ ‫لـه‌ فـ ‌هزای گشــتی دا وتــار بنووســی بـه‌اڵم کاردانـه‌وه‌ی خه‌ڵــک دوای باڵوبوونـه‌وه‌ی وتاره‌کـه‌ ئاســایی بــوو‪ .‬هیندێکیــان وتیــان کـه‌‬ ‫ئ ـه‌وه‌ شــتێکی عه‌قاڵنیی ـه‌ ک ـه‌ بانــگ ته‌نیــا ل ـه‌ نێــو مزگه‌وت ـه‌کان بــاو بکرێت ـه‌وه‌ و هێندێــک که‌ســیش دژایه‌تــی ئ ـه‌و بیرۆکه‌یــان‬ ‫کــرد‪“ .‬‬

‫‪86‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ناكوكیێن ناڤخۆ و‬ ‫هۆكارێن په‌یدابوونا‬ ‫تۆندڕە‌ویێ!‬ ‫محسن عبدالرحمن‬ ‫د سه‌رده‌مێ نوى دا وەهابیكرنا رەوتێ‌ ئیسالما‬ ‫سوننیئەوا ب دراڤێ‌ پرتۆل و پشتەڤانیا‬ ‫دەستهەالتا سعودیێ‌ بەالڤبووی‪ ،‬ئێك ژ پێشهاتێن‬ ‫هەرە مەترسیدارە د چەرخێ‌ نوی دا‪ ،‬كو د‬ ‫ئەنجامدا پێكهاتەیێن دی ژ ئۆل و مەزهب و‬ ‫نەتەوەیێن جۆدا وەك كورد و شیعە و كریستیان‬ ‫‪ ،...‬هەمان ترسا جۆهیێن ئەملانیا ل سەر دەمێ‌‬ ‫نازییەتێ‌ هەیە‪.‬‬ ‫‪87‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫(هه‌كه‌ر مه‌ شیا داعشێ‌ د خۆ دا بكوژین‪ ،‬یێ‌ ل پشت سنۆران هه‌ر یێ‌ كوشتییه‌)!؟‬ ‫ئــه‌ڤ پرســا گۆمانكــری ومه‌ترســیداریا مامۆســتا(بلند محه‌مه‌د)مــه‌ رووبــرروو راســتیا هــه‌رى تــال‌‬ ‫دكــه‌ت‪ ،‬ئــه‌و ژی نه‌تنــێ (‪ )500‬گه‌نجێــن كــورد لنــاڤ رێزێــن داعشــن‪ ،‬به‌لكــو هــه‌ر ئێــك ژ مــه‌‬ ‫بشــێوه‌یه‌ك راســته‌وخۆ یــان نه‌راســته‌وخۆ رێژه‌یــه‌ك ژ گیــان و هــزرا داعشــییه‌تێ وه‌ك پاشــایێ‬ ‫بزاڤێنسیاســه‌تكرنا دینــى هــه‌ر ژ ســه‌قیفه‌ بــه‌ىن ســاعده‌‪ ،‬خــه‌وارج‪ ،‬باتنــی‪ ،‬قورموتــی‪ ،‬مــه‌ودودى‪...‬‬ ‫تــا ســه‌ید قوتــوب‪،‬د خۆیه‌تیــا مــ ‌ه دا هه‌یه‌‪،‬ونهــا هــه‌ر ئێكــی ژ مــه‌ چه‌نــد وێره‌كــی هه‌یــه‌‪،‬‬ ‫راســتگۆیانه‌ ببپرســیت‪ ،‬ئـه‌م كــورد ب خــۆ چه‌نــد هاریكاربووینـه‌ بــۆ پویدابوونــا ڤـێ‌ ره‌شـه‌؛ ره‌وشـه‌‬ ‫هــزرێ‌؛ و رهورێشــالێن داعــش و خووشــكێن وێ‌ هــزره‌ك نــوی ی ـه‌‪ ،‬یــان باگراوه‌نــد و پاشــخانه‌ك د‬ ‫كه‌لتــورێ مــه‌ دا وه‌ك به‌یتــا (سیســه‌بان‪ ،‬هه‌ســپێ ره‌ش‪،‬كــه‌ال دمــدم‪ )...‬هه‌یــه‌‪ ،‬ژینگه‌هــا كــوردى‬ ‫بــۆ هــزرا دژوار یــا پێــت و گۆنجایــه‌ یــان له‌شــه‌ك نامــۆ و ســه‌پاندییه‌‪ ،‬یــان پــر د چیتــه‌ دخانه‌یــا‬ ‫چاڤلێكرنــا كۆرانــه‌ دا‪،‬بشێوه‌كراســته‌وخۆ یــان نــه‌ راســته‌وخۆ ده‌ســتهه‌التا كــوردى ژ ئه‌نجامــێ‬ ‫ناكوكییــان چه‌نــد هاریكاربووی ـه‌‪ ،‬لداویێهه‌مب ـه‌ر كــوردان داعــش وه‌ك گرۆپ ـه‌ك چه‌كــدار یــان وه‌ك‬ ‫هــزر مه‌ترســیدارتره‌!؟‬ ‫دژواری‪ ،‬ئێكــه‌ ژ دیارده‌یێــن كه‌ڤــن كــو دگــه‌ل هه‌بوونــا مرۆڤــی د هه‌ڤڕكیــا مــان و به‌رده‌وامیــێ‌‬ ‫دا ســه‌رهلدایه‌؛ و دگــه‌ل ژینگه‌هـــ و جڤاكێــن جــودا و ‌هراركریــه‌ و رێــك و شــێوازێن بجهئینانــا وێ‌‬ ‫هاتییــه‌ گونجانــدن‪ ،‬تاكــو د ئولێــن كه‌ڤــن دا دگــه‌ل هنــده‌ك ئاییرده‌یــان ل ده‌م و هه‌لكه‌فتێــن‬ ‫ده‌ستنیشــانكری قوربانیێــن مــرۆڤ دهاتنــه‌دان؛ و ئه‌ڤــی جــورێ‌ دژواریــێ‌ ســه‌خله‌تا پیرۆزیــێ‌‬ ‫هه‌بووی ـه‌‪ ،‬كــو ب رێوره‌ســمێن تایب ـه‌ت ل ده‌م و وه‌رزێــن ده‌ستنیشــانكری دگ ـه‌ل موزیــك و س ـه‌ما‬ ‫و بالۆره‌یێــن دینــى یێــن نیمچـه‌ فیســتڤالی دهاتنـه‌ گێـران‪ ،‬وه‌كــو میـرا فیرعه‌ونــی ده‌مـێ‌ ل لێڤانــا‬ ‫نیلــی بــو داهاتنــا ئاســتی بلندبوونــا ئاڤێ؛كچ ـه‌كا پاكیــزه‌ د هاڤێت ـه‌ رووبــارێ‌ دا‪ ،‬و دبیــت چیــرۆكا‬ ‫خه‌ونــا بره‌هیمــی و به‌رانــێ‌ ســاییلی ئێكــه‌م بزاڤــا سیســته‌ماتیك بیــت ل ســه‌ر رێــكا هزركرنــا‬ ‫نه‌هێالنــا دیــاردا قوربانیدانــێ ب مرۆڤــان و گوهارتنــا وان ب قوربانیێــن گیان ـه‌وه‌ر‪ ،‬جڤاك ـێ‌ مرۆڤــی‬ ‫د قوناغێــن جــودا دا چه‌ندیــن ته‌رزێــن دژواری ـێ‌ ناســكرینه‌ و هونه‌رمه‌ندان ـه‌ داهێنــان تێــدا كری ـه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك جورێــن كوشــتنێ‌ و ئه‌شــكه‌نجه‌دانێ‌‪ ،‬و ئ ـه‌و ئێــك ژ رێــك و شــێوازێن هه‌ڤڕكی ـێ‌ بووی ـه‌‪ ،‬چ د‬ ‫ناڤبـه‌را گــرۆپ یــان ده‌وله‌تــان دا بیــت‪ ،‬ئـه‌ڤ كریــاره‌ تــا نهــا به‌رده‌وامــن و گه‌لـه‌ك جــاران گرۆپـه‌ك‬ ‫ب مه‌به‌ســتا ســه‌پاندنا ده‌ســتهه‌الت و كه‌لتــورێ‌ خــۆ بجهدئینیت‪/‬وه‌كــو هولوكوســت‪ ،‬ده‌ســتهه‌التا‬ ‫كومبــودی دژی خمیرێــن ســور‪ ،‬بوزیێــن بورمــا دژی موســلامنان‪ ،‬تركــی دژی كــورد و ئه‌رمه‌نیــان‪ /‬ژبــو‬ ‫بجهئینانــا پــرۆژه‌ك په‌ككه‌فتــى كــو پێدڤــی ب كولته‌یــان هه‌بوویــه‌ دا بده‌نه‌به‌رخــۆ بــۆ رابوونــێ‌‪،‬‬ ‫باشــرین كولتـه‌ ژی خــۆ ل سـه‌ر راگرتــن دیــن بوویـه‌‪ ،‬لـه‌ورا دشــێن بێژیــن دیــن گیانـێ‌ كریــار ‌ێ یـ ‌ه و‬ ‫كریــار له‌ش ـێ‌ دینــی یــه‪ ‌،‬ئه‌ڤ ـه‌ د جڤاكه‌كــی دا پشتبه‌ســتنه‌كا ته‌مــام ل س ـه‌ر هــزرا دینــی دك ـه‌ت؛‬ ‫و هـه‌ر تشــتێ‌ نـه‌ د كوفــكا دینــی دا وه‌ربگریــت‪ ،‬ب ڤارێــو نه‌شـه‌رعی دزانیــت‪ ،‬ئانكــو هه‌مــی كار و‬ ‫چاالكیێــن جڤاكــی تــا دیارده‌یێــن رسۆشــتی ب پیڤ ـه‌ره‌ك دینــی دهه‌لس ـه‌نگینیت و ب ترازیــا دینــی‬ ‫دكێشــیت؛ و ب دیتنــه‌ك دینــی دبینیــت و ب عه‌قلــه‌ك دینــی رشۆڤه‌دكــه‌ت‪/ .‬برووســی قامچییــا‬ ‫میكائیلــی یــه‌‪ ،‬مه‌یمــوون مــرۆڤ بــوو؛ خفــس لێبوویــه‌‪ ،‬له‌یــل و مه‌جــرووم دوو ئه‌ڤینداربــوون‪،‬‬ ‫الڤ ـه‌ كرین ـه‌ ببن ـه‌ ســتێر و ســال ‌ێ جاره‌ك ـێ‌ ل ئه‌ســانی بگه‌هن ـه‌ ئێــك‪/...‬‬ ‫د سـه‌رده‌مێ نــوى دا وەهابیكرنــا رەوتـ ‌ێ ئیســاما ســوننیئەوا ب دراڤـێ‌ پرتۆل و پشــتەڤانیا دەســتهەالتا‬ ‫ســعودیێ‌ بەالڤبــووی‪ ،‬ئێــك ژ پێشــهاتێن هــەرە مەترســیدارە د چەرخــێ‌ نــوی دا‪ ،‬كــو د ئەنجامــدا‬ ‫پێكهاتەیێــن دی ژ ئــۆل و مەزهــب و نەتەوەیێــن جــۆدا وەك كــورد و شــیعە و كریســتیان ‪ ،...‬هەمــان‬ ‫ترســا جۆهیێــن ئەملانیــا ل ســەر دەمـێ‌ نازییەتـێ‌ هەیــە‪.‬‬ ‫كار و كریــار و ســه‌ره‌ده‌ری و داخۆیانیێــن گــرۆپ و الیه‌نێــن ئیســامی وه‌كــو (برایــان ‪ -‬اخــوان)‬ ‫سیاســه‌تكرنه‌كا ئاشــكرایه‌ بــۆ دینــی؛ و بزاڤه‌كــه‌ بــۆ دوبــاره‌ دارشــتنا هوشــیاریا جڤاكــی ل ســه‌ر‬

‫‪88‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بنه‌مای ـه‌ك دینــی و لدویــڤ دیتن ـه‌ك دینــی‪ ،‬چنكــو ئ ـه‌و خــۆ ددانــن به‌دیــل بــۆ سیســته‌مێن س ـه‌رنه‌گرتی‬ ‫یێــن حوكمرانیــ ‌ێ لده‌ڤه‌رێــن جــودا دكــه‌ت (ســه‌رمایه‌دار‪ -‬سوســیال‪ -‬نه‌ته‌وه‌خــواز‪ -‬علامنــی‪ )...‬یــێ ل‬ ‫رۆژهه‌التــا ناڤه‌راســت شكه‌ســن ئینــای‪ ،‬ژ ئه‌گــه‌رێ به‌ربه‌الڤبوونــا بێــدادی یــا جڤاكــی و سیاســه‌تا‬ ‫گه‌نده‌لیــا كارگێــری و تاالنكرنــا ســامانێ‌ نیشــتیامنی؛ كــو ژالیــێ‌ هژمــاره‌كا كێمڤــه‌ مافێــن گشــتی هاتنــه‌‬ ‫بنپێكــرن و وه‌الت پاوانكرییـه‌‪ ،‬مرۆڤینییــا مرۆڤــی ره‌زیلكرییـه‌‪ ،‬كــو ئه‌ڤــێ ب دژوارى هه‌ســتكرنا جه‌مــاوه‌ری‬ ‫ب مه‌زلومییه‌ت ـ ‌ێ خۆرتكری ـه‌‪ ،‬ئه‌ڤ ـه‌ و گه‌ل ـه‌ك هۆكارێــن دی جاده‌یــا وه‌التێــن موســلامن بتایب ـه‌ت وه‌التێــن‬ ‫ئـه‌ره‌ىب به‌رهه‌ڤكــر بــۆ وه‌رگرتنــا وێنه‌یــێ منووونه‌یــێ گۆتــارا دینــی و په‌یدابوونــا گرۆپێــن دینــی لژێــر نــاڤ‬ ‫و درویشــمێن جــودا (هوشــیاریا ئیســامی‪ -‬بزاڤــا نووكرنــا ئیســامی‪ -‬ڤه‌ژاندنــا ئیســامی‪ -‬رابوونــا ئیســامی‪)...‬‬ ‫ب پل ـه‌ ئێــك ژ ئه‌نجام ـێ‌ ناكوكــی و هه‌ڤدژیێــن ناڤخۆیــی و ده‌ره‌كــی و ژ بــۆ قورتالبوون ـێ‌ ژ حوكمه‌تێــن‬ ‫ســته‌مكار و پویــچ‪ ،‬بزاڤێــن جیهــادی وه‌كــو دژكار په‌یدابــوون‪ ،‬ب ئارمانجــا به‌الڤكرنــا دادوه‌ریـێ‌ وبجهئینانــا‬ ‫یه‌كســانیێ برێــكا بجهكرنــا رشیعه‌ت ـێ‌ خــۆدێ‌ ئ ـه‌و ‌ێ بكێــر هه‌مــوو ده‌م و جهـــ و جڤــاكان دهێــت‪ ،‬وه‌كــو‬ ‫د گۆتــارا خــۆدا رادگه‌هینــن‪.‬‬ ‫ده‌ركه‌فتنــا گــرۆپ و كۆمه‌له‌یێــن ئیســامی وه‌كــه‌ بزاڤێــن سیاســی ده‌ربڕینــه‌ك ئاشــكرایه‌ بــۆ قه‌یرانێــن‬ ‫جڤاكــی و به‌رهه‌مهێنانــا ئابــووری و ســه‌رنه‌گرتنا سیســته‌مێ‌ ده‌وله‌تبوونــێ ژ شــەر و ناكوكیێــن ناڤخــۆ‌‬ ‫ل وه‌التێــن موســلامن‪ ،‬ل ـ ‌ێ چــاوا د ئێــك دینــی دا؛ مه‌زه ـه‌ب و ته‌ریق ـه‌ت و رێبازێــن جــودا هه‌ن ـه‌؛ وه‌ســا‬ ‫رشۆڤــ ‌ه و خواندنێــن جــودا بــۆ تێكســتێ‌ پیــرۆز هه‌بوونــه‌‪ ،‬هه‌روه‌ســا ره‌وتێــن ئیســامیێن جــودا ژی‬ ‫ده‌ركه‌فتینــه‌ و یــا ژ هه‌میــان دیــار و زیقــر‪ ،‬ره‌وتــێ‌ ســه‌له‌فیێ‌ پارێــزه‌ره‌ یــێ‌ ب جیهادیــێ‌ ســه‌له‌فی‬ ‫به‌رنیــاس‪ ،‬كــو هه‌ولــدده‌ت رابــۆری و كه‌لتــوری ڤه‌ژینیــت‪ ،‬ره‌وتــێ‌ ســه‌له‌فیێ‌ تونــدره‌و كاردكــه‌ت بــۆ‬ ‫گوهۆرینێــن ریهـــو ریشــالی د هونــدر هــزر و كار ‌ێ سیاســی دا برێــكا كوده‌تــا سیاســی (شوره‌شــا مللــی) بــۆ‬ ‫گه‌هشــتنا ده‌ســتهه‌التێ‌‪ ،‬لــێ‌ ئه‌ڤــان پێدڤــی ب كاودانێــن تایبــه‌ت هه‌یــه‌ دا بگه‌هنــه‌ قوناغــا گه‌هشــن‬ ‫و به‌رهه‌ڤی ـێ‌‪ ،‬باشــرین زه‌مین ـه‌ و س ـه‌قا كــو ببیت ـه‌ داینگه‌هـــ (حاضن ـه‌) بــۆ هزرێــن تونــدره‌و؛ و فشــارێن‬ ‫گرۆپێــن تونــدره‌و پــر لــ ‌ێ به‌رچــاڤ‪ ،‬ل جهـــ و ده‌ڤه‌رێــن پــر جوداهیــا ره‌وشــه‌نبیری و چینه‌كــی لــێ‌‬ ‫ه ـه‌ی دیاردبیــت‪ ،‬بتایب ـه‌ت ده‌ڤه‌رێــن ه ـه‌ژاری و نه‌ئارامیــا سیاســی ل ـێ‌ ه ـه‌ی ‪ /‬د مــاوەی شــەرێ‌ ناڤخــۆ‬ ‫دا ئیســامییان پێگەیـ ‌ێ خــۆ ل كوردســتانێ‌ بهێزئێخســت‪ ،/‬ئانكــو پــر ل نــاڤ ته‌خــا هـه‌ژار و ناڤنچــی ئـه‌وا‬ ‫دوهــی ســیفور و ئه‌ڤــرۆ حیجــاب ئینایــه‌ نــاڤ جڤاكــی به‌الڤبوویــه‌! دشــیێن بپرســین‪ ،‬بۆچــی گرۆپێــن‬ ‫ئیســاما سیاســی د نــاف ئاكنجیێــن گوڕســتانان دا ل مــرێ‪ ،‬و ل كوردســتانێ‌ ل ده‌ڤــ ‌هرا حه‌له‌بچــه‌ و‬ ‫مشــارا ده‌شــتا شــه‌هره‌زۆر بهێــز و به‌ربه‌الڤــرن ژ هــه‌ر ده‌ڤــه‌ره‌كا دی‪ ،‬ئه‌گــه‌ر به‌هانــه‌ ئــه‌و بیــت كــو‬ ‫ده‌ڤــه‌ره‌كا ســنۆری یــه‌‪ ،‬ئــه‌رێ‌ مــا زاخــو نه‌ده‌ڤــه‌ره‌كا ســنۆری یــه‌؟و ئــه‌و كاره‌ســاتا بناڤــێ‌ ئیســامێ‌ ب‬ ‫ســه‌ر ‌ێ حه‌له‌بچــه‌ هاتــی ‪/‬ئه‌نفــال‪ /‬مــا ب ســه‌رێ‌ زاخــۆ هاتییــه‌؟! بدیتنــا مــن دا شــانه‌یێن نڤســتی ل‬ ‫كوردســتانێ‌ هشــیارنه‌بن و ب جڤاكــ ‌ێ ڤــه‌ نه‌په‌قــن؛ و بــه‌رێ‌ ملله‌تــ ‌ێ مــه‌ نــه‌ده‌ن تۆنێلــه‌كا تــاری و‬ ‫داوی گرتــی و چاره‌نڤێســێ‌ وی ب فه‌تــوا نه‌زانه‌كــێ‌ ڤــه‌ نه‌هێته‌گرێــدا‌ن‪ ،‬پێدڤییــه‌ پێداچوونــه‌ك رژد و‬ ‫راســته‌قینه‌ د هه‌مــی سیســته‌مێ‌ میــری و به‌رنامه‌ی ـێ‌ پارتێــن سیاســی و پێدڤیێــن جڤاكــی و تاك ـه‌ كه‌ســی‬ ‫یێــن هه‌نوكه‌یــی دا بهێته‌كــرن‪:‬‬ ‫ژ الیــێ‌ سیاســیڤه‌ نه‌ده‌ستاوده‌ســتكرنا ده‌ســتهه‌التێ دیموكراســانه‌ و بێئاســته‌نگ د ده‌مــێ‬ ‫‪ -1‬‬ ‫ده‌ستنیشــانكرى دا‌ دكتاتورییه‌تــا ڤه‌بــڕی و دابڕییــه‌‪ ،‬و ئــه‌و ســه‌ره‌كیرتین ئه‌گــ ‌هرا په‌یدابوونــا ئیســاما‬ ‫سیاســییه‌‪.‬‬ ‫ژ ئالی ـێ‌ دینــی ڤ ـه‌ ژبلــی وه‌زێــرێ‌ ئه‌قاف ـێ‌ كوپۆســته‌ك كارگێــرى – میــرى ییــه‪ ‌،‬پێدڤیی ـه‌ پۆســتێ‌‬ ‫‪ -2‬‬ ‫مفتیــێ‌ كوردســتانێ‌ هه‌بیــت و كومه‌له‌یــا فه‌توایــێ‌ (دار االفتــاء) هه‌بیــت‪ ،‬دا ئــه‌م ژ فتواچیێــن كوالنــان‬ ‫قورتالببیــن و یــا گرنگــر بیانــی بــۆ مــه‌ نه‌بنــه‌ لێڤه‌گــه‌ر و مه‌رجعییــه‌ت‪.‬‬ ‫ژ الیــێ‌ په‌روه‌رده‌ییڤــ ‌ه وانه‌یــا په‌روه‌رده‌یــا ئیســامى‪ ،‬بــۆ خواندنــا مێژوویــا هه‌مــوو دینێــن ل‬ ‫‪ -3‬‬ ‫كوردســتانێ بیــت‪ ،‬و مزگەفــت بــۆ گەهانــد و بەالڤكرنــا پەیامــا ئیســاما دینــى بیــت‪ /‬دادوه‌رى‪ ،‬یه‌كســاىن‪/‬‬ ‫‪89‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫پێگڤه‌ژیــان‪. /‬هه‌روه‌ســا بێالیه‌نكرنــا كه‌رتـێ‌ پـه‌روه‌ردی و پاراســتنا وێ ژ مایتێكرنــا حــزىب بهێتـه‌‪ ،‬لگـه‌ل چاكســازیێ‌‬ ‫د سیســته‌م ‌ێ میــری دا وه‌كــو ســه‌ربه‌خۆیا ده‌ســتهه‌التا دادی‪ ،‬و ڤه‌ژاندنــا ئابــووری‪ ،...‬هه‌روه‌ســا دوورژ‬ ‫حزبایه‌تــی‪ ،‬حه‌الندنــا دیــوارێ ناوچه‌گه‌ریــێ و بــرژدێ‌ ڤــان پرســان رشۆڤه‌بكه‌یــن و ل هــۆكاران بگه‌ریــن‪:‬‬ ‫بۆچی گرۆپێن ئیسالما سیاسی د جڤاكێ‌ كوردی دا په‌یدابوون؟‬ ‫‪ -1‬‬ ‫بۆچی ل هنده‌ك ده‌ڤه‌ران الیه‌نگرێن وان پرتن و دچاالكرتن‪.‬‬ ‫‪ -2‬‬ ‫ئارمانجا ڤان گرۆپان چییه‌ و ئه‌مه‌كداریا وان بۆ كێیه‌؟‬ ‫‪ -3‬‬ ‫خواندنا جاددێ‌ بۆ وان چاوانه‌؟‬ ‫‪ -4‬‬ ‫گۆتارا خۆ پرت ئاراسته‌ی كیژ ره‌گه‌ز و ته‌مه‌ن و ته‌خا جڤاكی دكه‌ن؟‬ ‫‪ -5‬‬ ‫پشتبه‌ستنێ‌ ل سه‌ر چ جۆره‌ بۆچوونا دینی دكه‌ن؟‬ ‫‪ -6‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌ستهه‌الت وه‌رگرت دێ‌ جڤاكی به‌ره‌ڤ چ ئاقار و چاره‌نڤیس به‌ن؟‬ ‫‪ -7‬‬ ‫ل هه‌مب ـه‌ر هــزرا ئیخوانــی – س ـه‌له‌فی‪ ،‬پشــته‌ڤانی ل ئیســامه‌كا میانــره‌و یــا لگ ـه‌ل ژینگه‌هــا كــوردی‬ ‫‪ -8‬‬ ‫بگونجیــت ‪ /‬ئیســامەكا كــوردی‪ /‬وه‌كــو ( نورســی‪ ،‬نه‌خشــه‌به‌ندی) بهێته‌كــرن‪.‬‬ ‫ئه‌ڤــه‌ و ژ گه‌لــه‌ك ئه‌گه‌رێــن دی نــه‌دوور ‌ه ببنــه‌ هــۆكار بــو په‌یدابــوون و ده‌ركه‌ڤتنــا تیمــه‌كا جیهــادی یــا‬ ‫ڤــه‌ده‌ر و یاخیبــووی ژ گرۆپــه‌كا ئیســامی یــا نــە جیهــادی‪ ،‬وه‌كــو وێ‌ گرۆپــا ل ‪ 6‬ئوكته‌بــه‌را ‪1981‬ێ‌ ســه‌رۆكێ‌‬ ‫میــری ئه‌نــوه‌ر ســادات تیرۆركــری‪ ،‬ب به‌هانه‌یــا واژووكرنــا رێككه‌فتنــا ئاشــتیێ‌ (كامــپ دیڤیــد) لگ ـه‌ل ده‌وله‌تــا‬ ‫ئیرسائیــل‪ ،‬چنكــو تــا رادده‌كــێ‌ هه‌مــان ژیــوارێ‌ گه‌نــی و ژینگه‌هــا خلتویــی ل كوردســتانێ‌ هه‌یــه‌‪ ،‬زێده‌بــاری‬ ‫نێزیكبوونــا هه‌مــان گۆتــارێ‌ كــو چه‌كــێ‌ ســه‌ره‌كی و كاریگــه‌ره‌ ب ژه‌نینــا ل ســه‌ر تێــا هه‌ســتدارا دلینیــێ‌‬ ‫ی ـه‌‪ ،‬ئ ـه‌و ژی دلینییــا دینــی ی ـه‌ (عاطف ـه‌ الدینی ـه‌)‪ ،‬ئ ـه‌وا دهێته‌كــرن برێــكا گۆتــارا ناڤتێدان ـێ‌ و ڤه‌گه‌ریان ـێ‌ بــۆ‬ ‫گۆلبژێره‌كـێ‌ ژ ژیاننامه‌یــا موســلامنێن ده‌ســتپێكێ‌ و بتایبـه‌ت یــاو ‌هران ب ژێگرتــن و داكۆكیكــرن ل سـه‌ر هنــده‌ك‬ ‫هه‌لویســتێن منوونه‌یــی بیــێ‌ متامكــرن (ابــو در – ابــو الــدرداء)و ل بەرامبــەر پشــتگۆه ئێخســن و په‌راوێزكرنــا‬ ‫هنــدەك نەرێنــى یێــن چارەنڤیســاز‪ ،‬كا ئه‌نجــام و داوی چــاوا بــوو‪ ،‬بــۆ منوونـه‌ دوو ناڤدارتریــن یاوه‌رێــن ڤه‌گێرێــن‬ ‫فه‌رمووده‌یــان ئــه‌و ژی ( ئه‌بــو هوره‌یــره‌ – ئیــن عه‌بــاس) یاوه‌رێــن هێژانــە و هه‌لویســتێن بــاش هه‌بوونــه‌‪،‬‬ ‫ئاســاییه‌ په‌ســنا رۆل و چاكیێــن وان بهێته‌كــرن‪ ،‬لــێ‌ چــاوا و بۆچــی خه‌لیفــه‌ (عومــه‌رێ‌ كــوڕێ‌ خه‌تابــی) ئه‌بــو‬ ‫هوره‌یــره‌ پاشــڤه‌بر و كه‌ڤلێكــرن ( لقــد اكــرت الحدیــث عــن رســول اللــه و انــی الظنــك كاذبــا) و ئیــن عه‌بــاس‬ ‫یــێ‌ ب (حــر االمــه‌) به‌رنیــاس و باپیــری خه‌لیفه‌یێــن عه‌باســی كــو ل ســه‌ر ده‌مــێ‌ خیالفه‌تــا پســام ‌ێ خــۆ‬ ‫ئیامم ـێ‌ عه‌لــی والی ـێ‌ ب ـ ‌هرسا بــوو‪ ،‬و د به‌رســڤا نامه‌یــا عه‌لــی بــۆ هنارتــی دا كــو دراڤ ـێ‌ به‌یتوملــال یــا ب ـ ‌هرسا كــو‬ ‫لگــه‌ل خــۆ بربــوو وه‌التــێ‌ یه‌مه‌نــێ‌ ڤه‌گه‌رینیــت‪ ،‬بــۆ عه‌لــی نڤیســی (دزینــا مالــێ‌ موســلامنان ل بــال خــۆدێ‌‬ ‫ســڤكرته‌ ژ رێشــتنا خوینــا موســلامنان)‪ .‬ئاماژه‌كرنــه‌ك بــۆ شــه‌رێن خوینــاوی د ناڤبــ ‌هرا عه‌لــی و موعاویه‌یــی‬ ‫دا‪ ،‬و دانپێدانــه‌ك ئاشــكرا و راســته‌خۆیه‌ ب دزی یــا مالــێ‌ ئوممه‌تــا موســلامن‪ ،‬ئه‌ڤــه‌ منوونه‌كــه‌ ژ گه‌له‌كێــن‬ ‫دی و خرابــر نــه‌ك ته‌علێــدان ب ژیاننامه‌یــا وان یــاوه‌ران‪ ،‬چنكــو وه‌ك ئیــام حه‌ســه‌نێ‌ بــه‌رسی گۆتییــه‌ والیــێ‌‬ ‫ئه‌م ـه‌وی ده‌م ـ ‌ێ لــدور فتنــا م ـه‌زن ژێ‌ پرســی‪ ،‬گۆت ـێ‌ (تلــك ام ـه‌ خلــت لهــا مــا كســبت و علیهــا مــا اكتســبت)‬ ‫و هه‌ڤڕكیــا عائیشــایێ‌ و ئوســانێ‌ كــوڕێ‌ عه‌فانــی هــه‌ر چننــه‌! ئــه‌و ســه‌رباركه‌‪ .‬بدیتنــا مــن پێدڤییــه‌ دوبــاره‌‬ ‫خوانــدن بــۆ مێژوویــا ئیســامی ب كــوردی بهێته‌كــرن و بابه‌تیان ـه‌ په‌ســنا چاكیــان بهێته‌كــرن و ره‌خن ـه‌ ل شاشــیێن‬ ‫تاكــه‌ كه‌ســان بهێته‌گرتــن‪ ،‬بێــى كه‌ســه‌ك پاراســتى بیــت‪ ،‬ئانكــو الیه‌نــێ‌ دینــی یــێ‌ چاكســاز لگــه‌ل كریارێــن‬ ‫خـراب‪ ،‬بهێنـه‌ به‌حســكرن و ڤاڤارتــن‪ ،‬وه‌كــو مێــژوو نـه‌ك تێكســتێ‌ دینیـێ‌ پیــرۆزی‪ ،‬چنكــو ئـه‌و یــاوه‌ر پێــش هـه‌ر‬ ‫تشــته‌كی مــرۆڤ بــوون‪ /‬خــودان خ ـه‌ون‪ ،‬ئومێــد‪ ،‬ح ـه‌ز‪ ،‬ئــاره‌زوو‪ /...‬و ب ژینگه‌هـــ و كاودانانێــن چه‌رخ ـێ‌ خــۆ‬ ‫داخباردبوون‪،‬رسۆشــتییە هەڤركــی و ناكۆكــی و شــاش لێكتێگەهشــن د ناڤبــەرا وان دا هەبیــت و هــەر ئەڤــە بوویــە‬ ‫ئ ـه‌وا دبێژینــێ لڤینــا جڤاكــی ‪ -‬مێژوویــی ‪ /‬ح ـراك اجتامعــی‪ -‬تاریخــی‪ /‬یــا ئــەو بــو ماوه‌ی ـه‌ىك چــاالك و زینــدی‬ ‫هێالیــن‪ ،‬دا ئه‌ڤ ـه‌ بهێته‌كــرن پێدڤیی ـه‌ ده‌ســتهه‌الت و حزبێــن كــوردی هه‌مــان تشــت قه‌بــوول بك ـه‌ن‪ ،‬بتایب ـه‌ت‬

‫‪90‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪2‬‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫پشــتی قۆناغــا س ـه‌رهلدانێ‌ تــا نهــا چ هاتیه‌كــرن و دشــیاندابوو چ بهێته‌كــرن‪ ،‬ناكوكیێــن وان تــا چ رادده‌ توخیبــێ هه‌ڤڕكیــێ بــۆ‬ ‫دوژمنداریــێ ب ‌هزاندییــه‌‪ ،‬چه‌نــد خزمه‌تــا دۆزاكــوردى كریــه‌ و چه‌نــد زیــان گه‌هاندیــێ؟ ئــه‌زێ‌ بگومانــم حزبێــن كــوردی ئــه‌و‬ ‫وێره‌كــی هه‌بیــت‪ ،‬چنكــو وه‌كــو ســه‌ركردێن جیهانــا پاشــڤه‌مای عه‌ســكه‌ریێن زیره‌كــن لــێ‌ بكریــار سیاســیێن ترســنوكن‪ ،‬ئــه‌ڤ‬ ‫پرســكرنه‌ لــدور ئیســاما سیاســی وێره‌كــی پێدڤێــت و به‌رســڤدان كارێ‌ ئـه‌وان كه‌ســانه‌ كــو خــۆ ب رێبـه‌ر و به‌رپــرس ژ پاشـه‌رۆژا‬ ‫ملله‌تــی دزانــن‪ ،‬ب نه‌بوونــا دادوه‌ریــا جڤــاىك و ده‌ستاوده‌ســتكرنا ده‌ســتهه‌التێ‌ كــو بكریــار ل كوردســتانێ‌ ناهێت ـه‌ دیــن‪ ،‬ه ـه‌ر‬ ‫ئ ـه‌و ب خــۆ بوون ـه‌ ئه‌گ ـه‌رێ‌ س ـه‌ره‌كیێ‌ بهێزبوونــا هــزرا ئیســامه‌وی‪.‬‬ ‫مه‌ترســیا گۆتــارا ئیســاما سیاســی دهێــت ژ داكوكیكرنــا و ‌ێ ل سـه‌ر روخســاری پــر ژناڤه‌رۆكــێ‪ ،‬ئـه‌و شــیان و وه‌ختــی دمه‌زێخیــت‬ ‫بــۆ رشۆڤه‌كرنــا ئه‌رككرنــا به‌ردانــا ریهــان و تراشــینا ســمبێالن بــۆ مێ ـران چنكــو ئ ـه‌و ســوننه‌تا پێخه‌مب ـه‌ری ی ـه‌‪ ،‬هه‌جكــو زه‌المــی‬ ‫هه‌مــێ‌ ســوننه‌ت ئه‌داكریــن وتنــێ رهدیــن مــای‪ ،‬هه‌روه‌ســا حیجــاب بــۆ ژنــان و ئــه‌و نه‌تنــێ‌ بــۆ ژنێــن پیخه‌مبــه‌ری بوویــه‌‪،‬‬ ‫به‌لكــو ل ســه‌ر هه‌مــی ژنێــن موســلامن ل هه‌مــی ده‌م و جهــان دهێتــه‌ گشــتیكرن‪ ،‬و تێپه‌ردبیــت ســه‌پاندنا پێچــێ( برقــع)‪،‬‬ ‫ئــه‌رێ ئــه‌و پــه‌رووك مــێ یــێ‌ ژ حه‌زێــن نێــران دپارێزیــت‪ ،‬د ده‌مه‌كــی دا داكوكــی ل ســه‌ر بانگه‌وازیــا قورئانــێ‌ بــۆ كاركرنــێ‌‬ ‫(و قــل اعملــوا فســیری اللــه عملكــم و رســوله و املۆمنــون ) ســوره‌تا التوبه‌‪/‬ئایه‌تــا ‪( ،105‬وأن لیــس لالنســان اال مــا ســعی و ان‬ ‫ســعیه ســوف یــری)‪ ،‬ســوره‌تا النجــم‪ /‬ئایه‌تــا ‪ ،39‬یــان گرنگیدانــا ب خواندنـ ‌ێ و وه‌رگرتنــا زانســتێ‌ (إقــرأ باســم ربــك)‪( ،‬وقــل ربــی‬ ‫زدنــی علــا) یــان فورمووده‌یــا (طلــب العلــم فریضـه‌ علــی كل مســلم و مســلمه‌)‪ ،‬یــان دادوه‌ریــێ (عــدل ســاع ‌ه خیــر مــن عبــاده‌‬ ‫ســبعین ســنه‌)‪ ،‬گرنگیــدان ب حیجابـێ‌ و به‌ردانــا رهدینـێ‌ ژ نیشــانێن جوداهیــا سیاســی یـه‌‪ ،‬پــر ژ نیشــانێن پێگیریـێ‌ ب ســوننه‌تا‬ ‫پێغه‌مب ـه‌ری‪ ،‬چنكــو جوهــی‪ ،‬ســیخ‪ ،‬و پرتیــا ئۆلــداران د ئۆلێــن جــودا دا ژی ریهــان ب ـه‌ردده‌ن‪.‬‬ ‫یــا ژمنڤ ـه‌ باب ـه‌ت پــر ژ باوه‌ریــا دینــی یــا ســاده‌ و پیرۆزی ـێ‌ گرێــدای خۆیه‌تیــا مرۆڤیی ـه‌ و دیتنــا وی بــۆ ژیانــی و قۆناغــا پشــتی‬ ‫ژیانــێ‌ یــه‌؛ و بۆچوونــا وی ده‌ربــاره‌ی ئه‌ركــێ‌ وی به‌رامبــه‌ر په‌یــام و گشــت دینــی‪ ،‬وه‌كــو دوو كه‌ســێن موســلامن ل هه‌مــان‬ ‫ژێنگ ـه‌ه و كاودان دا ژیــن‪ ،‬ی ـێ‌ ئێك ـ ‌ێ كوشــتنا پشــیكه‌كێ‌ ب ـێ‌ ده‌ســت د روودانــا ترۆمبێل ـێ‌ دا هنگافتــی ب تــاوان دبینیــت و‬ ‫هه‌ســت ب ئه‌شــكه‌نجه‌یا وژدانــێ دك ـه‌ت‪ ،‬و ی ـێ‌ دووی ـێ‌ ب كوشــتنا ده‌هــان كه‌ســان بێــی كــو ناســنامه‌یێن وان بناســیتب ئ ـه‌رك‬ ‫دزانیــت‪ ،‬و خه‌الت ـێ‌ وی ل ده‌ڤ خــۆدێ‌ ی ـه‌!؟ ئ ـه‌ڤ ه ـه‌ردوو كه‌س ـه‌ موســلامنن ئانكــو ئێــك تێكســت دخوینــن‪ ،‬ل ـێ‌ ه ـه‌ر ئێــك‬ ‫وه‌ك خــۆ رشۆڤه‌دكــه‌ت‪ ،‬لــه‌ورا په‌یامــا دینــی و ره‌وشــه‌نبیركرنێ‌ رۆلــ ‌ێ خــۆ هه‌یــ ‌ه لــدور چاوانیــا تێگه‌هشــتنێ‌ و ئاراســته‌كرنا‬ ‫تاك ـه‌ كه‌ســی‪ ،‬دشــێم بێــژم بــاوه‌ری پ ـه‌روه‌رده‌ و فێركرن ـه‌؛ ن ـه‌ زكامكیی ـه‌‪.‬‬ ‫بابه‌تــ ‌ێ جیهــان ئه‌ڤــرۆ پێڤــه‌ مژویــل و كرێرتیــن وێنه‌یــێ تــاك و جڤاكــێ موســلامن نیشــا مرۆڤینیــێ‌ دده‌ت بناڤــێ‌ دژواریــا‬ ‫ئیســامى‌؛ ئـه‌و ژی رێكخســتیا داعشـه‌‪ ،‬كــو دژوارتریــن روویـێ‌ رشۆڤه‌كرنــا تێكســتێ‌ پیــرۆز ‌ه ب گۆتــن و كریارێــن هنــده‌ك كه‌ســێن‬ ‫د مێژوویــێ‌ دا ئه‌نجامدایــن‪ ،‬په‌یره‌ودكــه‌ن و بــۆ كریارێــن خــۆ دكه‌نــه‌ پــه‌رده‌ و به‌هانــه‌‪ ،‬ده‌مــێ‌ ئوســانیا هۆڤانــه‌ ب ســه‌ر‬ ‫میرنشــینا بدلیسـێ‌ دا گرتــی گازیكــرن (اللــه اكــر) هه‌روه‌ســا ده‌مـێ‌ داعــش ب سـه‌ر شــنگالێ‌ و زمــار و ده‌ڤه‌رێــن كه‌ركووكـێ‌ دا‬ ‫گرتــی هه‌مــان ‪/‬اللــه اكــر‪ /‬دگۆتــن‪ .‬و ئــەو خۆگوژێــن خــۆ دپەقینــن هەمــان بانــگ هەلددێــرن! پێدڤییـه‌ بپرســین ژبلــی داعــش و‬ ‫هه‌ژموونێــن هه‌ڤســوویان و مه‌ترســیێن هه‌رێمــی‪ ،‬دنافخــۆدا جڤاكــێ‌ مــه‌ ژ دژواریــا ئیســامه‌ویێن كــورد چه‌نــد و تــا چ رادده‌‬ ‫یــا پاراســتییه‌؟ بدیتنــا مــن ژ ئه‌نجامـێ‌ شـه‌ر ‌ێ خۆكوژیـێ‌ و به‌رده‌وامیــا هه‌ڤڕكیــا نـه‌ره‌وا د ناڤبـه‌را هـه‌ردو حزبێــن ده‌ســتهه‌التدار‬ ‫دا – دوو ئیداره‌یــی‪ -‬و په‌رله‌مانه‌كــێ‌ ڤالنجیكــری (په‌رله‌مانــێ‌ قــازان) و بهێزكرنــا پێگه‌هــێ‌ مرۆڤكانــێ‌ و عه‌شــیره‌تێ‌ و بهێــز‬ ‫ڤەگەڕاندنــا شــه‌رعییه‌تا ئاغــای‪ ،‬هه‌مبــه‌ر نه‌ته‌وه‌بوونێئەڤــە ژبلــی بیروقراتیــەت و گەندلیــێ‌‪ ،...‬هاووالتیــێ‌ كــورد دونیایــه‌ك‬ ‫ره‌خنه‌یــان هه‌ن ـه‌ و هه‌ڤڕكــی د شــانۆیا هه‌لبژارتنێــن نیمچ ـه‌ (كارتــوون دا و چه‌ندیــن ئاریش ـه‌ و قه‌یرانێــن دی وێنه‌یــی روهنــر‬ ‫دكـه‌ن‪.‬‬ ‫ژێده‌ر‪:‬‬ ‫(بلند محه‌مه‌د)شاعر و رۆماننڤیسه‌ك خه‌لىك دهۆكێ یه‌‪.‬‬ ‫‪ -1‬‬ ‫التفكیر فی زمن التكفیر‪ ،‬نرصحامد ابو زید‪ ،‬سینا للنرش‪ ،‬ط‪ ، 1995 – 1‬ص‪.55‬‬ ‫‪ -2‬‬ ‫سیكو‌لو‌جیه‌ الجامهیر‪ ،‬غوستاف لوپون‪ ،‬ترجمه‌ و تقدیم هاشم صالح‪ ،‬دار الساقى‪ ،‬ط‪ ،1997 – 2‬ص ‪.91‬‬ ‫‪ -3‬‬

‫‪91‬‬

2

DECEMBER 2016

Published By DABRAN Platform

DABRAN Seaosonal Journal

www.dwryan.net