ปที่ 5 òäÛa January - June 2010@ /@1431@óÛëþa@@ô†b»@–1430@òv¨aëˆ ฉบับที่ 8 ฉบับสังคมศาสตรและมนุษยศาสตร
†‡ÈÛa
@òîãbã⁄aë@òîÇbànuüa@âìÜÈÛa Þbª
วารสาร อัล-นูร บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา Al-Nur Journal The Graduate School of Yala Islamic University
ประธานที่ปรึกษา
อธิการบดี มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา
ที่ปรึกษา
รองอธิการบดีฝายวิเทศสัมพันธและกิจการพิเศษ มหาวิทยาลัยอิสลายะลา รองอธิการบดีฝายวิชาการ มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา รองอธิการบดีฝายบริหาร มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา รองอธิการบดีฝายพัฒนาศักยภาพนักศึกษา มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ผูชวยอธิการบดีฝายทรัพยสินและสิทธิประโยชน มหาวิทยาลัยอิสลายะลา คณบดีคณะอิสลามศึกษา มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา คณบดีคณะศิลปศาสตรและสังคมศาสตร มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา คณบดีคณะวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ผูอํานวยการสํานักวิทยบริการ มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ผูอํานวยการสถาบันอัสสาลาม มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา
เจาของ
บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา
บรรณาธิการ ผูชวยศาสตราจารย ดร.มุฮําหมัดซากี เจะหะ
กองบรรณาธิการ
คณบดีบัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา
รองศาสตราจารย ดร.อิบราเฮ็ม ณรงครักษาเขต อาจารยประจําวิทยาลัยอิสลามศึกษา มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร วิทยาเขตปตตานี ผูชวยศาสตราจารย ดร.รุสลัน อุทัย หัวหนาภาควิชาภาษาตะวันออก มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร วิทยาเขตปตตานี อาจารยเจะเหลาะ แขกพงศ รักษาการผูอํานวยการสถาบันอิสลามและอาหรับศึกษา มหาวิทยาลัยนราธิวาสราชนครินทร ดร.ซาการียา หะมะ รองคณบดี คณะอิสลามศึกษา มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ดร.ซอบีเราะห การียอ รองคณบดี คณะวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา อาจารยซอลีฮะห หะยีสะมะแอ รองคณบดี คณะศิลปศาสตรและสังคมศาสตร มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา อาจารยจารุวัจน สองเมือง ผูอํานวยการสํานักบริการการศึกษา มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ดร.อัดนัน สือแม ผูอํานวยการวิทยาลัยภาษาอาหรับซีคกอซิม มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ดร.มูฮามัสสกรี มันยูนุ หัวหนาสาขาวิชาชีพครู มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา อาจารยนัศรุลลอฮ หมัดตะพงศ หัวหนาสาขาวิชาอิสลามศึกษา มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา อาจารยฆอซาลี เบ็ญหมัด หัวหนาสาขาวิชาชะรีอะฮฺ มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา อาจารยมูฮําหมัด สะมาโระ หัวหนากองกิจการพิเศษ มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา
ผูทรงคุณวุฒพ ิ ิจารณาประเมินบทความ รองศาสตราจารย ดร.อิสมาแอ อาลี รองศาสตราจารย ดร.อิบราเฮ็ม ณรงครักษาเขต ผูชวยศาสตราจารย ดร.บรรจง ไวทยเมธา
มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร วิทยาเขตปตตานี มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร วิทยาเขตปตตานี ศูนยวิทยาศาสตรฮาลาลจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย สํานักงานปตตานี ดร.อัดนัน สือแม มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร วิทยาเขตปตตานี ดร.อับดุลรอนิง สือแต Assoc. Prof. Dr.Mohd Muhiden Bin Abd Rahman Universiti Malaya Nilampuri, Kelantan, Malaysia Dr.Murtadha Farah Ali มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา
บรรณาธิการจัดการ นายมาหะมะ ดาแม็ง นายอับดุลยลาเตะ สาและ นายฟาริด อับดุลลอฮหะซัน นายอาสมิง เจะอาแซ
กําหนดการเผยแพร 2 ฉบับ ตอป การเผยแพร
จัดจําหนายและมอบใหหองสมุด หนวยงานของรัฐ สถาบันการศึกษาในประเทศ และตางประเทศ
สถานที่ติดตอ
บัณฑิตวิทยาลัย ชั้น 1 อาคารคณะศึกษาศาสตร มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา 135/8 หมู 3 ตําบลเขาตูม อําเภอยะรัง จังหวัดปตตานี 94160 โทร.0-7341-8614 โทรสาร 0-7341-8615, 0-7341-8616 Email: fariddoloh@gmail.com
รูปเลม
บัณฑิตวิทยาลัย
พิมพที่
โรงพิมพมิตรภาพ ถนนเจริญประดิษฐ อําเภอเมือง โทร 0-7333-1429
เลขที่ 5/49 ตําบลรูสะมิแล จังหวัดปตตานี 94000
∗ทัศนะและขอคิดเห็นใด ๆ ที่ปรากฏในวารสารฉบับนี้ เปนความคิดเห็นสวนตัวของผูเขียนแตละ
ทาน ทางกองบรรณาธิการเปดเสรีดานความคิด และไมถือวาเปนความรับผิดชอบของกองบรรณาธิการ
บทบรรณาธิการ มวลการสรรเสริญทั้งหลายเปนสิทธิ แหงเอกองคอัลลอฮฺ ที่ทรงอนุมัติใหการรวบรวมและจัดทํา วารสารฉบับนี้สําเร็จลุลวงไปดวยดี ขอความสันติสุขและความโปรดปรานของอัลลอฮฺ จงประสบแดทานนบี มุฮัมมัด ผูเปนศาสนฑูตของพระองคตลอดจนวงศวานของทานและผูศรัทธาตอทานทั่วทุกคน วารสาร อัล-นูร เปนวารสารทางวิชาการฉบับสังคมศาสตรและมนุษยศาสตร บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ซึ่งไดจัดตีพิมพปละ 2 ฉบับ เพื่อนําเสนอองคความรูในเชิงวิชาการที่หลากหลาย จากผลงานของนักวิชาการ คณาจารย นักศึกษาระดับบัณฑิตศึกษาทั้งภายในและภายนอก ทั้งนี้เพื่อเปนการ เผยแพรองคความรูที่สรางสรรคและเปนประโยชนสูสังคม วารสาร อัล-นูร ฉบับนี้ เปนฉบับที่ 8 ประจําป 2553 ที่ไดรวบรวมบทความทางวิชาการที่มีความ หลากหลายทางดานภาษาและไดรับเกียรติจากบรรดาผูทรงคุณวุฒิ ทั้งในประเทศและตางประเทศทําหนาที่ ตรวจสอบและประเมินคุณภาพของบทความ กองบรรณาธิการวารสาร ยินดีรับการพิจารณาผลงานวิชาการของทุกๆ ทานที่มีความสนใจ รวมถึง คําติชม และขอเสนอแนะตางๆ เพื่อนําสูการพัฒนาผลงานทางวิชาการใหมีคุณภาพตอไป
บรรณาธิการวารสาร อัล-นูร บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
1
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8 บทความวิจัย
ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻟﺪﻳﻨﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ ﺍﻟﺜﻼﺙ *
ﻋﺪﻧﺎﻥ ﳏﻤﺪ ﺯﻳﻦ ﺳﻮﻣﻲ
**
ﻛﺎﺳﻴﺖ ﺟﺎﻱ ﱄﺀ ﻫﻴﻢ ***
ﺇﺑﺮﺍﻫﻴﻢ ﰐﺀ ﻫﻲ
ﻣﻠﺨّﺺ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻳﻬﺪﻑ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺇﱃ ﺍﻟﺘﻌﺮﻑ ﻋﻠﻰ ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻟﺪﻳﻨﻴﺔ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﰲ ﺛﻼﺛﺔ ﻭﻻﻳﺎﺕ ﺍﳉﻨﻮﺏ؛ ﻭﻫﻲ ﻓﺘﺎﱐ ) (Pattaniﻭﺟﺎﻻ ) (Yalaﻭﻧﺎﺭﺍﺗﻴﻮﺍﺕ ) ، (Narathiwatﻭﺍﻟﺘﻌﺮﻑ ﻋﻠﻰ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻭﺩﺭﺍﺳﺘﻬﺎ ﻓﻴﻬﺎ ﻟﻮﺿﻊ ﺍﳊﻠﻮﻝ ﺍﳌﻨﺎﺳﺒﺔ ﳍﺎ .ﻭﻳﻌﺘﻤﺪ ﻋﻠﻰ ﺇﺟﺮﺍﺀ ﺍﳌﻘﺎﺑﻼﺕ ﺍﻟﺸﺨﺼﻴﺔ ،ﺣﻴﺚ ﹼﰎ ﺗﻮﺯﻳﻊ ﺍﻻﺳﺘﺒﺎﻧﺎﺕ ﻋﻠﻰ ﺍﳌﻌﻨﻴﲔ ﺑﺎﻷﻣﺮ ﰒ ﲨﻌﻬﺎ ﻭﺍﻟﻘﻴﺎﻡ ﺑﺎﻟﺘﺤﻠﻴﻞ ،ﻛﻤﺎ ﻳﻌﺘﻤﺪ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺍﳌﻜﺘﺒﻴﺔ ،ﺑﺎﻟﺮﺟﻮﻉ ﺇﱃ ﺍﳌﺆﻟﻔﺎﺕ ﻭﺍﳌﻘﺎﻻﺕ ﺍﻟﱵ ﺗﻴﺴﺮﺕ ﻣﻦ ﻣﻜﺘﺒﺔ ﺩﻭﻟﺔ ﺍﻟﻜﻮﻳﺖ ﺍﻟﻌﺎﻣﺔ ﲜﺎﻣﻌﺔ ﺟﺎﻻ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻭﻣﻜﺘﺒﺎﺕ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﲔ، ﻟﻴﺘﻮﺻﻞ ﰲ ﺍﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ﺇﱃ ﺍﻟﻨﺘﺎﺋﺞ ﺍﳌﺘﻮﺧﺎﺓ ،ﺃ ﳘﹼﻬﺎ؛ ﺃﻭﻻ :ﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ،ﺃﻳﺔ ﻟﻐﺔ ﻛﺎﻧﺖ ،ﻃﺮ ﺍﺋﻖ ﻣﺘﻌﺪﺩﺓ ،ﳚﻤﻠﻬﺎ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﰲ 35ﻃﺮﻳﻘﺔ ،ﺛﺎﻧﻴﺎ :ﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻟﺪﻳﻨﻴﺔ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺑﺎﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ ﺍﻟﺜﻼﺙ ﻃﺮﺍﺋﻖ، ﺃ ﳘﹼﻬﺎ :ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﶈﺎﺿﺮﺓ ،ﻭﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﻘﻮﺍﻋﺪ ﻭﺍﻟﺘﺮﲨﺔ ،ﺛﺎ ﻟﺜﺎ :ﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻭﺩﺭﺍﺳﺘﻬﺎ ﰲ ﻫﺬﻩ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﻣﺸﻜﻼﺕ ،ﺗﻌﻮﺩ ﺑﻌﻀﻬﺎ ﺇﱃ ﺍﳌﺪ ﺭﺳﲔ ﻭﺍﻷﺧﺮﻯ ﺇﱃ ﺍﻟﺪﺍﺭﺳﲔ ﻭ ﺍﻹ ﺩﺍﺭﻳﲔ ،ﺭﺍﺑﻌﺎ :ﻣﻌﺮﻓﺔ ﻃﺮﻕ ﺣ ﹼﻞ ﻫﺬﻩ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ ،ﻭﺍﻟﱵ ﺗﺘﻤﺜﹼﻞ ﰲ ﺿﺮﻭﺭﺓ ﺍﳌﺪﺭﺳﺔ ﰲ ﺇﻋﺪﺍﺩ ﺍﳌﻨﻬﺞ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﻲ ﺍﳌﻨﺎﺳﺐ ﻭﺍﺳﺘﻌﺎﻧﺘﻬﺎﺑﺎﳌﺪ ﺭﺳﲔ ﺍ ﻟﻌﺮﺏ ﺍﻟﻮﺍﻓﺪﻳﻦ ﺫﻭﻱ ﺍﻟﻜﻔﺎﺀﺓ ﺍﻟﻠﻐﻮﻳﺔ ﻭ ﺍﳌﻬﺎﺭﺓ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺴﻴﺔ ،ﻭﺗﺸﺠﻴﻊ ﺍﳌﺪ ﺭﺳﲔ ﻋﻠﻰ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺇﻋﺪﺍﺩ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ، ﻭﺇﺧﻀﺎﻋﻬﻢ ﰲ ﺍﻟﺪﻭﺭﺍﺕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺒﻴﺔ ،ﻭﺩﻓﻌﻬﻢ ﳓﻮ ﺇﻋﺪﺍﺩ ﺍﻷﻧﺸﻄﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﺍﳌﺴﺎﻋﺪﺓ ﻋﻠﻰ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ. ﻛﻤﺎ ﻳﻮﺻﻲ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺑﻀﺮﻭﺭﺓ ﺍﺗﺒﺎﻉ ﻃﺮﻕ ﺣﻞ ﻫﺬﻩ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ ،ﺫﻟﻚ ﺇﳒﺎﺣﺎ ﳌﺸﺮﻭﻉ ﺍﻟﻌﻤﻠﻴﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،ﻟﻐﺔ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻜﺮﱘ ﰲ ﻫﺬﻩ ﺍﳌﻨﻄﻘﺔ.
*
ﺩﻛﺘﻮﺭﺍﻩ ﰲ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺎﺕ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻭﺍﳊﻀﺎﺭﺓ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﳏﺎﺿﺮ ﺑﻘﺴﻢ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﲜﺎﻣﻌﺔ ﺟﺎﻻ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ.
**
ﳏﺎﺿﺮ ﺑﺎﻟﺪﺑﻠﻮﻡ ﺍﻟﻌﺎﱄ ﲜﺎﻣﻌﺔ ﺟﺎﻻ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ.
***
ﳏﺎﺿﺮ ﺑﻘﺴﻢ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﲜﺎﻣﻌﺔ ﺟﺎﻻ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ.
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
2
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
Abstract This research was prepared to identify the methods of teaching Arabic language in schools, and religious community in the three southern provinces of the Kingdom of Thailand: Pattani, Yala and Narathiwat, and to identify the problems of teaching the Arabic language and to study them in order to develop appropriate solutions. It depends on the interviews, which were distributed questionnaires to stakeholders, as well as collected and did the analysis. It also depends on the desk study, by referening to the books and articles that were available in the Kuwait Library, Yala Islamic University, additionally the research results are as followings; First: to teach the language, any languages, multiple modalities, and researchers with 35 methods, Second: to teach Arabic in schools, and religious community in the southern provinces with 3 methods. The most important method is lecture, the rules and the translation, Third: to teach the Arabic language and to study on the problems of the schools, owned by some teachers and other students and administrators, Fourth: to learn the ways to solve these problems, which are the need for school in the preparation of the curriculum appropation and aiding of Arabian teachers with the language proficiency and teaching skills, Moreover, it was done to encourage teachers to study the process of preparing teachers for being subjected in training courses, as well as to push them towards the development of educational activities to help study the Arabic language. The research recommends the need to follow the ways of solving these problems. It drafted the educational process of the Arabic language, the language of the Qur’an in this region.
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
3
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺍﳌﻘﺪّﻣﺔ ﲢﻈﻰ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ – ﺇﱃ ﺍﻟﻮﻗﺖ ﺍﳊﺎﺿﺮ – ﺑﺎﻫﺘﻤﺎﻡ ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻦ ِﻗﺒَﻞ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﻭﻏﲑﻫﻢ ،ﳌﺎ ﲤﺘﺎﺯ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺍﺭﺗﺒﺎﻃﻬﺎ ﺍﻟﻮﺛﻴﻖ ﺑﺎﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻜﺮﱘ ،ﺩﺳﺘﻮﺭ ﺍﻷﻣﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﻭﺑﺎﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﻛﻤﺎ ﺃﻬﻧﺎ ﺗﻌ ﺪ ﻟﻐﺔ ﺍﻟﺘﺠﺎﺭﺓ ﻭﺍﻟﺘﻮﺍﺻﻞ ،ﻭﻫﻲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﺮﺍﺑﻌﺔ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﻛﺜﺮﺓ ﺍﳌﺘﻜﻠﹼﻤﲔ .ﻭﺑﺎﻟﺮﻏﻢ ﻣﻦ ﺫﻟﻚ ﻓﻘﺪ ﻟﻘﻴﺖ ﺑﻌﺾ ﺍﻻﻧﺘﻘﺎﺩﺍﺕ ﺣﻮﻝ ﺗﺪﺭﻳﺴﻬﺎ ،ﻭﺧﺎﺻﺔ ﻟﻠﻨﺎﻃﻘﲔ ﺑﻐﲑﻫﺎ ،ﺣﻴﺚ ﻭﺍﺟﻬﻮﺍ ﻋﺪﺩﺍ ﻣﻦ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ ،ﻣﻨﻬﺎ :ﻣﺎ ﻳﺘﻌﻠﹼﻖ ﺑﺎﳌﻨﻬﺞ ،ﻭﻣﻨﻬﺎ ﻣﺎ ﻳﺘﻌﻠﹼﻖ ﺑﻄﺮﺍﺋﻖ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻭﻣﻨﻬﺎ ﻣﺎ ﻳﺘﻌﻠﹼﻖ ﺑﺎﳌﻌﻠﹼﻤﲔ ،ﻭﻣﻨﻬﺎ ﻣﺎ ﻳﺘﻌﻠﹼﻖ ﺑﺎﻟﺒﻴﺌﺔ ،ﺇﱃ ﻏﲑ ﺫﻟﻚ ﻣﻦ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ ،ﺍﻷﻣﺮ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﺸﻜﹼﻞ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﻧﻮﻋﺎ ﻣﻦ ﺍﳌﻠﻞ ﻭﻋﺪﻡ ﺍﻟﺮﻏﺒﺔ ﰲ ﺗﻌﻠﹼﻤﻬﺎ ،ﻓﻴﻨﺼﺮﻓﻮﻥ ﻋﻨﻬﺎ ،ﻭﻬﺑﺬﺍ ،ﳚﺐ ﻣﺮﺍﻋﺎﺓ ﺃﺭﻛﺎﻥ ﺍﻟﻌﻤﻠﻴﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ) ﺍﳌﻨﻬﺞ ﻭﺍﳌﻌﻠﹼﻢ ﻭﺍﳌﺘﻌﻠﹼﻢ ﻭﺑﻴﺌﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ( ،ﻭﺍﻟﱵ ﻫﻲ ﻋﻤﻠﻴﺔ ﺗﻜﺎﻣﻠﻴﺔ ﺗﺘﻔﺎﻋﻞ ﻓﻴﻬﺎ ﻫﺬﻩ ﺍﻷﺭﻛﺎﻥ ،ﻭﺫﻟﻚ ﻱ ﺧﻠﻞ ﰲ ﺭﻛﻦ ﻣﻦ ﻫﺬﻩ ﺍﻷﺭﻛﺎﻥ ﺳﻴﺆﺩﻱ ﺇﱃ ﺧﻠﻞ ﰲ ﻧﺘﺎﺋﺞ ﺍﻟﻌﻤﻠﻴﺔ ﻟﺘﺤﻘﻴﻖ ﺃﻫﺪﺍﻑ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ،ﺇﺫ ﺇﻥ ﺣﺼﻮﻝ ﺃ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ )ﻋﻄﻴﺔ ،ﳏﺴﻦ ﻋﻠﻲ.(21 :2007 .
ﻭﺍﳊﺪﻳﺚ ﻓﻴﻪ ﻳﺸﻤﻞ ﺍﻷﻣﻮﺭ ﺍﻵﺗﻴﺔ: ﺃﳘﻴﺔ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻭﻣﺸﻜﻠﺘﻪ: ﺗﻨﺒﻊ ﺃﳘﻴﺔ ﺍﻟﺘﺮﺑﻴﺔ ﻭﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﻣﻦ ﺃﻥ ﻋﻤﻠﻴﺔ ﺍﻟﺘﺮﺑﻴﺔ ﻭﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﺗﺼﻘﻞ ﺍﻹﻧﺴﺎﻥ ﰲ ﳎﺎﻻﺕ ﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ﻭﺍﻟﺮﻭﺡ ﻭﺍﻷﺧﻼﻕ ﻟﻴﺘﺤﻤﻞ ﺍﳌﺴﺆﻭﻟﻴﺔ ﻋﻠﻰ ﻧﻔﺴﻪ ﻭﺃﻫﻠﻪ ﻭﳎﺘﻤﻌﻪ ،ﻓﻀﻼ ﻋﻦ ﻛﻮﻧﻪ ﺃﺣﺪ ﻣﻮﺍﺭﺩ ﺍﻟﺒﻼﺩ ،ﻓﻼ ﺷﻚ ﺃﻥ ﻟﻪ ﺩﻭﺭﺍﻋﻈﻴﻤﺎ ﰲ ﺗﻄﻮﻳﺮﺍﻟﺒﻼﺩ ﰲ ﺍﺠﻤﻟﺎﻻﺕ ﺍﳌﺨﺘﻠﻔﺔ ،ﻭﻷ ﳘﹼﻴﺘﻪ ﻛﺄﺣﺪ ﻫﺬﻩ ﺍﳌﻮﺍﺭﺩ ﺍﻟﺒﺸﺮﻳﺔ ﳚﺐ ﺃﻥ ﳛﺘﻞ ﻣﻜﺎﻥ ﺍﻟﺼﺪﺍﺭﺓ ،ﻓﻜﺎﻥ ﺃﻓﻀﻞ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﻟﺘﻄﻮﻳﺮﻩ ﻭﺗﻨﻤﻴﺘﻪ ﻫﻲ ﺍﻟﺘﺮﺑﻴﺔ ﻭﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ) ﺍﳊﺒﻴﺐ ،ﻓﻬﺪ ﺑﻦ ﺇﺑﺮﺍﻫﻴﻢ.(52 :2005 . ﻭﺃﻣﺎ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻓﺘﺮﺟﻊ ﺇﱃ ﺃﻥ ﻟﻠﺘﺪﺭﻳﺲ ﻭﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﻭﺍﻟﺘﺮﺑﻴﺔ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﻣﺘﻌﺪﺩﺓ ،ﻣﻨﻬﺎ ﻣﺎ ﻳﺮﺟﻊ ﺇﱃ ﻃﺮﻕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﲝﻴﺚ ﺇ ﻬﻧﺎ ﻻ ﺗﺘﻨﺎﺳﺐ ﻭﺍﻷﻫﺪﺍﻑ ﺍﳌﺘﻮ ﺧﺎﺓ ،ﻭﺍﻟﱵ ﻣﻀﻤﻮﻬﻧﺎ ) ﴰﻮﻟﻴﺔ ﺍﻟﻨﻈﺮﺓ ﻭﺑﻌﺪ ﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ﻭﺇﺧﻼﺹ ﺍﻟﻨﻴﺔ( ،ﻭﻣﻨﻬﺎ ﻣﺎ ﻳﺮﺟﻊ ﺇﱃ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﻣﺘﺤﺎﻥ ﲢﺪﻳﺪ ﺍﳌﺴﺘﻮﻯ ،ﺍﻷﻣﺮ ﺍﻟﺬﻱ ﺃﻛﹼﺪ ﻋﻠﻰ ﻓﻘﺪﺍﻥ ﺍﻟﺘﻮﺍﺯﻥ ﻭﺍﻟﻌﺪﻝ ،ﻟﺘﻔﻘﺪ ﰲ ﺍﻷﺧﲑ ﺍﳉﻮﺩﺓ ﰲ ﺃﺩﺍﺀ ﺍﳌﻬﻤﺔ ﻛﺄﺣﺪ ﺍﳌﻮﺍﺭﺩ ﺍﻹﻧﺴﺎﻧﻴﺔ ﺍﳌﺨﺘﺎﺭﺓ ﰲ ﺍﺠﻤﻟﺘﻤﻊ ﺃﻫﺪﺍﻑ ﺍﻟﺒﺤﺚ: ﻳﻬﺪﻑ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺇﱃ ﺍﻵﰐ: .1ﺍﻟﺘﻌﺮﻑ ﻋﻠﻰ ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻟﺪﻳﻨﻴﺔ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ ﺍﻟﺜﻼﺙ .2ﺍﻟﺘﻌﺮﻑ ﻋﻠﻰ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻭﺩﺭﺍﺳﺘﻬﺎ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻟﺪﻳﻨﻴﺔ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﰲ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ، ﻟﻮﺿﻊ ﺍﳊﻠﻮﻝ ﺍﳌﻨﺎﺳﺒﺔ ﳍﺎ
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
4
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﻧﺘﺎﺋﺞ ﺍﻟﺒﺤﺚ: ﻳﺘﻮﻗﹼﻊ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﻣﻦ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻋﺪﺓ ﻧﺘﺎﺋﺞ؛ ﻣﻨﻬﺎ: .1ﻣﻌﺮﻓﺔ ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻟﺪﻳﻨﻴﺔ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺑﺎﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ ﺍﻟﺜﻼﺙ .2ﻣﻌﺮﻓﺔ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﻭﺩﺭﺍﺳﺘﻬﺎ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻟﺪﻳﻨﻴﺔ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺑﺎﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ ﺍﻟﺜﻼﺙ، ﻭﻭﺿﻊ ﺍﳊﻠﻮﻝ ﺍﳌﻨﺎﺳﺒﺔ ﳍﺎ ﺣﺪﻭﺩ ﺍﻟﺒﺤﺚ: ﺫﻛﺮ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﺃﻥ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺩﺭﺍﺳﻴﺔ ﻧﻮﻋﻴﺔ ﲝﻴﺚ ﺗُﺪﺭﺱ ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻟﺪﻳﻨﻴﺔ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺑﺎﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ ﺍﻟﺜﻼﺙ ،ﻭﺃﻣﺎ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﲨﻊ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﳍﺬﺍ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻓﺘﻤﺘﺎﺯ ﺑﺎﳌﻘﺎﺑﻼﺕ ﺍﻟﺸﺨﺼﻴﺔ ﻷﺭﺑﻊ ﻭﻋﺸﺮﻳﻦ ﺷﺨﺼﺎ. ﻣﺼﻄﻠﺤﺎﺕ ﺍﻟﺒﺤﺚ: ﻭﻫﻲ" :ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ" ﻭ "ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ" ﻭ "ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻟﺪﻳﻨﻴﺔ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ" ﻭ "ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ ﺍﻟﺜﻼﺙ" ﺃﻭﺭﺩ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﰲ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻔﺼﻞ ﺍﻟﺒﺤﻮﺙ ﻭﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺎﺕ ﺣﻮﻝ ﺍﻵﺭﺍﺀ ﺍﻟﱵ ﺗﺮﺗﺒﻂ ﲞﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻭﳕﻄﻪ ﻭﻃﺮﺍﺋﻘﻪ ﻭﻭﺳﺎﺋﻠﻪ ﻭﺗﻘﻴﻴﻤﻪ ﻭﺑﻌﺾ ﺍﻟﺒﺤﻮﺙ ﺍﻟﺴﺎﺑﻘﺔ. ﺁﺭﺍﺀ ﺣﻮﻝ ﺧﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ: ﻭﰲ ﻫﺬﺍ ﺍﺠﻤﻟﺎﻝ ﺃﻭﺭﺩﻭﺍ ﺁﺭﺍﺀ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﲔ ﺍﻟﺘﺎﻳﻼﻧﺪﻳﲔ ،ﻣﻨﻬﺎ؛ ﺭﺃﻱ ﺍﻷﺳﺘﺎﺫ "ﺁﻓﻮﻥ ﺟﺎﻱ ﺗﻴﺎﻧﺞ" ) Aporn ،(25400: 4 ,Chaitiangﺣﻴﺚ ﻳﺮﻯ ﺿﺮﻭﺭﺓ ﺇﻋﺪﺍﺩ ﺍﳋﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺴﻴﺔ ﻗﺒﻞ ﻣﺒﺎﺷﺮﺓ ﺍﻟﻌﻤﻞ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺴﻲ ﻟﺘﺤﻘﻴﻖ
ﺍﳍﺪﻑ ﺍﳌﺮﺳﻮﻡ ﻣﻦ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻌﻤﻞ ﲜﻮﺩﺓ ﻋﺎﻟﻴﺔ ﺁﺭﺍﺀ ﺣﻮﻝ ﺃﺷﻜﺎﻝ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ:
ﺑﺪﺃ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﺑﺘﻌﺮﻳﻒ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻭﺃﻭﺭﺩﻭﺍ ﺗﻌﺮﻳﻔﺎﺕ ﻣﺘﻌﺪﺩﺓ ،ﻣﻨﻬﺎ؛ ﺗﻌﺮﻳﻒ "ﺳﻮ ﻣِﺖ ﻛﻮﻧﺎﻧﻮﻛﻮﺭﻥ"، ﺣﻴﺚ ﻋﺮﻑ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺑﺄﻧﻪ ﺇﻋﻄﺎﺀ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻭﺍﻟﻌﻠﻮﻡ ﺃﻭ ﺇﻋﻄﺎﺀ ﺍﶈﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ،ﻛﻤﺎ ﻋﺮﻓﻪ ﺃﻳﻀﺎ ﺑﺄﻥ ﻳﺴﺘﻔﻬﻢ ﺍﳌﻌﻠ ُﻢ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ،ﻓﺎﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺇﺫﻥ ﻫﻮ ﺃﻥ ﻳﺮﺷﺪ ﺍﳌﻌﻠ ُﻢ ﺍ ﻟﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﺣﻞ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ ﻭﺃﻥ ﻳﻌﺎﻭﻬﻧﻢ .ﰒ ﺗﻄﺮﻕ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﺇﱃ ﻱ "ﺳﻮﺀ ﻓﲔ ﺑﻮﻥ ﺟﻮ ﻭﻭﻧﺞ". ﻗﻮﺍﻋﺪ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻷﺳﺎﺳﻴﺔ ،ﻓﺬﻛﺮﻭﺍ ﻋﺪﺓ ﺁﺭﺍﺀ ،ﻣﻨﻬﺎ؛ ﺭﺃ ُ ) (2538: 5-6 ,Supin Bunchuwongﺍﻟﻘﺎﺋﻞ ﺇﻥ ﻟﻠﺘﺪﺭﻳﺲ ﻗﻮﺍﻋﺪ ﺃﺭﺑﻊ ،ﻭﻫﻲ: อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
5
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
- 1ﺍﻻﺳﺘﻌﺪﺍﺩ ﺍﻟﺘﺎﻡ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﺍﳌﻌﻠﹼﻢ ﻭﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻭﻣﻬﺎﺭﺍﺕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻭﺣﻞ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ - 2ﺇﻋﺪﺍﺩ ﺧﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻭﺳﺎﺋﻠﻪ ﻭﺃﺩﻭﺍﺕ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﻭﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺐ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ - 3ﺳﻴﻜﻮﻟﻮﺟﻴﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ،ﻣﺜﻞ :ﻣﻌﺮﻓﺔ ﺍﻟﻔﺮﻭﻕ ﺍﻟﻔﺮﺩﻳﺔ ﺑﲔ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻭﺃﺳﺎﻟﻴﺐ ﺗﺮﻏﻴﺒﻬﻢ ،ﻭﲢﻔﻴﺰﻫﻢ - 4ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﻭﺍﻟﺘﻘﺮﻳﺮ ﰒ ﺗﻨﺎﻭﻟﻮﺍ ﺃﺷﻜﺎﻝ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻓﻜﺎﻧﺖ ﺳﺒﻌﺔ: – 1ﻣﻔﻬﻮﻡ ﺍﻟﺘﺤﺼﻴﻞ ﺍﻟﻨﻤﻮﺫﺟﻲ )(Concept Attainment Model – 2ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺐ ﻋﻠﻰ ﺗﻘﺪﱘ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ )(Inquiry Training Model – 3ﳕﻮﺫﺝ ﺍﻟﺬﺍﻛﺮﺓ )(Memory Model – 4ﺍﻟﻨﻤﻮﺫﺝ ﺍﻟﺘﺮﻛﻴﱯ )(Syntactics Model - 5ﳕﻮﺫﺝ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺍﳉﻤﻌﻲ )(Group Investigation Model – 6ﳕﻮﺫﺝ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺍﻟﻘﺎﻧﻮﱐ )(Jurisprudential Inquiry Model – 7ﳕﻮﺫﺝ ﺍﻟﺘﺮﻛﻴﺰ ﺍﻟﻠﻐﻮﻱ ﺍﳌﺘﻨﺎﻗﺾ )(Concentraled Language Encounters ﰒ ﻧﻈﺮﻭﺍ ﰲ ﻣﻘﺎﻳﻴﺲ ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻓﻬﻲ ﻛﺜﲑﺓ ،ﻭﻟﻜﻞ ﺃﳘﻴﺘﻪ ﺍﳋﺎﺻﺔ ،ﻭﺃﺣﺴﻨﻬﺎ ﻣﺎ ﻳﻨﺎﺳﺐ ﻋﻘﻠﻴﺔ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻭﻗﺪﺭﺍﻢ ،ﻭﺑﻴﻨﻮﺍ ﺃﻥ ﻻﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﻟﻄﺮﺍﺋﻖ ﺍﳌﻨﺎﺳﺒﺔ ﻣﻘﺎﻳﻴﺲ ﲬﺴﺔ: – 1ﳚﺐ ﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻣﻨﺎﺳﺒﺔ ﻟﻠﻤﺪﺭﺳﲔ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﻛﻔﺎﺋﺘﻬﻢ ﻭﺭﻏﺒﺘﻬﻢ - 2ﳚﺐ ﺃﻥ ﺗﺮﺍﻋﻲ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻣﺴﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻭﻗﺪﺭﺍﻢ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ – 3ﺃﻥ ﲢﻘﹼﻖ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺍﻷﻫﺪﺍﻑ ﺍﳌﺮﺳﻮﻣﺔ ﻟﻌﻤﻠﻴﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻭﺫﻟﻚ ﺑﺎﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﺍﳌﻘﺮﺭ ﺍﻷﻧﺴﺐ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﺍﶈﺘﻮﻳﺎﺕ ﻭﺍﳌﻀﻤﻮﻥ – 4ﳚﺐ ﺃﻥ ﺗﺮﺍﻋﻲ ﻃﺒﻴﻌﺔ ﺍﳌﺎﺩﺓ ،ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﺇﻬﻧﺎ ﲢﺘﺎﺝ ﺇﱃ ﻣﺪﺓ ﻃﻮﻳﻠﺔ ﺃﻭ ﻗﺼﲑﺓ ،ﺇﺫ ﺇﻥ ﻫﻨﺎﻙ ﻣﺎ ﳛﺘﺎﺝ ﺇﱃ ﻣﺪﺓ ﻃﻮﻳﻠﺔ ﻭﺃﺧﺮﻯ ﺇﱃ ﻣﺪﺓ ﻗﺼﲑﺓ – 5ﳚﺐ ﺃﺧﺬ ﺍﻻﻋﺘﺒﺎﺭ ﺃﻳﻀﺎ ﰲ ﺟﻠﺐ ﺍﻫﺘﻤﺎﻡ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﺩﺭﺍﺳﺘﻬﻢ ﻋﱪ ﺧﱪﺍﺕ ﺍﳌﺪﺭﺳﲔ ﻭﻭﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﺍﳌﻨﺎﺳﺒﺔ ﺁﺭﺍﺀ ﺣﻮﻝ ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ: ﰲ ﻫﺬﺍ ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ ﺗﻄﺮﻕ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﺇﱃ ﺑﻌﺾ ﺍﻟﻄﺮﺍﺋﻖ ﺍﻟﱵ ﻳﺴﺘﺨﺪﻣﻬﺎ ﺍﳌﺪﺭﺳﻮﻥ ﻛﺜﲑﹰﺍ ﰲ ﻣﺒﺎﺷﺮﺓ ﻋﻤﻠﻬﻢ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺴﻲ ﻓﻜﺎﻧﺖ ﲦﺎﱐ ﻭﺛﻼﺛﲔ ﻃﺮﻳﻘﺔ ،ﻭﻫﻲ: – 1ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﶈﺎﺿﺮﺓ ):(Lecture Method ﰲ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻳﻘﺪﻡ ﺍﳌﻌﻠﹼﻢ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺇﱃ ﺍﳌﺘﻌﻠﹼﻤﲔ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻳﺴﺘﻘﺒﻠﻮﻬﻧﺎ ،ﲟﻌﲎ ﺃﻥ ﻳﺘﺮﻛﺰ ﺩﻭﺭ ﺍﳌﻌﻠﹼﻢ ﻋﻠﻰ ﻧﻘﻞ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻓﺤﺴﺐ ﻭﺍﳌﻌﺎﺭﻑ ﺩﻭﻥ ﺣﺪﻭﺙ ﺃﻱ ﺗﻔﺎﻋﻞ ﺑﲔ ﺍﳌﻌﻠﹼﻢ ﻭﺍﳌﺘﻌﻠﹼﻤﲔ ،ﻛﻤﺎ ﻛﺎﻥ ﻟﻠﻤﺘﻌﻠﹼﻤﲔ ﺩﻭﺭ ﰲ ﲰﺎﻋﻬﺎ ﻭﺗﺴﺠﻴﻠﻬﺎ ﻭﺣﻔﻈﻬﺎ )ﺍﻟﻄﻨﺎﻭﻱ ،ﻋﻔﺖ ﻣﺼﻄﻔﻰ ،(168 :2009 .ﻣﻦ ﺳﻠﺒﻴﺎﺕ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻗﻠﺔ ﺍﻟﺼﱪ ﻟﺪﻱ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﰲ
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
6
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺍﻟﺘﻌﻠﹼﻢ ،ﻭﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﻳﻜﻮﻥ ﺳﻄﺤﻴﺎﹰ ،ﻭﻻ ﻳﻜﻮﻥ ﺍﻟﺘﻄﺒﻴﻖ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ،ﻭﺇﺫﺍ ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻘﺪﺭﺓ ﺍﳌﻌﻠﹼﻢ ﰲ ﺗﻘﺪﱘ ﺍﶈﺎﺿﺮﺓ ﺿﻌﻴﻔﺔ، ﻓﺘﺠﻌﻞ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻳﺸﻌﺮﻭﻥ ﺑﺎﳌﻠﻞ ،ﻭﺍﻟﻨﻮﻡ ،ﻭﻋﺪﻡ ﺍﻻﻫﺘﻤﺎﻡ ﻬﺑﺎ ،ﻭﻏﲑﻫﺎ . ﻫﻨﺎﻙ ﻭﺳﺎﺋﻞ ﳐﺘﻠﻔﺔ ﲡﻌﻞ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺫﺍ ﻧﻮﻋﻴﺔ ﻋﺎﻟﻴﺔ ،ﻭﻣﻦ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﻋﺪﻡ ﺗﻘﺪﱘ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺕ ﻣﺘﻌﺪﺩﺓ ﻭﻧﻘﺎﻁ ﳐﺘﻠﻔﺔ ﻓﺘﺮﺓ ﺯﻣﻨﻴﺔ ﻗﺼﲑﺓ ،ﻭﱂ ﺗﻜﻦ ﺍﶈﺎﺿﺮﺓ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﻧﺼﻒ ﺳﺎﻋﺔ ﺇﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻳﺘﻜﻠﻢ ﻭﺣﺪﻩ ﻭﻻ ﻳﺴﺘﺨﺪﻡ ﻭﺳﺎﺋﻞ ﺃﺧﺮﻯ ،ﻣﻦ ﺃﻣﺜﺎﻝ ﺍﻟﻔﻴﺪﻳﻮ ﻭﺍﻟﺸﻔﺎﻓﺔ ﻭﺍﻟﻜﻤﺒﻴﻮﺗﺮ ﻭﻏﲑﻫﺎ. -2ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ﻭﺍﻟﻌﺮﺽ ):(Demonstration Method ﺍﳌﻘﺼﻮﺩ ﺑﺎﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ﻫﻨﺎ ﻫﻮ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳌﻌﻠﹼﻢ ﰲ ﺍﻟﻌﺮﺽ ﻭﺍﻟﺘﺠﺮﻳﺐ ﻭﺍﻟﺸﺮﺡ ﻟﺘﻔﻬﻴﻢ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﲝﻴﺚ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻳﺸﺎﻫﺪﻭﻧﻪ ﻭﻳﺴﻤﻌﻮﻥ ،ﻭﻟﻠﺘﻤﺜﻴﻞ ﺃﻧﻮﺍﻉ ﳐﺘﻠﻔﺔ ،ﻗﺪﻳﻜﻮﻥ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ﻣﻦ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻭﺣﺪﻩ ﺃﻭ ﻣﻦ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻭﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻣﻌﺎﹰ ،ﺃﻭ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻓﻘﻂ ،ﺃﻭﺍﻟﻄﺎﻟﺐ ﺍﻟﻮﺍﺣﺪ ﻓﻘﻂ ،ﺃﻭﺍﳋﺒﲑ ﺃﻡ ﺍﳌﻌﻠﹼﻢ ﺍﳋﺎﺭﺟﻲ . ﺃﻣﺎ ﺧﻄﻮﺍﺕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺗﺒﺪﺃ ﻣﻦ ﺑﻴﺎﻥ ﺃﻫﺪﺍﻑ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ،ﰒ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ﺍﻟﺼﺤﻴﺢ ،ﰒ ﻃﻠﺐ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺣﱴ ﻳﻔﻜﺮﻭﺍ ﺣﺴﺐ ﺍﳌﺮﺍﺣﻞ ﺍﻟﺘﻄﺒﻴﻘﻴﺔ ،ﰒ ﻃﻠﺐ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺣﱴ ﻳﻄﺒﻘﻮﺍ ﻭﻳﻔﻌﻠﻮﺍ ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﻃﺒﻖ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺁﻧﻔﺎ ،ﰒ ﺍﻟﻨﻘﺪ ﻣﻦ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻣﺎ ﻗﺪ ﻃﺒﻖ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻟﻠﺘﻨﻤﻴﺔ ﻭﺍﻹﺭﺗﻘﺎﺀ ،ﰒ ﺃﺧﲑﺍ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﻣﻦ ﺍﳌﻌﻠﻢ. ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ﺍﳉﻴﺪ ﻻ ﺑﺪ ﻣﻦ ﻣﺸﺎﺭﻛﺔ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﺍﻟﻌﺮﺽ ﻭﺍﻟﺘﻄﺒﻴﻖ ﺣﱴ ﻳﺼﺒﺢ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﻋﻤﻴﻘﺎ ،ﻭﺃﻣﺎ ﲤﺜﻴﻞ ﺍﻟﺬﻱ ﻻ ﻳﺸﺎﺭﻛﻪ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﺍﻟﺘﻄﺒﻴﻖ ﻓﻴﺴﻤﻰ ﻣﺜﻞ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﺗﻌﻠﻤﺎ ﺳﻄﺤﻴﺎ. ﻣﻦ ﺃﺟﻞ ﺗﻘﻮﻳﺔ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ﺇﱃ ﻣﺴﺘﻮﻯ ﺍﻷﻓﻀﻞ ﻭﺫﻱ ﻧﻮﻋﻴﺔ ﻋﺎﻟﻴﺔ ﻳﺴﺘﻄﻴﻊ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﻌﻄﻲ ﻓﺮﺻﺔ ﺍﻟﺘﻄﺒﻴﻖ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﺑﻌﺪ ﻋﺮﺽ ﺍﳌﻌﻠﻢ ،ﻭﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﺣﺠﻢ ﺁﻻﺕ ﺍﻟﺘﻄﺒﻴﻖ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎ ﻳﺴﺘﻄﻴﻌﻮﻥ ﺃﻥ ﻳﺸﺎﻫﺪﻭﺍ ﺟﻴﺪﺍ ،ﻭﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﺍﳌﻤﺜﻞ ﻋﺎﳌﺎ ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻡ ﺁﻻﺕ ﺍﻟﺘﻄﺒﻴﻖ ،ﻭﺃﻥ ﻻ ﻳﺴﺘﺨﺪﻡ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻭﻗﺘﺎ ﻃﻮﻳﻼ ﰲ ﺍﻟﻌﺮﺽ ﻭﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ﺣﱴ ﻻ ﻳﻀﻴﻖ ﻭﻗﺖ ﺍﻟﺘﻄﺒﻴﻖ ﳍﻢ ،ﻭﺃﻥ ﻻ ﳜﱪ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺍﻟﻨﺘﻴﺠﺔ ﺍﻷﺧﲑﺓ ﳍﻢ ﻗﺒﻞ ﺍﻧﺘﻬﺎﺀ ﺍﻟﺘﻄﺒﻴﻖ ،ﻭﻏﲑﻫﺎ ﻣﻦ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﻟﻠﺘﻘﻮﻳﺔ ﻭﺍﻹﺭﺗﻘﺎﺀ. -3ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻮﺍﻗﻊ ﻭﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ):(Case Study Method ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﱵ ﺗﻄﻮﺭ ﻭﺗﻨﻤﻲ ﻗﺪﺭﺍﺕ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻣﻦ ﺣﻞ ﺍﳌﺸﺎﻛﻞ ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﲢﻠﻴﻞ ﺍﻟﻮﺿﻊ ﻭﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ﺑﺄﻬﻧﺎ ﺻﺤﻴﺤﺔ ﺃﻭ ﺧﻄﺄ ،ﺃﻭ ﺣﻘﻴﻘﺔ ﺃﻡ ﻏﲑ ﺣﻘﻴﻘﺔ .ﻭﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻳﺮﻛﺰ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻓﻴﻬﺎ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻞ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﳏﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﳌﺎﺩﺓ .ﺑﻌﺪ ﺃﻥ ﻗﺪﻡ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺑﻌﺾ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺃﻭ ﳏﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﻟﺪﺭﺱ ،ﻳﻘﺪﻡ ﺑﻌﺾ ﺍﻟﻨﻘﺎﻁ ﺍﻟﱵ ﺃﺻﺒﺤﺖ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﲢﺘﺎﺝ ﺇﱃ ﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻞ. ﻣﻦ ﺻﻔﺎﺕ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻮﺍﻗﻊ ﺍﳉﻴﺪﺓ ﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ﻭﺍﻗﻌﻴﺔ ﻭﺭﲟﺎ ﺗﺘﻜﺮﺭ ﻣﺮﺓ ﺑﻌﺪ ﺃﺧﺮﻯ ،ﻭﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﺍﻻﺧﺘﻴﺎﺭﺍﺕ ﺍﻟﻜﺜﲑﺓ ﳍﺬﻩ ﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ،ﻭﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﻟﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻛﺜﲑﺓ ﺗﻜﻔﻲ ﻟﺘﺤﻠﻴﻠﻬﺎ. ﺃﻣﺎ ﺧﻄﻮﺍﺕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺗﺒﺪﺃ ﺑﺘﻮﺯﻳﻊ ﺑﻌﺾ ﻧﻘﺎﻁ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ ﺍﻟﻮﺍﻗﻌﻴﺔ ﻟﻠﺪﺭﺍﺳﺔ ،ﰒ ﺗﻘﺪﱘ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺍﻷﺳﺎﺳﻴﺔ ﻣﻊ ﲢﺪﻳﺪ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﺍﻟﺰﻣﻨﻴﺔ ﻟﻠﺪﺭﺍﺳﺔ ،ﰒ ﺇﻋﻄﺎﺀ ﺍﻟﻔﺮﺻﺔ ﻟﻘﺮﺍﺀﺓ ﻧﻘﻄﺔ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ ﺃﻭ ﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ﺍﻟﻮﺍﻗﻌﻴﺔ ،ﰒ ﻳﻘﺮﺃ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ﻟﺘﻠﻚ ﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ﺃﻭ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ ﻣﻊ ﺇﺟﺎﺑﺘﻬﺎ ﻓﺮﺩﻳﺎ ،ﰒ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺇﱃ ﳎﻤﻮﻋﺎﺕ ﻭﻟﻜﻞ ﳎﻤﻮﻋﺔ ﻣﺎ ﺑﲔ 8-4ﺃﺷﺨﺎﺹ .ﰒ ﻟﻜﻞ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﺃﻥ ﺗﻘﺪﻡ ﲢﻠﻴﻠﻬﺎ ،ﰒ ﺍﳋﻼﺻﺔ. -4ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻟﻌﺐ ﺍﻷﺩﻭﺍﺭ ):(Role playing Method
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
7
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺍﳌﻘﺼﻮﺩ ﺑﻠﻌﺐ ﺍﻷﺩﻭﺍﺭ ﻫﻨﺎ ﻫﻮ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ﰲ ﺣﺎﻟﺔ ﺃﺭﺍﺩ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﺪﺭﺳﻬﺎ ﻭﻳﺒﻴﻨﻬﺎ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﲝﻴﺚ ﻻ ﻳﻌﺪ ﻧﺺ ﺍﻟﻜﻼﻡ ﺃﻭ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺍﻟﱵ ﻳﺮﻳﺪ ﺃﻥ ﻳﺘﺤﺪﺙ ﻋﻨﻬﺎ .ﻭﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻳﺘﻤﺜﻠﻮﻥ ﺣﺴﺐ ﺗﻔﻜﲑﻫﻢ ﰲ ﺩﻭﺭ ﻳﻔﺮﺽ ﻟﻪ. ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﻣﻬﻤﺔ ﻟﻠﻤﻌﻠﻢ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﺮﻳﺪ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻥ ﳛﺼﻠﻮﺍ ﺍﳋﱪﺍﺕ ﰲ ﻇﺮﻑ ﺍﳌﻄﻠﻮﺏ .ﻭﻫﻮ ﺃﻳﻀﺎ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﳌﻌﺮﻓﺔ ﺁﺭﺍﺀ ﺍﻵﺧﺮﻳﻦ .ﻭﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺗﺮﻛﺰ ﻋﻠﻰ ﻣﻌﺮﻓﺔ ﺁﺭﺍﺀ ﺍﻵﺧﺮﻳﻦ ﺍﳌﺨﺘﻠﻔﺔ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﳏﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﳌﺎﺩﺓ ،ﻭﻳﺮﻛﺰ ﺃﻳﻀﺎ ﻋﻠﻰ ﺇﺣﺴﺎﺱ ﺍﻵﺧﺮﻳﻦ ﻭﺷﻌﻮﺭﻫﻢ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﻃﺮﻕ ﺃﺧﺮﻯ. ﺗﺴﺘﺨﺪﻡ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺇﺫﺍ ﺃﺭﺍﺩ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﳛﻤﺲ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﻻﻫﺘﻤﺎﻡ ﻭﺍﳌﺸﺎﺭﻛﺔ ﰲ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ،ﻭﺃﻥ ﳚﻌﻠﻬﺎ ﺟﺴﺮﺍ ﻟﻠﺸﺮﺡ ﻭﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ،ﻭﺃﻥ ﻳﻌﻠﻤﻬﻢ ﻣﻬﺎﺭﺓ ﺣﻞ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ ،ﻭﻣﻬﺎﺭﺓ ﺍﳌﺮﺍﺋﺪ. ﺃﻣﺎ ﺧﻄﻮﺍﺕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺗﺒﺪﺃ ﺑﺎﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﳌﺴﺄﻟﺔ ﺃﻭ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ ﺍﻟﱵ ﺳﻮﻑ ﺗﺴﺘﺨﺪﻡ ﰲ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ،ﰒ ﺗﺴﺨﲔ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻻﺳﺘﻌﺪﺍﺩﻫﻢ ﺇﱃ ﻣﺸﺎﻫﺪﺗﻪ ،ﰒ ﺍﻟﺸﺮﺡ ﻭﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ﻋﻦ ﺍﻟﻈﺮﻭﻑ ﺑﺸﻜﻞ ﻋﺎﻡ ،ﰒ ﺍﻟﺸﺮﺡ ﻭﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ﻋﻦ ﺩﻭﺭ ﺍﳌﻤﺜﻠﲔ ،ﻭﺍﳌﺸﺎﻫﺪﻳﻦ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ،ﰒ ﻋﺮﺽ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ﰲ ﻭﻗﺖ ﳏﺪﺩ ،ﰒ ﲢﻠﻴﻞ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ،ﻓﻬﻨﺎ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻳﻮﻗﻒ ﺍﻟﻌﺮﺽ ﻓﺘﺮﺓ ﻗﻠﻴﻠﺔ ﻟﻜﻲ ﳛﻠﻞ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻌﺮﺽ ،ﰒ ﻣﻮﺍﺻﻠﺔ ﻋﺮﺽ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ،ﺇﺫﺍ ﺍﻧﺘﻬﻰ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﺮﺽ ﻳﺴﺘﻄﻴﻊ ﺃﻥ ﻳﻄﻠﺐ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺑﻌﺾ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻥ ﳝﺜﻠﻮﺍ ﻧﻘﻞ ﺍﻟﻌﺮﺽ ﺣﱴ ﻳﺰﺩﺍﺩ ﻓﻬﻤﻬﻢ ﳓﻮ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ،ﻭﺃﺧﲑﺍ ﻳﺴﺘﻄﻴﻌﻮﺍ ﺃﻥ ﳛﻠﻮﺍ ﺍﳌﺴﺄﻟﺔ ﺃﻭ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ. -5ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻓﺮﺽ ﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ﺍﻟﺰﺍﺋﻔﺔ ):(Simulation Method ﺍﳌﻘﺼﻮﺩ ﺑﻔﺮﺽ ﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ﻫﻨﺎ ﺃﻥ ﻳﻔﺮﺽ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺣﺎﺩﺛﺔ ﺯﺍﺋﻔﺔ ﺇﱃ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻟﻐﺮﺽ ﺗﻔﻬﻴﻢ ﺗﻠﻚ ﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ﺍﻟﻔﺮﺿﻴﺔ ﻭﻣﺜﻠﻬﺎ ﻣﻦ ﺍﳊﺎﺩﺛﺎﺕ ﺍﻟﱵ ﺗﺸﺒﻪ ﺍﳊﺎﺩﺛﺎﺕ ﺍﻟﻮﺍﻗﻌﻴﺔ .ﻭﻓﺮﺽ ﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ﻳﺸﺒﻪ ﻣﺎ ﻳﺴﻤﻰ ﺑـ " ﲤﺜﻴﻞ ﺍﻟﺪﻭﺭ" .ﻭﲤﺜﻴﻞ ﺍﻟﺪﻭﺭ ﻳﻮﺟﺐ ﻓﺮﺽ ﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ،ﻭﲢﺪﻳﺪ ﺍﻟﺪﻭﺭ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﳝﺜﻠﻮﻥ ﺣﺴﺐ ﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ﺍﻟﻔﺮﺿﻴﺔ ﻭﺑﺪﻭﻥ ﻧﺺ ﺍﻟﻜﻼﻡ ﺍﳉﺎﻫﺰ ﳍﻢ ،ﻭﺍﳌﻤﺜﻠﻮﻥ ﻻﺑﺪ ﻣﻦ ﺃﻥ ﻳﻔﻜﺮﻭﺍ ﺑﺄﻧﻔﺴﻬﻢ ﺣﺴﺐ ﺩﻭﺭ ﻛﻞ ﻭﺍﺣﺪ ﻣﻨﻬﻢ ،ﻭﺃﻣﺎ ﰲ ﻓﺮﺽ ﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ﻳﻮﺟﺪ ﻧﺺ ﺍﻟﻜﻼﻡ ﻟﻜﻞ ﻭﺍﺣﺪ ﻣﻦ ﺍﳌﻤﺜﻠﲔ ﻟﻴﺘﺤﺪﺙ ﺣﺴﺐ ﻣﺎ ﻛﺘﺐ ﰲ ﺍﻟﻨﺺ ﺍﻟﻜﻼﻣﻲ. ﺧﻄﻮﺍﺕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺗﺒﺪﺃ ﺑﺘﺤﺪﻳﺪ ﺍﻟﺪﻭﺭ ﻭﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﳌﻤﺜﻠﲔ ،ﰒ ﺷﺮﺡ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺇﱃ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺩﻭﺭﻫﻢ ﺍﻟﺬﻱ ﺳﻴﻤﺜﻠﻮﻧﻪ ﰲ ﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ﺍﻟﻔﺮﺿﻴﺔ ﺑﺎﺧﺘﻴﺎﺭ ﻣﻊ ﺍﻟﺘﻄﺒﻴﻖ ،ﰒ ﺑﻴﺎﻥ ﺃﻫﺪﺍﻑ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ﻣﻊ ﺷﺮﺡ ﺧﻄﻮﺍﺕ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ،ﰒ ﻋﺮﺽ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ،ﻭﺃﺧﲑﺍ ﺷﺮﺡ ﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ﺇﱃ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺍﳌﺸﺎﻫﺪﻳﻦ. ﻣﻦ ﺇﳚﺎﺑﻴﺎﺕ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻓﺮﺽ ﺍﳊﺎﺩﺛﺔ ﺍﻟﺰﺍﺋﻔﺔ ﺇﳚﺎﺩ ﺍﳊﻤﺎﺳﺔ ﰲ ﻧﻔﻮﺱ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﳓﻮ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﳌﺎ ﻓﻴﻬﺎ ﻣﻦ ﻣﺸﺎﺭﻛﺔ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻧﻔﺴﻬﻢ ،ﻭﺷﻌﻮﺭ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺑﺎﻟﺘﺮﻓﻴﻪ ،ﻭﺑﺎﻹﺿﺎﻓﺔ ﺇﱃ ﺫﻟﻚ ﺗﻨﻤﻴﺔ ﻗﺪﺭﺍﺕ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﳎﺎﻝ ﲢﻠﻴﻞ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ ﻭﺃﺧﺬ ﺍﻟﻘﺮﺍﺭ ،ﻭﻛﺬﻟﻚ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﳌﻮﺍﺟﻬﺔ ﺍﳊﺎﺩﺛﺎﺕ ﺍﳊﻘﻴﻘﻴﺔ ﰲ ﺍﺠﻤﻟﺘﻤﻊ. -6ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻷﻟﻌﺎﺏ ):(Games Method ﺍﻟﻠﻌﺐ ﻧﺸﺎﻁ ﻣﻦ ﺍﻷﻧﺸﻄﺔ ﺍﻟﱵ ﳍﺎ ﺷﺮﻭﻁ ﳏﺪﺩﺓ ﲝﻴﺚ ﻳﺘﻜﻮﻥ ﻣﻦ ﺍﻟﻼﻋﺒﲔ ﺷﺨﺼﺎﻥ ﺃﻭ ﺃﻛﺜﺮ ،ﻭﻳﻜﻮﻥ ﻫﻨﺎﻙ ﻓﺎﺋﺰ ﻭﺧﺎﺳﺮ .ﻣﻌﻈﻢ ﺍﻷﻟﻌﺎﺏ ﺍﳌﺴﺘﺨﺪﻣﺔ ﰲ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻏﲑ ﻭﺍﻗﻌﻴﺔ ،ﺑﻞ ﻫﻲ ﺯﺍﺋﻔﺔ ﻣﺼﻨﻮﻋﺔ ﻳﺴﺘﺨﺪﻣﻬﺎ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﻇﺮﻑ ﻟﻐﺮﺽ ﺗﻌﻠﻢ ﻣﺮﺍﺣﻠﻪ ﺍﳌﺨﺘﻠﻔﺔ.
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
8
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺗﺴﺘﺨﺪﻡ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻷﻟﻌﺎﺏ ﰲ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﰲ ﳎﺎﻻﺕ ﳐﺘﻠﻔﺔ ،ﻣﻨﻬﺎ ﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ، ﻭﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻭﻣﺪﺧﻼ ﻟﻠﺪﺭﺱ ،ﻭﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﺁﻟﺔ ﻣﺴﺎﻋﺪﺓ ﰲ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻭﺍﻟﺘﻌﻠﻢ. ﻫﻨﺎﻙ ﺑﻌﺾ ﺍﳌﻼﺣﻈﺎﺕ ﰲ ﺍﺳﺘﻌﻤﺎﻝ ﺍﻷﻟﻌﺎﺏ ﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻜﺒﺎﺭ ،ﻣﻨﻬﺎ ﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﺍﻷﻟﻌﺎﺏ ﻣﻨﺎﺳﺒﺔ ﻣﻊ ﳏﺘﻮﻯ ﺍﳌﺎﺩﺓ ،ﻭﺍﻟﻌﻤﺮ ،ﻭﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﲨﻴﻊ ﺍﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﻣﺸﺎﺭﻛﻮﻥ ﻓﻴﻬﺎ ،ﻭﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﺇﻋﺪﺍﺩ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻗﺒﻞ ﺇﺟﺮﺍﺀ ﺍﻷﻟﻌﺎﺏ ،ﻭﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﺍﻟﻮﻗﺖ ﻛﺎﻓﻴﺎ ﻟﻠﻌﺮﺽ ﻭﻟﻠﺨﻼﺻﺔ ،ﻭﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﺍﻟﺘﻮﺿﻴﺢ ﻭﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ﺑﻌﺪ ﺇﻧﺘﻬﺎﺀ ﺍﻷﻟﻌﺎﺏ ﻋﻦ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﺍﻟﺪﺭﺱ، ﻭﻣﺸﻜﻠﺘﻪ ﺍﻟﱵ ﻳﻮﺍﺟﻬﻬﺎ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻣﻊ ﺑﻴﺎﻥ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺣﻠﻬﺎ. -7ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ):(Learning Method ﺍﳌﻘﺼﻮﺩ ﺑﺎﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﻫﻮ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﺬﻱ ﻗﺴﻢ ﻓﻴﻪ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺍﻟﻐﺮﻑ ﺇﱃ ﻏﺮﻑ ﻣﺘﻌﺪﺩﺓ ﺣﺴﺐ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺕ ﺍﻟﺪﺭﺱ ﺍﻟﱵ ﻳﺮﻳﺪ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﻌﻠﻤﻬﺎ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ،ﻭﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﻭﻓﺮﺻﺔ ﻟﺘﺸﺠﻴﻊ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻥ ﻳﺪﺭﺳﻮﺍ ﺑﺎﻻﻧﺘﻘﺎﻝ ﻣﻦ ﻏﺮﻓﺔ ﺇﱃ ﻏﺮﻓﺔ ﺃﺧﺮﻯ ،ﻭﺑﻄﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﳌﺨﺘﻠﻔﺔ ﰲ ﻭﻗﺖ ﳏﺪﺩ. ﺃﻣﺎ ﺧﻄﻮﺍﺕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺗﺒﺪﺃ ﺑﺘﻘﺴﻴﻢ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺇﱃ ﳎﻤﻮﻋﺎﺕ ﻣﺎ ﺑﲔ 8-6ﺃﺷﺨﺎﺹ ﻟﻜﻞ ﻣﺮﻛﺰ ﺃﻭ ﻟﻜﻞ ﻗﺎﻋﺔ ﺩﺭﺍﺳﻴﺔ ،ﰒ ﻭﺿﺢ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺍﻻﻧﺘﻘﺎﻝ ﻣﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﺇﱃ ﻣﺮﻛﺰ ﺁﺧﺮ ،ﻣﻊ ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺇﺟﺮﺍﺀ ﻧﺸﺎﻁ ﻓﻴﻪ ،ﰒ ﺑﻌﺪ ﺫﻟﻚ ﺩﺧﻮﻝ ﻛﻞ ﳎﻤﻮﻋﺔ ﺇﱃ ﺍﳌﺮﻛﺰ ﺍﻟﺬﻱ ﻋﲔ ﳍﺎ ﻣﻊ ﺇﺟﺮﺍﺀ ﺍﻟﻨﺸﺎﻁ ﺍﳌﺄﻣﻮﺭ ﰲ ﺍﻟﻮﺭﻗﺔ ﺍﳌﻌﺪﺓ ،ﻭﺇﺫﺍ ﺍﻧﺘﻬﻰ ﺍﻟﻮﻗﺖ ﺍﶈﺪﺩ ﻓﻌﻠﻰ ﻛﻞ ﳎﻤﻮﻋﺔ ﺃﻥ ﺗﻨﺘﻘﻞ ﺇﱃ ﺍﳌﺮﻛﺰ ﺍﳉﺪﻳﺪ ،ﰒ ﺇﺫﺍ ﺍﻧﺘﻬﺖ ﻛﻞ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺎﺕ ﻣﻦ ﺍﻷﻧﺸﻄﺔ ﺍﳌﻌﻴﻨﺔ، ﻃﻠﺐ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﺗﻘﺪﻡ ﻛﻞ ﳎﻤﻮﻋﺔ ﻣﺎ ﻗﺪ ﺗﻌﻠﻤﻮﺍ ﻣﻦ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻨﺸﺎﻁ ،ﰒ ﺃﺧﲑﺍ ﻳﺸﺮﺡ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺧﻼﺻﺔ ﺍﻟﺪﺭﺱ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﲨﻴﻌﺎ. -8ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺐ ):(Internship Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺐ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﻣﻊ ﺃﻱ ﻣﺆﺳﺴﺔ ﺃﻭ ﻣﺮﻛﺰ ﻳﺘﻌﻠﻖ ﲟﺠﺎﻝ ﺃﻣﺮ ﻣﻔﻴﺪ ﳍﻢ ،ﻭﺫﻟﻚ ﻷﻥ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺐ ﺃﻣﺮ ﻭﺍﻗﻌﻲ، ﻭﺍﳌﺘﺪﺭﺑﻮﻥ ﺳﻴﺘﻌﻠﻤﻮﻥ ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺍﻟﻌﻤﻞ ،ﻭﻛﻴﻔﻴﺔ ﺍﻟﺘﻌﺎﻣﻞ ﻣﻊ ﺍﻵﺧﺮﻳﻦ ﰲ ﺍﳌﺆﺳﺴﺔ ﺃﻭ ﺍﳌﺮﻛﺰ .ﻭﻳﻜﻮﻥ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺐ ﻋﻠﻰ ﺍﻷﻗﻞ ﺃﺳﺒﻮﻋﲔ ﺃﻭ ﺛﻼﺛﺔ ،ﻭﺍﻷﻓﻀﻞ ﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺐ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﺫﻟﻚ. ﺃﻣﺎ ﺩﻭﺭ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﳜﻂ ﺧﻄﺔ ﰲ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺐ ﳍﺆﻻﺀ ﺍﳌﺘﺪﺭﺑﲔ ،ﺑﺪﺀﺍ ﻣﻦ ﻭﺿﻊ ﺍﳋﻄﺔ ﻣﻊ ﺃﺷﺨﺎﺹ ﰲ ﺍﳌﺆﺳﺴﺔ ﺍﻟﱵ ﻳﺮﻳﺪ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﺮﺳﻞ ﺍﳌﺘﺪﺭﺑﲔ ﺇﻟﻴﻬﺎ ﺑﺈﻋﺪﺍﺩ ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ ﺍﳌﻌﻴﻨﺔ ﺍﳌﻄﻠﻮﺑﺔ ﳍﻢ ،ﰒ ﲢﺪﻳﺪ ﺷﻜﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺍﳌﻼﺣﻈﺔ ﻭﺍﳌﺸﺎﺭﻛﺔ ﺍﳌﺒﺎﺷﺮﺓ .ﰒ ﺇﻋﻼﻡ ﺍﳌﺘﺪﺭﺑﲔ ﻋﻦ ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ ﻣﻊ ﺑﻴﺎﻥ ﺍﻟﻠﻮﺍﺋﺢ ﺍﳌﺨﺘﻠﻔﺔ ﺍﳌﻨﺎﺳﺒﺔ ﳍﻢ ،ﰒ ﺍﻟﺬﻫﺎﺏ ﻟﺰﻳﺎﺭﺓ ﺍﳌﻜﺎﻥ ﻣﻊ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﺍﻟﻌﻤﻞ ﻣﺴﺒﻘﺎ .ﰒ ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﻣﺪﻳﺮ ﺍﳌﺆﺳﺴﺔ ﳌﻌﺮﻓﺔ ﺍﻟﺘﻄﻮﺭ ﻭﺍﳌﺸﻜﻠﺔ .ﰒ ﻳﻘﻴﻢ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻣﻨﺘﺪﻯ ﻟﻴﺸﺎﺭﻙ ﻓﻴﻪ ﺍﳌﺘﺪﺭﺑﻮﻥ ﺍﻵﺧﺮﻭﻥ ﻟﻐﺮﺽ ﲢﺼﻴﻞ ﺍﳋﱪﺍﺕ .ﰒ ﺗﺸﺠﻴﻊ ﺍﳌﺘﺪﺭﺑﲔ ﻟﺘﺴﺠﻴﻞ ﺍﻷﻋﻤﺎﻝ ﺍﻟﻴﻮﻣﻴﺔ ﺍﻟﱵ ﻋﻤﻠﻮﻫﺎ، ﻭﺩﺭﺳﻮﻫﺎ ﻣﻊ ﻓﻮﺍﺋﺪﻫﺎ .ﰒ ﺃﺧﲑﺍ ﻛﺘﺎﺑﺔ ﺍﻟﺘﻘﺮﻳﺮ ﺑﻌﺪ ﺍﻧﺘﻬﺎﺀ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺐ ﻋﻦ ﺍﻷﺷﻴﺎﺀ ﺍﻟﱵ ﺩﺭﺳﻮﻫﺎ ﻣﻊ ﻣﻼﺣﻈﺎﻢ. -9ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻛﺘﺎﺑﺔ ﺍﳌﺸﺮﻭﻉ ﺍﳉﻤﺎﻋﻲ ):(Group project Method ﻛﺘﺎﺑﺔ ﺍﳌﺸﺮﻭﻉ ﺍﳉﻤﺎﻋﻲ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻟﺪﻳﻬﻢ ﺇﺭ ﺍﺩﺓ ﻭﺍﺣﺪﺓ ﻳﺴﺎﻋﺪﻭﻥ ﺑﻌﻀﻬﻢ ﺑﻌﻀﺎ ﻟﻜﺘﺎﺑﺔ ﺍﳌﺸﺮﻭﻉ ﺍﳌﻌﲔ ﻗﺎﻝ ) ﺃﺑﺲ( ) :(Apps,:1991ﺃﻥ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﺟﻴﺪﺓ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﺣﱴ ﻳﺘﻌﻤﻠﻮﺍ ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
9
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺑﺎﳉﻤﺎﻋﺔ .ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺃﻳﻀﺎ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻟﺘﺸﺠﻴﻊ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻥ ﻳﻔﻜﺮﻭﺍ ،ﻭﳛﻠﻠﻮﺍ ،ﻭﻳﻘﻴﻤﻮﺍ .ﻭﻟﻠﻤﺘﻌﻠﻤﲔ ﻓﺮﺻﺔ ﻟﻠﻌﻤﻞ ﻣﻊ ﺍﻵﺧﺮﻳﻦ ،ﻭﺫﻟﻚ ﳚﻌﻠﻬﻢ ﻳﺘﻌﻠﻤﻮﻥ ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺍﻟﺘﻌﺎﻣﻞ ﺍﳌﻨﺎﺳﺐ ﰲ ﳎﺎﻝ ﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ﻭﺍﻟﻌﻤﻞ. ﺧﻄﻮﺍﺕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺗﺒﺪﺃ ﻣﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺇﱃ ﳎﻤﻮﻋﺎﺕ ،ﻭﻋﺪﺩ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﺍﻟﻮﺍﺣﺪﺓ ﻣﺎﺑﲔ 4-2ﺃﺷﺨﺎﺹ .ﰒ ﻛﻞ ﳎﻤﻮﻋﺔ ﺗﻌﻤﻞ ﲟﺸﺮﻭﻉ ﻭﺍﺣﺪ ﲨﺎﻋﺔ ،ﻭﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻳﺴﺘﻄﻴﻌﻮﻥ ﺃﻥ ﳜﺘﺎﺭﻭﺍ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎ ﺑﺄﻧﻔﺴﻬﻢ، ﻭﺍﳌﻬﻢ ﺃﻥ ﻳﺘﻀﺢ ﻋﻨﺪ ﺃﻓﺮﺍﺩ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻭﻛﻴﻔﻴﺔ ﺩﺭﺍﺳﺘﻪ ،ﻭﺃﻣﺎ ﺩﻭﺭ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﺮﺷﺪﻫﻢ ﻓﻘﻂ .ﰒ ﺃﺧﲑﺍ ﻋﻨﺪ ﻬﻧﺎﻳﺔ ﻛﺘﺎﺑﺔ ﺍﳌﺸﺮﻭﻉ ﺃﻥ ﻳﻘﺪﻡ ﻛﻞ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺎﺕ ﰲ ﺍﻻﺟﺘﻤﺎﻉ. -10ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺍﻷﻗﺮﺍﻥ:(Peer teaching Method) : ﺍﳌﺮﺍﺩ ﺑﺘﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﺼﺪﻳﻖ ﻟﺼﺪﻳﻘﻪ ﺃﻥ ﳚﻤﻊ ﺃﻓﺮﺍﺩ ﻣﻦ ﻣﻜﺘﺐ ﻭﺍﺣﺪ ﺃﻭ ﻣﻦ ﳎﻤﻮﻋﺔ ﻭﺍﺣﺪﺓ ﻟﻴﻌﻠﻢ ﺑﻌﻀﻬﻢ ﺑﻌﻀﺎ ،ﻭﻟﻴﻘﻴﻢ ﺩﻭﺭﻩ ،ﻭﻟﻴﻘﺪﻡ ﺇﺭﺷﺎﺩﺍﺕ .ﺫﻛﺮ "ﺷﺎﺭﱐ" ) (Chaarney, :1998ﺑﺄﻥ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻣﻔﻴﺪﺓ ﺟﺪﺍ ،ﻭﺃﻬﻧﺎ ﻻ ﲢﺘﺎﺝ ﺇﱃ ﻣﻴﺰﺍﻧﻴﺔ ﰲ ﺍﻋﺘﻤﺎﺩﻫﺎ. ﻣﻦ ﺇﳚﺎﺑﻴﺎﺕ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﺼﺪﻳﻖ ﺻﺪﻳﻘﻪ ﺇﺫﺍ ﻛﺎﻧﺖ ﰲ ﺣﺎﻟﺔ ﻛﻔﺎﺀﺓ ﺃﻋﻀﺎﺀ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﻣﺘﻌﺪﺩﺓ ﻭﺧﱪﺍﺎ ﳐﺘﻠﻔﺔ ،ﻭﰲ ﺣﺎﻟﺔ ﻋﺪﺩ ﺍﳋﱪﺍﺀ ﻭﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ﻛﺜﲑ ﻣﻊ ﺇﺧﻼﺻﻬﻢ ﰲ ﺍﳌﻬﺎﺭﺍﺕ ﺍﳌﺨﺘﻠﻔﺔ ﻛﻤﻬﺎﺭﺓ ﰲ ﺍﻻﻗﺘﺼﺎﺩ ،ﻭﰲ ﺍﻟﺘﻘﻨﻴﺔ ،ﻭﰲ ﺍﻻﺟﺘﻤﺎﻉ ﻭﻏﲑﻫﺎ. -11ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ):(Questioning Method ﺍﻟﺴﺆﺍﻝ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﻣﻦ ﻭﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻷﻧﻪ ﻳﺴﺎﻋﺪ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ﳓﻮ ﺁﺭﺍﺀ ﳐﺘﻠﻔﺔ .ﺗﺴﺘﺨﺪﻡ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ﺇﺫﺍ ﺃﺭﺍﺩ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻣﺸﺎﺭﻛﺔ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ،ﻭﺍﺧﺘﺒﺎﺭ ﻓﻬﻤﻬﻢ ﻭﻣﻌﺮﻓﺘﻬﻢ ﻭﻛﺬﻟﻚ ﺗﺸﺠﻴﻌﻬﻢ ﺇﱃ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﻭﺍﳌﻌﺮﻓﺔ، ﻭﺍﻻﻫﺘﻤﺎﻡ ،ﻭﺑﺎﻹﺿﺎﻓﺔ ﺇﱃ ﺫﻟﻚ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﻭﺍﳌﺮﺍﺟﻌﺔ ،ﻭﻛﻤﻘﺪﻣﺔ ﻟﻠﺸﺮﺡ ﻭﺍﻟﺒﻴﺎﻥ. ﺃﻣﺎ ﺃﻧﻮﺍﻉ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ﻓﺘﻨﻘﺴﻢ ﺇﱃ ﺃﺭﺑﻌﺔ ﺃﻗﺴﺎﻡ :ﺃﺳﺌﻠﺔ ﺣﻔﻈﻴﺔ ،ﻭﻫﻲ ﺍﻟﱵ ﺗﻌﺘﻤﺪ ﻋﻠﻰ ﺗﺬﻛﺮ ﺍﳊﻘﺎﺋﻖ ﻭﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺍﻟﱵ ﺩﺭﺳﻬﺎ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ،ﻭﺗﻜﻮﻥ ﺍﻹﺟﺎﺑﺔ ﺍﻟﺼﺤﻴﺤﺔ ﻭﺍﺣﺪﺓ ﻣﻦ ﺍﻹﺟﺎﺑﺎﺕ ﺍﳌﺘﻌﺪﺩﺓ ،ﻭﻋﻠﻰ ﺳﺒﻴﻞ ﺍﳌﺜﺎﻝ :ﻣﺎﺍﳌﻘﺼﻮﺩ ﺑـ ISO 2009؟ ،ﻭﺃﺳﺌﻠﺔ ﺗﻔﻜﲑﻳﺔ ،ﻭﻫﻲ ﺍﻟﱵ ﲢﺘﺎﺝ ﺇﱃ ﺍﻟﺘﺄﻣﻞ ﻭ ﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ﻗﺒﻞ ﺍﻹﺟﺎﺑﺔ ﻋﻨﻬﺎ ،ﻭﺗﻜﻮﻥ ﺍﻹﺟﺎﺑﺔ ﳐﻠﻮﻃﺔ ﲟﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺃﺧﺮﻯ ،ﻭﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻳﺴﺘﺨﺪﻣﻮﻥ ﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ﺃﻛﺜﺮ ﺣﱴ ﻳﺴﺘﻄﻴﻌﻮﺍ ﺃﻥ ﳚﻤﻌﻮﺍ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻣﻦ ﺃﻣﺎﻛﻦ ﳐﺘﻠﻔﺔ ﻭﺗﻜﻮﻥ ﺃﺧﲑﹰﺍ ﺇﺟﺎﺑﺔ ﻭﺍﺣﺪﺓ ﻣﺸﺮﻭﺣﺔ .ﻭﻋﻠﻰ ﺳﺒﻴﻞ ﺍﳌﺜﺎﻝ :ﻣﺎﻓﺎﺋﺪﺓ ﺍﻟﺘﺸﺠﻴﻊ ﳓﻮ ﺗﻨﻔﻴﺬ ﺍﻟﻌﻤﻞ ﻟﻠﻤﺪﻳﺮ؟ ،ﻭﺃﺳﺌﻠﺔ ﺗﻮﺳﻴﻌﻴﺔ ﺍﻟﺘﻔﻜﲑ، ﻭﻫﻲ ﺍﻟﱵ ﺗﻌﺘﻤﺪ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﺍﳊﻔﻆ ،ﻋﻠﻰ ﺳﺒﻴﻞ ﺍﳌﺜﺎﻝ :ﺃﻥ ﻳﺴﺄﻝ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ :ﻛﻴﻒ ﻳﻜﻮﻥ ﺍﲡﺎﻩ ﺍﻟﺘﻨﻤﻴﺔ ﻟﻠﻤﻮﻇﻔﲔ ﺑﻌﺪ ﻋﺎﻡ 2000ﻡ؟ ﻭﺃﺳﺌﻠﺔ ﺗﻘﻴﻴﻤﻴﺔ ،ﻭﻫﻲ ﺍﻟﱵ ﺗﻌﺘﻤﺪ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ﻭﺍﳊﻔﻆ ﻭﺗﻮﺳﻴﻌﻪ ﻭﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﺳﻴﺠﻴﺒﻮﻥ ﻋﻠﻰ ﻫﺬﻩ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ﻓﻼﺑﺪ ﻣﻦ ﺃﻥ ﻳﺴﺘﻌﻤﻠﻮﺍ ﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ،ﻭﺍﳊﻔﻆ ﻭﺗﻮﺳﻴﻌﻪ ،ﻣﻊ ﺇﺑﺮﺍﺯ ﺭﺃﻳﻬﻢ ﻭﻗﺮﺍﺭﻫﻢ ﻭﻋﻠﻰ ﺳﺒﻴﻞ ﺍﳌﺜﺎﻝ :ﳌﺎﺫﺍ ﻓﻼﻧﺔ ﻣﻘﺒﻮﻟﺔ ﻟﺪﻯ ﺍﺠﻤﻟﺘﻤﻊ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﻓﻼﻧﺔ؟ ،ﲝﻴﺚ ﺃﻥ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺴﺆﺍﻝ ﳝﻜﻦ ﺃﻥ ﻳﻘﻴﻢ ﰲ ﺍﻟﺴﺆﺍﻝ ﻋﻦ ﺍﻟﺸﻌﻮﺭ ﻭﺍﻹﺣﺴﺎﺱ ﳓﻮ ﺍﻟﻨﺘﻴﺠﺔ ﺍﻷﺧﲑﺓ ،ﻭﺍﻟﺴﺆﺍﻝ ﻟﻠﺘﺤﻜﻴﻢ ،ﻭﺍﻟﺴﺆﺍﻝ ﻟﻠﺘﻔﻜﲑ ،ﻭﺍﻟﺴﺆﺍﻝ ﻋﻦ ﺃﺳﺒﺎﺏ ﺍﻟﺘﺤﻜﻴﻢ. ﻼ ﺇﺫﺍ ﺳﺌﻠﻮﺍ ﺑﺎﻷﺳﺌﻠﺔ ﺍﳊﻔﻈﻴﺔ ﻓﺎﻟﻨﺘﻴﺠﺔ ﻣﻨﻬﺎ ﻟﻜﻞ ﻧﻮﻉ ﻣﻦ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ﻳﺆﺛﺮ ﻋﻠﻰ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻭﺗﻌﻠﻤﻬﻢ ﻣﺜ ﹰ ﺃﻥ ﺩﺭﺍﺳﺘﻬﻢ ﺗﻜﻮﻥ ﺳﻄﺤﻴﺔ ) ،(Surface Learningﻭﺃﻣﺎ ﺇﺫﺍ ﺳﺌﻠﻮﺍ ﺑﺎﻷﺳﺌﻠﺔ ﺗﻮﺳﻴﻌﻴﺔ ﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ،ﺃﻭ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻤﻴﺔ، ﻓﺎﻟﻄﻠﺒﺔ ﺳﻴﺘﻌﻠﻤﻮﻥ ﺗﻌﻠﻤﺎ ﻋﻤﻴﻘﺎﹰ ،ﻭﺗﻜﻮﻥ ﺩﺭﺍﺳﺘﻬﻢ ﻋﻤﻴﻘﺔ ).(Deep Learning อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
10
.12ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺮﺣﻠﺔ ﺍﳌﻴﺪﺍﻧﻴﺔ ):(Field Trip Method
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺍﻟﺮﺣﻠﺔ ﺍﳌﻴﺪﺍﻧﻴﺔ ﻫﻲ ﺧﺮﻭﺝ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺇﱃ ﻣﻜﺎﻥ ﻣﺎ ﳌﺸﺎﻫﺪﺓ ﺍﻷﺷﻴﺎﺀ ﺍﳊﻘﻴﻘﻴﺔ ،ﻭﻗﺪ ﺫﻛﺮ ﺃﺑﺲ ) (Appsﺑﺄﻥ ﺍﻟﺮﺣﻠﺔ ﻣﻊ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﲨﻴﻠﺔ ﺗﺒﻌﺚ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﳓﻮ ﺷﻌﻮﺭ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﺍﻟﺬﺍﰐ. .13ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳌﻘﺎﺑﻠﺔ ):(Interview Method ﺍﳌﻘﺎﺑﻠﺔ ﺗﺴﺘﺨﺪﻡ ﺇﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﻫﻨﺎﻙ ﺃﺳﺘﺎﺫ ﻣﺪﻋﻮ ﻣﻦ ﺍﳋﺎﺭﺝ ،ﻭﻫﻮ ﺍﻟﺬﻱ ﺟﺎﺀ ﻟﻜﻲ ﻳﻠﻘﻲ ﳏﺎﺿﺮﺓ ﻋﻠﻤﻴﺔ ،ﻭﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻣﻔﻴﺪﺓ ﺟﺪﹰﺍ ﺇﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﺍﻷﺳﺘﺎﺫ ﱂ ﻳﺘﻌﻮﺩ ﺑﺈﻟﻘﺎﺀ ﻛﻼﻣﻪ ﺃﻣﺎﻡ ﺍﳉﻤﺎﻫﲑ ،ﻓﺎﳌﻌﻠﻢ ﻟﻠﻤﺎﺩﺓ ﻳﻌﺪ ﺑﻌﺾ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ،ﻭﺃﺣﻴﺎﻧﹰﺎ ﺇﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻳﺴﺘﻄﻴﻊ ﺃﻥ ﻳﻘﺪﻡ ﺗﻠﻚ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ﺇﱃ ﺍﻷﺳﺘﺎﺫ ﻗﺒﻞ ﺍﳌﻮﻋﺪ ﻟﻘﺮﺍﺀﺎ ﻭﺇﻋﺪﺍﺩﻩ ﻟﻺﺟﺎﺑﺔ ﻟﻜﺎﻥ ﺃﺣﺴﻦ ﻭﺃﻓﻀﻞ. ﻭﻹﻋﺪﺍﺩ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳌﻘﺎﺑﻠﺔ ﻟﻠﺘﺪﺭﻳﺲ ﺣﱴ ﺗﻜﻮﻥ ﻧﺎﺟﺤﺔ ﺧﻄﻮﺍﺕ ،ﺃﻭ ﹰﻻ ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﻷﺳﺘﺎﺫ ﺃﻭ ﺍﶈﺎﺿﺮ ﺫﻱ ﻛﻔﺎﺀﺓ ﻋﺎﻟﻴﺔ ﰲ ﻋﻠﻤﻪ ﻭﺧﱪﺗﻪ ﰲ ﺍﺠﻤﻟﺎﻝ ﺍﳌﺮﺍﺩ ،ﰒ ﻣﻘﺎﺑﺔ ﺍﻷﺳﺘﺎﺫ ﻗﺒﻞ ﺍﳌﻮﻋﺪ ﻣﻊ ﺇﺧﺒﺎﺭﻩ ﻋﻦ ﺍﳋﻄﻮﺍﺕ ﺍﻟﱵ ﺳﻮﻑ ﺗﻜﻮﻥ ،ﺃﻭ ﺗﻘﺪﱘ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ﺍﻟﱵ ﻳﺴﺄﻝ ﰲ ﺍﳌﻘﺎﺑﻠﺔ ،ﰒ ﻗﺒﻞ ﺍﻟﺴﺆﺍﻝ ﻋﻠﻰ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﺘﻴﻘﻦ ﺑﺄﻥ ﺳﺆﺍﻟﻪ ﻫﺬﺍ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﻋﻠﻰ ﻧﻘﺎﻁ ﻣﻬﻤﺔ ،ﻭﻋﻠﻴﻪ ﺃﻥ ﻳﺒﺘﻌﺪ ﻋﻦ ﺳﺆﺍﻝ ﻋﺎﻡ ،ﺃﻭ ﺇﻋﻄﺎﺀ ﻓﺮﺻﺔ ﻟﻸﺳﺘﺎﺫ ﺑﺄﻥ ﻳﺘﻜﻠﻢ ﻣﺎ ﻳﺮﻳﺪ ،ﺃﻭﺗﻘﻴﻴﺪ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﻭﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺑﺎﻷﺳﺌﻠﺔ ﺍﻟﱵ ﺃﻋﺪﻫﺎ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻛﺜﲑﹰﺍ. .14ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﺍﻟﺼﻐﲑﺓ ):(Small Group Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻫﻮ ﲨﻊ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﳎﻤﻮﻋﺔ ﻣﻦ ﻃﺎﻟﺒﲔ ﻓﻤﺎ ﻓﻮﻕ ،ﻭﻟﻜﻞ ﻃﺎﻟﺐ ﺃﻥ ﻳﺒﺪﻱ ﺭﺃﻳﻪ، ﻭﻳﺘﻌﺎﻭﻥ ﰲ ﻃﻠﺐ ﺍﻟﻌﻠﻢ ﻣﻊ ﺍﻟﻘﺪﺭﺓ ﻋﻠﻰ ﺍﻻﺗﻔﺎﻕ ﰲ ﺗﻨﻔﻴﺬ ﺍﻷﻣﺮ ﺣﺴﺐ ﺭﺃﻱ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ،ﻭﻋﺪﺩ ﺃﻋﻀﺎﺀ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﺍﳌﻨﺎﺳﺐ ﻣﺎﺑﲔ 7.8ﺃﺷﺨﺎﺹ ﺣﱴ ﳛﺼﻞ ﻛﻞ ﻭﺍﺣﺪ ﻣﻨﻬﻢ ﻋﻠﻰ ﻓﺮﺻﺔ ﻟﻴﺘﻌﻠﻢ. ﺧﻄﻮﺍﺕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﳍﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺗﺒﺪﺃ ﻣﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺇﱃ ﳎﻤﻮﻋﺎﺕ ﺻﻐﲑﺓ ،ﰒ ﲢﺪﻳﺪ ﺃﻫﺪﺍﻑ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻭﺑﻌﺪ ﺫﻟﻚ ﺍﻟﺘﻌﺮﻑ ﺑﲔ ﺃﻓﺮﺍﺩ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ،ﰒ ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﻣﺴﺆﻭﻝ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﻭﺳﻜﺮﺗﲑﻫﺎ ،ﻭﲢﺪﻳﺪ ﻭﻗﺖ ﺍﻟﺘﻘﺪﱘ ﻟﻜﻞ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ،ﻣﺜ ﹰ ﻼ ﻋﺸﺮ ﺩﻗﺎﺋﻖ ،ﰒ ﻳﺒﺪﺃ ﺍﻟﻌﻤﻞ ﻟﻜﻞ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ،ﻭﺍﳌﻌﻠﻢ ﻳﻼﺣﻆ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﻘﺪﱘ ،ﻫﻞ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﻘﺪﱘ ﻳﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﻊ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﳏﺪﺩ ﺃﻡ ﻻ؟ ﺑﻌﺪ ﺫﻟﻚ ﻳﻘﻮﻡ ﻭﻛﻴﻞ ﻛﻞ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﺑﺎﻟﺘﻘﺪﱘ ﺃﻣﺎﻡ ﺍﻟﻔﺼﻞ ،ﰒ ﺃﺧﲑﹰﺍ ﲨﻴﻊ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻳﺸﺮﺣﻮﻥ ﺑﺎﻟﺘﻔﺼﻴﻞ ﻭﻳﻘﺪﻣﻮﻥ ﺍﳋﻼﺻﺔ. .15ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﻌﺎﺻﻔﺔ ﺍﻟﺪﻣﺎﻏﻴﺔ ):(Brain Storming Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺑﻄﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﻌﺎﺻﻔﺔ ﺍﻟﺪﻣﺎﻏﻴﺔ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﻣﻦ ﻭﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺟﻴﺪﺓ ﺍﻟﱵ ﻳﺴﺘﻄﻴﻊ ﻛﻞ ﻭﺍﺣﺪ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻣﻦ ﺧﻼﳍﺎ ﺃﻥ ﻳﺒﺪﻱ ﺭﺃﻳﻪ ﲝﺮﻳﺔ ﺗﺎﻣﺔ ﳓﻮ ﻣﺸﻜﻠﺔ ﳏﺪﺩﺓ ﻣﻦ ﻗﺒﻞ ﺍﳌﻌﻠﻢ .ﻓﻠﺠﻤﻴﻊ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻓﺮﺻﺔ ﻟﻠﺘﻔﻜﲑ ﻭﺇﺑﺪﺍﺀ ﺭﺃﻳﻬﻢ ،ﻭﺑﻌﺪ ﺫﻟﻚ ﳛﻠﻠﻮﻥ ﻣﻌﺎﹰ ،ﻭﺃﺧﲑﹰﺍ ﻳﻠﺨﺼﻮﻥ ﻣﺎ ﻗﺪﻣﻮﻩ ﺃﻣﺎﻡ ﺍﻻﺟﺘﻤﺎﻉ ﺍﻟﻜﺒﲑ. ﻼ ﻭﺳﺎﺋﻞ ﲢﻔﻴﺰ ﺍﻟﻌﻤﺎﻝ .ﺑﻌﺪ ﺫﻟﻚ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻣﺎ ﺧﻄﻮﺍﺕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺗﺒﺪﺃ ﻣﻦ ﲢﺪﻳﺪ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ ﻣﻦ ﻗﺒﻞ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻣﺜ ﹰ ﻳﺒﺪﻭﻥ ﺁﺭﺍﺀﻫﻢ ،ﻭﺍﳌﻌﻠﻢ ﻳﺴﺠﻞ ﻛﻞ ﺍﻵﺭﺍﺀ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺴﺒﻮﺭﺓ ﺃﻭ ﺍﻟﺸﻔﺎﻓﺔ ،ﰒ ﳛﻠﻞ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻭﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﲨﻴﻌﹰﺎ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﺭﺍﺀ ﲝﻴﺚ ﺍﻟﻨﻈﺮﺓ ﺇﱃ ﺍﻵﺭﺍﺀ ﺍﳌﻤﻜﻨﺔ ﻭﺍﻟﻮﺍﻗﻌﻴﺔ ،ﻓﺄﻱ ﺭﺃﻱ ﱂ ﻳﻜﻦ ﳑﻜﻨﹰﺎ ﻭﻭﺍﻗﻌﻴﹰﺎ ﻭﻣﻨﺎﺳﺒﹰﺎ ﻓﻴﻘﻄﻊ ﻣﻦ ﺍﻵﺭﺍﺀ ﺍﳌﻜﺘﻮﺑﺔ ،ﰒ ﺃﺧﲑﹰﺍ ﺍﳋﻼﺻﺔ ﺍﻷﺧﲑﺓ. .16ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ﺍﳉﻤﺎﻋﻴﺔ ):(Group Discussion Method อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
11
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻳﻜﻮﻥ ﺑﺘﻘﺴﻴﻢ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺇﱃ ﳎﻤﻮﻋﺎﺕ ﺻﻐﲑﺓ ،ﻭﻋﺪﺩ ﻛﻞ ﳎﻤﻮﻋﺔ ﻣﺎﺑﲔ 2.7
ﺃﺷﺨﺎﺹ ،ﻭﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ﺗﻜﻮﻥ ﰲ ﻧﻘﻄﺔ ﳏﺪﺩﺓ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻣﻦ ﻗﺒﻞ ﺍﳌﻌﻠﻢ ،ﰒ ﺗﻘﺪﱘ ﻧﺘﺎﺋﺞ ﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ﰲ ﺍﻻﺟﺘﻤﺎﻉ ﺍﻟﻜﺒﲑ. ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ﺍﳉﻤﺎﻋﻴﺔ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﱵ ﺗﺘﻨﺎﺳﺐ ﻣﻊ ﻋﺪﺩ ﻛﺒﲑ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ،ﻭﺍﻫﺘﻤﺎﻣﻬﻢ ﳐﺘﻠﻒ ﻭﻣﺘﻨﻮﻉ ،ﻭﺃﻣﺎ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻓﲑﻳﺪ ﻓﻬﻢ ﺍﳌﺸﺎﺭﻛﺔ ﰲ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﻭﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ. ﺗﺴﺘﺨﺪﻡ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺇﺫﺍ ﺃﺭﺍﺩ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻣﺸﺎﺭﻛﺔ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ،ﻭﻛﺬﻟﻚ ﺃﻥ ﻳﺴﺘﻤﻌﻮﺍ ﺇﱃ ﺁﺭﺍﺀ ﺍﻵﺧﺮﻳﻦ، ﻭﺃﻥ ﻳﻌﺮﻑ ﺁﺭﺍﺀ ﻣﺘﻨﻮﻋﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ. .17ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ﺍﻟﺪﺍﺋﺮﻳﺔ ):(Panel Discussion Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻳﻜﻮﻥ ﺑﺎﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ﺍﻟﱵ ﺪﻑ ﺇﱃ ﺍﳊﺼﻮﻝ ﻋﻠﻰ ﺍﻵﺭﺍﺀ ﺍﳌﻨﺎﺳﺒﺔ ﻣﻊ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ ﺍﶈﺪﺩﺓ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﺍﳊﺼﻮﻝ ﻋﻠﻰ ﺍﳋﻼﺻﺔ ،ﻭﺪﻑ ﺇﱃ ﺍﻟﺘﺤﺮﻳﺾ ﰲ ﺃﺧﺬ ﺍﻟﻘﺮﺍﺭ ﻣﻦ ﺍﻵﺭﺍﺀ ﺍﳌﺬﻛﻮﺭﺓ .ﻭﻫﺬﻩ ﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ﺗﻜﻮﻥ ﻣﻨﺎﻗﺸﺔ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ ﺍﻟﱵ ﱂ ﻳﺘﻔﻖ ﻋﻠﻰ ﺣﻠﻬﺎ ،ﻭﺧﻄﻮﺍﺕ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺗﺒﺪﺃ ﺑﺎﺧﺘﻴﺎﺭ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ﺃﻭ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ ،ﰒ ﺩﻋﻮﺓ ﺍﳌﻨﺎﻗﺶ ﺍﳋﺎﺭﺟﻲ ﻹﻟﻘﺎﺀ ﳏﺎﺿﺮﺗﻪ ﺃﻭ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ،ﺑﻌﺪ ﺫﻟﻚ ﺗﻌﻴﲔ ﻣﺪﻳﺮ ﺍﳉﻠﺴﺔ ﻭﻣﺴﺎﻋﺪﻩ ﻟﺘﺴﺠﻴﻞ ﺍﻵﺭﺍﺀ ،ﰒ ﻳﻌﺮﻑ ﻣﺪﻳﺮ ﺍﳉﻠﺴﺔ ﺍﳌﻨﺎﻗﺶ ﺍﳋﺎﺭﺟﻲ ،ﺑﻌﺪ ﺫﻟﻚ ﺗﺒﺪﺃ ﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ،ﰒ ﻳﻠﺨﺺ ﻣﺪﻳﺮ ﺍﳉﻠﺴﺔ ﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ﻣﻦ ﺍﳌﻨﺎﻗﺶ ﺍﳋﺎﺭﺟﻲ ﻭﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﺍﻷﺧﲑ ،ﰒ ﻳﻌﻄﻰ ﻣﺪﻳﺮ ﺍﳉﻠﺴﺔ ﻓﺮﺻﺔ ﻟﻠﻤﺸﺎﺭﻛﺔ ﻣﻦ ﺍﳌﺴﺘﻤﻌﲔ ﰒ ﺃﺧﲑﹰﺍ ﻳﻠﺨﺺ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺍﳌﺪﻳﺮ ﻟﻠﺘﺴﺠﻴﻞ. .18ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺍﳊﻮﺍﺭﻳﺔ ):(Forum Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺑﺎﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺍﳊﻮﺍﺭﻳﺔ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﻣﻦ ﻭﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﳌﻬﻤﺔ ﰲ ﺗﻨﻤﻴﺔ ﺍﳌﻌﺮﻓﺔ ﻭﺍﻟﻔﻬﻢ ﻭﺍﻟﺸﺠﺎﻋﺔ ﰲ ﺍﻟﻜﻼﻡ ﺃﻣﺎﻡ ﺍﳉﻤﺎﻫﲑ .ﻭﺗﻘﻮﻡ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺑﺪﻋﻮﺓ ﳏﺎﺿﺮﻳﻦ ﺃﻭ ﺃﻛﺜﺮ ﳜﺘﻠﻔﺎﻥ ﰲ ﺍﻟﺮﺃﻱ ﻭﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ﳌﺸﻜﻠﺔ ﻣﺎ. ﻭﺗﻜﻮﻥ ﺍﻟﻔﺮﺻﺔ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﺇﺑﺪﺍﺀ ﺍﻟﺮﺃﻱ ﻭﺗﻘﺪﱘ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ. ﺧﻄﻮﺍﺕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺗﺒﺪﺃ ﺑﺎﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ ﺃﻭ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ ،ﺩﻋﻮﺓ ﺍﶈﺎﺿﺮﻳﻦ ﻛﻲ ﻳﺘﺤﺪﺛﺎ ،ﺑﻌﺪ ﻼﹸ ﻋﺸﺮ ﺩﻗﺎﺋﻖ ﺇﱃ ﲬﺲ ﺫﻟﻚ ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﻣﺪﻳﺮ ﺍﳉﻠﺴﺔ ﻟﺘﻌﺮﻳﻒ ﺍﶈﺎﺿﺮﻳﻦ ،ﰒ ﺍﶈﺎﺿﺮﺍﻥ ﻳﺘﻜﻠﻤﺎﻥ ﰲ ﻭﻗﺖ ﻣﻌﲔ ﻣﺜ ً ﻋﺸﺮﺓ ﺩﻗﻴﻘﺔ ،ﺑﻌﺪ ﺫﻟﻚ ﻣﺪﻳﺮ ﺍﳉﻠﺴﺔ ﻳﻠﺨﺺ ﻣﺎ ﻗﺪﻣﺎ ،ﻭﺃﺧﲑﹰﺍ ﺍﳌﺴﺘﻤﻌﻮﻥ ﻳﺒﺪﻭﻥ ﺁﺭﺍﺀﻫﻢ ﻣﻊ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ. .19ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﻄﻨﲔ ﺍﳉﻤﺎﻋﻲ ):(Buzz Group Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻳﻔﺘﺢ ﺍﺠﻤﻟﺎﻝ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﻭﺗﺘﺎﺡ ﳍﻢ ﻓﺮﺹ ﺍﳌﺸﺎﺭﻛﺔ ﰲ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ،ﻭﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺴﻴﺔ ﺗﺒﺪﺃ ﺑﺘﻘﺴﻴﻢ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺇﱃ ﳎﻤﻮﻋﺎﺕ ﺻﻐﲑﺓ ،ﻭﺍﻟﻌﺪﺩ ﻳﻜﻮﻥ ﻣﺎﺑﲔ 4.6ﺃﺷﺨﺎﺹ ،ﻭﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ﺗﻜﻮﻥ ﰲ ﺩﺍﺧﻞ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﻋﻦ ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ ﺍﶈﺪﺩ ﻣﻦ ﻗﺒﻞ ﺍﳌﻌﻠﻢ ،ﻭﺍﻟﻮﻗﺖ ﻳﻜﻮﻥ ﻣﺎﺑﲔ 5.10ﺩﻗﺎﺋﻖ ،ﰒ ﻳﻨﺎﻗﺶ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ ﰲ ﻼ ﻭﺍﻵﺧﺮ ﻳﻜﻮﻥ ﻣﻘﺪﻣﹰﺎ ﺃﻣﺎﻡ ﺍﻟﻔﺼﻞ ﻧﺘﺎﺋﺞ ﺣﻠﻘﺘﻬﺎ ،ﺑﻌﺪ ﺫﻟﻚ ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺷﺨﺺ ﻣﻦ ﺃﻋﻀﺎﺀ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﻳﻜﻮﻥ ﻣﺴﺠ ﹰ ﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ،ﻭﺍﳌﻮﺿﻮﻉ ﻻﺑﺪ ﻣﻦ ﻓﻬﻢ ﻣﺮﺍﺩﻩ ،ﻭﺃﻋﻀﺎﺀ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﻳﺴﺘﻄﻴﻌﻮﻥ ﺃﻥ ﻳﻨﺎﻗﺸﻮﺍ ﰲ ﻭﻗﺖ ﳏ ﺪ ﺩ ﺃﺧﲑﹰﺍ ﺗﻘﺪﱘ ﻧﺘﺎﺋﺞ ﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ﺑﻌﺪ ﺍﻧﺘﻬﺎﺀ ﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ. .20ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳌﻨﺘﺪﻱ ):(Seminar Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻣﻜﻠﻔﲔ ﺑﺪﺭﺍﺳﺔ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﳛﺒﻮﻧﻪ ﻭﻳﻬﺘﻤﻮﻥ ﺑﻪ ﻛﺜﲑﺍﹰ ،ﰒ ﻳﻘﺪﻣﻮﻥ ﺇﱃ ﺍﻻﺟﺘﻤﺎﻉ ﺍﻟﻜﺒﲑ ،ﰒ ﻳﻨﺎﻗﺸﻮﻥ ﺑﻌﺪ ﺍﻟﺘﻘﺪﱘ .ﻭﺗﻘﺪﱘ ﻧﺘﺎﺋﺞ ﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ﰲ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﻻﺑﺪ ﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﺑﺼﻮﺭﺓ ﺍﻷﻭﺭﺍﻕ ﻭﺍﻟﺸﻔﻬﻴﺔ. อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010 .21ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳌﻨﺎﻇﺮﺓ ):(Debate Method
12
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺗﻜﻮﻥ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺇﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻣﻨﻘﺴﻤﲔ ﺇﱃ ﻓﺮﻳﻘﲔ ﳐﺘﻠﻔﲔ ،ﺃﻭ ﺇﺫﺍ ﺃﺭﺍﺩ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﺮﻯ ﺁﺭﺍﺀ ﺍﻟﻔﺮﻳﻘﲔ ،ﻭﻟﻜﻞ ﻓﺮﻳﻖ 3.5ﺃﺷﺨﺎﺹ ،ﻭﺍﻟﻮﻗﺖ ﻟﻜﻞ ﻓﺮﻳﻖ 51ﺩﻗﻴﻘﺔ ﻟﻠﺘﻘﺪﱘ. .22ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ﺍﻟﻔﺼﻠﻴﺔ ):(Class Discussion Method ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻣﻨﺎﺳﺒﺔ ﻟﻌﺪﺩ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻗﻞ ﻣﻦ 03ﺷﺨﺼﺎﹰ ،ﻭﻛﻞ ﻃﺎﻟﺐ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻻﺑﺪ ﻣﻦ ﺍﳌﺸﺎﺭﻛﺔ ﰲ ﺍﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ،ﻭﲤﺘﺎﺯ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﲟﺴﺎﻋﺪﺓ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﺪﺭﺏ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ﻭﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻞ ﻭﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ )ﺍﻟﺪﻳﻠﻤﻲ ،ﻃﻪ ﻋﻠﻲ ﺣﺴﲔ & ﺍﻟﻮﺍﺋﻠﻲ ،ﺳﻌﺎﺩ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻜﺮﱘ.(27 :2003 . .23ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻗﺮﺍﺀﺓ ﺍﳌﻮﺍﺩ ﺍﳌﻄﺒﻮﻋﺔ ):(Reading Printed Materials Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﻣﻦ ﻭﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﱵ ﻳﺴﺘﺨﺪﻣﻬﺎ ﺍﳌﻌﻠﻢ ،ﻭﻟﻜﻨﻬﺎ ﲢﺘﺎﺝ ﺇﱃ ﻣﻦ ﻳﺴﺘﻄﻴﻊ ﺃﻥ ﻳﻘﺮﺃ ،ﳒﺪ ﰲ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻌﺼﺮ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻛﺜﲑﺓ ﻻﺑﺪ ﻣﻦ ﻣﻌﺮﻓﺘﻬﺎ ،ﻭﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻷﺧﺮﻯ ﻻ ﺗﻜﻔﻲ ﻻﺳﺘﻴﻌﺎﺏ ﺗﻠﻚ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺍﻟﻜﺜﲑﺓ ،ﻟﺬﻟﻚ ﻻﺑﺪ ﻣﻦ ﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻡ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻗﺮﺍﺀﺓ ﺍﻟﻜﺘﺐ ﻭﺍﻷﻭﺭﺍﻕ ﺍﻹﺿﺎﻓﻴﺔ ﺃﻭ ﺍﳌﻘﺮﺭﺓ ،ﻋﻠﻰ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﳛﺪﺩ ﻧﻘﺎﻃﹰﺎ ﻭﺍﺿﺤﺔ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﺣﱴ ﻳﻘﺮﺅﻭﻫﺎ ﺧﺎﺭﺝ ﺍﻟﻔﺼﻞ. .24ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺎﺕ ):( Study Group Method ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺍﳉﻤﺎﻋﻴﺔ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻣﻦ ﻃﺮﻕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻭﻋﺪﺩ ﺍﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﺍﻟﻮﺍﺣﺪﺓ ﻣﺎﺑﲔ 3.5ﺃﺷﺨﺎﺹ ﻭﺗﻜﻮﻥ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﰲ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺕ ﺟﺪﻳﺪﺓ ،ﺃﻭ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺕ ﺻﻌﺒﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﳉﻤﺎﻋﺔ ،ﻭﺍﻟﻠﻘﺎﺀ ﻳﻜﻮﻥ ﺧﺎﺭﺝ ﻭﻗﺖ ﺍﻟﺪﻭﺍﻡ، ﻭﻳﻨﺎﻗﺸﻮﻥ ﻓﻴﻤﺎ ﺑﻴﻨﻬﻢ ﺍﻟﺪﺭﻭﺱ ﺍﻟﱵ ﺩﺭﺳﻮﻫﺎ. .25ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻻﺟﺘﻤﺎﻉ ﺍﻟﻔﺮﺩﻱ ):(Individual Conference Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻳﺘﻄﻠﺐ ﻣﻦ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﻌﻄﻲ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﻭﻗﺘﹰﺎ ﺁﺧﺮ ﺧﺎﺭﺝ ﺍﻟﺪﻭﺍﻡ ﳌﻘﺎﺑﻠﺔ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻓﺮﺩﻳﺎﹰ، ﻭﺫﻟﻚ ﳌﻨﺎﻗﺸﺔ ﻣﺸﻜﻼﻢ ﰲ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ،ﻭﻟﺘﻮﺿﻴﺢ ﺑﻌﺾ ﺍﻷﻣﻮﺭ ﺍﳌﺒﻬﻤﺔ ﻭﻏﲑﻫﺎ. .26ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﺍﻟﺬﺍﰐ ﺍﳌﺒﺎﺷﺮ ):( Self-Directed learning Method ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﺍﻟﺬﺍﰐ ﺍﳌﺒﺎﺷﺮ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻣﻦ ﻃﺮﻕ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﳍﺪﻑ ﺍﻻﻧﺼﺎﻑ ﻭﺍﳌﺴﺆﻭﻟﻴﺔ ﻋﻠﻰ ﺧﻄﺘﻪ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﻴﺔ، ﻭﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻫﻢ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﳜﺘﺎﺭﻭﻥ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻭﺿﻊ ﺍﳋﻄﺔ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻭﲢﺪﻳﺪ ﺍﻷﻧﺸﻄﺔ ،ﻭﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﻣﺼﺎﺩﺭ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ،ﻭﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﻼ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﺍﻷﻣﻮﺭ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﻴﺔ ﺍﻟﺼﻌﺒﺔ. ﺑﺄﻧﻔﺴﻬﻢ ،ﻓﻬﺬﺍ ﻫﻮ ﺩﻭﺭ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ،ﻭﺃﻣﺎ ﺩﻭﺭ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻳﻜﻮﻥ ﻣﺮﺷﺪﺍﹰ ،ﻭﻣﺴ ﻬ ﹰ .27ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻢ ﺍﳋﺼﻮﺻﻲ ):(Tutorial Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺠﻤﻟﻤﻮﻋﺔ ﺻﻐﲑﺓ ،ﺃﻭ ﻟﻔﺮﺩ ﻭﺍﺣﺪ ﲝﻴﺚ ﻳﻜﻮﻥ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻭ ﺍﻟﻄﺎﻟﺐ ﺍﳌﻤﺘﺎﺯ ﻫﻮ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﺪﺭﺱ ،ﻭﳝﻜﻦ ﺃﻥ ﻳﺪﺭﺱ ﻣﻮﺿﻮﻋﹰﺎ ﺟﺪﻳﺪﹰﺍ ﺃﻭ ﻣﺮﺍﺟﻌﺔ ﺍﻟﺪﺭﻭﺱ ﺍﻟﺴﺎﺑﻘﺔ .ﻭﻣﻦ ﺇﳚﺎﺑﻴﺎﺕ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺃﻥ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻳﻬﺘﻤﻮﻥ ﺑﺎﻟﻎ ﺍﻻﻫﺘﻤﺎﻡ ﺑﺎﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻭﺍﻟﺘﺮﻛﻴﺰ ﻋﻠﻴﻬﺎ ،ﻭﺃﻥ ﺍﻟﻌﻼﻗﺔ ﺑﲔ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻭﺍﳌﻌﻠﻢ ﺗﻜﻮﻥ ﻗﻮﻳﺔ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﺇﻟﻘﺎﺀ ﺍﶈﺎﺿﺮﺓ ﰲ ﺍﻟﻔﺼﻞ ،ﻭﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﳏﺮﺽ ﻗﻮﻱ ﳊﺮﻳﺔ ﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ،ﻭﺃﺧﺬ ﺍﻟﻘﺮﺍﺭ. .28ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻻﺳﺘﻜﺸﺎﻑ ):(Discovery Method
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
13
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻳﻜﻮﻥ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻫﻢ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻳﻜﺘﺸﻔﻮﻥ ﺍﻹﺟﺎﺑﺔ ﺑﺄﻧﻔﺴﻬﻢ ﻭﺍﳌﺮﺍﺩ ﺑﺎﻻﻛﺘﺸﺎﻑ ﻫﻨﺎ ﺖ ﻗﺒﻠﻬﻢ ،ﻭﺃﻣﺎ ﺍﳌﺮﺍﺩ ﺑﺬﻟﻚ ﻫﻮ ﺸ ﹶﻔ ْ ﻻﻳُﺮﺍﺩ ﺑﺄﻬﻧﻢ ﺃﻭﻝ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﻳﻜﺸﻔﻮﻥ ﻋﻦ ﺍﻹﺟﺎﺑﺔ ،ﻭﰲ ﺍﳊﻘﻴﻘﺔ ﺍﻹﺟﺎﺑﺔ ﻗﺪ ﺍﹸ ﹾﻛﺘُ ِ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﱵ ﺗﺼﻞ ﺇﱃ ﺍﻹﺟﺎﺑﺔ ﱂ ﺗﻜﻦ ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺍﻵﺧﺮﻳﻦ .ﻓﺈﺫﺍ ﺃﺭﺍﺩ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﳜﺘﺎﺭ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﰲ ﺗﺪﺭﻳﺴﻪ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ،ﻓﻼﺑﺪ ﻣﻦ ﺻﻨﺎﻋﺔ ﺍﳊﺎﻟﺔ ﺍﻻﻓﺘﺮﺍﺿﻴﺔ ﺍﳌﻨﺎﺳﺒﺔ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ،ﻭﳍﺎ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﻟﻴﺘﻌﻠﻤﻮﺍ ﻣﻨﻬﺎ ﻭﳛﻠﹼﻮﻫﺎ ،ﻭﰲ ﺣﻞ ﻫﺬﻩ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ ﻳﺴﺘﺨﺪﻣﻮﻥ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ،ﻭﻳﻄﺒﻘﻮﻥ ﺗﻄﺒﻴﻘﹰﺎ ﻣﻨﺎﺳﺒﹰﺎ ﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﺍﳌﺎﺩﺓ ﻭﻣﺸﻜﻼﺎ .ﻓﺎﻟﻄﻠﺒﺔ ﺳﻴﺪﺭﺳﻮﻥ ﺍﻟﺘﺎﺭﻳﺦ ﻛﻤﺎ ﻳﺪﺭﺱ ﺍﳌﺆﺭﺧﻮﻥ ،ﻭﺳﻴﺪﺭﺳﻮﻥ ﺍﻟﺒﻴﻮﻟﻮﺟﻴﺎ ﻛﻤﺎ ﻳﺪﺭﺱ ﺍﻟﺒﻴﻮﻟﻮﺟﻴﻮﻥ ،ﻭﻟﺬﻟﻚ ،ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻳﺮﻛﺰ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻜﻴﻔﻴﺎﺕ ،ﻭﻫﻲ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺍﻟﻌﻠﻮﻡ ،ﻭﺍﻟﺮﻳﺎﺿﻴﺎﺕ ،ﻭﻟﻜﻨﻬﺎ ﺗﺴﺘﺨﺪﻡ ﻣﻊ ﻏﲑﻫﺎ ﺃﻳﻀﹰﺎ ) ﺍﻟﺪﻳﻠﻤﻲ ،ﻃﻪ ﻋﻠﻲ ﺣﺴﲔ & ﺍﻟﻮﺍﺋﻠﻲ ،ﺳﻌﺎﺩ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻜﺮﱘ.(27 :2003 . .29ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺣﻞ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ ):(Problem Solving Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻫﻮ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﺴﺘﺨﺪﻡ ﺍﻟﻌﻠﻮﻡ ﰲ ﺣﻞ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ )ﳉﻮﻧﺪ ﺩﻳﻮﺋﻲ،(2552 ، ﻭﻫﻲ ﺃﻭ ﹰﻻ ﻣﻌﺮﻓﺔ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ ،ﰒ ﺍﻻﻓﺘﺮﺍﺽ ،ﰒ ﲨﻊ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻭﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ،ﻭﻭﺿﻊ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﳊﻞ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ ،ﰒ ﺍﳋﻼﺻﺔ، ﻭﰲ ﺍﻷﺧﲑ ﻣﺮﺍﺟﻌﺔ ﺍﳋﻼﺻﺔ. .30ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺴﻤﻌﻴﺔ ﺍﻟﺒﺼﺮﻳﺔ ):(Audio-visual Media Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻫﻮ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﺴﺘﺨﺪﻡ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﺍﳌﺘﻌﺪﺩﺓ ﻛﺎﻟﺼﻮﺭﺓ ،ﻭﺍﻟﻔﻴﻠﻢ، ﻭﺍﻟﺘﻠﻔﺰﻳﻮﻥ ،ﻭﺍﳌﺴﺠﻞ ﻭﺍﻟﺘﺴﺠﻴﻼﺕ ،ﻭﻏﲑﻫﺎ. ﻭﺃﻣﺎ ﺧﻄﻮﺍﺕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﳍﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺗﺒﺪﺃ ﺑﺈﻋﺪﺍﺩ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﻗﺒﻞ ﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻣﻬﺎ ،ﰒ ﺇﻋﺪﺍﺩ ﺍﻟﻔﺼﻞ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﻲ، ﺑﻌﺪ ﺫﻟﻚ ﺇﻋﺪﺍﺩ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺣﱴ ﻳﻜﻮﻧﻮﺍ ﻣﺴﺘﻌﺪﻳﻦ ﻟﻠﻤﺸﺎﻫﺪﺓ ،ﻭﺍﳌﻌﻠﻢ ﻳﻮﺿﺢ ﳍﻢ ﺑﺄﻬﻧﻢ ﺳﻴﻨﻈﺮﻭﻥ ﺇﱃ ﺃﻱ ﺷﻲﺀ ،ﻭﻣﺎ ﺩﻭﺭﻫﻢ ﰲ ﻫﺬﻩ ﺍﳌﺸﺎﻫﺪﺓ ،ﰒ ﺍﻟﻌﺮﺽ ،ﰒ ﺃﺧﲑﹰﺍ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻣﺮﺍﺟﻌﺔ ﺍﻟﻌﺮﺽ ،ﻓﻬﻨﺎ ﻳﺴﺘﻄﻴﻊ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﺸﺮﺡ ﻭﻳﻮﺿﺢ ﺍﻷﻣﻮﺭ ﺍﳌﻬﻤﺔ ،ﻭﻳﺴﺄﻝ ﺑﻌﺾ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ﳌﻌﺮﻓﺔ ﻣﺪﻯ ﺍﻟﻔﻬﻢ. .31ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳌﺨﺘﱪ ):(Laboratory Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻫﻮ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﺬﻱ ﳜﺘﱪ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﺍﳌﺨﺘﱪ ﺑﺄﻧﻔﺴﻬﻢ ﻭﻟﻜﻦ ﲢﺖ ﺭﻋﺎﻳﺔ ﻭﺇﺭﺷﺎﺩ ﻣﻦ ﺍﳌﻌﻠﻢ ،ﻭﺍﳌﻌﻠﻢ ﰲ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻻﺑﺪ ﻣﻦ ﺃﻥ ﳛﺴﻦ ﰲ ﻭﺿﻊ ﺍﳋﻄﺔ ﻭﺍﻟﺘﻨﺴﻴﻖ ،ﻭﻋﻨﺪ ﺍﻟﺘﻄﺒﻴﻖ ﻻﺑﺪ ﻣﻦ ﻣﺬﻛﺮﺓ ﻳﺪﻭﻳﺔ ﺻﻐﲑﺓ ﲢﺘﻮﻱ ﺍﳍﺪﻑ ،ﻭﺳﺎﺋﻞ ﺍﻹﻋﻼﻡ ،ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺍﻟﺘﻄﺒﻴﻖ ،ﻭﺍﻷﺳﺌﻠﺔ. .32ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺍﻟﻔﺼﻠﻲ ):(In Class Report Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻫﻮ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﻄﻠﺐ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻓﻴﻪ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻥ ﻳﻜﺘﺒﻮﺍ ﲝﺜﹰﺎ ﺻﻐﲑﺍﹰ ،ﻓﻴﻘﺪﻣﻮﻩ ﰲ ﺍﻟﻔﺼﻞ ،ﻭﻏﺎﻟﺒﹰﺎ ﻳﻜﻮﻥ ﺍﻟﺘﻘﺪﱘ ﺷﻔﻮﻳﺎﹰ ،ﻭﳚﻮﺯ ﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﻓﺮﺩﻳﹰﺎ ﺃﻭ ﲨﺎﻋﻴﺎ. .33ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﺠﺮﺑﺔ ):(Experiment Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻫﻮ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﺴﺘﺨﺪﻡ ﻓﻴﻪ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺍﻷﺳﺎﻟﻴﺐ ﺍﳌﻌﻴﻨﺔ ﳌﻌﺎﻭﻧﺔ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻛﻲ ﻳﺘﺤﻤﺴﻮﺍ ﰲ ﺍﻟﺘﻌﻠﹼﻢ ﻭﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺣﺴﺐ ﺍﻷﻫﺪﺍﻑ ﺍﶈﺪﺩﺓ ﲝﻴﺚ ﳛﺪﺩ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺑﺄﻧﻔﺴﻬﻢ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ ﻭﺍﻻﻓﺘﺮﺍﺽ ﰲ
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
14
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺍﻟﺘﺠﺮﺑﺔ ،ﰒ ﻳﻄﺒﻘﻮﻥ ﺣﺴﺐ ﺍﻷﺳﺎﻟﻴﺐ ﺍﶈﺪﺩﺓ ﻣﻨﻬﻢ ﺑﺎﺳﺘﺨﺪﺍﻡ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﻭﺍﻵﻻﺕ ﺍﻟﻀﺮﻭﺭﻳﺔ ،ﻓﻴﺠﻤﻌﻮﻥ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ،ﻭﳛﻠﻠﻮﻥ ،ﰒ ﻳﻠﺨﺼﻮﻥ ﺍﻟﻨﺘﺎﺋﺞ ﻭﺍﻟﻔﻮﺍﺋﺪ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﻴﺔ ﻣﻦ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﺘﺠﺮﺑﺔ. .34ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺍﻻﺳﺘﻨﺘﺎﺟﻴﺔ ):(Deduction Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻫﻮ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﻘﺪﻡ ﻓﻴﻪ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻋﻦ ﺍﻟﻨﻈﺮﻳﺔ ﺃﻭ ﺍﻟﻼﺋﺤﺔ ﺇﱃ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ، ﻭﺑﻌﺪ ﺫﻟﻚ ﻳﻘﺪﻡ ﺍﻟﻨﻤﺎﺫﺝ ﺍﳌﺘﻌﻠﻘﺔ ﺑﺘﻠﻚ ﺍﻟﻨﻈﺮﻳﺔ ﺃﻭ ﺍﻟﻼﺋﺤﺔ ،ﰒ ﻳﻄﻠﺐ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻥ ﻳﻨﻔﺬﻭﺍ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﻨﻈﺮﻳﺔ ﻣﻊ ﺍﻟﻈﺮﻭﻑ ﺍﳉﺪﻳﺪﺓ ﺍﳌﺨﺘﻠﻔﺔ ،ﻭﺫﻟﻚ ﻟﺘﻌﻤﻴﻖ ﻓﻬﻢ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﳓﻮ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻨﻈﺮﻳﺔ. .35ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺍﻻﺳﺘﻘﺮﺍﺋﻴﺔ ):(Induction Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻫﻮ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﻌ ﺪ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻓﻴﻪ ﺍﻟﻨﻤﺎﺫﺝ ،ﻭﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ،ﻭﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ،ﻭﺍﳊﺎﺩﺛﺎﺕ، ﻭﺍﻟﻈﺮﻭﻑ ،ﻭﺍﻵﺭﺍﺀ ﺍﳌﺘﻌﻠﻘﺔ ﺑﺎﳌﻮﺿﻮﻉ ،ﰒ ﻳﻄﻠﺐ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻥ ﻳﺪﺭﺳﻮﻫﺎ ﺟﻴﺪﹰﺍ ﺣﱴ ﻳﺄﺗﻮﺍ ﺑﻔﻜﺮﺓ ،ﺃﻭﻧﻈﺮﻳﺔ، ﻭﺫﻟﻚ ﻟﻴﻄﺒﻘﻮﻫﺎ ﰲ ﻇﺮﻭﻑ ﺟﺪﻳﺪﺓ ﻭﺑﺎﺧﺘﺼﺎﺭ ﺷﺪﻳﺪ ،ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻳﻄﻠﺐ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻥ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﳕﺎﺫﺝ ﻣﺘﻌﺪﺩﺓ ﺣﱴ ﻳﺴﺘﻄﻴﻌﻮﺍ ﺃﻥ ﺍﻹﺗﻴﺎﻥ ﺑﻨﻈﺮﻳﺔ. .36ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳌﺴﺮﺣﻴﺔ ):( Drama Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻫﻮ ﺃﻥ ﻳﻄﻠﺐ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻥ ﻳﻘﺪﻣﻮﺍ ﺍﳌﺴﺮﺣﻴﺔ ،ﻭﺍﻟﻘﺼﺔ ﰲ ﻫﺬﻩ ﺍﳌﺴﺮﺣﻴﺔ ﺗﻜﻮﻥ ﻣﻮﺿﻮﻋﺔ ﺃﺳﺎﺳﹰﺎ ﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺣﱴ ﻳﻔﻬﻤﻮﺍ ﺍﻟﺪﺭﺱ ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻫﺬﻩ ﺍﳌﺴﺮﺣﻴﺔ ﻓﻬﻤﹰﺎ ﺟﻴﺪﹰﺍ ﻣﻦ ﺑﺪﺍﻳﺔ ﺍﻟﻘﺼﺔ ﺇﱃ ﻬﻧﺎﻳﺘﻬﺎ. -37ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﻨﻤﻮﺫﺝ ):(Case Method ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﻨﻤﻮﺫﺝ ﺍﻻﻓﺘﺮﺍﺿﻲ ﻭﺍﺣﺪﺓ ﻣﻦ ﻃﺮﻕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻨﺎﺟﺤﺔ ﲝﻴﺚ ﻳﻄﻠﺐ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻥ ﻳﺪﺭﺳﻮﺍ ﺍﻟﻨﻤﻮﺫﺝ ﺍﻟﻘﺼﺼﻲ ﺍﻻﻓﺘﺮﺍﺿﻲ ،ﰒ ﳚﻴﺒﻮﺍ ﻋﻦ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ﺍﳌﻮﺿﻮﻋﺔ ،ﻭﺍﻹﺟﺎﺑﺎﺕ ﺍﻟﱵ ﺃﺟﻴﺒﺖ ﻋﻦ ﺗﻠﻚ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ﺗﺴﺘﺨﺪﻡ ﻛﻤﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻟﻠﻤﻨﺎﻗﺸﺔ ﺑﻌﺪ ﺫﻟﻚ ،ﻭﻣﻦ ﻫﻨﺎ ﲢﺪﺙ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ. -38ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺪﺭﻭﺱ ﺍﳌﱪﳎﺔ ):(Programmed Instruction Method ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺃﻥ ﻳﻄﻠﺐ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻥ ﻳﺪﺭﺳﻮﺍ ﺑﺄﻧﻔﺴﻬﻢ ﺍﻟﺪﺭﻭﺱ ﺍﳌﱪﳎﺔ ﺍﳉﺎﻫﺰﺓ ﻣﻦ ﻗﺒﻞ ﺍﳌﻌﻠﻢ .ﻭﻫﺬﻩ ﺍﻟﺪﺭﻭﺱ ﺍﳌﱪﳎﺔ ﲣﺘﻠﻒ ﻋﻦ ﺍﻟﺪﺭﻭﺱ ﺍﻟﻌﺎﺩﻳﺔ ﲝﻴﺚ ﺗﻘﺴﻢ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﺪﺭﻭﺱ ﺍﳌﱪﳎﺔ ﺇﱃ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎﺕ ﺻﻐﲑﺓ ﻟﻠﺘﺴﻬﻴﻞ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﺩﺭﺍﺳﺘﻬﻢ .ﻭﻳﻘﺪﻣﻬﺎ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺑﺼﻮﺭﺓ ﻳﺴﺘﻄﻴﻊ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻥ ﻳﺘﺠﺎﻭﺑﻮﺍ ﻣﻌﻬﺎ. ﻭﻣﻦ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﻄﺮﻕ ﺍﳌﺘﻌﺪﺩﺓ ﻟﻠﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﳌﺬﻛﻮﺭﺓ ﳒﺪ ﺃﻥ ﻃﺮﻕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻫﻲ ﺍﻷﺳﺎﻟﻴﺐ ﻟﻠﺘﺪﺭﻳﺲ .ﻓﺄﻱ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻣﻦ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﻄﺮﻕ ﺍﳌﺬﻛﻮﺭﺓ ،ﳍﺎ ﺃﺳﺎﻟﻴﺐ ﺧﺎﺻﺔ ﰲ ﻇﺮﻑ ﻣﻌﲔ ،ﻭﻫﻲ ﺿﺮﻭﺭﻳﺔ ﰲ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﱵ ﻳﺴﺘﻄﻴﻊ ﺃﻥ ﻳﱰﻋﻬﺎ ﺍﳌﻌﻠﻢ .ﻟﺬﺍ ،ﻋﻠﻰ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﺪﺭﺱ ﺍﻹﳚﺎﺑﻴﺎﺕ ﻟﻜﻞ ﺍﻟﻄﺮﻕ ﳌﺴﺎﻋﺪﺗﻪ ﰲ ﺍﻻﺳﺘﺨﺪﺍﻡ ﺍﻟﺼﺤﻴﺢ ﻭﺍﳌﻨﺎﺳﺐ ﻣﻊ ﺃﻫﺪﺍﻑ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻭﺍﻟﺘﻨﻮﻉ ﰲ ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻟﻠﺘﺪﺭﻳﺲ ﻣﻦ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﻄﺮﻕ ﺍﻟﻜﺜﲑﺓ ﻳﺰﻳﺪ ﻧﻮﻋﻴﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻟﻠﻤﻌﻠﻢ ﻭﻳﻜﺴﺐ ﺍﻫﺘﻤﺎﻡ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺑﺼﻮﺭﺓ ﺃﻛﺜﺮ.
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
15
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺁﺭﺍﺀ ﺣﻮﻝ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ: ﻗﺴﻢ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﻫﺬﺍ ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ ﺇﱃ ﺛﻼﺛﺔ ﺃﻗﺴﺎﻡ ،ﻭﻫﻲ: ﺍﻟﻘﺴﻢ ﺍﻷﻭﻝ :ﺗﻨﺎﻭﻟﻮﺍ ﻓﻴﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺍﻷﺩﻭ ﺍﺕ ﻭﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ،ﻓﺬﻛﺮﻭﺍ ﺃﺭﺑﻌﺔ ﺗﻌﺮﻳﻔﺎﺕ ﻣﻦ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﺍﻟﺘﺎﻳﻼﻧﺪﻳﲔ ،ﻣﻨﻬﺎ؛ ﺗﻌﺮﻳﻒ "ﺷﺎﻱ ﻳﻮﻧﺞ ﻓﺮﻭﻣﻮﻭﻧﺞ" ) ،(Chaiyong Promwong, 2523ﺇﺫ ﻳﻘﻮﻝ :ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﻫﻲ ﺁﻻﺕ ﻭﻛﻴﻔﻴﺎﺕ )ﻣﺴﺮﺣﻴﺎﺕ ،ﲤﺜﻴﻠﻴﺎﺕ،ﺃﻟﻌﺎﺏ ،ﻭﻏﲑﻫﺎ( ﺗﺴﺘﺨﺪﻡ ﻛﻮﺳﻴﻠﺔ ﻹﻳﺼﺎﻝ ﺍﳌﻌﺮﻓﺔ ﻭﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻭﺍﳌﻬﺎﺭﺍﺕ ﺇﱃ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ،ﻭﻣﻨﻬﺎ؛ ﺗﻌﺮﻳﻒ "ﻛﻴﺪﺍﻧَﺎﻥ ﻣِﻠﺌﹾﺘﻬﻮْﻧﺞ" ) ،(Kidanan Malithong, 2535ﻭﻗﺪ ﻋﺮﻓﻬﺎ ﺑﺄﻬﻧﺎ ﻛﻮﺍﺳﻄﺔ ﻣﺴﺎﻋﺪﺓ ﻟﻨﻘﻞ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻣﻦ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻭ ﻣﺼﺪﺭ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺇﱃ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ،ﻭﻫﻲ ﺗﺴﺎﻋﺪ ﻟﺒﻴﺎﻥ ﻭﺷﺮﺡ ﻭﺗﻔﻬﻴﻢ ﺍﻟﺪﺭﻭﺱ ﺑﺴﻬﻮﻟﺔ. ﺍﻟﻘﺴﻢ ﺍﻟﺜﺎﱐ :ﺗﻨﺎﻭﻟﻮﺍ ﻓﻴﻪ ﻓﻮﺍﺋﺪ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﻭﺃﻭﺭﺩﻭﺍ ﺃﺭﺑﻌﺔ ﺁﺭﺍﺀ ،ﻣﻨﻬﺎ؛ ﺭﺃﻱ " ﻛﻴﺪﺍﻧَﺎﻥ ﻣِﻠﺌﹾﺘﻬﻮْﻧﺞ" ) (83: ,2535ﺍﻟﺬﻱ ﻣﻔﺎﺩﻩ :ﺃﻥ ﻓﻮﺍﺋﺪ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﺗﻔﻴﺪ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻭﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ،ﻓﻠﻠﻄﻠﺒﺔ ﻓﻮﺍﺋﺪ ﻛﺜﲑﺓ ،ﻣﻨﻬﺎ ﺃﻬﻧﺎ ﲢﺮﺽ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻭﺗﺰﻳﺪ ﺍﻫﺘﻤﺎﻣﻬﻢ ،ﻭﻳﺘﺮﺗﺐ ﻋﻠﻰ ﺫﻟﻚ ﺷﻌﻮﺭ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺑﺎﻟﺴﺮﻭﺭ ﻭﺍﻟﻔﺮﺡ ،ﻭﻋﺪﻡ ﺍﳌﻠﻞ ﻣﻦ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ،ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﺗﺴﺎﻋﺪ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻋﻠﻰ ﻣﺸﺎﺭﻛﺔ ﺍﻷﻧﺸﻄﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﺃﻛﺜﺮ ،ﻭﺗﺴﺎﻋﺪﻫﻢ ﻋﻠﻰ ﺇﳚﺎﺩ ﺍﻟﻌﻼﻗﺔ ﺍﻟﻘﻮﻳﺔ ﺑﲔ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻭﺍﻟﻄﻠﺒﺔ، ﻭﺑﲔ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻭﺍﳌﻌﻠﻤﲔ .ﻛﻤﺎ ﺃﻥ ﻟﻠﻤﻌﻠﻤﲔ ﺃﻳﻀﺎ ﻓﻮﺍﺋﺪ ﻛﺜﲑﺓ ،ﻣﻨﻬﺎ ﺃﻥ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺗﺴﺎﻋﺪ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﰲ ﺇﻧﺸﺎﺀ ﺍﻟﺒﻴﺌﺔ ﺍﳉﻤﻴﻠﺔ ﺍﻟﱵ ﺗﺜﲑ ﺍﻻﻫﺘﻤﺎﻡ ﺑﺎﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ،ﰒ ﲡﻌﻠﻬﻢ ﻳﺸﻌﺮﻭﻥ ﺑﺎﻟﺴﺮﻭﺭ ﻭﺍﻟﻔﺮﺡ ﰲ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﺗﺰﻳﺪ ﺛﻘﺔ ﻣﻦ ﻧﻔﺴﻚ. ﺍﻟﻘﺴﻢ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ :ﲢﺪﺙ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﻋﻦ ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻡ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ،ﻓﺄﻭﺭﺩﻭﺍ ﺛﻼﺛﺔ ﺁﺭﺍﺀ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ﻟﺒﻴﺎﻥ ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻡ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﺍﻟﻨﺎﺟﺤﺔ ،ﻭﻣﻦ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﺭﺍﺀ ﺭﺃﻱ "ﺷﺎﻱ ﻳﻮﻧ ْﺞ ﻓﺮﻭﻣﻮﻭﻧﺞ" ،ﺇﺫ ﻳﻘﻮﻝ :ﺇﻥ ﻣﻦ ﻣﻘﺎﻳﻴﺲ ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ،ﺃﻥ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺘﻮﻯ ﻋﻤﺮ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻭﺗﻔﻜﲑﻫﻢ ،ﻭﺧﱪﺍﻢ ﺍﻟﺴﺎﺑﻘﺔ، ﻭﺇﺭﺍﺩﻢ ﻭﺍﻫﺘﻤﺎﻣﻬﻢ ،ﻭﻛﺬﻟﻚ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﳏﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﳌﺎﺩﺓ ،ﻭﺗﺘﻔﻖ ﻣﻊ ﺃﻫﺪﺍﻑ ﺍﳌﺎﺩﺓ ،ﺗﺴﺎﻋﺪﻫﻢ ﰲ ﻓﻬﻤﻬﺎ ﺳﺮﻳﻌﹰﺎ ﻣﻊ ﺍﻟﺴﺮﻭﺭ ،ﻭﺗﻀﻔﻲ ﺯﻳﺎﺩﺓ ﳌﻬﺎﺭﺍﺕ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺍﻟﻠﻐﻮﻳﺔ. ﺁﺭﺍﺀ ﺣﻮﻝ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﺣﺴﺐ ﺍﻟﻮﺍﻗﻊ: ﺗﻨﺎﻭﻝ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﺳﺒﻞ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﻓﻘﺴﻤﻮﺍ ﺇﱃ ﲬﺴﺔ ﺃﻗﺴﺎﻡ ،ﻭﻫﻲ: ﺍﻟﻘﺴﻢ ﺍﻷﻭﻝ :ﺗﻨﺎﻭﻟﻮﺍ ﻓﻴﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﺣﺴﺐ ﺍﻟﻮﺍﻗﻊ ،ﻭﺃﻭﺭﺩﻭﺍ ﺳﺒﻌﺔ ﺁﺭﺍﺀ ،ﻣﻨﻬﺎ؛ ﺭﺃﻱ "ﺁﺭﻱ ﻭﺍﺷ َﺮﹾﺃ ﻭﺍﺭﺍﻛﺎﻥ" ) ،(Ari Wachirawarakan, 2542ﺇﺫ ﻳﻘﻮﻝ ﺑﺄﻥ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﺣﺴﺐ ﺍﻟﻮﺍﻗﻊ ﻫﻮ ﺃﻥ ﻳﻼﺣﻆ ﺍﳌﻌﻠﻢ ،ﻭﻳﺴﺠﻞ، ﻼ ﻭﻣﺴﺘﻤﺮﹰﺍ ﻣﻊ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻭﻳﺮﻛﹼﺰ ﻋﻠﻰ ﻭﳚﻤﻊ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻣﻦ ﺃﻋﻤﺎﻝ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻭﺃﻧﺸﻄﺘﻬﻢ ﻭﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﻳﻜﻮﻥ ﻣﺘﻮﺍﺻ ﹰ ﻧﺘﺎﺋﺞ ﺃﻋﻤﺎﳍﻢ ﻭﺃﻧﺸﻄﺘﻬﻢ) .ﺁﺭﻱ ﻭﺷ َﺮﹾﺃ ﻭﺍﺭﺍﻛﺎﻥ.(22: 2546 ، ﺍﻟﻘﺴﻢ ﺍﻟﺜﺎﱐ :ﺗﻜﻠﻢ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﻋﻦ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﺣﺴﺐ ﺍﻟﻮﺍﻗﻊ ،ﻓﺬﻛﺮﻭﺍ ﺃﻧﻪ ﺃﻣﺮ ﺟﺪﻳﺪ ،ﻭﻫﻮ ﺍﳌﻼﺣﻈﺔ ﻭﺍﻟﺘﺴﺠﻴﻞ ﻭﲨﻊ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻣﻦ ﺃﻋﻤﺎﻝ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ،ﻭﺫﻟﻚ ﻟﻴﻜﻮﻥ ﺃﺳﺎﺳﹰﺎ ﰲ ﺍﻟﺘﺤﻜﻴﻢ ﻭﺃﺧﺬ ﺍﻟﻘﺮﺍﺭ. ﻭﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﱂ ﻳﺮﻛﹼﺰ ﻋﻠﻰ ﺍﳌﻬﺎﺭﺍﺕ ﺍﻷﺳﺎﺳﻴﺔ ،ﻭﺇﳕﺎ ﻋﻠﻰ ﺃﻋﻤﺎﻝ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻭﺃﻧﺸﻄﺘﻬﻢ ،ﻭﻗﺪﺭﺍﻢ ﰲ ﺣﻞ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ. ﺖ ﺍﻟﻘﺴﻢ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ :ﻳﺘﺤﺪﺙ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮ ﻥ ﻋﻦ ﺍﻟﺴﻤﺎﺕ ﺍ ﳌﻬﻤﺔ ﻟﻠﺘﻘﻴﻴﻢ ﺣﺴﺐ ﺍﻟﻮﺍﻗﻊ،ﻣﻨﻬﺎ؛ ﺭﺃﻱ " ُﺳ ْﺆ ﹺﻭ ْﻳ ْ ُﻣ ْﻮ ْﻧ ﹶﻜ ْﻢ" .ﻭﺍﻟﺴﻤﺎﺕ ﺍﳌﻬﻤﺔ ﺍﻟﱵ ﺫﻛﺮﻫﺎ ﻋﺸﺮﺓ؛ ﻣﻨﻬﺎ ﺃﻥ ﻳُﺠﺮ ﻱ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﻣﻊ ﺍﻷﻧﺸﻄﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﲝﻴﺚ อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
16
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﻣﻦ ﺧﻼﻝ ﻫﺬﻩ ﺍﻷﻧﺸﻄﺔ ﻳﺴﺘﻄﻴﻊ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﻘﻴﻤﻬﺎ ﰲ ﻛﻞ ﺣﺎﻝ ﻭﻣﻜﺎﻥ ﻛﺎﳌﺪﺭﺳﺔ ،ﻭﺍﻟﺒﻴﺖ ،ﻭﺍﺠﻤﻟﺘﻤﻊ ،ﻭﻣﻨﻬﺎ ﺃﻥ ﻳﺮﻛﺰ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻋﻠﻰ ﺍﻻﻫﺘﻤﺎﻡ ﰲ ﺗﻄﻮﻳﺮ ﻧﻘﺎﻁ ﺇﳚﺎﺑﻴﺔ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ ،ﻭﻏﲑﻫﺎ. ﻱ َﻭ ِﺷ َﺮﹾﺃ ﺍﻟﻘﺴﻢ ﺍﻟﺮﺍﺑﻊ :ﲢﺪﺙ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﻋﻦ ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﺣﺴﺐ ﺍﻟﻮﺍﻗﻊ ،ﻓﺬﻛﺮﻭﺍ ﺭﺃﻳﹰﺎ ﻭﺍﺣﺪﺍﹰ ،ﻭﻫﻮ ﺭﺃﻱ "ﺁ ﹺﺭ ْ َﻭ ﺭَﺍ ﻛﹶﺎ ﹾﻥ " ﺇﺫ ﻳﻘﻮﻝ :ﺃﻥ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﻬﺑﺬﻩ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﻳﺴﺘﻄﻴﻊ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﻔﻌﻠﻪ ﺑﺄﺷﻜﺎﻝ ﳐﺘﻠﻔﺔ ،ﻣﻨﻬﺎ ﺑﺎﳌﻼﺣﻈﺔ ،ﻭﺍﳌﻘﺎﺑﻠﺔ، ﻭﺍﻟﺘﺴﺠﻴﻼﺕ ﻟﺒﻌﺾ ﺍﻷﺷﺨﺎﺹ ،ﻭﺍﻻﺳﺘﺒﻴﺎﻧﺎﺕ ،ﻭﺍﻟﺘﻘﺮﻳﺮ ﻋﻦ ﻧﻔﺴﻪ ﺃﻭ ﺍﻟﻌﺮﻳﻀﺔ ،ﻭﺍﳌﻠﻔﺎﺕ ﺍﻟﱵ ﺗﺴﺠﻞ ﻛﻞ ﺍﻷﻋﻤﺎﻝ. ﺍﻟﻘﺴﻢ ﺍﳋﺎﻣﺲ :ﺗﻜﻠﻢ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﻋﻦ ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻡ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﺣﺴﺐ ﺍﻟﻮﺍﻗﻊ ﰲ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻭﻫﻲ: ﺃﻭ ﹰﻻ :ﻫﺪﻭﺀ ﺍﻟﺒﺪﺀ ﻭﺫﻟﻚ ﻷﺟﻞ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻓﻬﻢ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ،ﻭﻗﺒﻮﳍﻢ ﳓﻮﻩ ،ﻓﻤﻦ ﺍﳌﻤﻜﻦ ﺃﻥ ﻳﺒﺪﺃ ﻫﺬﺍ ﺑﺪﺭﺍﺳﺔ ﺍﻷﻭﺭﺍﻕ، ﻭﻣﺸﺎﻫﺪﺓ ﺍﻟﻔﻴﺪﻳﻮ ،ﻭﻣﺸﺎﻫﺪﺓ ﺍﻷﻋﻤﺎﻝ ﰲ ﺍﳌﺪﺭﺳﺔ ﺍﻟﱵ ﻗﺪ ﺟﺮﺕ ،ﺣﱴ ﻳﻔﻬﻢ ﺍﳌﻌﻠﻤﻮﻥ ﺟﻴﺪﹰﺍ ﻋﻦ ﻫﺬﺍ ﺷﻴﺌﹰﺎ ﻓﺸﻴﺌﹰﺎ. ﺛﺎﻧﻴﹰﺎ :ﲨﻊ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻭﺍﶈﺘﻮﻳﺎﺕ ﰲ ﺍﳌﻠﻔﺎﺕ ،ﻭﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﻳﺴﺘﻄﻴﻊ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﺴﺘﺨﺪﻣﻪ ﰲ ﻛﻞ ﻣﻮﺍﺩ ﺩﺭﺍﺳﻴﺔ. ﺛﺎﻟﺜﹰﺎ :ﺗﻨﻤﻴﺔ ﻧﻘﺎﻁ ﺍﻟﺴﻠﺒﻴﺎﺕ ،ﺗﻌﲏ ﺇﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻳﻄﹼﻮﺭ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳌﻼﺣﻈﺔ ،ﺑﻌﺪ ﺫﻟﻚ ﻳﺴﺘﻄﻴﻊ ﺃﻥ ﻳﺰﻳﺪ ﻧﻮﻋﻴﺔ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﺃﻛﺜﺮ ﻭﺃﻓﻀﻞ. ﺭﺍﺑﻌﹰﺎ :ﺇﻋﺪﺍﺩ ﺍﳉﺪﻭﻝ ﺍﻟﺰﻣﲏ ﳌﻘﺎﺑﻠﺔ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺑﺼﻮﺭﺓ ﻓﺮﺩﻳﺔ ﺃﻭ ﳎﻤﻮﻋﺔ ،ﻭﺃﻣﺎ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻓﻌﻠﻴﻪ ﺃﻥ ﻳﺮﺍﺟﻊ ﺃﻋﻤﺎﳍﻢ ،ﻭﻳﺴﺠﻠﻬﺎ ،ﻭﻳﻼﺣﻆ ﻋﻠﻴﻬﺎ. ﺧﺎﻣﺴﹰﺎ :ﻋﻠﻰ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺃﻥ ﻳﺘﻌﺮﻑ ﻋﻠﻰ ﻣﺮﺍﺣﻞ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ،ﻭﻛﻴﻔﻴﺘﻪ )ﻗﺮﻡ ،ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻐﲏ ﻳﻮﺳﻒ.(99 –97 :2008 . ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺎﺕ ﺍﻟﺴﺎﺑﻘﺔ: ﺃﻭﺭﺩ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﺳﺒﻊ ﻋﺸﺮﺓ ﺩﺭﺍﺳﺔ ،ﻣﻨﻬﺎ؛ ﻣﺎ ﻗﺎﻡ ﻬﺑﺎ ﺍﻷﺳﺘﺎﺫ " ﺟﻴﺎﻧﻮﻥ ﻣﻮﻥ ﻓﻴﺎﻥ ﺟﺎﻥ" ) Chyanon (2543 ) ، (Monpianjanﺑﻌﻨﻮﺍﻥ " ﻃﺮﻕ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻹ ﳒﻠﻴﺰﻳﺔ ﳌﻌﻠﻤﻲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻻﺑﺘﺪﺍﺋﻴﺔ ﺑﻮﻻﻳﺔﻛﻮﻧﻜﲔ" ) ، (Khonkaenﻭﺍﻷﺳﺘﺎﺫ " ﻓﻮَﺍﳒﻴﻮﻙ ﺳﻮﳒﺴﻲ" ) ، (Puangyok Songsi, 2540ﺑﻌﻨﻮﺍﻥ" ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻠﻐﺔ
ﺍ ﻹ ﳒﻠﻴﺰ ﻳﺔ ﳌﻌﻠﻤﻲ ﺍ ﻟﺴﻨﺔ ﺍ ﻷ ﻭ ﱃ ﰲ ﻭ ﻻ ﻳﺔ ﺳُﻮ ﳒﹶﻼ" ،ﻭ ﺍ ﻷﺳﺘﺎ ﺫ" ﻭ ﻱ ﺀ ﻣﻮ ﻥ ﺭ ﺍ ﺕ ﺳﻮ ﻥ ﻮ ﻥ ﺭ ﻭﺝ ) " (WimonratSunthonroj,2545ﺑﻌﻨﻮﺍﻥ"ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﺘﺎﻳﻼﻧﺪﻳﺔ ﺑﺎﳋﱪﺓ ﺍﻟﻠﻐﻮﻳﺔ ﳌﻌﻠﻤﻲ ﺍﻟﺴﻨﺔ ﺍﻷﻭﱃ ﰲ ﺍﻟﻌﺎﻡ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﻲ. 2540 ﻗﻮﺍﻧﲔ ﺍﻟﺒﺤﺚ:
ﻳﺮﻛﺰ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﰲ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻟﺜﻼﺙ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ ﻋﻠﻰ ﻃﺮﻗﻪ ﻭﻣﺸﻜﻼﺗﻪ ،ﻭﻃﺮﻕ ﺣﻠﹼﻬﺎ ،ﲝﻴﺚ ﻳﺪﺭﺳﻮﻥ ﺍﻷﻋﻤﺎﻝ ﺍﻟﱵ ﺗﻘﻊ ﰲ ﺍﳊﻴﺎﺓ ﺍﻟﻴﻮﻣﻴﺔ ﺍﳊﻘﻴﻘﻴﺔ ،ﻟﺬﺍ ﻳﻜﻮﻥ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﲝﺜﹰﺎ ﻧﻮﻋﻴﹰﺎ ﻻ ﻛﻤﻴﹰﺎ ﻟﻜﻲ ﻳﺴﺘﻄﻴﻌﻮﺍ ﺃﻥ ﳚﺪﻭﺍ ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻭﻣﺸﻜﻼﺗﻪ ،ﻭﻃﺮﻕ ﺣﻠﹼﻬﺎ ﺑﺼﻮﺭﺓ ﺷﺎﻣﻠﺔ ﲝﻴﺚ ﻳﺪﺭﺳﻮﻧﻪ ﺣﺴﺐ ﺍﳋﻄﻮﺍﺕ ﺍﻵﺗﻴﺔ: .1ﺍﻟﻔﺌﺔ ﺍﳌﺴﺘﻬﺪﻓﺔ :ﻫﻲ ﻣﻌﻠﻤﻮ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺍ ﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻟﺜﻼﺙ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ. อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
17
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
.2ﻋﻴﻨﺔ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ :ﻋﻴﻨﺔ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﰲ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻫﻲ ﻣﻌﻠﻤﻮ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺑﺎﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻟﺜﻼﺙ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ،ﻋﺪﺩﻫﻢ 24ﺷﺨﺼﺎﹰ ،ﲝﻴﺚ ﺍﺧﺘﺎﺭ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﻋﻴﻨﺔ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻘﱵ ﺍﻟﻔﺤﺺ ﻭﺍﻟﻌﺸﻮﺍﺋﻴﺔ ﻟﻌﺪﺓ ﻣﺮﺍﺣﻞ ،ﻭﻫﻲ ﻛﺎﻵﰐ: ﺍﳌﺮﺣﻠﺔ ﺍﻷﻭﱃ :ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﳌﺮﻛﺰ ﻋﻦ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﻌﺸﻮﺍﺋﻴﺔ ﺍﶈﺪﺩﺓ ﻛﺎﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﳌﺮﻛﺰ ﻟﻜﻞ ﺍﻟﻮﻻﻳﺔ ،ﻭﺍﻟﻌﺸﻮﺍﺋﻴﺔ ﺍﻟﺴﻬﻠﺔ ،ﻛﺎﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﳌﺮﻛﺰ ﻟﻜﻞ ﺍﻟﻮﻻﻳﺔ. ﺍﳌﺮﺣﻠﺔ ﺍﻟﺜﺎﻧﻴﺔ :ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﳌﺪﺭﺳﺔ ﻋﻦ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﻌﺸﻮﺍﺋﻴﺔ ﺍﻟﺴﻬﻠﺔ ﻛﺎﺧﺘﻴﺎﺭ ﻣﺪﺭﺳﺔ ﻟﻜﻞ ﺍﳌﺮﻛﺰ. ﺍﳌﺮﺣﻠﺔ ﺍﻟﺜﺎﻟﺜﺔ :ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﻋﻴﻨﺔ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻟﻠﻤﺮﺣﻠﺔ ﺍﻷﺧﲑﺓ ﻋﻦ ﺍﻟﻄﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﻌﺸﻮﺍﺋﻴﺔ ﺍﶈﺪﺩﺓ ،ﻭﻫﻲ ﻣﻌﻠﻤﻮ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﺣﺎﻣﻠﻮ ﺷﻬﺎﺩﺓ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺎﺕ ﺍﻟﻌﻠﻴﺎ. .3ﲨﻊ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ :ﻳﺴﺘﻌﲔ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﺑﺎﻟﺒﺎﺣﺜﲔ ﺍﳌﺴﺎﻋﺪﻳﻦ ﳍﻢ ﰲ ﲨﻊ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺍﳌﻘﺎﺑﻠﺔ ﺍﻟﻌﻤﻴﻘﺔ ،ﻭﺑﺎﻹﺿﺎﻓﺔ ﺇﱃ ﺫﻟﻚ ﻳﺴﺘﺄﺫﻧﻮﻥ ﻣﻦ ﺍﻟﻔﺌﺔ ﺍﳌﺴﺘﻬﺪﻓﺔ ﻟﺘﺴﺠﻴﻞ ﺍﳊﻮﺍﺭ ﺍﳉﺎﺭﻱ ﺑﻴﻨﻬﻢ ﲝﻴﺚ ﲡﺮﻱ ﺍﳌﻘﺎﺑﻠﺔ ﺣﺴﺐ ﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ﺍﳌﻮﺿﻮﻋﺔ. .4ﺍﳌﻘﺎﺑﻠﺔ ﺍﻟﻌﻤﻴﻘﺔ :ﺍﻟﻨﻘﺎﻁ ﺍﻟﱵ ﺗﺴﺘﺨﺪﻡ ﺍﳌﻘﺎﺑﻠﺔ ﺍﻟﻌﻤﻴﻘﺔ ﰲ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻃﺮ ﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻟﺜﻼﺙ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ ﺃﺭﺑﻌﺔ ،ﻭﻫﻲ ﻛﺎﻵﰐ: ﺃﻭ ﹰﻻ :ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺍﻷﺳﺎﺳﻴﺔ ﻟﻌﻴﻨﺔ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ. ﺛﺎﻧﻴﹰﺎ :ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺭﺍﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻟﺜﻼﺙ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ. ﺛﺎﻟﺜﹰﺎ :ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺭﺍﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻟﺜﻼﺙ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ. ﺭﺍﺑﻌﹰﺎ :ﻃﺮﻕ ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﻃﺮﻕ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺭﺍﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻟﺜﻼﺙ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ. .5ﲢﻠﻴﻞ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ :ﻃﺮﻳﻘﺔ ﲢﻠﻴﻞ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﳍﺬﺍ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺍﻟﺘﺼﻨﻴﻒ ﺣﺴﺐ ﺍﻷﻫﺪﺍﻑ ،ﰒ ﲢﻠﻴﻠﻬﺎ ﺑﺘﻘﺮﻳﺐ ﺍﻷﻓﻜﺎﺭ ﺍﻟﻨﻈﺮﻳﺔ ﻭﺍﻟﺒﺤﺚ ﲟﺴﺎﻋﺪﺓ ﺍﻹﺣﺼﺎﺀ ﺍﻟﻮﺻﻔﻲ. ﻧﺘﺎﺋﺞ ﺍﻟﺒﺤﺚ: ﺑﻌﺪ ﺃﻥ ﲨﻊ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﻋﻦ ﻃﺮ ﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪ ﺍ ﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻟﺜﻼﺙ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ ،ﺗﻮﺻﻠﻮﺍ ﺇﱃ ﻋﺪﺩ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺘﺎﺋﺞ ،ﻫﻲ ﻛﺎﻵﰐ: ﺃﻭﻻ :ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻟﺜﻼﺙ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ، ﻭﺗﺸﺘﻤﻞ ﻋﻠﻰ ﻭﺿﻊ ﺧﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﺃﻭ ﺍﻹﻋﺪﺍﺩ ﰲ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،ﻭﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ. ﺛﺎﻧﻴﺎ :ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﻭﺳﺎﺋﻞ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،ﻭﻛﻴﻔﻴﺔ ﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻡ ﺍﳌﻌﻤﻞ ﰲ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،ﻭﺑﺎﻹﺿﺎﻓﺔ ﺇﱃ ﺫﻟﻚ ﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻡ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﰲ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻭﻃﺮﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﳌﻔﺮﺩﺍﺕ ﺍﳉﺪﻳﺪﺓ ،ﻭﻃﺮﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﳊﻮﺍﺭ ﰲ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ، ﻭﻃﺮﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻘﻮﺍﻋﺪ ﺍﻟﻨﺤﻮﻳﺔ ،ﻭﻃﺮﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﳌﻘﺎﻝ ﰲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،ﻭﺗﻘﻴﻴﻢ ﻧﺘﺎﺋﺞ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ.
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
18
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺛﺎﻟﺜﺎ :ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻟﺜﻼﺙ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ، ﻓﻤﻦ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺍﻟﱵ ﰎ ﺍﳊﺼﻮﻝ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺍﳌﻘﺎﺑﻠﺔ ﺍﻟﻌﻤﻴﻘﺔ ﺗﻮﺟﺪ ﻛﺜﲑ ﻣﻦ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ ،ﻭﻫﻲ ﺗﺘﻀﻤﻦ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ،ﻓﻤﻌﻈﻤﻬﻢ ﻣﺜﻼ ﺿﻌﻔﺎﺀ ﰲ ﺇﻋﺪﺍﺩ ﻭﺿﻊ ﺧﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻭﱂ ﻳﻜﻮﻧﻮﺍ ﻣﺘﺨﺼﺼﲔ ﰲ ﳎﺎﻝ ﻼ ﺧﻠﻔﻴﺎﺕ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻣﺘﻔﺎﻭﺗﺔ، ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﺃﻭ ﺗﺪﺭﻳﺴﻬﺎ ،ﻭﻫﻨﺎﻙ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﻣﻦ ﻗﺒﻞ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻭ ﺍﳌﺘﻌﻠﻤﲔ ﺃﻧﻔﺴﻬﻢ ﻓﻤﺜ ﹰ ﲡﻌﻞ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﻳﺸﻌﺮﻭﻥ ﺑﺼﻌﻮﺑﺔ ﰲ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻭﻛﺬﻟﻚ ﺗﻔﻜﲑﻫﻢ ﺍﳋﺎﻃﺊ ﺑﺄﻥ ﻣﺎﺩﺓ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻏﲑ ﻣﻔﻴﺪﺓ ﻷﻬﻧﻢ ﻻﻳﺴﺘﻄﻴﻌﻮﻥ ﺃﻥ ﻳﺴﺘﺨﺪﻣﻮﻫﺎ ﰲ ﻣﻬﻨﺘﻬﻢ .ﻭﺃﻣﺎ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺍﻹﺩﺍﺭﻳﲔ ﻓﺘﺘﻤﺜﹼﻞ ﰲ ﻗﻠﺔ ﺧﱪﺓ ﺍﻹﺩﺍﺭﻳﲔ ،ﻭﺿﻌﻒ ﰲ ﳎﺎﻝ ﺍﻹﺩﺍﺭﺓ ،ﻭﻋﺪﻡ ﺍﻫﺘﻤﺎﻡ ﺍﻹﺩﺍﺭﻳﲔ ﳓﻮ ﺍﻷﻧﺸﻄﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﰲ ﳎﺎﻝ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ .ﻛﻤﺎ ﺃﻥ ﻟﻠﻤﺪﺭﺳﺔ ﺃﻳﻀﺎ ﻣﺸﻜﻼﺕ ،ﻣﻨﻬﺎ؛ ﻋﺪﻡ ﺗﻮﻓﹼﺮ ﺍﳌﻨﻬﺞ ﺍﳋﺎﺹ ﳍﺎ ﰲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،ﻭﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩﻫﺎ ﰲ ﺇﻋﺪﺍﺩ ﺍﻷﺟﻬﺰﺓ ﻭﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﺿﻌﻴﻒ. ﺭﺍﺑﻌﺎ :ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻃﺮﻕ ﺣ ﹼﻞ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻟﺜﻼﺙ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ ﻭﻣﻦ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﻄﺮﻕ ﳊﻞ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ ﻣﺎ ﻳﺄﰐ: ﺃﻥ ﺗﻌ ﺪ ﺍﳌﺪﺭﺳﺔ ﺍﳌﻨﻬﺞ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﻲ. ﺃﻥ ﺗﺸﺠﻊ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﻋﻠﻰ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺇﻋﺪﺍﺩ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﺃﻭ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺎﺕ ﺍﻟﻌﻠﻴﺎ ﻟﻠﻤﻌﻠﻤﲔ. ﺃﻥ ﺗﺸﺠﻊ ﺍﳌﻌﻠﹼﻤﲔ ﰲ ﻣﺸﺎﺭﻛﺔ ﺍﻟﺘﺪﻭﺭﺍﺕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺒﻴﺔ. ﺃﻥ ُﻳﻌ ﺪ ﺍﳌﻌﻠﻤﻮﻥ ﺍﻷﻧﺸﻄﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﺍﳌﺴﺎﻋﺪﺓ ﻋﻠﻰ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ. ﺃﻥ ﺗﺴﺘﻌﲔ ﺍﳌﺪﺭﺳﺔ ﺑﺎﳌﻌﻠﻤﲔ ﺍﻟﻌﺮﺏ ﺍﻟﻮﺍﻓﺪﻳﻦ ﺫﻭﻱ ﺍﻟﻜﻔﺎﺀﺓ ﺍﻟﻠﻐﻮﻳﺔ ﻭﺍﳌﻬﺎﺭﺓ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺴﻴﺔ.ﺍﳋﻼﺻﺔ ﻭﺍﻟﺘﻮﺿﻴﺢ ﻭﺍﳌﻘﺘﺮﺣﺎﺕ: ﺺ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻭﺗﻮﺿﻴﺤﻬﺎ ﳋﺺ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﻧﺘﺎﺋﺞ ﲣ ﻣﻦ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺍﻟﱵ ﻗﺪ ُﺣﻠﹼﻠﺖ ﰲ ﺍﻟﻔﺼﻮﻝ ﺍﻟﺴﺎﺑﻘﺔ ،ﹼ ﻭﻣﻘﺘﺮﺣﺎﺎ ﻓﻴﻤﺎ ﻳﺄﰐ: ﺧﻼﺻﺔ ﺍﻟﺒﺤﺚ: ﺃﻭﻻ:ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺍﻟﻌﺎﻣﺔ: ﻣﻦ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺍﻟﻌﺎﻣﺔ ﻟﻌﻴﻨﺔ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺍﻟﱵ ﺗﻌ ﺪ ﻣﺼﺪﺭﺍ ﻟﻠﻤﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ﺍﳌﻬﻤﺔ ﺍﳌﺴﺘﺨﺪﻣﺔ ﰲ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺒﺤﺚ: -1ﻋﺪﺩ ﺍﻟﺬﻛﻮﺭ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﻋﺪﺩ ﺍﻹﻧﺎﺙ. - 2ﺗﻔﻮﻕ ﺍﻟﻔﺌﺔ ﺍﻟﻌﻤﺮﻳﺔ ﻣﺎ ﺑﲔ 50 - 41ﺳﻨﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﻔﺌﺔ ﺍﻟﻌﻤﺮﻳﺔ ﻣﺎﺑﲔ 40 – 30ﺳﻨﺔ ،ﻭﻫﺬﻩ ﺍﻟﻔﺌﺔ ﺍﻟﻌﻤﺮﻳﺔ ﺍﻟﺜﺎﻧﻴﺔ ﺃﻗﻞ ﻣﻦ ﺍﻟﻔﺌﺔ ﺍﻟﻌﻤﺮﻳﺔ 30ﺳﻨﺔ ،ﻭﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﺍﻟﻔﺌﺔ ﺍﻟﻌﻤﺮﻳﺔ 15ﺳﻨﺔ. - 3ﺍﳋﺮﳚﻮﻥ ﻭﺍﳋﺮﳚﺎﺕ ﻣﻦ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺍﻟﺒﻜﺎﻟﻮﺭﻳﻮﺱ ﺃﻛﺜﺮ ﻋﺪﺩﺍ ﻣﻦ ﺧﺮﳚﻲ ﻭﺧﺮﳚﺎﺕ ﺍﻟﺪﺑﻠﻮﻡ ﻭﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺎﺕ ﺍﻟﻌﻠﻴﺎ. อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
19
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
- 4ﺃﺻﺤﺎﺏ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺎﺕ ﺍﻟﻌﺼﺮﻳﺔ ﺑﺎﳌﺮﺣﻠﺔ ﺍﻟﺜﺎﻧﻮﻳﺔ ﺍﻟﺜﺎﻧﻴﺔ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﺃﺻﺤﺎﺏ ﺍﳌﺮﺣﻠﺔ ﺍﻟﺜﺎﻧﻮﻳﺔ ﺍﻷﻭﱃ. - 5ﻣﺪﺓ ﺍﳋﱪﺓ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺴﻴﺔ ﻣﺎﺑﲔ 15 – 11ﺳﻨﺔ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﻣﺪﺓ ﺍﳋﱪﺓ 10 – 5ﺳﻨﻮﺍﺕ ،ﻭﻣﻦ 20 -16ﺳﻨﺔ. ﺛﺎﻧﻴﺎ :ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ: - 1ﻭﺿﻊ ﺧﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺃﻭ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩ ﺍﻟﻨﻔﺲ ﰲ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ: ﻳﺮﻯ ﻣﻌﻠﻤﻮ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﺃﻥ ﻭﺿﻊ ﺧﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺃﻭ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩ ﺍﻟﻨﻔﺲ ﻣﻬ ﻢ. ﻳﺮﻭﻥ ﺃﻥ ﻭﺿﻊ ﺧﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺑﻌﺪ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﻭﺿﻌﻬﺎ ﻗﺒﻞ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻭﺃﺛﻨﺎﺋﻪ. - 2ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﻃﺮﻕ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ: ﻣﻌﻠﻤﻮ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﳜﺘﺎﺭﻭﻥ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳋﱪﺓ ﺍﻟﻠﻐﻮﻳﺔ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﺍﻟﻄﺮﻕ ﺍﻷﺧﺮﻯ ﻣﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺍﳌﺴﺎﻋﺪﺓ ﺍﳉﻤﺎﻋﻴﺔ ،ﻭﺍﻟﺸﺮﺡ ،ﻭﺍﻟﺘﻮﺿﻴﺢ ،ﻭﺣﻜﺎﻳﺔ ﺍﻟﻘﺼﺺ ،ﻭﺍﻟﺘﻤﺜﻴﻞ ،ﻭﺍﻷﻟﻌﺎﺏ ،ﻭﺍﻷﺳﺌﻠﺔ ﻭﻏﲑﻫﺎ. - 3ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﻭﺳﺎﺋﻞ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ: ﺍ ﺧﺘﺎ ﺭ ﻣﻌﻠﻤﻮ ﺍ ﻟﻠﻐﺔ ﺍ ﻟﻌﺮ ﺑﻴﺔ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﺑﻄﺎ ﻗﺔ ﺍ ﻟﻜﻠﻤﺔ ﺃ ﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﻭﺳﻴﻠﺔ ﺍ ﻹ ﻋﻼ ﻥ ﺍ ﻟﻜﺒﲑ ،ﻭ ﺍ ﻟﺼﻮ ﺭ ﺓ، ﻭﺍﻟﺘﺴﺠﻴﻼﺕ ،ﻭﺍﻟﻔﻴﺪﻳﻮ ،ﻭﺍﻷﻭﺭﺍﻕ ،ﻭﺍﻷﺧﺒﺎﺭ ﻭﻏﲑﻫﺎ. - 4ﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻡ ﺍﳌﻌﻤﻞ ﺍﻟﻠﻐﻮﻱ: ﻳﺮﻯ ﻣﻌﻠﻤﻮ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﺃﻥ ﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻡ ﺍﳌﻌﻤﻞ ﺍﻟﻠﻐﻮﻱ ﺿﺮﻭﺭﻱ ،ﻭﻟﻜﻦ ﺃﻛﺜﺮﻫﻢ ﱂ ﻳﺴﺘﺨﺪﻣﻮﻩ. - 5ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﳌﺴﺘﺨﺪﻣﺔ ﰲ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ: ﺍﺳﺘﺨﺪﻡ ﻣﻌﻠﻤﻮ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻃﻮﻝ ﺍﳊﺼﺔ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻡ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﺘﺎﻳﻼﻧﺪﻳﺔ ﺃﻭ ﺍﻟﻠﻐﺎﺕ ﺍﻷﺧﺮﻯ. - 6ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺍﳌﻔﺮﺩﺍﺕ ﺍﳉﺪﻳﺪﺓ ﰲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ: ﺍﺗﻔﻖ ﻣﻌﻠﻤﻮ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻡ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳊﻔﻆ ﰲ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺍﳌﻔﺮﺩﺍﺕ ﺍﳉﺪﻳﺪﺓ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﻬﺠﺌﺔ ﺃﻭ ﺍﻟﻜﺘﺎﺑﺔ ،ﻭﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﻜﺮﺍﺭ ،ﻭﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳌﺮﺍﺟﻌﺔ ﺍﻟﺬﺍﺗﻴﺔ ،ﻭﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺒﻄﺎﻗﺔ ،ﻭﻃﺮﻳﻘﺔ ﻣﺴﺎﻋﺪﺓ ﺍﻟﺼﺪﻳﻖ ﺻﺪﻳﻘﻪ ،ﻭﻃﺮﻳﻘﺔ ﺗﻜﺜﻴﻒ ﺍﻷﻧﺸﻄﺔ ﻭﻏﲑﻫﺎ. - 7ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻜﻼﻡ ﻭﺍﳊﻮﺍﺭ ﰲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ. ﺍﺳﺘﺨﺪ ﻡ ﺍﳌﻌﻠﻤﻮﻥ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳊﻮﺍﺭ ﺑﲔ ﺍﻟﺸﺨﺼﲔ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻡ ﺍﻟﺘﺴﺠﻴﻼﺕ ،ﻭﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻻﺳﺘﻤﺎﻉ ﻭﺍﻟﻜﻼﻡ ﻭﻏﲑﻫﺎ. - 8ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻘﻮﺍﻋﺪ ﺍﻟﻨﺤﻮﻳﺔ ﰲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ. ﺍﺳﺘﺨﺪﻡ ﺍﳌﻌﻠﻤﻮﻥ ﰲ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻘﻮﺍﻋﺪ ﺍﻟﻨﺤﻮﻳﺔ ﺑﻄﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﻘﻮﺍﻋﺪ ﻭﺍﻟﺘﺮﲨﺔ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺸﺮﺡ ،ﻭﺍﻟﺒﺤﺚ ﻭﻏﲑﻫﺎ. - 9ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﳌﻘﺎﻝ ﻭﺍﶈﺘﻮﻯ ﰲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ. ﺍﺳﺘﺨﺪﻡ ﺍﳌﻌﻠﻤﻮﻥ ﻣﻬﺎﺭﺓ ﺍﻟﻘﺮﺍﺀﺓ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﻣﻬﺎﺭﺓ ﺍﻟﻘﺮﺍﺀﺓ ،ﻭﺍﻟﻘﻮﺍﻋﺪ ﺍﻟﻨﺤﻮﻳﺔ. - 10ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﰲ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ. อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
20
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﻗﻴﻢ ﺍﳌﻌﻠﻤﻮﻥ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﺑﻌﺪ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﺃﺛﻨﺎﺀ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ،ﻭﻗﺒﻞ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ،ﲝﻴﺚ ﺍﺳﺘﺨﺪﻣﻮﺍ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﳌﻼﺣﻈﺔ ﺃﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﻟﻜﻔﺎﺀﺓ ﺍﻟﻮﺍﻗﻌﻴﺔ ،ﻭﺍﳌﻘﺎﺑﻠﺔ ﻭﻏﲑﻫﺎ. - 11ﻛﻴﻔﻴﺔ ﻣﺴﺎﻋﺪﺓ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﻏﲑ ﺍﻟﻔﺎﳘﲔ ﺍﶈﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﻴﺔ. ﺍﺳﺘﺨﺪﻡ ﺍﳌﻌﻠﻤﻮﻥ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻹﺿﺎﰲ ﳌﺴﺎﻋﺪﺓ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﱂ ﻳﻔﻬﻤﻮﺍ ﺍﶈﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﻴﺔ . ﺛﺎﻟﺜﺎ :ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻟﺜﻼﺙ ﺍﳉﻨﻮﺑﺔ: ﺃﻭﺭﺩ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ ﰲ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،ﻭﻫﻲ ﻋﺸﺮﻭﻥ ﻣﺸﻜﻠﺔ ،ﻣﻨﻬﺎ؛ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﺃﻭ ﻭﺿﻊ ﺧﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻗﻠﻴﻞ ﺟﺪﺍﹰ ،ﻭﺃﻛﺜﺮﻫﻢ ﻟﻴﺴﻮﺍ ﻣﻦ ﺍﳌﺘﺨﺼﺼﲔ ﰲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﺃﻭ ﺗﻌﻠﻴﻤﻬﺎ ،ﻓﻀﻼ ﻋﻦ ﻗﻠﺔ ﺍﳋﱪﺓ ﰲ ﺍﻟﺘﺮﺑﻴﺔ ،ﻭﻻﳛﻠﻠﻮﻥ ﳏﺘﻮﻳﺎﺕ ﺍﳌﻨﻬﺞ ﻭﺍﳊﺼﺺ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﻴﺔ ،ﻭﺍﳌﺬﻛﺮﺓ ،ﻭﺍﳋﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺴﻴﺔ ،ﻭﻏﲑﻫﺎ . ﺭﺍﺑﻌﺎ :ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺣ ﹼﻞ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻟﺜﻼﺙ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ: ﻗﺪﻡ ﺍﳌﻌﻠﻤﻮﻥ ﺣ ﹼﻞ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،ﻓﺄﻭﺭﺩ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﰲ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻛﻠﻪ ﺍﺛﲏ ﻋﺸﺮﺓ ﺣﻼ، ﻭﻣﻦ ﻫﺬﻩ ﺍﳊﻠﻮﻝ ﺃﻥ ﻋﻠﻰ ﺍﳌﺪﺭﺳﺔ ﺃﻥ ﺗﻌ ﺪ ﺍﳌﻨﻬﺎﺝ ،ﻭﺃﻥ ﲢﺮﺽ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﰲ ﻣﺴﺘﻮﻯ ﺍﻟﺪﺑﻠﻮﻡ ﺍﻟﻌﺎﱄ ﰲ ﺍﻟﺘﺮﺑﻴﺔ ﺣﱴ ﻳﻔﻬﻤﻮﺍ ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺟﻴﺪﺍﹰ ،ﻭﺃﻥ ﺗﻘﻴﻢ ﳍﻢ ﺩﻭﺭﺍﺕ ﻭﻧﺪﻭﺍﺕ ﻭﻣﺆﲤﺮﺍﺕ. ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻧﺘﺎﺋﺞ ﺍﻟﺒﺤﺚ: ﻫﻨﺎﻙ ﻧﺘﺎﺋﺞ ﲢﺘﺎﺝ ﺇﱃ ﺗﻮﺿﻴﺤﻬﺎ ﰲ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺒﺤﺚ ،ﻭﻫﻲ: ﺃﻭﻻ :ﻣﻌﻠﻤﻮ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻳﻌﺪﻭﻥ ﺍﳋﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺴﻴﺔ ﻭﳏﺘﻮﻳﺎﺎ ﲢﻠﻴﻞ ﺍﳌﻨﻬﺎﺝ ﻭﺍﶈﺘﻮﻯ ﻭﺍﳊﺼﺺ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﻴﺔ ،ﻭﺧﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ. ﻣﻦ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻨﺘﻴﺠﺔ ﳒﺪ ﺃﻥ ﻣﻌﻠﻤﻲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻳﺮﻭﻥ ﺃﳘﻴﺔ ﻭﺿﻊ ﺍﳋﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺴﻴﺔ ،ﻭﺫﻟﻚ ﻷﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻬﻢ ﻟﻜﻞ ﺍﳌﻌﻠﻢ .ﻭﳒﺎﺡ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻭﻋﺪﻣﻪ ﻳﺘﻮﻗﻒ ﻋﻠﻰ ﻭﺿﻊ ﺍﳋﻄﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺴﻴﺔ .ﰒ ﺇﻥ ﻭﺿﻊ ﺍﳋﻄﺔ ﻟﻠﺘﺪﺭﻳﺲ ﻣﺴﺆﻭﻟﻴﺔ ﺃﺳﺎﺳﻴﺔ ﻟﻠﻤﻌﻠﻤﲔ ،ﻷﻧﻪ ﺧﻄﺔ ﻣﺴﺘﻘﺒﻠﻴﺔ :ﻣﺎﺫﺍ ﺳﻴﺪﺭﺱ ﺍﳌﻌﻠﻢ؟ ﻷﻱ ﻫﺪﻑ؟ ﻛﻴﻒ ﻳﺪﺭﺱ؟ ﻣﺎﻫﻲ ﺍﻟﻮﺳﻴﻠﺔ؟ ﺇﱃ ﺁﺧﺮﻫﺎ .ﻭﻫﺬﺍ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩ ﻣﺴﺒﻖ ﻗﺒﻞ ﺍﻟﻌﻤﻠﻴﺔ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺴﻴﺔ ﲡﻌﻞ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﻳﺪﺭﺱ ﺗﺪﺭﻳﺴﺎ ﺷﺎﻣﻼ ،ﻭﻟﻪ ﺃﻫﺪﺍﻑ ﻣﻌﻴﻨﺔ، ﻭﺗﺪﺭﻳﺴﻪ ﻭﺍﺿﺢ ﻟﺪﻯ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ. ﺛﺎﻧﻴﺎ :ﺍﺧﺘﺎﺭ ﻣﻌﻠﻤﻮ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﳌﺨﺘﻠﻔﺔ. ﳒﺪ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﻳﺪﺭﺳﻮﻥ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﺑﻄﺮﺍﺋﻖ ﳐﺘﻠﻔﺔ ﻭﻣﺘﻨﻮﻋﺔ ،ﻭﻫﺬﺍ ﺃﻣﺮ ﲨﻴﻞ ﻷﻬﻧﻢ ﻻ ﻳﺘﻘﻴﺪﻭﻥ ﺑﻄﺮﻳﻘﺔ ﻭﺍﺣﺪﺓ ﻷﻥ ﺍﳌﻌﻠﻢ ﺑﻌﺪ ﺃﻥ ﳜﺘﺎﺭ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻣﻌﻴﻨﺔ ﻣﻨﺎﺳﺒﺔ ﻣﻊ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﰲ ﻛﻞ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻣﻦ ﺍﳌﺮﺍﺣﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ .ﻭﳚﺐ ﻋﻠﻰ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﺃﻥ ﻳﺪﺭﻛﻮﺍ ﺃﻥ ﻫﻨﺎﻙ ﻋﻼﻗﺔ ﻣﺘﻴﻨﺔ ﺑﲔ ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻭﺧﱪﺗﻪ. ﺛﺎﻟﺜﺎ :ﺍﺧﺘﺎﺭ ﻣﻌﻠﻤﻮ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﳌﺨﺘﻠﻔﺔ. ﳒﺪ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﻳﺴﺘﺨﺪﻣﻮﻥ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﳌﺘﻨﻮﻋﺔ ﰲ ﺗﺪﺭﻳﺴﻬﻢ ﺃﻛﺜﺮ ،ﰒ ﺑﻌﺪﻩ ﻳﺴﺘﺨﺪﻣﻮﻥ ﺍﻟﺒﻄﺎﻗﺔ ﻟﻠﻜﻠﻤﺎﺕ ﻭﻏﲑﻫﺎ. ﻭﺫﻟﻚ ﻷﻥ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺗﺴﺘﻄﻴﻊ ﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﻭﺍﺳﻄﺔ ﻟﻨﻘﻞ ﺍﳌﻌﻠﻮﻣﺎﺕ ،ﻭﺍﳌﻌﺮﻓﺔ ﻣﻦ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﺇﱃ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ،ﻭﻣﻮﺿﺤﺔ ﻟﻠﺪﺭﻭﺱ อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
21
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺣﱴ ﻳﺰﺩﺍﺩ ﻓﻬﻢ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺃﻛﺜﺮ ،ﻭﺗﺼﻞ ﺇﱃ ﺍﻷﻫﺪﺍﻑ ﺍﳌﺘﻮﺧﺎﺓ ،ﻓﻌﻠﻰ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﺃﻥ ﳜﺘﺎﺭﻭﺍ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﱵ ﺗﻼﺋﻢ ﺍ ﶈﺘﻮﻯ ﺍﳌﺪﺭﻭﺱ ،ﻭﺍﳍﺪﻑ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﺮﻣﻲ ﺇﻟﻴﻪ ﺍﳌﻌﻠﻤﻮﻥ ،ﻭﻻﺑﺪ ﻣﻦ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﱵ ﻳﺴﻬﻞ ﻋﻠﻰ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻣﻬﺎ ﺑﺴﻬﻮﻟﺔ. ﺭﺍﺑﻌﺎ :ﻗﻴﻢ ﻣﻌﻠﻤﻮ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﺍﳌﺎﺩﺓ ﺍﻟﱵ ﹼﰎ ﺗﺪﺭﻳﺴﻬﺎ ﺑﻌﺪ ﺍﻧﺘﻬﺎﺀ ﺗﺪﺭﻳﺴﻬﻢ. ﳒﺪ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﻳﺴﺘﺨﺪﻣﻮﻥ ﻭﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﺍﳌﺘﻨﻮﻋﺔ ﰲ ﺍﻟﺘﺪﺭ ﻳﺲ ،ﻭﺫﻟﻚ ﻷﻬﻧﻢ ﻳﺪﺭﻛﻮﻥ ﺃﻥ ﺍﻻﺳﺘﺒﺎﻧﺎﺕ ﺍﳌﻮﺯﻋﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﳏﺪﻭﺩﺓ ﺿﻴﻘﺔ ،ﻭﻫﺬﺍ ﳚﻌﻞ ﻣﺘﺎﺑﻌﺔ ﺗﻄﻮﻳﺮ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﳏﺪﻭﺩﺓ ﻛﺬﻟﻚ ،ﻭﺫﻟﻚ ﻷﻥ ﻟﻼﺳﺘﺒﺎﻧﺎﺕ ﻧﻘﺎﻁ ﳏﺪﻭﺩﺓ ﺗﺘﻌﻠﻖ ﺑﺎﻷﻫﺪﺍﻑ ﻟﻠﺘﺪﺭﻳﺲ ،ﻭﻻ ﳝﻜﻦ ﺃﻥ ﻳﻘﻴﻢ ﻛﻔﺎﺀﺓ ﺣﻘﻴﻘﻴﺔ ﻟﻠﻄﻠﺒﺔ .ﻟﺬﺍ ،ﻋﻠﻰ ﺍﳌﻌﻠﻤﲔ ﺃﻥ ﻳﺴﺘﺨﺪﻣﻮﺍ ﻭﺳﺎﺋﻞ ﻣﺘﻌﺪﺩﺓ ﰲ ﺍﻟﺘﻘﻴﻴﻢ ﻭﺍﻟﺘﻘﻮﱘ. ﺍﳌﻘﺘﺮﺣﺎﺕ: ﺃﻭﻻ :ﻳﻘﺘﺮﺡ ﺍﻟﺒﺎﺣﺜﻮﻥ ﻣﺎ ﻳﺄﰐ: - 1ﺇﻋﻄﺎﺀ ﺍﻟﻔﺮﺹ ﻟﻠﻤﻌﻠﹼﻤﲔ ﻏﲑ ﺍﳌﺆﻫﻠﲔ ﻟﻠﺘﺄﻫﻴﻞ ﺍﻟﻌﻠﻤﻲ ﻭﺍﳌﻬﲏ. ﺚ - 2ﻋﻠﻰ ﺍﻹﺩﺍﺭﻳﲔ ﺍﻻﻫﺘﻤﺎﻡ ﺑﺘﻨﻈﻴﻢ ﺍﻟﺪﻭﺭﺍﺕ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺒﻴﺔ ﻭﺍﻟﻨﺪﻭﺍﺕ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ﻟﻠﻤﻌﻠﻤﲔ ﺑﺎﻻﺳﺘﻤﺮﺍﺭ ،ﻭﺣ ﹼ ﺍﳌﻌﻠﹼﻤﲔ ﻋﻠﻰ ﺍﳌﺸﺎﺭﻛﺔ ﻓﻴﻬﺎ ،ﻟﻠﻨﻬﻮﺽ ﲟﺴﺘﻮﺍﻫﻢ ،ﺍﻟﺬﻱ ﺗﺒﲔ ﻟﻨﺎ ﺃ ﻧﻪ ﻋﻠﻰ ﺩﺭﺟﺔ ﻣﻦ ﺍﳍﺸﺎﺷﺔ ،ﻣﺜﻼ. .. ﻭﻣﺴﺎﻋﺪﻢ ﻋﻠﻰ ﺣﺴﻦ ﺍﻹﻋﺪﺍﺩ ﻟﺪﺭﻭﺳﻬﻢ ،ﻭﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﻭﺳﺎﺋﻠﻬﻢ ﺍﻟﺘﺮﺑﻮﻳﺔ ﺍﳌﻼﺋﻤﺔ... - 3ﻋﻠﻰ ﺍﳌﻌﻠﹼﻤﲔ ﺃﺻﺤﺎﺏ ﺍﳋﱪﺓ ﻋﻘﺪ ﺩﻭﺭﺍﺕ ﺗﺪﺭﻳﺒﻴﺔ ﻟﻐﲑ ﺍﳌﺆﻫﻠﲔ ﺣﱴ ﺗﻌ ﻢ ﺍﻟﻔﺎﺋﺪﺓ - 4ﻋﻠﻰ ﺍﳌﻌﻠﹼﻤﲔ ﺃﺻﺤﺎﺏ ﺍﳋﱪﺓ ﻋﻘﺪ ﺩﻭﺭﺍﺕ ﺗﺪﺭﻳﺒﻴﺔ ﻟﻐﲑ ﺍﳌﺆﻫﻠﲔ ﺣﱴ ﺗﻌ ﻢ ﺍﻟﻔﺎﺋﺪﺓ ﺛﺎﻧﻴﺎ :ﺑﻌﺾ ﺍﳌﻘﺘﺮﺣﺎﺕ ﻟﻜﺘﺎﺑﺔ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺍﻟﻘﺎﺩﻡ: - 1ﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﻫﻨﺎﻙ ﲝﺚ ﺁﺧﺮ ﻣﺜﻞ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺒﺤﺚ ،ﻭﻟﻜﻦ ﰲ ﻭﻻﻳﺔ ﺃﺧﺮﻯ ،ﰒ ﺗُﺨﻀﻊ ﻧﺘﺎﺋﺞ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻟﻠﻤﻘﺎﺭﻧﺔ ،ﻟﻐﺮﺽ ﺗﻨﻤﻴﺔ ﻣﻌﻠﻤﻲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ. - 2ﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﻫﻨﺎﻙ ﲝﻮﺙ ﺃﺧﺮﻯ ﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻫﺬﺍ ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ ﻧﻔﺴﻪ ،ﻭﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﻧﻔﺴﻬﺎ ﺃﻭ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻷﺧﺮﻯ ،ﻭﻟﻜﻦ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺗﻜﻮﻥ ﻣﻊ ﻋﻴﻨﺔ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺍﶈﺪﺩﺓ ﺍﳌﺨﺼﻮﺻﺔ ،ﻣﻦ ﺃﻣﺜﺎﻝ: ﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺍﳋﺎﺻﺔ ﳌﻌﻠﻤﻲ ﺍﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺍﳋﺎﺻﺔ ﳌﻌﻠﻤﻲ ﺍﻟﻌﻘﻴﺪﺓ ﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺍﳋﺎﺻﺔ ﳌﻌﻠﻤﻲ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺍﳋﺎﺻﺔ ﳌﻌﻠﻤﻲ ﺍﻟﺘﺎﺭﻳﺦ -3ﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﻫﻨﺎﻙ ﲝﻮﺙ ﺃﺧﺮﻯ ﺗﺘﻌﻠﻖ ﺑﺎﻷﻧﺸﻄﺔ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﳌﻌﻠﻤﻲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻷﻫﻠﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﻣﻦ ﺃﻣﺜﺎﻝ: ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﺍﻟﻌﻮﺍﻣﻞ ﺍﻟﱵ ﺗﺆﺛﺮ ﺳﻠﺒﺎ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﻃﺮﻕ ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼﺕ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﳛﺼﻠﻮﻥ ﻋﻠﻰ ﻧﺘﺎﺋﺞ ﻣﺘﺪﻧﻴﺔ ﻧﻈﺮﺓ ﺍﻟﻄﻠﺒﺔ ﳓﻮ ﻣﻌﻠﻤﻲ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺎﺕ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻭﻏﲑﻫﺎ.อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
22
ﺍﳌﺼﺎﺩﺭ ﻭﺍﳌﺮﺍﺟﻊ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﺍﳌﺆﲤﺮ ﺍﻟﻌﺮﰊ.( ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﰲ ﺍﳌﻤﻠﻜﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﺍﻟﺴﻌﻮﺩﻳﺔ )ﺇﺳﺘﺮﺍﺗﻴﺠﻴﺔ ﻣﻘﺘﺮﺣﺔ.2005 . ﻓﻬﺪ ﺑﻦ ﺇﺑﺮﺍﻫﻴﻢ،ﺍﳊﺒﻴﺐ . ﺇﺑﺮﻳﻞ21 – 17 ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﻣﻦ،(ﺍﻷﻭﻝ ﻻﺳﺘﺸﺮﺍﻕ ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻌﺎﱄ )ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻌﺎﱄ – ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻌﺎﻡ – ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﺘﻘﲏ
ﺍﻟﻄﺮﺍﺋﻖ ﺍﻟﻌﻤﻠﻴﺔ ﰲ.2003 (. ﺳﻌﺎﺩ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻜﺮﱘ )ﺍﻟﺪﻛﺘﻮﺭﺓ، ﻃﻪ ﻋﻠﻲ ﺣﺴﲔ )ﺍﻟﺪﻛﺘﻮﺭ & ﺍﻟﻮﺍﺋﻠﻲ،ﺍﻟﺪﻳﻠﻤﻲ . ﺩﺍﺭ ﺍﻟﺸﺮﻭﻕ ﻟﻠﻨﺸﺮ ﻭﺍﻟﺘﻮﺯﻳﻊ: ﻋﻤﺎﻥ.1 ﺩ.ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ : ﻋﻤﺎﻥ.1 ﻁ. ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻭﻓﻘﺎ ﻷﺣﺪﺙ ﺍﻟﻄﺮﺍﺋﻖ ﺍﻟﺘﺮﺑﻮﻳﺔ.2010 .( ﻋﻠﻮﻱ ﻋﺒﺪ ﺍﷲ)ﺍﻟﺪﻛﺘﻮﺭ،ﻃﺎﻫﺮ .ﺩﺍﺭ ﺍﳌﺴﲑﺓ ﻟﻠﻨﺸﺮ ﻭﺍﻟﺘﻮﺯﻳﻊ ﻭﺍﻟﻄﺒﺎﻋﺔ – ﻣﻬﺎﺭﺗﻪ – ﺍﺳﺘﺮﺍﺗﻴﺠﻴﺎﺗﻪ- ﲣﻄﻴﻄﻪ: ﺍﻟﺘﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻔﻌﺎﻝ.2009 .( ﻋﻔﺖ ﻣﺼﻄﻔﻰ )ﺍﻷﺳﺘﺎﺫ ﺍﻟﺪﻛﺘﻮﺭ،ﺍﻟﻄﻨﺎﻭﻱ . ﺩﺍﺭ ﺍﳌﺴﲑﺓ ﻟﻠﻨﺸﺮ ﻭﺍﻟﺘﻮﺯﻳﻊ ﻭﺍﻟﻄﺒﺎﻋﺔ: ﻋﻤﺎﻥ.1 ﻁ.ﺗﻘﻮﳝﻪ
ﺩﺍﺭ: ﻋﻤﺎﻥ.1 ﻁ. ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﺍﻟﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺿﻮﺀ ﺍﻟﻜﻔﺎﻳﺎﺕ ﺍﻷﺩﺍﺋﻴﺔ.2007 .( ﳏﺴﻦ ﻋﻠﻲ )ﺍﻟﺪﻛﺘﻮﺭ،ﻋﻄﻴﺔ .ﺍﳌﻨﺎﻫﺞ ﻟﻠﻨﺸﺮ ﻭﺍﻟﺘﻮﺯﻳﻊ
.2 ﺍﻟﻌﺪﺩ. ﺍﺠﻤﻟﻠﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻀﻤﺎﻥ ﺟﻮﺩﺓ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﺍﳉﺎﻣﻌﻲ. ﺍﳉﻮﺩﺓ ﺑﲔ ﺍﳊﺎﺿﺮ ﻭﺍﳌﺴﺘﻘﺒﻞ:2008 . ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻐﲏ ﻳﻮﺳﻒ،ﻗﺮﻡ ภาษาไทย กิดานันท มะลิทอง. 2535. เทคโนโลยีการศึกษารวมสมัย. พิมพครั้งที่ 2. กรุงเทพ: เอดิสัน เพรสโพรดักส. ชยานนท มนเพียงจันทร. 2543. พฤติกรรมการสอนภาษาอังกฤษของครูในโรงเรียนประถมศึกษาสังกัดสํานักงาน การประถมศึกษาจังหวัดขอนแกน. วิทยานิพนธปริญญามหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยของแกน. ชัยยงค พรมหมวงศ. 2523. เทคโนโลยีและสื่อการศึกษา. กรุงเทพ: โรงพิมพชุมนุมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย. พวงหยก สองศรี. 2540. สภาพและปญหารการสอนภาษาอังกฤษของครูชั้นประถมศึกษาปที่ 1 ในจังหวัดสงขลา. วิทยานิพนธศึกษาศาสตรมหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร. วิมลรัตน สุนทรโรจน. 2540. ปญหาการจัดการเรียนการสอนภาษาไทยแบบมุงประสบการณภาษาของครูชั้น ประถมศึ ก ษาป ที่ 1 ป ก ารศึ ก ษา 2540 สั ง กั ด สํ า นั ก งานการประถมศึ ก ษาจั ง หวั ด มหาสารคาม. วิทยานิพนธปริญญามหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยมหาสารคาม. สุพิน บุญชูวงศ. 2538. หลักการสอน. กรุงเทพ: สถาบันราชภัฏสวนดุสิต. อาภรณ ใจเที่ยง. 2540 หลักการสอน. กรุงเทพ: โอ เอส พริ้นติ้ง เฮาส. อารีย วชิรวราการ. 2542. การวัดและประเมินผลการเรียน. ธนบุรี. สถาบันราชภัฏธนบุรี.
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
23
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8 บทความวิจัย
ﻓﻘﻪ ﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ﺍﻟـﻨـﺒﻮﻱ :ﺩﺭﺍﺳﺔ ﲢﻠﻴﻠﻴﺔ ﳕﻮﺫﺟﻴﺔ ﰲ ﺿﻮﺀ ﺃﺳﺒﺎﺏ ﺍﻟﻨﺰﻭﻝ ﻭﺍﻟﻮﺭﻭﺩ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺩﺍﻭﺩ ﲰﺎﺭﻭﻩ
∗
ﻣﻠﺨﺺ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻳﻌﺘﱪ ﺍﻟﺒﺎﺣﺚ ﺳﺒﺐ ﺍﻟﻨﺰﻭﻝ ﻟﻠﻨﺺ ﺍﻹﳍﻲ ،ﻭﺳﺒﺐ ﺍﻟﻮﺭﻭﺩ ﻟﻠﻨﺺ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ ،ﻧﻮﻋﹰﺎ ﻣﻦ ﻓﻘﻪ ﺍﶈﻞﹼ ،ﻭﺇﻋﺎﻧﺔ ﻟﻠﻤﺠﺘﻬﺪ ﻋﻠﻰ ﺇﺩﺭﺍﻙ ﺃﳘﻴﺔ ﺗﻮﻓﹼﺮ ﺍﻟﺸﺮﻭﻁ ﻭﺍﻟﻈﺮﻭﻑ ﻧﻔﺴﻬﺎ ،ﻟﻠﺘﱰﻳﻞ؛ ﳍﺬﺍ ﺗﺄﰐ ﺃﳘﻴﺔ ﻫﺬﻩ ﺍﳌﻘﺎﻟﺔ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ،ﺍﻟﱵ ﻫﻲ ﻣﻘﺘﻀﺐ ﲝﺚ ﻋﻠﻤﻲ ﻟﻠﺒﺎﺣﺚ ﺑﺎﻟﻮﺳﻢ ﺫﺍﺗﻪ . ﻭﻳﻬﺪﻑ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺇﱃ ﻣﻌﺮﻓﺔ -1 :ﺃﺑﻌﺎﺩ ﺳﺒﺐ ﺍﻟﱰﻭﻝ ﻭﺍﻟﻮﺭﻭﺩ ،ﻭﺃﳘﻴﺘﻬﻤﺎ ﰲ ﻋﻤﻠﻴﺔ ﺍﻻﺟﺘﻬﺎﺩ ﻭﺍﻟﺘﺠﺪﻳﺪ ،ﺃﻭ ﻓﻘﻪ ﺍﻟﺘﱰﻳﻞ -2.ﻣﺪﻯ ﺧﻄﻮﺭﺓ ﺗﱰﻳﻞ ﺍﻟﻨﺺ ،ﺃﻭ ﺍﳊﻜﻢ ﺍﻟﺸﺮﻋﻲ ،ﻋﻠﻰ ﻏﲑ ﳏﻠﹼﻪ ،ﺑﺎﻟﺘﻮﻫﻢ ﺃ ﹼﻥ ﻛﻞ ﺣﻜﻢ ،ﻳﺼﻠﺢ ﻟﻜ ﹼﻞ ﺍﻷﺣﻮﺍﻝ ،ﺃﻭ ﺃﻧﻪ ﻳﱰﹼﻝ ﺑﺈﻃﻼﻕ ،ﺩﻭﻥ ﻣﺮﺍﻋﺎﺓ ﺍﻟﺸﺮﻭﻁ ﻭﺍﻟﻈﺮﻭﻑ ﻭﻣﻼﺑﺴﺎﺕ ﺍﳊﺎﻝ -3.ﻣﺪﻯ ﺧﻄﻮﺭﺓ ﺗﱰﻳﻞ ﺃﺣﻜﺎﻡ ﻭﺧﻄﺎﺏ ﺍﳊﺮﺏ ﻭﺍﳌﻌﺮﻛﺔ ﻋﻠﻰ ﺳﺎﺣﺎﺕ ﺍﻟﺴﻠﻢ ،ﻭﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ،ﻭﺍﻟﺒﻼﻍ -4 .ﻣﺪﻯ ﺗﻌﺮﺽ ﺍﻷﻣﺔ ﰲ ﺗﺎﺭﳜﻬﺎ ﺍﻟﻄﻮﻳﻞ ،ﳊﺎﻻﺕ ﻛﺜﲑﺓ ﻣﻦ ﺍﻟﺴﻘﻮﻁ ﻭﺍﻟﻨﻬﻮﺽ ،ﻭﺍﳍﺰﳝﺔ ﻭﺍﻟﻨﺼﺮ ،ﻭﺍﻟﻀﻌﻒ ﻭﺍﻟﻘﻮﺓ ،ﻭﺃ ﹼﻥ ﻟﻜ ﹼﻞ ﺣﺎﻟﺔ ﺣﻜﻤﻬﺎ ،ﻭﻓﻘﻬﻬﺎ. ﻭﻗﺪ ﺍﻧﺘﻬﺞ ﺍﻟﺒﺎﺣﺚ ﰲ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺍﻟﻨﻬﺞ ﺍﳌﻜﺘﱯ ﺍﻻﺳﺘﻘﺮﺍﺋﻲ ﺍﻻﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻲ ﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻠﻲ ﺍﻟﻮﺻﻔﻲ ،ﻭﺗﻮﺻﻞ ﺧﻼﻟﻪ ﺇﱃ ﺍﳌﺮﺗﻜﺰﺍﺕ ﺍﻟﺘﺎﻟﻴﺔ ﺍﻟﹼﱵ ﺗﺸﻜﹼﻞ ﻣﻘﻮﻣﺎﺕ ﻓﻘﻪ ﳏ ﹼﻞ ﺍﻟﺘﱰﻳﻞ -1 :ﺣﺮﻳﺔ ﺍﻻﻋﺘﻘﺎﺩ ﻗﺎﻋﺪﺓ ﻋﻈﻴﻤﺔ ﻣﻦ ﻗﻮﺍﻋﺪ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ. ﺺ -2ﺇ ﹼﻥ ﻭﺭﻭﺩ ﺳﺒﺐ ﺧﺎﺹ ﻟﻠﻨﺺ ﻻ ﻳﻘﻴﺪ ﻋﻤﻮﻣﻪ -3 .ﻋﺪﻡ ﺍﻟﻘﻮﻝ ﺑﺎﻟﻨﺴﺦ ﺑﻼ ﺑﺮﻫﺎﻥ -4 .ﻻ ﻳﺼ ﺢ ﺍﻷﺧﺬ ﲟﻔﻬﻮﻡ ﻧ ﺺ ﺻﺮﻳﺢ ﰲ ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ - 5 .ﺧﻄﻮﺭﺓ ﺗﱰﻳﻞ ﺍﻟﻨﺺ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ ﻋﻠﻰ ﺍﶈ ﹼﻞ ﻣﻦ ﻏﲑ ﺍﻟﻔﻘﻪ ﺃﻭ ﺍﻟﺘﻨﻮﻳﻪ ﺑﺴﻴﺎﻗﻪ ﺁﺧﺮ ﰲ ﻭﺟﻮﺩ ﻧ ﻭﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻪ - 6 .ﺍﳊﺪﻳﺚ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ ﻟﻴﺲ ﻣﺼﺪﺭ ﺗﺄﺻﻴﻞ ﺍﻷﺣﻜﺎﻡ ،ﻓﺤﺴﺐ ،ﺑﻞ ﻣﺼﺪﺭ ﻟﺘﻔﺼﻴﻞ ﻭﺗﻔﻌﻴﻞ ﻣﺎ ﹸﺃﲨﻞ ﰲ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻜﺮﱘ -7 .ﻣﺆﻛﹼﺪ ﺃ ﹼﻥ ﻣﻦ ﻳﺮﺩ ﺍﷲ ﺑﻪ ﺧﲑﹰﺍ ﻳﻔﻘﹼﻬﻪ ﰲ ﺍﻟﺪﻳﻦ.
* ﻣﺎﺟﺴﺘﲑ ﰲ ﺍﻟ ﺪﺭﺍﺳﺎﺕ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﳏﺎﺿﺮ ﺑﻘﺴﻢ ﺃﺻﻮﻝ ﺍﻟﺪﻳﻦ – ﻛﻠﻴﺔ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺎﺕ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺟﺎﻻ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
24
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
Abstract The researcher considers reasons of revelation of the Holy Qura’n and reasons of the frequency of the Hadith, one of the “situational jurisprudence” that helps the diligent (Mujtahid) in understanding the importance of the availability of conditions of revelation, and therefore, comes the importance of this academic article. The researcher had adopted the analytical and descriptive methods in this research. The research aims at; 1. Knowing the considers the reasons of revelation of the Holy Qura’n and the frequency of Hadith and their importance in the diligence (Ijtihad) and revival, or the jurisprudence of revelation; 2. Knowing the extent of danger of giving wrong judgment on the Qura’n by generalizing the situational revelation without looking at the reasons and conditions of each case of the revelation; 3. Knowing the extent of danger of judging the peace (Al-silm) and call (Al-da’wah) situations in place of war (Al-harb) situations; 4. Knowing extent to which the Islamic (Ummah) throughout its long history exposed to many conditions of; progress and down-fall, win-war and defeat, and strength and weakness. For each of these conditions, its own jurisprudence-judgments. The researcher had found the following findings, which are the main principles of situational jurisprudence: 1. the freedom of faith is one of the principles of the Islamic Religion; 2. the frequency of Hadith is a special reason for specific conditions, therefore cannot be generalized; 3. no abrogation is be made without strong evidence; 4. no another meaning is to be considered in the presence of a correct evidence on the issue; 5. there is a danger on using the Hadith without understanding; 6. the Hadith is not a source for confirming judgments only, but a source for interpreting what is generalized by the Holy Qura’n; 7. the evidences from Islamic jurisprudence which confirm that he who God (Allah) wants him to be fortunate, he should seek from Allah to make him a knowledgeable in understanding of Islamic Religion.
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
25
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺏ ﺍﻟﻌﺎﳌﲔ ﺍﻟﻘﺎﺋﻞ: ﺍﳊﻤﺪ ﷲ ﺭ . (19 -17 ﻭﺍﻟﺼﻼﺓ ﻭﺍﻟﺴﻼﻡ ﻋﻠﻰ ﺭﺳﻮﻟﻪ ﺍﳌﺒﻌﻮﺙ ﺭﲪﺔ ﻟﻠﻌﺎﳌﲔ ،ﺍﻟﹼﺬﻱ ﻣﻬﻤﺘﻪ ﺍﻷﻭﱃ :ﺃﻥ ﻳﺒﻴﻦ ﻟﻠﻨﺎﺱ ﻣﺎ ﻧﺰﻝ ﺇﻟﻴﻬﻢ ،ﻗﺎﻝ ﺗﻌﺎﱃ) šχρã©3xtGtƒ öΝßγ¯=yès9uρ öΝÍκös9Î) tΑÌh“çΡ $tΒ Ä¨$¨Ζ=Ï9 t⎦Îi⎫t7çFÏ9 tò2Ïe%!$# y7ø‹s9Î) !$uΖø9t“Ρr&uρ 3 Ìç/–“9$#uρ ÏM≈uΖÉit7ø9$$Î/:ﺍﻟﻨﺤﻞ.(44 :16 ، ﺃﻣﺎ ﺑﻌﺪ: ﻱ ﲢﺮﻳﻒ ﺃﻭ ﻓﻠﻌ ﹼﻞ ﻣﻦ ﻣﻘﺘﻀﻴﺎﺕ ﺍﳋﺎﲤﻴﺔ ﻟﻠﺮﺳﺎﻟﺔ ﺍﳋﺎﲤﺔ ،ﺗﻜﻔﹼﻞ ﺍﷲ ﲝﻔﻆ ﺍﻟﻘﻴﻢ ﰲ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﻭﺍﻟﺴﻨﺔ ،ﻣﻦ ﺃ ﺗﺒﺪﻳﻞ ،ﺳﻮﺍﺀ ﰲ ﺫﻟﻚ ﲢﺮﻳﻒ ﺍﻟﻜﻠﻢ ﻋﻦ ﻣﻮﺍﺿﻌﻪ ،ﺃﻭ ﲢﺮﻳﻔﻪ ﺑﺎﻟﺘﺄﻭﻳﻞ ،ﻭﻫﻮ ﺍﳋﺮﻭﺝ ﺑﺎﳌﻌﲎ ﻋﻤﺎ ﻭﺿﻊ ﻟﻪ ﺍﻟﻠﻔﻆ .ﻭﺟﺎﺀ ﺣﻔﻆ ﺍﻟﺴﻨﺔ ﻭﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ ،ﻭﺍﻟﻌﻨﺎﻳﺔ ﻤﺎ ،ﲦﺮﺓ ﻻﺯﻣﺔ ﳊﻔﻆ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ .ﻭﺍﻣﺘﺎﺯﺕ ﺍﻷﻣﺔ ﺍﳌﺴﻠﻤﺔ ﻋﻦ ﻏﲑﻫﺎ ﻣﻦ ﺍﻷﻣﻢ ﺍﻟﺴﺎﺑﻘﺔ ﻭﺍﻟﻼﺣﻘﺔ ،ﺑﺎﻟﺮﻭﺍﻳﺔ ﻭﺍﻹﺳﻨﺎﺩ ،ﺗﻠﻚ ﺍﻟﻮﺳﻴﻠﺔ ﺍﻟﱵ ﻻﺑ ﺪ ﻣﻨﻬﺎ ﳊﻔﻆ ﺍﻟﻘﻴﻢ ،ﻭﺍﻟﻘﻴﺎﻡ ﲟﻬﻤﺔ ﺍﻟﺒﻼﻍ ﺍﳌﺒﲔ ،ﻭﺍﻟﺘﻮﺻﻴﻞ ،ﻭﺍﻟﻨﻘﻞ ﺍﻟﺜﻘﺎﰲ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻮﺟﻪ ﺍﻟﺼﺤﻴﺢ ،ﺍﻟﱵ ﺍﻋﺘﱪﻫﺎ ﺍﷲ ﺳﺒﻴﻞ ﺍﻟﻨﺠﺎﺓ ،ﺑﻘﻮﻟﻪ: )…çµtΡ$uŠt/ $uΖøŠn=tã ¨βÎ) §ΝèO ، …çµtΡ#u™öè% ôìÎ7¨?$$sù çµ≈tΡù&ts% #sŒÎ*sù ، …çµtΡ#u™öè%uρ …çµyè÷Ηsd $uΖøŠn=tã ¨βÎ
)ﺍﻟﻘﻴﺎﻣﺔ:75 ،
4 ⎯ϵÏG≈n=≈y™Í‘uρ «!$# z⎯ÏiΒ $Zó≈n=t/ ωÎ) ، #´‰ystGù=ãΒ ⎯ϵÏΡρߊ ⎯ÏΒ y‰É`r& ô⎯s9uρ Ó‰tnr& «!$# z⎯ÏΒ ’ÎΤuÅgä† ⎯s9 ’ÎoΤÎ) ö≅è%
)ﺍﳉﻦ(23 - 22 :72 ، ﻭﺃﻣﺮ ﺎ ﺍﻟﺮﺳﻮﻝ ﰲ ﺣﺠﺔ ﺍﻟﻮﺩﺍﻉ ﺑﻘﻮﻟﻪ: ـﻠﱢـ ﹶﻎ ﻣ ﻦ ﻫ ﻮ ﹶﺃ ﻭﻋﻰ ﻟﹶـ ﻪ ﻣﻨـْﻪ" "ﻟـﻴـﺒـﻠّﻎ ﺍﻟﺸﺎ ﻫﺪ ﺍﻟﻐﺎﺋﺐ ،ﹶﻓﹺﺈ ّﹶﻥ ﺍﻟﺸﺎ ﻫ ﺪ ﻋﺴﻰ ﹶﺃ ﹾﻥ ﻳـُﺒ َ )ﺍﻟﺒﺨﺎﺭﻱ ،ﺻﺤﻴﺢ ،ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻟﻌﻠﻢ ،ﺭﻗﻢ (67 : ﻋﻦ ﺃﰊ ﺑﻜﺮﺓ .ﻭﰲ ﺭﻭﺍﻳﺔ: ﺏ ﻣﺒﻠﱠـ ﹴﻎ ﹶﺃ ﻭﻋﻰ ﻣ ﻦ ﺳﺎ ﻣ ﹴﻊ" "ﹶﻓ ﺮ ّ )ﺍﻟﺒﺨﺎﺭﻱ ،ﺻﺤﻴﺢ ،ﻛﺘﺎﺏ ﺍﳊ ﺞ ،ﺭﻗﻢ(1741 : ﻭﺑﺬﻟﻚ ﱂ ﻳﻘﺘﺼﺮ ﺍﻟﺮﺳﻮﻝ ﻋﻠﻰ ﺃﳘﻴﺔ ﺍﻟﻨﻘﻞ )ﺍﻟﺮﻭﺍﻳﺔ( ،ﻭﺇﻧﻤﺎ ﻧﺒﻪ ﺃﻳﻀﹰﺎ ﺇﱃ ﻓﻘﻪ ﺍﻟﺮﻭﺍﻳﺔ ﻭﻭﻋﻴﻬﺎ )ﺍﻟﺪﺭﺍﻳﺔ(. )ﳏﻤﺪ ﺭﺃﻓﺖ ﺳﻌﻴﺪ .1414 .ﺍﻟﻌﺪﺩ ،10 -9 : 37ﺗﻘﺪﱘ ﺍﻟﺸﻴﺦ ﻋﻤﺮ ﻋﺒﻴﺪ ﺣﺴﻨﻪ(. ﻭﻟﻌ ﹼﻞ ﻣﻦ ﺍﻷﻣﻮﺭ ﺍﻷﺳﺎﺳﻴﺔ ،ﺍﻟﱵ ﻻﺑ ﺪ ﻣﻦ ﻣﺪﺍﻭﻣﺔ ﺍﻟﺘﺄﻛﻴﺪ ﻋﻠﻴﻬﺎ ،ﺃ ﹼﻥ ﻣﻦ ﻟﻮﺍﺯﻡ ﺍﳋﺎﲤﻴﺔ ﻭﺗﻮﻗﹼﻒ ﺍﻟﻨﺒﻮﺓ :ﺳﻼﻣﺔ ﺧﻄﺎﺏ ﺍﻟﺘﻜﻠﻴﻒ ،ﻣﻦ ﺍﻟﺘﺤﺮﻳﻒ ﻭﺍﻟﺘﺒﺪﻳﻞ ﻭﺍﻻﻧﺘﺤﺎﻝ ﻭﺍﻟﻐﻠﻮ ﻭﺍﻟﺘﺄﻭﻳﻞ ،ﺣﱴ ﻳﻜﻮﻥ ﺍﻟﺘﻜﻠﻴﻒ ﺻﺤﻴﺤﺎﹰ ،ﻭﻳﺘﺮﺗﺐ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺜﻮﺍﺏ ﻭﺍﻟﻌﻘﺎﺏ ،ﻭﻳﺘﺤﻘﹼﻖ ﺍﻟﻌﺪﻝ ﺍﻹﳍﻲ ..ﻭﺃ ﹼﻥ ﻣﻦ ﻟﻮﺍﺯﻡ ﺍﳋﺎﲤﻴﺔ ﺃﻳﻀﹰﺎ :ﺍﳋﻠﻮﺩ ،ﻭﲡﺮﺩ ﺍﻟﻨﺺ ﺍﻹﳍﻲ ﰲ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﻭﺍﻟﺴﻨﺔ ،ﻋﻦ
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
26
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺣﺪﻭﺩ ﺍﻟﺰﻣﺎﻥ ﻭﺍﳌﻜﺎﻥ ،ﻭﺃﺳﺒﺎﺏ ﺍﻟﱰﻭﻝ ﻭﺍﻟﻮﺭﻭﺩ؛ ﻷ ﹼﻥ ﺍﻟﻌﱪﺓ ﺑﻌﻤﻮﻡ ﺍﻟﻠﻔﻆ ،ﻻ ﲞﺼﻮﺹ ﺍﻟﺴﺒﺐ ،ﻛﻤﺎ ﻫﻮ ﻣﻘﺮﺭ ﻋﻨﺪ ﻋﻠﻤﺎﺀ ﺍﻷﺻﻮﻝ ) .ﳏﻤﺪ ﺭﺃﻓﺖ ﺳﻌﻴﺪ .1414 .ﺍﻟﻌﺪﺩ ، 3 : 37ﺗﻘﺪﱘ ﺍﻟﺸﻴﺦ ﻋﻤﺮ ﻋﺒﻴﺪ ﺣﺴﻨﻪ(. ﻭﳝﻜﻦ ﺃﻥ ﻧﻘﻮﻝ :ﺇ ﹼﻥ ﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ ،ﺃﻭ ﺍﻟﺘﻔﺴﲑ ﺑﺎﳌﺄﺛﻮﺭ )ﺍﻟﹼﺬﻱ ﻳﺸﻜﹼﻞ ﺳﺒﺐ ﺍﻟﱰﻭﻝ ﻭﺍﻟﻮﺭﻭﺩ ﻭﺳﻴﻠﺘﻪ ﺍﳌﻌﻴﻨﺔ( ،ﻫﻮ ﻱ ﺑﻴﺎﻥ ﺃﻭ ﺍﺳﺘﻨﺒﺎﻁ ،ﺃﻭ ﺗﻔﺴﲑ ﺑﺎﻟﺮﺃﻱ ﻟﻠﻨﺺ ..ﻓﻠﻠﻤﺠﺘﻬﺪ ﺃﻥ ﺍﻹﻃﺎﺭ ﺍﳌﺮﺟﻌﻲ ،ﻭﺍﻟﻀﺎﺑﻂ ﺍﳌﻨﻬﺠﻲ ،ﻭﺍﻟﻨﺴﻖ ﺍﳌﻌﺮﰲ ،ﻷ ﻳﻜﺘﺸﻒ ﺁﻓﺎﻗﹰﺎ ﻭﺃﺑﻌﺎﺩﹰﺍ ﳌﻘﺎﺻﺪ ﺍﻟﻨﺺ ،ﻭﻣﺮﺍﻣﻴﻪ ،ﰲ ﺿﻮﺀ ﺍﻟﻈﹼﺮﻭﻑ ﺍﳌﺴﺘﺠﺪﺓ ،ﻟﻜﻦ ﻟﻴﺲ ﻟﻪ ﺃﻥ ﻳﺘﺠﺎﻭﺯ ﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ ،ﺃﻭ ﳜﺮﺝ ﻋﻠﻴﻪ ،ﺑﺎﺳﻢ ﺍﻟﺘﻔﺴﲑ ،ﺃﻭ ﺍﻟﺘﺄﻭﻳﻞ ،ﺍﻟﹼﺬﻱ ﻳﻘﻮﺩ ﺇﺫﺍ ﻣﺎ ﲡﺎﻭﺯ ﺍﳌﺄﺛﻮﺭ ،ﺇﱃ ﺍﻟﺘﺤﺮﻳﻒ ﰲ ﺍﳌﻘﺎﺻﺪ ،ﻭﺍﻻﳓﺮﺍﻑ ﰲ ﺍﻟﺴﻠﻮﻙ. ) ﳏﻤﺪ ﺭﺃﻓﺖ ﺳﻌﻴﺪ .1414 .ﺍﻟﻌﺪﺩ ،15 -14 : 37ﺗﻘﺪﱘ ﺍﻟﺸﻴﺦ ﻋﻤﺮ ﻋﺒﻴﺪ ﺣﺴﻨﻪ ،ﺑﺘﺼﺮﻑ(. ﺃﳘﻴﺔ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﺍﻟﺒﺤﺚ: ﺃﺳﺒﺎﺏ ﺍﻟﻨﺰﻭﻝ ﻭﺍﻟﻮﺭﻭﺩ – ﻭﻫﻲ ﻣﻦ ﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ -ﻫﻲ ﺃﺷﺒﻪ ﻣﺎ ﺗﻜﻮﻥ ﺑﻮﺳﺎﺋﻞ ﺇﻳﻀﺎﺡ ،ﻟﺘﱰﻳﻞ ﺍﻟﻨﺺ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻮﺍﻗﻊ ،ﻭﻟﺘﻜﻮﻥ ﺃﺩﺍﺓ ﻣﻌﻴﻨﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺘﱰﻳﻞ ﰲ ﻛ ﹼﻞ ﺯﻣﺎﻥ ﻭﻣﻜﺎﻥ .ﻟﻜﻦ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﻻ ﺗﻌﺘﱪ ﻗﻴﻮﺩﹰﺍ ﻟﻠﻨﺺ ،ﲡﻤﺪﻩ ﰲ ﻧﻄﺎﻕ ﺍﳌﻨﺎﺳﺒﺔ ،ﲟﻘﺪﺍﺭ ﻣﺎ ﲤﻨﺢ ﻣﻦ ﻓﻘ ﻪ ﻟﻠﺘﱰﻳﻞ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻮﺍﻗﻊ. ﻭﺇﺷﻜﺎﻻﺕ ﺍﳍﺮﺝ ﰲ ﺯﻣﻦ ﺍﻟﻔﱳ ،ﻫﻲ ﺍﻹﺷﻜﺎﻟﻴﺔ ﺍﻟﱵ ﻳﻌﺎﱐ ﻣﻨﻬﺎ ﺍﻟﻌﻘﻞ ﺍﳌﺴﻠﻢ ،ﺑﺸﻜ ﹴﻞ ﻋﺎﻡ؛ ﺃ ﹼﻥ ﺍﻟﻜﺜﲑ ﻣﻦ ﺍﻟﹼﺬﻳﻦ ﻳﻔﻘﻬﻮﻥ ﺍﻟﻨﺺ ،ﳚﻬﻠﻮﻥ ﺍﻟﻌﺼﺮ ،ﻭﺃ ﹼﻥ ﺟﻞﹼ ﺍﻟﹼﺬﻳﻦ ﻳﻔﻬﻤﻮﻥ ﺍﻟﻌﺼﺮ ،ﳚﻬﻠﻮﻥ ﻓﻘﻪ ﺍﻟﻨﺺ ،ﻭﺃﻧﻪ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺮﻏﻢ ﻣﻦ ﺃ ﹼﻥ ﺧﻄﺎﺏ ﻼ ﺃﻭ ﻣﻨﻬﺠﹰﺎ ﺍﻟﺘﻜﻠﻴﻒ ﰲ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﻭﺍﻟﺴﻨﺔ ،ﺇﻧﻤﺎ ﻳﺘﱰﹼﻝ ﻣﻦ ﺧﺎﻟﻖ ﺍﻹﻧﺴﺎﻥ ،ﻭﺃ ﹼﻥ ﻓﻬﻢ ﺃﺳﺒﺎﺏ ﺍﻟﱰﻭﻝ ﻭﺍﻟﻮﺭﻭﺩ ،ﻳﺸﻜﹼﻞ ﻣﺪﺧ ﹰ ﻟﻠﻔﻘﻴﻪ ﻭﺍﻟﺒﺎﺣﺚ؛ ﻹﺩﺭﺍﻙ ﺃﳘﻴﺔ ﻓﻬﻢ ﺍﻟﻌﺼﺮ ،ﻭﺍﻟﻈﺮﻭﻑ ﻭﺍﳌﻼﺑﺴﺎﺕ ﺍﻟﱵ ﲢﻴﻂ ﺑﺎﳊﻜﻢ ﺍﻟﺸﺮﻋﻲ. ﺃﻫﺪﺍﻑ ﺍﻟﺒﺤﺚ: ﻳﻬﺪﻑ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﰲ ﺩﺭﺍﺳﺘﻪ ﺑﺎﺳﺘﻘﺮﺍﺀ ﻭﺍﺳﺘﻘﺼﺎﺀ ﺃﺳﺒﺎﺏ ﻧﺰﻭﻝ ﺍﻟﻨﺺ ﺍﻹﳍﻲ ﻭﻭﺭﻭﺩ ﺍﻟﻨﺺ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ ﺍﻷﳕﻮﺫﺟﻴﲔ ﺇﱃ ﻣﻌﺮﻓﺔ ﻣﺎ ﻳﻠﻲ: -1ﺃﺑﻌﺎﺩ ﺳﺒﺐ ﺍﻟﱰﻭﻝ ﻭﺍﻟﻮﺭﻭﺩ ،ﻭﺃﳘﻴﺘﻬﻤﺎ ﰲ ﻋﻤﻠﻴﺔ ﺍﻻﺟﺘﻬﺎﺩ ﻭﺍﻟﺘﺠﺪﻳﺪ ،ﺃﻭ ﻓﻘﻪ ﺍﻟﺘﱰﻳﻞ. -2ﻣﺪﻯ ﺧﻄﻮﺭﺓ ﺗﱰﻳﻞ ﺍﻟﻨﺺ ،ﺃﻭ ﺍﳊﻜﻢ ﺍﻟﺸﺮﻋﻲ ،ﻋﻠﻰ ﻏﲑ ﳏﻠﹼﻪ ،ﺑﺎﻟﺘﻮﻫﻢ ﺃ ﹼﻥ ﻛﻞ ﺣﻜﻢ ،ﻳﺼﻠﺢ ﻟﻜ ﹼﻞ ﺍﻷﺣﻮﺍﻝ ،ﺃﻭ ﺃﻧﻪ ﻳﱰﹼﻝ ﺑﺈﻃﻼﻕ ،ﺩﻭﻥ ﻣﺮﺍﻋﺎﺓ ﺍﻟﺸﺮﻭﻁ ﻭﺍﻟﻈﺮﻭﻑ ﻭﻣﻼﺑﺴﺎﺕ ﺍﳊﺎﻝ. -3ﻣﺪﻯ ﺧﻄﻮﺭﺓ ﺗﱰﻳﻞ ﺃﺣﻜﺎﻡ ﻭﺧﻄﺎﺏ ﺍﳊﺮﺏ ﻭﺍﳌﻌﺮﻛﺔ ﻋﻠﻰ ﺳﺎﺣﺎﺕ ﺍﻟﺴﻠﻢ ،ﻭﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ،ﻭﺍﻟﺒﻼﻍ ،ﻭﻧﻌﻄﹼﻞ ﺍﻟﻜﺜﲑ ﻣﻦ ﺍﻷﺣﻜﺎﻡ ،ﻋﻠﻰ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ ﺃﻧﻪ ﻛﺎﻧﺖ ﲤﺜﹼﻞ ﺣﺎﻟﺔ ﻛﺎﻥ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺍﺘﻤﻊ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﺍﻷﻭﻝ ،ﰲ ﻣﺮﺍﺣﻞ ﲢﻮﻳﻠﻪ ﺇﱃ ﺍﻹﺳﻼﻡ ،ﹼﰒ ﲡﺎﻭﺯﻫﺎ ﺇﱃ ﻣﺎ ﻓﻮﻗﻬﺎ ،ﻓﺄﺻﺒﺤﺖ ﻣﻨﺴﻮﺧﺔ ﺃﻭ ﻣﻌﻄﹼﻠﺔ ،ﺩﻭﻥ ﺃﻥ ﻧﺪﺭﻱ ﺃ ﹼﻥ ﺧﻠﻮﺩ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﻭﺍﻟﺴﻨﺔ ،ﻳﻌﲏ ﺧﻠﻮﺩ ﺍﳌﺸﻜﻼﺕ ﺍﻟﱵ ﻋﺮﺿﺎ ﳍﺎ ،ﻭﺍﳊﻠﻮﻝ ﺍﻟﱵ ﻗﺪﻣﺎﻫﺎ. -4ﻣﺪﻯ ﺗﻌﺮﺽ ﺍﻷﻣﺔ ﰲ ﺗﺎﺭﳜﻬﺎ ﺍﻟﻄﻮﻳﻞ ،ﳊﺎﻻﺕ ﻛﺜﲑﺓ ﻣﻦ ﺍﻟﺴﻘﻮﻁ ﻭﺍﻟﻨﻬﻮﺽ ،ﻭﺍﳍﺰﳝﺔ ﻭﺍﻟﻨﺼﺮ ،ﻭﺍﻟﻀﻌﻒ ﻭﺍﻟﻘﻮﺓ ،ﻭﺃ ﹼﻥ ﻟﻜ ﹼﻞ ﺣﺎﻟﺔ ﺣﻜﻤﻬﺎ ،ﻭﻓﻘﻬﻬﺎ ،ﻭﺃﻧﻪ ﻻ ﻳﻜﻔﻲ ﺣﻔﻆ ﺍﻟﻨﺼﻮﺹ ،ﻭﻓﻬﻤﻬﺎ ،ﺑﻌﻴﺪﹰﺍ ﻋﻦ ﺃﺳﺒﺎﺏ ﻧﺰﻭﳍﺎ ،ﻭﻭﺭﻭﺩﻫﺎ.
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
27
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺣﺪﻭﺩ ﺍﻟﺒﺤﺚ: ﻳﻘﺘﺼﺮ ﺍﻟﺒﺎﺣﺚ ﰲ ﺛﻨﺎﻳﺎﻩ ﻋﻠﻰ ﺍﺳﺘﻘﺮﺍﺀ ﻭﺍﺳﺘﻘﺼﺎﺀ ﺳﺒﺐ ﻧﺰﻭﻝ ﺍﻟﻨﺺ ﺍﻹﳍﻲ ، ( È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω:ﻭﻫﻞ ﲦﹼﺔ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺱ َﺣﺘﱠﻰ ﻳﻘﹸﻮﻟﹸﻮﺍ :ﻻ ﹺﺇﻟﹶـ َﻪ ﹺﺇ ﱠﻻ ﺍﷲ" ،ﻭﺫﻟﻚ ﺑﺎﺳﺘﻘﺮﺍﺀ ﻭﺍﺳﺘﻘﺼﺎﺀ ﺳﺒﺐ ﺃﻭ ﺗﻌﺎﺭﺽ ﻣﻊ ﺍﻟﻨﺺ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ " :ﺃﹸ ِﻣ ْﺮﺕُ ﹶﺃ ﹾﻥ ﹸﺃﻗﹶﺎِﺗ ﹶﻞ ﺍﻟَﻨّﺎ َ ﺱ َﺣﺘﱠﻰ ﻳﻘﹸﻮﻟﹸﻮﺍ :ﻻ ﹺﺇﻟﹶـ َﻪ ﹺﺇ ﱠﻻ ﻭﺭﻭﺩ ﺍﻟﻨﺺ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ ؛ ﻟﻠﺘﻮﻓﻴﻖ ﺑﲔ ﺁﻳﺔ ،È ⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω: :ﻭﺣﺪﻳﺚ " :ﺃﹸ ِﻣ ْﺮﺕُ ﹶﺃ ﹾﻥ ﹸﺃﻗﹶﺎِﺗ ﹶﻞ ﺍﻟَﻨّﺎ َ ﺍﷲ" ﻭﺍﻟﺘﻮﻛﻴﺪ ﻋﻠﻰ ﻗﺎﻋﺪﺓ ﻋﻈﻴﻤﺔ ﻣﻦ ﻗﻮﺍﻋﺪ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﻭﻫﻲ )ﺣﺮﻳﺔ ﺍﻻﻋﺘﻘﺎﺩ(. ﻣﻨﻬﺞ ﺍﻟﺒﺤﺚ: ﻳﻨﺘﻬﺞ ﺍﻟﺒﺎﺣﺚ ﰲ ﺛﻨﺎﻳﺎﻩ ﺍﻟﻨﻬﺞ ﺍﻻﺳﺘﻘﺮﺍﺋﻲ ﺍﻻﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻲ ﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻠﻲ ﺍﻟﻮﺻﻔﻲ ﻣﻦ ﺧﻼﻝ ﺍﻟﺮﺟﻮﻉ ﺇﱃ ﻛﺘﺐ ﺍﻟﺘﻔﺎﺳﲑ ﻟﻸﺋﻤﺔ ﺍﳌﻌﺘﱪﻳﻦ ،ﻭﺃﺣﻜﺎﻡ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ،ﻭﺷﺮﻭﺡ ﺍﳊﺪﻳﺚ ،ﻭﺍﳌﺮﺍﺟﻊ ﺍﻟﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﺍﳌﻌﺎﺻﺮﺓ. ﺍﻟﻨﺺ ﺍﻹﳍﻲ .. È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω:ﳕﻮﺫﺟﹰﺎ ﺍﻟﻌﻼﻗﺔ ﺑﲔ ﺳﺒﺐ ﺍﻟﱰﻭﻝ ﻭﺍﳌﻘﺼﺪ ،ﻫﻲ ﲟﺜﺎﺑﺔ ﻧﻘﻄﺔ ﺍﺧﺘﺮﺍﻕ ﺃﻭﻟﻴﺔ ﻟﻠﻮﺍﻗﻊ ﻣﻦ ﻗﺒﻞ ﺍﻟﻨﺺ ﺍﻹﳍﻲ .ﺑﻌﺒﺎﺭﺓ ﺃﺧﺮﻯ :ﻓﻬﻢ ﺳﺒﺐ ﺍﻟﱰﻭﻝ ﺍﳌﺒﺎﺷﺮ ﻳﺴﺎﻋﺪﻧﺎ ﰲ ﺍﻻﻧﻔﺼﺎﻝ ﻋﻨﻪ ،ﻭﺍﻻﲡﺎﻩ ﳓﻮ ﺍﳌﻘﺼﺪ ﺍﻷﻋﻢ ،ﻭﺩﻭﻥ ﻓﻬﻢ ﺳﺒﺐ ﺍﻟﱰﻭﻝ ﺳﻴﻜﻮﻥ ﻫﺬﺍ ﺍﻻﻧﻔﺼﺎﻝ ﻣﻌﻄﻼ ،ﻭﺭﲟﺎ ﻟﻦ ﻳﻜﻮﻥ ﻣﻦ ﺍﳌﻤﻜﻦ ﻓﻬﻢ ﺍﳌﻘﺼﺪ ﺃﺻﻼ.. ﻭ ﺁﻳﺔ: 4 Äc©xöø9$# z⎯ÏΒ ß‰ô©”9$# t⎦¨⎫t6¨? ‰s% ( È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω
)ﺍﻟﺒﻘﺮﺓ(256 :2 ، ﲤﹼﺜﻞ ﳕﻮﺫ ﺟﺎ ﻟﻺﻃﻼﻕ ﺍﹼﻟﺬﻱ ﺗﺘﻌﺮﺽ ﻟﻪ ﺑﻌﺾ ﺍﻵﻳﺎﺕ ﺑﻄﺮﻳﻘﺔ ﲡﻌﻠﻬﺎ ﺗﻔﺎﺭﻕ ﺳﻴﺎﻗﻬﺎ ﺍﻷﺻﻠﻲ ،ﺑﻞ ﻭﺭﲟﺎ ﺗﺘﻌﺎﺭﺽ ﻣﻊ ﻧﺼﻮﺹ ﺃﺧﺮﻯ. ﺁﻟﻴﺔ ﺍﻻﻧﺘﻘﺎﺀ ..ﻭﻣﻨﻬﺠﻴﺔ ﺍﻹﻃﻼﻕ: ﻭﻗﺒﻞ ﺃﻥ ﻧﺒﺤﺚ ﻋ ﻤﺎ ﳝﻜﻦ ﺃﻥ ﻧﻔﻬﻤﻪ ﻣﻦ ﺳﺒﺐ ﺍﻟﱰﻭﻝ ﻟﻼﲡﺎﻩ ﺇﱃ ﺍﳌﻘﺼﺪ ﻣﻦ ﺍﻵﻳﺔ ﻧﺬ ﹼﻛﺮ ﺃﻥ ﺁﻟﻴﺔ ﺤﺖ ﺑﺎﻟﻨﺴﺒﺔ ﻵﻳﺔ ﻻ ﺇﻛﺮﺍﻩ – ﻓﻬﻲ ﺳﺘﺼ ﺢ ﺑﺎﻟﻨﺴﺒﺔ ﻟﻜ ﹼﻞ ﺁﻳﺔ ﺃﺧﺮﻯ ﺗﻌﺎﺭﺿﻬﺎ ،ﻓﺒﻌﺪ ﻛﻞ ﺷﻲﺀ، ﺍﻹﻃﻼﻕ ﺇﻥ ﺻ ﻣﺎ ﺍﻟﺬﻱ ﳚﻌﻠﻬﻢ ﻣﺤ ﹼﻘﲔ ﲞﺼﻮﺹ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﻳﺔ ، ( È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω :ﻭﳚﻌﻞ ﻣﻦ ﻳﻄﻠﻖ ﺁﻳﺔ: ÒΟŠÎ=tæ ìì‹Ïÿxœ ©!$# ¨βr& (#þθßϑn=ôã$#uρ «!$# È≅‹Î6y™ ’Îû (#θè=ÏG≈s%uρ
)ﺍﻟﺒﻘﺮﺓ(244 :2 ،
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
28
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﻱ ﺁﻳﺔ ﺃﺧﺮﻯ ﻭﺭﺩﺕ ﰲ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ -ﻋﻠﻰ ﺧﻄﺄ ؟! ﻭﻛﻞ ﻣﻨﻬﻢ ﻳﺴﺘﺨﺪﻡ ﺍﻵﻟﻴﺔ ﺫﺍﻬﺗﺎ ﰲ ﻗﺮﺍﺀﺓ ﻼ ،ﺃﻭ ﺃ ﻣﺜ ﹰ ﺍﻟﻨﺺ :ﺁﻟﻴﺔ ﺍﻧﺘﻘﺎﺀ ﻧﺺ ﻣﻌﲔ ﻭﻣﻨﺤﻪ ﺍﻟﺴﻠﻄﺔ ﺍﳌﻄﻠﻘﺔ ﻋﻠﻰ ﺑﻘﻴﺔ ﺍﻟﻨﺼﻮﺹ ﻭﺟﻌﻠﻪ ﺍﻟﻌﺪﺳﺔ ﺍﻟﱵ ﻳﺘ ﻢ ﻣﻦ ﺧﻼﳍﺎ ﻗﺮﺍﺀﺓ ﻛﻞ ﺍﻟﻨﺼﻮﺹ ﺳﻮﺍﺀ ﻛﺎﻥ ﺫﻟﻚ ﻟﻐﺮﺽ ﲤﺮﻳﺮ ﻭﺗﱪﻳﺮ ﺃﻳﺪﻳﻮﻟﻮﺟﻴﺔ ﻣﻌﻴﻨﺔ ،ﺃﻭ ﻛﺎﻥ ﺑﻼ ﻏﺮﺽ ﻣﻌﲔ .. ﻻ ﺃﻗﻮﻝ ﻫﺬﺍ ﺩﻓﺎ ﻋﺎ ﻋﻦ ﺍﻟﻄﺮﻑ ﺍﻵﺧﺮ ﺍﻟﺬﻱ ﺗﻮ ﺭﻁ ﰲ ﺍﻟ ﺪﻡ ﺍﳊﺮﺍﻡ ،ﻭﻭﻟﻎ ﰲ ﺫﻟﻚ ﺇﱃ ﺣ ﱟﺪ ﺑﻌﻴﺪ ،ﻟﻜﻨﻲ ﺃﺅ ﹼﻛﺪ ﻓﻘﻂ ﺃﻥ ﻣﻨﻬﺞ ﺍﻟﺘﻄﺒﻴﻖ ﻭﺍﺣﺪ ﺣﱴ ﻟﻮ ﺍﺧﺘﻠﻔﺖ ﻧﺘﺎﺋﺠﻪ ﻋﻠﻰ ﺍﳌﺪﻯ ﺍﻟﺒﻌﻴﺪ .. ﻣﺎ ﺍﻟﺬﻱ ﺗﻘﻮﻟﻪ ﻟﻨﺎ ﺃﺳﺒﺎﺏ ﻧﺰﻭﻝ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﻳﺔ؟ ﻭﻛﻴﻒ ﳝﻜﻦ ﺍﳋﺮﻭﺝ ﻣﻦ ﺳﺒﺐ ﺍﻟﱰﻭﻝ ﺍﳋﺎﺹ ﺇﱃ ﺍﳌﻘﺼﺪ ﺍﻟﻌﺎﻡ؟ ﺳﺒﺐ ﺍﻟﻨـﺰﻭﻝ ..ﻭﻓﻘﻪ ﺍﻟﺒﻴﺎﻥ: ﺺ ﺣﺎﺩﺛﺔ ﻣﻌﻴﻨﺔ ﺍﺧﺘﻠﻒ ﺍﳌﻔﺴﺮﻭﻥ ﰲ ﺗﻔﺎﺻﻴﻠﻬﺎ، ﺑﻌﻴ ﺪﺍ ﻋﻦ ﻛ ﹼﻞ ﻣﺎ ﻫﻮ ﺳﺎﺋﺪ ﺣﺎﻟﻴﺎ ،ﺳﺒﺐ ﻧﺰﻭﻝ ﺍﻵﻳﺔ ﳜ ﻟﻜﻨﻬﻢ ﱂ ﳜﺘﻠﻔﻮﺍ ﰲ ﺳﻴﺎﻗﻬﺎ ﺍﻟﻌﺎﻡ ﺍﻟﺬﻱ ﺳﻴﻘ ﺪﻡ ﻟﻨﺎ ﺭﺅﻳﺔ ﳐﺘﻠﻔﺔ ﲤﺎﻣﺎ ،ﻭﻏﲑ ﻣﺘﻌﺎﺭﺿﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻗﺖ ﻧﻔﺴﻪ ﻣﻊ ﺑﻘﻴﺔ ﺍﻟﻨﺼﻮﺹ ﺍﻟﻘﺮﺁﻧﻴﺔ.. ـ ﺪ ﹶﺃ ﹾﻥ ﺵ ﳍﺎ ﻭﻟ َ ـ ﺪ ( ،ﺗﻨ ﺬﺭ ﺇ ﹾﻥ ﻋﺎ ﺶ ﹶﳍﺎ ﻭﻟ َ ﺖ ﺍﳌﺮﺃ ﹸﺓ ﺗ ﹸﻜﻮ ﹸﻥ ﻣ ﹾﻘﻼﺗﹰﺎ ) ﹶﻻ ﻳ ﻌﻴ .1ﻋﻦ ﺍﺑﻦ ﻋﺒﺎﺱ ﻗﺎﻝ :ﻛﺎﻧ ﻉ ﺃﺑﻨﺎ َﺀﻧﺎ ..ﺑﻞ ﺗـ ﻬ ّﹺﻮ ﺩﻩ .ﻓﻠ ﻤﺎ ﺟﺎﺀ ﺍﻹﺳﻼ ﻡ ﻭﺃ ﺳﹶﻠﻤﻮﺍ ﻛﺎﻥ ﻛﺜ ﲑ ﻣ ﻦ ﺃﹶﺑﻨﺎ ِﺀ ﺍ َﻷﻧﺼﺎ ﹺﺭ ﻳﻬﻮﺩﹰﺍ ،ﻓﻘﺎﻟ ﻮﺍ :ﻻ ﻧـ ﺪ ﻧـ ﹾﻜ ﹺﺮ ﻫﻬﻢ ﻋﻠﻰ ﺍﻹ ﺳ ﹶ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ: ﻼ ﹺﻡ! ) ،ﺍﺑﻦ ﻋﺎﺷﻮﺭ ،( 27 / 3 :1984 ،ﻓﺄﻧﺰ ﹶﻝ ﺍ ُ 4 Äc©xöø9$# z⎯ÏΒ ß‰ô©”9$# t⎦¨⎫t6¨? ‰s% ( È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω
)ﺍﻟﺒﻘﺮﺓ(256 :2 ،
ـﺒ َ ﺖ ﺳﻌﻴ ﺪ ﺑﻦ ﺟ ُ ـ .2ﻋﻦ ﺃﰊ ﺑﺸﺮ ،ﻗﺎﻝ :ﺳـﹶﺄﻟ ْ ﺖ ﻫ ﺬ ﻩ ﰲ ـﻴﺮ ﻋﻦ ﻗﻮﻟﻪ È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω :ﻗﺎﻝ :ﻧﺰﻟ ﺕ ﻭﹶﻟـ ﺪﺍ ﹶﺃ ﹾﻥ ﺖ ﺍﳌﺮﺃ ﹸﺓ ﰲ ﺍﳉﺎﻫﻠﻴ ﺔ ﺗﻨ ﺬ ﺭ ﺇ ﹾﻥ ﻭﹶﻟـ ﺪ ﺻﺔ! ﻗﺎﻝ :ﻛﺎﻧ ﺻﺔ؟ ﻗﺎﻝ :ﺧﺎ ﺼﺎ ﹺﺭ ،ﻗﺎﻝ :ﻗﻠﺖ :ﺧﺎ ﺍﻷﻧ ﻀﲑ ﻗﺎﻟﻮﺍ: ﺖ ﺍﻟﻨ ﺠﺎ َﺀ ﺍﻹ ﺳﻼ ﻡ ﻭﻓﻴ ﹺﻬ ﻢ ﻣﻨ ﻬﻢ ،ﹶﻓﹶﻠ ﻤﺎ ﹸﺃ ﺟﻠﻴ ﻚ ﹸﻃﻮ ﹶﻝ ﺑﻘﺎﺋ ﻪ .ﻗﺎﻝ :ﹶﻓ ﺲ ﹺﺑ ﹶﺬﻟ ﺠـ ﻌﹶﻠﻪ ﰲ ﺍﻟﻴ ﻬﻮ ﺩ ،ﺗ ﹾﻠﺘ ﻤ ﺗـ ﺴ ﹶﻜ ﻳﺎ ﺭ ﺳﻮ ﹸﻝ ﺍﷲ ،ﺃﺑﻨﺎ ﺅﻧﺎ ﻭﹺﺇ ﺧ ﻮﺍﻧﻨﺎ ﻓﻴﻬﻢ ،ﻗﺎﻝ :ﹶﻓ ﺖ ﻋﻨ ﻬﻢ ﺭ ﺳﻮ ﹸﻝ ﺍﷲ ،ﻓﺄﻧﺰ ﹶﻝ ﺍﷲ: 4 Äc©xöø9$# z⎯ÏΒ ß‰ô©”9$# t⎦¨⎫t6¨? ‰s% ( È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iωﻗﺎﻝ :ﻓﻘﺎ ﹶﻝ ﺭ ﺳﻮ ﹸﻝ ﺍﷲ : ﺤﺎﺑُـ ﹸﻜﻢ ،ﻓﺈ ﹾﻥ ﺍ ْﺧﺘﺎ ُﺭﻭﻛﻢ ﻓ ُﻬﻢ ِﻣْﻨـ ﹸﻜﻢ ،ﻭﺇﻥ ﺍﺧﺘﺎ ُﺭﻭ ُﻫﻢ ﹶﻓـ ُﻬ ْﻢ ِﻣـْﻨـ ُﻬﻢ" ﻗﺎﻝ :ﻓﺄﺟﹶﻠ ْﻮ ُﻫﻢ َﻣ َﻌ ُﻬﻢ . "ﹶﻗ ْﺪ ُﺧﻴﺮ ﺃﺻ َ
)ﺍﻟﻄﱪﻱ (548 /4 : 2001 ،
ﺼﺎ ﹺﺭ ﻳﻘﺎﻝ ﻟﻪ: ﺖ ﰲ ﺭ ﺟ ﹴﻞ ﻣ ﻦ ﺍﻷﻧ .3ﻋﻦ ﺍﻟﺴﺪﻱ ﻗﻮﻟﻪ ، Äc©xöø9$# z⎯ÏΒ ß‰ô©”9$# t⎦¨⎫t6¨? ‰s% ( È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω :ﻗﺎﻝ :ﻧﺰﻟ ﺖ ،ﻓﻠﻤﺎ ﺑﺎﻋﻮﺍ ﻭﺃﺭﺍﺩﻭﺍ ﺃﻥ ﺃﺑﻮ ﺍﳊﺼﲔ .ﻛﺎﻥ ﻟﻪ ﺍﺑﻨﺎﻥ ،ﻓﻘﺪﻡ ﺗـﺠـﺎﺭ ﻣﻦ ﺍﻟﺸﺎ ﹺﻡ ﺇﱃ ﺍﳌﺪﻳﻨ ﺔ ﳛﻤﻠﻮﻥ ﺍﻟﺰﻳ ﺼﺮﺍ ﻓﺮﺟﻌﺎ ﺇﱃ ﺍﻟﺸﺎﻡ ﻣﻌﻬﻢ ،ﻓﺄﺗﻰ ﺃﺑﻮﳘﺎ ﺇﱃ ﺼﺮﺍﻧﻴﺔ ،ﻓﺘﻨ ّ ﻳ ﺮ ﹺﺟ ﻌﻮﺍ ،ﺃﺗﺎﻫﻢ ﺍﺑﻨﺎ ﺃﰊ ﺍﳊﺼﲔ ،ﻓﺪ ﻋ ﻮ ﻫﻤﺎ ﺇﱃ ﺍﻟﻨ ﲏ ﺗﻨ ّ ﺭﺳﻮ ﹺﻝ ﺍﷲ ،ﻓﻘﺎﻝ :ﺇﻥ ﺍﺑ ّ ﺼﺮﺍ ﻭﺧﺮﺟﺎ ،ﻓﺄﻃﻠﺒ ﻬﻤﺎ .ﻓﻘﺎﻝ . È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) :ﻭﱂ ﻳﺆ ﻣ ﺮ ﻳﻮ ﻣﺌ ﺬ ﹺﺑ ﻘﺘﺎ ﹺﻝ ﺃ ﻫ ﹺﻞ
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
29
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺚ ﺴ ﻪ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻨﱯ ﺣﲔ ﱂ ﻳﺒﻌ ﹾ ﺼﲔ ﰲ ﻧﻔ ِ ﳊ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ،ﻭﻗﺎﻝ" :ﺃﺑ ﻌ ﺪ ﻫ ﻤﺎ ﺍﷲ! ﻫ ﻤﺎ ﺃ ّﻭ ﹸﻝ ﻣ ﻦ ﹶﻛـ ﹶﻔﺮ!" ﻓﻮ ﺟ ﺪ ﺃﺑﻮ ﺍ ﹸ ـ ﹺﻬﻤﺎ ،ﻓﺄﻧﺰﻝ ﺍﷲ: ﰲ ﹶﻃـﹶﻠﺒ ِ (#θßϑÏk=|¡ç„uρ |MøŠŸÒs% $£ϑÏiΒ %[`tym öΝÎηÅ¡àΡr& þ’Îû (#ρ߉Ågs† Ÿω §ΝèO óΟßγoΨ÷t/ tyfx© $yϑŠÏù x8θßϑÅj3ysム4©®Lym šχθãΨÏΒ÷σムŸω y7În/u‘uρ Ÿξsù @$VϑŠÎ=ó¡n
)ﺍﻟﻨﺴﺎﺀ(65 :4 ، ﺏ ﰲ )ﺳﻮﺭ ِﺓ ﺑﺮﺍﺀﺓ( )ﺍﻟﻄﱪﻱ.(549 – 548 /2001:4 ، ﺴ ﺦ ، È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω :ﻓﺄﻣ ﺮ ﹺﺑﻘﺘﺎ ﹺﻝ ﺃﻫ ﹺﻞ ﺍﻟﻜﺘﺎ ﹺ ﰒ ﺇﻧﻪ ﻧ ﳊ ﻲ ﻣ ﻦ ﺍﻟﻌـ ﺮﺏﹺ؛ َﻷﻧـ ﻬ ﻢ .4ﻋﻦ ﻗﺘﺎﺩﺓ Äc©xöø9#$ z⎯ÏΒ ß‰ô©”9$# t⎦¨⎫t6¨? ‰s% ( È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω :ﻗﺎﻝ :ﺃﹸ ﹾﻛ ﹺﺮ ﻩ ﻋﹶﻠﻴـ ﻪ ﻫﺬﹶﺍ ﺍ ﹶ ﺏ ﹺﺇﺫﹶﺍ ﻛﹶﺎﻧﻮﺍ ﹸﺃ ﻣ ﹲﺔ ﹸﺃ ﻣـﻴـﺔ ﻟﻴﺲ ﳍﻢ ﻛﺘﺎﺏ ﻳﻌﺮﻓﻮﻧﻪ ،ﻓﻠﻢ ﻳﻘﺒﻞ ﻣﻨﻬﻢ ﻏﲑ ﺍﻹﺳﻼﻡ ،ﻭﻻﻳـ ﹾﻜ ﹺﺮ ﻩ ﻋﹶﻠﻴ ﻪ ﹶﺃ ﻫ ﹶﻞ ﺍﻟ ﻜﺘﺎ ﳊ ﻲ ﻣ ﻦ ﺨﻠﱢﻲ ﺳﺒﹺـﻴﹶﻠﻬﻢ ،ﻭﰲ ﺭﻭﺍﻳـ ﺔ :ﻫﻮ ﻫﺬﺍ ﺍ ﹼ ﺝ ﻭﱂ ﻳ ﹾﻔﺘﻨﻮﺍ ﻋ ﻦ ﺩﻳـﹺﻨﻬﹺﻢ ،ﹶﻓ ﹶﺃﻗﹶـ ﺮّﻭﺍ ﺑﹺﺎﻟﺠ ﺰﻳـ ﺔ ﹶﺃ ﻭ ﺑﹺﺎﳋﹶـﺮﺍ ﹺ ﺖ ﻣﻨ ﻬ ﻢ ﺍ ﺏ ﺃﹸ ﹾﻛ ﹺﺮﻫﻮﺍ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺪﻳﻦﹺ ،ﱂ ﻳ ﹾﻘﺒ ﹾﻞ ﻣﻨﻬﻢ ﹺﺇﻻﱠ ﺍﻟ ﹶﻘﺘﻞﹸ ﹶﺃ ﻭ ﺍ ِﻹ ﺳﻼﹶﻡ ،ﻭﺃﻫﻞ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﻗﹸﹺﺒﹶﻠ ﳉ ﺰﻳ ﹶﺔ ﻭﹶﻟ ﻢ ﻳﻘﺘﻠﻮﺍ. ﺍﻟﻌـ ﺮ ﹺ )ﺍﻟﻄﱪﻱ.(552 - 551 /4 :2001 ، ﻓﻌﻠﻰ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻘﻮﻝ ﺗﻜﻮﻥ ﺍﻵﻳﺔ ﳏﻜﻤﺔ ﻟﻴﺴﺖ ﲟﻨﺴﻮﺧﺔ ﻭﻗﻴﻞ :ﺑﻞ ﺍﻵﻳﺔ ﻣﻨﺴﻮﺧﺔ ﻭﻛﺎﻥ ﺫﻟﻚ ﰲ ﺍﺑﺘﺪﺍﺀ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻗﺒﻞ ﺃﻥ ﻳﺆﻣﺮﻭﺍ ﺑﺎﻟﻘﺘﺎﻝ ﰒ ﻧﺴﺨﺖ ﺑﺂﻳﺔ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ،ﻭﻫﻮ ﻗﻮﻝ ﺍﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮﺩ ) .ﺍﻟﻘﺮﻃﱯ.(280 /4 :2006 ، ﻝ ﺍﷲ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﺫﻛﺮﻩ .( È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω :ﻗﺎﻝ :ﻛﺎﻥ ﺭﺳﻮ ﹸ ﺖ ﺯﻳ ﺪ ﺑ ﻦ ﹶﺃ ﺳﹶﻠ ﻢ ﻋﻦ ﻗﻮ ﹺﻝ ﺍ ِ ﻭﻗﺎﻝ ﺍﻟ ﺰﻫﺮﻱ :ﺳﹶﺄﹾﻟ ﲟ ﱠﻜـ ﹶﺔ ﻋﺸ ﺮ ﺳـﹺﻨﲔ ﻻ ﻳ ﹾﻜ ﹺﺮ ﻩ ﺃ ﺣـﺪﹰﺍ ﰲ ﺍﻟ ﺪﻳﻦ ،ﹶﻓﹶﺄﺑﻰ ﺍﳌﺸﺮ ﹸﻛﻮ ﹶﻥ ﺇ ﹼﻻ ﹶﺃ ﹾﻥ ﻳ ﹶﻘﺎﺗﹸﻠﻮﻫﻢ ،ﹶﻓﺎ ﺳﺘ ﹾﺄ ﹶﺫ ﹶﻥ ﺍﷲ ﰲ ﻗﺘﺎ ﳍﻢ ﻓﺄ ﺫ ﹶﻥ ﻟﻪ) .ﺍﻟﻄﱪﻱ.(553 /4 : 2001 ، ﻭﺟﻮﺩ ﺍﳌﺸﺘﺮﻙ ﺍﻟﻜﺘﺎﰊ ﺃﺳﺎﺱ ﰲ ﺍﻟﻼ ﺇﻛﺮﺍﻩ: ﺳﺒﺐ ﺍﻟﱰﻭﻝ-ﻛﻤﺎ ﻣ ﺮ ﺳﺎﺑ ﹰﻘﺎ-ﻳﻀﻊ ﺍﻵﻳﺔ ﰲ ﳏﻮﺭ "ﺇﺳﻼﻡ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ" ﺃﻱ ﺇﻧﻬﺎ ﱂ ﺗﱰﻝ ﰲ ﺍﳌﺸﺮﻛﲔ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﺮﺏ ﺇﻃﻼﹰﻗﺎ ..ﻭﻫﺬﺍ ﻳﻌﲏ ﺿﺮﻭﺭﺓ ﻭﺟﻮﺩ "ﻣﺸﺘﺮﻙ ﺃﺳﺎﺳﻲ ﻫﻮ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﺑﻜﻞ ﻣﺎ ﻓﻴﻪ ﻣﻦ ﺇﳝﺎﻥ ﺑﺎﷲ ﻭﺑﺎﻟﺮﺳﺎﻻﺕ" -ﺣﱴ ﻟﻮ ﺷﺎﺑ ﻪ ﺍﻟﺘﺤﺮﻳﻒ – ﻗﺒﻞ ﺍﻷﺧﺬ ﲟﺒﺪﺃ ﺍﻟﻘﻮﺓ ﺍﻟﺬﻱ ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺃﻥ ﻧﻘ ﺮ ﺃ ﻭ ﹰﻻ ﺃﻧﻪ ﻃﺒﻖ ﻋﻤﻠﻴﺎ ﻣﻊ ﻣﺸﺮﻛﻲ ﺍﻟﻌﺮﺏ ..ﻭﺃﻥ ﻧﻘ ﺮ ﺃﻳﻀﺎ ﺃﻥ ﻧﺼﻮﺻﺎ ﻛﺜﲑﺓ ﻻ ﳎﺎﻝ ﻟﺬﻛﺮﻫﺎ ﺍﻵﻥ ﻗﺪ ﺩﻋﻤﺖ ﻫﺬﺍ ﺍﻷﺳﻠﻮﺏ ﻣﻊ ﻏﲑ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ. ﻛﻤﺎ ﺃ ﹼﻥ ﺍﻵﻳﺔ ﻋﻨﺪﻣﺎ ﻧﻀﻌﻬﺎ ﻣﻊ ﺁﻳﺔ ﺍﳉﺰﻳﺔ ﺳﻴﺘﺒﲔ ﻟﻨﺎ ﺃﻥ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ ﻻ ﻳﺸﻤﻞ ﻛﻞ ﻣﺎ ﻧﻌﺘﻘﺪ ﺣﺎﻟﻴﺎ ﺃﻧﻪ "ﺇﻛﺮﺍﻩ" :ﻓﻠﻮ ﺷﺎﺀ ﺃﺣﺪ ﻣﻦ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﺍﻟﺪﺧﻮﻝ ﰲ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻭﰲ ﻧﻴﺘﻪ ﺍﻟﺘﺨﹼﻠﺺ ﻣﻦ ﺍﳉﺰﻳﺔ ﻓﺤﺴﺐ ،ﻓﻬﺬﺍ ﻟﻴﺲ ﺇﻛﺮﺍ ﻫﺎ ،ﻭﻟﻮ ﻛﺎﻥ ﻛﺬﻟﻚ ﻟﱪﺯ ﻟﻨﺎ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧ ﹼﱰﻩ ﺍﻟﺬﻛﺮ ﺍﳊﻜﻴﻢ ﻋﻨﻪ ،ﻓﺎﻹﻛﺮﺍﻩ ﺇﺫﻥ ﻫﻮ ﺍﻹﻗﺴﺎﺭ ﺑﺎﻟﻘﻮﺓ ﻓﺤﺴﺐ: ﺍﻟﺘﻌﺬﻳﺐ ،ﺍﻟﺘﻬﺪﻳﺪ ﺑﺎﻟﻘﺘﻞ ..ﻭﻳﻘﻮﻱ ﺫﻟﻚ ﻣﺎ ﺟﺎﺀ ﰲ ﺍﻟﺬﻛﺮ ﺍﳊﻜﻴﻢ:
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
30
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
óΟÎγøŠn=yèsù #Y‘ô‰|¹ Ìøä3ø9$$Î/ yyuŸ° ⎯¨Β ⎯Å3≈s9uρ Ç⎯≈yϑƒM}$$Î/ B⎦È⌡yϑôÜãΒ …çµç6ù=s%uρ oνÌò2é& ô⎯tΒ ωÎ) ÿ⎯ϵÏΖ≈yϑƒÎ) ω÷èt/ .⎯ÏΒ «!$$Î/ txŸ2 ⎯tΒ ÒΟŠÏàtã ëU#x‹tã óΟßγs9uρ «!$# š∅ÏiΒ Ò=ŸÒxî
)ﺍﻟﻨﺤﻞ(106 :16 ، ﻭﺍﻟﱵ ﻧﺰﻟﺖ ﰲ ﻋ ﻤﺎﺭ ﺑﻦ ﻳﺎﺳﺮ ﻭﺃﺻﺤﺎﺑﻪ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻋ ﹼﺬﻢ ﺍﳌﺸﺮﻛﻮﻥ ..ﻭﻋﻠﻰ ﻫﺬﺍ ﺳﻴﺨﺮﺝ ﻣﻦ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ ﺍﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﺍﳌﺨﺘﻠﻔﺔ ﰲ ﺍﻹﻗﻨﺎﻉ ﻭﺍﳊﺚ ﻭﺍﻟﺘﺮﻏﻴﺐ ﻓﻘﻂ … ﻭﺳﻴﺪﺧﻞ ﺿﻤﻨﻬﺎ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ :ﺍﻟﻘﻮﺓ ﻭﺍﺳﺘﺨﺪﺍﻣﻬﺎ ﻓﺤﺴﺐ . ﺍﻟﻨﻔﻲ ﳉﻨﺲ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ ﰲ ﳊﻈﺔ ﺩﺧﻮﻝ ﺍﻟﺪﻳﻦ: ﻟﻜﻦ ﻣﺎ ﻫﻮ ﺃﻫ ﻢ ﻣﻦ ﻫﺬﺍ ﻛﹼﻠﻪ ﻫﻮ ﺍﻻﻧﺘﺒﺎﻩ ﺃ ﹼﻥ ﺍﻵﻳﺔ ﺗﺘﺤ ﺪﺙ ﻋﻦ "ﺍﻟ ﺪﺧﻮﻝ ﰲ ﺍﻟ ﺪﻳﻦ" ،ﻋﻦ ﺍﻋﺘﻨﺎﻕ ﺍﻟﺪﻳﻦ، ﻭﺗﻨﻔﻲ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ ﰲ ﻫﺬﺍ ﺍﻷﻣﺮ :ﻣﻦ ﲢﺪﺙ ﻋﻦ ﻧﻔﻲ ﺟﻨﺲ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ ،ﻟﻜﻮﻥ "ﺍﻟﻼ" ﺍﳌﺴﺘﺨﺪﻣﺔ ﰲ ﺍﻵﻳﺔ ﻫﻲ "ﻻ ﺍﻟﻨﺎﻓﻴﺔ ﳏﻘﺎ ،ﻟﻜﻦ ﺍﻷﻣﺮ ﳜ ﻟﻠﺠﻨﺲ" ﻛﺎﻥ ًّ ﺺ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ ﻛﻠﻪ ﳊﻈﺔ ﺍﻋﺘﻨﺎﻕ ﺍﻟﺪﻳﻦ -ﺑﺎﳌﻌﲎ ﺍﻟﺬﻱ ﲢﺪﺛﻨﺎ ﻋﻨﻪ ﻣﻦ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ، ﻭﻻ ﳜﺺ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻛﻠﻪ :ﺃﻱ ﻻ ﳜﺺ ﺟﻨﺲ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻭﻋﻤﻮﻡ ﺗﻔﺎﺻﻴﻠﻪ ،ﺑﻞ ﳜﺺ ﺍﻟﺪﺧﻮﻝ ﻓﻴﻪ ﻭﺍﻋﺘﻨﺎﻗﻪ ،ﺃﻱ ﺇﻥ ﺍﻟﻠﺤﻈﺔ ﺍﻟﱵ ﺗﻘ ﺮﺭ ﺃﻥ ﺗﺪﺧﻞ ﻓﻴﻬﺎ ﳍﺬﺍ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﳚﺐ ﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﳊﻈﺔ ﺧﺎﻟﻴﺔ ﻣﻦ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ ﻭﺍﻟﻘﺴﺮ ..ﻋﻠﻴﻚ ﺃﻥ ﺗﺪﺧﻞ ﻭﺃﻧﺖ ﻻ ﺗ ﹾﻜ ﺮﻩ ﻫﺬﺍ ﺍﻟ ﺪﺧﻮﻝ : öàõ3u‹ù=sù u™!$x© ∅tΒuρ ⎯ÏΒ÷σã‹ù=sù u™!$x© ⎯yϑsù
)ﺍﻟﻜﻬﻒ(29 :18 ،
ﱴ ﻟﻮ ﻟﻜﻦ ﺑﻌﺪ ﺫﻟﻚ ﺳﺘﻜﻮﻥ ﻫﻨﺎﻙ ﺗﻔﺎﺻﻴﻞ ﻋﻠﻴﻚ ﺃﻥ ﺗﻮ ﹼﻃﻦ ﻧﻔﺴﻚ ﻋﻠﻰ ﻗﺒﻮﳍﺎ ،ﻭﲡﱪﻫﺎ ﻋﻠﻰ ﺃﺩﺍﺋﻬﺎ ،ﺣ ﺴﻬﻮﻟﺔ ﻛﻤﺎ ﰲ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ: ﻛﻨﺖ ﰲ ﺃﻋﻤﺎﻗﻚ ﻏﲑ ﻣﺮﺗﺎﺡ ﳍﺎ ،ﻭﺇﻥ ﻛﺎﻧﺖ ﻻ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺍﳌﻴﻞ ﺍﻟﻔﻄﺮﻱ ﻟﻠ ﺮﺍﺣﺔ ﻭﺍﻟ @Ÿ° uθèδuρ $\↔ø‹x© (#θ™6Åsè? βr& #©|¤tãuρ ( öΝà6©9 ×öyz uθèδuρ $\↔ø‹x© (#θèδtõ3s? βr& #©|¤tãuρ ( öΝä3©9 ×νöä. uθèδuρ ãΑ$tFÉ)ø9$# ãΝà6ø‹n=tæ |=ÏGä. ª $#uρ 3 öΝä3©9 ! šχθßϑn=÷ès? Ÿω óΟçFΡr&uρ ãΝn=÷ètƒ
)ﺍﻟﺒﻘﺮﺓ(216 :2 ،
ﻓﻜﻮﻥ ﺍﻟﻨﻔﺲ ﺍﻟﺒﺸﺮﻳﺔ ﺗﻜﺮﻩ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ﻭﲤﻴﻞ ﺇﱃ ﺍﳌﺴﺎﳌﺔ ﻻ ﻳﻌﲏ ﺃ ﹼﻥ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺃﻥ ﺗﺘﺠﺎﻭﺯ ﺍﻷﻣﺮ ﺍﻹﳍﻲ ﺑﺎﻟﻘﺘﺎﻝ ﻋﻨﺪﻣﺎ ﳛﲔ ﺍﻷﻣﺮ ﻭﻳﺘﻄﻠﹼﺒﻪ ،ﻭﺍﻷﻣﺮ ﺑﺎﻟﻘﺘﺎﻝ ﻫﻨﺎ ﻫﻮ ﺟﺰﺀ ﻣﻦ ﺍﻟ ﺪﻳﻦ ﺑﻄﺒﻴﻌﺔ ﺍﳊﺎﻝ ﻣﺎ ﺩﺍﻡ ﺻﺎﺩﺭﹰﺍ ﻋﻦ ﺍﷲ . ﻭﺃﺩﺍﺀ ﻫﺬﺍ ﺍﻷﻣﺮ ﻋﻠﻰ ﺍﻟ ﺮﻏﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻜﺮﺍﻫﻴﺔ ﺍﻟﻔﻄﺮﻳﺔ ﻟﻪ ﻻ ﻳﻌﲏ ﺇﻃﻼﻗﺎ ﺃﻧﻪ " ﺇﻛﺮﺍﻩ ﰲ ﺍﻟﺪﻳﻦ" ..ﻷ ﹼﻥ ﺫﻟﻚ ﺳﻴﺪﺧﻞ ﰲ ﺍﳉﻤﻊ ﺑﲔ ﺍﳌﺘﻀﺎﺩﺍﺕ ﺍﻟﱵ ﻧ ﹼﱰﻩ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﻋﻨﻬﺎ ،ﻭﺍﻷﻣﺮ ﳛﻞ ﺑﺒﺴﺎﻃﺔ ﲟﺎ ﻣ ﺮ ﺳﺎﺑﻘﹰﺎ ﻣﻦ ﻛﻮﻥ ﺁﻳﺔ: ﺺ ﺍﻻﻋﺘﻨﺎﻕ ،ﺍﻟﺪﺧﻮﻝ ﰲ ﺍﻟﺪﻳﻦ ،ﺃﻣﺎ ﻏﲑ ﺫﻟﻚ ﻓﻼ ﺑﺪ ﻣﻦ ﻣﻐﺎﻟﺒﺔ ﺍﳊﺮﺝ ﺍﻟﺬﻱ ﳒﺪﻩ ( È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iωﲣ ﰲ ﺃﻧﻔﺴﻨﺎ ﻣﻦ ﺑﻌﺾ ﺍﻷﻭﺍﻣﺮ ﺍﻟﺸﺮﻋﻴﺔ:
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
31
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
(#θßϑÏk=|¡ç„uρ |MøŠŸÒs% $£ϑÏiΒ %[`tym öΝÎηÅ¡àΡr& þ’Îû (#ρ߉Ågs† Ÿω §ΝèO óΟßγoΨ÷t/ tyfx© $yϑŠÏù x8θßϑÅj3ysム4©®Lym šχθãΨÏΒ÷σムŸω y7În/u‘uρ Ÿξsù @$VϑŠÎ=ó¡n
)ﺍﻟﻨﺴﺎﺀ(65 :4 ، ﻭﺍﻹﳝﺎﻥ ﻫﻨﺎ ﻫﻮ ﻛﻤﺎﻝ ﺍﻹﳝﺎﻥ ﺑﻄﺒﻴﻌﺔ ﺍﳊﺎﻝ ﻭﺭﻓﻊ ﺍﳊﺮﺝ ﻭﻣﻐﺎﻟﺒﺔ ﻣﺎ ﻗﺪ ﻻ ﲤﻴﻞ ﻟﻪ ﺍﻟﻨﻔﺲ ﻭﺃﻫﻮﺍﺅﻫﺎ ﻳﺪﺧﻞ ﰲ ﺻﻠﺐ ﺍﻹﳝﺎﻥ ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﻭﺍﻟﻌﺒﻮﺩﻳﺔ ،ﻭﻻ ﻣﻜﺎﻥ ﳉﻌﻞ ﺁﻳﺔ "ﻻ ﺇﻛﺮﺍﻩ ﰲ ﺍﻟﺪﻳﻦ" ﻭﺳﻴﻠﺔ ﳉﻌﻠﻨﺎ ﻧﺘﻮﻗﻒ ﻋﻦ ﻃﺎﻋﺔ ﺍﻷﻭﺍﻣﺮ ﺍﻟﺸﺮﻋﻴﺔ ﲝﺠﺔ ﺃﻧﻨﺎ ﳒﺪ ﺃﻧﻔﺴﻨﺎ ﻣﻜﺮﻫﲔ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻣﺎ ﱂ ﻧﻘﺘﻨﻊ ﺑﺎﳊﻜﻤﺔ ﺍﳌﺒﺎﺷﺮﺓ ﳍﺎ ) ﻭﻻ ﻳﻌﲏ ﺫﻟﻚ ﻗﻄﻌﺎ ﻋﺪﻡ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻋﻦ ﺍﳊﻜﻤﺔ ﻣﻦ ﻫﺬﺍ ﺍﻷﻣﺮ ﺍﻟﺸﺮﻋﻲ ﺃﻭ ﺫﺍﻙ ؛ ﻟﻜﻦ ﻣﻦ ﻗﺎﻝ ﺇ ﹼﻥ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺍﻷﻣﺮ ﺃﻭ ﹰﻻ ﻳﻌﻴﻖ ﻓﻬﻢ ﺍﳊﻜﻤﺔ ..؟! ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻌﻜﺲ ﻗﺪ ﻳﻜﻮﻥ ﺍﻟﺘﻄﺒﻴﻖ ﺍﳌﻠﺘﺰﻡ ﺑﺎﻷﻣﺮ ﻳﻔﺘﺢ ﺃﺑﻮﺍﺏ ﺍﻟﻔﻬﻢ ﺍﳌﺘﺠ ﺪﺩ …( ﻟﻴﺲ ﺫﻟﻚ ﻓﺤﺴﺐ ،ﻓﺎﻵﻳﺔ ﺍﻟﻘﺮﺁﻧﻴﺔ ﺍﻟﻜﺮﳝﺔ ﺗﺼﻒ ﻭﺻ ﹰﻔﺎ ﺩﻗﻴ ﹰﻘﺎ ﳊﻈﺔ ﺍﻻﻋﺘﻨﺎﻕ ،ﳊﻈﺔ ﺍﻟﺪﺧﻮﻝ ﰲ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻟﱵ ﻻ ﺑﺪ ﺃﻥ ﺗﻜﻮﻥ ﺣﺎﲰﺔ ﻭﺟﺬﺭﻳﺔ ﰲ ﺣﻴﺎﺓ ﻛﻞ ﻣﻦ ﻳﺪﺧﻞ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺪﻳﻦ :ﺇﺎ ﺍﻟﻠﺤﻈﺔ ﺍﻟﱵ ﻳﻌﻠﻦ ﻓﻴﻬﺎ ﺍﻹﻧﺴﺎﻥ ﺃﻧﻪ ﻗﺪ ﻛﻔﺮ ﺑﻜﻞ ﻣﺎ ﻫﻮ ﻃﺎﻏﻮﺕ ،ﻛﻞ ﻣﺎ ﻫﻮ ﻏﲑ ﺍﷲ ،ﻭﺃﻋﻠﻦ ﺃﻥ ﻫﻨﺎﻙ ﺭﺷ ﺪﺍ ﻭﺍﺣ ﺪﺍ ﻋﻠﻴﻪ ﺃﻥ ﻳﺘﺒﻌﻪ ،ﻭﺃﻥ ﻛﻞ ﻃﺮﻳﻖ ﺁﺧﺮ ﻻ ﻳﺆﺩﻱ ﺇﻟﻴﻪ ﻫﻮ ﳏﺾ "ﻏﻲ"..ﺇﺎ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﻌﺮﻭﺓ ﺍﻟﻮﺛﻘﻰ ﺍﻟﱵ ﻻ ﺍﻧﻔﺼﺎﻡ ﳍﺎ ﺍﻟﱵ ﻳﺘﻤﺴﻚ ﺎ ﻣﻦ ﺍﻋﺘﻨﻖ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻭﺍﻟﺬﻱ ﻻ ﳝﻜﻦ ﻟﻪ ﺃﻥ ﻳﺘﺮﻛﻪ ﺑﻌﺪ ﺃﻥ ﻭﺟﺪﻩ ..ﻫﻞ ﻫﻨﺎﻙ ﻭﺻﻒ ﺃﺩﻕ ﻣﻦ ﻫﺬﺍ ﻟﻠﺤﻈﺔ ﺍﻟﺪﺧﻮﻝ ﰲ ﺍﻟﺪﻳﻦ؟؟ ﺃﻟﻴﺲ ﺍﻋﺘﻨﺎﻕ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﲟﺜﺎﺑﺔ ﻋﻘﺪ ﺗﻮﻗﻌﻪ ﺑﻨﻔﺴﻚ ﻭﺗﻠﺰﻡ ﻧﻔﺴﻚ ﺑﺎﻻﻟﺘﺰﺍﻡ ﺑﻜﻞ ﺷﺮﻭﻃﻪ؟ ﺣﱴ ﻟﻮ ﻭﺟﺪﺕ ﻣﺸﻘﺔ ﻫﻨﺎ ﻭ ﹸﻛﺮ ﻫﺎ ﰲ ﻣﻴﻮﻟﻚ ﻷﻣﺮ ﻫﻨﺎﻙ؟ ﺑﻞ ﺑﺎﻟﺬﺍﺕ ﻋﻨﺪﻣﺎ ﲡﺪ ﰲ ﻧﻔﺴﻚ ﺣﺮﺟﺎ ﻣﺎ؟ ..ﻫﻞ ﻧﺴﻴﻨﺎ ﰲ ﻏﻤﺮﺓ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﻋﻦ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ ﺃﻥ ﺩﻳﻨﻨﺎ ﺍﲰﻪ "ﺍﻹﺳﻼﻡ" ..ﻭﺃﻧﻪ – ﺑﺎﻟﺘﻌﺮﻳﻒ -ﻳﻌﲏ ﺫﻟﻚ ﺍﻻﺳﺘﺴﻼﻡ ﺑﻼ ﻗﻴﺪ ﻭﻻ ﺷﺮﻁ ﷲ .ﻭﺃﻥ ﺃﻋﻠﻰ ﻣﻌﺎﻥ ﺍﻟﻌﺒﻮﺩﻳﺔ ﺗﻀﻢ ﺃﻥ ﺗﻐﺎﻟﺐ ﻣﺎ ﲡﺪﻩ ﰲ ﻧﻔﺴﻚ ﳑﺎ ﻳﺘﻌﺎﺭﺽ ﻣﻊ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻌﺒﻮﺩﻳﺔ..؟ ﻳﻘﻮﻝ ﲨﻬﻮﺭ ﺍﶈﻘﹼﻘﲔ ﻣﻦ ﺍﻟﻔﻘﻬﺎﺀ ﻭﺍﳌﻔﺴﺮﻳﻦ :ﺇ ﹼﻥ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﻳﺔ ﳏﻜﻤﺔ ﻭﻟﻴﺴﺖ ﻣﻨﺴﻮﺧﺔ ﻭﻻ ﳐﺼﻮﺻﺔ. ﻭﻫﺬﺍ ﺍﻟﻘﻮﻝ ﻫﻮ ﻣﺎ ﺍﺧﺘﺎﺭﻩ ﺍﻟﻄﱪﻱ ﻭﺍﻟﻘﺮﻃﱯ ،ﻛﻤﺎ ﺑﻴﻦ ﺍﻷﻟﻮﺳﻲ ﺑﺄﻧﻪ ﻻﻳﺘﺼﻮﺭ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ ﰲ ﺍﻟﺪﻳﻦ؛ ﻷﻧﻪ ﰲ ﺍﳊﻘﻴﻘﺔ ﺇﻟﺰﺍﻡ ﺍﻟﻐﲑ ﻓﻌﻼﹰ ،ﻻﻳﺮﻯ ﻓﻴﻪ ﺧﲑﹰﺍ ﳛﻤﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ،ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﺧ ﲑ ﻛﻠﹼﻪ) .ﺍﻷﻟﻮﺳﻲ .(12 /3 :ﻭﻗﺎﻝ ﺃﺑﻮ ﺣﻴﺎﻥ :ﻳﺆﻛﹼﺪ ﻫﺬﺍ ﻗﻮﻟﻪ ﺑﻌﺪ Äc©xöø9$# z⎯ÏΒ ß‰ô©”9$# t⎦¨⎫t6¨? ‰s%ﻳﻌﲏ :ﻇﻬﺮﺕ ﺍﻟﺪﻻﺋﻞ ﻭﻭﺿﺤﺖ ﺍﻟﺒﻴﻨﺎﺕ ،ﻭﱂ ﻳﺒ ﻖ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺇ ﹼﻻ ﻃﺮﻳﻖ ﺍﻟﻘﺴﺮ ﻭﺍﻹﳉﺎﺀ ،ﻭﻟﻴﺲ ﲜﺎﺋﺰ ،ﻷﻧﻪ ﻳﻨﺎﰲ ﺍﻟﺘﻜﻠﻴﻒ ) .ﺍﻷﻧﺪﻟﺴﻲ.(292 /2 :1993 ، ﻭﺇﺫﺍ ﻭﺿﺢ ﻣﺎ ﻗﻴﻞ ﰲ ﺳﺒﺐ ﻧﺰﻭﻝ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﻳﺔ ،ﻓﺈ ﹼﻥ ﺍﺑﻦ ﻛﺜﲑ ﺫﻛﺮ ﰲ " ﺗﻔﺴﲑﻩ" ﺃ ﹼﻥ ﺍﻵﻳﺔ :ﻭﺇﻥ ﻛﺎﻧﺖ ﻗﺪ ﻧﺰﻟﺖ ﰲ ﻗﻮﻡ ﻣﻦ ﺍﻷﻧﺼﺎﺭ ،ﺇﹼﻟﺎ ﺃ ﹼﻥ ﺣﻜﻤﻬﺎ ﻋﺎﻡ) . ﺍﺑﻦ ﻛﺜﲑ (444/ 2 :2000 ،ﻭﻣﺎ ﺫﻛﺮﻩ ﺍﺑﻦ ﻛﺜﲑ ﻣﻮﺍﻓﻖ ﻟﻘﺎﻋﺪﺓ ) :ﺍﻟﻌﱪﺓ ﺑﻌﻤﻮﻡ ﺍﻟﻠﻔﻆ ،ﻻ ﲞﺼﻮﺹ ﺍﻟﺴﺒﺐ(. ﻭﻫﺬﺍ ﻳﻔﻴﺪ ﺃ ﹼﻥ ﺍﻵﻳﺔ ﺍﻟﻜﺮﳝﺔ ،ﻭﺇﻥ ﻛﺎﻧﺖ ﻗﺪ ﻧﺰﻟﺖ ﻋﻠﻰ ﺳﺒﺐ ﺧﺎﺹ؛ ﺇﻻ ﺃﻥ ﻣﻌﻨﺎﻫﺎ ﻋﺎﻡ ﻳﺸﻤﻞ ﻛﻞ ﺃﺣﺪ؛ ﻭﺑﺎﻟﺘﺎﱄ ﻓﻼ ﻳﺼﺢ ﺇﻛﺮﺍﻩ ﺃﺣﺪ ﻋﻠﻰ ﺍﻟ ﺪﺧﻮﻝ ﰲ ﺍﻹﺳﻼﻡ .ﻭﻳﺆﻳﺪ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻌﻤﻮﻡ ،ﻣﺎ ﺭﻭﺍﻩ ﺍﺑﻦ ﺃﰊ ﺣﺎﰎ ﻋﻦ ﺽ ﻋـﹶﻠ ﻲ ﺍﻹﺳﻼ ﻡ ﻓﺂﰉ ،ﻓﻴﻘﻮﻝ: ﺼ ﹺﺮﺍﻧﻴﹰﺎ ﻟـ ُﻋ َﻤﺮ ﺑﻦ ﺍﳋﻄﺎﺏ ،ﻓﻜﺎ ﹶﻥ ﻳ ﻌ ﹺﺮ ﺖ ﰲ ﺩﻳﹺﻨ ﹺﻬﻢ ﻣ ﻤﹸﻠﻮﻛﹰﺎ ﻧ ﺃﹸ ﺳ ﹴﻖ ،ﻗﺎﻝ :ﹸﻛﻨ ﺴِﻠ ِﻤﲔ ) .ﺍﺑﻦ ﻛﺜﲑ.(445/ 2 :2000 ، ﺾ ﹸﺃ ُﻣﻮ ﹺﺭ ﺍﹸﳌ ْ ﺖ ﻻﺳﺘﻌﻨﺎ ﺑﻚ ﻋﻠﻰ َﺑ ْﻌ ﹺ ، ( È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iωﻭﻳﻘﻮﻝ :ﻳﺎ ﹸﺃﺳَﻖ ! ﻟﻮ ﺃﺳﻠﻤ َ
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
32
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﻭﺍﻵﻳﺔ ﺍﻟﻜﺮﳝﺔ ﺗﻘ ﺮﺭ ﻭﺗﺆ ﹼﻛﺪ ﻗﺎﻋﺪﺓ ﻋﻈﻴﻤﺔ ﻣﻦ ﻗﻮﺍﻋﺪ ﻫﺬﺍ ﺍﻟ ﺪﻳﻦ ،ﻭﻫﻲ ﻗﺎﻋﺪﺓ ﺣﺮﻳﺔ ﺍﻻﻋﺘﻘﺎﺩ؛ ﺇﺫ ﺍﻷﺻﻞ ﺃﻥ ﳜﺘﺎﺭ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﻋﻘﻴﺪﻬﺗﻢ ﲟﺤﺾ ﺇﺭﺍﺩﻬﺗﻢ ،ﻣﻦ ﻏﲑ ﺇﻛﺮﺍﻩ ﻣﺎﺩﻱ ﺃﻭ ﺿﻐﻂ ﻣﻌﻨﻮﻱ .ﻭﻣﻦ ﻫﻨﺎ ،ﻓﻼ ﳚﻮﺯ ﲝﺎﻝ ﺇﻛﺮﺍﻩ ﺃﺣﺪ ﻋﻠﻰ ﺍﻋﺘﻨﺎﻕ ﻫﺬﺍ ﺍﻟ ﺪﻳﻦ؛ ﺇﺫ ﺇ ﹼﻥ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ ﻭﺍﻹﺟﺒﺎﺭ ﻳﺘﻨﺎﻓﻴﺎﻥ ﻣﻊ ﺍﻟﻜﺮﺍﻣﺔ ﺍﻟﱵ ﺍﻣﱳ ﺍﷲ ﺎ ﻋﻠﻰ ﺍﻹﻧﺴﺎﻥ ،ﻛﻞ ﺍﻹﻧﺴﺎﻥ .ﻗﺎﻝ ﺗﻌﺎﱃ: $oΨø)n=yz ô⎯£ϑÏiΒ 9ÏVŸ2 4’n?tã óΟßγ≈uΖù=Òsùuρ ÏM≈t7ÍhŠ©Ü9$# š∅ÏiΒ Νßγ≈oΨø%y—u‘uρ Ìóst7ø9$#uρ Îhy9ø9$# ’Îû öΝßγ≈oΨù=uΗxquρ tΠyŠ#u™ û©Í_t/ $oΨøΒ§x. ô‰s)s9uρ ?WξŠÅÒøs
)ﺍﻹﺳﺮﺍﺀ(70:17 ،
ﺩﻋﻮﻯ ﺍﻟﻨﺴﺦ ﺑﻼ ﺑﺮﻫﺎﻥ : ﺍﻷﺻﻞ ﰲ ﺁﻳﺎﺕ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ :ﺃﻧﻬﺎ ﳏﻜﻤﺔ ﺑﺎﻗﻴﺔ ﻻﺯﻣﺔ ﻣﻠﺰﻣﺔ ﻟﻜ ﹼﻞ ﻣﻦ ﺁﻣﻦ ﺑﺎﷲ ﻭﺭﺳﻮﻟﻪ ،ﻭﻻﳚﻮﺯ ﺍﳋﺮﻭﺝ ﻚ ﻓﻴﻪ ،ﻭﻻ ﺍﺣﺘﻤﺎﻝ ﻣﻌﻪ .ﺃﻣﺎ ﺩﻋﻮﻯ ﻧﺴﺦ ﺁﻳﺔ ﺃﻭ ﺑﻌﺾ ﺁﻳﺔ ،ﺑﻼﺩﻟﻴﻞ ﻗﺎﻃﻊ ، ﻋﻦ ﻫﺬﺍ ﺍﻷﺻﻞ ﺇ ﹼﻻ ﺑﻴﻘﲔ ﻻﺷ ﻓﻬﻲ ﻣﺮﻓﻮﺿﺔ. ﻭﻗﻴﻞ :ﺇ ﹼﻥ ﺍﻵﻳﺎﺕ ﺍﻟﺘﺎﻟﻴﺔ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ : 4 Äc©xöø9$# z⎯ÏΒ ß‰ô©”9$# t⎦¨⎫t6¨? ‰s% ( È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω
)ﺍﻟﺒﻘﺮﺓ(256 :2 ،
ﻭﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ: &š⎥⎫ÏΖÏΒ÷σãΒ (#θçΡθä3tƒ 4©®Lym }¨$¨Ζ9$# çνÌõ3è? |MΡr'sùr
)ﻳﻮﻧﺲ(99 :10 ، ﻭﻫﻮ ﻣﻮﺍﻓﻖ ﳌﺎ ﺟﺎﺀ ﻋﻠﻰ ﻟﺴﺎﻥ ﻧﻮﺡ: &tβθèδÌ≈x. $oλm; óΟçFΡr&uρ $yδθßϑä3ãΒÌ“ù=çΡr
)ﻫﻮﺩ(28 :11 ، ﻣﻨﺴﻮﺧﺔ ! ﺇﺫ ﻛﻴﻒ ﺗﻨﺴﺦ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﻳﺎﺕ ،ﻭﻗﺪ ﺟﺎﺀﺕ ﺬﻩ ﺍﻟﺼﻴﻐﺔ ﺍﻹﻧﻜﺎﺭﻳﺔ: tβθèδÌ≈x. $oλm; óΟçFΡr&uρ $yδθßϑä3ãΒÌ“ù=çΡr& ، š⎥⎫ÏΖÏΒ÷σãΒ (#θçΡθä3tƒ؟! ﻭﻣﻦ ﺍﳌﻌﻠﻮﻡ :ﺃ ﹼﻥ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﻻ ﻳﻌﺘﺮﻑ ﺑﺎﻹﳝﺎﻥ ﺇﺫﺍ ﺷﺎﺑﺘﻪ ﺷﺎﺋﺒﺔ ﺗﺆﺛﺮ ﻋﻠﻰ ﻛﺎﻣﻞ ﺍﻻﺧﺘﻴﺎﺭ .ﹼﰒ ﺇ ﹼﻥ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ ( ، È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω :ﺣﻜﻢ ﻣﻌﻠﹼﻞ ﺑﻌﻠﹼﺔ ﻻ ﺗﻘﺒﻞ ﺍﻟﻨﺴﺦ .ﻓﻘﺪ ﻋﻠﹼﻞ ﻣﻨﻊ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ ﺑﻘﻮﻟﻪ ، Äc©xöø9$# z⎯ÏΒ ß‰ô©”9$# t⎦¨⎫t6¨? ‰s% :ﻓﻼ ﺣﺎﺟﺔ ﺇﺫﻥ ﺇﱃ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ ،ﻭﺍﻷﻣﺮ ﺑﻴﻦ ،ﻭﺍﻟﻄﺮﻳﻖ ﻭﺍﺿﺢ ﻻ ﺷﺒﻬﺔ ﻓﻴﻪ. &4©®Lym }¨$¨Ζ9$# çνÌõ3è? |MΡr'sùr
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
33
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﻭﻣﺜﻠﻪ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ: š⎥⎪ωtG÷èßϑø9$# =ÅsムŸω ©!$# χÎ) 4 (#ÿρ߉tG÷ès? (ωuρ
)ﺍﻟﺒﻘﺮﺓ(190 : 2 ،
ﻻ ﳚﻮﺯ ﺃﻥ ﻳﻨﺴﺦ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ4 (#ÿρ߉tG÷ès? (ωuρ :؛ ﻷﻧﻪ ﻣﻌﻠﹼﻞ ﻻﺗﻘﺒﻞ ﺍﻟﻨﺴﺦ ﻭﻫﻲ: ﻭﻫﺬﺍ ﺧﱪ ﻋﻦ ﺍﷲ ﺟ ﹼﻞ ﺷﺄﻧﻪ ﻻ ﻳﺘﻐﻴﺮ . )ﺍﻟﻘﺮﺿﺎﻭﻱ ،329 -326 :2009 ،ﺑﺘﺼﺮﻑ(. ﳔﻠﺺ ﺇﱃ ﺃﻥ ﺁﻳﺔ ، È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω :ﻭﺇﻥ ﻛﺎﻧﺖ ﻭﺍﺭﺩﺓ ﻋﻠﻰ ﺳﺒﺐ ﺧﺎﺹ ،ﺇﻻ ﺃ ﹼﻥ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺴﺒﺐ ﻟﻴﺲ ﺣﺎﻛﻤﹰﺎ ﻋﻠﻴﻬﺎ ،ﻭﻻ ﻣﻘﻴﺪﹰﺍ ﻟﻌﻤﻮﻣﻬﺎ ،ﺑﻞ ﻫﻲ ﺃﺻﻞ ﺑﺮﺃﺳﻬﺎ ،ﻭﻗﺎﻋﺪﺓ ﺑﺬﺍﻬﺗﺎ ،ﻭﻫﻲ ﺍﺳﺘﺌﻨﺎﻑ ﺑﻴﺎﱐ ﻧﺎﺷﺊ ﻋﻦ ﺍﻷﻣﺮ ﺑﺎﻟﻘﺘﺎﻝ ﰲ ﺳﺒﻴﻞ ﺍﷲ )،š⎥⎪ωtG÷èßϑø9$# =ÅsムŸω ©!$# χÎ
ÒΟŠÎ=tæ ìì‹Ïÿxœ ©!$# ¨βr& (#þθßϑn=ôã$#uρ «!$# È≅‹Î6y™ ’Îû (#θè=ÏG≈s%uρ
)ﺍﻟﺒﻘﺮﺓ(244 :2 ، ﺇﺫ ﻳﺒﺪﻭ ﻟﻠﺴﺎﻣﻊ ﺃ ﹼﻥ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ﻷﺟﻞ ﺩﺧﻮﻝ ﺍﻟﻌﺪﻭ ﰲ ﺍﻹﺳﻼﻡ ،ﻓﺒﻴﻦ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﻳﺔ ﺃﻧﻪ ﻻ ﺇﻛﺮﺍﻩ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺪﺧﻮﻝ ﰲ ﺍﻹﺳﻼﻡ )ﺍﺑﻦ ﻋﺎﺷﻮﺭ ،(25/ 3 :1984 ،ﻭﻟﻴﺲ ﻣﺎ ﻳﺬﻛﺮ ﻣﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﺰﻭﳍﺎ ﺇ ﹼﻻ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﳌﻨﻄﻮﻗﻬﺎ ،ﻭﺗﻜﻴﻴﻒ ﳌﻘﺘﻀﺎﻫﺎ. ﺍﻟﻨﺺ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ " :ﺃﻣﺮﺕ ﺃﻥ ﺃﻗﺎﺗﻞ ﺍﻟﻨﺎﺱ" ..ﳕﻮﺫﺟﹰﺎ ﺃﻣﺎ ﺣﺪﻳﺚ: ﺤ ﱠﻤﺪﹰﺍ َﺭ ُﺳﻮ ﹸﻝ ﺍﷲ ،ﻭُﻳ ِﻘﻴ ُﻤﻮﺍ ﷲ َﻭﹶﺃ ﱠﻥ ُﻣ َ ﺸ َﻬ ُﺪﻭﺍ ﹶﺃ ﹾﻥ ﹶﻻ ﹺﺇﹶﻟـ َﻪ ﹺﺇ ﱠﻻ ﺍ َ ﺱ َﺣﱠﺘﻰ َﻳ ْ ﺕ ﹶﺃ ﹾﻥ ﹸﺃ ﹶﻗﺎِﺗ ﹶﻞ ﺍﻟﱠﻨﺎ َ "ﹸﺃ ِﻣ ْﺮ ُ ﺼﹶ ﺍﻟ ﱠ ﺤ ّﹺﻖ ﺼ ُﻤﻮﺍ ِﻣﻨﻲ ِﺩ َﻣﺎ َﺀ ُﻫ ْﻢ ﻭﺃ ْﻣ َﻮﺍﹶﻟـ ُﻬ ْﻢ ﹺﺇ ﱠﻻ ﹺﺑ َ ﻚ َﻋ َ ﻼ ﹶﺓ َﻭُﻳ ْﺆُﺗﻮﺍ ﺍﻟ ﱠﺰ ﹶﻛﺎﺓ ،ﹶﻓﹺﺈ ﹶﺫﺍ ﹶﻓ َﻌ ﹸﻠﻮﺍ ﹶﺫِﻟ َ ﷲ" ﺴﺎَﺑ ُﻬ ْﻢ َﻋ ﹶﻠﻰ ﺍ ِ ﻼ ﹺﻡَ ،ﻭ ِﺣ َ ﺍ ِﻹ ْﺳ ﹶ )ﺍﻟﺒﺨﺎﺭﻱ ،ﺻﺤﻴﺢ ،ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻹﳝﺎﻥ ،ﺭﻗﻢ(25 : ﻋﻦ ﻋﺒﺪ ﺍ ﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ .ﻓﻘﺪ ﻭ ﺭ ﺩ ﻫﺬ ﺍ ﺍ ﳌﻌﲎ ﰲ ﻛﺜﲑ ﻣﻦ ﺍ ﻟ ﺮ ﻭ ﺍ ﻳﺎ ﺕ ﺍ ﻟﺼﺤﻴﺤﺔ .ﻭ ﺑﻠﻔﻆ: ﺤ ﱢﻘﻬَﺎ")ﻣﺴﻠﻢ ،ﺻﺤﻴﺢ ،ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻹﳝﺎﻥ ،ﺭﻗﻢ (36 :ﻋﻦ ﻋﺒﺪ ﺍﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ. "ﹺﺇ ﱠﻻ ﹺﺑ َ ﻇﺎﻫﺮ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﻳﻔﻬﻢ ﻣﻨﻪ ﺃ ﹼﻥ ﺍﳌﺴﻠﻢ ﻳﻘﺎﺗﻞ ﻏﲑ ﺍﳌﺴﻠﻢ ﺣﺘﻰ ﻳﺪﺧﻞ ﰲ ﺍﻹﺳﻼﻡ ،ﻭﻫﺬﺍ ﻳﻌﺘﱪ ﺇﻛﺮﺍﻫﹰﺎ .. ﻓﻜﻴﻒ ﻳﺘ ﻢ ﺍﻟﺘﻮﻓﻴﻖ ﺑﲔ ﻫﺬﺍ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﻭﺁﻳﺔ ( È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω :؟ ﺳﺒﺐ ﺍﻟﻮﺭﻭﺩ ..ﻭﻓﻘﻪ ﺍﻟﺒﻴﺎﻥ: ﺍﳌﻠﻔﺖ ﰲ ﺍﻻﺳﺘﺪﻻﻝ ﺬﺍ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﺃﻧﻪ ﻳﺆﺗﻰ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻏﲑ ﺳﻴﺎﻗﻪ ،ﻓﻴﺆﺩﻱ ﻣﻌﲎ ﳜﺎﻟﻒ ﻣﺎ ﺍﺗﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ ﲨﻴﻊ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ .ﺃﱂ ﻳﺠﻤﻊ ﺍﻟﻔﻘﻬﺎﺀ ﺍﳌﺴﻠﻤﻮﻥ ﻋﻠﻰ ﺃﻧﻪ ﻻﳚﻮﺯ ﺃﻥ ﻳﻘﺎﺗﻞ ﺃﺣ ﺪ ﻹﺟﺒﺎﺭﻩ ﻋﻠﻰ ﻗﻮﻝ :ﻻ ﺇﻟﻪ ﺇ ﹼﻻ ﺍﷲ ؟! ﻣﻦ ﻫﻨﺎ ﻓﻼ ﳝﻜﻦ ﺃﻥ ﻳﺆﺧﺬ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﻋﻠﻰ ﻋﻤﻮﻣﻪ ،ﺇﺫ ﺇ ﹼﻥ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻌﻤﻮﻡ ﳜﺎﻟﻒ ﻋﺸﺮﺍﺕ ﺍﻵﻳﺎﺕ ﺍﻟﻘﺮﺁﻧﻴﺔ ،ﻭﺃﳘﹼﻬﺎ: อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
34
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﻭﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ: &š⎥⎫ÏΖÏΒ÷σãΒ (#θçΡθä3tƒ 4©®Lym }¨$¨Ζ9$# çνÌõ3è? |MΡr'sùr
ﻭﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ:
)ﻳﻮﻧﺲ(99 :10 ،
،@ÏÜøŠ|ÁßϑÎ/ ΟÎγø‹n=tæ |Mó¡©9
) ﺍﻟﻐﺎﺷﻴﺔ(22 :88 ، ﺇ ﹼﻥ ﻟﻔﻈﺔ )ﺍﻟﻨﺎﺱ( ﻟﻴﺴﺖ ﻋﺎﻣﺔ ﻫﻨﺎ ﺑﺎﺗﻔﺎﻕ ،ﻓﻬﻲ ﺗﻀ ﻢ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﻭﻏﲑ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ،ﻭﻻ ﻳﻘﺎﻝ :ﺇﻧﻬﺎ ﺗﻌﲏ ﻫﻨﺎ ﺍﳌﺸﺮﻛﲔ ﻓﻘﻂ ،ﻷ ﹼﻥ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﻌﻤﻴﻢ ﻳﻨﺎﻗﺾ ﺁﻳﺔ: (#θè?ρé& š⎥⎪Ï%©!$# z⎯ÏΒ Èd,ysø9$# t⎦⎪ÏŠ šχθãΨƒÏ‰tƒ Ÿωuρ …ã&è!θß™u‘uρ ª!$# tΠ§ym $tΒ tβθãΒÌhptä† Ÿωuρ ÌÅzFψ$# ÏΘöθu‹ø9$$Î/ Ÿωuρ «!$$Î/ šχθãΖÏΒ÷σムŸω š⎥⎪Ï%©!$# (#θè=ÏG≈s% šχρãÉó≈|¹ öΝèδuρ 7‰tƒ ⎯tã sπtƒ÷“Éfø9$# (#θäÜ÷èム4©®Lym |=≈tFÅ6ø9$#
)ﺍﻟﺘﻮﺑﺔ(29 :9 ،
ﺺ ﻳﻮﺿﺢ ﺃ ﹼﻥ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ﳚﺐ ﺃﻥ ﻳﻨﺘﻬﻲ ﺇﺫﺍ ﺃﻋﻄﻰ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﺍﳉﺰﻳﺔ ،ﻭﱂ ﻳﺸﺘﺮﻁ ﺇﺳﻼﻣﻬﻢ .ﹼﰒ ﻓﻬﺬﺍ ﻧ ﺇ ﹼﻥ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﻌﻤﻴﻢ ﻳﻨﺎﻗﺾ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ ، È⎦⎪Ïe$!$# ’Îû oν#tø.Î) Iω :ﻣﻦ ﻫﻨﺎ ﻓﺈ ﹼﻥ ﻟﻔﻈﺔ )ﺍﻟﻨﺎﺱ( ﺧﺎﺻﺔ ،ﻭﻟﻴﺴﺖ ﺧﺎﺻﺔ ﺑﺎﻟﻮﺛﻨﻴﻴﻦ، ﻭﻻ ﺑﺎﻮﺱ؛ ﻷ ﹼﻥ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﺨﺼﻴﺺ ﻻ ﺩﻟﻴﻞ ﻋﻠﻴﻪ ،ﺑﻞ ﻫﻲ ﻣﻌﻨﻴﺔ ﺑﺎﳌﺸﺮﻛﲔ ﻭﺍﻟﻜﻔﺎﺭ ﺍﶈﺎﺭﺑﲔ .ﺃ ﻣﺎ ﺍﻟﺘﺨﺼﻴﺺ ﺑﻐﲑ ﺫﻟﻚ ﻓﻬﻮ ﲢﻜﹼﻢ ﰲ ﺍﻟﻨﺺ ﻣﻦ ﺩﻭﻥ ﺩﻟﻴﻞ. ﻭﺍ َﻷﻭﱃ ﺃﻥ ﻳﻘﺎﻝ ﺃﻭ ﻳﻮﺿﻊ ﰲ ﺍﻻﻋﺘﺒﺎﺭ :ﺇ ﹼﻥ ﻫﺬﺍ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﻻﻳﺘﺤﺪﺙ ﻋﻦ ﺍﻟﺒﺎﻋﺚ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ،ﺑﻞ ﻳﺘﺤﺪﺙ ﻋﻦ ﺍﻟﺒﺎﻋﺚ ﻋﻠﻰ ﺇﻳﻘﺎﻑ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ﻭﺇﺎﺋﻪ؛ ﻓﺎﳌﺴﻠﻤﻮﻥ ﻻﻳﻘﺎﺗﻠﻮﻥ ﺣﱴ ﺇﻓﻨﺎﺀ ﺟﻴﺶ ﺍﻟﻌﺪﻭ ،ﺑﻞ ﺇ ﹼﻥ ﺍﳌﻌﺮﻛﺔ ﺳﺘﻨﺘﻬﻲ ﲟﺠﺮﺩ ﺩﺧﻮﻝ ﺍﻷﻋﺪﺍﺀ ﰲ ﺩﻳﻦ ﺍﷲ ،ﺃﻭ ﺑﺪﻓﻌﻬﻢ ﺍﳉﺰﻳﺔ ﻛﻤﺎ ﰲ ﻧﺼﻮﺹ ﺃﺧﺮﻯ .ﻭﻟﻠﺤﺪﻳﺚ ﺷﻮﺍﻫﺪ ﺍﺳﺘﻨﻜﺎﺭﻳﺔ ﻭﻣﺸﺎﻫﺪ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭﻳﺔ )ﻳﺴﺘﺄﻧﺲ ﺎ( ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﺍﻟﻮﻟﻴﺪ )ﺍﻟﺒﺨﺎﺭﻱ ،ﺻﺤﻴﺢ ،ﻛﺘﺎﺏ ﺍﳌﻐﺎﺯﻱ ،ﺭﻗﻢ (4339 :ﻋﻦ ﻋﺒﺪ ﺍﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ .ﻭﺣﺪﻳﺚ ﺃﺳﺎﻣﺔ ﺑﻦ ﺯﻳﺪ )ﻣﺴﻠﻢ ،ﺻﺤﻴﺢ ،ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻹﳝﺎﻥ ،ﺭﻗﻢ (158:ﻋﻦ ﺃﺳﺎﻣﺔ ﺑﻦ ﺯﻳﺪ. ﻭﻻﺑ ﺪ ﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﺍﻟﺮﺳﻮﻝ ﻗﺪ ﻗﺎﻝ ﻫﺬﺍ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﰲ ﻣﻨﺎﺳﺒﺔ ،ﹼﰒ ﺭﻭﺍﻩ ﻣﻦ ﺭﻭﺍﻩ ﻣﱰﻭﻉ ﺍﻟﺴﻴﺎﻕ ) .ﺍﻟﺒﻴﻬﻘﻲ، ﺍﻟﺴﻨﻦ ﺍﻟﻜﱪﻯ (367 :3 ،ﻋﻦ ﻋﺒﺪ ﺍﷲ ﺑﻦ ﻋﺪﻱ ﺍﻷﻧﺼﺎﺭﻱ) ،ﺍﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ،ﺍﻟﺴﻨﻦ ﺍﻟﻜﱪﻯ (336 :6 ،ﻋﻦ ﺭﺟﻞ ﻣﻦ ﺑﻠﻘﲔ. ﻭﻳﺒﺪﻭ ﱄ ﺃ ﹼﻥ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻪ – ﲝﺴﺐ ﺳﻴﺎﻕ ﻭﺭﻭﺩﻩ ﻭﺃﺑﻮﺍﺏ ﺇﻳﺮﺍﺩﻩ – ﺃﻥ ﻗﺎﻝ ﳍﻢ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ ﻫﺬﺍ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﰲ ﻣﻌﺮﺽ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﻋﻦ ﺳﺒﺐ ﺍﻻﻣﺘﻨﺎﻉ ﻋﻦ ﺗﻘﺘﻴﻞ ﺍﻟﻜﺎﻓﺮﻳﻦ ﻭﺇﺑﺎﺩﻬﺗﻢ ،ﻭﱂ ﻳﻘﹸﻞ ﰲ ﻣﻌﺮﺽ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﻋﻦ ﺍﺑﺘﺪﺍﺋﻬﻢ ﺑﺎﳍﺠﻮﻡ ﻟﻜﻮﻢ ﻛﻔﹼﺎﺭﹰﺍ ،ﻭﻟﻌ ﹼﻞ ﺫﻟﻚ ﻣﺎ ﻳﻔﻬﻢ ﻣﻦ ﻗﻮﻝ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺍﳋﻄﺎﺏ ﻷﰊ ﺑﻜﺮ :ﻛﻴﻒ ﺗﻘﺎﺗﻞ ﺍﻟﻨﺎﺱ– ﺃﻱ ﺍﺑﺘﺪﺍﺀ – ﺷﻬﺪﻭﺍ ﺃﻥ ﻻﺇﻟﻪ ﺇ ﹼﻻ ﺍﷲ ﻭﺃ ﹼﻥ ﳏﻤﺪﹰﺍ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ ؛ ﻭﻗﺪ ﻗﺎﻝ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ : ﺱ" ﺕ ﹶﺃ ﹾﻥ ﹸﺃ ﹶﻗﺎِﺗ ﹶﻞ ﺍﻟﱠﻨﺎ َ "ﹸﺃ ِﻣ ْﺮ ُ )ﻣﺴﻠﻢ ،ﺻﺤﻴﺢ ،ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻹﳝﺎﻥ ،ﺭﻗﻢ(32 :
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
35
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﻋﻦ ﺃﰊ ﻫﺮﻳﺮﺓ ،ﻓﻜﺎﻥ ﺃﺑﻮﺑﻜﺮ – ﺍﺘﻬﺪ ﺍﻷﻭﻝ ﺑﻌﺪ ﻭﻓﺎﺓ ﺍﻟﺮﺳﻮﻝ -ﻳﻌﻠﻢ ﲟﺤ ﹼﻞ ﻭﺭﻭﺩ ﺍﻟﻨﺺ ،ﻟﻜﻦ ﺃﺭﺍﺩ ﺃﻥ ﻳﻠﻘﹼﻦ ﺩﺭﺳﹰﺎ ﳌﻦ ﻓﺮﻕ ﺑﲔ ﺍﻟﺼﻼﺓ ﻭﺍﻟﺰﻛﺎﺓ ،ﻭﳘﺎ ﻗﺮﻳﻨﺘﺎﻥ ﰲ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ .ﻭﲦﹼﺔ ﺗﻔﻌﻴﻞ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ ﳌﺎ ﻳﻮﺟﺐ ﻭﻗﻒ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ﲟﺠﺮﺩ ﺇﻋﻼﻥ ﺍﻟﻌﺪﻭ ﻗﺒﻮﻟﻪ ﻟﻺﺳﻼﻡ ،ﻭﺍﻟﺪﺧﻮﻝ ﻓﻴﻪ ؛ ﺗﻮﺿﻴﺤﹰﺎ ﻋﻠﻰ ﺃ ﹼﻥ ﻣﻮﺟﺐ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ﻟﻴﺲ ﺍﺑﺘﺪﺍﺀ ،ﻟﻘﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ: (#öθ©9uθtGs? βÎ)uρ ( $YΖ|¡ym #·ô_r& ª!$# ãΝä3Ï?÷σム(#θãè‹ÏÜè? βÎ*sù ( tβθßϑÎ=ó¡ç„ ÷ρr& öΝåκtΞθè=ÏG≈s)è? 7‰ƒÏ‰x© <¨ù't/ ’Í<'ρé& BΘöθs% 4’n<Î) tβöθtãô‰çGy™ É>#tôãF{$# z⎯ÏΒ t⎦⎫ϯ=y⇐ßϑù=Ïj9 ≅è% $VϑŠÏ9r& $¹/#x‹tã ö/ä3ö/Éj‹yèムã≅ö6s% ⎯ÏiΒ Λä⎢øŠ©9uθs? $yϑx.
)ﺍﻟﻔﺘﺢ(16 :48 ، ﻭﻗﺎﻝ ﺍﻟﻄﱪﻱ ﰲ ﺗﻔﺴﲑﻩ ﻟﻶﻳﺔ) :ﺗﻘﺎﺗﻠﻮﻥ ﻫﺆﻻﺀ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﺗُﺪﻋَﻮﻥ ﺇﱃ ﻗﺘﺎﳍﻢ ،ﺃﻭ ﻳُﺴﻠﻤﻮﻥ ﻣﻦ ﻏﲑ ﺣﺮﺏ، ﻭﻻﻗﺘﺎﻝ ( ) ﺍﻟﻄﱪﻱ.(269 /21 : 2001 ، ﻱ ﺣﺪﻳﺚ )ﺭﻭﺍﻳﺔ( ﻣﱰﻭﻉ ﺍﻟﺴﻴﺎﻕ ﺇﱃ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻜﺮﱘ ؛ ﻟﻴﺤﻜﻢ ﻋﻠﻰ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﻓﻜﺎﻥ ﻻﺑ ﺪ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﻮﺩﺓ ﺑﺄ )ﺩﺭﺍﻳﺔ( .ﻭﰲ ﻫﺬﺍ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﻋﺪﻧﺎ ﺇﱃ ﺍﻵﻳﺎﺕ ﺍﻟﺴﺎﺑﻘﺔ ،ﻭﺇﱃ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ: š⎥⎪ωtG÷èßϑø9$# =ÅsムŸω ©!$# χÎ) 4 (#ÿρ߉tG÷ès? Ÿωuρ óΟä3tΡθè=ÏG≈s)ムt⎦⎪Ï%©!$# «!$# È≅‹Î6y™ ’Îû (#θè=ÏG≈s%uρ
ﻭﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ:
)ﺍﻟﺒﻘﺮﺓ(190 : 2 ،
©!$# ¨βÎ) 4 öΝÍκös9Î) (#þθäÜÅ¡ø)è?uρ óΟèδρ•y9s? βr& öΝä.Ì≈tƒÏŠ ⎯ÏiΒ /ä.θã_Ìøƒä† óΟs9uρ È⎦⎪Ïd‰9$# ’Îû öΝä.θè=ÏG≈s)ムöΝs9 t⎦⎪Ï%©!$# Ç⎯tã ª!$# â/ä38yγ÷Ψtƒ ω †t⎦⎫ÏÜÅ¡ø)ßϑ9ø $# =Ïtä
)ﺍﳌﻤﺘﺤﻨﺔ(8 : 60 ،
ﻭﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ: Wξ‹Î6y™ öΝÍκön=tã ö/ä3s9 ª!$# Ÿ≅yèy_ $yϑsù zΝn=¡¡9$# ãΝä3øŠs9Î) (#öθs)ø9r&uρ öΝä.θè=ÏF≈s)ムöΝn=sù öΝä.θä9u”tIôã$# ÈβÎ*sù 4
)ﺍﻟﻨﺴﺎﺀ(90 : 4 ،
ﻓﻮﺟﺪﻧﺎ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﻳﺎﺕ ﺗﻨﻘﺾ ﻣﺎ ﻳﻔﻬﻢ ﻣﻦ ﻋﻤﻮﻡ ﻟﻔﻈﺔ )ﺍﻟﻨﺎﺱ( ﰲ ﺍﳊﺪﻳﺚ ،ﻓﻜﺎﻥ ﻻﺑ ﺪ ﻣﻦ ﻓﻬﻢ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﰲ ﺿﻮﺀ ﻫﺬﻩ ﺍﻵﻳﺎﺕ. ﺃﻣﺎ ﺍﻟﺘﻮﻓﻴﻖ ﺑﲔ ﺍﻵﻳﺔ ﻭﺍﳊﺪﻳﺚ ﻓﻴﻘﻮﻡ ﻋﻠﻰ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ ﺣﻜﻢ ﺍﻵﻳﺔ ﻋﺎ ﻣﹰﺎ ﻳﺸﻤﻞ ﻛ ﹼﻞ ﺃﻧﻮﺍﻉ ﺍﻟﻜﻔﹼﺎﺭ ،ﺑﻴﻨﻤﺎ ﻳﻌﺘﱪ ﺣﻜﻢ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﺧﺎﺻﹰﺎ ﰲ ﻭﻗﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﻭﲡﺎﻩ ﻗﻮﻡ ﻣﻌﻴﻨﲔ ،ﻭﻟﻮ ﻭﺭﺩ ﺑﻠﻔﻆ ﻋﺎﻡ . ﻓﺎﻟﻨﺎﺱ ﺍﳌﻘﺼﻮﺩﻭﻥ ﺑﺎﻟﻘﺘﺎﻝ ﻫﻢ ﺑﻌﺾ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﻭﻟﻴﺲ ﲨﻴﻌﻬﻢ .ﻭﻗﺪ ﻭﺭﺩ ﰲ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻜﺮﱘ: ã≅‹Å2uθø9$# zΝ÷èÏΡuρ ª!$# $uΖç6ó¡ym (#θä9$s%uρ $YΖ≈yϑƒÎ) öΝèδyŠ#t“sù öΝèδöθt±÷z$$sù öΝä3s9 (#θãèuΚy_ ô‰s% }¨$¨Ζ9$# ¨βÎ) â¨$¨Ζ9$# ãΝßγs9 tΑ$s% t⎦⎪Ï%©!$#
)ﺁﻝ ﻋﻤﺮﺍﻥ(173 : 3 ،
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
36
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﻓﺎﻟﺬﻳﻦ ﻗﺎﻟﻮﺍ :ﻫﻢ ﺑﻌﺾ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﻭﻟﻴﺲ ﻛﻠﹼﻬﻢ .ﻭﺍﻟﺬﻳﻦ ﲨﻌﻮﺍ ﲨﻮﻋﻬﻢ ﺿ ﺪ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﻫﻢ ﺃﻳﻀﹰﺎ ﺑﻌﺾ ﺱ" – ﺃﻱ ﺑﻌﺾ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﻭﻟﻴﺲ ﻛﻠﹼﻬﻢ . ﺕ ﹶﺃ ﹾﻥ ﹸﺃ ﹶﻗﺎِﺗ ﹶﻞ ﺍﻟﱠﻨﺎ َ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﻭﻟﻴﺲ ﻛﻠﹼﻬﻢ .ﻭﻣﺜﻞ ﻫﺬﺍ ﻳﻘﺎﻝ ﰲ ﺍﳊﺪﻳﺚ" :ﹸﺃ ِﻣ ْﺮ ُ ﻛﻤﺎ ﺃ ﹼﻥ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﻳﻘﻮﻝ :ﺃﻗﺎﺗﻞ ..ﻭﻟﻴﺲ ﺃﻗﺘﻞ .ﻓﺎﳌﻘﺎﺗﻠﺔ ﻏﲑ ﺍﻟﻘﺘﻞ .ﻭﻫﻲ ﺗﻘﺘﻀﻲ ﻭﺟﻮﺩ ﻣﻦ ﻳﻘﺎﺗﻠﲏ ﻓﺄﻗﺎﺗﻠﻪ .ﻭﻗﺪ ﺣﻜﻰ ﺍﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ﻋﻦ ﺍﻟﺸﺎﻓﻌﻲ ﺃﻧﻪ ﻗﺎﻝ) :ﻟﻴﺲ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ﻣﻦ ﺍﻟﻘﺘﻞ ﺑﺴﺒﻴﻞ ،ﻗﺪ ﳛ ﹼﻞ ﻗﺘﺎﻝ ﺍﻟﺮﺟﻞ ﻭﻻ ﳛ ﹼﻞ ﻗﺘﻠﻪ( )ﺍﺑﻦ ﺣﺠﺮ (145 :2005 ،ﻓﻤﻌﲎ ﺍﳊﺪﻳﺚ :ﺃﻣﺮﺕ ﺃﻥ ﺃﻗﺎﺗﻞ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻳﻘﺎﺗﻠﻮﻧﲏ ،ﻭﻟﻴﺲ ﻛ ﹼﻞ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﺑﺈﻃﻼﻕ .ﹼﰒ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﻳﻨﻬﻲ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ﺑﺈﺳﻼﻡ ﺍﳌﻘﺎﺗﻞ ،ﺑﺎﻋﺘﺒﺎﺭﻩ ﺃﺣﺪ ﺃﺳﺒﺎﺏ ﺇﺎﺀ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ،ﻭﻟﻜﻨﻪ ﻻ ﳝﻨﻊ ﺇﺎﺀ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ﺑﺄﺳﺒﺎﺏ ﺃﺧﺮﻯ ﺺ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﰲ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻜﺮﱘ ﺃﻭ ﰲ ﺃﺣﺎﺩﻳﺚ ﺃﺧﺮﻯ ،ﻛﺈﺎﺀ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ﺑﺪﻓﻊ ﺍﳉﺰﻳﺔ ﺃﻭ ﻋﻘﺪ ﺍﻟﺬ ﻣﺔ ﺃﻭ ﻋﻘﺪ ﻭﺭﺩ ﺍﻟﻨ ﺼﻠﺢ ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﳚﺮﻱ ﺍﻟﺘﻮﺍﻓﻖ ﻋﻠﻴﻪ .ﺇ ﹼﻥ ﻋﺪﻡ ﺟﻮﺍﺯ ﺇﺎﺀ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ﺑﺄﺳﺒﺎﺏ ﺃﺧﺮﻯ ﻏﲑ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻳﺴﺘﻨﺘﺞ ﻣﻦ ﺍﳍﺪﻧﺔ ﺃﻭ ﺍﻟ ﻣﻔﻬﻮﻡ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﻭﻟﻴﺲ ﻣﻦ ﻣﻨﻄﻮﻗﻪ .ﻭﺍﻷﺧﺬ ﺑﺎﳌﻔﻬﻮﻡ – ﺣﺴﺐ ﻋﻠﻤﺎﺀ ﺍﻷﺻﻮﻝ – ﻏﲑ ﻣﻘﺒﻮﻝ ﻋﻨﺪ ﺃﻛﺜﺮ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ. ﺺ ﺻﺮﻳﺢ ﰲ ﺺ ﺁﺧﺮ .ﻷﻧﻪ ﻋﻨﺪ ﻭﺭﻭﺩ ﻧ ﻭﺍﻟﺬﻳﻦ ﻳﻘﺒﻠﻮﻥ ﺑﻪ ﻳﻀﻌﻮﻥ ﻟﺬﻟﻚ ﺷﺮﻭﻃﹰﺎ ﺃﳘﹼﻬﺎ ﺃﻥ ﻻ ﻳ ﹺﺮﺩ ﰲ ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ ﻧ ﺺ ﺁﺧﺮ ،ﻭﻗﺪ ﺑﻴﻦ ﺍﳉﺼﺎﺹ ﺑﺄ ﹼﻥ ﺍﻟﻘﺘﺎﻝ ﻛﺎﻥ ﳏﻈﻮﺭﹰﺍ ﰲ ﺃﻭﻝ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﺇﱃ ﺃﻥ ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ ﻻ ﻳﺼ ﺢ ﺍﻷﺧﺬ ﲟﻔﻬﻮﻡ ﻧ ﻗﺎﻣﺖ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺍﳊﺠﺔ ﺑﺼﺤﺔ ﻧﺒﻮﺓ ﺍﻟﻨﱯ ﻓﻠﻤﺎ ﻋﺎﻧﺪﻭﻩ ﺑﻌﺪ ﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ،ﺃﹸﻣﺮ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﺑﻘﺘﺎﳍﻢ ،ﻓﻨﺴﺦ ﺫﻟﻚ ﻋﻦ ﻣﺸﺮﻛﻲ ﺍﻟﻌﺮﺏ ﺑﻘﻮﻟﻪ: óΟèδθßϑ›?‰y`uρ ß]ø‹ym t⎦⎫Ï.Îô³ßϑø9$# (#θè=çGø%$$sù
)ﺍﻟﺘﻮﺑﺔ(5 : 9 ،
ﻭﺳﺎﺋﺮ ﺍﻵﻱ ﺍﳌﻮﺟﺒﺔ ﻟﻘﺘﺎﻝ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﺸﺮﻙ ،ﻭﺑﻘﻰ ﺣﻜﻤﻪ ﻋﻠﻰ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﺇﺫﺍ ﺃﺫﻋﻨﻮﺍ ﺑﺄﺩﺍﺀ ﺍﳉﺰﻳﺔ، ﻭﺩﺧﻠﻮﺍ ﰲ ﺣﻜﻢ ﺃﻫﻞ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻭﰲ ﺫﻣﺘﻬﻢ ) .ﺍﳉﺼﺎﺹ.(168 /1 :1992 ، ﺹ ﺑﺎﳌﺸﺮﻛﲔ ﺍﻟﻮﺛﻨﻴﲔ ﻭﺍﹼﻟﺬﻱ ﻋﻠﻴﻪ ﲨﻬﻮﺭ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ﻭﺍﳌﺬﺍﻫﺐ – ﺃ ﹼﻥ ﻫﺬﺍ ﺍﳊﺪﻳﺚ ﺑﺴﻴﺎﻕ ﻭﺭﻭﺩﻩ ؛ ﺧﺎ ﺍﻟﻌﺮﺏ ،ﻭﻗﺪ ﺫﻛﺮ ﺍﻟﻨﻮﻭﻱ ﻫﺬﺍ ﺍﻟ ﺮﺃﻱ ﻋﻦ ﺍﳋﻄﺎﰊ )ﺍﻟﻨﻮﻭﻱ .(98 :2000 ،ﻭﻧﻘﻞ ﺍﻟﺪﻛﺘﻮﺭ ﻭﻫﺒﺔ ﺍﻟﺰﺣﻴﻠﻲ ﻋﻦ: ﺍﻟﻘﺴﻄﻼﱐ ،ﻭﻓﺘﺢ ﺍﻟﺒﺎﺭﻱ ،ﻭﺍﻟﺴﻴﺎﺳﺔ ﺍﻟﺸﺮﻋﻴﺔ ﻟﻌﺒﺪ ﺍﻟﻮﻫﺎﺏ ﺧﻼﻑ ،ﻭﺍﻹﺳﻼﻡ ﻭﺍﻟﻌﻼﻗﺎﺕ ﺍﻟﺪﻭﻟﻴﺔ ﻟﻠﺸﻴﺦ ﳏﻤﻮﺩ ﺷﻠﺘﻮﺕ ﺍﻹﲨﺎﻉ ﻋﻠﻰ ﺫﻟﻚ) .ﺍﻟﺰﺣﻴﻠﻲ.(105 : ﺼﺤﻴﺤﺔ، ﺇ ﹼﻥ ﻋﺪﻡ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ ﻋﻠﻰ ﺍﻟ ﺪﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﺗﺆﻳﺪﻩ ﺍﻟﻌﺸﺮﺍﺕ ﻣﻦ ﺍﻵﻳﺎﺕ ﺍﻟﻜﺮﳝﺔ ،ﻭﺍﻷﺣﺎﺩﻳﺚ ﺍﻟ ﻼ ﻣﻨﻬﻢ ﻷﺳﺒﺎﺏ ﻣﺸﺮﻭﻋﺔ، ﻭﻳﺆﻳﺪﻩ ﻓﻌﻞ ﺍﻟﻨﱯ ﺍﻟﺬﻱ ﺃﺳﺮ ﻋﺪﺩﹰﺍ ﻛﺒﲑﹰﺍ ﻣﻦ ﺍﳌﺸﺮﻛﲔ ﰲ ﺣﺮﻭﺑﻪ ﻓﻘﺘﻞ ﻋﺪﺩﹰﺍ ﻗﻠﻴ ﹰ ﻭﺃﻃﻠﻖ ﺳﺮﺍﺡ ﻋﺪﺩ ﻛﺒﲑ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺪﻳﺔ ﻣﻌﻴﻨﺔ ،ﻭﻣ ﻦ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻜﺜﲑﻳﻦ ﻭﺃﻃﻠﻘﻬﻢ ﺑﺪﻭﻥ ﻓﺪﻳﺔ؛ ﻛﻤﺎ ﻓﻌﻞ ﻣﻊ ﻣﺸﺮﻛﻲ ﺴﲑﺓ ﺃﻧﻪ ﺃﻛﺮﻩ ﺃﺣﺪﹰﺍ ﻋﻠﻰ ﺴﻤﻮﺍ )ﺍﻟ ﹼﻄﻠﻘﺎﺀ( .ﻭﱂ ﻳﺬﻛﺮ ﺃﺑﺪﹰﺍ ﰲ ﲨﻴﻊ ﻛﺘﺐ ﺍﻟﺘﺎﺭﻳﺦ ﺃﻭ ﺍﻟ ﻗﺮﻳﺶ ﻳﻮﻡ ﻓﺘﺢ ﻣﻜﹼﺔ ﻓ ﺴﻼﻃﲔ ﻭﺍﳊﻜﹼﺎﻡ ﺑﻌﺪﻡ ﺍﻹﻛﺮﺍﻩ ﻣﻨﺬ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻟ ﺮﺍﺷﺪﺓ ﻭﺣﺘﻰ ﺼﺤﺎﺑﺔ ﻣﻦ ﺑﻌﺪﻩ ﻭﲨﻴﻊ ﺍﳋﻠﻔﺎﺀ ﻭﺍﻟ ﺍﻹﺳﻼﻡ .ﻭﺍﻟﺘﺰﻡ ﺍﻟ ﻱ ﻋﺼﺮ ﻣﻦ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻌﺼﻮﺭ ﻋﻤﻠﻴﺔ ﺇﻛﺮﺍﻩ ﻭﺍﺣﺪﺓ – ﺑﺎﺳﺘﺜﻨﺎﺀ ﻣﺎ ﺷ ﹼﺬ ﺍﻴﺎﺭ ﺍﻟ ﺪﻭﻟﺔ ﺍﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻴﺔ ،ﻭﱂ ﻳﺬﻛﺮ ﺍﻟﺘﺎﺭﻳﺦ ﰲ ﺃ ﻣﻨﻬﺎ ﺍﻟﱵ ﺟﺎﺖ ﺍﺳﺘﻨﻜﺎﺭﹰﺍ ﺣﻴﻨﻬﺎ ﻣﻦ ﻋﻠﻤﺎﺀ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ؛ ﺑﻞ ﻛﺎﻥ ﺑﻘﺎﺀ ﻏﲑ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﰲ ﺩﻳﺎﺭ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﻣﻊ ﻣﻌﺎﺑﺪﻫﻢ ﻼ ﻗﺎﻃﻌﹰﺎ ﻋﻠﻰ ﺃ ﹼﻥ ﻫﺬﺍ ﺍﳌﺒﺪﺃ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﻛﺎﻥ ﻭﺍﻗﻌﹰﺎ ﰲ ﲨﻴﻊ ﺍﺘﻤﻌﺎﺕ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ . ﺣﺘﻰ ﺍﻟﻴﻮﻡ ﺩﻟﻴ ﹰ
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
37
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﻧﺘﺎﺋﺞ ﺍﻟﺒﺤﺚ: ﺗﻮﺻﻞ ﺍﻟﺒﺎﺣﺚ ﺧﻼﻝ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻠﻴﺔ ﺍﻟﻨﻤﻮﺫﺟﻴﺔ ﺇﱃ ﺍﳌﺮﺗﻜﺰﺍﺕ ﺍﻟﺘﺎﻟﻴﺔ ﺍﻟﹼﱵ ﺗﺸﻜﹼﻞ ﻣﻘﻮﻣﺎﺕ ﻓﻘﻪ ﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ ﺑﺎﺳﺘﻘﺮﺍﺀ ﻭﺍﺳﺘﻘﺼﺎﺀ ﺃﺳﺒﺎﺏ ﺍﻟﱰﻭﻝ ﻭﺍﻟﻮﺭﻭﺩ ؛ ﻟﻔﻘﻪ ﳏ ﹼﻞ ﺍﻟﺘﱰﻳﻞ ﺣﻴﺎﻝ ﺃﳕﻮﺫﺟﲔ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺺ ﺍﻹﳍﻲ ﻭﺍﻟﻨﺺ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ : )ﺃ ﻭ ﹰﻻ( ﺣﺮﻳﺔ ﺍﻻﻋﺘﻘﺎﺩ ﻗﺎﻋﺪﺓ ﻋﻈﻴﻤﺔ ﻣﻦ ﻗﻮﺍﻋﺪ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ . )ﺛﺎﻧﻴﹰﺎ( ﺇ ﹼﻥ ﻭﺭﻭﺩ ﺳﺒﺐ ﺧﺎﺹ ﻟﻠﻨﺺ ﻻ ﻳﻘﻴﺪ ﻋﻤﻮﻣﻪ . )ﺛﺎﻟﺜﹰﺎ( ﻋﺪﻡ ﺍﻟﻘﻮﻝ ﺑﺎﻟﻨﺴﺦ ﺑﻼ ﺑﺮﻫﺎﻥ . ﺺ ﺻﺮﻳﺢ ﰲ ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ. ﺺ ﺁﺧﺮ ﰲ ﻭﺟﻮﺩ ﻧ )ﺭﺍﺑﻌﹰﺎ(ﻻ ﻳﺼ ﺢ ﺍﻷﺧﺬ ﲟﻔﻬﻮﻡ ﻧ )ﺧﺎﻣﺴﹰﺎ( ﺧﻄﻮﺭﺓ ﺗﱰﻳﻞ ﺍﻟﻨﺺ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ ﻋﻠﻰ ﺍﶈ ﹼﻞ ﻣﻦ ﻏﲑ ﺍﻟﻔﻘﻪ ﺃﻭ ﺍﻟﺘﻨﻮﻳﻪ ﺑﺴﻴﺎﻗﻪ ﻭﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻪ . )ﺳﺎﺩﺳﹰﺎ( ﺍﳊﺪﻳﺚ ﺍﻟﻨﺒﻮﻱ ﻟﻴﺲ ﻣﺼﺪﺭ ﺗﺄﺻﻴﻞ ﺍﻷﺣﻜﺎﻡ ،ﻓﺤﺴﺐ ،ﺑﻞ ﻣﺼﺪﺭ ﻟﺘﻔﺼﻴﻞ ﻭﺗﻔﻌﻴﻞ ﻣﺎ ﹸﺃﲨﻞ ﰲ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻜﺮﱘ. )ﺳﺎﺑﻌﹰﺎ( ﻣﺆﻛﹼﺪ ﺃ ﹼﻥ ﻣﻦ ﻳ ﹺﺮ ﺩ ﺍﷲ ﺑﻪ ﺧﲑﹰﺍ ﻳﻔﻘﹼﻬﻪ ﰲ ﺍﻟﺪﻳﻦ.
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
38
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺍﳌﺼﺎﺩﺭ ﻭﺍﳌﺮﺍﺟﻊ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻜﺮﱘ) .ﻣﺼﺤﻒ ﺍﳌﺪﻳﻨﺔ ﺍﳌﻨﻮﺭﺓ ﻟﻠﻨﺸﺮ ﺍﳊﺎﺳﻮﰊ( .ﺍﻹﺻﺪﺍﺭ . 1.0ﳎﻤﻊ ﺍﳌﻠﻚ ﻓﻬﺪ ﻟﻄﺒﺎﻋﺔ ﺍﳌﺼﺤﻒ ﺍﻟﺸﺮﻳﻒ ﺍﺑﻦ ﻋﺎﺷﻮﺭ ،ﳏﻤﺪ ﺍﻟﻄﹼﺎﻫﺮ .1984 .ﺗﻔﺴﲑ ﺍﻟﺘﺤﺮﻳﺮ ﻭﺍﻟﺘﻨﻮﻳﺮ ،ﺗﻮﻧﺲ :ﺍﻟ ﺪﺍﺭ ﺍﻟﺘﻮﻧﺴﻴﺔ ﻟﻠﻨﺸﺮ. ﺍﺑﻦ ﻛﺜﲑ ،ﺃﺑﻮ ﺍﻟﻔﺪﺍﺀ ﺇﲰﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ .2000 .ﺗﻔﺴﲑ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻌﻈﻴﻢ .ﻁ .1ﲢﻘﻴﻖ :ﻣﺼﻄﻔﻰ ﺍﻟﺴﻴﺪ ﳏﻤﺪ ﻭﺯﻣﻼﺀﻩ، ﻣﺆﺳـﺴﺔ ﻗﺮﻃﺒﺔ. ﺍﻷﻟﻮﺳﻲ ،ﺃﺑﻮ ﺍﻟﻔﻀﻞ ﺷﻬﺎﺏ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻟﺴﻴﺪ ﳏﻤﻮﺩ .ﺩ .ﺕ .ﺭﻭﺡ ﺍﳌﻌﺎﱐ ﰲ ﺗﻔﺴﲑ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻌﻈﻴﻢ ﻭﺍﻟﺴﺒﻊ ﺍﳌﺜﺎﱐ ،ﺑﲑﻭﺕ :ﺩﺍﺭ ﺇﺣﻴﺎﺀ ﺍﻟﺘﺮﺍﺙ ﺍﻟﻌﺮﰊ. ﺍﻷﻧﺪﻟﺴﻲ ،ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺍﻟﺸﻬﲑ ﺑﺄﰊ ﺣﻴﺎﻥ .1993 .ﺗﻔﺴﲑ ﺍﻟﺒﺤﺮ ﺍﶈﻴﻂ .ﻁ .1ﲢﻘﻴﻖ :ﻋﺎﺩﻝ ﺃﲪﺪ ﻋﺒﺪ ﺍﳌﻮﺟﻮﺩ ﻭﺯﻣﻼﺀﻩ، ﺑﲑﻭﺕ :ﺩﺍﺭﺍﻟﻜﺘﺐ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ. ﺍﻟﺒﺨﺎﺭﻱ ،ﺃﺑﻮ ﻋﺒﺪ ﺍﷲ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺇﲰﺎﻋﻴﻞ .1998 .ﺻﺤﻴﺢ ﺍﻟﺒﺨﺎﺭﻱ ،ﺍﻟﺮﻳﺎﺽ :ﺑﻴﺖ ﺍﻷﻓﻜﺎﺭ ﺍﻟﺪﻭﻟﻴﺔ. ﺍﻟﺒﻴﻬﻘﻲ ،ﺃﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﺃﲪﺪ ﺑﻦ ﺍﳊﺴﲔ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ .ﺩ.ﺕ .ﺍﻟﺴﻨﻦ ﺍﻟﻜﱪﻯ ،ﺑﲑﻭﺕ :ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻔﻜﺮ. ﺍﳉﺼﺎﺹ ،ﺃﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﺃﲪﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ .1992 .ﺃﺣﻜﺎﻡ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ،ﲢﻘﻴﻖ :ﳏﻤﺪ ﺍﻟﺼﺎﺩﻕ ﻗﻤﺤﺎﻭﻱ ،ﺑﲑﻭﺕ :ﺩﺍﺭ ﺇﺣﻴﺎﺀ ﺍﻟﺘﺮﺍﺙ ﺍﻟﻌﺮﰊ. ﺍﻟﺰﺣﻴﻠﻲ ،ﺩ .ﻭﻫﺒﺔ ﺍﻟﺰﺣﻴﻠﻲ .ﺁﺛﺎﺭ ﺍﳊﺮﺏ ﰲ ﺍﻟﻔﻘﻪ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﺩﻣﺸﻖ :ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻔﻜﺮ. ﺳﻌﻴﺪ ،ﺩ .ﳏﻤﺪ ﺭﺃﻓﺖ .1414 .ﺃﺳﺒﺎﺏ ﻭﺭﻭﺩ ﺍﳊﺪﻳﺚ .ﻁ .1ﲢﻠﻴﻞ ﻭﺗﺄﺳﻴﺲ .ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻷﻣﺔ ،ﻭﺯﺍﺭﺓ ﺍﻷﻭﻗﺎﻑ ﻭﺍﻟﺸﺆﻭﻥ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﺑﺪﻭﻟﺔ ﻗﻄﺮ ،ﺍﻟﻌﺪﺩ ) " (37ﺗﻘﺪﱘ ﻋﻤﺮ ﻋﺒﻴﺪ ﺣﺴﻨﻪ ". ﺍﻟﻄﱪﻱ ،ﺃﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ .2001 .ﺟﺎﻣﻊ ﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ﻋﻦ ﺗﺄﻭﻳﻞ ﺁﻱ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ .ﻁ .1ﲢﻘﻴﻖ :ﺩ .ﻋﺒﺪ ﺍﷲ ﻋﺒﺪ ﺍﶈﺴﻦ ﺍﻟﺘﺮﻛﻲ، ﺍﻟﻘﺎﻫﺮﺓ :ﻫﺠﺮ ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﺔ ﻭﺍﻟﻨﺸﺮ ﻭﺍﻟﺘﻮﺯﻳﻊ. ﺍﻟﻌﺴﻘﻼﱐ ،ﺃﲪﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ .2005 .ﻓﺘﺢ ﺍﻟﺒﺎﺭﻱ ﺑﺸﺮﺡ ﺻﺤﻴﺢ ﺍﻟﺒﺨﺎﺭﻱ .ﻁ .1ﲢﻘﻴﻖ :ﺩ .ﺃﺑﻮ ﻗﺘﻴﺒﺔ ﻧﻈﺮ ﳏﻤﺪ ﺍﻟﻔﺎﺭﻳﺎﰊ، ﺍﻟﺮﻳﺎﺽ :ﺩﺍﺭ ﻃﻴﺒﺔ. ﺍﻟﻘﺮﺿﺎﻭﻱ ،ﺩ.ﻳﻮﺳﻒ ﺍﻟﻘﺮﺿﺎﻭﻱ .2009 .ﻛﻴﻒ ﻧﺘﻌﺎﻣﻞ ﻣﻊ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻌﻈﻴﻢ؟ .ﻁ .7ﺍﻟﻘﺎﻫﺮﺓ :ﺩﺍﺭ ﺍﻟﺸﺮﻭﻕ. ﺍﻟﻘﺮﻃﱯ ،ﺃﺑﻮ ﻋﺒﺪ ﺍﷲ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺃﲪﺪ ﺑﻦ ﺃﰊ ﺑﻜﺮ .2006 .ﺍﳉﺎﻣﻊ ﻷﺣﻜﺎﻡ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﻭﺍﳌﺒﻴﻦ ﳌﺎ ﺗﻀﻤﻨﻪ ﻣﻦ ﺍﻟﺴﻨﺔ ﻭﺁﻱ ﺍﻟﻔﺮﻗﺎﻥ .ﻁ.1 ﲢﻘﻴﻖ :ﺩ .ﻋﺒﺪ ﺍﷲ ﻋﺒﺪ ﺍﶈﺴﻦ ﺍﻟﺘﺮﻛﻲ ،ﺑﲑﻭﺕ :ﻣﺆﺳﺴﺔ ﺍﻟﺮﺳﺎﻟﺔ. ﺍﻟﻨﻮﻭﻱ ،ﺃﺑﻮ ﺯﻛﺮﻳﺎ ﳛﻲ ﺑﻦ ﺷﺮﻑ ﺑﻦ ﻣﺮﻱ .2000 .ﺍﳌﻨﻬﺎﺝ ﰲ ﺷﺮﺡ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﺍﳊﺠﺎﺝ .ﻁ) .1ﺷﺮﺡ ﺍﻟﻨﻮﻭﻱ ﻋﻠﻰ ﻣﺴﻠﻢ(، ﺍﻟﺮﻳﺎﺽ :ﺑﻴﺖ ﺍﻷﻓﻜﺎﺭ ﺍﻟﺪﻭﻟﻴﺔ. ﺍﻟﻨﻴﺴﺎﺑﻮﺭﻱ ،ﺃﺑﻮ ﺍﳊﺴﲔ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﺍﳊﺠﺎﺝ .1998 .ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ﻁ .1ﺍﻟﺮﻳﺎﺽ :ﺩﺍﺭ ﺍﳌﻐﲏ ﻟﻠﻨﺸﺮ ﻭﺍﻟﺘﻮﺯﻳﻊ.
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
39
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8 บทความวิจัย
ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻣﻦ ﻣﻨﻈﻮﺭ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ :ﺩﺭﺍﺳﺔ ﺳﻴﺎﺳﻴﺔ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ∗
ﻋﺒﻴﺪ ﺍﷲ ﻋﺒﺪ ﺍﳉﻠﻴﻞ ﺑﻠﻮﺷﻲ ∗∗ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﺮﺯﺍﻕ ﺳﻠﻴﻤﺎﻥ ﳏﻤﺪ ﺃﲪﺪ ﻣﻠﺨﺺ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺗﻨﺎﻭﻝ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻣﻮﺿﻮﻉ "ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻣﻦ ﻣﻨﻈﻮﺭ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ :ﺩﺭﺍﺳﺔ ﺳﻴﺎﺳﻴﺔ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺔ" ﻭﻳﻬﺪﻑ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺇﱃ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﺷﺨﺼﻴﺔ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﻭﺣﺎﻟﺔ ﻋﺼﺮﻩ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺎﺣﻴﺔ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﻭﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ﻭﺭﺅﻳﺘﻪ ﲡﺎﻩ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ .ﻭﺍﺗﺒﻊ ﺍﻟﺒﺎﺣﺚ ﺍﳌﻨﻬﺞ ﺍﻟﺘﺎﺭﳜﻲ ﺍﻟﻮﺻﻔﻲ ﻣﻊ ﺍﻻﻋﺘﻤﺎﺩ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻞ ﰲ ﻣﻨﺎﻗﺸﺔ ﺍﻵﺭﺍﺀ ﻭﻭﺟﻬﺎﺕ ﺍﻟﻨﻈﺮ ﻭﺻﻮ ﹰﻻ ﺇﱃ ﺍﳊﻘﻴﻘﺔ ﻭﺍﻟﺼﻮﺍﺏ. ﻭﻗﺪ ﺗﻮﺻﻞ ﺇﱃ ﻋﺪﺓ ﻧﺘﺎﺋﺞ ﺃﳘﻬﺎ -1 :ﺃﻥ ﻋﺼﺮ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ ﻳﻌﺪ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﺼﻮﺭ ﺍﻟﱵ ﺑﺮﺯ ﻓﻴﻬﺎ ﺍﳓﻄﺎﻁ ﺍﻟﻌﺎﱂ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﰲ ﲨﻴﻊ ﻧﻮﺍﺣﻲ ﺍﳊﻴﺎﺓ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﻭﺃﻥ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﻗﺎﻡ ﲜﻬﺪ ﻛﺒﲑ ﰲ ﺇﺻﻼﺡ ﺍﺘﻤﻊ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ -2 .ﻳﺮﻯ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻋﻠﻰ ﺃﺎ ﺿﺮﻭﺭﺓ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ﻭﺷﺮﻋﻴﺔ ،ﻭﻟﻜﻲ ﺗﻨﺘﻈﻢ ﺍﺘﻤﻌﺎﺕ ﻭﺍﻟﺪﻭﻝ ،ﲢﺘﺎﺝ ﺍﻟﺒﺸﺮﻳﺔ ﺇﱃ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﺮﺑﻂ ﺑﲔ ﺍﻟﺪﻭﻳﻼﺕ ﺍﳌﺘﻌﺪﺩﺓ ﺑﻨﻈﺎﻡ ﻣﻮﺣﺪ ﻳﻘﻮﻡ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻌﺪﻝ ﻭﺍﻟﺸﻮﺭﻯ ﻭﺍﳌﺴﺎﻭﺍﺓ ،ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﺑﻨﻈﺎﻣﻪ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ ﻧﻈﺎﻡ ﻋﺎﳌﻲ ﻻﻳﺴﻤﺢ ﺑﻮﺟﻮﺩ ﺧﻼﻓﺔ ﻣﺘﻌﺪﺩﺓ. -3ﺇﻥ ﺧﻼﻓﺔ ﺍﳋﻠﻔﺎﺀ ﺍﻟﺮﺍﺷﺪﻳﻦ ﺗﻌﺪ ﺍﶈﻮﺭ ﺍﻟﺬﻱ ﺗﻘﻮﻡ ﻭﺗﺼﺤﺢ ﻭﺗﻔﺴﺮ ﺍﻟﻨﺼﻮﺹ ﺍﻟﺸﺮﻋﻴﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﻭﺍﻟﺴﻨﺔ، ﻭﺃﻥ ﺍﻟﺘﺸﻜﻴﻚ ﰲ ﺧﻼﻓﺔ ﺍﳋﻠﻔﺎﺀ ﺍﻟﺮﺍﺷﺪﻳﻦ ﻳﻌﺪ ﻫﺪﻣﹰﺎ ﻟﻠﺪﻳﻦ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ .ﻭﻻ ﳛﻜﻢ ﺑﻌﺪﻡ ﺷﺮﻋﻴﺔ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻷﻣﻮﻳﺔ ﻭﺍﻟﻌﺒﺎﺳﻴﺔ ﻭﺍﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻴﺔ ،ﻷﻥ ﺍﻟﻨﱯ ﺻﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ،ﻗﺪ ﺣﺚ ﺑﺎﻟﺼﱪ ﻭﺃﺩﺍﺀ ﺍﳊﻘﻮﻕ ﻭﺍﻟﻮﺍﺟﺒﺎﺕ ،ﻭﻰ ﻋﻦ ﺍﳋﺮﻭﺝ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺴﻠﻄﺔ -4 .ﺇﻥ ﺍﳋﺮﻭﺝ ﻋﻠﻰ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ﺩﻭﻥ ﺳﺒﺐ ﺷﺮﻋﻲ ﺣﺮﺍﻡ ،ﻭﺍﳌﻌﺎﺭﺿﺔ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﳚﺐ ﺃﻥ ﺗﺪﺧﻞ ﲢﺖ ﺇﻃﺎﺭ ﺍﻷﻣﺮ ﺑﺎﳌﻌﺮﻭﻑ ﻭﺍﻟﻨﻬﻲ ﻋﻦ ﺍﳌﻨﻜﺮ ﰲ ﺗﻠﻚ ﺍﳊﺎﻟﺔ.
∗
ﻃﺎﻟﺐ ﰲ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺍﳌﺎﺟﺴﺘﲑ ﻗﺴﻢ ﺍﻟﺘﺎﺭﻳﺦ ﻭﺍﳊﻀﺎﺭﺓ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ،ﻛﻠﻴﺔ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺎﺕ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺟﺎﻻ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ.
∗∗
ﺩﻛﺘﻮﺭﺍﻩ ﰲ ﻗﺴﻢ ﺍﻟﺘﺎﺭﻳﺦ ﻭﺍﳊﻀﺎﺭﺓ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﺑﺮﺗﺒﺔ ﺍﻷﺳﺘﺎﺫ ﺍﳌﺴﺎﻋﺪ ﺑﻜﻠﻴﺔ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺎﺕ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺟﺎﻻ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ.
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
40
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
Abstract The research entitled "the Islamic Caliphate from Shah Waliullah Al-Dehlawi's opinions: A SocioPolitical Study". The objectives of this research were to study: the biography of Shah Waliullah Al-Dehlawi; the political and scientific conditions of his time; and his ideologies towards Islamic caliphate. The research methodology that suits the research issues were historical and descriptive methods. The analytical method was also adopted with respect to the discussion of different views in order to reach the truth and right conclusions. The research reached to the following findings: (1) it was clear that the era of Shah Waliullah AlDehlawi was an era of the decline of all aspects of Islamic way of life in the Islamic world (2) Shah Waliullah Al-Dehlawi viewed the Islamic caliphate as "a social and legal necessity" because human societies always need a good leadership; in order for the societies and states to be good, the human-being needs the caliphate system which connects between various states through and is based justice, consultation and equality, due to the status of Islam as a global religion which is neither tribal nor national specific, and the Islamic political system is also a global system which does not accept many caliphs in one state and considers the illegality of a state with more than one caliphs; (3) The caliphate of the four earliest Islamic caliphs (Al-Khulafa Al-Rashideen" is considered as the center that corrects and explains Islamic legal texts derived from the Holy Quran and Hadith, and the doubt about the caliphate of these four caliphs is considered demolition of the Islamic religion; the works of the Umaiyad's, Abbasit's, and Usmany's caliphs are divided into two main categories -- (a) the complete caliphate, and (b) the incomplete caliphate-nevertheless the incomplete caliphate is also considered legal, as the Prophet (PBU) stated that there will be injustice after him, but he advised us to be patient and carrying out our duties and rights, and discouraged the disobedience of rulers, except if they become non-Muslims or they disbelief with the Islamic legal system; (4) the disobedience of the caliph without any legal reasons is considered illegal (haram), and the political opposition must play roles based on the concept of "giving advices with good intention to the caliphs.
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
41
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﲤﻬﻴﺪ ﺍﳊﻤﺪ ﷲ ﺍﻟﺬﻱ ﺑﻌﺚ ﺇﻟﻴﻨﺎ ﺃﺷﺮﻑ ﺍﻟﺮﺳﻞ ﺩﺍﻋﻴﹰﺎ ﺇﱃ ﺃﻗﻮﻡ ﺍﻟﺴﺒﻞ ،ﻭﺟﻌﻞ ﺃﺻﺤﺎﺑﹰﺎ ﻟﻪ ،ﻭﺯﺭﺍﺀﻩ ﰲ ﻋﻬﺪﻩ، ﻭﺧﻠﻔﺎﺀﻩ ﻣﻦ ﺑﻌﺪﻩ ﻟﺘﺘﻢ ﺍﻟﻨﻌﻤﺔ ،ﻭﺗﻌﻢ ﺍﻟﺮﲪﺔ ،ﻭﺃﺷﻬﺪ ﺃﻥ ﻻ ﺇﻟﻪ ﺇﻻ ﺍﷲ ﻭﺣﺪﻩ ،ﻭﺃﺷﻬﺪ ﺃﻥ ﳏﻤﺪﹰﺍ ﻋﺒﺪﻩ ﻭﻧﺒﻴﻪ ﺍﻟﺬﻱ ﻻ ﻧﱯ ﺑﻌﺪﻩ ،ﺻﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﻋﻠﻰ ﺁﻟﻪ ﻭﺻﺤﺒﻪ ﺃﲨﻌﲔ .ﺟﺎﺀ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﺑﺮﺳﺎﻟﺘﻪ ﺍﻟﱵ ﺗﺸﻤﻞ ﺍﻟﻌﻘﻴﺪﺓ ﻭﺍﻟﻌﺒﺎﺩﺓ ﻭﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ،ﻓﻌﻘﻴﺪﺗﻪ ﻗﺎﺋﻤﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺘﻮﺣﻴﺪ "ﻻ ﺇﻟﻪ ﺇﻻ ﺍﷲ" .ﻭﻋﺒﺎﺩﺍﺗﻪ ﺗﺘﻤﺜﻞ ﰲ ﺍﻟﺼﻼﺓ ﻭﺍﻟﺰﻛﺎﺓ ﻭﺍﻟﺼﻴﺎﻡ ﻭﺍﳊﺞ ،ﲟﻌﲎ ﺃﻥ ﻛﻞ ﻋﻤﻞ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺜﻤﺮ ﻋﺒﺎﺩﺓ ،ﻓﻘﺪ ﺻﺢ ﺃﻥ ﺍﻟﺮﺳﻮﻝ ،ﻛﺎﻥ ﺟﺎﻟﺴﹰﺎ ﻣﻊ ﺃﺻﺤﺎﺑﻪ ﺫﺍﺕ ﻳﻮﻡ ،ﻓﻨﻈﺮﻭﺍ ﺇﱃ ﺭﺟﻞ ﺫﻱ ﺟﻠﺪ ﻭﻗﻮﺓ ،ﻭﻗﺪ ﺑﻜﹼﺮ ﻳﺴﻌﻰ ،ﻓﻘﺎﻟﻮﺍ ﻭﻳﺢ ﻫﺬﺍ ﻟﻮﻛﺎﻥ ﺷﺒﺎﺑﻪ ﻭﺟﻠﺪﻩ ﰲ ﺳﺒﻴﻞ ﺍﷲ ﻓﻘﺎﻝ ﺍﻟﺮﺳﻮﻝ : ﺴﻌﻰ ﻋﻠﹶﻰ ﺝ ﻳ ﺻﻐﺎﺭﹰﺍ ﹶﻓﻬ ﻮ ﻓ ﻲ ﺳﹺﺒﻴ ﹺﻞ ﺍﷲِ ،ﻭﺇﹺﻥ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺧ ﺮ ﺴﻌﻰ ﻋﻠﹶﻰ ﻭﹶﻟ ﺪ ﻩ ﺝ ﻳ "ﹺﺇ ﹾﻥ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺧ ﺮ ﺴ ﻪ ﻳﻌﻔّﹸﻬﺎ ﹶﻓﻬ ﻮ ﻓ ﻲ ﺴﻌﻰ ﻋﻠﹶﻰ ﻧ ﹾﻔ ِ ﺝ ﻳ ﺨﻴ ﹺﻦ ﹶﻛﹺﺒﻴ ﺮﻳ ﹺﻦ ﹶﻓﻬ ﻮ ﻓ ﻲ ﺳﹺﺒﻴ ﹺﻞ ﺍﷲِ ،ﻭﹺﺇ ﹾﻥ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺧ ﺮ ﹶﺃﺑ ﻮﻳ ﹺﻦ ﺷﻴ ﺸﻴﻄﹶﺎ ﻥ" ﺴﻌﻰ ﹺﺭﻳﺎ ًﺀ ﻭ ﻣﻔﹶﺎ ﺧ ﺮ ﹰﺓ ﹶﻓﻬ ﻮ ﻓ ﻲ ﺳﹺﺒﻴ ﹺﻞ ﺍﻟ ﺝ ﻳ ﺳﹺﺒﻴ ﹺﻞ ﺍﷲِ ،ﻭﹺﺇ ﹾﻥ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﺧ ﺮ )ﺍﻟﻄﱪﺍﱐ ،ﺩ.ﺕ(282 /12 ، ﺃﻣﺎ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻓﻬﻮ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ،ﺧﻼﻓﺔ ﺍﻟﻨﱯ ﻭﺍﻟﻨﻴﺎﺑﺔ ﻋﻨﻪ ﰲ ﺳﻴﺎﺳﺔ ﺃﻣﻮﺭ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻭﺍﻟﺪﻧﻴﺎ ،ﻭﻣﻨﺬ ﺃﺭﺑﻌﺔ ﻋﺸﺮ ﻗﺮﻧﺎﹰ ،ﻭﺑﻌﺪ ﺃﻥ ﻗﺎﻣﺖ ﺧﻼﻓﺔ ﺍﻟﻨﺒﻮﺓ ،ﻻ ﺯﺍﻝ ﻳﺴﻤﻰ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎﳋﻼﻓﺔ ،ﻭﺍﻟﺪﻋﺎﺋﻢ ﺍﻟﱵ ﻳﻘﻮﻡ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﻫﻲ :ﺍﳊﺮﻳﺔ ﻭﺍﻟﻌﺪﺍﻟﺔ ﻭﺍﳌﺴﺎﻭﺍﺓ ﻭﺍﻟﺸﻮﺭﻯ) ،ﺍﻟﻘﺎﲰﻲ1974 ،ﻡ /1 .ﺹ (63ﻭﻣﻨﺬ ﺍﻟﻌﺼﻮﺭ ﺍﻷﻭﱃ ﻟﻠﺪﻭﻟﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻭﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ﺍﳌﺴﻠﻤﻮﻥ ﻳﻜﺘﺒﻮﻥ ﰲ ﻓﻘﻪ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﻭﻗﺪ ﻗﺪﻣﻮﺍ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﰲ ﻋﺼﻮﺭﻫﺎ ﺍﳌﺘﺘﺎﻟﻴﺔ ﻣﺘﻼﺋﻤﺔ ﻟﻈﺮﻭﻓﻬﺎ ﺍﻟﺰﻣﺎﻧﻴﺔ ﻭﺍﳌﻜﺎﻧﻴﺔ ﻭﺣﺴﺐ ﺍﻟﺘﻄﻮﺭﺍﺕ ﻭﺍﻟﺘﻐﲑﺍﺕ ﺍﳊﻀﺎﺭﻳﺔ ﻭﺍﻟﻌﻤﺮﺍﻧﻴﺔ ﻭﺍﻟﻔﻜﺮﻳﺔ ﺍﻟﱵ ﺣﺪﺛﺖ ﰲ ﺍﻷﻣﺔ ،ﺟﺎﺩﻳﻦ ﰲ ﺫﻟﻚ ﺑﻘﺎﺀ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﺍﻟﱵ ﻫﻲ ﺻﻠﺐ ﺭﺳﺎﻟﺔ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﺍﻟﻌﺎﳌﻴﺔ ،ﻭﰲ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻧﻘﺪﻡ ﺭﺅﻳﺔ ﺃﺣﺪ ﺃﻋﻼﻡ ﺍﻟﻔﻜﺮ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﰲ ﺍﻟﻘﺮﻥ ﺍﻟﺜﺎﱐ ﻋﺸﺮ ﺍﳍﺠﺮﻱ ﺣﻮﻝ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ. ﺧﻠﻔﻴﺎﺕ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺍﻟﺮﻭﺡ ﺍﳌﻬﻴﻤﻦ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺘﻨﻈﻴﻤﺎﺕ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻫﻲ ﺍﻟﺮﻭﺡ ﺍﳉﻤﺎﻋﻴﺔ ﰲ ﻛﻞ ﺷﺄﻥ ﻣﻦ ﺷﺆﻭﻥ ﺍﳊﻴﺎﺓ ،ﻭﺃﻥ ﻧﻈﻢ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻧﻈﻢ ﺃﺻﻴﻠﺔ ﻣﻦ ﺻﻠﺐ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﱂ ﻳﻜﻦ ﺍﺘﻤﻊ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﰲ ﺃﻳﺎﻣﻪ ﺍﻷﻭﱃ ،ﻳﻄﻠﺐ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﻈﻢ ﺇﻻ ﺃﺑﺴﻄﻬﺎ ﻟﺬﻟﻚ ﺍﻛﺘﻔﻰ ﺍﻟﻨﱯ ﺑﺘﻤﻬﻴﺪ ﺍﳉﻮ ﺍﻟﺼﺎﱀ ﻹﻧﺸﺎﺀ ﺍﻟﺪﻭﻟﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻭﻭﺿﻊ ﻗﻮﺍﻋﺪ ﺍﳊﻜﻢ ﺍﻟﻘﺎﺋﻤﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻌﺪﻝ ﻭﺍﻟﺸﻮﺭﻯ ،ﻛﺬﻟﻚ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻜﺮﱘ ﺭﺳﻢ ﻋﻠﻰ ﻭﺟﻪ ﺍﻹﲨﺎﻝ ﺃﺳﺲ ﺍﻟﻌﺪﻝ ﳉﻤﻴﻊ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﰲ ﻛﻞ ﺍﻷﺣﻮﺍﻝ، ﻭﺍﻹﺳﻼﻡ ﱂ ﻳﺮﺩ ﺃﻥ ﻳﻀﻊ ﻟﻠﻨﺎﺱ ﺗﺼﻮﺭﺍﺕ ﻣﺜﺎﻟﻴﺔ ﺧﻴﺎﻟﻴﺔ ﻻ ﳏﻞ ﳍﺎ ﰲ ﺍﻟﻮﺍﻗﻊ ،ﺑﻞ ﻭﺿﻊ ﺍﻷﺻﻮﻝ ﻭﺍﻟﻘﻮﺍﻋﺪ ،ﻟﻴﺘﻨﺎﻓﺲ ﺍﳌﺴﻠﻤﻮﻥ ﰲ ﺑﻨﺎﺀ ﳎﺘﻤﻌﻬﻢ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﺗﺒﻌﹰﺎ ﳌﺎ ﻳﺼﻴﺒﻮﻥ ﻣﻦ ﺃﺳﺒﺎﺏ ﺍﳊﻀﺎﺭﺓ ﻭﺍﻟﺮﻗﻲ ،ﻭﻋﻨﺪﻣﺎ ﳊﻖ ﺍﻟﺮﺳﻮﻝ ﺑﺎﻟﺮﻓﻴﻖ ﺍﻷﻋﻠﻰ ﺷﻌﺮ ﺍﳉﻤﻴﻊ ﺑﺎﻟﻔﺮﺍﻍ ﻟﻘﻴﺎﺩﺓ ﺍﻷﻣﺔ ﻓﻤﻦ ﳜﻠﻒ ﺍﻟﻨﱯ ؟ ﻭﺍﺳﺘﻄﺎﻉ ﺍﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ﺍﻟﻜﺮﺍﻡ ﺣﺴﻢ ﻫﺬﺍ ﺍﻷﻣﺮ อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
42
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﲟﺒﺎﻳﻌﺘﻬﻢ ﻷﰊ ﺑﻜﺮ ﺍﻟﺼﺪﻳﻖ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻟﻠﺮﺳﻮﻝ ﺑﻌﺪ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻬﻢ ﰲ ﺳﻘﻴﻔﺔ ﺑﲏ ﺳﺎﻋﺪﺓ ﻭﺇﲨﺎﻋﻬﻢ ﻋﻠﻰ ﺿﺮﻭﺭﺓ ﺴﲑ ﺃﻣﻮﺭ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﺍﻟﺪﻳﻨﻴﺔ ﻭﺍﻟﺪﻧﻴﻮﻳﺔ ،ﻭﻗﺪ ﻇﻬﺮ ﰲ ﺃﺛﻨﺎﺀ ﺍﺟﺘﻤﺎﻉ ﺳﻘﻴﻔﺔ ﺑﲏ ﻭﺟﻮﺩ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻟﺮﺳﻮﻝ ﺍﷲ ﻳ ﺳﺎﻋﺪﺓ ﺁﺭﺍﺀ ﳐﺘﻠﻔﺔ ﻓﻴﻤﻦ ﳜﻠﻒ ﺍﻟﻨﱯ ﺇﺫ ﻗﺎﻝ ﺍﻷﻧﺼﺎﺭ ﻟﻠﻤﻬﺎﺟﺮﻳﻦ، " ﻣﻨﺎ ﹶﺃ ﻣﻴ ٌﺮ ﻭ ﻣﻨ ﹸﻜ ﻢ ﹶﺃ ﻣﻴﺮ" )ﺍﻟﺒﺨﺎﺭﻱ(3467 /3 .1987 ، ﻛﻤﺎ ﺃﻧﻪ ﻇﻬﺮ ﺃﻥ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ﻳﻜﻮﻥ ﻣﻦ ﻗﺮﻳﺶ ﻭﻋﻠﻰ ﻫﺬﺍ ﺍﻷﺳﺎﺱ ﺍﻧﺘﺨﺐ ﺃﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﺍﻟﺼﺪﻳﻖ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻟﻠﻨﱯ ﻭﰲ ﺍﳌﺮﺍﺣﻞ ﺍﻟﺘﺎﻟﻴﺔ ﻇﻬﺮﺕ ﺁﺭﺍﺀ ﺃﺧﺮﻯ ﰲ ﻛﻴﻔﻴﺔ ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ﻛﺮﺃﻱ ﺍﻟﺸﻴﻌﺔ ﻣﻦ ﺃﻥ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﻻ ﺗﺜﺒﺖ ﺑﺎﻻﺧﺘﻴﺎﺭ ﻭﺍﻟﺸﻮﺭﻯ ﻭﺍﻹﲨﺎﻉ ،ﻭﺇﳕﺎ ﺗﺜﺒﺖ ﻧﺼﹰﺎ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﱯ ﳌﻦ ﺑﻌﺪﻩ ﻭﻫﻜﺬﺍ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ﻳﻨﺺ ﳌﻦ ﺑﻌﺪﻩ ،ﻭﻛﺬﻟﻚ ﺭﺃﻯ ﺍﳋﻮﺍﺭﺝ ﻣﻦ ﺃﻥ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺗﺜﺒﺖ ﺑﺎﻻﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﳊﺮ ﺍﳌﺒﺎﺷﺮ ﻣﻦ ﻏﲑ ﺷﺮﻁ ﺍﻟﻘﺮﺷﻴﺔ ،ﻭﳝﻜﻦ ﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﺃﻱ ﻓﺮﺩ ﻣﻦ ﺍﳌﺆﻣﻨﲔ. ﻭﻗﺪ ﺣﺎﻭﻝ ﻓﻘﻬﺎﺀ ﺍﻟﻘﺎﻧﻮﻥ ﺍﻟﺪﺳﺘﻮﺭﻱ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﺗﺴﻮﻳﻎ ﺍﻟﺘﺎﺭﻳﺦ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﻋﻠﻰ ﺿﻮﺀ ﺍﳌﺼﻄﻠﺤﺎﺕ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻭﺗﺒﺴﻴﻂ ﺍﻟﻨﻈﺮﻳﺎﺕ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﺍﻟﱵ ﺗﻘﻮﻡ ﻋﻠﻰ ﺃﺳﺎﺱ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻜﺮﱘ ﻭﺍﻟﺴﻨﺔ ﺍﻟﻨﺒﻮﻳﺔ ﻭﺳﻠﻮﻙ ﺍﳋﻠﻔﺎﺀ ﺍﻟﺮﺍﺷﺪﻳﻦ ،ﻭﺑﺬﻟﻚ ﺭﺑﻄﻮﺍ ﺑﲔ ﺍﻟﻨﻈﺮﻳﺔ ﺍﳌﺜﺎﻟﻴﺔ ﻟﻠﺨﻼﻓﺔ ﻭﺑﲔ ﺍﻟﺘﺠﺪﻳﺪﺍﺕ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﺍﻟﱵ ﺣﺪﺛﺖ ﺃﺛﻨﺎﺀ ﺍﻟﺪﻭﻟﺔ ﺍﻷﻣﻮﻳﺔ ﻭﺍﻟﻌﺒﺎﺳﻴﺔ ،ﻭﺃﻋﻄﻲ ﺍﻟﻨﻤﻮﺫﺝ ﺍﻷﻭﻝ ﻟﻠﺨﻼﻓﺔ ﺇﻃﺎﺭﹰﺍ ﻋﺎﻣﺎ ﻟﻠﺘﻔﻜﲑ ﺍﻟﺬﻱ ﻇﻬﺮ ﻣﻦ ﺧﻼﻟﻪ ﺍﲡﺎﻫﺎﺕ ﺟﺪﻳﺪﺓ ﻟﺘﻔﺴﲑ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﺘﻐﲑﺍﺕ ﻭﺍﻟﺘﻄﻮﺭﺍﺕ .ﻭﺍﻫﺘﻢ ﻛﺜﲑ ﻣﻦ ﺍﳌﻌﺎﺻﺮﻳﻦ ﺍﳌﻬﺘﻤﲔ ﺑﺎﻟﻔﻜﺮ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﰲ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﻭﺍﻟﻨﻈﻢ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﺍﻷﺻﻴﻠﺔ ﻭﻣﺎ ﺍﻋﺘﺮﺍﻫﺎ ﻣﻦ ﺗﻄﻮﺭ ﻭﺗﻌﻘﻴﺪ ﺧﻼﻝ ﻣﺮﺍﺣﻞ ﺍﻟﺘﺎﺭﻳﺦ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ. ﻭﻋﻠﻰ ﻫﺬﺍ ﺍﻷﺳﺎﺱ ﻧﺮﻯ ﺃﻥ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﺭﺅﻳﺔ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﲡﺎﻩ ﺗﻔﺴﲑ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻣﻬﻤﺔ ﻟﻌﺼﺮﻧﺎ ﻫﺬﺍ ﻟﻜﻲ ﻳﺴﺘﻔﻴﺪ ﻣﻨﻬﺎ ﺍﳌﻬﺘﻤﻮﻥ ﺑﺸﺄﻥ ﺍﻟﻔﻜﺮ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﻭﻛﺬﻟﻚ ﺍﳌﻬﺘﻤﲔ ﺑﺸﺄﻥ ﺇﻋﺎﺩﺓ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻭﻓﻖ ﺭﺅﻳﺔ ﺟﺪﻳﺪﺓ ﻳﺘﻄﻠﺒﻬﺎ ﺍﻟﺰﻣﺎﻥ ﻭﺍﳌﻜﺎﻥ ﻭﻭﺍﻗﻊ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ. ﺃﳘﻴﺔ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﳑﺎ ﺳﺒﻖ ﻳﺘﻀﺢ ﺃﻥ ﺗﻔﺴﲑ ﻭﺗﻘﺪﱘ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﻭﻓﻖ ﺣﺮﻛﺔ ﺍﺘﻤﻊ ﻭﻣﺎ ﻳﻨﺘﺞ ﻋﻨﻬﺎ ﻣﻦ ﺗﻐﲑﺍﺕ ﺟﺬﺭﻳﺔ ﰲ ﺍﺘﻤﻊ ﻣﻦ ﺗﻘﺪﻡ ﻭﺗﺄﺧﺮ ﻣﻬﻤﺔ ﻟﻺﺻﻼﺡ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ. ﻛﺬﻟﻚ ﻧﺴﺘﻄﻴﻊ ﺃﻥ ﻧﻘﺪﺭ ﺃﳘﻴﺔ ﻫﺬﺍ ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ ﻭﻣﻜﺎﻧﺘﻪ ﰲ ﺍﻟﻔﻜﺮ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﺍﻟﻘﺪﱘ ﻣﻨﻬﺎ ﻭﺍﳊﺪﻳﺚ ،ﺇﺫ ﺃﻥ ﺑﻘﺎﺀ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﻫﻮ ﺭﻣﺰ ﻟﺒﻘﺎﺀ ﺍﻷﻣﺔ ﰲ ﻛﻴﺎﺎ ﺍﻟﺬﺍﰐ ،ﻭﺑﻘﺎﺀ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﻳﺪﻝ ﻋﻠﻰ ﺍﺳﺘﻤﺮﺍﺭﻳﺔ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺑﲔ ﺷﻌﻮﺏ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻋﱪ ﺍﻷﺟﻴﺎﻝ ،ﻧﺮﻯ ﺫﻟﻚ ﻣﻦ ﺧﻼﻝ ﻭﺍﻗﻌﻨﺎ ﺍﳌﻌﺎﺵ ﻣﻨﺬ ﺃﻥ ﻓﻘﺪﻧﺎ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﺇﺫ ﻟﻴﺲ ﻟﻨﺎ ﻛﻴﺎﻥ ﺫﺍﰐ ﻧﺪﺍﻓﻊ ﺑﻪ ﻋﻦ ﻭﺟﻮﺩﻧﺎ ﻭﺣﻀﺎﺭﺗﻨﺎ ﻭﺛﻘﺎﻓﺘﻨﺎ ،ﻓﺎﻟﺒﺤﺚ ﰲ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﺿﺮﻭﺭﺓ ﻹﺛﺒﺎﺕ ﻗﻴﻤﻨﺎ ﺍﻟﺬﺍﺗﻴﺔ ﺍﳌﺴﺘﻘﻠﺔ. อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
43
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺃﻫﺪﺍﻑ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺗﻜﻤﻦ ﺃﻫﺪﺍﻑ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻓﻴﻤﺎ ﻳﻠﻲ: .1ﻣﻌﺮﻓﺔ ﺷﺨﺼﻴﺔ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ ﻭﺣﺎﻟﺔ ﻋﺼﺮﻩ ﻭﺍﻟﺘﺤﺪﻳﺎﺕ ﺍﻟﱵ ﻛﺎﻧﺖ ﺗﻮﺍﺟﻪ ﺍﻷﻣﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺷﺒﻪ ﺍﻟﻘﺎﺭﺓ ﺍﳍﻨﺪﻳﺔ ﰲ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﻣﻦ ﺍﻟﺰﻣﻦ. .2ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻓﻜﺮ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ ﻟﻠﻨﻈﺎﻡ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﺍﳌﺘﻤﺜﻞ ﰲ ﺍﳋﻼﻓﺔ ،ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﺛﺒﻮﻬﺗﺎ ﻭﺷﺮﻋﻴﺘﻬﺎ ﻭﺷﺮﻭﻃﻬﺎ ﻭﺻﻼﺣﻴﺔ ﺑﻘﺎﺋﻬﺎ ،ﻟﺒﻘﺎﺀ ﻭﺣﺪﺓ ﺍﻷﻣﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻛﺄﺧﲑ ﺃﻣﺔ ﺃﺧﺮﺟﺖ ﻟﻠﻨﺎﺱ ﺗﺄﻣﺮ ﺑﺎﳌﻌﺮﻭﻑ ﻭﺗﻨﻬﻰ ﻋﻦ ﺍﳌﻨﻜﺮ. .3ﺩﺭﺍﺳﺔ ﺭﺅﻳﺔ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ ﻭﺗﻔﺴﲑﻫﺎ ﻭﺻﻴﺎﻏﺘﻬﺎ ﻟﺸﻜﻞ ﺍﳋﻼﻓﺔ ،ﻭﻓﻖ ﺣﺮﻛﺔ ﺍﺘﻤﻊ ﻭﺗﻄﻮﺭﻫﺎ ،ﻭﺃﻥ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﳍﺎ ﻣﻦ ﺍﳌﻼﺀﻣﺔ ﻣﺎ ﻳﺘﻮﺍﻓﻖ ﻣﻊ ﺭﻗﻲ ﺍﺘﻤﻊ ﻭﺣﻀﺎﺭﺗﻪ. ﺣﺪﻭﺩ ﺍﻟﺒﺤﺚ .1ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻣﺎ ﻗﺎﻡ ﺑﻪ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ ﰲ ﺇﻋﺎﺩﺓ ﺗﻔﺴﲑ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﲟﺎ ﻳﻼﺋﻢ ﺍﳊﺎﻟﺔ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﻟﻠﻤﺴﻠﻤﲔ ،ﻣﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺍﳋﻼﻓﺔ ،ﻭﺗﻌﻴﲔ ﻭﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ،ﻭﺑﻴﺎﻥ ﻣﺪﻯ ﺍﻻﺭﺗﺒﺎﻁ ﺑﲔ ﻋﺎﳌﻴﺔ ﺍﻷﻣﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻭﺑﻘﺎﺀ ﺍﳋﻼﻓﺔ. .2ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻭﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻞ ﳌﺎ ﻗﺪﻣﻪ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﰲ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺍﳋﺮﻭﺝ ﻋﻠﻰ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ،ﻭﻫﻞ ﳝﻜﻦ ﺃﻥ ﻳﺴﻤﻰ ﻫﺬﺍ ﺍﳋﺮﻭﺝ ﻧﻮﻋﹰﺎ ﻣﻦ ﺍﳌﻌﺎﺭﺿﺔ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ،ﻭﻣﺎ ﻫﻲ ﺍﳊﺎﻻﺕ ﺍﻟﱵ ﳝﻜﻦ ﻟﻸﻣﺔ ﺃﻥ ﺗﻌﺰﻝ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ﻋﻦ ﻣﻨﺼﺒﻪ ؟. .3ﺑﻴﺎﻥ ﻭﺟﻬﺔ ﻧﻈﺮ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ ﰲ ﺛﺒﻮﺕ ﺧﻼﻓﺔ ﺍﳋﻠﻔﺎﺀ ﺍﻟﺮﺍﺷﺪﻳﻦ ،ﺇﺫ ﻳﺮﻯ ﺃﻥ ﺛﺒﻮﺕ ﻭﺃﺣﻘﻴﺔ ﺧﻼﻓﺔ ﺍﳋﻠﻔﺎﺀ ﺍﻟﺮﺍﺷﺪﻳﻦ ﺭﻛﻦ ﺃﺳﺎﺱ ﻟﻠﺪﻳﻦ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﻭﻫﻨﺎ ﺗﻈﻬﺮ ﺭﺅﻳﻪ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﳓﻮ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺍﻟﺸﻴﻌﺔ ﻟﻠﺨﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ. ﻓﺎﳊﺪ ﺍﳌﻮﺿﻮﻋﻲ ﻟﻠﺒﺤﺚ ﻫﻮ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻭﺟﻬﺔ ﻧﻈﺮ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ ﳌﻮﺿﻮﻉ ﺍﳋﻼﻓﺔ ،ﻭﺍﳊﺪ ﺍﳌﻜﺎﱐ ﻭﺍﻟﺰﻣﺎﱐ ﻟﻠﺒﺤﺚ ﻫﻮ ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺷﺒﻪ ﺍﻟﻘﺎﺭﺓ ﺍﳍﻨﺪﻳﺔ ﺣﻴﺚ ﺇﻥ ﺻﺎﺣﺐ ﺍﻟﻔﻜﺮﺓ ﻛﺎﻥ ﻳﻌﻴﺶ ﰲ ﺩﳍﻲ ﺑﺎﳍﻨﺪ ﰲ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﻣﻦ ﻋﺎﻡ 1114ﺇﱃ ﻋﺎﻡ 1176ﻫـ. ﻣﻨﻬﺞ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺍﳌﻨﻬﺞ ﺍﳌﺘﺒﻊ ﻹﻋﺪﺍﺩ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻫﻮ ﺍﳌﻨﻬﺞ ﺍﻟﺘﺎﺭﳜﻲ ﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻠﻲ ،ﺫﻟﻚ ﺃﻥ ﺍﳌﻮﺍﺩ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ﻟﻠﺒﺤﺚ ﺗﺘﻌﻠﻖ ﺑﺎﻟﻨﺎﺣﻴﺔ ﺍﻟﺘﺎﺭﳜﻴﺔ ﰲ ﺻﻠﺒﻬﺎ ﻭﻫﻲ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻟﻨﻈﺮﻳﺔ ﺳﻴﺎﺳﻴﺔ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ﻟﺸﺨﺼﻴﺔ ﺑﺎﺭﺯﺓ ،ﻭﻣﻦ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﺃﺧﺮﻯ ﻓﺎﻟﺒﺎﺣﺚ ﻳﺴﺮﺩ ﺍﻟﻮﻗﺎﺋﻊ ﺍﻟﺘﺎﺭﳜﻴﺔ ﻋﻨﺪ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﺍﳊﺎﻟﺔ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ﻭﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﺇﺑﺎﻥ ﻓﺘﺮﺓ ﺣﻴﺎﺓ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﺸﺨﺼﻴﺔ ﻓﺈﻧﻪ ﳛﺘﺎﺝ ﺃﻥ ﻳﺘﺒﻊ
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
44
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺍﳌﻨﻬﺞ ﺍﻟﺘﺎﺭﳜﻲ ﻟﻠﻤﺎﺩﺓ ﺍﻟﺘﺎﺭﳜﻴﺔ ،ﻭﻫﻨﺎ ﳝﻜﻦ ﺃﻥ ﻧﻘﻮﻝ ﺃﻥ ﺍﳌﻨﻬﺞ ﺍﳌﺘﺒﻊ ﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺍﳌﻮﺿﻮﻉ ﻫﻮ ﺍﳌﻨﻬﺞ ﺍﻟﺘﺎﺭﳜﻲ ﻣﻊ ﺍﻟﺘﺤﻠﻴﻞ ﻟﻠﻤﻮﺍﺩ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ. ﻧﺘﺎﺋﺞ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻭﲢﻠﻴﻠﻬﺎ ﺑﻌﺪ ﺍﻟﺘﻤﻜﻦ ﻋﻦ ﻣﺼﺎﺩﺭ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﻭﻗﺮﺍﺀﻬﺗﺎ ﻭﲢﻠﻴﻠﻬﺎ -ﻛﻜﺘﺐ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ ﺍﻟﱵ ﹸﺃﻟﹼﻔﺖ ﻗﺪﳝﹰﺎ ﺃﻭ ﺣﺪﻳﺜﺎﹰ، ﻭﻛﺬﻟﻚ ﻗﺮﺍﺀﺓ ﻭﺩﺭﺍﺳﺔ ﻣﺎ ﺃﻟﻒ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﻭﳍﺎ ﻋﻼﻗﺔ ﲟﻮﺿﻮﻉ ﺍﻟﺒﺤﺚ -ﻧﻘﺪﻡ ﺃﻫﻢ ﺍﻟﻨﺘﺎﺋﺞ ﺍﻟﱵ ﺗﻮﺻﻠﻨﺎ ﺇﻟﻴﻬﺎ ﻭﻫﻲ ﻣﺎﻳﻠﻲ: .1ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﺍﻟﱵ ﻧﺸﺄ ﻓﻴﻬﺎ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ ﻛﺎﻥ ﺍﻟﻌﺎﱂ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﳝﺮ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺎﺣﻴﺔ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﰲ ﺿﻌﻒ ﺷﺪﻳﺪ ﻭﻗﺪ ﻬﺗﺎﻟﻜﺖ ﻗﻮﺍﻩ ﺍﻟﻌﺴﻜﺮﻳﺔ ﻭﺍﻻﻗﺘﺼﺎﺩﻳﺔ ،ﻭﻗﺪ ﺿﻴﻘﺖ ﺍﻟﻘﻮﻯ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﺍﻟﻐﺮﺑﻴﺔ ﺍﳌﻨﺎﻫﻀﺔ ﺍﳋﻨﺎﻕ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻌﺎﱂ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﻭﺃﻥ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ -ﺍﻟﺬﻱ ﻛﺎﻥ ﲤﺜﻠﻪ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻴﺔ -ﻗﺪ ﺃﺻﺎﺑﺘﻪ ﺩﺍﺧﻠﻴﹰﺎ ﻭﺧﺎﺭﺟﻴﹰﺎ ﺍﻟﻮﻫﻦ ﻭﺍﻟﺘﻤﺰﻕ ﻣﻦ ﺳﻴﻄﺮﺓ ﺍﻷﻋﺪﺍﺀ ﺍﳋﺎﺭﺟﻴﻴﻦ ﻋﻠﻰ ﺃﺟﺰﺍﺀ ﻛﺒﲑﺓ ﻣﻦ ﺗﺮﺍﺑﻪ ،ﻭﺳﻴﻄﺮﺓ ﺍﻟﱰﻋﺎﺕ ﺍﻟﻌﺎﺋﻠﻴﺔ ﻭﺍﻟﻘﻮﻣﻴﺔ ﺩﺍﺧﻠﻴﺎﹰ ،ﻓﻜﺎﻧﺖ ﺍﻟﺪﻭﻝ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﲢﺎﺭﺏ ﺑﻌﻀﻬﺎ ﻭﺗﺴﺘﺠﺪﻱ ﺍﻷﻋﺪﺍﺀ ﺿﺪ ﺇﺧﻮﺍﺎ ﻣﻦ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ، )ﺷﺎﻛﺮ1991 ،ﻡ /8 ،ﺹ .124 -111ﺍﶈﺎﻣﻲ1977 ،ﻡ .ﺹ .41ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ1998 ،ﻡ /9 .ﺹ (.127 -2ﺃﻥ ﺍﻟﺪﻭﻟﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺷﺒﻪ ﺍﻟﻘﺎﺭﺓ ﺍﳍﻨﺪﻳﺔ ﱂ ﺗﻜﻦ ﲟﺄﻣﻦ ﻣﻦ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﺼﺮﺍﻋﺎﺕ ﺍﻟﺪﺍﺧﻠﻴﺔ ﻭﺍﳋﺎﺭﺟﻴﺔ، ﻓﻜﺎﻧﺖ ﻗﺪ ﺑﻠﻐﺖ ﻣﻦ ﺍﻟﻔﻮﺿﻰ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﲝﻴﺚ ﻗﺪ ﺃﻋﻠﻦ ﻛﺜﲑ ﻣﻦ ﺃﻣﺮﺍﺀ ﺍﻷﻗﺎﻟﻴﻢ ﺍﺳﺘﻘﻼﳍﻢ ،ﻭﻛﺜﲑ ﻣﻨﻬﻢ ﻳﺴﺘﻨﺠﺪ ﺑﺎﳍﻨﺪﻭﺱ ﺿﺪ ﺇﺧﻮﺍﻢ ﻣﻦ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ .ﻛﻤﺎ ﺃﻥ ﺍﻟﻘﻮﻯ ﺍﻟﻐﺮﺑﻴﺔ ﻗﺪ ﺃﺭﺳﺖ ﻗﻮﺍﻋﺪﻫﺎ ﺍﻟﺒﺤﺮﻳﺔ ﻋﻠﻰ ﻃﻮﻝ ﺍﶈﻴﻂ ﺍﳍﻨﺪﻱ ﻭﻛﺎﻧﻮﺍ ﻳﺘﺪﺧﻠﻮﻥ ﰲ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﺔ ﺍﻟﺪﺍﺧﻠﻴﺔ ﺑﺎﺳﻢ ﺍﳊﺮﻳﺔ ﺍﻟﺘﺠﺎﺭﻳﺔ) ،ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ1998 ،ﻡ /9ﺹ .175ﺍﻟﻨﻈﺎﻣﻲ، 1978ﻡ .ﺹ .227ﱵ1981 ،ﻡ .ﺹ (66 -3ﺃﻥ ﺍﻟﻌﺎﱂ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﺑﺼﻔﺔ ﺧﺎﺻﺔ ﻭﺷﺒﻪ ﺍﻟﻘﺎﺭﺓ ﺍﳍﻨﺪﻳﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﳋﺼﻮﺹ ﻗﺪ ﺍﺑﺘﻌﺪﻭﺍ ﻋﻦ ﺍﻟﺘﻔﻜﲑ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﺍﻟﺼﺤﻴﺢ ،ﻭﺳﻴﻄﺮ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ﻭﺍﻟﻔﻘﻬﺎﺀ ﰲ ﺗﻠﻚ ﺍﻟﻔﺘﺮﺓ ﺍﳉﻤﻮﺩ ﺍﻟﻔﻜﺮﻱ ﻭﺍﻻﻛﺘﻔﺎﺀ ﺑﺎﳌﻮﺭﻭﺙ ﺍﻟﻌﻠﻤﻲ ﺍﻟﻘﺪﱘ ﻭﻋﺪﻡ ﺍﻟﺘﺠﺪﺩ ﰲ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺍﻟﻌﻠﻤﻲ ﺍﻟﺪﻳﲏ ﻭﺍﻟﺘﺠﺮﻳﱯ ﻋﻠﻰ ﺣﺪ ﺳﻮﺍﺀ)،ﻣﺴﻌﻮﺩ ﺍﻟﻨﺪﻭﻱ1420 ،ﻫـ ،ﺹ .33 ﺍﳌﻮﺩﻭﺩﻱ1967 ،ﻡ .ﺹ (107 -4ﺃﻥ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺃﲪﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﺮﺣﻴﻢ ﻭﻟﺪ ﻋﺎﻡ 1114ﻫـ ﻭﺗﻮﰲ ﰲ ﻋﺎﻡ 1176ﻫـ .ﻭﻫﻮ ﻣﻦ ﺃﺳﺮﺓ ﻋﺮﻳﻘﺔ ﰲ ﺍﻟﻌﻠﻢ ﻭﺍﳉﻬﺎﺩ ﻭﻧﺸﺮ ﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺭﺑﻮﻉ ﺷﺒﻪ ﺍﻟﻘﺎﺭﺓ ﺍﳍﻨﺪﻳﺔ ) ،ﺃﻧﻔﺎﺱ ﺍﻟﻌﺎﺭﻓﲔ1970،ﻡ .ﺹ .241ﺍﳊﺴﲏ1999 /6 ،ﻡ .ﺹ (411ﻭﻗﺪ ﺗﻮﱃ ﻛﺜﲑ ﻣﻦ ﺃﺟﺪﺍﺩﻩ ﻣﻨﺼﺐ ﺍﻟﻘﻀﺎﺀ ﻭﺍﻟﻔﺘﻴﺎ ،ﻭﻛﺎﻥ ﳍﺬﻩ ﺍﻷﺳﺮﺓ ﻋﻼﻗﺎﺕ ﻭﻃﻴﺪﺓ ﻣﻊ ﺍﻟﺴﻼﻃﲔ ﻭﺃﻣﺮﺍﺀ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﰲ ﻋﺼﻮﺭﻫﻢ ،ﻭﻗﺪ ﺣﺎﻓﻆ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﻋﻠﻰ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻌﻼﻗﺔ ﻣﻊ ﺍﻟﺴﻼﻃﲔ ﻭﺍﻷﻣﺮﺍﺀ ،ﺣﻴﺚ ﻛﺎﻥ ﻳﺄﰐ ﺇﻟﻴﻪ ﺑﻌﺾ ﺍﻟﺴﻼﻃﲔ ﻭﺍﻷﻣﺮﺍﺀ ﻭﻳﺴﺘﻔﺴﺮﻭﻧﻪ ﻭﻳﺴﺘﺸﲑﻭﻧﻪ ﰲ ﺃﻣﻮﺭﻫﻢ ﻭﻳﻄﻠﺒﻮﻥ ﻣﻨﻪ ﺍﻟﺪﻋﺎﺀ ،ﻭﻫﻮ ﺑﺪﻭﺭﻩ ﻳﻠﻘﻲ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺍﻟﻨﺼﺎﺋﺢ ﻭﺍﻻﺭﺷﺎﺩﺍﺕ ﺍﻟﱵ ﻬﺗﻤﻬﻢ ) ،ﺑﻠﻬﱵ1999 ،ﻡ ،ﺹ (257
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
45
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
-5ﻧﺸﺄ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ ﰲ ﻫﺬﺍ ﺍﳉ ﻮ ﺍﳌﻀﻄﺮﺏ ﺳﻴﺎﺳﻴﹶﺎ ﻭﻋﻠﻤﻴﹰﺎ ﻭﻗﺎﻡ ﲜﻬﺪ ﻗﻠﻤﺎ ﻳﻘﻮﻡ ﲟﺜﻠﻪ ﻓﺮﺩ ﻣﻦ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﻭﻳﻜﻮﻥ ﻟﻪ ﻫﺬﺍ ﺍﻷﺛﺮ ﺍﻟﺸﺎﻣﻞ ﰲ ﲨﻴﻊ ﻧﻮﺍﺣﻲ ﺍﳊﻴﺎﺓ ﺣﻴﺚ ﻗﺎﻡ ﺑﻨﻬﻀﺔ ﻋﻠﻤﻴﺔ ﺷﺎﻣﻠﺔ ﺍﺣﺘﻮﺕ ﲨﻴﻊ ﺟﻮﺍﻧﺐ ﺍﳊﻴﺎﺓ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻋﻠﻤﻴﺎﹰ ،ﻭﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺎﹰ ،ﻭﺳﻴﺎﺳﻴﺎﹰ ،ﻓﻘﺪ ﺗﺮﻙ ﻣﺆﻟﻔﺎﺕ ﻛﺜﲑﺓ ﻓﻴﻬﺎ ﺃﻓﻜﺎﺭ ﲡﺪﻳﺪﻳﺔ ﰲ ﺍﻟﺘﻔﺴﲑ ﻭﺍﳊﺪﻳﺚ ﻭﺍﻟﻔﻘﻪ ﻭﺍﻷﺧﻼﻕ ﻭﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻻﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﻭﱂ ﻳﺆﺛﺮ ﺟﺎﻧﺒﹰﺎ ﻣﻦ ﺍﳊﻴﺎﺓ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ﻋﻠﻰ ﺟﺎﻧﺐ ﺁﺧﺮ ﺑﻞ ﻛﺎﻥ ﻳﻮﺍﺯﻥ ﺑﲔ ﳐﺘﻠﻒ ﺍﳉﻮﺍﻧﺐ ،ﻓﻠﻢ ﺗﺜﻨﻴﻪ ﺩﺭﺍﺳﺎﺗﻪ ﰲ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﻭﺍﳊﺪﻳﺚ ﺇﱃ ﺇﳘﺎﻟﻪ ﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻣﺬﺍﻫﺐ ﺍﻟﻔﻘﻬﺎﺀ ﻭﺍﻷﺻﻮﻟﻴﲔ ﺑﻞ ﻭﺍﺯﻥ ﺑﲔ ﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ﺇﱃ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﻭﺍﳊﺪﻳﺚ ﺇﱃ ﺍﻷﺧﺬ ﻭﺍﻻﺳﺘﻔﺎﺩﺓ ﻣﻦ ﺟﻬﻮﺩ ﻓﻘﻬﺎﺀ ﺍﳌﺬﺍﻫﺐ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﻛﻤﺎ ﺃﻥ ﺍﳉﺎﻧﺐ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ ﻭﺍﻻﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﱂ ﻳﺜﻨﻴﻪ ﻋﻦ ﺍﻟﺴﲑ ﰲ ﺍﻟﺘﺮﺑﻴﺔ ﻭﺍﻟﺘﺰﻛﻴﺔ ﺍﻟﺮﻭﺣﻴﺔ ،ﺯﺩ ﻋﻠﻰ ﺫﻟﻚ ﺃﻥ ﺷﺨﺼﻴﺘﻪ ﻛﺎﻧﺖ ﰲ ﺃﻋﻠﻰ ﺩﺭﺟﺎﺕ ﺍﻷﺧﻼﻕ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﲝﻴﺚ ﺗﻌﺘﱪﻩ ﻛﻞ ﺍﻟﻔﺮﻕ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﺍﳌﻮﺟﻮﺩﺓ ﰲ ﺷﺒﻪ ﺍﻟﻘﺎﺭﺓ ﺍﳍﻨﺪﻳﺔ ﻋﺎﳌﹰﺎ ﻭﳎﺪﺩﹰﺍ ﰲ ﻓﺮﻗﺘﻪ ﻭﻣﺬﻫﺒﻪ ،ﺇﺫ ﻗﺪﻡ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻭﻧﻈﺎﻣﻪ ﻟﻠﺤﻴﺎﺓ ،ﻋﻠﻰ ﺻﻔﺎﺋﻪ ﻭﻧﻘﺎﺋﻪ ﺍﻷﻭﱃ ﺑﺎﻷﺩﻟﺔ ﻭﺍﻟﱪﺍﻫﲔ ﺍﻟﻌﻘﻠﻴﺔ ﻭﺍﻟﻨﻘﻠﻴﺔ ،ﻭﰲ ﺛﻮﺏ ﺟﺪﻳﺪ ،ﻭﻟﻘﺐ ﲜﺪﺍﺭﺓ ﲟﺠﺪﺩ ﺍﻟﻘﺮﻥ ﺍﻟﺜﺎﱐ ﻋﺸﺮ ﺍﳍﺠﺮﻱ ) ،ﺍﳌﻮﺩﻭﺩﻱ، 1967ﻡ .ﺹ (101 -6ﺗﺒﲔ ﻛﺬﻟﻚ ﺃﻥ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺷﺨﺼﻴﺔ ﺩﻋﻮﻳﺔ ﻬﺗﺘﻢ ﲜﺎﻧﺐ ﺍﻟﺘﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﺸﺨﺼﻴﺎﺕ ﺍﳌﺆﺛﺮﺓ ﻭﻛﺬﻟﻚ ﻟﻌﺎﻣﺔ ﺍﻟﺸﻌﺐ ﺍﳌﺴﻠﻢ ،ﻭﺃﻧﻪ ﺁﺛﺮ ﺟﺎﻧﺐ ﺍﻟﺘﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺩﻋﻮﺗﻪ ﺍﻹﺻﻼﺣﻴﺔ -ﻣﻊ ﺇﻋﻼﻧﻪ ﺃﻧﻪ ﺃﻫﻞ ﺑﻘﻴﺎﻡ ﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ﺑﻄﺮﻳﻖ ﺍﻟﺴﻴﻒ ﻭﺍﻟﺴﻨﺎﻥ -ﻭﺫﻟﻚ ﺧﻮﻓﹰﺎ ﻣﻨﻪ ﺑﺄﻥ ﲪﻞ ﺍﻟﺴﻼﺡ ﺗﺴﺒﺐ ﺇﺯﻫﺎﻕ ﺍﻷﺭﻭﺍﺡ ﻭﺿﻴﺎﻉ ﺍﻷﻣﻮﺍﻝ ﻭﺍﳍﺮﺝ ،ﻭﺃﻧﻪ ﻟﻴﺲ ﻣﻦ ﺧﻠﻖ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ﻣﻨﺎﺯﻋﺔ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﺴﻠﻄﺔ ﺳﻠﻄﺎﻢ ،ﺑﻞ ﻭﺍﺟﺐ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ﺍﻟﻨﺼﺢ ﻭﺍﻻﺭﺷﺎﺩ ﻭﻬﺗﻴﺌﺔ ﺍﻟﻨﻔﻮﺱ ﻟﻠﻘﻴﺎﻡ ﺑﻮﺍﺟﺒﺎﺕ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻓﻴﻤﺎ ﻳﺘﻌﻠﻖ ﺑﺄﻣﻮﺭ ﺍﻟﺪﻧﻴﺎ ﻭﺍﻵﺧﺮﺓ ) ،ﺍﻟﻨﺪﻭﻱ1999 ،ﻡ /4 ،ﺹ (113 -7ﻇﻬﺮ ﻟﻨﺎ ﻣﻦ ﺧﻼﻝ ﺗﻨﺎﻭﻝ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺍﳋﻼﻓﺔ ) ،ﺍﺑﻦ ﺣﺰﻡ1996 ،ﻡ /4 .ﺹ (149ﺃﻥ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻣﻦ ﺻﻤﻴﻢ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻭﻟﻴﺲ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻋﻦ ﺍﻟﺘﻄﻮﺭﺍﺕ ﺍﻟﱵ ﺣﺪﺛﺖ ﻟﻠﻌﺎﱂ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻟﻠﻔﺘﻮﺣﺎﺕ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻭﺩﺧﻮﻝ ﺍﻷﻣﻢ ﺍﻟﻜﺜﲑﺓ ﰲ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﳊﻨﻴﻒ ،ﺇﺫ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﺩﻳﻦ ﻭﺩﻧﻴﺎ ﻭﻧﻈﺎﻡ ،ﻭﺍﷲ ﻋﺰﻭﺟﻞ ﺃﺭﺳﻞ ﺭﺳﻠﻪ ﻫﺪﺍﺓ ﻟﻠﺒﺸﺮﻳﺔ ﻷﻣﻮﺭ ﺩﻧﻴﺎﻫﻢ ﻭﺃﺧﺮﺍﻫﻢ ،ﻭﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻫﻲ ﺍﶈﻮﺭ ﺍﻟﺬﻱ ﳚﻤﻊ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﲢﺖ ﺳﻴﺎﺩﺓ ﺍﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ﺍﻹﳍﻴﺔ ﺍﻟﱵ ﺗﻀﻢ ﺟﻮﺍﻧﺐ ﺍﻟﻌﻘﻴﺪﺓ ﻭﺍﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ﻭﺍﻷﺧﻼﻕ" ،ﻓﺎﻹﺳﻼﻡ ﻟﻪ ﻧﻈﺎﻣﻪ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ ،ﻭﻟﻪ ﻓﻘﻬﻪ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ ،ﻭﻟﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪﻩ ﰲ ﺍﳊﻜﻢ ﻭﺍﺘﻤﻊ ،ﻓﺎﳌﺒﺎﺩﺉ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﻭﺍﻻﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ﻟﻺﺳﻼﻡ ،ﻛﻤﻔﻬﻮﻣﻪ ﻟﻺﻧﺴﺎﻥ ﻭﺍﺘﻤﻊ ،ﻭﺍﳊﻘﻮﻕ ﻭﺍﳊﺮﻳﺎﺕ ،ﻭﺍﳌﺆﺳﺴﺎﺕ ﻭﺍﻟﻘﺎﻧﻮﻥ ﻭﺍﻟﺴﻠﻄﺎﺕ ،ﲡﻌﻞ ﻣﻨﻪ ﻧﻈﺎﻣﹰﺎ ﻳﺘﻤﻴﺰ ﻋﻦ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻟﺪﳝﻘﺮﺍﻃﻲ ﺍﻟﻠﻴﱪﺍﱄ ﻭﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻻﺷﺘﺮﺍﻛﻲ ،ﻭﺇﻥ ﻛﺎﻧﺖ ﻟﻪ ﻣﻊ ﻫﺬﻩ ﺍﻟﻨﻈﻢ ﺃﻭﺟﻪ ﺍﻟﺘﺸﺎﺑﻪ ﻭﺍﻟﺘﻼﻗﻲ ،ﻓﺎﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﻛﻠﻲ ﰲ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻪ ﺍﳌﺴﺘﻘﻠﺔ ﻭﻣﻌﺎﻧﻴﻪ ﺍﳋﺎﺻﺔ ،ﻓﺎﻹﺳﻼﻡ ﲟﻘﺎﺻﺪﻩ ﰲ ﺍﻻﺟﺘﻤﺎﻉ ﺍﻹﻧﺴﺎﱐ ﻭﺍﳊﻜﻢ ﻗﺼﺪ ﺃﺣﻜﺎﻡ ﺍﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﺪﺍﻟﺔ ﻭﺇﺣﻘﺎﻕ ﺍﳊﻘﻮﻕ ﻭﺇﻧﺼﺎﻑ ﺍﳌﻈﻠﻮﻣﲔ ﻭﺍﻟﺘﻌﺎﻭﻥ ﻋﻠﻰ ﺍﳋﲑ ﻭﺍﻟﺒﻌﺪ ﻋﻦ ﺍﻟﺸﺮ ،ﻭﲪﺎﻳﺔ ﺍﻟﻔﺌﺎﺕ ﺍﻟﻀﻌﻴﻔﺔ ،ﻭﻧﻔﻲ ﺍﻟﺘﻤﻴﻴﺰ ﻋﻠﻰ ﺃﺳﺎﺱ ﺍﻟﻌﺮﻕ ﻭﺍﳉﻨﺲ ،ﻭﺻﻴﺎﻧﺔ ﺍﻟﺪﻣﺎﺀ ﻭﺍﻷﻣﻮﺍﻝ ﻭﺍﻷﻋﺮﺍﺽ ،ﻭﲢﻘﻴﻖ ﺍﻷﻣﻦ ﻭﺍﻟﺴﻠﻢ ﳏﻠﻴﹰﺎ ﻭﺩﻭﻟﻴﺎﹰ، ) ﺍﻟﻨﺒﻬﺎﱐ2002 ،ﻡ .ﺹ ( 17 -8ﻭﳑﺎ ﺗﻮﺻﻠﻨﺎ ﺃﻳﻀﹰﺎ ﰲ ﺃﺛﻨﺎﺀ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﺍﻟﺒﺤﺚ ﺃﻥ ﻓﻘﻬﺎﺀ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﺔ ﺍﻟﺸﺮﻋﻴﺔ ﻧﻈﺮﻭﺍ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺣﺴﺐ ﺍﻟﺘﻄﻮﺭﺍﺕ ﻭﺍﻷﺣﺪﺍﺙ ﺍﳌﻮﺟﻮﺩﺓ ﰲ ﺃﺯﻣﻨﺘﻬﻢ ﻭﺣﺎﻭﻝ ﻛﻞ ﻣﻨﻬﻢ ﺃﻥ ﻳﺼﻮﻍ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﻋﻠﻰ อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
46
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﺿﻮﺀ ﺗﻠﻚ ﺍﻷﺣﺪﺍﺙ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﺣﻴﺚ ﺭﺃﻯ ﻛﺜﲑ ﻣﻨﻬﻢ ﺃﻥ ﺣﻜﺎﻡ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ -ﺑﻌﺪ ﺍﻟﻔﺘﻮﺣﺎﺕ ﻭﺍﻟﺘﻮﺳﻌﺎﺕ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ -ﻛﺎﻧﻮﺍ ﳛﺎﻭﻟﻮﻥ ﺗﻘﻠﻴﺺ ﺳﻠﻄﺎﺕ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ،ﻭﰲ ﻧﻔﺲ ﺍﻟﻮﻗﺖ ﻛﺎﻧﻮﺍ ﲝﺎﺟﺔ ﺇﱃ ﺍﻟﺘﺄﻳﻴﺪ ﻭﺍﻟﺘﻔﻮﻳﺾ ﻣﻦ ﻗﺒﻞ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ،ﻭﺇﺫﺍ ﻣﺎ ﱂ ﳝﻨﺤﻬﻢ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ﺍﻟﺸﺮﻋﻴ ﹶﺔ ﻳﻌﻠﻦ ﺍﳊﺮﺏ ﻋﻠﻰ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ﻭﺇﺣﺪﺍﺙ ﺍﳌﺸﺎﻛﻞ، ﻓﻜﺎﻥ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ﻳﺒﺎﺩﺭ ﺇﱃ ﺇﻋﻄﺎﺀ ﺍﻟﺸﺮﻋﻴﺔ ﳍﻢ ،ﻭﻷﻥ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ﻛﺎﻥ ﺑﺪﻭﺭﻩ ﰲ ﺣﺎﺟﺔ ﺇﻟﻴﻬﻢ ﻹﻗﺎﻣﺔ ﺳﻠﻄﺘﻪ ﺍﻟﺸﺮﻋﻴﺔ، ﻓﻴﺘﻨﺎﺯﻝ ﻋﻦ ﺑﻌﺾ ﺍﳊﻘﻮﻕ ﺍﻟﺜﺎﺑﺘﺔ ﻟﻪ ،ﻭﺑﺬﻟﻚ ﻳﻜﺴﺐ ﻛﻞ ﻣﻦ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ﻭﺍﻟﺴﻠﻄﺎﻥ ﺍﻟﺸﺮﻋﻴﺔ ﻟﻨﻔﺴﻪ ،ﺇﺯﺍﺀ ﻫﺬﻩ ﺍﳌﺸﻜﻠﺔ ﻗﺪﻡ ﻋﻠﻤﺎﺀ ﺍﻟﻔﻘﻪ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎﺕ ﻣﻼﺋﻤﺔ ﻟﻮﺣﺪﺓ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﻭﺍﺟﺘﻤﺎﻉ ﺍﻷﻣﺔ ﻋﻠﻰ ﺷﺮﻳﻌﺘﻬﺎ ﻭﻗﺎﻧﻮﺎ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ) ،ﻣﻨﻈﻮﺭ ﺍﻟﺪﻳﻦ1988 ،ﻡ ﺹ (138 ،127 -9ﻭﻧﺮﻯ ﺃﻥ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﻳﻘﺪﻡ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﲢﺖ ﻇﺮﻭﻑ ﺍﻟﺘﻄﻮﺭﺍﺕ ﻭﺍﻷﺣﺪﺍﺙ ﺍﳉﺎﺭﻳﺔ ﰲ ﺯﻣﺎﻧﻪ ،ﻭﻫﺬﺍ ﻣﺎ ﻧﻼﺣﻈﻪ ﻣﻦ ﺗﻘﺪﳝﻪ ﺍﻻﺭﺗﻔﺎﻗﺎﺕ ﺍﻹﻧﺴﺎﻧﻴﺔ ﻭﻫﻲ ﺍﳌﻨﺎﻓﻊ ﺍﻟﱵ ﳛﺘﺎﺟﻬﺎ ﺍﻹﻧﺴﺎﻥ ﻷﺟﻞ ﺑﻘﺎﺋﻪ ﻛﺄﺳﺮﺓ ﰒ ﻛﻤﺠﺘﻤﻊ ﻭﻣﺪﻳﻨﺔ ﰒ ﻛﺪﻭﻟﺔ ﻭﺃﺧﲑﹰﺍ ﺩﻭﻟﺔ ﻛﱪﻯ ﲢﻘﻖ ﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻹﻧﺴﺎﻧﻴﺔ) ،ﺣﺠﺔ ﺍﷲ ﺍﻟﺒﺎﻟﻐﺔ ،ﺩ.ﺕ/1 ، ﺹ (38ﻭﺑﺎﻟﻨﻈﺮ ﺇﱃ ﺃﺣﻮﺍﻝ ﻋﺼﺮﻩ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺎﺣﻴﺔ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﺘﻤﺰﻕ ﻭﺍﻟﺘﺸﺮﺫﻡ ﺑﲔ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ،ﻭﳏﺎﻭﻟﺔ ﺍﻷﻋﺪﺍﺀ ﺍﻟﺘﻘﻠﻴﺪﻳﲔ ﻟﻠﻤﺴﻠﻤﲔ ﺑﺎﻟﻘﺒﺾ ﻭﺍﻟﺴﻴﻄﺮﺓ ﺍﻟﺘﺎﻣﺔ ﻋﻠﻴﻬﻢ ،ﻛﺎﻥ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﻳﺸﻌﺮ ﲝﺎﺟﺔ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﺇﱃ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﺣﻴﺚ ﺇ ﹼﻥ ﺍﻟﻄﺮﻳﻖ ﺍﻟﻮﺣﻴﺪ ﺃﻣﺎﻡ ﺯﺣﻒ ﺍﻷﻋﺪﺍﺀ ﻫﻮ ﻗﻴﺎﻡ ﻭﺣﺪﺓ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﲢﺖ ﺩﻭﻟﺔ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﺍﻟﻌﺎﳌﻴﺔ ﺍﻟﱵ ﺗﺴﻤﻰ ﺑﺎﳋﻼﻓﺔ ،ﻭﺑﻌﺪ ﺑﻴﺎﻧﻪ ﺍﳊﺎﺟﺔ ﺍﻟﺸﺪﻳﺪﺓ ﻟﻠﺨﻼﻓﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﻮﺟﻬﺔ ﺍﻟﻌﻘﻠﻴﺔ ﻭﺍﻟﺸﺮﻋﻴﺔ ﻗﺪﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﻋﻠﻰ ﺃﺳﺎﺱ ﺍﻷﻫﺪﺍﻑ ﺍﻟﱵ ﻳﻬﺪﻓﻬﺎ ﺍﻹﺳﻼﻡ ،ﻣﻦ ﻧﺸﺮ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻭﻣﺒﺎﺩﺋﻪ ﻭﺗﻄﺒﻴﻖ ﺃﺣﻜﺎﻣﻪ ،ﻭﻛﺒﺖ ﺍﻟﻜﻔﺮ ﻭﺃﻫﻠﻪ)،ﺣﺠﺔ ﺍﷲ ﺍﻟﺒﺎﻟﻐﺔ،ﺩ.ﺕ /2 ،ﺹ (170 ،149 -10ﻭﻳﻘﺪﻡ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﻟﻮﺟﻮﺏ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺃﺩﻟﺔ ﺗﺘﻌﻠﻖ ﲝﻔﻆ ﺍﳌﺼﺎﱀ ﺍﳌﻨﻴﻄﺔ ﻟﻠﺨﻼﻓﺔ ﻣﻦ ﺣﻔﻆ ﺍﻟﺪﻭﻟﺔ ﻭﺣﻔﻆ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﻓﺎﻟﻘﺼﺪ ﻣﻦ ﻗﻴﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﻫﻲ ﺣﻔﻆ ﺍﳌﺼﺎﱀ ﺍﻟﻌﺎﻣﺔ ﻣﻦ ﺣﻔﻆ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻭﺍﻟﻨﻔﺲ ﻭﺍﻟﻌﻘﻞ ﻭﺍﻟﻌﺮﺽ ﻭﺍﳌﺎﻝ ،ﻭﻗﻴﺎﻡ ﻫﺬﻩ ﺍﳌﺼﺎﱀ ﻻ ﻳﻮﻛﻞ ﺇﱃ ﺍﻷﻓﺮﺍﺩ ﺑﻞ ﻳﻮﻛﻞ ﺇﱃ ﺍﻷﻣﺔ ،ﻭﺍﻷﻣﺔ ﺗﻨﻬﺾ ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻭﻻﺓ ﺍﻷﻣﺮ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﺑﻴﺪﻫﻢ ﺍﻟﺴﻠﻄﺔ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﻗﺪ ﺃﻭﺟﺐ ﻋﻠﻰ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﺃﻣﻮﺭﺍ ﻻ ﺗﺘﻢ ﺇﻻ ﺑﻘﻴﺎﻡ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻟﻠﻤﺴﻠﻤﲔ ،ﻭﺗﺘﻤﺜﻞ ﻫﺬﻩ ﺍﻷﻣﻮﺭ ﰲ ﺍﻟﻘﻀﺎﺀ ،ﻭﺇﻗﺎﻣﺔ ﺃﺭﻛﺎﻥ ﺍﻹﺳﻼﻡ ،ﻭﺍﳉﻬﺎﺩ ﻭﻧﺸﺮ ﺍﻟﻌﻠﻮﻡ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ، ﻭﺩﻓﻊ ﺍﻟﻜﻔﺎﺭ ﻋﻦ ﺑﻴﻀﺔ ﺍﻹﺳﻼﻡ )،ﺇﺯﺍﻟﺔ ﺍﳋﻔﺎ ﻋﻦ ﺧﻼﻓﺔ ﺍﳋﻠﻔﺎﺀ ،ﺩ.ﺕ /1 ،ﺹ (18 ﻭﻗﺪﻡ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﻟﻠﺨﻼﻓﺔ ﺗﻌﺮﻳﻔﹰﺎ ﺟﺎﻣﻌﹰﺎ ﻣﺎﻧﻌﹰﺎ ﺗﻌﺪ ﻣﻦ ﺃﲨﻊ ﺍﻟﺘﻌﺎﺭﻳﻒ ﻓﻴﻘﻮﻝ :ﻫﻲ ﺍﻟﺮﺋﺎﺳﺔ ﺍﻟﻌﺎﻣﺔ ﰲ ﺍﻟﺘﺼﺪﻱ ﻹﻗﺎﻣﺔ ﺍﻟﺪﻳﻦ ،ﺑﺈﺣﻴﺎﺀ ﺍﻟﻌﻠﻮﻡ ﺍﻟﺪﻳﻨﻴﺔ ﻭﺇﻗﺎﻣﺔ ﺃﺭﻛﺎﻥ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻭﺍﻟﻘﻴﺎﻡ ﺑﺎﳉﻬﺎﺩ ﻭﻣﺎ ﻳﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ...ﻭﺍﻟﻘﻴﺎﻡ ﺑﺎﻟﻘﻀﺎﺀ ﻭﺇﻗﺎﻣﺔ ﺍﳊﺪﻭﺩ ﻭﺭﻓﻊ ﺍﳌﻈﺎﱂ ﻭﺍﻷﻣﺮ ﺑﺎﳌﻌﺮﻭﻑ ﻭﺍﻟﻨﻬﻲ ﻋﻦ ﺍﳌﻨﻜﺮ ﻧﻴﺎﺑﺔ ﻋﻦ ﺍﻟﻨﱯ ﺻﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ، ) ﺇﺯﺍﻟﺔ ﺍﳋﻔﺎ،ﺩ.ﺕ /1 ،ﺹ (13 ﻭﺑﺎﻟﻨﻈﺮ ﺇﱃ ﺍﻟﺘﻌﺮﻳﻒ ﻳﺒﺪﻭ ﺃﻥ ﺍﳍﺪﻑ ﺍﻷﺳﺎﺳﻲ ﻟﻠﺨﻼﻓﺔ ﻫﻮ ﺇﻗﺎﻣﺔ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻭﻣﺎ ﺇﻗﺎﻣﺔ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺇﻻ ﻧﺸﺮ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻭﺇﻗﺎﻣﺔ ﺃﺭﻛﺎﻧﻪ ،ﻭﺍﻟﺪﻳﻦ ﳛﺘﻮﻱ ﺟﺎﻧﺐ ﺍﻟﺮﻭﺡ ﻭﺍﳉﺴﺪ ﻓﻌﻠﻰ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺃﻥ ﻳﻮﻓﺮ ﻟﻠﻨﺎﺱ ﺍﳊﺎﺟﺎﺕ ﺍﻟﺮﻭﺣﻴﺔ ﻣﻦ ﻧﺸﺮ ﺍﻟﻌﻠﻢ ﻭﺍﳊﺎﺟﺎﺕ ﺍﳉﺴﺪﻳﺔ ﻣﻦ ﺗﻮﻓﺮ ﺍﻟﻌﻴﺶ ﺍﻟﻜﺮﱘ ﻭﺍﻷﻣﻦ ﻭﺍﻟﺴﻜﻴﻨﺔ )،ﺇﺯﺍﻟﺔ ﺍﳋﻔﺎ،ﺩ.ﺕ /1 ،ﺹ (14
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
47
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﻭﺍﻟﺸﺮﻭﻁ ﺍﻟﱵ ﻗﺪﻣﻬﺎ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﰲ ﻣﻦ ﻳﺘﻮﱃ ﺃﻣﺮ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺑﻌﻀﻬﺎ ﺷﺮﻭﻁ ﻋﻘﻠﻴﺔ ﻳﺮﻯ ﺃﺎ ﻣﺘﻔﻘﺔ ﺑﲔ ﲨﻴﻊ ﺍﻷﻣﻢ ،ﻭﺷﺮﻭﻁ ﺃﺧﺮﻯ ﺍﺳﺘﻮﺟﺒﻬﺎ ﺍﻟﺸﺮﻉ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ .ﻭﻣﻦ ﺍﻟﺸﺮﻭﻁ ﺍﻟﻌﻘﻠﻴﺔ ﺍﻟﻌﻘﻞ ﻭﺍﻟﺒﻠﻮﻍ ﻭﺍﳊﺮﻳﺔ ﻭﺍﻟﺬﻛﻮﺭﺓ ﻭﺍﻟﺸﺠﺎﻋﺔ ﻭﺍﻟﺮﺃﻱ ﻭﺳﻼﻣﺔ ﺍﳊﻮﺍﺱ ﻭﺍﳌﻜﺎﻧﺔ ﺍﻹﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺔ)،ﺣﺠﺔ ﺍﷲ ﺍﻟﺒﺎﻟﻐﺔ،ﺩ.ﺕ /2 ،ﺹ (149ﻭﺍﻟﺸﺮﻭﻁ ﺍﻟﱵ ﺍﺷﺘﺮﻃﻬﺎ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﻫﻲ ﺍﻹﺳﻼﻡ ،ﻭﺍﻟﻌﺪﺍﻟﺔ ﲟﻌﲎ ﺍﻹﺟﺘﻨﺎﺏ ﻋﻦ ﺍﻟﻜﺒﺎﺋﺮ ،ﻭﺍﻟﻌﻠﻢ ﲟﻌﲎ ﻣﻌﺮﻓﺔ ﲨﻠﺔ ﻋﻈﻴﻤﺔ ﻣﻦ ﺍﳌﺴﺎﺋﻞ ﺑﺄﺩﻟﺘﻬﺎ ﺍﻟﺘﻔﺼﻴﻠﻴﺔ ،ﻭﺍﻟﻨﺴﺐ ﺍﻟﻘﺮﺷﻲ)،ﺣﺠﺔ ﺍﷲ ﺍﻟﺒﺎﻟﻐﺔ،ﺩ.ﺕ /2 ،ﺹ (149 ﻭﺑﻨﺎﺀ ﻋﻠﻰ ﺃﻥ ﻛﻞ ﺣﻖ ﻳﻘﺎﺑﻠﻪ ﻭﺍﺟﺐ ،ﻭﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ﻗﺒﻞ ﺃﻥ ﻳﻄﻠﺐ ﺣﻘﻮﻗﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﺃﻥ ﻳﺆﺩﻱ ﻋﺪﺓ ﻭﺍﺟﺒﺎﺕ، ) ﺍﻟﻘﺎﲰﻲ1974 ،ﻡ /1 .ﺹ (352ﻭﻫﺬﻩ ﺍﻟﻮﺍﺟﺒﺎﺕ ﰲ ﻧﻈﺮ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﻫﻲ :ﺣﻔﻆ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺑﺎﻟﺼﻮﺭﺓ ﺍﻟﱵ ﺛﺒﺘﺖ ﺑﺎﻟﻨﺼﻮﺹ ﺍﻟﺸﺮﻋﻴﺔ ،ﻭﺍﻹﻧﻜﺎﺭ ﻋﻠﻰ ﻣﻦ ﳜﺎﻟﻒ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎﻟﺰﻭﺍﺟﺮ ،ﻭﺇﻗﺎﻣﺔ ﺃﺭﻛﺎﻥ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻣﻦ ﺍﳉﻤﻊ ﻭﺍﳉﻤﺎﻋﺎﺕ ﻭﺃﺧﺬ ﺍﻟﺰﻛﻮﺍﺕ ﻭﺇﻗﺎﻣﺔ ﺍﳊﺞ ﻭﺍﻟﺼﻮﻡ ﻋﻠﻰ ﻧﻔﺴﻪ ﻭﻋﻠﻰ ﺭﻋﻴﺘﻪ ،ﺇﺣﻴﺎﺀ ﺍﻟﻌﻠﻮﻡ ﺍﻟﺪﻳﻨﻴﺔ ﻭﻧﺸﺮﻫﺎ ﻋﻠﻰ ﻗﺪﺭ ﺍﻟﻄﺎﻗﺔ ،ﺍﻟﻔﺼﻞ ﺑﲔ ﺍﳋﺼﻮﻣﺎﺕ ﻭﺗﻌﻴﲔ ﺍﻟﻘﻀﺎﺓ ،ﺣﻔﻆ ﺑﻼﺩ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﻣﻦ ﲡﺎﻭﺯﺍﺕ ﺍﳌﻌﺘﺪﻳﻦ ،ﺟﻬﺎﺩ ﺍﻷﻋﺪﺍﺀ ﻭﺇﻋﺪﺍﺩ ﺍﻟﻌﺪﺓ ﻟﺬﻟﻚ ،ﺗﻌﻴﲔ ﻧﻮﺍﺏ ﻋﺪﻭﻝ ﻟﻪ ﻭﺍﻹﺷﺮﺍﻑ ﻋﻠﻰ ﺃﺣﻮﺍﻝ ﺍﻟﺮﻋﻴﺔ ) ،ﺇﺯﺍﻟﺔ ﺍﳋﻔﺎ،ﺩ.ﺕ ،1 ،ﺹ (29 ﻭﲟﺎ ﺃﻥ ﺍﻟﻨﺼﻮﺹ ﺍﻟﺸﺮﻋﻴﺔ ﱂ ﺗﻌﲔ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺧﺎﺻﺔ ﻟﺘﻌﻴﲔ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ﻳﺮﻯ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺃﻥ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺗﻨﻌﻘﺪ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻄﺮﻕ ﺍﻟﺘﺎﻟﻴﺔ -1 :ﺑﺎﺧﺘﻴﺎﺭ ﺃﻫﻞ ﺍﳊﻞ ﻭﺍﻟﻌﻘﺪ ﻭﻫﻢ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ﻭﺍﻟﺮﺅﺳﺎﺀ ﻭﺃﻣﺮﺍﺀ ﺍﳉﻨﺪ ﻭﺍﻟﻘﻀﺎﺓ ﻭﻭﺟﻮﻩ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﲟﻌﲎ ﺃﻥ ﺭﺃﻱ ﻏﲑ ﺍﳌﺜﻘﻔﲔ ﻻ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ ﻟﻪ ﰲ ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ -2.ﻭﺻﻴﺔ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ﺍﻟﻘﺎﺋﻢ ﻟﺸﺨﺺ ﻣﻌﲔ -3 .ﺟﻌﻞ ﺍﻷﻣﺮ ﺷﻮﺭﻯ ﺑﲔ ﻓﺌﺔ ﳐﺼﻮﺻﺔ -4 .ﺍﺳﺘﻴﻼﺀ ﺭﺟﻞ ﺟﺎﻣﻊ ﺍﻟﺸﺮﻭﻁ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻨﺎﺱ ) ،ﺇﺯﺍﻟﺔ ﺍﳋﻔﺎ ،ﺩ.ﺕ /1 ،ﺹ .(23ﻭﻳﺸﺘﺮﻁ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﰲ ﺃﻫﻞ ﺍﳊﻞ ﻭﺍﻟﻌﻘﺪ ﺷﺮﻃﲔ ﺃﻭ ﹰﻻ :ﺃﻥ ﻳﻜﻮﻧﻮﺍ ﻣﻦ ﺃﻫﻞ ﺍﻟﺮﺃﻱ ،ﺛﺎﻧﻴﹰﺎ :ﺃﻥ ﻳﻜﻮﻧﻮﺍ ﳑﻦ ﻳﺮﻳﺪ ﺍﻟﻨﺼﺢ ﻟﻠﻤﺴﻠﻤﲔ ،ﻭﻳﺮﻯ ﺃﻥ ﺇﲨﺎﻋﻬﻢ ﻟﻴﺴﺖ ﺑﺸﺮﻁ ﻭﺃﻥ ﺑﻴﻌﺔ ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻻﻳﻔﻴﺪ ) ،ﺇﺯﺍﻟﺔ ﺍﳋﻔﺎ،ﺩ.ﺕ /1 ،ﺹ (23 -11ﻭﳑﺎ ﺗﻮﺻﻠﻨﺎ ﺇﻟﻴﻪ ،ﻭﻟﻌﻠﻪ ﻣﻦ ﺍﻟﺒﺪﻳﻬﻴﺎﺕ ﻟﺪﻯ ﺩﺍﺭﺳﻲ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﺃﻥ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻻ ﻳﻘﺒﻞ ﺍﻹﻧﻘﺴﺎﻡ ﻭﺍﻟﻔﺮﻗﺔ ،ﺑﻞ ﻳﺆﻛﺪ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺘﻀﺎﻣﻦ ﻭﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ،ﻭﺫﻟﻚ ﻣﻦ ﺗﺄﻛﻴﺪﻩ ﺍﻟﺸﺪﻳﺪ ﺑﻌﺪﻡ ﺷﺮﻋﻴﺔ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻋﻘﺪﺕ ﻟﻪ ﺍﻟﺒﻴﻌﺔ ﺑﻌﺪ ﻣﺎ ﺍﺗﻔﻖ ﺍﳌﺴﻠﻤﻮﻥ ﻋﻠﻰ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﳍﻢ، ﺨﻠﻴ ﹶﻔﺘﻴ ﹺﻦ ﻓﹶﺎ ﹾﻗﺘﻠﹸﻮﺍ ﺍﻵ ﺧ ﺮ ﻣﻨ ﻬﻤﺎ" ﻯ ﻗﹶﺎ ﹶﻝ :ﻗﹶﺎ ﹶﻝ ﺭﺳﻮ ﹸﻝ ﺍﻟﻠﱠ ﻪ " :ﹺﺇﺫﹶﺍ ﺑﻮﹺﻳ ﻊ ﻟ ﺨ ﺪ ﹺﺭ ﻋ ﻦ ﹶﺃﺑﹺﻰ ﺳﻌﻴ ﺪ ﺍﹾﻟ )ﻣﺴﻠﻢ،ﺩ.ﺕ.(4904 /6 ، ﻭﻣﺴﺘﻨﺪ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺘﺄﻛﻴﺪ ﻫﻲ ﻣﺎ ﻳﺪﻋﻮﺍ ﺇﻟﻴﻪ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﻛﻮﺣﺪﺓ ﰲ ﻧﻈـﺎﻡ ﺍﻟﻌﻘﻴـﺪﺓ ﻭﺍﻟﻌﺒـﺎﺩﺍﺕ ﻭﺍﻷﺧﻼﻕ ﻭﺍﳌﻌﺎﻣﻼﺕ ،ﻭﺍﻟﻮﺣﺪﺓ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﲢﺖ ﺇﻃﺎﺭ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻟﱵ ﲡﻤﻊ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﲢﺖ ﻗﺒﺔ ﻭﺍﺣﺪﺓ ﻣﻨﺴـﺠﻤﺔ، ﻭﺃﻥ ﺍﻷﻣﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻻ ﳝﻜﻦ ﺃﻥ ﺗﻘﻮﻡ ﳍﺎ ﻭﺣﺪﻬﺗﺎ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﲢﺖ ﺃﻱ ﻧﻈﺎﻡ ﻏﲑ ﺍﳋﻼﻓﺔ ،ﻭﺍﻟﺘﺎﺭﻳﺦ ﺃﻛﱪ ﺷـﺎﻫﺪ ﻋﻠﻰ ﺫﻟﻚ ،ﻓﺎﻟﺪﻋﻮﺍﺕ ﺍﻟﱵ ﺗﻨﻄﻠﻖ ﻣﻦ ﺃﻓﻮﺍﻩ ﺍﻟﻨﺨﺒﺔ ﺍﳊﺎﻛﻤﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻌﺎﱂ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﻣﻦ ﺧﻼﻝ ﺑـﺮﺍﻣﺞ ﺍﻟﻮﺣـﺪﺓ ﺍﻟﻘﻮﻣﻴﺔ ﺃﻭ ﺍﻟﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ،ﺃﻭ ﺍﻻﻗﺘﺼﺎﺩﻳﺔ ﻻ ﳝﻜﻦ ﺃﻥ ﺗﺘﻜﻠﻞ ﺑﺎﻟﻨﺠﺎﺡ ﻣﺎ ﺩﺍﻣﺖ ﻓﻜﺮﺓ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﻣﺮﻓﻮﺿﺔ ﻋﻨﺪﻫﻢ ،ﻓﺎﳋﻼﻓﺔ ﻫﻲ ﺍﻹﻃﺎﺭ ﺍﻟﺬﻱ ﺗﻨﺼﻬﺮ ﻓﻴﻪ ﲨﻴﻊ ﺍﻟﺸﻌﻮﺏ ﺍﳌﺴﻠﻤﺔ ،ﺣﻴﺚ ﻭﺣﺪﺓ ﺍﻟﻌﻘﻴﺪﺓ ﻭﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﻭﺍﻟﻘﺎﻧﻮﻥ) ،ﻣﻴﺜـﺎﻕ ﻣﻨﻈﻤـﺔ ﺍﳌﺆﲤﺮ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ(. อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
48
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
-12ﻧﻈﺮ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺇﱃ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻟﺮﺍﺷﺪﺓ ﺑﻨﻈﺮﺓ ﻏﲑ ﺗﻘﻠﻴﺪﻳﺔ ﻭﻋﺪ ﺛﺒﻮﺕ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻟﺮﺍﺷﺪﺓ ﺍﻷﺳﺎﺱ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﻘﻮﻡ ﺑﻪ ﺍﻟﺒﻨﺎﺀ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﻣﻦ ﻋﻘﻴﺪﺓ ﻭﺷﺮﻳﻌﺔ ﻭﺃﺧﻼﻕ ﻭﻧﻈﺎﻡ ،ﺇﺯﺍﻟﺔ ﺍﳋﻔﺎ،ﺩ.ﺕ /1 ،ﺹ (9ﻭﺧﻼﻓﺔ ﺍﳋﻠﻔﺎﺀ ﺍﻟﺮﺍﺷﺪﻳﻦ ﺗﻌﺪ ﰲ ﻧﻈﺮ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﺧﻼﻓﺔ ﺧﺎﺻﺔ )،ﺇﺯﺍﻟﺔ ﺍﳋﻔﺎ،ﺩ.ﺕ (36 /1 ،ﻭﻫﻲ ﺛﺎﺑﺘﺔ ﺑﺄﺩﻟﺔ ﻏﲑ ﺍﻷﺩﻟﺔ ﺍﻟﱵ ﺗﺜﺒﺖ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻟﻌﺎﻣﺔ ﻛﻨﻈﺎﻡ ﻳﺴﻮﺱ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﰲ ﺃﻣﻮﺭ ﺩﻳﻨﻬﻢ ﻭﺩﻧﻴﺎﻫﻢ ،ﻭﻫﺬﻩ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺛﺎﺑﺘﺔ ﳍﻢ ﺑﺎﻟﻨﺼﻮﺹ ﺍﻟﺸﺮﻋﻴﺔ ﻣﻦ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﻭﺍﻟﺴﻨﺔ ،ﻭﺍﶈﺎﻭﻟﺔ ﻟﻠﺘﺸﻜﻴﻚ ﰲ ﺛﺒﻮﺕ ﺷﺮﻋﻴﺔ ﺍﳋﻠﻔﺎﺀ ﺍﻟﺮﺍﺷﺪﻳﻦ ﳏﺎﻭﻟﺔ ﻟﻠﺘﺸﻜﻴﻚ ﰲ ﺍﻟﺪﻳﻦ ،ﺇﺫ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﰲ ﻧﻮﺍﺣﻴﻪ ﺍﳌﺘﻌﺪﺩﺓ -ﻛﺎﻟﻌﻘﺎﺋﺪ ﻭﺍﻟﻌﺒﺎﺩﺍﺕ ﻭﻧﻈﺎﻡ ﺍﳊﻴﺎﺓ ﰲ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﺔ ﻭﺍﻟﻘﺎﻧﻮﻥ -ﻭﺻﻠﺖ ﺇﻟﻴﻨﺎ ﺑﻄﺮﻳﻘﻬﻢ ﻭﺣﺴﺐ ﺗﻄﺒﻴﻘﺎﻬﺗﻢ ،ﺣﻴﺚ ﻳﻌﺘﱪ ﺍﳋﻠﻔﺎﺀ ﺍﻟﺮﺍﺷﺪﻳﻦ ﺃﻓﻀﻞ ﺍﻷﻣﺔ ﺣﺴﺐ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺧﻼﻓﺘﻬﻢ ﻟﻠﻨﱯ ) .ﺍﻟﺘﻔﻬﻴﻤﺎﺕ ﺍﻹﳍﻴﺔ، 1936ﻡ /1 .ﺹ (148 -13ﺃﻥ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻷﻣﻮﻳﺔ ﻭﺍﻟﻌﺒﺎﺳﻴﺔ ﻭﺍﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻴﺔ ﺗﻌﺪ ﰲ ﻧﻈﺮ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ﻣﻦ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻟﻌﺎﻣﺔ ﺍﻟﺜﺎﺑﺘﺔ ﻟﻸﻣﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻛﻨﻈﺎﻡ ﳚﺐ ﺃﻥ ﻳﺴﻮﺳﻬﻢ ،ﻭﻟﻴﺲ ﳍﻢ ﺍﳌﻴﺰﺍﺕ ﺍﻟﱵ ﻛﺎﻧﺖ ﻟﻠﺨﻼﻓﺔ ﺍﻟﺮﺍﺷﺪﺓ ،ﻓﺨﻼﻓﺔ ﻫﺆﻻﺀ ﳝﻜﻦ ﺃﻥ ﻳﺸﻮﺎ ﻣﺎﻻ ﻳﻘﺮﻩ ﺍﻟﺸﺮﻉ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﻭﻛﺎﻥ ﺑﻌﺾ ﻣﻨﻬﻢ ﻳﺮﺗﻜﺐ ﻣﺎ ﻳﻮﺟﺐ ﻓﺴﻘﻪ ،ﻭﻟﻜﻦ ﻻ ﳛﻜﻢ ﺑﺄﻢ ﺧﻠﻔﺎﺀ ﻏﲑ ﺷﺮﻋﻴﲔ ،ﺇﺫ ﺍﳊﻜﻢ ﺬﺍ ﻳﺴﺒﺐ ﻣﻔﺎﺳﺪ ﻛﺜﲑﺓ ،ﻭﺍﻟﱵ ﺗﺘﻌﻠﻖ ﺑﺎﻷﺣﻜﺎﻡ ﺍﻟﺼﺎﺩﺭﺓ ﰲ ﺣﻴﺎﺓ ﺍﻟﻨﺎﺱ ،ﻣﻦ ﻋﻘﺎﺋﺪﻫﻢ ﻭﻋﺒﺎﺩﺍﻬﺗﻢ ﻭﻣﻌﺎﻣﻼﻬﺗﻢ) ،ﺣﺠﺔ ﺍﷲ ﺍﻟﺒﺎﻟﻐﺔ،ﺩ.ﺕ /2 ،ﺹ (213 -14ﺃﻥ ﺍﳋﺮﻭﺝ ﺿﺪ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﺍﻟﺜﺎﺑﺖ ﺣﺮﺍﻡ ﻭﻻ ﳚﻮﺯ ) ،ﺇﺯﺍﻟﺔ ﺍﳋﻔﺎ،ﺩ.ﺕ /1 ،ﺹ (31ﻭﺇﺫﺍ ﻣﺎ ﺍﺭﺗﻜﺐ ﺭﺃﺱ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺃﻣﺮﹰﺍ ﳜﺎﻟﻒ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﻓﺈﻧﻪ ﻻ ﳚﻮﺯ ﺍﳋﺮﻭﺝ ﻋﻠﻴﻪ ﺇﻻ ﺇﺫﺍ ﻛﺎﻥ ﳜﺮﺟﻪ ﻫﺬﻩ ﺍﳌﺨﺎﻟﻔﺔ ﻣﻦ ﺩﺍﺋﺮﺓ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻧﻔﺴﻪ ،ﻓﺤﻴﻨﺌﺬ ﳚﻮﺯ ﺑﻞ ﳚﺐ ﺍﳋﺮﻭﺝ ﻋﻠﻴﻪ ،ﻷﻥ ﺍﳋﻠﻴﻔﺔ ﻳﻨﺼﺐ ﻹﻗﺎﻣﺔ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﻭﲞﺮﻭﺟﻪ ﻋﻦ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻳﻜﻮﻥ ﻫﺪﻡ ﺍﻹﺳﻼﻡ ،ﻭﺃﻥ ﺍﳋﺮﻭﺝ ﻋﻠﻴﻪ -ﰲ ﻫﺬﻩ ﺍﳊﺎﻟﺔ -ﺗﻌﺪ ﻣﻦ ﺃﻋﻈﻢ ﺍﳉﻬﺎﺩ ﰲ ﺳﺒﻴﻞ ﺍﷲ ،ﻭﺍﻟﺴﻜﻮﺕ ﻋﻠﻴﻪ ﺟﺮﳝﺔ ﻻ ﻳﻐﺘﻔﺮ ) ،ﺇﺯﺍﻟﺔ ﺍﳋﻔﺎ،ﺩ.ﺕ /1 ،ﺹ (31 ﺍﳌﻘﺘﺮﺣﺎﺕ ﻭﺑﻌﺪ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﺴﻴﺎﺣﺔ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ﻓﻘﺪ ﺍﺗﻀﺤﺖ ﻟﻠﺒﺎﺣﺚ ﻋﺪﺓ ﺣﻘﺎﺋﻖ ﻣﻦ ﳑﻴﺰﺍﺕ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﻭﻣﻦ ﺍﳌﻔﻴﺪ ﻫﻨﺎ ﺍﻹﺷﺎﺭﺓ ﺇﱃ ﺑﻌﺾ ﺍﻻﻗﺘﺮﺍﺣﺎﺕ ﺍﻟﱵ ﺗﺮﺷﺪ ﻃﻠﺒﺔ ﺍﻟﻌﻠﻢ ﺇﱃ ﺍﳌﺴﺎﳘﺔ ﰲ ﺑﻠﻮﺭﺓ ﺍﻟﻮﺟﻪ ﺍﳌﺸﺮﻕ ﻟﻠﺘﺎﺭﻳﺦ ﻭﺍﳊﻀﺎﺭﺓ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ. ﻓﺄﻭﱃ ﻫﺬﻩ ﺍﻻﻗﺘﺮﺍﺣﺎﺕ ﺃﻥ ﺗﻘﻮﻡ ﻃﻠﺒﺔ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺎﺕ ﺍﻟﻌﻠﻴﺎ ﺑﺎﻟﺒﺤﺚ ﻭﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻷﻓﻜﺎﺭ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ،ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻌﺎﱂ ﺍﺪﺩ ﰲ ﺍﻟﻘﺮﻥ ﺍﻟﺜﺎﱐ ﻋﺸﺮ ﺍﳍﺠﺮﻱ ﺇﺫ ﺗﻮﺟﺪ ﰲ ﻛﺘﺎﺑﺎﺗﻪ ﺃﻓﻜﺎﺭ ﻭﻧﻈﺮﻳﺎﺕ ﺗﺴﺘﺤﻖ ﺍﻟﺘﺄﻣﻞ ﻭﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ، ﻭﺗﻮﺟﺪ ﳎﺎﻻﺕ ﺭﺣﺒﺔ ﻭﰲ ﻧﻮﺍﺣﻲ ﳐﺘﻠﻔﺔ ،ﻣﻦ ﺗﻔﺴﲑ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻜﺮﱘ ﻭﻋﻠﻮﻣﻪ ،ﻭﺍﳊﺪﻳﺚ ﺍﻟﺸﺮﻳﻒ ﻭﻋﻠﻮﻣﻪ، ﻭﻣﺴﺎﺋﻞ ﺍﻟﻌﻘﻴﺪﺓ ﻭﺍﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ،ﻭﻋﻠﻢ ﺍﻟﻔﻘﻪ ﻭﺃﺻﻮﻟﻪ ،ﻭﻣﻘﺎﺻﺪ ﺍﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ﻭﺃﺳﺮﺍﺭﻫﺎ ،ﻭﻋﻠﻮﻡ ﺍﻟﺴﻠﻮﻙ ﻭﺍﻟﺘﺮﺑﻴﺔ ﺃﻭ ﻣﺎﻳﻌﺮﻑ ﺑﺎﻟﺘﺼﻮﻑ ،ﻭﺍﻟﻔﻠﺴﻔﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﲡﺎﻩ ﺍﻟﻜﻮﻥ ﻭﺍﳊﻴﺎﺓ ،ﻭﻏﲑ ﺫﻟﻚ ﻣﻦ ﳎﺎﻻﺕ ﺍﻟﻌﻠﻢ.
อัล-นูร
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
49
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
ﻭﺃﻗﺘﺮﺡ ﻛﺬﻟﻚ ﺃﻥ ﺗﻘﻮﻡ ﺃﻗﺴﺎﻡ ﺍﻟﺘﺎﺭﻳﺦ ﻭﺍﳊﻀﺎﺭﺓ ﺑﺘﺸﺠﻴﻊ ﺍﻟﻄﻼﺏ ﻭﺣﺜﻬﻢ ﺑﺎﺧﺘﻴﺎﺭ ﺍﻟﺒﺤﻮﺙ ﺍﻟﱵ ﳝﻜﻦ ﺃﻥ ﻳﻜﻮﻥ ﳍﺎ ﺟﺎﻧﺐ ﺇﳚﺎﰊ ﻹﻇﻬﺎﺭ ﺍﻟﺸﺨﺼﻴﺎﺕ ﺍﻟﻔﻜﺮﻳﺔ ﻟﻸﻣﺔ ﻭﻛﺬﻟﻚ ﻷﻓﻜﺎﺭﻫﻢ ﰲ ﳎﺎﻝ ﺍﳊﻀﺎﺭﺓ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﺇﺫ ﺍﻟﺘﺸﺠﻴﻊ ﻣﻦ ﻗﺒﻞ ﺍﻷﻗﺴﺎﻡ ﺑﺎﻋﺚ ﻭﳏﻔﺰ ﻣﻬﻢ ﻟﺘﻄﻮﻳﺮ ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺎﺕ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ﺍﳌﺘﻌﻤﻘﺔ ﻭﺍﳌﺘﺨﺼﺼﺔ .ﻭﻋﻠﻰ ﻃﻠﺒﺔ ﺍﻟﻌﻠﻢ ﰲ ﻗﺴﻢ ﺍﻟﺘﺎﺭﻳﺦ ﻭﺍﳊﻀﺎﺭﺓ ﺍﻟﻘﻴﺎﻡ ﺑﺎﻟﺒﺤﺚ ﻭﺍﻟﺘﻔﺘﻴﺶ ﻋﻦ ﺍﻷﻓﻜﺎﺭ ﺍﻷﺻﻴﻠﺔ ﻟﻠﻌﻠﻤﺎﺀ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﰲ ﺍﺎﻻﺕ ﺍﳊﻀﺎﺭﻳﺔ ﻟﻸﻣﺔ ﻭﻋﻠﻰ ﻭﺟﻪ ﺍﳋﺼﻮﺹ ﰲ ﻣﺎ ﻳﺘﻌﻠﻖ ﺑﺎﻟﻨﻈﺎﻡ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻲ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ،ﻭﻛﻴﻔﻴﺔ ﺗﻄﻮﻳﺮ ﻫﺬﺍ ﺍﻟﻨﻈﺎﻡ ﺣﺴﺐ ﻇﺮﻭﻑ ﺍﻷﻣﺔ ﻭﺃﺣﻮﺍﳍﺎ، ﻭﺍﺑﺮﺍﺯ ﺍﳉﻮﺍﻧﺐ ﺍﻟﱵ ﲢﺎﻓﻆ ﻋﻠﻰ ﻭﺣﺪﺓ ﻛﻴﺎﻥ ﺍﻷﻣﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ .ﻭﳝﻜﻦ ﺃﻥ ﺗﻘﻮﻡ ﲝﻮﺛﻨﺎ ﻋﻠﻰ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﺷﺨﺼﻴﺎﺕ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﳍﻢ ﺇﺳﻬﺎﻡ ﰲ ﳎﺎﻝ ﺍﻟﻨﻈﻢ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﻓﻨﱪﺯ ﺩﻭﺭ ﻫﺆﻻﺀ ﺍﻟﺸﺨﺼﻴﺎﺕ ﺑﲔ ﺃﺻﺤﺎﺏ ﺍﻷﻓﻜﺎﺭ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ، ﺣﻴﺚ ﺃﻓﻜﺎﺭﻫﻢ ﺟﺪﻳﺮﺓ ﺑﺘﻄﻮﻳﺮ ﻭﺑﻨﺎﺀ ﺍﺘﻤﻊ ﺍﻹﺳﻼﻣﻲ ﺳﻴﺎﺳﻴﹰﺎ ﻭﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻴﹰﺎ ﻭﺍﺧﻼﻗﻴﹰﺎ. ﻛﺬﻟﻚ ﺃﻥ ﻧﻘﻮﻡ ﺑﺎﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﻭﺍﳌﻘﺎﺭﻧﺔ ﺑﲔ ﻧﻈﺮﻳﺎﺕ ﻭﺃﻓﻜﺎﺭ ﺍﻟﻌﻠﻤﺎﺀ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﻭﻏﲑﻫﻢ ﻭﻣﻦ ﰒ ﺍﻹﻳﻀﺎﺡ ﺑﺄﻥ ﺍﻟﻨﻈﺮﻳﺎﺕ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﺃﺻﻴﻠﺔ ﻛﺄﺻﺎﻟﺔ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻭﻣﻨﺎﺑﻌﻪ ﻭﺭﻭﺍﻓﺪﻩ ﺍﻟﻔﻜﺮﻳﺔ ،ﻭﻟﻴﺴﺖ ﻭﻟﻴﺪﺓ ﻋﻦ ﺍﻟﻔﻜﺮ ﺍﻟﻐﺮﰊ ﺍﻹﻏﺮﻳﻘﻲ ﻓﻘﻂ ﻭﺇﻥ ﻛﺎﻥ ﻫﻨﺎﻙ ﻧﻮﻉ ﻣﻦ ﺍﻟﺘﻼﻗﺢ ﺑﲔ ﻫﺬﻩ ﺍﻷﻓﻜﺎﺭ ،ﻭﻫﻲ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻟﻠﺘﻄﻮﺭ ﺍﳊﻀﺎﺭﻱ ،ﻓﺎﳊﻀﺎﺭﺍﺕ ﺣﻠﻘﺔ ﻣﺘﺴﻠﺴﻠﺔ ،ﻭﻟﻴﺴﺖ ﺧﺎﺻﺔ ﻷﻣﺔ ﺃﻭ ﳉﻨﺲ ﻓﻘﻂ. ﺍﳌﺼﺎﺩﺭ ﻭﺍﳌﺮﺍﺟﻊ
ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ ﺍﻟﻜﺮﱘ ﺍﻟﺒﺨﺎﺭﻱ ،ﺃﺑﻮ ﻋﺒﺪ ﺍﷲ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺇﲰﺎﻋﻴﻞ 1987 ،ﻡ .ﺍﳉﺎﻣﻊ ﺍﻟﺼﺤﻴﺢ .ﻁ .3ﺑﲑﻭﺕ :ﺩﺍﺭ ﺍﺑﻦ ﻛﺜﲑ. ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ ،ﺫﻛﺎﺀ ﺍﷲ ﺑﻦ ﺛﻨﺎﺀ ﺍﷲ1998 .ﻡ .ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻫﻨﺪﻭﺳﺘﺎﻥ.ﺩ.ﻁ .ﻻﻫﻮﺭ :ﺳﻨﻚ ﻣﻴﻞ ﺑﺒﻠﻴﻜﻴﺸﱰ. ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ،ﺃﲪﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﺮﺣﻴﻢ1936 .ﻡ .ﺍﻟﺘﻔﻬﻴﻤﺎﺕ ﺍﻹﳍﻴﺔ .ﺳﻮﺭﺕ ﺍﳍﻨﺪ :ﺍﻠﺲ ﺍﻟﻌﻠﻤﻲ. ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ،ﺩ.ﺕ .ﺣﺠﺔ ﺍﷲ ﺍﻟﺒﺎﻟﻐﺔ .ﺩ.ﻁ .ﻻﻫﻮﺭ :ﺍﳌﻜﺘﺒﺔ ﺍﻟﺴﻠﻔﻴﺔ. ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﺍﷲ ،ﺃﲪﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﺮﺣﻴﻢ.ﺩ.ﺕ .ﺇﺯﺍﻟﺔ ﺍﳋﻔﺎ ﻋﻦ ﺧﻼﻓﺔ ﺍﳋﻠﻔﺎﺀ ،ﺩ.ﻁ .ﻛﺮﺍﺗﺸﻲ :ﻗﺪﳝﻲ ﻛﺘﺐ ﺧﺎﻧﺔ. ﺍﻟﻄﱪﺍﱐ ،ﺃﺑﻮ ﺍﻟﻘﺎﺳﻢ ﺳﻠﻴﻤﺎﻥ ﺑﻦ ﺃﲪﺪ ﺑﻦ ﺃﻳﻮﺏ .ﺩ.ﺕ .ﺍﳌﻌﺠﻢ ﺍﻟﻜﺒﲑ .ﻁ .2ﻣﻮﺻﻞ :ﻣﻄﺒﻌﺔ ﺍﻟﺰﻫﺮﺍﺀ ﺍﳊﺪﻳﺜﺔ. ﺍﻟﻘﺎﲰﻲ ،ﻇﺎﻓﺮ ﺍﻟﻘﺎﲰﻲ1974 .ﻡ .ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳊﻜﻢ ﰲ ﺍﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ﻭﺍﻟﺘﺎﺭﻳﺦ .ﺑﲑﻭﺕ :ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻨﻔﺎﺋﺲ. ﺍﶈﺎﻣﻲ ،ﳏﻤﺪ ﻓﺮﻳﺪ ﺑﻚ ﺍﶈﺎﻣﻲ1977 .ﻡ .ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺍﻟﺪﻭﻟﺔ ﺍﻟﻌﻠﻴﺔ ﺍﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻴﺔ .ﻁ .2ﺑﲑﻭﺕ :ﺩﺍﺭ ﺍﳉﻴﻞ. ﺍﳌﻮﺩﻭﺩﻱ ،ﺃﺑﻮ ﺍﻷﻋﻠﻰ ﺍﳌﻮﺩﻭﺩﻱ1967 .ﻡ .ﻣﻮﺟﺰ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺍﻟﺘﺠﺪﻳﺪ ﻭﺇﺣﻴﺎﺋﻪ .ﻁ .2ﺑﲑﻭﺕ :ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻔﻜﺮ ﺍﳊﺪﻳﺚ. ﻣﺴﻠﻢ ،ﺃﺑﻮ ﺍﳊﺴﲔ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﺍﳊﺠﺎﺝ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺍﻟﻘﺸﲑﻱ.ﺩ.ﺕ .ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ .ﲢﻘﻴﻖ ﳏﻤﺪ ﻓﻮﺍﺩ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﺒﺎﻗﻲ، ﺩ ﻁ .ﺑﲑﻭﺕ :ﺩﺍﺭ ﺍﺣﻴﺎﺀ ﺍﻟﺘﺮﺍﺙ. ﻣﻨﻈﻮﺭ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺃﲪﺪ1988 .ﻡ .ﺍﻟﻨﻈﺮﻳﺎﺕ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻌﺼﺮ ﺍﳊﺪﻳﺚ .ﺍﳌﻨﺼﻮﺭﺓ :ﺩﺍﺭ ﺍﻟﻮﻓﺎﺀ ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﺔ ﻭﺍﻟﻨﺸﺮ ﻭﺍﻟﺘﻮﺯﻳﻊ. ﺍﻟﻨﺒﻬﺎﱐ ،ﺗﻘﻲ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻟﻨﺒﻬﺎﱐ2002 .ﻡ .ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳊﻜﻢ ﰲ ﺍﻹﺳﻼﻡ.ﻁ .6ﺑﲑﻭﺕ :ﺩﺍﺭ ﺍﻷﻣﺔ ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﺔ ﻭﺍﻟﻨﺸﺮ ﻭﺍﻟﺘﻮﺯﻳﻊ. ﺍﻟﻨﺪﻭﻱ ،ﺃﺑﻮ ﺍﳊﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺍﻟﻨﺪﻭﻱ1999 .ﻡ .ﺭﺟﺎﻝ ﺍﻟﻔﻜﺮ ﻭﺍﻟﺪﻋﻮﺓ ﰲ ﺍﻹﺳﻼﻡ .ﺩﻣﺸﻖ :ﺩﺍﺭ ﺍﺑﻦ ﻛﺜﲑ. อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
51
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
วิพากษหนังสือ / Book Review
สิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลาม: ศึกษากรณีการปฏิบัติในจังหวัดปตตานี ผูวิจัย: อาหมัด อัลฟารีตีย ปที่พิมพ: 2547 ผูวิพากษ: มาหะมะ ดาแม็ง∗ : มุฮําหมัดซากี เจะหะ∗∗ วิทยานิพนธเลมนี้เปนวิทยานิพนธการศึกษา ซึ่งไดวิจัยในเรื่องสิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลาม และการปฏิบัติตอสามี รวมถึงการอุปการะเลี้ยงดู การไดรับซึ่งสิทธิตางๆ จากสามีตามเงื่อนไขและขอบเขตที่อิสลามไดวาง หลักเกณฑไว งานวิพากษวิทยานิพนธเลมนี้ไดแบงสัดสวนในการวิพากษวิทยานิพนธออกเปน 4 สวน ประกอบดวย สวนที่ 1 สถานภาพและคุณลักษณะของวิทยานิพนธ สวนที่ 2 บทนํา สวนที่ 3 เนื้อหา สวนที่ 4 บทวิพากษจุดเดน จุดดอย และ ขอเสนอแนะ สวนที่ 1 สถานภาพและคุณลักษณะของวิทยานิพนธ วิทยานิพนธเลมนี้มีจํานวนหนาทั้งสิ้น 220หนา รวมทั้งปกใน สารบัญ เนื้อหา และแหลงการอางอิง ไมไดรวม ภาคผนวก เปนวิทยานิพนธประจําปการศึกษา 2547 มีผูชวยศาสตราจารยดร.อิสมาแอ อาลี และดร.วรรณา แผนมุนินเปน คณะกรรมการที่ป รึ ก ษา ทั้ง นี้ใ นการสอบวิท ยานิพ นธไ ดรั บ ความอนุเ คราะห จากบรรดาผูท รงคุ ณ วุฒิจํา นวน 4 ท า น ประกอบดวยผูชวยศาสตราจารยดร.อิสมาแอ อาลี ประธานกรรมการ ดร.วรรณา แผนมุนิน กรรมการ รองศาสตราจารยระ วีวรรณ ชอุมพฤกษ กรรมการ และอาจารยฮามีดะฮ อาแด กรรมการ สวนที่ 2 บทนํา 2.1 บทนํา ในบทนําผูวิจัยไดเริ่มการเขียนวิทยานิพนธดวยการนําเสนอเกี่ยวกับปญหาและความเปนมาของปญหา ซึ่งผูวิจัย เริ่มดวยคําสรรญเสริญตออัลลอฮฺ ขออภัยโทษจากทาน ขอจงชี้นําทางไปในทางที่พระองคฺอัลลอฮฺ ทรงโปรดปราน จากนั้นก็ไดนําเสนอเกี่ยวกับทางนําที่ดีที่สุดของมุสลิมคือทางนําที่เปนตัวอยางจากทานนบีมุฮัมหมัด 2.2 ปญหาและความเปนมาของปญหา ในสวนเนื้อหาทางดานปญหาและความเปนมาของปญหานั้นผูวิจัยไดนําเสนอเกี่ยวกับประวัติศาสตรของการมี ภริยาและสิทธิของภริยาในประเทศไทย ประวัติศาสตรของการมีภริยาและสิทธิของภริยาในสมัยญะฮิลิยะฮฺ สาระเนื้อหา ∗
นักศึกษาหลักสูตรศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาชะรีอะฮฺ คณะอิสลามศึกษา มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ∗∗ Asst. Prof. Ph.D. (law) อาจารยประจําสาขาวิชาชะรีอะฮฺ (กฎหมายอิสลาม) คณะอิสลามศึกษา มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
52
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
ของการมีภริยาและสิทธิของภริยาในอิสลามโดยที่ผูวิจัยไดนําเสนออายะฮฺอัลกุรอาน และอัลหะดีษมาประกอบในการ นําเสนอ จากนั้นผูวิจัยไดนําเสนอเกี่ยวกับการเปลี่ยนแปลงทางสังคม เศรษฐกิจ และการเมืองในจังหวัดปตตานี ซึ่งปญหา ดังกลาวจะสงกระทบตอระบบวิถีชีวิตของมุสลิมในจังหวัดปตตานีโดยเฉพาะในเรื่องของแผนพัฒนาเศรษฐกิจ ที่ไดเปด โรงงานตาง ๆ ในจังหวัดปตตานีจํานวนทั้งสิ้น 234 โรง และที่สําคัญคนงานสวนใหญในโรงงานเหลานั้นเปนสตรีมุสลีมะฮฺ ดังนั้นจากการที่สตรีมุสลีมะฮฺเขาทํางานในโรงงาน ผูวิจัยจึงอยากทราบวาสตรีมุสลีมะฮฺเหลานั้นไดปฏิบัติเกี่ยวกับสิทธิและ หนาที่ของมุสลีมะฮฺมากนอยเพียงใด เพื่อจะเปนขอมูลสงเสริมในการสรางสถาบันครอบครัว ตลอดจนหาแนวทางในการ กําหนดนโยบายและแผนพัฒนาสถาบันครอบครัวตอไป ทั้งนี้ผูวิจัยไดสรุปประเด็นปญหาการวิจัยครั้งนี้ดังตอไปนี้ 1.สิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายไทยและกฎหมายสําคัญ ๆ ในอดีตเปนอยางไร 2.สิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลามมีลักษณะอยางไร 3.ความยึดมั่นในหลักการอิสลามและความรู ความเขาใจเกี่ยวกับสิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลาม ของคูสมรสอยูในระดับใด 4.การไดมาซึ่งสิทธิและการปฏิบัติหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลามในจังหวัดปตตานีปจจุบันเปนไปตาม กฎหมายอิสลามหรือไม และในระดับใด 5.การไดมาซึ่งสิทธิและการปฏิบัติหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลามในจังหวัดปตตานีมีความสัมพันธกับ ความยึดมั่นในหลักการอิสลามและความรู ความเขาใจเกี่ยวกับสิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลามของคูสมรส หรือไม และในระดับใด 2.3 วัตถุประสงคของการวิจัย 1.เพื่อศึกษาลักษณะสิทธิและหนาที่ตาง ๆ ของภริยาตามกฎหมายสําคัญ ๆ ในอดีต 2.เพื่อศึกษาลักษณะสิทธิและหนาที่ตาง ๆ ของภริยาตามกฎหมายอิสลาม 3.เพื่อศึกษาระดับความยึดมั่นในหลักการอิสลามและความรู ความเขาใจเกี่ยวกับสิทธิและหนาที่ของภริยาตาม กฎหมายอิสลามของคูสมรส 4.เพื่อศึกษาระดับการไดมาซึ่งสิทธิและการปฏิบัติหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลามในจังหวัดปตตานี 5.เพื่อศึกษาความสัมพันธระหวางความยึดมั่นในหลักการอิสลามและความรู ความเขาใจเกี่ยวกับสิทธิและหนาที่ ของภริยาตามกฎหมายอิสลามของคูสมรส กับการไดมาซึ่งสิทธิและการปฏิบัติหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลามใน จังหวัดปตตานี 2.4 สมมุติฐานการวิจัย สมมุติฐานผูวิจัยไดตั้งสมมุติฐานวาการไดมาซึ่งสิทธิและการปฏิบัติหนาที่ของภริยาจะเปนไปตามกฎหมาย อิสลามในระดับใด สูง ปานกลาง หรือต่ํา ขึ้นอยูกับระดับของความยึดมั่นในหลักการอิสลามและระดับความรูความเขาใจ เกี่ยวกับสิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลามของคูสมรส 2.5 ตัวแปรการวิจัย ตัวแปรในการวิจัยครั้งนี้ผูวิจัยไดกําหนดตัวแปรตนคือ1.ความยึดมั่นในหลักการอิสลามของคูสมรส 2.ความรู ความเขาใจเกี่ยวกับสิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลามของคูสมรส ในสวนของตัวแปรตามนั้นผูวิจัยไดกําหนด ไวสองกลุมดวยกันคือ 1.การไดมาซึ่งสิทธิของภริยาตามกฎหมายอิสลามดานคาอุปการะเลี้ยงดู การไดรับการปฏิบัติที่ดี
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
53
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
การไดรับคําแนะนําสั่งสอนจากสามี และการมีสวนรวมในกิจกรรมทางสังคมนอกบาน 2.การปฏิบัติหนาที่ของภริยาตาม กฎหมายอิสลามดานการเชื่อฟงและปรนนิบัติสามี การดูแลรักษาทรัพยสินของสามี และการดูแลอบรมบุตร 2.6 ขอบเขตการวิจัย ขอบเขตุการวิจัยครั้งนี้ผูวิจัยไดกําหนดขอบเขตเปนการวิจัยเชิงสํารวจที่มุงศึกษาสองประเด็นคือการไดมาซึ่งสิทธิ ของภริยาตามกฎหมายอิสลาม และการปฏิบัติหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลาม โดยมีกลุมตัวอยางคือคูสมรสที่นับถือ ศาสนาอิสลาม และผูที่เกี่ยวของกับการใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกในเขตพื้นที่จังหวัดปตตานีไดแก ดะโตะยุติธรรม คณะกรรมการอิสลามจังหวัดปตตานี และผูนํามุสลิมในชุมชน 2.7 ขอตกลงเบื้องตนในการวิจยั ขอตกลงเบื้องตนผูวิจัยไดกําหนดขอตกลงเบื้องตนวาในการวิจัยครั้งนี้จะอางอิงตามบทบัญญัติอิสลามโดยยึด หลักฐานจากอัลกุรอาน อัลสุนนะฮฺ และทัศนะของมัซฮับตาง โดยเนนการยึดทัศนะของนักกฎหมายอิสลามมัซฮับซาฟอีย เปนหลัก และการอางอัลหะดีษผูวิจัยจะแจงถึงสถานภาพของอัลหะดีษนั้นดวย 2.8 นิยามศัพทเฉพาะ นิยามศัพทเฉพาะผูวิจัยไดใหคําอธิบายเกี่ยวกับนิยามศัพทเฉพาะเกี่ยวกับความยึดมั่นในหลักการอิสลาม ความรู ความเขาใจเกี่ยวกับสิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลามของคูสมรส การไดมาซึ่งสิทธิของภริยาตามกฎหมาย อิสลาม คาอุปการะเลี้ยงดู การไดรับการปฏิบัติที่ดี การไดรับคําแนะนําสั่งสอนจากสามี การมีสวนรวมในกิจกรรมทาง สังคมนอกครัวเรือน การปฏิบัติหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลาม การปรนนิบัติสามี การดูแลทรัพยสินของสามี การ ดูแลอบรมบุตร สิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลาม และผูนําอิสลามในชุมชน สวนที่ 3 เนื้อหา ในสวนเนื้อหาของวิทยานิพนธเลมนี้ผูวิจัยไดแบงบทในการวิจัยออกเปน 4 บทดวยกันประกอบดวยบทเกี่ยวกับ เนื้อหาสิทธิและหนาที่ของภริยา บทที่เกี่ยวกับวิธีดําเนินการวิจัย บทเกี่ยวกับผลการวิเคราะหขอมูล และบทที่เกี่ยวกับสรุป ผลการวิจัย การอภิปรายผล และขอเสนอแนะ ในบทที่เกี่ยวกับเนื้อหาสิทธิและหนาที่ของภริยาผูวิจัยไดนําเสนอเกี่ยวกับสิทธิหนาที่ของภริยาตามกฎหมาย สําคัญในอดีตดังเชนกฎหมายบาบิโลน กฎหมายอินเดีย เกี่ยวกับสิทธิหนาที่ของภริยาตามคัมภีรพระเวท สิทธิหนาที่ของ ภริยาตามคัมภีรมนูธรรมศาสตร สิทธิหนาที่ของภริยาตามคัมภีรอรรถศาสตร กฎหมายโรมัน เกี่ยวกับสิทธิหนาที่ของสตรี และภริยาในยุคญาฮิลียะฮฺ (ยุคกอนอิสลาม) กฎหมายไทย เกี่ยวกับฐานะทั่วไปของสตรีสมัยกอน สิทธิหนาที่ของภริยาตาม กฎหมายมังรายศาสตร สิทธิหนาที่ของภริยาตามกฎหมายสมัยพระรามาธิบดีที่ 1 ภริยาตามกฎหมายไทยในสมัยกรุงศรี อยุธยาตอนกลาง สิทธิหนาที่ของภริยาตามกฎหมายตราสามดวง สิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลาม เกี่ยวกับ สิทธิของภริยาในการเลือกคูครอง สิท ธิในการไดรับคาสมรสโดยนําเสนอในเรื่องของอั ศเศาะดากฺ (คา สินสอด) สิท ธิ ของอัศเศาะดากฺ (คาสินสอด) สิ่งที่เปนอัศเศาะดากฺ (คาสินสอด) ได อัตราของอัศเศาะดากฺ (คาสินสอด) สิทธิในการไดรับ คาอุปการะเลี้ยงดู ประเภทของคาอุปการะเลี้ยงดูที่เกี่ยวกับคารักษาโรค การกําหนดฐานะของสามี มาตรฐานคาอุปการะ เลี้ยงดู การไดรับคาอุปการะเลี้ยงดูเปนรายป เงื่อนไขการไดรับคาอุปการะเลี้ยงดู สาเหตุที่ทําใหหมดสิทธิคาอุปการะเลี้ยงดู สิทธิในการบริจาคทานจากทรัพยสินของสามี สิทธิในการไดรับคําแนะนําสั่งสอนจากสามี สิทธิในการไดรับความยุติธรรม อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
54
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
เมื่อสามีมีภริยาหลายคน สิทธิในการทํางาน สิทธิในการมีสวนรวมในกิจกรรมทางสังคม สิทธิในการครอบครองทรัพยสิน สิทธิรวมระหวางสามีภริยา ดังเชนสิทธิในการเสพสุขจากกันและกัน สิทธิในการไดรับการปฏิบัติดีตอกัน จากสามี จาก ภริยา สิทธิในการเกี่ยวดองกับยาติของกันและกัน สิทธิในการไดรับมรดกของกันและกัน หนาที่ของภริยาซึ่งมีหนาที่ในการ เชื่อฟงสามี การปรนนิบัติตอสามี การสรางความพึงพอใจใหแกสามี การปฏิบัติดีตอครอบครัวสามี การดูแลรักษาทรัพย ของสามี และการดูแลอบรมบุตร ทั้งนี้ผูวิจัยไดนําเสนอเนื้อหาตาง ๆ ที่เพียบพรอมแหลงการอางอิงจากหนังสือกฎหมาย อิสลามและหนังสืออื่น ๆ ที่เกี่ยวของกับเนื้อหานี้ และผูวิจัยไดยกหลักฐานอายะฮฺอัลกุรอาน และอัลหะดีษมาบรรยาย ประกอบพรอมทั้งไดชีแจงสถานภาพของอัลหะดีษเหลานั้นดวย ในบทเกี่ยวกับวิธีดําเนินการวิจัย ผูวิจัยไดกําหนดรูปแบบการวิจัยครั้งนี้วาเปนการวิจัยเชิงสํารวจ แบบเก็บขอมูลครั้ง เดียว โดยมีประชากรที่ใชในการศึกษาครั้งนี้จากคูสมรสทีนับถือศาสนาอิสลามในเขตพื้นที่จังหวัดปตตานี จํานวน 140 คน ไดมาโดยเจาะจงเอาอําเภอเมือง สุมกลุมอําเภออีกสองอําเภอ หลังจากนั้นสุมตําบลในสองอําเภออีกหกตําบล พอไดตําบลก็ จะดําเนินการสุมกลุมตัวอยางอีกตําบลละหนึ่งหมูบาน หลังจากนั้นจะมีการสุมครัวเรือนในแตหมูบานอีก 10 % ของครัวเรือน และจะไดกลุมตัวอยางของครัวเรือนทั้งหมด 70 ครัวเรือน และประชากรที่เปนผูที่เกี่ยวของกับการใชกฎหมายอิสลามวาดวย ครอบครัวและมรดกโดยการเลือกแบบเจาะจงอีก 8 คนประกอบดวยดะโตะยุติธรรมประจําศาลจังหวัดปตตานีจํานวน 1 คน ตัวแทนผูวินิจฉัยกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกจากสํานักงานคณะกรรมการอิสลามจังหวัดปตตานีจํานวน 1 คน และผูนํามุสลิมในชุมชน จํานวน 6 คน รวมกลุมตัวอยางในการวิจยั ครั้งนี้จํานวน 148 คน ในสวนของการเก็บรวบรวมขอมูลผูวิจัยดําเนินการเก็บขอมูลโดยใชแบบการสัมภาษณสามีและภริยา และจะใช แบบการสัมภาษณแบบเจาะลึกกับกลุมตัวอยางที่เปนผูเกี่ยวของกับการใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดก และผูนํามุสลิมในชุมชน ในสวนของการวิเคราะหผูวิจัยจะดําเนินการวิเคราะหขอมูลจากขอมูลของคูสมรสดวยโปรแกรม สําเร็จรูป SPSS คํานวณหาคารอยละ หาคาเฉลี่ย และหาคาสหสัมพันธและระดับนัยสําคัญทางสถิติ และการวิเคราะห ขอมูลของกลุมตัวอยางที่เปนผูเกี่ยวของกับการใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดก และผูนํามุสลิมในชุมชนนั้น ผูวิจัยจะดําเนินการวิเคราะหในรูปแบบอุปนัย ในบทผลการวิเคราะหขอมูล ผูวิจัยไดดําเนินการวิเคราะหขอมูลในขอมูลที่เกี่ยวกับขอมูลทั่วไปของสามีภริยาและ คูสมรสในเรื่องของอายุ ระดับการศึกษา จํานวนปที่สมรส จํานวนบุตร และอาชีพ ขอมูลที่เกี่ยวกับความยึดมั่นในหลักการ อิสลามของคูสมรสและความรูความเขาใจเกี่ยวกับสิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลามของคูสมรส ขอมูลที่ เกี่ ย วกั บ การได ม าซึ่ ง สิท ธิ ข องภริ ย าตามกฎหมายอิ ส ลามดา นคา อุ ป การะเลี้ย งดู การไดรั บ การปฏิ บั ติที่ ดี การได รั บ คําแนะนําสั่งสอนจากสามี และการมีสวนรวมในกิจกรรมทางสังคมนอกบาน ขอมูลที่เกี่ยวกับการปฏิบัติหนาที่ของภริยา ตามกฎหมายอิสลามดานการเชื่อฟงและปรนนิบัติสามี การดูแลรักษาทรัพยสินของสามี และการดูแลอบรมบุตร ขอมูลที่ เกี่ยวกับความคิดเห็น และขอเสนอแนะของกลุมตัวอยางที่เปนภริยา ขอมูลที่เกี่ยวกับความสัมพันธระหวางความยึดมั่นใน หลักการอิสลามของคูสมรสและความรูความเขาใจเกี่ยวกับสิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลามของคูสมรสกับ การไดรับจริงซึ่งสิทธิและการปฏิบัติหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลาม ขอมูลทั่วไปและความคิดเห็นของกลุมตัวอยางที่ เปนผูนํา ทั้งนี้ในการวิเคราะหขอมูลผูวิจัยไดนําเสนอการวิเคราะหขอมูลในรูปแบบตารางรอยละ คาเฉลี่ย และคาเบี่ยงเบน มาตรฐานมาประกอบในการนําเสนอ และในประเด็นของความคิดเห็นและขอเสนอแนะทั้งจากกลุมภริยาและผูที่เกี่ยวของ กับการใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกผูวิจัยไดนําเสนอขอเสนอแนะตาง ๆ ที่ไดมา และไดมีการสรุปความ คิดเห็นตางจากประเด็นที่ไดดําเนินการสัมภาษณมาเปนตารางในแตละหัวขออยางชัดเจน เชนเดียวกันกับการวิเคราะห ขอมูลในสวนที่เปนความสัมพันธระหวางความยึดมั่นในหลักการอิสลามของคูสมรสกับการไดรับจริงซึ่งสิทธิของภริยาตาม กฎหมายอิสลามผูวิจัยไดมีการนําเสนอการวิเคราะหขอมูลในรูปแบบของการแสดงคาเฉลี่ยในแตละประเด็นอยางชัดเจน
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
55
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
ในบทของการสรุปผลการวิจัย อภิปรายผล และขอเสนอแนะผูวิจัยไดดําเนินการสรุปในสวนที่เปนขอมูลทั่วไปของ การวิจัยโดยที่สรุปออกมาเปนคารอยละในแตละประเด็นที่ไดกําหนดมา สวนขอมูลที่เกี่ยวกับตัวแปรที่ไดกําหนดไว ทั้งตัว แปรตนและตัวแปรตาม ผูวิจัยไดดําเนินการสรุปในแตละประเด็นที่ไดมีการกําหนดในการวิจัยในรูปแบบของการแสดง ตัวเลขของคาเฉลี่ยและระดับในคาเฉลี่ยเหลานั้น ในสวนของการอภิปรายผลผูวิจัยไดดําเนินการอภิปรายผลการวิจัยในประเด็นของความยึดมั่นในหลักการอิสลาม ของคูสมรส ความรูความเขาใจเกี่ยวกับสิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลามของคูสมรส ขอมูลที่เกี่ยวกับการ ไดมาซึ่งสิทธิของภริยาตามกฎหมายอิสลามดานคาอุปการะเลี้ยงดู การไดรับการปฏิบัติที่ดี การไดรับคําแนะนําสั่งสอนจาก สามี และการมีสวนรวมในกิจกรรมทางสังคมนอกบาน ขอมูลที่เกี่ยวกับการปฏิบัติหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลาม ด า นการเชื่ อ ฟ ง และปรนนิบัติ สามี การดูแ ลรัก ษาทรั พ ยสิ น ของสามี และการดูแ ลอบรมบุตร โดยที่ ผูวิ จั ย เอาอายะฮฺ อัลกุรอาน และอัลหะดีษมาประกอบในการอภิปรายดวย ในส วนของขอเสนอแนะผูวิ จัยไดนํ าเสนอขอเสนอแนะจากกลุมตัวอยางที่เปนภริยา ผูที่เกี่ยวของกับ การใช กฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดก และผูนํามุสลิมในชุมชน ขอเสนอแนะเชิงนโยบายตอภาครัฐ และสุดทาย ขอเสนอแนะเชิงวิชาการ สวนที่ 4 บทวิพากษจุดเดน จุดดอย และขอเสนอแนะ จุดเดน วิทยานิพนธเลมนี้เปนวิทยานิพนธที่ดีและมีประโยชนแกครอบครัว สามีและภริยา มีประเด็นที่เปนจุดเดนมากคือ ในสวนที่เปนบทที่ 2 เกี่ยวกับเนื้อหาผูวิจัยไดนําเสนอเนื้อหาที่คลอบคลุมโดยมีการอางอิงหลักฐานจากอายะฮฺอัลกุรอานมา ประกอบ และอัลหะดีษก็เชนเดียวกันผูวิจัยไดนําเสนออัลหะดีษมาประกอบพรอมกับการชี้แจงสถานภาพของอัลหะดีษที่ได หยิบยกมาวาเปนอัลหะดีษอยูในระดับใดเปนตน จุดดอย วิทยานิพนธเลมนี้มีจุดดอยกรณีวิธีการเก็บขอมูลแบบครั้งเดียวเนื่องจากอาจทําใหไดขอมูลไมสมบูรณ ขอเสนอแนะ 1.หนวยงานที่เกี่ยวของกับการใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกในประเทศไทย ควรทําวิจัยเปนราย ป เพื่อศึกษาขอมูล เหตุผลตลอดจนแนวทางในการแกไขปญหาเกี่ยวกับสิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลาม ตอไป
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
57
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
บทความวิจัย
Motivasi Dan Strategi Pembelajaran Pengaturan Kendiri: Perspektif Malaysia Mohd Alwee Bin Yusoff ∗ Mohamad Azrien Mohamed Adnan ∗∗ Abstrak Kajian ini bertujuan bagi mengenal pasti faktor-faktor yang mempengaruhi pencapaian akademik pelajar di kalangan pelajar Asasi Pengajian Islam Universiti Malaya. Selain itu, kajian ini juga bertujuan untuk melihat perbandingan di kalangan pelajar ke atas faktor-faktor yang dikaji. Faktor-faktor tersebut terdiri daripada nilai intrinsik, efikasi kendiri, kegelisahan terhadap ujian, latihan, teman belajar, pengaturan kendiri metakognisi, dan regulasi usaha. Kajian ini menggunakan kaedah tinjauan dengan menggunakan soal selidik sebagai instrumen kajian. Responden yang terlibat dalam kajian ini adalah terdiri daripada 110 pelajar daripada semester dua hingga semester empat. Kaedah analisis yang digunakan ialah analisis regresi berbilang, analisis korelasi pearson dan analisis ujian t. Hasil analisis regresi berbilang menunjukkan bahawa kesemua faktor di atas kecuali kegelisahan terhadap ujian tidak mempengaruhi pencapaian akademik pelajar.
∗
Ph.D, (Islamic History & Civilization) merupakan pensyarah di Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya Nilam Puri. ∗∗ M.Ed, (Education) merupakan guru bahasa Arab di Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya Nilam Puri.
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
58
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
Abstract The aim of this study is to identify the factors that influence academic performance among University of Malaya Pre-Academic of Islamic Studies Students. The study also examines the differences between various factors among them. Those factors are intrinsic value, self-efficacy, test anxiety, cognitive strategy and resource management strategy. The study uses a survey method that make use of a questionnaire as an instrument. The samples consist of 110 second semester up to fourth semester students from University of Malaya Pre-Academic of Islamic Studies Students. Pearson correlation, multiple regression analysis and t test are used in this study to investigate the influence of those factors. The result of multiple regression analysis indicated that all factors except for the test anxiety factor are not significantly related in influencing the academic performance.
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
59
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
PENDAHULUAN Antara cabaran utama para pendidik ialah menyediakan cara untuk membantu para pelajar menjadi pelajar yang bermotivasi, aktif dan mempunyai kemahiran. Ini kerana motivasi merupakan salah satu perkara penting dalam pendidikan. Motivasi juga merupakan penyumbang kepada pencapaian pelajar. Pengetahuan tentang konsep, prinsip dan teori motivasi merupakan elemen asas dalam psikologi pendidikan. Para pendidikan perlu mengetahui bagaimana konsep ini berkait dengan persekitaran bilik darjah dan juga peranan pengajaran dalam bilik darjah serta apakah strategi pembelajaran yang digunakan oleh pelajar. Pada masa sekarang, tanggungjawab pembelajaran adalah tanggungjawab pelajar dan bukannya tanggungjawab guru. Pelajar tidak lagi dilihat sebagai individu yang hanya menerima maklumat dan pengetahuan, bahkan secara aktif terlibat dalam penyusunan dan pembinaan semula maklumat yang sedia ada dengan maklumat baru (Perkins, D.N. 1992: 45-55). Salah satu strategi pembelajaran yang boleh diaplikasi oleh pelajar ialah pembelajaran pengaturan kendiri. Kefahaman terhadap konsep pengaturan kendiri adalah penting bagi meningkatkan pencapaian pelajar. Pembelajaran pengaturan kendiri merujuk kepada pelajar yang boleh (Zimmerman, Barry J. 1990, 25: 3-17). “... approach educational tasks with confidence, deligence, and resourcefulness. They are aware of when they do or do not know something. They seek out information when needed and follow the necessary step to master it. When the encounter obstacles such as poor study conditions, confusing teachers, or abstruse text books they find a way to succeed.” Bagi membantu pelajar terlibat secara aktif dalam pembelajaran, para pendidik perlu menyediakan strategi pembelajaran kepada mereka. Salah satu matapelajaran yang melibatkan jenis pembelajaran yang pelbagai ialah matapelajaran bahasa Arab. Mata pelajaran bahasa arab bukan sahaja dipelajari oleh pelajarpelajar aliran sastera sahaja bahkan juga dipelajari oleh pelajar dari aliran sains. Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya Nilam Puri merupakan salah satu pusat pengajian Islam yang terunggul di Malaysia yang amat menitikberatkan bahasa Arab, terutamanya di dalam Pengajian Syariah, Usuludin dan Pendidikan Islam. Kursus Pengajian Islam dan Sains Gunaan juga turut mementingkan bahasa Arab memandangkan ilmu-ilmu sains itu juga berkait rapat dengan al-Qur’an dan al-Sunnah. Objektif utama pengajaran Bahasa Arab yang hendak dicapai ialah untuk membolehkan pelajar membaca teks bahasa Arab dengan sebutan yang betul, memahami makna perkataan dan teks-teks mudah dan menggunakan perkataan dalam ungkapan mudah untuk berkomunikasi dengan guru-guru juga sesama sendiri. Sistem pendidikan sekarang berorientasikan peperiksaan (Marsis Mohamad Nasir. 1998: 832-855) menyebabkan pelajar tertumpu kepada ilmu yang akan membawa mereka kepada kejayaan cemerlang dalam peperiksaan. Walaupun ramai di kalangan pelajar mendapat gred tinggi dalam peperiksaan namun mereka tidak cemerlang dalam menguasai ilmu tersebut.
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
60
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
PENYATAAN MASALAH Dalam membincangkan wawasan pembelajaran bahasa Arab, adalah wajar dihubungkaitkan dengan wawasan 2020 di mana pada ketika akan menjadikan Malaysia sebuah negara yang maju dengan sifatnya yang tersendiri. Ini kerana bahasa Arab dapat dikategorikan sebagai bahasa ilmu yang dapat menyaingi bahasa-bahasa lain di dunia. Aspek pendidikan merupakan tunjang utama ke arah mencapai tujuan tersebut. Matlamat utama pendidikan bukan sahaja membekalkan pelajar dengan pengetahuan dalam pelbagai bidang, malah menyediakan cara untuk mendidik diri selepas meninggalkan alam persekolahan. Perkembangan teknologi dan maklumat yang semakin pantas juga memerlukan persediaan yang rapi bagi para pelajar. Para pelajar seharusnya memiliki kemahiran pengaturan kendiri bagi membolehkan mereka mengemaskini pengetahuan secara berterusan. Sejajar dengan perkembangan ini adalah diharapkan pendidikan bahasa Arab tidak ketinggalan dan terus dapat menyaingi bidang-bidang lain. Oleh itu, para pelajar yang melibatkan diri dalam pembelajaran pengaturan kendiri merupakan mereka yang mampu memenuhi cabaran ini di masa hadapan. Pembelajaran pengaturan kendiri sahaja tidak cukup untuk meningkatkan pencapaian pelajar. Pelajar seharusnya dimotivasi untuk menggunakan strategi serta mengatur kognisi dan usaha mereka (Paris, S.G., Lipson, M.Y., & Wixson, K. 1983, 8: 298-316). Dalam konteks pembelajaran dan pencapaian akademik, seseorang pelajar perlu mempunyai pandangan tentang kebolehan, kemahiran dan pengetahuan untuk menyempurnakan tugas pembelajaran di samping perlu ada ekspektasi tentang gred yang akan diperolehi berdasarkan tugasan tersebut. Walaupun pendidikan bahasa Arab telah lama diperkenalkan di negara ini, namun pencapaian pelajar di peringkat sekolah mahupun di institut pengajian tingggi masih belum memuaskan. Para pelajar masih belum mampu menguasai kemahiran-kemahiran bahasa dengan baik seperti kemahiran mendengar, kemahiran bertutur, kemahiran membaca dan kemahiran bertulis. Terdapat beberapa kajian yang menyentuh tentang pencapaian pelajar dalam bahasa Arab. Mowafak et.al (Mowafak Abdullah, Raja Mohd Fauzi & Mohamed Amin Embi. 1999, 24: 108-123) telah membuat kajian rintis tentang penguasaan kemahiran kefahaman bacaan di kalangan pelajar-pelajar sekolah menengah agama di Negeri Sembilan. Hasil daripada kajian tersebut menunjukkan tahap kefahaman bacaan bahasa Arab di Negeri Sembilan adalah pada tahap lemah. Begitu juga kajian yang dijalankan oleh Nik Mohd Rahimi dan Kamarulzaman (Nik Mohd Rahimi Nik Yusoff & Kamarulzaman Abdul Ghani. 2002: 61-75) ke atas pelajar sekolah menengah agama kerajaan (SMKA) dan sekolah menengah agama negeri (SMAN) di Kelantan mendapati pencapaian pelajar dalam kemahiran membaca berada pada tahap sederhana. Terdapat banyak faktor yang menyumbang kepada tahap pencapaian pelajar, namun pihak penyelidik tidak lupa untuk menjadikan faktor penyumbangnya ialah dorongan dan keyakinan diri yang dimiliki serta kaedah pembelajaran yang diamalkan. Di APIUM Nilam Puri pembelajaran bahasa arab bukan sahaja diperkenal kepada pelajar asasi syariah, usuluddin dan pendidikan Islam malah juga kepada pelajar
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
61
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
aliran sains yang mengambil bidang pengajian Islam dengan sains gunaan. Oleh itu, kajian ini cuba menjawab persoalan berikut: 1) Apakah faktor yang mendorong kepada pencapaian akademik pelajar dalam mempelajari bahasa Arab? 2) Adakah terdapat perbezaan antara tahap motivasi dan strategi pembelajaran pengaturan kendiri di antara pelajar Asasi Pengajian Islam dan Sains dengan pelajar bukan Asasi Pengajian Islam dan Sains? PENGAJARAN DAN PEMBELAJARAN BAHASA ARAB Bahasa Arab merupakan satu bahasa yang mempunyai keistimewaan yang tersendiri berbanding dengan bahasa-bahasa lain di dunia. Keunikan dan keunggulannya telah tersohor apabila kehebatan alQuran diturunkan oleh Allah di dalam bahasa Arab tidak dicabar oleh sesiapa pun sebagaimana firman Allah Èβρߊ ⎯ÏiΒ Νä.u™!#y‰yγä© (#θãã÷Š$#uρ ⎯Ï&Î#÷VÏiΒ ⎯ÏiΒ ;οu‘θÝ¡Î/ (#θè?ù'sù $tΡωö7tã 4’n?tã $uΖø9¨“tΡ $£ϑÏiΒ 5=÷ƒu‘ ’Îû öΝçFΖà2 βÎ)uρ t⎦⎫Ï%ω≈|¹ öΝçFΖä. χÎ) «!$#
Maksudnya: “Dan jika kamu (tetap) dalam keraguan tentang al-Quran yang Kami wahyukan kepada hamba Kami (Muhammad), buatlah satu surah sahaja yang sebanding dengan al-Quran dan panggillah penolong-penolongmu selain Allah, jika kamu orang-orang yang benar.” (Surah al-Baqarah, 2: 23) Oleh kerana kedudukan bahasa Arab yang tinggi nilainya di kalangan orang Islam, maka usaha untuk mempelajarinya amatlah perlu bagi memudahkan mereka memahami ajaran Islam yang bersumberkan al-Quran dan hadis yang berbahasa Arab. Ini bermakna bahasa Arab akan kekal sebagai bahasa rujukan umat Islam dan bahasa pertuturan manusia. Pengekalan bahasa Arab di dunia ini merupakan satu keistimewaan yang diberikan oleh Allah kepada bahasa tersebut berbanding dengan bahasa-bahasa lain. Di Malaysia, bahasa Arab dikategorikan sebagai bahasa asing sebagaimana yang termaktub dalam akta pendidikan 1996. Kementerian Pendidikan Malaysia melalui Jabatan Pendidikan Islam dan Moral (JAPIM) telah memperkenalkan dua bentuk kurikulum bahasa Arab kebangsaan yang dikenali sebagai Bahasa Arab Komunikasi (BAK) dan Bahasa Arab Tinggi (BAT). Justeru, pendekatan komunikatif dalam pengajaran diperkenalkan selaras dengan perkembangan terkini dalam kaedah pengajaran bahasa asing. Tacimah (Tacimah, Rushdi Ahmad. 1989: 127-144) menyatakan terdapat lima kaedah pengajaran bahasa Arab yang sering digunakan. อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
62
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
1.Kaedah nahu dan terjemahan. Kaedah ini merupakan kaedah yang paling popular dalam pengajaran bahasa asing. Kaedah ini mementingkan kemahiran membaca, menulis dan menterjemah dengan menggunakan bahasa ibunda sebagai bahasa pengantar. 2.Kaedah terus. Kaedah ini tidak menggunakan bahasa ibunda sebagai bahasa pengantar, sebaliknya menggunakan terus bahasa asing dalam proses pengajaran. Tujuan utamanya untuk meningkatkan keupayaan pelajar berfikir dalam bahasa Arab. 3.Kaedah aural-oral. Kaedah ini lebih menumpukan aspek bertutur dan mendengar dengan menggunakan pelbagai kaedah. Tujuan utamanya ialah untuk meningkatkan keupayaan bahasa pelajar dalam mempelajari bahasa Arab dengan berkomunikasi dengan penutur jati. 4.Kaedah pembacaan. Kaedah ini menumpukan kepada kemahiran membaca. Kaedah ini membantu pelajar membaca dengan pantas dan menguasai maklumat dengan lebih mendalam. 5.Kaedah kod-kognitif. Kaedah ini mementingkan pengetahuan dan pemahaman tentang struktur bahasa. 6.Dalam mempelajari bahasa Arab, latihan, aplikasi dan komunikasi amat diperlukan. Komunikasi perlu wujud antara guru dengan pelajar, antara pelajar dengan rakan-rakan dan antara pelajar dengan masyarakat. Bagi memudahkan proses pembelajaran terutama sekali melibatkan kemahiran bahasa, guru haruslah memainkan peranan sebagai pemudahcara. Guru mestilah memahami selok belok pengajaran dan pembelajaran bahasa supaya mampu menyampaikan pengajaran dengan lebih berkesan. Justeru, dengan perkembangan dan perubahan sistem pendidikan negara mendorong para guru mempertingkatkan bentuk pengajaran mereka. Peningkatan ini bertujuan untuk menjadikan pelajar lebih kreatif dan proaktif. Oleh itu, perubahan kaedah pengajaran secara tradisional yang berpusatkan guru kepada kaedah terkini yang berpusatkan pelajar amat diperlukan. Dalam konteks ini, guru perlu merancang dan menyediakan dengan baik aktiviti pengajaran bersesuaian dengan tujuan, suasana dan kaedah pengajaran. Justeru, guru harus menguasai kaedah pengajaran yang lebih bersistem, dinamik dan dapat menarik minat pelajar. Pendekatan yang memotivasikan pelajar akan menjadikan mereka lebih berminat terhadap sesuatu pengajaran. Bagi meningkat keberkesanan pembelajaran pelajar, penglibatan pelajar dalam aktiviti bilik darjah dan latihan akademik adalah penting. Penglibatan yang positif dalam aktiviti bilik darjah mempunyai hubungan dengan pencapaian akademik (Steinberg, L. 1996, 5(4): 257-265). Oleh itu, pendekatan motivasi pembelajaran pengaturan kendiri adalah antara kaedah yang baik bagi meningkatkan prestasi pelajar. Model Kajian : Faktor Yang Menerangkan Pencapaian Akademik Pelajar Model yang paling komprehensif yang melibatkan motivasi dan strategi pembelajaran ialah model yang di asaskan oleh Pintrich (Paulsen, M.B & Gentry, J.A. 1995, 5(1): 78-79). Model ini berasaskan Teori Jangkaan-Nilai dan Teori Pengaturan Kendiri. Model Teori-Jangkaan Nilai mengenalpasti komponen Nilai, Jangkaan dan Afektif sebagai tiga pembolehubah penting dalam menerangkan motivasi pelajar. Teori
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
63
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
Pengaturan Kendiri pula mengenalpasti komponen Strategi Kognitif dan Metakognitif dan Strategi Pengurusan Sumber sebagai pembolehubah dalam menerangkan strategi pembelajaran. Proses pembelajaran pelajar melibatkan motivasi atau keinginan dan kemahiran pembelajaran yang sesuai (Paulsen, M.B & Gentry, J.A., Ibid.). Berdasarkan kajian lepas, pembolehubah motivasi dan strategi pembelajaran merupakan peramal prestasi akademik pelajar yang signifikan. Pembolehubah ini membentuk satu kerangka konseptual bagi memahami sebab musabab mengapa dan bagaimana pembelajaran pelajar. Dalam kajian ini, tumpuan utama ke atas tiga komponen motivasi dan dua komponen pengaturan kendiri berdasarkan model motivasi yang di bina oleh Pintrich et. Al (Pintrinch, P.R. , Smith, D.A.F., Garcia, T & McKeachie, W.J. 1991). Komponen motivasi meliputi Nilai, Jangkaan dan Afektif manakala komponen pengaturan kendiri terdiri daripada Strategi Kognitif dan Metakognitif dan Strategi Pengurusan Sumber. Pembolehubah Motivasi Bahagian ini menerangkan pembolehubah motivasi berdasarkan Model Pintrich seperti Nilai Intrinsik (Komponen Nilai), Efikasi Kendiri (Komponen Jangkaan) dan Kegelisahan Terhadap Ujian (Komponen Afektif). Komponen Nilai : Nilai Intrinsik Komponen nilai ini meliputi Orientasi Matlamat dan Nilai Tugas. Pengenalpastian matlamat pembelajaran merupakan elemen penting bagi menentukan kejayaan seseorang. Matlamat penting dalam menggerakkan usaha, meningkat ketabahan dan mempengaruhi efikasi seseorang melalui komitmen. Secara umumnya, pelajar yang mempunyai matlamat yang efektif, menggunakan strategi pembelajaran yang sesuai dan menilai keperluan pembelajaran, cenderung untuk mencapai tahap yang lebih tinggi berbanding dengan pelajar lain (Garavalia, L. S. & Gredler, M. E. 2002, 29(4): 221-231). Nilai tugas pula menumpukan ke atas penilaian pelajar ke atas kepentingan sesuatu tugas. Pintrich dan Roeser (Pintrich, P. R. & Roeser, R. W. 1994, 14(2): 139-162) mencadangkan tiga aspek utama nilai tugas iaitu minat, utiliti dan kepentingan. Minat merujuk kepada minat peribadi pelajar dan keinginan mereka ke atas bahan pengajian. Aspek utiliti merujuk kepada tanggapan pelajar bagaimana bergunanya bahan pengajian kepada mereka. Kepentingan merujuk kepada tanggapan pelajar tentang tahap kesesuaian kandungan pengajian kepada mereka. Tahap nilai tugas yang lebih tinggi akan menghasilkan tingkah laku yang lebih bermotivasi dan nilai tugas di dapati berkorelasi dengan prestasi akademik(Pintrich, P. R. & Roeser, R. W., Ibid). Komponen Jangkaan : Efikasi Kendiri Pajares (Pajares, F. 2002, 41(2) 116-125) menyatakan bahawa efikasi kendiri mempengaruhi prestasi akademik pelajar dalam beberapa cara. Dalam situasi pilihan bebas, pelajar lebih cenderung untuk melakukan sesuatu tugas yang diyakini dan akan meninggalkan tugas yang sebaliknya. Efikasi kendiri menolong menentukan sejauhmana usaha yang diperlukan untuk sesuatu aktiviti, tahap ketabahan apabila อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
64
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
menghadapi rintangan dan bagaimana mereka bertahan dalam situasi yang berbahaya. Semakin tinggi tahap efikasi, semakin besar usaha, ketabahan dan ketahanan seseorang pelajar. Efikasi kendiri yang rendah akan melemahkan keinginan pelajar untuk menggunakan usaha dalam melakukan tugas (Butler, D.L. 2002: 81-92). Efikasi kendiri juga mempengaruhi ketegangan dan kebimbangan pelajar. Pelajar yang mempunyai keyakinan diri akan melakukan tugas dengan tenang manakala pelajar yang kurang keyakinan diri akan sentiasa berada dalam kecemasan(Butler, D.L., Ibid). Pintrich dan DeGroot (Pintrich, P.R. & DeGroot, E.V. 1990: 33-40) merumuskan bahawa efikasi kendiri dan strategi pembelajaran didapati mempunyai kaitan dengan prestasi akademik. Komponen Afektif : Kegelisahan Terhadap Ujian Tingkahlaku afektif merujuk kepada tindakbalas emosi ke atas sesuatu tugas yang tertentu. Ukuran yang biasa digunakan untuk melihat tindakbalas emosi ialah ukuran kegelisahan terhadap ujian. Tobias (Tobias, S., 1985: 135-142) menyatakan bahawa setiap pelajar mempunyai kapasiti yang terbatas untuk memproses maklumat semasa mengambil ujian. Pintrich dan De Groot mendapati kegelisahan terhadap ujian mempunyai hubungan yang negatif dengan pencapaian akademik. Pembolehubah Strategi Pembelajaran Perkataan strategi pembelajaran merujuk kepada tingkahlaku dan pemikiran yang digunakan oleh pelajar bagi memproses maklumat. Para pendidik sentiasa mengharapkan para pelajar mereka aktif dan berkemahiran serta menggunakan strategi pembelajaran yang sesuai dalam aktiviti pembelajaran. Pintrich dan Schrauben (Pintrich, P.R. & Schrauben, B. 1992: 149-183) membahagikan strategi pembelajaran kepada strategi kognitif dan strategi pengaturan kendiri. Strategi Kognitif Strategi kognitif merupakan strategi asas yang digunakan bagi menyimpan maklumat baru dalam jangka masa panjang. Weinstein dan Mayer (Weinstein, C.E; Mayer, R.E., Op. Cit.) membahagikan strategi kognitif asas untuk memproses maklumat ke dalam tiga kategori iaitu latihan, organisasi, dan huraian. Pelajar menggunakan strategi latihan bagi mengekalkan maklumat yang baru diperolehi dalam jangka masa pendek dan strategi organisasi bagi membuat perhubungan (hubungan dalaman). Strategi penghuraian digunakan untuk membuat hubungan luaran. Sebagai contoh, pelajar bahasa Arab yang belajar konsep mubtada’ dan khabar (subjek dan predikat), akan mengingati konsep-konsep asas berkenaan dengan mubtada’ dan khabar (strategi latihan). Kemudian mereka akan cuba mengenalpasti konsep mubtada’ dan khabar berpandukan contoh-contoh yang diberi (strategi penghuraian). Akhir sekali, mereka akan cuba membuat ayat sendiri dengan berpandukan konsep dan contoh yang diajar (strategi penghuraian).
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
65
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
Strategi Pengurusan Sumber Para pelajar menggunakan strategi pengaturan kendiri untuk memantau dan mengawasi pemikiran, tingkahlaku dan sumber-sumber persekitaran. Ini bertujuan bagi mempengaruhi strategi kognitif yang diamalkan. Strategi pengurusan sumber digunakan oleh pelajar bagi mengatur kendiri sumber peribadi dan persekitaran bagi tujuan akademik. McKeachie et al (1986) membahagikan pengurusan sumber kepada empat bahagian iaitu pengurusan masa, pengurusan persekitaran pembelajaran, pengurusan usaha, pengurusan bagi mendapat sokongan pihak lain. Contoh pengurusan masa seperti penjadualan pembelajaran dan penetapan matlamat. Pengurusan persekitaran pembelajaran pula melibatkan kawasan pembelajaran yang baik, senyap dan teratur. Strategi pengurusan usaha melibatkan ketabahan, situasi yang baik (mood). Manakala strategi sokongan meliputi mencari bantuan dari guru, rakan, dan sebagainya. Metodologi Kajian Kajian ini menggunakan soalselidik untuk mendapatkan data daripada pelajar. Seramai 110 pelajar dari Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya Nilam Puri dipilih sebagai sampel kajian. Pendekatan kuantitatif digunakan dalam kajian ini. Data yang dikumpulkan dikod dan dianalisis. Kaedah analisis statistik yang digunakan merangkumi analisis deskriptif dan inferens. Objektif pertama kajian ini adalah untuk membandingkan tahap motivasi dan strategi pembelajaran pengaturan kendiri di antara pelajar Asasi Pengajian Islam dan Sains dengan pelajar-pelajar bukan Asasi Pengajian Islam dan Sains dan implikasinya ke atas pencapaian akademik. Bagi menyelesaikan objektif ini, ujian t digunakan. Ujian t digunakan untuk melihat perbezaan yang wujud antara pembolehubah. Objektif kedua kajian ini ialah faktor yang mempengaruhi pencapaian akademik pelajar. Langkah pertama bagi menyelesaikan objektif kedua ini, analisis korelasi Pearson Product Moment digunakan. Korelasi ini digunakan untuk menentukan darjah hubungan di antara setiap variabel yang digunakan dalam kajian. Kemudian, analisis regresi berbilang digunakan bagi menentukan kekuatan hubungan di antara faktor-faktor yang dikaji. Model regresi sesuai digunakan untuk kajian ini kerana pembolehubah bersandar yang digunakan adalah bersifat nisbah iaitu data-data mentah diperolehi secara langsung daripada pelajar. Hasil Kajian Bilangan soal selidik yang dihantar adalah sebanyak 150 soal selidik dan diterima sebanyak 130 soal selidik. Walau bagaimanapun, hanya 110 soal selidik sahaja yang diisi dengan lengkap. Berdasarkan Jadual di bawah, sampel kajian terdiri daripada 68 orang pelajar perempuan dan 42 orang pelajar lelaki. Daripada 42 orang tersebut, 24 orang daripada mereka terdiri dari kalangan pelajar Asasi Pengajian Islam dan Sains dan 18 orang lagi dari kalangan selain Asasi Pengajian Islam dan Sains. Daripada 68 orang pelajar perempuan pula, seramai 30 orang pelajar daripada Asasi Pengajian Islam dan Sains dan selebihnya daripada selain Asasi Pengajian Islam dan Sains. อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
66
Di dalam soal selidik, para pelajar diminta mengisi purata nilai gred kumulatif. Data yang diambil adalah berbentuk nominal iaitu setiap pelajar menyatakan PNGK mereka. Kemudian data ini dibahagikan kepada dua iaitu 1 mewakili nilai rendah dan 2 mewakili nilai tinggi. Nilai PNGK yang rendah adalah antara 3.00 – 3.69 manakala PNGK 3.70 – 4.00 di kategorikan sebagai PNGK yang tinggi. Seramai 60 orang pelajar mempunyai nilai PNGK antara 3.70 – 4.00 dan kebanyakan mereka terdiri daripada pelajar Bukan Asasi Pengajian Islam dan Sains. Ujian Pengesahan Data Nilai Alpha yang lebih tinggi menunjukkan ketekalan responden dalam menjawab soal selidik. Berdasarkan Jadual 4.3, setiap pemboleh ubah menunjukkan nilai Alpha yang hamper dengan 1 iaitu, 0.804 bagi pembolehubah NILAI INTRINSIK, 0.750 bagi pembolehubah EFIKASI KENDIRI, 0.747 bagi pembolehubah KEGELISAHAN TERHADAP UJIAN, 0.763 untuk pembolehubah STRATEGI KOGNITIF dan 0.644 untuk pembolehubah PENGATURAN KENDIRI. Ini menunjukkan responden memberikan jawapan secara konsisten dan dapat memberi nilai yang berbeza antara pembolehubah yang berlainan. Keputusan Ujian T Ujian ini dilakukan untuk melihat perbezaan di kalangan responden mengikut pengkhususan pengajian berhubung dengan motivasi dan pembelajaran pengaturan kendiri. Jadual 1 di bawah menunjukkan hasil keputusan ujian-t mengikut pengkhususan pengajian. Jadual 1 : Keputusan Ujian t Pembolehubah
Min Kumpulan Asasi Pengajian Islam Bukan Asasi Pengajian dan Sains Islam dan Sains 4.1181 4.3326 3.5947 3.6865
Nilai Intrinsik Efikasi Kendiri Kegelisahan 2.8519 terhadap Ujian Strategi Kognitif 3.8117 Pengaturan Kendiri 3.7263 * Perbezaan signifikan pada aras keertian 0.05
Nilai t
Nilai Signifikan
-2.082 .903
.040* .369
2.6741
.926
.357
3.9137 3.8909
-1.042 -1.732
.300 .086
Hasil keputusan menunjukkan terdapat perbezaan di kalangan pelajar Asasi Pengajian Islam dan Sains dan Bukan Asasi Pengajian Islam dan Sains berhubung dengan nilai intrinsik. Nilai min menunjukkan
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
67
bahawa pelajar Bukan Asasi Pengajian Islam dan Sains mempunyai nilai intrinsik yang lebih tinggi berbanding dengan Asasi Pengajian Islam dan Sains. Hasil analisis di atas menunjukkan bahawa tiada perbezaan yang ketara di antara para pelajar berhubung faktor-faktor lain seperti efikasi kendiri, kegelisahan terhadap ujian, strategi lognitif, dan pengaturan kendiri. Ujian Multikolineariti Ujian multikolineariti dibuat untuk menguji sama ada wujud masalah korelasi yang sangat tinggi antara pembolehubah dalam model regresi yang diuji (Field, A. 2000: 201-204). Masalah kolineariti yang serius berlaku apabila nilai tolerance (tolerance value) kurang daripada 0.1 (Menard, S.1995: 201-204), manakala nilai Variance Inflation Factor (VIF) yang lebih daripada 10 (Myers,R.1990: 201-204). Jadual 2 menunjukkan koefisyen kolineriti. Jadual 2 : Koefisyen Kolineariti Pembolehubah Bebas
Statistik Kolineariti Tolerance .631 .791 .899 .446 .393
Nilai Intrinsik Efikasi Kendiri Kegelisahan terhadap Ujian Strategi Kognitif Pengaturan Kendiri
VIF 1.575 1.264 1.112 2.240 2.547
Berdasarkan Jadual di atas, nilai toleransi bagi kelima-lima pembolehubah bebas yang ditunjukkan melebihi nilai 0.1. Manakala VIF adalah kurang daripada 10. Ini menunjukkan tiada masalah kolineariti antara kesemua pembolehubah bebas yang digunakan. Ini boleh dijelaskan lagi dengan jadual 3 yang menunjukkan korelasi antara semua pembolehubah bebas. Tiada sebarang pembolehubah yang mempunyai korelasi yang sangat ketara. Jadual 3 : Korelasi Pearson PEMBOLEHUBAH Nilai Intrinsik Efikasi Kendiri Kegelisahan terhadap ujian Strategi Kognitif Pengaturan Kendiri
1
2 .405(**) -.089 .482(**) .536(**)
-.171 .281(**) .331(**)
3
-.063 .104
4
.726(**)
5
-
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
68
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
Hasil daripada analisis korelasi juga menunjukkan bahawa efikasi kendiri (r=.281) dan nilai intrinsik (r=.482) mempunyai pertalian dengan strategi kognitif. Begitu juga dengan pengaturan kendiri mempunyai pertalian dengan nilai intrinsik (r=.536) dan efikasi kendiri (r=.331). Walau bagaimanapun, faktor kegelisahan terhadap ujian tidak mempunyai pertalian dengan strategi kognitif dan juga pengaturan kendiri. Regresi Berbilang Keputusan daripada analisis regresi berbilang menunjukkan bahawa faktor Kebimbangan Terhadap Ujian adalah faktor penting yang dapat menerangkan Pencapaian Akademik Pelajar. Faktor-faktor lain seperti Nilai Intrinsik, Efikasi Kendiri, Strategi Kognitif dan Pengaturan Kendiri didapati tidak penting untuk menerangkan Pencapaian Akademik pelajar bagi sampel ini. Jadual 4 : Koefisien regresi berbilang Variabel Penentu Nilai Intrinsik Efikasi Kendiri Kebimbangan terhadap Ujian Strategi Kognitif Pengaturan Kendiri Nota:
Nilai t .988 -.335 -3.361 -1.160 1.082
*p<.05 Ujian t satu ekor R2 = .118
Faktor yang mempunyai kesan yang signifikan (Kegelisahan terhadap Ujian) telah dapat menghuraikan sebanyak 11.8% daripada varians dalam PNGK. Ini adalah satu paras yang agak rendah dan dengan itu tidak dapat memberi sokongan yang kuat pada model kajian yang menggunakan nilai intrinsik, efikasi kendiri, strategi kognitif dan pengaturan kendiri sebagai variabel-variabel penerang untuk menghuraikan pencapaian akademik pelajar dalam mempelajarai bahasa Arab. Rumusan Kajian ini telah menguji satu model pencapaian akademik pelajar dalam pembelajaran bahasa Arab di kalangan para pelajar Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya Nilam Puri. Variabel-variabel penentu yang didapati mempunyai korelasi yang kuat dengan pencapaian akademik ialah kegelisahan terhadap ujian. Hasil kajian menunjukkan bahawa faktor kegelisahan terhadap ujian mempunyai hubungan yang negatif
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
69
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
dengan pencapaian akademik pelajar. Ini menunjukkan bahawa semakin tinggi kegelisahan pelajar terhadap ujian, semakin rendah keputusan yang mereka perolehi. Kajian ini selari dengan kajian yang telah dilakukan oleh Pintrich et. Al (Pintrinch, P.R. , Smith, D.A.F., Garcia, T & McKeachie, W.J. 1991. Op.cit) dan Pintrich & De Groot (Pintrich, P.R. & DeGroot, E.V. 1990. Op.cit). Faktor nilai intrinsik, efikasi kendiri, strategi kognitif dan pengaturan kendiri didapati tidak mempengaruhi pencapaian akademik pelajar. Ini menunjukkan bahawa keempat-empat faktor yang dibincangkan ini bukan merupakan faktor penyumbang kepada pencapaian akademik pelajar. Dengan ini dapat dikatakan bahawa faktor motivasi yang dibincangkan kecuali komponen kegelisahan terhadap ujian dan faktor pembelajaran pengaturan kendiri tidak dapat menerangkan pencapaian akademik pelajar. Hal ini dapat dijelaskan melalui nilai R2 yang terlalu rendah iaitu 11.8% apabila analisis regresi dijalankan. Hasil daripada analisis ujian t menunjukkan bahawa terdapat perbezaan antara pelajar Asasi Pengajian Islam dan Sains dan pelajar bukan Asasi Pengajian Islam dan Sains berhubung dengan nilai intrinsik. Hasil kajian menunjukkan bahawa pelajar bukan Asasi pengajian Islam dan Sains mempunyai lebih mempunyai matlamat pembelajaran berbanding dengan pelajar Asasi Pengajian Islam dan Sains. Walau bagaimanapun, melalui analisis soalan terbuka yang dibuat didapati kebanyakan pelajar mengatakan bahawa faktor yang dapat memotivasikan mereka ialah dorongan daripada ibubapa, para guru yang sentiasa memberikan semangat kepada mereka, dan kawan-kawan yang dapat membantu menyelesaikan masalah. Ini bermakna, para guru perlu memainkan peranan penting dalam memberi semangat kepada pelajar dan mendidik mereka mengatur kendiri pembelajaran mereka. Walaupun banyak hasil kajian menyokong kepentingan proses pengaturan kendiri pelajar, sebahagian guru masih lagi menyediakan pelajar belajar dengan cara mereka sendiri(Zimmerman, B.J., Bonner, S., & Kovach, R. 1996: 64-71). Para pelajar jarang diberi pilihan berkenaan tugas akademik untuk dilaksanakan, kaedah untuk melaksanakan tugasan yang komplek, atau rakan belajar. Hanya sebahagian kecil guru yang menggalakkan pelajar membina matlamat-matlamat tertentu atau mengajarkan mereka strategi-stategi pembelajaran. Para pelajar jarang diminta untuk menilai kendiri kerja mereka atau menganggarkan kecekapan mereka ke atas tugas baru. Para guru juga jarang menilai kepercayaan pelajar terhadap pembelajaran seperti efikasi kendiri atau ciri sebab-akibat untuk mengenalpasti kesukaran berkaitan motivasi dan kognisi (Zimmerman, B.J. 2002: 64-70). Setiap proses pengaturan kendiri seperti penetapan matlamat, penggunaan strategi, dan penilaian kendiri boleh dipelajari daripada ibubapa, guru, jurulatih dan rakan sebaya. Sebenarnya, pelajar pengaturan kendiri mencari pertolongan dari pihak lain untuk memperbaiki strategi pembelajaran mereka. Pengaturan kendiri bukanlah bermaksud kebergantungan pelajar ke atas kaedah pembelajaran, tetapi inisiatif kendiri, ketabahan dan kemahiran tersendiri. Pelajar pengaturan kendiri menumpukan perhatian ke atas bagaimana mereka menggiatkan, mengubah, dan mempertahankan amalan perbelajaran tertentu dalam konteks sosial dan juga bersendirian. Pengajaran proses pengaturan kendiri adalah penting terutama di dalam era di mana aktiviti pembelajaran semakin lenyap. อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
70
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
RUJUKAN Perkins, D.N. 1992. Technology meets constructivism: Do they make a marriage?. Dalam Duffy T.M & Jonassen, D.H. Constructivism and the technology of instruction: A conversation. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Assosiates. Zimmerman, Barry J. 1990. Self-regulated learning and academic achievement: An overview. Educational Psychologist. Marsis Mohamad Nasir. 1998. Permasalahan Pembelajaran Bahasa Melayu Di Institusi Pendidikan , dlm Jurnal Dewan Bahasa, 42 (3),832-855: Mohd Arif Hj Ismail & Amran Mohd Rusoff, Perkaedahan Pengajaran Pendidikan Islam, Fakulti Pendidikan UKM. Paris, S.G., Lipson, M.Y., & Wixson, K. 1983. Becoming a strategic reader. Contemporary Educational Research. Mowafak Abdullah, Raja Mohd Fauzi & Mohamed Amin Embi. 1999. The acquisition of Arabic reading skills among religious school student: A pilot study. Jurnal Pendidikan. Penerbit UKM. Nik Mohd Rahimi Nik Yusoff & Kamarulzaman Abdul Ghani. 2002. Faktor-faktor yang mempengaruhi kefahaman bacaan Arab di kalangan pelajar-pelajar sekolah menengah agama. Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia. c Ta imah, Rushdi Ahmad. 1989. Ta'lim al-lughah al-cArabiyyah lighayr al-natiqina biha: manahijuhu wa asalibuhu. Rabat: Mansyurat al-Munazzamah al-Islamiyyah li Tarbiyyah wa al-Ulum wa al-Thaqafah (ISESCO). . Steinberg, L. 1996. Beyond the classroom: Why school reform has failed and what parents need to do. New York: Simon & Shuster. Dlm Lapan, R.T., Kardash. C.A.M., & Turner, S. 2002. Empowering students to become self-regulated learners. Professional School Counseling Paulsen, M.B & Gentry, J.A. 1995. Motivation, learning strategies and academic performance: A study of the college finace classroom. Financial Practise & Education Pintrinch, P.R., Smith, D.A.F., Garcia, T & McKeachie, W.J. 1991. A Manual for the use of the Motivated Strategies for Learning Questionnaire (MSLQ), National Center for Research to Improve Postsecondary Teaching and Learning. Garavalia, L. S. & Gredler, M. E. (2002). “An Exploratory Study of Academic Goal Setting, Achievement Calibration and Self-Regulated Learning”, Journal of Instructional Psychology. Pintrich, P. R. & Roeser, R. W. (1994). “Classroom and Individual Differences in Early Adelescents’ Motivation and Self-Regulated Learning”, Journal of Early Adolescence, 14(2), 139-162. Pajares, F. 2002. Gender and perceived self-efficacy in self-regulated learning. Theory Into Practice 41(2): 116-125 Butler, D.L. 2002. Individualizing instruction in self-regulated learning. Theory Into Practice.
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
71
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
Pintrich, P.R. & DeGroot, E.V. 1990. Motivational and self-regulated learning components of classroom ademic performance. Journal of Educational Psychology. Tobias, S., (1985). “Test Anxiety: Interference, Defective Skills and Cognitive Capacity”, Educational Psychologist, 20,135-142. Pintrich, P.R. & Schrauben, B. 1992. Students motivational beliefs and their cognitive engagenet in classroom academic task. Dalam Shunk, D.H & Meece, J.L. Student Perceptions in the classroom. Hillsdale. NJ: Lawrence Erlbaum Associates. h. 149-183 Field, A. 2000. Discovery Statistics using SPSS for Windows. Cetak ulang. Great Britain: SAGE Publications Ltd. h. 201-204 Menard, S. 1995. Applied logistic regression analysis. Dalam Field, A. 2000. Discovery Statistics using SPSS for Windows. Cetak ulang. Great Britain: SAGE Publications Ltd. h. 201-204 Myers, R. 1990. Classical and modern regression with applications. Dalam Field, A. 2000. Discovery Statistics using SPSS for Windows. Cetak ulang. Great Britain: SAGE Publications Ltd. h. 201-204 Zimmerman, B.J., Bonner, S., & Kovach, R. 1996. Developing self-regulated learner: Beyond achievement to self-efficacy. Washington, DC: American Psychological Association. Dlm Zimmerman, B.J. 2002. Becoming a self-regulated learner: An overview. Theory Into Practices. Zimmerman, B.J. 2002. Becoming a self-regulated learner: An overview. Theory Into Practices.
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
73
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
บทความวิชาการ
ความลักลัน่ ของกฎหมาย: กรณีศึกษาพระราชบัญญัติวาดวยการใช กฎหมายอิสลามในเขตจังหวัดปตตานี นราธิวาส ยะลาและสตูล พ.ศ. 2489 มุฮําหมัดซากี เจะหะ∗ บทคัดยอ บทความนี้มีวัตถุประสงคเพื่อศึกษาความลักลั่นของกฎหมายโดยศึกษากรณีพระราชบัญญัติวาดวยการใช กฎหมายอิสลามในเขตจังหวัดปตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล พ.ศ. 2489 บทความนี้ไดศึกษาถึงสาเหตุของความลักลั่น และพยายามเสนอทางออกและแนวทางแกไข ผลการศึกษาพบวาความลักลั่นของกฎหมายเกิดขึ้นเนื่องจากขอจํากัดใน การบังคับใชกฎหมาย กลาวคือกฎหมายอิสลามสามารถใชบังคับในศาลเทานั้น ซึ่งความลักลั่นของกฎหมายดังกลาวเกิด จากขอกฎหมายในมาตรา 3 แหงพระราชบัญญัติวาดวยการใชกฎหมายอิสลามฯที่บัญญัติวาใหใชกฎหมายอิสลามในศาล จังหวัดของสี่จังหวัดชายแดนภาคใตเทานั้น เกี่ยวกับเรื่องนี้คณะกรรมการกฤษฎีกาไดเคยตีความวากฎหมายอิสลามวา ดวยครอบครัวและมรดกจะใชบังคับในศาลเทานั้น การตีความดังกลาวเปนผลทําใหเกิดความลักลั่นของกฎหมายขึ้นมาจน ไมสามารถหาแนวทางแกไขไดอีก ดังนั้นในบทความฉบับนี้ผูเขียนไดเสนอแนวทางปญหาดังกลาวดวยการใหมีการตีความ มาตรา 3 ใหม หรืออาจแกไขพระราชบัญญัติวาดวยการใชกฎหมายอิสลามใหมีผลขยายการบังคับใชกฎหมายอิสลามไปสู นอกศาลดวย
∗
อัล-นูร
Asst. Prof. Ph.D. (law) อาจารยประจําสาขาวิชาชะรีอะฮฺ (กฎหมายอิสลาม) คณะอิสลามศึกษา มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
74
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
Abstract This article is aimed to discuss the conflict of laws focusing on the Application of Islamic Law in the Provinces of Pattani Narathiwat Yala and Satun B.E.2489 Act. The author tries to highlight the causes which create the conflict of law and attempt to find the solutions of such problem. The outcomes of the study reveal that the conflict of laws is existed due to the limited application of Islamic family and inheritance law in the court. Such limitation is caused by section 3 of the Act which literally provides that Islamic law shall be applied in the Provincial Court of four southernmost border provinces. The Council of State interprets section 3 by confirming that Islamic family and inheritance laws shall be merely applied in the court. The study finds that such interpretation does not provide any solutions to the problem. Therefore, it needs to be re-interpreted in order to extend the application of Islamic family and inheritance law outside the court with a view to remove the conflict of laws.
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
75
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
บทนํา ความลักลั่นของกฎหมายจะเกิดขึ้นในกรณีที่มีกฎหมายสองฉบับใชบังคับในเรื่องเดียวกันซึ่งทําใหการบังคับมีผล ที่แตกตางกัน บทความฉบับนี้จะศึกษาถึงความลักลั่นของกฎหมายโดยศึกษากรณีของพระราชบัญญัติใหใชกฎหมาย อิสลามในเขตจังหวัดปตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล พ.ศ. 2489 ซึ่งเปนกฎหมายที่ใหสิทธิแกมุสลิมในสี่จังหวัดชายแดน ภาคใตใชบังคับกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดก จากการศึกษาประวัติศาสตรพบวาแทจริงแลวกฎหมาย อิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกเริ่มบังคับใชครั้งแรกตั้งแต พ.ศ. 2444 ตามกฎขอบังคับสําหรับการปกครองเจ็ดหัวเมือง ร.ศ. 120 โดยขอ 32 บัญญัติวา ใหใชพระราชกําหนดกฎหมายทั้งปวงในความอาญาและความแพง แตความแพงซึ่งเกิดดวย ศาสนาอิ ส ลามเรื่ อ งผั ว เมี ย ก็ ดี และเรื่ อ งมรดกก็ ดี ซึ่ ง คนนั บ ถื อ ศาสนาอิ ส ลามเป น ทั้ ง โจทกจําเลย หรือเปนจําเลย ใหใชกฎหมายอิสลามในการพิจารณาพิพากษา และใหโตะกาลี ซึ่งเปนผูรูและเปนที่นับถือในศาสนาอิสลามเปนผูพิพากษาตามกฎหมายอิสลามนั้น จากบทบัญญัติขางตนจะเห็นไดวากฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกจะใชบังคับกับคดีที่เกิดขึ้นในเขต เจ็ดหัวเมือง1 ที่มีมุสลิมเปนทั้งโจทกจําเลย หรือเปนจําเลย และเปนที่นาสังเกตวาจังหวัดสตูลถึงแมวาจะมีมุสลิมเปนชน สวนใหญแตก็มิไดถูกจัดใหอยูในบริเวณเขตเจ็ดหัวเมืองจึงไมสามารถใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดก อยางไรก็ตาม ในป พ.ศ. 2460 ไดมีสารตราของเสนาบดีกระทรวงยุติธรรมดําเนินการตามกระแสพระบรมราชโองการให ขยายการใชกฎหมายอิสลามไปถึงจังหวัดสตูล (กระทรวงยุติธรรม เลขที่ 30/4353, วันที่ 24 กันยายน 2460) ในป พ.ศ. 2486 การบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวถูกยกเลิก เนื่องจากรัฐบาลในสมัยนั้นภายใตการ นําของจอมพล ป. พิบูลยสงครามหันมาใชนโยบายชาตินิยมจึงตองการใหมีการบังคับใชประมวลกฎหมายแพงและ พาณิชย บรรพ 5 วาดวยครอบครัว และบรรพ 6 วาดวยมรดกเหมือนกันทั่วประเทศ นโยบายดังกลาวไดสรางความอึดอัด ใจแกชาวมุสลิมเปนอยางมาก จนในที่สุดเมื่อสิ้นสุดยุคสมัยของจอมพล ป.พิบูลยสงคราม รัฐบาลใหมไดเปลี่ยนนโยบายให นํากฎหมายอิสลามมาใชในจังหวัดทั้ง 4 ใหมใน พ.ศ. 2489 โดยตราพระราชบัญญัติวาดวยการใชกฎหมายอิสลามในเขต จังหวัดปตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล พ.ศ. 2489 ซึ่งประกอบดวยหกมาตราเทานั้น สาระสําคัญจะอยูในมาตรา 3 และ มาตรา 4 ซึ่งบัญญัติไวดังนี้ มาตรา 3 ในการวินิจฉัยชี้ขาดคดีแพง เกี่ยวดวยเรื่องครอบครัวและมรดกอิสลามศาสนิกของ ศาลชั้นตน ในจังหวัดปตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล ซึ่งอิสลามศาสนิกเปนทั้งโจทกจําเลย หรือเปนผูเสนอคําขอในคดีที่ไมมีขอพิพาท ใหใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดก บั ง คั บ แทนบทบั ญ ญั ติ แ ห ง ประมวลกฎหมายแพ ง และพาณิ ช ย ว า ด ว ยการนั้ น เว น แต บทบัญญัติวาดวยอายุความมรดก
1
การปกครองบริเวณเจ็ดหัวเมือง ไดแกเมืองปตตานี หนองจิก ยะหริ่ง สายบุรี ยะลา รามัน และระแงะ ในเวลาตอมาเมืองปตตานี หนองจิก
ยะหริ่ง และสายบุรีถูกรวมกลายเปนจังหวัดปตตานี สวนยะลาและรามันรวมกลายเปนจังหวัดยะลา ในขณะที่ระแงะกลายเปนสวนหนึ่งของจังหวัดนราธิวาส
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
76
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
มาตรา 4 การพิจารณาในศาลชั้ นตน ใหดะโตะยุติธรรมหนึ่งนายนั่งพิจารณาพรอมดวยผู พิพากษา ใหดะโตะยุติธรรมมีอํานาจและหนาที่ในการวินิจฉัยชี้ขาดขอกฎหมายอิสลามและ ลงลายมือชื่อในคําพิพากษาที่พิพากษาตามคําวินิจฉัยชี้ขาดนั้นดวย มาตรา 3 ขางตนเปนตนเหตุที่ทําใหเกิดความลักลั่นของกฎหมายซึ่งเปนสาระสําคัญของบทความฉบับนี้ ที่กลาว เชนนี้ก็เนื่องมาจากวามาตราดังกลาวเปนสาเหตุทําใหกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกถูกบังคับใชในศาล เทานั้น ซึ่งหมายความวาเมื่ออยูนอกศาลมุสลิมก็จะถูกบังคับใชโดยประมวลกฎหมายแพงและพาณิชยบรรพ 5 และบรรพ 6 หรือกลาวอีกนัยหนึ่งก็คือถาไมมีการนําคดีไปสูศาลแลวกิจการตางๆ ของมุสลิมที่เกี่ยวกับครอบครัวและมรดกก็ตองวาไป ตามบทบัญญัติของประมวลกฎหมายแพงและพาณิชย บรรพ 5 และบรรพ 6 มาตรา 3 ของพระราชบัญญัติวาดวยการใชกฎหมายอิสลามฯ ไดบัญญัติวา “ใหใชกฎหมายอิสลามวาดวย ครอบครัวและมรดกศาลชั้นตน จังหวัดปตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูลแทนบทบัญญัติแหงประมวลกฎหมายแพงและ พาณิชยวาดวยการนั้น” ถาดูจากตัวบทของมาตรานี้ก็เปนที่ชัดเจนวากฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกจะบังคับ ใชในศาลเท า นั้ น แตปญ หาตามมาก็คือการเกิด ความลักลั่น ของกฎหมาย จึง ทํา ให เกิดคํา ถามวา เป น ไปไดห รื อ ไม ที่ กฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกจะถูกขยายการบังคับใชไปสูนอกศาลดวย ซึ่งประเด็นนี้เคยถูกหยิบยกมา พูดคุยในสัมมนาที่จัดโดยกระทรวงยุติธรรม เมื่อปวันที่ 13-14 มีนาคม พ.ศ. 2525 ณ หอประชุมเทศบาลนครหาดใหญ การสัมมนาการใชกฎหมายอิสลามในเขตจังหวัดปตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล ผูเขารวมสัมมนาการใชกฎหมายอิสลามในเขตจังหวัดปตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล ระหวางวันที่ 13-14 มีนาคม พ.ศ. 2525 สวนใหญเห็นวากฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกตองบังคับใชในศาลเทานั้น โดยใหเหตุผล วาบทบัญญัติของประมวลกฎหมายแพงและพาณิชยสามารถใหความยุติธรรมแกมุสลิมอยางเพียงพอแลว ซึ่งกลาวไดวา เปนทัศนะที่เกิดจากความไมเขาใจถึงความแตกตางระหวางกฎหมายบานเมืองและกฎหมายอิสลามซึ่งกฎหมายศาสนา นอกจากนี้ที่ประชุมเสียงขางมากยังอางเหตุผลตอไปวาการอนุญาตใหกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกบังคับ ใชนอกศาลนั้นจะกอใหเกิดปญหามากมายตามมา อยางไรก็ตามที่ประชุมมิไดระบุอยางแนชัดวาเปนประเด็นปญหา เกี่ยวกับอะไรบาง (กระทรวงยุติธรรม, 2525: 107), ในขณะที่ผูเขารวมสัมมนาสวนนอยใหความเห็นวาการจํากัดให กฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกบังคับใชในศาลเทานั้นจะทําใหเกิดความลักลั่นของกฎหมายอยางหลีกเลี่ยง ไมได ทั้งนี้เนื่องจากกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกจะบังคับใชกับมุสลิมก็ตอเมื่อมีการนําคดีไปสูศาลเทานั้น สวนคดีที่มิไดถูกนําไปสูศาลก็ตองเปนไปตามประมวลกฎหมายแพงและพาณิชยบรรพ 5 และบรรพ 6 (กระทรวงยุติธรรม, เรื่ อ งเดี ย วกั น )หลั ง การสั ม มนาความเห็ น ของผู เ ข า ร ว มสั ม มนาเสี ย งข า งมากถู ก ส ง ไปยั ง “คณะกรรมการพิ จ ารณา ขอเสนอแนะจากการสัมมนาฯ” ผลปรากฎวาคณะกรรมการฯ ไมเห็นดวยกับทัศนะเสียงขางมากของสัมมนาโดยแยงวา กฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกตองบังคับใชนอกศาลดวย ทั้งนี้เพื่อหลีกเลี่ยงความเหลื่อมล้ําของกฎหมาย ทางคณะกรรมการฯ ยังไดกลาวตอไปอีกวาควรตีความมาตรา 3 แหงพระราชบัญญัติวาดวยการใชกฎหมายอิสลามฯใน เชิงบวกโดยอนุญาตใหกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกบังคับใชนอกศาลดวย (กระทรวงยุติธรรม, เลขที่ 1401/25946 ลงวันที่ 16 สิงหาคม 2525) ในที่สุดขอโตแยงของคณะกรรมการฯ ดังกลาวถูกสงตอไปยังคณะกรรมการ กฤษฎีกาเพื่อการตีความตอไป (เลขาธการคณะรัฐมนตรีไปยังกระทรวงยุติธรรม, เลขที่ 0203/18941 ลงวันที่ 13 ตุลาคม 2525)
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
77
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
ความเห็นของคณะกรรมการกฤษฎีกา เมื่อไดรับความเห็นของ “คณะกรรมการพิจารณาขอเสนอแนะจากการสัมมนาฯ” ดังกลาวแลว คณะกรรมการ กฤษฎีกาไดจัดประชุมเพื่อพิจารณาความเห็นดังกลาว ผลการพิจารณาปรากฏวาคณะกรรมการกฤษฎีกามีความเห็นแบง ออกเปน 2 ฝาย เสียงขางมากเห็นวากฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกตองบังคับใชในศาลเทานั้น ในขณะที่ เสียงขางนอยกลับมองเห็นวากฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกควรบังคับใชนอกศาลดวย (คณะกรรมการ กฤษฎีกา, 2526: 126-136) ความเห็นของคณะกรรมการกฤษฎีกาเสียงขางมาก เสียงขางมากใหความเห็นวาโดยหลักการแลวประมวลกฎหมายแพงและพาณิชยจะถูกบังคับใชทั่วประเทศอยาง เทาเทียมกัน ไมเวนจังหวัดปตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล ดวยเหตุนี้การบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัว และมรดกตองถูกจํากัดในศาลเทานั้น และยังไดใหเหตุผลตอไปวาการใหกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดก บังคับใชนอกศาลดวยนั้นจะขัดแยงกับวัตถุประสงคของการตราพระราชบัญญัติวาดวยการใชกฎหมายอิสลามฯ เนื่องจาก มาตรา 4 ของพระราชบัญญัติฉบับนี้บัญญัติวา “การพิจารณาในศาลชั้นตน ใหดะโตะยุติธรรมหนึ่งนายนั่งพิจารณาพรอม ดวยผูพิพากษา ใหดะโตะยุติธรรมมีอํานาจและหนาที่ในการวินิจฉัยชี้ขาดขอกฎหมายอิสลามและลงลายมือชื่อในคํา พิพากษาที่พิพากษาตามคําวินจิ ฉัยชี้ขาดนั้นดวย” เมื่อมีคําพิพากษาในกรณีดังกลาวก็จะผูกมัดเจาหนาที่ปกครองเปนราย คดีไป (คณะกรรมการกฤษฎีกา, เรื่องเดียวกัน) คณะกรรมการกฤษฎีกาเสียงขางมากยังย้ําอีกวาการใหกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกบังคับใช นอกศาลนั้นจะขัดกับนโยบายของรัฐบาลที่ถือวากฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกเปนกฎหมายพิเศษ ซึ่งการ ตีความกฎหมายพิเศษนั้นตองกระทําอยางเครงครัด กลาวคือตองตีความตามตัวอักษรเทานั้น ดวยเหตุนี้คณะกรรมการ กฤษฎีกาเสียงขางมากจึงเห็นวาการจํากัดการบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกในศาลไมถือวาเปนการ ตีความที่ผิดอันจะกอใหเกิดความลักลั่นของกฎหมายดังที่ “คณะกรรมการพิจารณาขอเสนอแนะจากการสัมมนาฯ” เคยลง ความเห็นไว (คณะกรรมการกฤษฎีกา, เรื่องเดียวกัน) ความเห็นของคณะกรรมการกฤษฎีกาเสียงขางนอย คณะกรรมการกฤษฎีกาเสียงขางนอยใหทัศนะวาการจํากัดการบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและ มรดกในศาลจะกอใหเกิดความเหลื่อมล้ําของกฎหมายอยางหลีกเลี่ยงไมได โดยแยงวาความเห็นของคณะกรรมการ กฤษฎีกาเสียงขางมากไมอาจเปนที่ยอมรับได ทั้งนี้เนื่องจากวามาตรา 3 แหงพระราชบัญญัติวาดวยการใชกฎหมาย อิสลามฯ มิไดมีเจตนาจํากัดการบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกในศาลเทานั้น แตในทางกลับกัน พระราชบัญญัติฉบับนี้มีความประสงคที่จะใหกฎหมายอิสลามบังคับใชในเรื่องครอบครัวและมรดกทั้งในศาลและนอกศาล (คณะกรรมการกฤษฎีกา, เรื่องเดียวกัน) จากทัศนะขางตน จะเห็นไดวาคณะกรรมการกฤษฎีกาเสียงขางมากพยายามเนนประเด็นความเปนกฎหมาย พิเศษของกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดก เพื่อใหมีการตีความกฎหมายอยางเครงครัด เปนที่นาสังเกตวา ทัศนะของคณะกรรมการกฤษฎีกาเสียงขางมากอยูบนพื้นฐานความรูสึกสวนตัวโดยมิไดคํานึงถึงวัตถุประสงคที่แทจริงของ การตราพระราชบัญญัติใหใชกฎหมายอิสลามในเขตจังหวัดปตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล พ.ศ. 2489 อีกทั้งยังเปน การตี ค วามตามตั ว อั ก ษรโดยให ค วามสํ า คั ญ กั บ คํ า ว า “คดี ” ในมาตรา 3 ด ว ยการอธิ บ ายว า ในการทํ า ความเข า ใจ อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
78
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
ความหมายของคดีนั้นตองกลับไปดูบทวิเคราะหศัพทตามมาตรา 1(2) แหงประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพงที่ใหคํา จํากัดความของคดีวา “กระบวนพิจารณานับตั้งแตเสนอคําฟองตอศาลเพื่อขอใหรับรอง คุมครอง บังคับตามหรือเพื่อการ ใชซึ่งสิทธิหรือหนาที่” จากบทบัญญัตินี้เอง คณะกรรมการกฤษฎีกาเสียงขางมากจึงใหทัศนะวากฎหมายอิสลามวาดวย ครอบครัวและมรดกจะถูกบังคับใชกับคดีที่ถูกนําขึ้นสูศาลเทานั้น (คณะกรรมการกฤษฎีกา, เรื่องเดียวกัน) ดั ง ที่ ไ ด ก ล า วมาในข า งต น ว า คณะกรรมการกฤษฎี ก าเสี ย งข า งมากตี ค วามกฎหมายโดยมิ ไ ด พิ จ ารณาถึ ง วัตถุประสงคที่แทจริงของพระราชบัญญัติฯ ซึ่งเปนการตีความที่ผิดวิธี ดังที่อาจารยปรีดี เกษมทรัพยเคยใหทัศนะวาการ ตีความกฎหมายนั้นตองพิจารณาทั้งตัวอักษรและวัตถุประสงคของกฎหมาย (ปรีดี เกษมทรัพย, 2520: 57), อีกทั้งยังเปน การตีความที่ไมสามารถแกปญหาได ทั้งๆ ที่การสัมมนาถูกจัดเพื่อตรวจสอบปญหาตางๆ ที่เกิดจากการบังคับใชกฎหมาย อิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกเพื่อนําไปแกไขตอไป วัตถุประสงคของการตราพระราชบัญญัติวาดวยการใชกฎหมายอิสลามฯ อาจารยปรีดี เกษมทรัพยไดใหทัศนะวาการที่จะรูวัตถุประสงคของการบังคับใชพระราชบัญญัติวาดวยการใช กฎหมายอิสลามในเขตจังหวัดปตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล พ.ศ. 2489 นั้น จําเปนตองพิจารณาถึงภาวะเศรษฐกิจ สถานการณการเมือง และสังคมในสมัยนั้น นอกจากนี้การทําความเขาใจเกี่ยวกับความเปนมาของกฎหมายอิสลามและ นโยบายของรัฐบาลที่มีตอมุสลิมก็เปนอีกวิธีการหนึ่งที่จะทําใหทราบถึงวัตถุประสงคดังกลาว (ปรีดี เกษมทรัพย, เรื่อง เดียวกัน) นโยบายของรัฐบาลที่มีตอชาวมุสลิมตองยอนกลับไปดูตั้งแต พ.ศ. 2444 เมื่อมีการบังคับใชกฎหมายอิสลามวา ดวยครอบครัวและมรดกเปนครั้งแรกตามกฎขอบังคับสําหรับการปกครองเจ็ดหัวเมือง ร.ศ.120 จุดมุงหมายของการตรา กฎหมายฉบับนี้ก็เพื่อใหมุสลิมไดบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวไดอยางอิสระภายใตการควบคุมของทางการ ทั้งนี้เพื่อสรางความสงบสุข ความยุติธรรมและความรูสึกที่ดีแกชาวมุสลิมในการปฏิบัติตามหลักการศาสนา โดยเฉพาะ อยางยิ่งกลักการที่เกี่ยวกับครอบครัวและมรดก (สงคราม ชื่นภิบาล, 2517: 92-93) แมเมื่อมีการประกาศใชประมวล กฎหมายแพงและพาณิชย บรรพ 5 และบรรพ 6 เกี่ยวกับครอบครัวและมรดกตามลําดับก็มิไดกระทบกระเทือนถึงกฎ ขอบังคับสําหรับการปกครองบริเวณเจ็ดหัวเมือง ร.ศ. 102 แตอยางใด ทั้งนี้เนื่องจากมาตรา 4 แหงพระราชบัญญัติใหใช ประมวลกฎหมายแพงและพาณิชย บรรพ 5 และบรรพ 6 พ.ศ. 2477 บัญญัติวา “บทบัญญัติแหงบรรพ 5 และบรรพ 6 แหงประมวลกฎหมายแพงและพาณิชยไมกระทบกระเทือนกฎขอบังคับสําหรับการปกครองบริเวณเจ็ดหัวเมือง ร.ศ. 102” ดังที่กลาวมาแลวในตอนตนวาระหวางสงครามโลกครั้งที่ 2 รัฐบาลไทยภายใตการนําของจอมพล ป. พิบูลย สงครามไดใชนโยบายชาตินิยม ดังนั้นรัฐบาลจึงตราพระราชกําหนดแกไขพระราชบัญญัติใหใชบรรพ 5 และบรรพ 6 แหง ประมวลกฎหมายแพงและพาณิชยซึ่งสงผลทําใหการบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกถูกยกเลิกไป (เสนีย มะดากะกุล, 2523: 91) ซึ่งไดสรางความตึงเครียดระหวางชาวมุสลิมและรัฐบาลเปนอยางมาก ดังนั้น เพื่อลดความ ตึงเครียดดังกลาวรัฐบาลใหมจึงไดเปลี่ยนนโยบายใหมดวยการใหเสรีภาพในการนับถือศาสนา ในที่สุดกฎหมายอิสลามวา ดวยครอบครัวและมรดกถูกบังคับใชอีกครั้งในป พ.ศ. 2489 ตามพระราชบัญญัติวาดวยการใชกฎหมายอิสลามวาดวย ครอบครัวและมรดก พ.ศ. 2489 ขอความขางตนแสดงใหเห็นอยางชัดเจนวาการบังคับใชกฎขอบังคับสําหรับการปกครองเจ็ดหัวเมือง ร.ศ. 120 และพระราชบัญญัติวาดวยการใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดก พ.ศ. 2489 มีวัตถุประสงคที่เหมือนกัน
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
79
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
กลาวคือกฎหมายทั้งสองฉบับตองการใหเสรีภาพแกมุสลิมในการปฏิบัติตามหลักการของศาสนา ซึ่งหมายความวาสิทธิ ใดๆ ของมุสลิมที่เกี่ยวกับครอบครัวและมรดกไมอาจถูกทําลายโดยเจาหนาที่ของรัฐ (สงคราม ชื่นภิบาล, อางแลว, 142) จากเนื้อหาที่กลาวไปทั้งหมด สามารถสรุปไดวาการตีความของคณะกรรมการกฤษฎีกาเสียงขางมากไมอาจเปน ที่ยอมรับได เนื่องจากขัดแยงกับวัตถุประสงคของรัฐบาลในการตราพระราชบัญญัติวาดวยการใชกฎหมายอิสลามวาดวย ครอบครัวและมรดก พ.ศ. 2489 ดังนั้น ดวยความเคารพผูเขียนขอแนะนําใหคณะกรรมการกฤษฎีกาตีความกฎหมายใหม โดยดูวัตถุประสงคเปนลําดับแรก ตามดวยความหมายตามตัวบท ในทางปฏิบัติ การจํากัดการบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกในศาลซึ่งเกิดจากการตีความ ของคณะกรรมการกฤษฎีกาเสียงขางมากเปนสาเหตุความลักลั่นของกฎหมายอยางชัดเจน ดังที่คณะกรรมการกฤษฎีกา เสียงขางนอยเคยลงความเห็นไว ความลักลั่นของกฎหมายดังกลาวจะเกิดขึ้นกับกรณีการสมรส การหยา และมรดก ซึ่งจะกลาวในรายละเอียด ตอไปนี้ ความลักลั่นของกฎหมาย ความลักลั่นของกฎหมายซึ่งเกิดจากการจํากัดการบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกในศาล จะเกิดขึ้นในคดีแพงดังตอไปนี้ 1. การสมรส ความลักลั่นของกฎหมายอาจเกิดกับกรณีการสมรส ดังที่กลาวมาแลวในตอนตนวาคณะกรรมการกฤษฎีกาเสียง ขางมากยืนยันวากฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกจะบังคับใชในศาลเทานั้น ดังนั้นเมื่ออยูนอกศาลมุสลิมตอง อยูภายใตการบังคับใชของประมวลกฎหมายแพงและพาณิชยเหมือนกับพลเมืองในภาคอื่นๆของประเทศไทย ปญหาที่จะ เกิดขึ้นตามมาก็เมื่อมุสลิมไปจดทะเบียนสมรสที่สํานักงานวาการอําเภอตามประมวลกฎหมายแพงและพาณิชย2 โดยมิได สมรสอยางถูกตองตามหลักการของศาสนา ในกรณีนี้ดะโตะยุติธรรมจะมีอํานาจตัดสินใหการสมรสเปนโมฆะก็ตอเมื่อมี การนําคดีดังกลาวไปสูศาล (สมบูรณ พุทธจักร, 2529: 120) ความลักลั่นของกฎหมายอาจเกิดในกรณีที่ชายมุสลิมมีภรรยาหลายคนซึ่งไมเปนที่ยอมรับของประมวลกฎหมาย แพงและพาณิชย เนื่องจากมาตรา 1452 บัญญัติวา “ชายหรือหญิงจะทําการสมรสในขณะที่ตนมีคูสมรสอยูไมได” ความ ลักลั่นในเรื่องนี้จะเกี่ยวกับสิทธิพิเศษที่รัฐใหแกขาราชการ รวมถึงภรรยา และบรรดาลูกๆ เชนการลดหยอนภาษี การ รักษาพยาบาลฟรี ดวยเหตุที่ประมวลกฎหมายแพงและพาณิชยไมยอมรับการมีภรรยาหลายคน ดังนั้นภรรยาคนที่สอง คน ที่สาม และคนที่สี่ของขาราชการที่เปนมุสลิมจึงหมดโอกาสที่จะไดรับสิทธิพิเศษดังกลาว 2. การหยา ความลักลั่นของกฎหมายยังอาจเกิดขึ้นกับกรณีการหยา เมื่อคูสามีชาวมุสลิมสมรสตามกฎหมายอิสลาม และใน ขณะเดียวกันก็ยังไดจดทะเบียนสมรส ณ ที่วาการอําเภอตามประมวลกฎหมายแพงและพาณิชย ในกรณีนี้ความลักลั่นของ กฎหมายจะเกิดขึ้นก็ตอเมื่อคูสมรสดังกลาวไดหยาขาดตามกฎหมายอิสลาม แตทั้งสองมิไดไปจดทะเบียนหยาที่วาการ 2
อัล-นูร
ประมวลกฎหมายแพงและพาณิชย มาตรา 1457 บัญญัติวา "การสมรสตามประมวลกฎหมายนี้จะมีไดเฉพาะเมื่อจดทะเบียนแลวเทานั้น"
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
80
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
อําเภอ ถึงแมวาทั้งคูไดหยาขาดตามกฎหมายอิสลามไปแลว แตก็ยังถือวาเปนคูสมรสที่ถูกตองตามประมวลกฎหมายแพง และพาณิชยอยู ถาคดีดังกลาวถูกนําขึ้นสูศาลแลว เปนที่แนนอนวาดะโตะยุติธรรมจะตัดสินวาการสมรสไดสิ้นสุดลงแลว ตามกฎหมายอิสลาม แตประเด็นที่นาสนใจก็คือดะโตะยุติธรรมมีอํานาจที่จะตัดสินใหการสมรสตามประมวลกฎหมาย แพงและพาณิชยสิ้นสุดลงดวยหรือไม คําตอบก็คือดะโตะยุติธรรมไมมีอํานาจกระทําเชนนั้น ตราบใดที่คูสมรสมิไดไปจด ทะเบียนหยาตามประมวลกฎหมายแพงและพาณิชย3 เปนที่นาสังเกตวาประมวลกฎหมายแพงและพาณิชยถือวาการสมรสสิ้นสุดลงดวยความตาย การหยา หรือศาล พิพากษาใหเพิกถอน (กฎหมายแพงและพาณิชย, ม.1501) นอกจากนี้ในการฟองหยาตอศาลนั้นคูสมรสตองอางเหตุฟอง หยาตามที่บัญญัติไวในมาตรา 1516 แหงประมวลกฎหมายแพงและพาณิชย ซึ่งคําตัดสินของดะโตะยุติธรรมมิไดถูกระบุ ให เ ป น ข อ ใดข อ หนึ่ ง ของเหตุ ฟ อ งหย า แต อ ย า งใด จึ ง กล า วได ว า คู ส มรสไม ส ามารถฟ อ งหย า โดยอ า งคํ า ตั ด สิ น ของ ดะโตะยุติธรรม แตอาจฟองหยาโดยอาศัยเหตุอื่นๆ อาทิเชน สามีหรือภริยาจงใจละทิ้งรางอีกฝายหนึ่งไปเกินหนึ่งป เปนตน ซึ่งจะตองรอใหครบหนึ่งปจึงจะฟองได ทั้งๆ ที่การสมรสไดสิ้นสุดลงตามกฎหมายอิสลามไปนานแลว สถานการณอาจยิ่งเลวรายลงไปอีกถาหญิงซึ่งถูกหยาแลวตามกฎหมายอิสลาม แตยังมิไดจดทะเบียนหยาตาม ประมวลกฎหมายแพงและพาณิชยไปแตงงานใหม ในกรณีนี้อดีตสามีซึ่งยังเปนสามีท่ีถูกตองตามประมวลกฎหมายแพง และพาณิชยอยูมีสิทธิเรียกรองคาทดแทนจากสามีคนใหมฐานลวงเกินภรรยาในทํานองชูสาว (กฎหมายแพงและพาณิชย, ม. 1523 วรรค 2) 3. มรดก ความลักลั่นของกฎหมายอาจเกิดขึ้นในการแบงมรดก โดยทั่วไปแลวการแบงมรดกของชาวมุสลิมจะถูกจัดการ โดยทานอิหมามประจํามัสยิดตามหลักการของฟะรออิฎ, (กฎหมายอิสลามวาดวยมรดก) หลังจากที่แบงไปเรียบรอยก็จะมี การทําหนังสือประนีประนอมและไปจดทะเบียน ณ ที่วาการอําเภอ แตทางอําเภอไมสามารถรับจดทะเบียนไดเนื่องจาก การแบงมรดกไมเปนไปตามประมวลกฎหมายแพงและพาณิชยที่ยอมรับการแบงอยางเทาเทียมกันระหวางทายาทโดย ธรรมทั้งหลาย (ประมวลกฎหมายแพงและพาณิชย, ม.1633) นอกจากนี้ความลักลั่นของกฎหมายยังเกิดขึ้นกับกรณีการโอนที่ดินมรดกสามีภรรยา กลาวคือในกรณีที่คูสมรส ฝายใดฝายหนึ่งเสียชีวิตลงซึ่งจะทําใหคูสมรสที่มีชีวิตอยูมีสิทธิรับมรดกที่ดินของผูตาย ถาคูสมรสดังกลาวมิไดจดทะเบียน สมรสตามประมวลกฎหมายแพงและพาณิชยแลวก็ไมมีสิทธิรับโอนที่ดินมรดกดังกลาวได จากกรณีที่ไดกลาวมาในขางตนแสดงใหเห็นอยางชัดเจนวาการจํากัดการบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวย ครอบครัวและมรดกในศาลเปนสาเหตุสําคัญที่ทําใหเกิดความลักลั่นของกฎหมายซึ่งจะสงผลกระทบตอสิทธิของชาวมุสลิม ที่พึงจะไดรับ ดังนั้นการแกปญหาเพื่อมิใหเกิดความความลักลั่นของกฎหมายสามารถกระทําไดโดยการขยายการบังคับใช กฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกไปสูนอกศาลดวย แนวทางการแกไขปญหาความเหลื่อมล้ําของกฎหมาย ดังที่กลาวมาแลววาการแกไขปญหาความลักลั่นของกฎหมายคือการขยายการบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวย ครอบครัวและมรดกไปสูนอกศาล ซึ่งหมายความวาถึงแมวาคดีมิไดถูกนําไปยังศาล ก็ตองบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวย 3
ประมวลกฎหมายแพงและพาณิชย มาตรา 1514 บัญญัติวา "การหยานั้นจะทําไดแตโดยความยินยอมของทั้งสองฝาย หรือโดยคําพิพากษา ของศาล การหยาโดยความยินยอมตองทําเปนหนังสือและมีพยานลงลายมือชื่ออยางนอยสองคน"
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
81
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
ครอบครัวและมรดก กลาวคือเจาหนาที่ฝายบริหารไมวาจะเปนเจาหนาที่ปกครอง ตํารวจ สรรพากร ฯลฯ ตองปฏิบัติตอ มุสลิมในเรื่องที่เกี่ยวกับครอบครัวและมรดกโดยยึดกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกเปนหลัก เกี่ยวกับเรื่องนี้ คณะกรรมการกฤษฎีกาเสียงขางมากไดใหทัศนะวาการขยายการบังคับใชกฎหมายอิสลามไปนอกศาลไมอาจกระทําได เพราะมาตรา 4 แหงพระราชบัญญัติใหกฎหมายอิสลามฯ ไดบัญญัติใหดาโตะยุติธรรมเทานั้นที่มีอํานาจตัดสินคดีตามขอ กฎหมายอิสลาม ดังนั้นเจาหนาที่ฝายบริหารหรือปกครองไมอาจกาวกายอํานาจดังกลาวได สมบูรณ พุทธจักรไดโตแยงทัศนะขางตนวาไมอาจเปนที่ยอมรับได เนื่องจากการใชกฎหมายอิสลามวาดวย ครอบครัวและมรดกโดยเจาหนาที่ดังกลาวไมถือวาเปนการตัดสินคดีแตอยางใด แตถือวาเปนบุคคลที่จะใชดุลพินิจใน เบื้องตนวามุสลิมจะมีสิทธิตามกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกหรือไม ตัวอยางเชน มีบุคคลผูหนึ่งยื่นคํารอง เพื่อรับสวนแบงในมรดก ในกรณีนี้เจาหนาที่ตองพิจารณาวาบุคคลนั้นมีสิทธิในสวนแบงของมรดกตามกฎหมายอิสลาม หรือไม ถาพบวาบุคคลผูนั้นเปนทายาทของเจามรดกจริง เจาหนาที่ก็มีอํานาจที่จะปฏิบัติตามคํารองขอดังกลาว แตถาพบ ขอเท็จจริงในทางตรงกันขามเจาหนาที่ก็ตองปฏิเสธคํารองขอดังกลาว (สมบูรณ พุทธจักร, อางแลว, 128-129) อยางไรก็ตามหลักปฏิบัติในขางตนอาจจะประสบกับปญหาที่เจาหนาที่ไมมีความรูในกฎหมายอิสลาม ดังนั้นใน การแกปญหาดังกลาวจําเปนตองมีการจัดโครงสรางการบริหารกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกใหม โดยตอง จัดตั้งสํานักงานจดทะเบียนการสมรสและการหยา เพราะถาปราศจากสํานักงานนี้แลวการพิสูจนความสมบูรณของ การสมรสและการหยากระทําไดยาก นอกจากนี้แลวการจัดตั้งสํานักงานนี้ยังจะเปนมาตรการสําคัญที่จะทําใหการบังคับใช กฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกนอกศาลมีประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น เพราะจะมีองคกรอื่นๆ นอกเหนือจากศาล มารวมบริหารการใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดก ทะเบียนสมรสที่ออกโดยสํานักงานจดทะเบียนสมรสและการหยาตามกฎหมายอิสลามใหถือวาเปนหลักฐาน สําคัญในการเรียกรองสิทธิที่เกี่ยวกับการสมรสและการหยา สวนการสมรสและการหยาที่มิไดจดทะเบียนโดยสํานักงานก็ ยังใหถือวามีผลสมบูรณตราบใดที่บรรลุเงื่อนไขตามที่กฎหมายอิสลามกําหนด แตไมมีสิทธิเรียกรองสิทธิเกี่ยวกับการสมรส และการหยา ยกเวนมีการนําคดีไปสูการพิจารณาและการพิพากษาของศาล นอกจากสํานักงานจดทะเบียนการสมรสและการหยาแลว ยังตองมีการจัดตั้งองคกรที่มีอํานาจหนาที่ใน การประนีประนอมขอพิพาทระหวางโจทกจําเลย และองคกรที่มีอํานาจหนาที่ในการใหคําวินิจฉัย (ฟตวา) ใน ประเด็นที่เกี่ยวกับครอบครัวและมรดก เจาหนาที่ปกครองหรือบริหารตองใหการยอมรับในผลประนีประนอมดังกลาว อยางไรก็ตามคูกรณีที่ไมพอใจในผลการประนีประนอมก็สามารถนําคดีไปสูศาลไดตอไป ตั ว อย า งขององค ก รขา งต น สามารถดู ไ ด จ ากประเทศฟ ลิป ป น ส แ ละสิ ง คโ ปซึ่ ง เป น ประเทศที่มี ก ารบัง คั บ ใช กฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกสําหรับชนกลุมนอยชาวมุสลิม ในฟลิปปนสจะมีคณะกรรมการระงับขอพิพาท (Arbitration Commission) และที่ปรึกษากฎหมาย (Jurisconsult) โดยที่คณะกรรมการระงับขอพิพาทมีหนาที่ไกลเกลี่ย ขอพิพาทของคูความ (ดู Code of Muslim Personal Laws of the Philippines, ม.81) ในขณะที่ปรึกษากฎหมายมีหนาที่ ใหคําวินิจฉัยในประเด็นของกฎหมาย(Code of Muslim; เรื่องเดียวกัน, ม.166) สวนในประเทศสิงคโปร การแตงตั้งผูระงับขอพิพาทเปนอํานาจของศาลชะรีอะฮฺ (ดู The Administration of Muslim Law Act of Singapore, ม.50) และหนาที่ในการใหคําวินิจฉัยประเด็นขอกฎหมายอิสลามเปนของคณะกรรมการ อิสลามดานกฎหมาย (Legal Committee of the Majlis Ugama Islam)
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
82
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
สรุป จากการศึกษาพบวาการจํากัดการบังคับใชกฎหมายอิสลามในศาลจะทําใหเกิดความลักลั่นของกฎหมายอยาง หลีกเลี่ยงไมได ซึ่งจะทําใหการบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกไมบรรลุถึงเจตนารมณอันแทจริงที่ ตองการใหชาวมุสลิมในเขตสี่จังหวัดชายแดนภาคใตไดบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกไดอยาง สมบูรณแบบทั้งในและนอกศาล ดังนั้นไมมีหนทางอื่นที่จะสามารถแกไขปญหาดังกลาวนอกจากการขยายการบังคับใช กฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกไปสูนอกศาล โดยสามารถดําเนินการไดสองวิธี คือแกไขพระราชบัญญัติใหใช กฎหมายอิสลามฯ พ.ศ. 2489 โดยบัญญัติใหกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกบังคับใชนอกศาลอยางชัดเจน หรืออาจไมตองแกกฎหมายดังกลาวแตตองนํามาตรา 3 ไปตีความเสียใหมใหการบังคับใชกฎหมายอิสลามฯมีผลนอกศาล ดวย นอกจากนี้ยังตองปรับโครงสรางองคกรที่มีสวนในการบริหารกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกเสียใหมดวย การจัดตั้งสํานักทะเบียนสมรสและหยาโดยใหมีอํานาจหนาที่จดทะเบียนการสมรสและการหยา ตลอดจนองคกรที่มี อํานาจหนาที่ประนีประนอมหรือไกลเกลี่ยขอพิพาท และองคกรที่มีอํานาจหนาที่วินิจฉัยประเด็นทางกฎหมาย ผูเขียนเชื่อ เปนอยางยิ่งวาถาหากมีการขยายการบังคับใชกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดก ดวยการจัดตั้งองคกรที่ไดกลาว มาทั้งหมดนี้เพื่อมีสวนรวมกับศาลในการบริหารกฎหมายอิสลามวาดวยครอบครัวและมรดกแลวจะทําใหการบังคับใช กฎหมายอิสลามฯมีความสมบูรณมากยิ่งขึ้นอยางแนนอน และที่สําคัญก็คือความลักลั่นของกฎหมายก็จะไมเกิดขึ้นอีก ตอไป
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
83
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
เอกสารอางอิง กระทรวงยุติธรรม เลขที่ 30/4353 ลงวันที่ 24 กันยายน พ.ศ. 2460. กระทรวงยุติธรรม. 2525. การสัมมนาการใชกฎหมายอิสลามในเขตจังหวัดปตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล กระทรวงยุติธรรม เลขที่ 1401/25946 ลงวันที่ 16 สิงหาคม 2525 หนังสือที่เลขาธิการคณะรัฐมนตรีสงไปยังกระทรวงยุติธรรม เลขที่ 0203/18941 ลงวันที่ 13 ตุลาคม 2525 คณะกรรมการกฤษฎีกา. วารสารกฎหมายปกครอง. เลม 2. เมษายน 2526. ปรีดี เกษมทรัพย. 2520. สัมมนาในวิชากฎหมายแพง. กรุงเทพฯ: สํานักพิมพมหาวิทยาลัยรามคําแหง สงคราม ชื่นภิบาล. 2517. การผสมกลมกลืนชายไทยมุสลิมในจังหวัดชายแดนภาคใต. วิทยานพินธ มหาบัณฑิต สาขาวิชารัฐศาสตร, จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย เสนีย มะดากะกุล. 2523. “ภาวการณในสามจังหวัดภาคใตในปจจุบัน” ในปญหาสามจังหวัดภาคใต: ขอเท็จจริง และแนวทางแกไข” เลม 1. เอเชียปริทัศน, สมบูรณ พุทธจักร. 2529. การใชกฎหมายอิสลามในเขตจังหวัดปตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล. วิทยานิพนธ นิติศาสตรมหาบัณฑิต ประมวลกฎหมายแพงและพาณิชย กฎหมายอิสลามวาดวยมรดก Code of Muslim Personal Laws of the Philippines, มาตรา 81 The Administration of Muslim Law Act of Singapore, มาตรา 50
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
85
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
บทความวิจัย
การอนุรกั ษความหลากหลายทางวัฒนธรรมในประเทศมาเลเซีย กรณีศึกษาประเพณีและวัฒนธรรมของคนสยามในเขตตูมปต รัฐกลันตัน อับดุรรอฮมาน จะปะกิยา∗ ดลวานะ ตาเยะ∗∗ จารุวจั น สองเมือง∗∗∗ มาหามะรอสลี แมยู∗∗∗∗ บทคัดยอ โครงการวิ จั ย การอนุ รั ก ษ ค วามหลากหลายทางวั ฒ นธรรมในประเทศมาเลเซี ย กรณี ศึ ก ษาประเพณี แ ละ วัฒนธรรมของของคนสยามในเขตตูมปต รัฐกลันตัน มีวัตถุประสงค คือ 1) เพื่อศึกษาการอนุรักษประเพณีวัฒนธรรมของ คนสยามในรัฐกลันตัน และ 2) เพื่อศึกษานโยบายของรัฐกลันตันในการอนุรักษความหลากหลายทางวัฒนธรรม การวิจัยนี้ ใชวิธีการวิจัยเชิงคุณภาพ โดยการสัมภาษณ สนทนากลุมและการสังเกต ผลการวิ จั ย พบว า คนสยามเป น คนดั่ ง เดิ ม ของพื้ น ที่ นี้ นั บ ถื อ ศาสนาพุ ท ธและใช ชี วิ ต ในวิ ถี เ กษตรกรรม มี ภาษาไทยเปน ภาษาที่ ใ ชสื่อ สารภายในชุม ชน ศิลปวั ฒนธรรมที่สํ า คัญ ของชุ มชน ไดแ ก การฟอ นรํา กลองยาว งาน สงกรานต และงานลอยกระทง เปนตน ถึงแมปจจุบันจะมีความเปลี่ยนแปลงทางสังคม แตมีการอนุรักษประเพณีและ วัฒนธรรมของชุมชนไวไดเปนอยางดี ทั้งนี้ดวยความรวมมือของคนในชุมชน โดยมีวัดเปนศูนยกลาง นโยบายรัฐกลันตันภายใตการบริหารงานของพรรคอิสลามมาเลเซีย (PAS) ตอความหลากหลายทางวัฒนธรรม คือ การใหอิสระในการปฏิบัติตามคานิยมและความเชื่อตนเองโดยไมอนุญาตใหเกิดการปะปนกันในกิจกรรมทางศาสนา และสงเสริมประเพณีและวัฒนธรรมอันดีงามของทุกกลุมชาติพันธุ การดําเนินการที่ผานมาของรัฐบาลสรางความมั่นใจ ใหกับทุกกลุมชาติพันธุ และทําใหเกิดการนําเสนอประเพณีและวัฒนธรรมของกลุมสูสาธารณะ กลวิธีสําคัญที่ใชคือ การ เขารวมกิจกรรมของกลุมชาติพันธุตางๆ โดยผูบริหารระดับสูงของรัฐ การสนับสนุนงบประมาณ การเปนสื่อกลางนําเสนอ ประเพณีและวัฒนธรรมของกลุมชาติพันธุสูภายในรัฐในโอกาสตางๆ ผลที่ไดจากการวิจัยนี้สามารถนํามาสูการประยุกตใช สําหรับการกําหนดนโยบายเกี่ยวกับความหลากหลายทางวัฒนธรรมในสามจังหวัดชายแดนภาคใตไดเปนอยางดี คําสําคัญ: คนสยาม, รัฐกลันตัน, ประเพณีและวัฒนธรรม ∗
M.A (Islamic Studies) อาจารยประจําสาขาวิชาอุศูลุดดีน คณะอิสลามศึกษา มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ∗∗ Ph.D. (Social Sciences and Islamic Civilization) อาจารยประจําสาขาวิชาประวัติศาสตรและอารยธรรมอิสลาม หลักสูตรศิลปศาสตรม
หาบัณฑิต คณะอิสลามศึกษา มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ∗∗∗
M.Ed. (Education) อาจารยประจําสาขาวิชาชีพครู คณะศึกษาศาสตร มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ∗∗∗∗ M.Ed. (Education) อาจารยประจําสาขาวิชาชีพครู คณะศึกษาศาสตร มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
86
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
Abstract This research project entitled "Preservation of multiculturalism and ethnicity in Malaysia : a case study on tradition and culture of Malaysian Siam in Tumpat, Kelantan" , was conducted in order to 1) study the preservation of tradition and culture of Siamese in Tumpat, Kelantan, 2) study the policies of Kelantan state in preservation of multiple-cultures. This research employed the qualitative method by interviews, focus-group, and observation. The research reveals that Siamese are the indigenous people of this area-Tumpat. They are Bhuddhists their lives are based on agriculture. A Thai language is the medium in the community. The important arts and cultures are dancing, druming, Songkran, and Loy Kratung for example. Although there are some changes in the world nowadays, the traditions and the cultures of the community are well preserved. This is due to the cooperation of the people in the community for having a temple as the center. The policies of the Kolantan State under the administration of Islamic Party of Malaysia (PAS) the multiculturalism are not compulsory on religion, to forbid from mingling among religion matters, and to promote good traditions and cultures of all ethnic groups. These cause the presentation of traditions and cultures of the ethnic group to the public. The important strategies are the state executive administrative staff, budget support, being the medium to present the tradition and culture of the ethnic groups to the state public in various occasions. The result of this study can be well applied for making policy concerning multiculturalism in the three southernmost provinces of Thailand. Key words: Siamese, Kelantan State, tradition and culture
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
87
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
บทนํา กลันตันดารุลนาอีม (Kelantan Darul Naim) หมายถึง กลันตันดินแดนแหงความอุดมสมบูรณ เปนหนึ่งใน 14 รัฐของสหพันธรัฐมาเลเซีย ที่เพียบพรอมไปดวยวัตถุดิบและทรัพยากรที่ล้ําคามากมาย กลันตันมีเนื้อที่ ประมาณ 14,922 ตารางกิโลเมตร คิดเปน 4.4% ของเนื้อที่ทั้งหมดของมาเลเซีย มีเมืองโกตาบารู (Kota Bharu) เปนเมืองหลวงของรัฐ โดย รัฐนี้ตั้งอยูทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของคาบสมุทรมาเลเซีย จรดทะเลจีนใต และทางทิศเหนือมีอานาเขตติดกับภาคใต ของประเทศไทย ทางทิศตะวันออกเฉียงใตติดกับรัฐตรังกานู ทางทิศตะวันตกติดกับรัฐเปรัก และทางทิศใตติดกับรัฐปาหัง (Kerajaan Negeri Kelantan, 2008) ตามขอมูลบัญชีประชากรรัฐกลันตันในป 2005 กลันตันมีประชากรอาศัยอยู ประมาณ 1,373,173 คน (Jabatan Perangkaan Malaysia, 2008) มีชนชาติมลายูเปนชนกลุมใหญของรัฐ คิดเปนรอย ละ 95 ในขณะที่ชาวจีนคิดเปนรอยละ 3.8 ชนชาติอินเดียคิดเปนรอยละ 0.3 และที่เหลือเปนชนชาติไทยและอื่นๆ คิดเปน รอยละ0.9 ซึ่งกลุมเชื้อชาตินี้จะสามารถอางอิงไปยังจํานวนของศาสนาที่ประชากรนับถือได คือ รอยละ 95 ของจํานวน ประชากรรัฐกลันตันนับถือศาสนาอิสลาม รอยละ 4.4 นับถือพุทธ รอยละ 0.2 นับถือฮินดู และศาสนาอื่นๆ คิดเปนรอยละ 0.2 (Kerajaan Negeri Kelantan, 2008) ปจจุบันรัฐกลันตันอยูภายใตการบริหารงานของพรรคอิสลามมาเลเซีย (PAS) ซึ่งไดชื่อวาเปนพรรคอนุรักษนิยม อิสลาม และจากนโยบายของพรรคอิสลามมาเลเซีย (PAS) ทางดานวัฒนธรรมที่ปรากฏในเอกสารของศูนยยุทธศาสตร ของรัฐ (Pusat Kajian Strategik, 2005) ระบุไววา รัฐบาลกลันตันไดกําหนดใหการดําเนินการดานศิลปวัฒนธรรมจะตอง สอดคลองกับหลักการอิสลาม แตก็ไดเปดกวางสามารถรับวัฒนธรรมอื่นๆได และวัฒนธรรมใดที่ขัดกับหลักการอิสลาม สามารถปฏิบัติไดโดยมีเงื่อนไขวา ผูที่นับถือศาสนาอิสลามไมอนุญาตใหเขารวมพิธีกรรม ในสวนวัฒนธรรมภาษา กลันตัน ไดใหความสําคัญกับภาษามลายู ภาษาอาหรับและภาษาอังกฤษ ซึ่งทั้งสามภาษาประชาชนกลันตันจะตองพัฒนา สําหรับ ภาษาอื่นๆนั้นทางรัฐบาลกลันตันก็ไดใหความสําคัญเชนเดียวกันโดยใหธํารงรักษาไว โดยรัฐจะจัดใหมีการจัดการเรียนการ สอนและการอบรมภาษามลายูที่ถูกตองควบคูกับการอบรมภาษาอื่นๆ ใหกับเจาหนาที่ที่ปฏิบัติงานทั้งในสวนราชการและ เอกชน ตลอดจนผูที่เกี่ยวของดานวัฒนธรรม องคกรทางวัฒนธรรม พอคานักธุรกิจ หรือบริษัททองเที่ยวตางๆ สําหรับ แนวคิดความเชื่อทางศาสนาแนวความคิดความเชื่อทางศาสนาจะครอบคลุมทุกความเชื่อที่ประชาชนสวนใหญหรือสวน นอยรับนับถือ ดวยเหตุนี้การประกอบพิธีกรรมทางศาสนาจะตองเปนไปตามที่ศาสนาอิสลามอนุมัติและเปดอิสระใหกับศา สนิกอื่นไดปฏิบัติพิธีกรรมทางศาสนาที่ตนเองนับถือโดยจะตองไมไปรบกวนหรือสรางความเดือดรอนใหกับสังคมมุสลิม (Pusat Kajian Strategik, 2005: 34) จากความเปนพรรคอนุรักษนิยมอิสลามของพรรคอิสลามมาเลเซีย ในขณะที่ยังคงมีชุมชนของกลุมชาติพันธุที่มี วัฒนธรรม ประเพณี ศาสนาที่แตกตางออกไปจากสวนใหญของรัฐ แตชุมชนเหลานั้นยังสามารถสรางความโดดเดน ทางดานวัฒนธรรมได ดังเชน ชุมชนชาติพันธุสยามกลุมหนึ่งที่อาศัยอยูในเขตตุมปต ซึ่งเปนเขตมีความสําคัญและนาสนใจ เพราะเปนพื้นที่ที่มีเกาะกลางลําคลองนับรอยๆเกาะ (River Island) ไมมีภูเขา เปนพื้นที่ที่เหมาะสมตอการเปนแหลง ทองเที่ยวที่สําคัญระดับนานาชาติ เขตตุมปตแบงเปน 30 ตําบล ในแตละตําบลจะมีประมาณ 75 หมูบาน และทุกหมูบาน จะมีหัวหนาหมูบานเปนผูทําหนาที่เปนตัวแทนใหกับรัฐบาล (Pejabat Tanah dan Jajahan Tumpat, 2008) กลุมชาติพันธุสยามในเขตตุมปต เปนกลุมชนดั่งเดิมของมาเลเซีย มีวัฒนธรรมประเพณีเชนเดียวกับคนไทยและ ในขณะเดียวกันประเพณีวัฒนธรรมสวนใหญก็มีความใกลเคียงกับสามจังหวัดชายแดนภาคใตเชนกัน (Golomb, 1976) และเปนชุมชนที่มีลักษณะจําเพาะของตัวตนทางวัฒนธรรมอยูในหลายลักษณะ ทั้งที่เกี่ยวกับความเชื่อและพิธีกรรม ระบบ การผลิต และการอยูรวมกันในสังคม (นิพนธ ทิพยศรีนิมิต, 2550) กลุมชาติพันธุสยาม ซึ่งมีจํานวนเพียง 1 เปอรเซ็นตของ
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
88
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
ประชากรทั้งหมดในกลันตันสามารถคงไวซึ่งอัตลักษณของตนเองและศาสนาไวไดอยางเหนียวแนน ทั้งยังมีการขับเคลื่อน กลไกทางศาสนาไดอยางมั่นคง(Mohamed Yusoff Ismai, 2006) คณะสงฆในกลันตัน ซึ่งมีเจาคณะจังหวัดเปนตําแหนง สูงสุดนั้นมีบทบาทสําคัญตอพระสงฆในกลันตันเปนอยางยิ่ง ในขณะเดียวกันคณะสงฆในกลันตันมีบทบาทสําคัญในการ เชื่อมตอความสัมพันธระหวางชุมชนสยามกับสถาบันกษัตริยของรัฐกลันตัน และยังสรางความสัมพันธกับคณะสงฆ จังหวัดสงขลาดวย (Mohamed Yusoff Ismail, 2008) วัตถุประสงคของการวิจัย 1. เพื่อศึกษาการอนุรักษประเพณีวัฒนธรรมของคนสยามในรัฐกลันตัน 2. เพื่อศึกษานโยบายของรัฐกลันตันในการอนุรักษความหลากหลายทางวัฒนธรรม วิธีการวิจัย การวิจัยนี้ เปนการวิจัยเชิงคุณภาพ เพื่อนําเสนอกระบวนการของการอนุรักษความหลากหลายทางวัฒนธรรม ของประเทศมาเลเซีย มุงศึกษาแนวทางการอนุรักษประเพณีและวัฒนธรรมของคนมาเลเซียเชื้อสายสยามในเขตตุมปต รัฐกลันตันเปนกรณีศึกษา โดยใชกระบวนการสังเกต การสัมภาษณ และการเขาไปมีสวนรวมในกิจกรรทางประเพณีและ วัฒนธรรมตางๆ เพื่อเก็บรวบรวมขอมูลใน 2 ประเด็นหลัก คือ 1) ประเพณีวัฒนธรรมของคนสยามในเขตตุมปต รัฐกลันตัน ประกอบดวยการศึกษาถึงอัตลักษณ ประเพณีวัฒนธรรม วิถีชีวิตของคนสยาม ความเปลี่ยนแปลงและแนวทางการอนุรักษ ประเพณีและวัฒนธรรมของกลุมชาติพันธุ และ 2) นโยบายของรัฐทางดานวัฒนธรรม คือ นโยบายทางที่เกี่ยวของกับการ อนุรักษประเพณีวัฒนธรรมของคนในรัฐ ซึ่งมุงศึกษานโยบายและการดําเนินการที่มีผลกระทบตอชนกลุมนอยของรัฐ โดยเฉพาะอยางยิ่งกลุมคนสยามในเขตตุมปต ในชวงที่มีการนํานโยบายทางดานวัฒนธรรมของพรรคอิสลามมาเลเซีย (PAS) ไปใช โดยการสัมภาษณรัฐมนตรีกระทรวงวัฒนธรรมของรัฐที่เปนสมาชิกของพรรคอิสลามมาเลเซีย และตัวแทนคน ยามในรัฐกลันตัน ประชากรในการวิจัยนี้ ประกอบดวย ผูบริหารรัฐ เจาหนาที่รัฐที่รับผิดชอบเกี่ยวกับชนกลุมนอย ผูนําศาสนา แกน นําชุมชน กลุมเยาวชนคนสยาม สมาชิกในชุมชน คนมลายูในเขตตุมปต และกลุมนักวิชาการและนักวิจัยเกี่ยวกับกลุมชาติ พันธุในประเทศมาเลเซีย รวมทั้งสิ้น 47 คน และวิธีที่ใชในการวิจัยนี้คือ การสัมภาษณ การสนทนากลุมยอย การสังเกต อยางไมมีสวนรวม การรวมกิจกรรม การสัมมนาวิชาการที่เกี่ยวของกับกลุมชาติพันธุสยามในกลันตัน และเพื่อใหเห็นถึง กระบวนการอนุรักษศิลปวัฒนธรรมของกลุมชาติพันธุและแนวการนํานโยบายของรัฐสูการปฏิบัติจริงนั้น คณะผูวิจัยได เลือกสังเกตงานทอดกฐินพระราชทาน งานลองกระทง ณ วัดพิกุลทอง นอกจากนี้คณะผูวิจัยยังไดสังเกตการจัดงาน แตงงานในชุมชน สังเกตการประกอบอาชีพของคนสยาม เพื่อใหเห็นลักษณะประเพณีและวัฒนธรรมของคนสยามและมิติ ความสัมพันธระหวางกลุมชาติพันธุ การสังเกตการณใหบริการของหนวยงานรัฐตอกลุมชาติพันธุ โดยคณะผูวิจัยได สังเกตการณใหบริการงานดานวัฒนธรรมและกลุมชาติพันธุของเจาหนาที่รัฐตอผูมารับบริการ ขอบเขตการวิจัย ในการวิจัยนี้ไดกําหนดกรอบการศึกษาไว 2 ประเด็นใหญ คือ 1) คนสยามในเขตตุมปต และ 2) นโยบายของ รัฐบาลกลันตันตอความหลากหลายทางวัฒนธรรม ซึ่งไดผลการศึกษาสรุปได ดังนี้
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
89
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
ผลการวิจัย 1.คนสยามในเขตตุมปต จากการศึกษาถึงคนสยามสามารถสรุปผลได ดังนี้ 1.1 อัตลักษณของกลุมชาติพันธุ จากการศึกษาประวัติของกลุมชาติพันธุ พบวามีขอสมมุติฐานที่หลากหลาย เกี่ยวกับการอพยพตั้งถิ่นฐานของคนสยามในเขตตุมปต รัฐกลันตัน และชื่อเรียกของกลุมที่นาจะมีความถูกตองที่สุดคือ คน สยาม หรือในภาษามลายูวา Orang Siam มากกวาคําวา คนไทย ทั้งนี้เนื่องจากคนกลุมนี้มีเชื่อวา เขาเปนคนดั่งเดิมในพื้น ที่นี่ และไมตองการใหเขาเหมือนกับคนไทยในประเทศไทย และ จากความเชื่อและขอสมมุติฐานบางสวนสามารถสรุปได วากลุมคนสยามในรัฐกลันตันเปนกลุมชนดั่งเดิมของพื้นที่น้ี สําหรับภาษาที่ใชในการสื่อสารภายในกลุมคือ ภาษาไทย สําเนียงกลันตันหรือที่รูจักกันภาษาไทยใตสําเนียงเจะเห แตพบวาสวนใหญคนสยามสามารถสื่อสารดวยภาษามลายูถิ่นก ลันตันได การเรียนรูภาษาไทยของคนสยามเริ่มจากในครอบครัว และโรงเรียนภาษาไทยที่วัด ซึ่งเรียนกันในวันหยุด อัตลักษณสําคัญของคนสยามอีกสองประการคือ อาชีพและศาสนา โดยอาชีพของคนสยามตั้งแตอดีตจนถึง ปจจุบันคือ การทําเกษตรกรรม ปลูกขาว ปลูกผัก สําหรับศาสนาซึ่งถือวาเปนความแตกตางที่สําคัญระหวางคนสยามกับ คนมลายู ทั้งนี้คนสยามยึดมั่นและศรัทธาในศาสนาพุทธ นอกจากนี้ชุมชนคนสยามยังมีความเชื่อในเรื่องไสยศาสตร และ ขยายความศรัทธาไปยังตางกลุมชาติพันธุไดดวยเชนกัน(Mohamed Yusoff Ismai, 2006) 1.2 ประเพณีและวัฒนธรรมของคนสยาม ประเพณีและวัฒนธรรมของคนสยามสามารถจัดกลุมไดเปน 3 กลุม คือ กลุมศาสนา กลุมเฉลิมฉลองรื่นเริง และกลุมวิถีชีวิต ตัวอยางประเพณีดานศาสนา เชน การเขาพรรษา การออก พรรษา การทําบุญเดือนสิบ ดานเฉลิมฉลองรื่นเริง เชน วันสงกรานต ลอยกระทง ดานวิถีชีวิต เชน การแตงงาน การทําบุญ ขาว เปนตน ประเพณีและวัฒนธรรมของคนสยามเกิดจากความเชื่อความศรัทธา แตเนื่องจากเกิดความเปลี่ยนแปลงขึ้นใน ชุมชนทําใหการดําเนินกิจกรรมดานประเพณีและวัฒนธรรมของชุมชนก็ตองมีการปรับเปลี่ยนไปดวยเชนกัน และในบาง ประเพณีอาจจะไมมีการปฏิบัติแลวในชุมชน สิ่งที่เห็นไดชัดสําหรับความเปลี่ยนแปลงของการดําเนินกิจกรรมทางประเพณี และวัฒนธรรม คือ วันเวลาที่จัดกิจกรรม ทั้งนี้สวนใหญกิจกรรมตางๆ จะไมยึดตามขอปฏิบัติเดิม แตจะเลือกดําเนิน กิจกรรมตามวันศุกร เสาร ซึ่งเปนวันหยุดประจําสัปดาห ทั้งนี้เนื่องจากจะมีคนเขารวมกิจกรรมไดมากกวาวันปกติ ประเพณีและวัฒนธรรมของชุมชนสยามสามารถเปนตัวเชื่อมไปยังกลุมชาติพันธุอื่นได ทั้งนี้ พระในรัฐกลันตันมี สวนเกี่ยวโยงมายังพระในประเทศไทย ในขณะเดียวกันวัดในกลันตันยังเปนที่พึ่งทางใจใหกับชาวจีนในประเทศมาเลเซีย อีกดวย นอกจากนี้ประเพณีของคนสยามในเขตตุมปตยังเปนประเพณีที่ถูกนําไปแสดงแลกเปลี่ยนทางดานวัฒนธรรม ระหวางรัฐในฐานะของตัวแทนของประเพณีและวัฒนธรรมของรัฐกลันตันอีกดวย 1.3 ปจจัยสําคัญที่มีผลตอการเปลี่ยนแปลงทางวัฒนธรรม มีปจจัยหลายประการที่สงผลตอประเพณีและ วัฒนธรรมของชุมชน ไดแก - การศึกษา ปจจุบันคนสยามเขาถึงการใหการศึกษาของรัฐมากขึ้น ซึ่งชวยใหเขาถึงการบริการของรัฐมากขึ้น และชวยใหโ อกาสการทํางานมีเพิ่มขึ้น ดว ยเชนกัน เปนผลใหวิถีการดํา เนิน ชีวิตเปลี่ยนแปลงไป การดํา เนิน กิจกรรม ทางดานประเพณีและวัฒนธรรมก็จําเปนตองปรับเปลี่ยนเพื่อใหสอดคลองกับบริบทที่เปลี่ยนไป - การประกอบอาชีพ จากเดิมที่อาชีพสําคัญของคนสยามคือ การทําการเกษตร แตปจจุบันคนวัยทํางานตางเขาสู เมืองเพื่อเปนลูกจาง มากกวาการทํางานในภาคการเกษตรกรรม ซึ่งเปนอาชีพดั่งเดิมของชุมชน การเปลี่ยนแปลงอาชีพได สงผลกระทบตอกิจกรรมทางดานประเพณีและวัฒนธรรมบางประการ
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
90
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
- การมีสวนรวมทางการเมือง เดิมคนสยามเปนเพียงกลุมเล็กๆ ในชุมชนที่ไมมีคอยไดรับความสนใจจากกลุม การเมือง แตตอมากลุมการเมืองเริ่มใหความสนใจคะแนนเสียงของคนสยามมากขึ้น ดังนั้นขอเรียกรองตางๆ ตอกลุม การเมืองจากชุมชนสยามจึงเริ่มมีน้ําหนักมากยิ่งขึ้น ซึ่งสงผลกระทบตอกิจกรรมทางดานประเพณีและวัฒนธรรมเชนกัน - การเปลี่ยนแปลงทางภาษา เนื่องจากภาษามลายูไดเขามามีบทบาทตอชุมชนสยามมากขึ้น การเขา มามี บทบาทของภาษามลายูในกลุมคนสยามสงผลใหการนําเสนอประเพณีและวัฒนธรรมของชุมชนเปดกวางเขาสูพื้นที่ สาธารณะมากยิ่งขึ้น นอกจากนี้ยังเกิดความสัมพันธเชิงบวกระหวางชุมชนกับรัฐบาลมากยิ่งขึ้น แตในทางกลับกันบทบาท ของภาษามลายูทําใหบทบาทภาษาไทยในชุมชนลดลงไปดวยเชนกัน ซึ่งเปนสิ่งที่ชุมชนใหความสําคัญและใชกลไกที่มีอยู เดิมในชุมชนเพื่อการอนุรักษภาษาไทยมากขึ้น - การมีปฏิสัมพันธระหวางกลุมชาติพันธุ เปนอีกปจจัยหนึ่งที่ทําใหเกิดการเปลี่ยนแปลงของชุมชน ปญหาหนึ่งที่ เกิดขึ้นในชุมชนสยามคือ การเปลี่ยนศาสนา จากศาสนาพุทธเปนศาสนาอิสลาม ซึ่งมีจากหลายสาเหตุ เชน การแตงงาน การศรัทธา และจากการเปลี่ยนศาสนามักจะนํามาซึ่งปฏิกิริยาภายในครอบครัวที่แตกตางกัน 1.4 การอนุรักษประเพณีและวัฒนธรรมของคนสยาม สถาบันทางสังคมของชุมชนสยามเปนกําลังสําคัญอยางยิ่ง ในการอนุรักษความเปนตัวตนของคนสยาม ซึ่งจะพบวาในการอนุรักษนั้นมีสถาบันทางสังคมที่มีความสําคัญ ดังนี้ - บทบาทของครอบครัว ครอบครัวเปนสถาบันหลักในการถายทอดวิถีชีวิตความเปนคนสยามจากคนรุนหนึ่งไป ยังอีกรุนหนึ่งที่สําคัญ และพบวาสถาบันครอบครัวคนสยามสามารถทําหนาที่นี้ไดเปนอยางดี - บทบาทของสถาบันทางศาสนา พระและวัดเปนอีกสวนสําคัญในการอนุรักษศิลปวัฒนธรรมของชุมชน ทั้งนี้ ชุมชนคนสยามในเขตตุมปตมีศรัทธาที่มั่นคงและเครงครัดในศาสนาพุทธ ดังนั้นวัดจึงเปนกลไกการขับเคลื่อนชุมชนที่มี ความสําคัญสูงมาก วัดเปนศูนยรวมกิจกรรมทางประเพณีและวัฒนธรรมที่สําคัญของชุมชน และดวยการเปนมีวัดเปน ศูนยกลางทําใหกิจกรรมตางๆ ไดรับความรวมไมรวมมือจากชาวพุทธทั้งในและนอกชุมชนในเขตตุมปต - การรวมกลุมเพื่อการอนุรักษ ในชุมชนมีการรวมกลุมดําเนินกิจกรรทางดานประเพณีและวัฒนธรรมที่เขมแข็ง และตอเนื่อง ซึ่งสมาชิกในกลุมมีความหลากหลายทั้งอายุและการศึกษา ทําใหกิจกรรมของกลุมมีความหลากหลายและ สอดคลองกับทุกกลุมสมาชิกในชุมชนการรวมกลุมทํากิจกรรมทางดานประเพณีและวัฒนธรรม เชน กลุมกลองยาว รําไทย เปนตน 2. นโยบายของรัฐบาลกลันตันตอความหลากหลายทางวัฒนธรรม พรรคปาสไดรับความไววางใจจากคนกลันตันในการบริหารรัฐมาเปนเวลา 17 ป โดยนโยบายสําคัญของพรรค คือ “โกตาบารูพัฒนาควบคูกับอิสลาม (Kotabaru Membina Bersama Islam)” ซึ่งขอมูลเบื้องตนที่รับจากการลงพื้นที่ การวิจัยคือ กลุมชาติพันธุตอบรับนโยบายดังกลาวดวยดี และจากการจากศึกษาเกี่ยวกับนโยบายของรัฐตอการดําเนิน กิจกรรมทางดานประเพณีและวัฒนธรรมของกลุมชาติพันธุตางๆ ในรัฐไมพบหลักฐานและเอกสารที่ระบุเฉพาะดานนี้ไว อยางชัดเจน แตพบการดําเนินการในรูปแบบอื่น เชน ขาวจากหนังสือพิมพ โปสเตอร ภาพถาย และจากการสัมภาษณ ซึ่ง ผลการศึกษาสามารถสรุปไดดังนี้ 2.1 นโยบายและการดําเนินการของรัฐ พรรคปาสกําหนดหลักในการดําเนินนโยบายของรัฐไว 3 ประการ คือ 1) UBUDIAH (ความสัมพันธกับอีหมาน) 2) MAS, ULIAH (ความสัมพันธกับอามัล) และ 3) ITQAN (ความสัมพันธกับ การทําความดี คุณธรรมและจริยธรรม) และจากนโยบายที่ไดประกาศไว จํานวน 29 ขอ พบวา มีนโยบายที่เกี่ยวกับ ประเพณีวัฒนธรรมของกลุมชาติพันธุ 2 ขอ คือ ขอที่ 17 นโยบายวัฒนธรรมทองถิ่น ดวยแนวทางแหงอิสลาม โดยจะสราง คนใหมีความยําเกรงตออัลเลาะ (ซ.บ.) ผานวัฒนธรรม การสรางความเปนเอกภาพระหวางกัน อนุรักษประเพณีและ
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
91
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
วัฒนธรรมของชาติที่ไมขัดกับหลักการอิสลาม และสรางความเปนอันหนึ่งอันเดียวกัน เพื่อขจัดปญหาสังคม สงเสริมและ สนับสนุนการทองเที่ยว และขอที่ 23 การสงเสริมชวยเหลือผูที่มิใชอิสลาม จัดโครงการใหเจาหนาที่รัฐเพื่อการใหความ ชวยเหลือแกผูที่มิใชมุสลิมเกี่ยวกับสังคมและวัฒนธรรมอิสลาม สงเสริมความสัมพันธที่ดีระหวางกลุมที่อาศัยอยูในรัฐกลัน ตัน และสรางคุณคาใหกับกลุมอื่นในการพัฒนารัฐกลันตัน สําหรับการดําเนินการตองานประเพณีและวัฒนธรรมของกลุม ชาติพันธุตางๆ ในรัฐสามารถนําเสนอโดยสรุปได ดังนี้ (Pusat Kajian Strategik. 2005.) - รูปแบบการดําเนินการของรัฐที่มีตอกลุมชาติพันธุตางๆ ในรัฐจะพบวา รัฐใหความสําคัญตอกลุมชาติพันธุ ทั้งนี้ จะพบวา มุขมนตรีของรัฐใหความสําคัญตอการเยี่ยมเยียนพบปะกับชุมชนตางๆ รวมถึงการเขารวมกิจกรรมตางๆ ของ กลุมชาติพันธุ แตทั้งนี้ทานจะเขารวมเฉพาะกิจกรรมที่เปนงานประเพณี วัฒนธรรมที่ไมใชเกี่ยวเนื่องจากการประกอบ พิธีกรรมทางศาสนา โดยการเขารวมกิจกรรมตางๆ ของมุขมนตรีนั้น มีเปาหมายเพื่อการยกยองผูนํากลุมชาติพันธุตางๆ จะ พบวามุขมนตรีและเจาหนาที่รัฐจะใหความสําคัญตอผูนํากลุมชาติพันธุทั้งที่เปนผูนําโดยนิตินัยและพฤตินัย และอีก เปาหมายที่สําคัญคือ การสรางความคุนเคยตอประชาชนในกลุมชาติพันธุตางๆ ในรัฐ - การใหอิสระในการนับถือศาสนา และการปองกันการปะปนการทางศาสนาหรือพิธีกรรมทางศาสนา พรรคปาส เนนย้ําเรื่องของอิสระในการปฏิบัติตามศาสนกิจของแตละคน แตขณะเดียวกันก็เขมงวดทุกความพยายามที่จะนําศาสนา แตละศาสนามาปะปนกัน - การสรางความเทาเทียมกันดานสวัสดิการของรัฐใหกับประชาชน ไมวาจะอยูในกลุมชาติพันธุใด โดยผูนําพรรค ปาสในรัฐกลันตันเห็นวา การสรางความเทาเทียบกันในดานสวัสดิการจะสรางความเปนปกแผนใหเกิดขึ้นได - การส ง เสริ ม กิ จ กรรมทางวั ฒ นธรรมที่ ก อ ให เ กิ ด แก ส ว นใหญ ข องรั ฐ ในขณะเดี ย วกั น ในบางกิ จ กรรมทาง วัฒนธรรมที่บางครั้งอาจจะไมสอดคลองกับหลักคําสอนของอิสลาม แตหากกิจกรรมดังกลาวไมสามารถขจัดใหหมดไปได ก็จะมีแนวทางใหปรับเปลี่ยนเนื้อหาสาระเพื่อใหเกิดประโยชนในวงกวาง ทั้งนี้กิจกรรมทางวัฒนธรรมนี้ไมใชเฉพาะเจาะจง แกกลุมชาติพันธุเทานั้น แตกิจกรรมของคนมลายูเองหากไมสอดคลองกับอิสลามก็ไมสนับสนุนเชนกัน - มีขอ เรีย กรอ งจากกลุม ชาติพัน ธุ หลายประการที่รัฐยั ง ไมสามารถดํา เนิน การได ทั้ง นี้ เนื่ อ งจากบางครั้ ง ข อ เรี ยกรอ งดังกลาวอาจนํา ไปสูค วามขัด แยงทางกลุมชาติพันธุในวงกวางได เชน กรณี การขอจดทะเบียนที่ ดิน การให ทุนการศึกษาในบางทุน เปนตน 2.2 ปฏิกิริยาของรัฐตอการใชพื้นที่สาธารณะดําเนินกิจกรรมทางวัฒนธรรม ในประเด็นปฏิกิริยาของรัฐ นั้น คณะผูวิจัยไดสังเกตการดําเนินงานของกลุมชาติพันธุทางดานประเพณีและวัฒนธรรมที่ใชพื้นที่สาธารณะจริง การ สัมภาษณและการตรวจสอบเอกสาร สิ่งพิมพตางๆ เชน หนังสือพิมพรายวัน ภาพโปสเตอร เปนตน ซึ่งผลการศึกษาพบวา รัฐกําหนดกรอบการสนับสนุนที่ชัดเจนเกี่ยวกับประเพณีและวัฒนธรรม คือ การใหอิสระในการดําเนินกิจกรรมทางดาน ประเพณีและวัฒนธรรม แตไมอนุญาตใหมีการดําเนินกิจกรรมทางศาสนาที่ปะปนกันระหวางศาสนา นอกจากนี้มุขมนตรี ยังแสดงออกถึงการสนับสนุนการดําเนินกิจกรรมทางประเพณีและวัฒนธรรมของกลุมชาติพันธุตางๆ โดยทานจะเขารวม กิจกรรมสําคัญๆ ที่เปนประเพณีทั่วๆ ที่ไมเกี่ยวของกับพิธีกรรมทางศาสนา ซึ่งหากเปนกิจกรรทางศาสนาโดยตรงทานจะ ปฏิเสธ เนื่องจากมีหลักการที่วา คนทุกคนตองมีศาสนาของตนเอง และปฏิบัติตามคําสอนของศาสนาที่ตนเองศรัทธา ซึ่ง ศาสนาที่เคารพนั้นมีไดเพียงหนึ่งเดียว จึงไมสามารถเขารวมกิจกรรมของศาสนาอื่นได และที่สําคัญหามมิใชนําพิธีกรรมแต ละศาสนามาปะปนกันโดยเด็ดขาด มุขมนตรีแหงรัฐกลันตันใหความสําคัญกับแกนนําชุมชน การใหความใกลชิดกับประชาชนในทุกกลุมชาติพันธุ ทั้งนี้อยูในกรอบของคําสอนของศาสนาที่บัญญัติไว แตจะพบวา การดําเนินงานของทานเปนที่พึงพอใจของทุกกลุมชาติ พันธุ และไดรับการตอบรับดวยดีเสมอมา อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
92
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
นัยสําคัญตอประเทศไทย รัฐกลันตันและสามจังหวัดชายแดนภาคใตมีทั้งความเหมือนและความแตกตาง ความเหมือนที่สําคัญคือ มี ประชากรที่นับถือศาสนาอิสลามเปนสวนใหญ และมีกลุมชาติพันธุอื่นๆ เปนจํานวนนอย สวนความตางที่สําคัญคือ ในสาม จังหวัดชายแดนภาคใตปกครองโดยรัฐบาลกลางที่มีวัฒนธรรมที่แตกตางจากคนสวนใหญในพื้นที่นี้ แตกลับเปนวัฒนธรรม เดียวกันกับคนสวนนอยในพื้นที่ ดังนั้นหากนําความเหมือนและความตางดังกลาวมาเปนกรอบในการพิจารณา จะพบวา แนวทางในการจัดการความหลากหลายทางวัฒนธรรมในสามจังหวัดชายแดนภาคใต ควรมีการดําเนินการดังนี้ 1. การยอมรับในความหลากหลายทางวัฒนธรรม และการเปดชองทางในการแสดงออกทางวัฒนธรรม จะพบวา การดําเนินนโยบายตางๆ ของรัฐบาลพรรคปาสในรัฐกลันตันใหความสําคัญกับกลุมชาติพันธุตางๆ เปนอยางยิ่ง ถึงแมกลุม ชาติพันธุที่มีในรัฐกลันมีไมถึงรอยละ 5 ของประชากรทั้งหมดก็ตาม นอกจากนี้ยังประกาศอยางชัดเจนวา หากมีระเบียบใด ที่สรางความยุงยากในการดําเนินชีวิตของกลุมชาติพันธุตางๆ ขอใหรองเรียนมายังผูบริหารเพื่อการปรับปรุงแกไขทันที นอกจากนี้รัฐยังมีการดําเนินการที่ชัดเจนในการแสดงถึงการยอมรับความหลากหลายทางวัฒนธรรมในรัฐ การใหสิทธิและ เสรีภาพในการแสดงออกทางประเพณีและวัฒนธรรม และการเปนสวนหนึ่งในการเผยแพรประเพณีและวัฒนธรรมของ กลุมชาติพันธุตางๆ ไปสูเวทีในระดับประเทศ จะพบวา รัฐบาลรัฐกลันตันกระตุนใหเกิดกิจกรรมทางประเพณีของกลุมชาติพันธุตางๆ อยางตอเนื่อง และรัฐบาล จะใชโอกาสดังกลาวในการเขารวมกิจกรรมและกระชับความสัมพันธระหวางกลุมชาติพันธุกับรัฐบาล นอกจากนี้รัฐมักใช โอกาสดังกลาวนําเสนอแนวคิดและโครงการดังกลาวสูชุมชน อีกทั้งยังสรางความมั่นใจใหกับประชาชนตอการดําเนินงาน ของรัฐไดอยางตอเนื่อง ผลจากการดําเนินนโยบายดังกลาว นอกจากจะสรางความไววางใจตอการดําเนินนโยบายของรัฐ จากกลุมชาติพันธุตางๆ แลว ยัง กระตุนใหแตละกลุมชาติพันธุ มีความภูมิใจในความเปนกลุมชาติพัน ธุและกลาที่จะ นําเสนอความเปนตัวของตัวเองสูสาธารณะ นอกจากการสนับสนุนการดําเนินกิจกรรมทางประเพณีและวัฒนธรรมของกลุมชาติพันธุของรัฐบาลกลันตันแลว ผูบริหารระดับสูงของรัฐ เชน มุขมนตรี รัฐมนตรีของรัฐที่เกี่ยวของจะใหความสําคัญ โดยจะรวมในกิจกรรมตางๆ อยาง สม่ําเสมออีกดวย ความสําเร็จจากการดําเนินนโยบายดังกลาวของรัฐบาลที่เห็นไดอยางชัดเจน คือ คําพูดของคุณปา จากวัดใหม สุวรรณคีรีที่กลาววา ถึงแมที่ดินวัดจะไมจดทะเบียนก็ไมเปนไร เพราะยังไงรัฐบาลพรรคนี้ก็ไมมีทางมายึดที่ดินวัดไปเปน ของรัฐแนนอน 2. การจัดกลุมกิจกรรมทางดานประเพณีและวัฒนธรรมที่มีความชัดเจนของรัฐบาลกลันตันทําใหงายตอการ บริหารจัดการของเจาหนาที่รัฐ และการสรางความเขาใจตอกลุมชาติพันธุตางๆ ทั้งนี้หลักการสําคัญของพรรคปาสตอการ ดําเนินงานดานประเพณีและวัฒนธรรมของกลุมชาติพันธุคือ ไมมีการบังคับทางศาสนา และไมมีการปะปนหรือหามมิใหมี การผสมผสานกันทางดานพิธีกรรมทางศาสนา และการใหการสนับสนุนของรัฐจะเฉพาะกิจกรรมที่เกี่ยวของกับประเพณี และวัฒนธรรมที่นอกเหนือจากกิจกรรมอันเนื่องจากศาสนาเทานั้น การนําเสนอนโยบายดังกลาวสรางใหกลุมชาติพันธุ ตางๆ ไดมั่นใจวา พวกเขามีอิสระเต็มที่ในการประกอบกิจทางศาสนา และมั่นใจไดวากิจกรรมหรือพิธีดังกลาวจะไมไดรับ การแทรกแซงจากรัฐหรือหนวยงานใดๆ ในขณะเดียวกันกลุมแตละกลุมก็จะไมถูกบังคับใหเขารวมกิจกรรมทางศาสนาอื่น อยางแนนอน ซึ่งการดําเนินตามนโยบายดังกลาวทําใหคนในรัฐมีความเขาใจและตระหนักถึงความแตกตางของแตละกลุม ชาติพันธุ แตไมไดมองวาสิ่งดังกลาวเปนความแตกแยก ขอปฏิบัติที่รัฐบาลกลันตันไดกําหนดขึ้นนี้เปนไปตามหลักคําสอนของศาสนาอิสลามที่มุสลิมจะตองถือปฏิบัติ อยางเครงครัด ทั้งนี้หากมีการสรางกิจกรรมใหมมาปะปนกับกิจกรรมตามขอกําหนดของศาสนา หรือนําขอปฏิบัติทาง
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
93
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
ศาสนาไปรวมกับกิจกรรมอื่นๆ ที่คิดคนขึ้นมาใหม และมีการเชื่อมโยงไปยังศาสนาอื่นดวย เปนสิ่งตองหามโดยเด็ดขาด สําหรับมุสลิม และอาจจะเปนความแตกตางที่สําคัญในเรื่องของหลักปฏิบัติทางศาสนา ซึ่งศาสนาอื่นๆ มักไมไดเขมงวดใน เรื่องนี้ และมักจะยินดีเมื่อมีคนตางศาสนาเขารวมพิธีกรรมหรือการไดเขารวมพิธีกรรมของอีกศาสนาหนึ่ง 3. รัฐบาลกลันตันใหความสําคัญกับการเขาถึงการศึกษาของประชาชนในทุกกลุมชาติพันธุ ดวยความเชื่อมั่นของ รัฐบาลกลันตันที่วา การศึกษาจะทําใหเกิดการพัฒนาและสรางความสามัคคีใหเกิดขึ้นกับคนในรัฐ การศึกษาทําใหคนใน รัฐสามารถใชภาษาเดียวกันได แตในขณะเดียวกันภาษาของกลุมชาติพันธุก็ยังคงอยู โดยระบบการศึกษาที่จัดขึ้นโดยกลุม ชาติพันธุเอง สาเหตุสําคัญของปญหาตางๆ ที่เกิดขึ้นในรัฐกลันตัน ถูกมองไปที่การขาดการศึกษา โดยเฉพาะอยางยิ่งในกลุม ชาติพันธุ และในชวงเวลาที่ผานมารัฐบาลกลันตันไดใชความพยายามสงเสริมการศึกษาแกประชาชนอยางทั่วถึง ซึ่งการ ดําเนินการดังกลาวปรากฏชัดถึงความสําเร็จ แตประเด็นที่นาสนใจคือ การสงเสริมการศึกษาของรัฐไมกระทบตอการจัด การศึกษาของกลุมชาติพันธุตางๆ ในรัฐ แตในทางกลับกัน การจัดการศึกษาของกลุมชาติพันธุกลับมีความเขมแข็งมากขึ้น ทั้งที่ไมไดรับการสนับสนุนจากรัฐแตประการใด ความสําเร็จในการจัดการศึกษาที่สรางความเห็นหนึ่งเดียว ในขณะที่กลไกของการจัดการศึกษาโดยกลุมชาติ พันธุตางๆ ยังคงมีบทบาทในการเปนกลไกของกลุมในการถายทอดประเพณี วัฒนธรรม ภาษาและวิถีชีวิตของกลุมได อยางมีประสิทธิภาพเชนเดิม เปนสิ่งหนึ่งที่ผูบริหารรัฐมีความภูมิใจในความสําเร็จ และเปนสิ่งที่ไทยควรเรียนรูความสําเร็จ เชนกัน 4. การรักษาสิทธิและสงเสริมดานสวัสดิการแกประชาชนในทุกกลุมชาติพันธุในรัฐอยางเทาเทียมและยุติธรรม รัฐบาลกลันตันคํานึงถึงการใหสิทธิที่เทาเทียมและยุติธรรมแกกลุมชาติพันธุตางๆ ทั้งนี้โดยใชแนวทางตามหลักคําสอนของ ศาสนาอิสลามมาสูการปฏิบัติอยางแทจริง ทั้งนี้อิสลามกําหนดไววา รัฐบาลจะตองรักษาสิทธิของคนตางศาสนาที่อยู ภายใตการปกครองเฉกเชนเดียวกันกับประชาชนที่นับถือศาสนาอิสลาม ดวยเหตุนี้จะเห็นวา รัฐบาลกลันตันปกปองสิทธิ ของกลุมชาติพันธุตางๆ อยางเต็มกําลัง อีกทั้งยังประกาศถึงหลักประกันดังกลาวอยูเสมอ ทั้งนี้โครงการสวัสดิการของรัฐจึง เปนการจัดขึ้นเพื่อประชาชนทุกคนในรัฐ ไมไดจํากัดสิทธิไวเพียงคนสวนใหญในรัฐเทานั้น การดําเนินการของรัฐกลันตันเกี่ยวกับสิทธิและสวัสดิการสําหรับประชาชนนั้นมุงที่จะขยายผูไดรับสิทธิดังกลาว อยางเทาเทียมกันในทุกกลุมชาติพันธุ โดยเฉพาะอยางยิ่งเกี่ยวกับสิทธิขั้นพื้นฐาน เชน ที่อยูอาศัย ที่ทํากิน ทุนการศึกษา อาชีพ เปนตน ซึ่งความสําเร็จในเรื่องนี้ของรัฐกลันตันเปนที่สนใจใหกับรัฐอื่นๆ และมีการมาดูงานอยางตอเนื่อง และ ถึงแมวาในการใหทุนการศึกษาหรือสวัสดิการบางอยางยังมีขอจํากัดทางกฎหมายสําหรับกลุมชาติพันธุ และยังเปนขอ เรียกรองจากกลุมชาติพันธุตางๆ ในรัฐ แตรัฐบาลกลันตันใชโอกาสในเวทีดังกลาวเพื่อชี้แจงทําความเขาใจกับชุมชนที่ เรียกรอง 5. การใหความสําคัญตอแกนนํากลุมชาติพันธุและผูประสานงานกลุมชาติพันธุ คนสองกลุมนี้เปนพลังสําคัญที่ ทําใหพรรคปาสประสบความสําเร็จในการเลือกตั้งทุกๆ ครั้งที่ผานมา และเมื่อพรรคปาสไดบริหารรัฐ บทบาทของแกนนํา ชุมชนและผูประสานงานก็ยิ่งชัดเจนมากขึ้น ในชวงแรกของการลงสมัครหาเสียงในพื้นที่ตุมปต ดวยการกลาวหาทาง การเมืองของพรรคตางๆ และดวยการสื่อสารที่แตกตางกัน เปนผลใหคนสยามไมตอบรับตอนโยบายของพรรคปาส แตดวย การสรางความเขาใจโดยผานกลุมแกนนําชุมชนและมีการแตงตั้งผูประสานงานของพรรคในชุมชนตางๆ โดยทําหนาที่ใน การสื่ อ สารขอ มู ลจากพรรคมายัง ชุมชน ทํา ใหทัศนคติข องคนในชุมชนที่ มีตอ พรรคปาสดีขึ้ น และดว ยบทบาทของผู ประสานงานทําใหเกิดกิจกรรมตางๆ ขึ้นในชุมชนโดยการสนับสนุนของรัฐบาลกลันตัน ซึ่งยิ่งเปนความสําเร็จของรัฐบาลใน การพัฒนาชุมชนของกลุมชาติพันธุ อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
94
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
นอกจากนี้ รั ฐ บาลกลั น ตั น ยั ง ใช อ งค ก รในชุ ม ชน เช น สมาคมของคนในชุ ม ชน เพื่ อ รั บ การสนั บ สนุ น ด า น งบประมาณจากรัฐในการพัฒนาสวนที่จําเปนสําหรับชุมชนโดยตรง อีกทั้งดําเนินกิจกรรมทางดานวัฒนธรรม และการ พัฒนาองคความรูทางดานประเพณีและวัฒนธรรมของกลุมชาติพันธุ 6. หลักคําสอนของศาสนาอิสลามไมไดเปนอุปสรรคตออยูรวมกันของคนตางศาสนา และไมไดจํากัดสิทธิของ พลเมื อ งต า งศาสนา บทบั ญ ญั ติข องศาสนาอิ ส ลามได ใ ห อิ ส ระกั บ กลุ ม คนตา งศาสนาที่อ ยู ภ ายใต ก ารปกครองตาม กฎหมายอิ สลาม ทั้ง ในดา นของการประกอบศาสนกิจ ตามความเชื่อ ความศรั ท ธา การใชชีวิต ตามวิถีแ ห ง ความเชื่ อ ตลอดจนการนําเสนอความเปนตัวตนของตนเองสูสาธารณะ ทั้งนี้ดวยหลักการของศาสนาอิสลามที่ระบุไววา ไมมีการ บังคับในเรื่องของศาสนา ไดครอบคลุมถึงการใชชีวิตประจําวันดวย ดังนั้นกลุมชาติพันธุตางๆ ที่อยูในกลันตันจึงพอใจตอ การใชชีวิตตามหลักความเชื่อของตน และภูมิใจที่เปนสวนหนึ่งของรัฐกลันตัน 7. การสรางความภาคภูมิใจในการเปนผลเมืองของรัฐ คืออีกความสําเร็จหนึ่งการสรางความสามัคคีใหเกิดขึ้นใน รัฐ จากความรูสึกเบื้องตนของคณะผูวิจัยตอความเปนผลเมืองของประเทศมาเลเซียที่วา ประเทศมาเลเซียเปนประเทศที่ แบงเชื้อชาติและศาสนา แตจากการวิจัยครั้งนี้พบวา คนสยามในกลันตันมีความภาคภูมิใจในความเปนพลเมืองของรัฐ มี ความรูสึกเปนเจาของประเทศและที่ดินอยางเต็มที่ ถึงแมวาสวัสดิการบางอยางจํากัดไวเฉพาะคนมลายู แตสิ่งเหลานั้น ไมไดทําใหความรักที่มีตอประเทศลดนอยลงไปกวาคนมลายูเลย ทั้งนี้อาจเกิดขึ้นจากเสรีภาพของรัฐตอการดําเนินชีวิต การประกอบกิจกรรมทางศาสนา และประการสําคัญคือ มีการสื่อสารระหวางประชาชนกับรัฐในขอจํากัดดานสิทธิและ เสรีภาพอยูตลอดเวลา ไมมีการปกปด การหลีกเลี่ยงที่จะนําประเด็นตางๆ มาสูการสนทนาและเปลี่ยนความคิดเห็นเลย ซึ่ง อาจจะเปนสวนสําคัญที่ทําใหคนสยามเห็นใจตอรัฐมากยิ่งขึ้น ขอเสนอแนะ 1.ขอเสนอแนะทั่วไป จากผลการศึกษาวิจัยเกี่ยวกับการอนุรักษความหลากหลายทางวัฒนธรรมในประเทศมาเลเซีย กรณีศึกษา ประเพณีและวัฒนธรรมของคนสยามในเขตตุมปต รัฐกลันตัน คณะผูวิจัยมีขอเสนอแนะดังตอไปนี้ 1.1หนวยงานที่เกี่ยวของรัฐจะตองใหความสําคัญในเรื่องความเปนพหุวัฒนธรรมของสังคมไทย รวมทั้งสนับสนุน และสงเสริมในการอนุรักษความหลากหลายเพื่อเปนมรดกที่สําคัญของชาติตอไป 1.2ควรจัดสัมมนาเกี่ยวกับวัฒนธรรมของชาติพันธตางๆที่มีอยูในสังคมไทย เพื่อทําความเขาใจและเสริมสราง ความปรองดองระหวางคนในชาติ และในขณะเดียวกันหนวยงานของรัฐจะตองใหความเคารพและใหเกียรติตอวัฒนธรรม ของชาติพันธตางๆอยางเสมอภาคกัน 1.3หนวยงานของรัฐควรศึกษาดูงานดานการบริหารจัดการความหลากหลายทางวัฒนธรรมจากประเทศที่ตางๆ ประสบความสําเร็จในดานการบริหารจัดการ เพื่อเปนแนวทางในการจัดการภายในประเทศตอไป 2.ขอเสนอแนะในการทําวิจัยครั้งตอไป 2.1ควรมีการวิจัยในลักษณะเดียวกันนี้ แตจะตองเจาะลึกในประเด็นเฉพาะดาน หรือจากกลุมชาติพันธอื่นๆ 2.2ควรมีการทําวิจัยที่เกี่ยวกับวิถีการดําเนินชีวิตของกลุมชาติพันธตางๆเพื่อเปนการหาแนวทางในการอยูรวมกัน อยางสันติ
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
95
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
เอกสารอางอิง นิพนธ ทิพยศรีนิมิต. 2550. ตัวตนทางวัฒนธรรมของคนไทยในรัฐตอนเหนือของประเทศมาเลเซีย. ปรัชญาดุษ บัณฑิต สาขาวิชาไทศึกษา มหาวิทยาลัยมหาสารคาม. Jabatan Perangkaan Malaysia. 2008. from http://www.kelantan.gov.my/index.php?q= penduduk (สืบคนเมื่อ 26 มิถุนายน 2551) Kerajaan Negeri Kelantan. 2008. Kelantan Secara Ringkas. From http://www.kelantan.gov.my/index.php?q=ringkas (สืบคนเมื่อ 26 มิถุนายน 2551) Louis Golomb. 1976. Brokers of Morality: Thai Ethnic Adaptation in a Rural Malaysian Setting. Honolulu: Asian Studies Program, Univ. of Hawaii, Mohamed Yusoff Ismail. 2006. “Buddhism in a Muslim State: Theravada Practices and Religious Life in Kelantan”, Jurnal E-Bangi. Jilid 1, Bilangan 1: Julai-Disember. Mohamed Yusoff Ismail. 2008. Peranan Sosial dan Budaya Majlis Sangha Negeri Kelantan. In Seminar Kebudayaan dan Kesenian Komuniti Siam Kelantan. 29 november 2008. Tumpat, Kelantan. Pejabat Tanah dan Jajahan Tumpat. 2008. SEJARAH PENUBUHAN From : http://www.ptjt.kelantan.gov.my/sejarah.htm (สืบคนเมื่อ 26 มิถุนายน 2551) Pusat Kajian Strategik. 2005. Dasar-Dasar Utama Kerajaan Negeri Kelantan. Kota Bharu: Urusetia Penerangan Kerajaan Negeri Kelantan.
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
97
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
บทความวิจัย
ปจจัยจําแนกผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพของ โรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามในจังหวัดชายแดนภาคใต ยาการียา เจะโด∗ อุมาพร ปุญญโสพรรณ∗∗ สาวิตรี ลิ้มชัยอรุณเรือง∗∗∗ บทคัดยอ งานวิจัยนี้มีจุดมุงหมายเพื่อศึกษาระดับภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียน ความสามารถของคณะกรรมการสงเสริม สุขภาพ การมีสวนรวมของชุมชน การระดมทรัพยากรในชุมชน ความเขมแข็งของเครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพและผล การดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพของโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามในจังหวัดชายแดนภาคใตและเพื่อศึกษา ปจจัยจําแนกผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพของโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามในจังหวัดชายแดนภาคใต ประชากรเปาหมายคือ โรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามในจังหวัดชายแดนภาคใตที่ผานการประเมินโรงเรียนสงเสริม สุขภาพในป 2551 จํานวน 120 โรงเรียน โดยครูอนามัยโรงเรียนเปนผูตอบแบบสอบถาม วิเคราะหขอมูลใชสถิติ ความถี่ รอยละ คาเฉลี่ย คาสวนเบี่ยงเบนมาตรฐานและใชสถิติการวิเคราะหจําแนกประเภท ผลการวิจัยพบวา โรงเรียนเอกชนสอน ศาสนาอิสลามในจังหวัดชายแดนภาคใตมากกวาครึ่งหนึ่ง (รอยละ 55.8) มีผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ ระดับทองแดง รองลงมาเปนระดับเงิน (รอยละ 24.2) และนอยที่สุดระดับทอง (รอยละ 20.0) ปจจัยภาวะผูนําของผูบริหาร โรงเรียน ความสามารถของคณะกรรมการสงเสริมสุขภาพ การมีสวนรวมของชุมชน การระดมทรัพยากรในชุมชน และ ความเขมแข็งของเครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพอยูในระดับปานกลาง ภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียนเปนปจจัยเดียวที่ สามารถจําแนกผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพได โดยสมการจําแนกสามารถคาดคะเนการเปนสมาชิกของกลุม ไดถูกตองรอยละ 56.25 ซึ่งสมการจําแนกสามารถคาดคะเนการเปนสมาชิกกลุมระดับสูงกวาทองแดงไดถูกตองรอยละ 55.77 และสมการจําแนกสามารถคาดคะเนการเปนสมาชิกกลุมระดับทองแดงไดถูกตองรอยละ 56.72 ผลจากการศึกษาครั้งนี้ มีขอเสนอใหผูมีสวนเกี่ยวของสนับสนุนการพัฒนาทักษะภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียน สงเสริมสุขภาพของโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามในจังหวัดชายแดนภาคใตทุกระดับเพื่อสงเสริมผลการดําเนินงาน โรงเรียนสงเสริมสุขภาพใหอยูในระดับสูงสุด คําสําคัญ: โรงเรียนสงเสริมสุขภาพ, ปจจัยความสําเร็จ, อิสลาม, จังหวัดชายแดนภาคใต
∗
นักศึกษาปริญญาโท สาขาวิชาการวิจัยและพัฒนาระบบสุขภาพ คณะพยาบาลศาสตร มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร ∗∗ Ph.D (Nursing) คณะพยาบาลศาสตร มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร ∗∗∗ Ed.D (Development Education) คณะพยาบาลศาสตร มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
98
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
Abstract This descriptive research aimed 1) to describe the level of leadership of school administrators, the capacity of the health-promoting school committee, community participation in school health activities, community resource mobilization, the health-promoting school network and health-promoting school operating outcomes, and 2) to identify factors discriminating the level of operating outcome of healthpromoting schools. The target population was 120 Islamic private health-promoting schools in the southern border provinces accredited in 2008. Data were collected from school health teachers using a questionnaire that was tested for content validity by 4 experts. Test-retest was employed for reliability of the scale. The reliability value was 0.90. Data were analyzed using frequency, percentage, mean, standard deviation and discriminant statistics. The results revealed that 55.83% of the Islamic private health-promoting schools in southern border provinces had an operating outcome at bronze level, 24.17% at silver level and 20.00% at gold level. Leadership of school administrators, the capacity of the health-promoting school committee, community participation in school health activities, community resource mobilization and the health-promoting school network were at moderate level. Leadership of school administrators was the only factor discriminating the level of operating outcome of Islamic private health promoting school in the southern border provinces. The discriminant function correctly classified 56.72% of the schools with a bronze level outcome and 55.77% of those with higher than bronze level outcome. The total discriminant function correctly classified was 56.25%. The finding from this study's suggested that the comprehensive leadership-skill training for school executives in the Islamic private schools in southern border provinces should be provided in order to promote the optimum level of school health operating outcomes. Keyword: Health promoting school, Successful factor, Islamic, Southern border provinces
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
99
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
บทนํา โรงเรี ย นส ง เสริ ม สุ ข ภาพมี ขี ด ความสามารถ แข็ ง แกร ง และมั่ น คงที่ จ ะเป น สถานที่ เ พื่ อ สุ ข ภาพอนามั ย ที่ ดี (WHO,1998) สามารถพัฒนาพฤติกรรมและสิ่งแวดลอมใหเอื้อตอสุขภาพดวยวิธีจัดการและเชื่อมโยงองคประกอบตางๆ ระหวางภาครัฐ ครอบครัว นักเรียนและชุมชนเพื่อรวมกันสงเสริมสุขภาพในเด็กนักเรียน ครู ผูปกครองและชุมชน (กรม อนามัย, 2546) กระทรวงสาธารณสุขรวมกับกระทรวงศึกษาธิการกําหนดนโยบายใหโรงเรียนดําเนินการโรงเรียนสงเสริม สุขภาพตั้งแตปพ.ศ.2541 (กรมอนามัย, 2543) โดยประเมินผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ 3 ระดับไดแก ระดับ ทองแดง ระดับเงินและระดับทอง (กรมอนามัย,2548) ปจจุบันกรมอนามัยมีนโยบายใหโรงเรียนที่จะเขาโครงการโรงเรียน สงเสริมสุขภาพระดับเพชรไดตองผานการประเมินรับรองเปนโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับทอง (กรมอนามัย, 2551) ในป พ.ศ.2551 หาจังหวัดชายแดนภาคใตมีโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามทั้งหมด 200โรงเรียน (สํานักพัฒนาการศึกษา เขตพัฒนาพิเศษเฉพาะกิจจังหวัดชายแดนภาคใต, 2551) ไมผานเกณฑการประเมินโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ (40.00%) ผานเกณฑ (60.00%) คือระดับทอง (12.00%) ระดับเงิน (14.50%) ระดับทองแดง (33.50%) โรงเรียนเอกชนสอนศาสนา อิสลามในจังหวัดชายแดนภาคใตตั้งอยูในพื้นที่พิเศษประชากรสวนใหญนับถือศาสนาอิสลามและในบางพื้นที่มีเหตุการณ ไมสงบตั้งแตป2547 จนถึงปจจุบันพบวา โรงเรียนสงเสริมสุขภาพผานเกณฑรับรองทั้ง 3 ระดับมากถึงรอยละ 60.00 จากการทบทวนงานวิจัยที่ผานมาพบวาปจจัยที่มีความเกี่ยวของกับผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ ไดแก 1) ภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียน (นิภา, 2550; ประพิมพ, ประคิณ, วิจิตร, และชวพรพรรณ, 2550; อารีย, 2546) 2) ความสามารถของคณะกรรมการสงเสริมสุขภาพ (ขวัญชัย, 2545; ทัศนีย, 2543; นิภา, 2550; ประพิมพ, ประคิณ, วิจิตร, และ ชวพรพรรณ, 2550; ระบอบ, 2546) 3) การมีสวนรวมของชุมชน (ทนง, วรรณดี, และ รวีวรรณ, 2553; นิภา, 2550; นิยม, 2546; สุนันท, 2544) 4) การระดมทรัพยากรในชุมชน (นิภา, 2550) และ 5) ความเขมแข็งของเครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ (นิภา, 2550; สงบ, 2549) สงผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพในพื้นที่อื่นซึ่งแตกตางกับบริบทของพื้นที่ในจังหวัดชายแดน ภาคใตที่มีเหตุการณความไมสงบมาจนถึงปจจุบัน วิถีชีวิตความเปนอยูของชุมชนมุสลิมที่เกี่ยวของกับความเปนมุสลิมของ โรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามในพื้นที่ ผูอํานวยการหรือผูบริหารโรงเรียนสวนใหญเปนเจาของโรงเรียน และระบบการ บังคับบัญชาที่แตกตางจากโรงเรียนของรัฐ บางโรงเรียนสามารถดําเนินการใหผานเกณฑโรงเรียนสงเสริมสุขภาพได ซึ่งการมี บริบทของพื้นที่ลักษณะพิเศษเชนนี้ผูวิจัยจึงสนใจศึกษาระดับภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียน ระดับความสามารถของ คณะกรรมการสงเสริมสุขภาพ ระดับการมีสวนรวมของชุมชน ระดับการระดมทรัพยากรในชุมชน ระดับความเขมแข็งของ เครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพและผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพของโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามใน จังหวัดชายแดนภาคใตและศึกษาความสามารถของปจจัยภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียน ความสามารถของคณะกรรมการ สงเสริมสุขภาพ การมีสวนรวมของชุมชน การระดมทรัพยากรในชุมชน ความเขมแข็งของเครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพใน การจําแนกผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ ทั้งนี้ขอคนพบจากงานวิจัยเพื่อขยายองคความรูซึ่งอาจเปนแนวทางใน การดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพใหประสบความสําเร็จระดับทองแลวพัฒนายกระดับขั้นสูงขึ้น วัตถุประสงคของการวิจัย 1. เพื่อศึกษาระดับภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียน ระดับความสามารถของคณะกรรมการสงเสริมสุขภาพ ระดับการมีสวนรวม ของชุมชน ระดับการระดมทรัพยากรในชุมชน ระดับความเขมแข็งของเครื อขายโรงเรียนสงเสริมสุ ขภาพและผลการ ดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพของโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามในจังหวัดชายแดนภาคใต
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
100
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
2. เพื่อศึกษาความสามารถของปจจัยภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียน ความสามารถของคณะกรรมการสงเสริม สุขภาพ การมีสวนรวมของชุมชน การระดมทรัพยากรในชุมชน ความเขมแข็งของเครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพในการ จําแนกผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ งานวิจัยที่เกี่ยวของ ภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียนโดยแสดงภาวะผูนําในการดําเนินงานกิจกรรมที่เกี่ยวของกับการดําเนินงาน โรงเรียนส งเสริมสุข ภาพไดแก การกําหนดนโยบายการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริ มสุข ภาพ ประกาศนโยบาย ชี้แ จง ความสําคัญและความจําเปนในการดําเนินงานสรางสุขภาพใหครู นักเรียน ผูปกครอง ผูนําชุมชนและองคกรในชุมชน ผลักดันใหโรงเรียนเปนศูนยกลางการพัฒนาความเปนอยูที่มีสุขภาพดีของคนในชุมชน เปนแกนนําสรรหาและแตงตั้ง คณะกรรมการสงเสริมสุขภาพ กําหนดเปาหมายการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ สรางแรงจูงใจใหผูตามในการ ทํางานสูเปาหมายที่กําหนด สรางสัมพันธภาพที่ดีกับผูเกี่ยวของเพื่อกอใหเกิดความรวมมือในการดําเนินงานโรงเรียน สงเสริมสุขภาพ พัฒนา ปรับปรุงและแกไขการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ (กรมอนามัย, 2547) ซึ่งจากการศึกษา ของ ประพิมพ, ประคิณ, วิจิตร, และชวพรพรรณ (2550) พบวา ปจจัยที่เกี่ยวของกับความสําเร็จในการดําเนินงานโรงเรียน สงเสริมสุขภาพที่สําคัญที่สุดคือ ภาวะผูนํา และนิภา (2550) พบวา ภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียนมีความสัมพันธกับ ระดับโรงเรียนสงเสริมสุขภาพและผูบริหารแสดงออกถึงความเปนผูที่นานับถือ กระตุนสติปญญา การคํานึงถึงความ แตกตางระหวางบุคคล การใหรางวัลตามสถานการณและการใชกฎระเบียบในการพัฒนาโรงเรียนเปนโรงเรียนสงเสริม สุขภาพซึ่งการแสดงออกในกิจกรรมดังกลาวพบวาในโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับทองและระดับเงินอยูในระดับมาก และ อารีย (2546) พบวา ผูบริหารโรงเรียนสงเสริมสุขภาพมีภาวะผูนําไดแก ผูนําประชาธิปไตย มีคุณสมบัติผูนําที่ดี เปนผูนํา ประเภททีมงาน เปนผูนําอุทิศตนใหกับงาน เปนผูนําเอื้ออํานวยในการพัฒนาทองถิ่น คณะกรรมการส ง เสริ ม สุ ข ภาพเป น ป จ จั ย ที่ ทํ า ให ก ารดํ า เนิ น งานโรงเรี ย นส ง เสริ ม สุ ข ภาพประสบผลสํ า เร็ จ เนื่องจากคณะกรรมการจะแสดงความสามรถในบทบาทสําคัญตอการดําเนินงานกิจกรรมโรงเรียนสงเสริมสุขภาพไดแก สํารวจขอมูลสุขภาพ ประเมินการดําเนินงานสงเสริมสุขภาพ ปญหาสุขภาพ กําหนดนโยบายสงเสริมสุขภาพและหา ทรัพยากรในชุมชน สรางวิสัยทัศนจัดลําดับความสําคัญของงาน จัดทําแผนการปฏิบัติงาน ระดมการสนับสนุนในทองถิ่น ประสานความรวมมือกับองคกรในทองถิ่น ประชาสัมพันธผลสําเร็จใหชุมชนทราบ (กรมอนามัย, 2542) ซึ่งนิภา (2550) พบวา ความสามารถของคณะกรรมการสงเสริมสุขภาพมีความสัมพันธกับระดับโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ สอดคลองกับ การศึกษาของ ทัศนีย (2543) และ ประพิมพ, ประคิณ, วิจิต, และชวพรพรรณ (2550) พบวา การจัดตั้งคณะกรรมการ สงเสริมสุขภาพเปนปจจัยที่เกี่ยวของกับความสําเร็จในการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ เพื่อทําหนาที่ที่เกี่ยวของการ ดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ เชน สามารถชวยในการวางแผน ดําเนินการ ติดตามผล ประเมินผลและปรับแผนงาน การดําเนินงานสงเสริมสุขภาพซึ่งเอื้อตอการพัฒนาเปนโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ (ขวัญชัย, 2545) และ สงบ, 2549 พบวา การมีคณะกรรมการสงเสริมสุขภาพสงผลใหการปฏิบัติตามกลวิธีการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพอยูในระดับมาก แตการแสดงบทบาทหนาที่ของคณะกรรมการสงเสริมสุขภาพในเขตเมืองกับชนบทจะแตกตางกันซึ่งจากการศึกษาของ ระบอบ (2546) พบวา คณะกรรมการสงเสริมสุขภาพของโรงเรียนที่ตั้งอยูในเขตเมืองมีบทบาทการดําเนินงานมากกวา โรงเรียนที่ตั้งอยูในเขตชนบท
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
101
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
การมีสวนรวมของชุมชนซึ่งชุมชนเกี่ยวของกับการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพโดยชุมชนมีสวนรวมใน ขั้นตอนคือ รวมวิเคราะหสภาพและสาเหตุของปญหา รวมวางแผน รวมดําเนินการ รวมตรวจสอบ ทบทวน พัฒนาและ ปรับปรุง (กรมอนามัย, 2547) ในกิจกรรมเกี่ยวของกับการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ ซึ่งการมีสวนรวมของชุมชน เปนปจจัยที่มีความสัมพันธกับระดับโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ จากการศึกษา นิภา (2550) พบวา การมีสวนรวมของชุมชนมี ความสัมพันธกับระดับโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ และนิยม (2546) พบวาปจจัยที่มีอิทธิพลตอผลการดําเนินงานโรงเรียน สงเสริมสุขภาพคือโครงการโรงเรียนสงเสริมสุขภาพรวมกับชุมชน สอดคลองกับการศึกษาของ สุนันท (2545) พบวา ปจจัย ที่จะนําไปสูการพัฒนาโรงเรียนสงเสริมสุขภาพคือ การมีสวนรวมของชุมชน และ ทนง, วรรณดี, และรวีวรรณ (2553) ได ศึกษาเรื่องการประเมินผลโครงการโรงเรียนสงเสริมสุขภาพจังหวัดในภาคตะวันออก พบวา การมีสวนรวมของชุมชนเปน ปจจัยความสําเร็จในการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ การระดมทรัพยากรในชุมชนซึ่งโรงเรียนไดปฏิบัติกิจกรรมเพื่อการระดมทรัพยากรจากชุมชนเพื่อดําเนินงานที่ เกี่ ย วข อ งกั บ โรงเรี ย นส ง เสริ ม สุ ข ภาพได แ ก การระดมคน ใช วั ฒ นธรรมท อ งถิ่ น และวิ ถี ชี วิ ต ของชุ ม ชน การนํ า ทรัพยากรธรรมชาติ เปดโอกาสใหคนในชุมชนที่มีทุนทาง (กรมอนามัย, 2547) ซึ่งจากการศึกษาของ นิภา (2550) พบวา การระดมทรัพยากรในชุมมีความสัมพันธกับระดับโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ และทัศนีย (2543) พบวาการระดมคนในชุมชน หรือ องคก รปกครองสว นท อ งถิ่ น เข า มาดํา เนิ น การโรงเรีย นสง เสริม สุข ภาพจะทํา ให การดํ า เนิน งานโรงเรีย นส ง เสริ ม สุขภาพดีขึ้น ความเขมแข็งของเครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ ซึ่งโรงเรียนปฏิบัติกิจกรรมสรางความเข็มแข็งของเครือขาย เพื่ อ การดํ า เนิ น งานโรงเรี ย นส ง เสริ ม สุ ข ภาพได แ ก โรงเรี ย น เลื อ กผู นํ า เครื อ ข า ย หารื อ ตั ว บุ ค คลเพื่ อ ดํ า รงตํ า แหน ง คณะกรรมการเครือขาย มีกรอบกําหนดบทบาทหลักของคณะกรรมการ บริหารจัดการเครือขาย แลกเปลี่ยนขอมูลขาวสาร และประสบการณการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ (กรมอนามัย, 2547) ซึ่งจากการศึกษาของ นิภา (2550) พบวา ความเขมแข็งของเครือขายมีความสัมพันธกับระดับโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ และจากการศึกษาของ ทัศนีย (2543) พบวา เครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพเปน รูปแบบที่เปนสะพานการเชื่อมโยง นําไปสูการแลกเปลี่ยนประสบการณเรียนรู สนับสนุน ชวยเหลือซึ่งกันและกัน ทําใหมีผลตอการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพที่ยั่งยืน วิธีดําเนินการวิจัย 1. รูปแบบการวิจัย เปนการวิจัยเชิงบรรยาย ใชระยะเวลาในการศึกษา 2 เดือน ตั้งแตเดือนธันวาคม 2552 ถึง เดือนมกราคม 2553 2. ประชากรและกลุมตัวอยาง ประชากรเปาหมายที่ใชในการศึกษาคือ โรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามตาม มาตรา 15(1) จังหวัดชายแดนภาคใต (ยะลา ปตตานี นราธิวาส สตูล สงขลา) ที่มีผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริม สุขภาพระดับทองแดง ระดับเงิน ระดับทองในปงบประมาณ 2551 จํานวน 120 โรงเรียน 3. เครื่องมือที่ใชในการวิจัย ผูวิจัยสรางขึ้นเองประกอบดวย 2 ประเภทไดแก ประเภทที่ 1 แบบเก็บขอมูลผล การดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพของโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามที่ผานเกณฑการประเมินไดระดับทอง ระดับ เงินและระดับทองแดง ปงบประมาณ2551และประเภทที่ 2 แบบสอบถามประกอบดวย 2 สวนคือ สวนที่ 1 ขอมูลทั่วไป ทั้งหมด 15 ขอ เปนคําถามแบบเลือกตอบและเติมคํา สวนที่ 2 แบบสอบถามปจจัยจําแนกผลการดําเนินงานโรงเรียน สงเสริมสุขภาพเปนคําถามแบบประเมินคา ประกอบดวย 5 ขอใหญคือ
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
102
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
ขอ 1 แบบสอบถามการปฏิบัติกิจกรรมของผูบริหารโรงเรียนหรือผูชวยผูบริหารโรงเรียนเกี่ยวกับการดําเนินงาน โรงเรียนสงเสริมสุขภาพทั้งหมด 17 ขอ ขอ 2 แบบสอบถามการปฏิบัติกิจกรรมการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพของคณะกรรมสงเสริมสุขภาพ ทั้งหมด 20 ขอ ขอ 3 แบบสอบถามการปฏิบัติกิจกรรมที่ชุมชนรวมกับโรงเรียนในการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพทั้งหมด 7 ขอ ขอ4 แบบสอบถามการปฏิบัติกิจกรรมของโรงเรียนในการระดมทรัพยากรในชุมชนเพื่อการดําเนินงานโรงเรียน สงเสริมสุขภาพทั้งหมด 13 ขอ ขอ5แบบสอบถามการปฏิบัติกิจกรรมที่โรงเรียนดําเนินการเพื่อสรางความเขมแข็งของเครือขายในการดําเนินงาน โรงเรียนสงเสริมสุขภาพทั้งหมด 8 ขอ ทั้งนี้แบบสอบถามไดผานการตรวจสอบคุณภาพความตรงตามเนื้อหาจากผูทรงคุณวุฒิ 4 ทาน และหาความ เที่ยงเชิงความคงที่ดวยเทคนิคการวัดซ้ําไดคาสัมประสิทธิ์ความเที่ยงเทากับ 0.90 3. การเก็บรวบรวมขอมูล ไดเก็บ 2 ลักษณะ คือ 1. ไปพบผูรับผิดชอบงานเกี่ยวกับการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพที่สํานักงานสาธารณสุขจังหวัดแลว ชี้แจงวัตถุประสงคการวิจัยและขอมูลที่ตองการใหทราบ 2. ผูวิจัยสงหนังสือทางไปรษณียถึงผูวาราชการจังหวัดแจงเพื่อโปรดทราบเนื่องจากเปนพื้นที่เสี่ยงภัยจาก เหตุการณความไมสงบจังหวัดชายแดนภาคใตและนําหนังสือขออนุญาตเก็บขอมูลและขอความรวมมือในการทําวิจัย พรอมแนบแบบการพิทักษสิทธิของกลุมตัวอยาง แบบสอบถามการวิจัยถึงผูบริหารโรงเรียนดวยตนเอง แลวบันทึกเบอร โทรศัพทของโรงเรียน ผูบริหารโรงเรียนและผูใหขอมูลเพื่อติดตอประสานงาน การเก็บแบบสอบถามกลับคืนผูวิจัยรอรับ แบบสอบถามในวันถัดไปตามสะดวกของโรงเรียนจึงตองพักในพื้นที่และกรณีโรงเรียนไมสามารถดําเนินการเสร็จให โรงเรียนสงแบบสอบถามกลับคืนทางไปรษณียตามที่อยูปรากฏบนซองเตรียมไวแลวและติดตามทางโทรศัพทเปนระยะๆ จนไดแบบสอบถามครบ 4. การวิเคราะหและจัดกระทําขอมูล จากแบบสอบถามคือ 1. วิเคราะหขอมูลทั่วไปและผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพใชสถิติความถี่และรอยละ สวนการ วิเคราะหตัวแปรเพื่อหาระดับภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียน ระดับความสามารถของคณะกรรมการสงเสริมสุขภาพ ระดับ การมีสวนรวมของชุมชน ระดับการระดมทรัพยากรในชุมชน ระดับความเขมแข็งของเครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพใช สถิติคาเฉลี่ยและคาเบี่ยงเบนมาตรฐาน 2. วิเคราะหปจจัยจําแนกผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพของโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามใน จังหวัดชายแดนภาคใตใชสถิติการวิเคราะหจําแนกประเภทใชขอมูลซึ่งผานการแกไขใหไดตามเงื่อนไขการใชสถิติดังนี้ 2.1 ขอมูลมีคาคะแนนสูงหรือต่ํามากเกินไปแกไขโดยตัดจํานวนกลุมตัวอยางออกเหลือ 119 โรงเรียน 2.2 ขอมูลมีปญหาตัวแปรอิสระแตละคูมีความสัมพันธกันสูงแกไขโดยใชวิธีการขจัดผลของตัวแปรคูที่มี ความสัมพันธสูงออกจากอีกตัวแปรหนึ่ง 2.3 ตัวแปรตามแตละกลุมมีจํานวนไมใกลเคียงกัน (เดิมตัวแปรตาม 3 กลุมคือผลการดําเนินงาน โรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับทอง ระดับเงินและระดับทองแดง) แกไขโดยจัดกระทําขอมูลตัวแปรตามใหมีจํานวนใกลเคียง กันเปน 2 กลุมคือกลุมที่ 1 ผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับสูงกวาทองแดง กลุมที่2 ผลการดําเนินงาน โรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับทองแดง
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
103
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
ผลการวิเคราะหขอมูล พบวา ผลการการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพของโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามในจังหวัดชายแดน ภาคใตมีระดับทองแดงมากกวาครึ่ง (55.83%) รองลงมาคือระดับเงิน (24.17%) และนอยที่สุดระดับทอง (20.00%) สวน ใหญตั้งอยูในเขตรับผิดชอบขององคการบริหารสวนตําบล (75.83) เปดการเรียนการสอนสายสามัญระดับมัธยมศึกษา ตอนปลาย (91.67%) เปน โรงเรียนขนาดใหญ (37.50%) มีบุค ลากรครูใ นโรงเรียนน อยกว า 50 คน (58.33%) เริ่ ม ดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพมาแลวสวนใหญยังไมถึง 5 ป (77.50%) มีสวนรวมในกิจกรรมของชุมชนนอยกวา 9 ครั้งตอป (95.83%) มีการรวมเครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพนอยกวา 3 ครั้งตอป (90.83%) โรงเรียนมากกวาครึ่ง ผูบริหารจบการศึกษาสูงกวาปริญญาตรี (63.33%) มีครูอนามัยโรงเรียนรับผิดชอบงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพเปนเพศ ชาย (80.83%) ครูอนามัยโรงเรียนมีอายุอยูในชวง 24-29 ป (40.83%) มีประสบการณทํางานนอยกวา 5 ป (50.83%) มี ประสบการณรับผิดชอบงานอนามัยโรงเรียนอยูในชวงนอยกวา 5 ป (81.67%) จบการศึกษาปริญญาตรี (87.50%) และมี ภูมิลําเนานอกเขตที่ตั้งโรงเรียน (63.33%) สวนตัวแปรที่ศึกษาพบวาภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียน ความสามารถของ คณะกรรมการสงเสริมสุขภาพ การระดมทรัพยากรในชุมชน ความเขมแข็งของเครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพและการมี สวนรวมของชุมชนโดยรวมอยูในระดับปานกลาง และภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียนเปนตัวแปรเดียวที่สามารถจําแนกผล การดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพของโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามในจังหวัดชายแดนภาคใตสมการคาดคะเน ไดถูกตอง 56.25% ตารางที่ 1 ตัวแปรจําแนกที่มีอิทธิพลตอการจําแนกกลุมผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับสูงกวาทองแดง และกลุมผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับทอแดง ดวยสถิติจําแนกประเภทแบบขั้นตอน ขั้นตอนการเขาสูสมการ 1
ตัวแปรจําแนก ภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียน
Wilk,s Lambda 0.96
จากตารางที่ 1 ตัวแปรจําแนก (ตัวแปรอิสระ) ที่มีอิทธิพลตอการจําแนกกลุมผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริม สุขภาพระดับสูงกวาทองแดงและกลุมผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับทองแดงโดยใชวิธีแบบขั้นตอน (stepwise method) ซึ่งพบวาตัวแปรภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียนเปนตัวแปรจําแนกตัวเดียวที่เขาสมการจําแนกไดคา Wilk,s Lambda สูงเทากับ 0.96 และมีนัยสําคัญทางสถิติที่ระดับ 0.05 ตารางที่ 2 คาสัมประสิทธิ์ของตัวแปรในสมการจําแนกประเภทแบบขั้นตอน ตัวแปรจําแนก คาคงที่ ภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียน
คาสัมประสิทธิ์สมการจําแนกประเภท คะแนนมาตรฐาน คะแนนดิบ -5.81 1.00 .09
คากลางของกลุมผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับสูงกวาทองแดงเทากับ 0.23 และคากลางของ กลุมผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับทองแดงเทากับ -0.18 อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
104
จากตารางที่2แสดงวาคาสัมประสิทธิ์คะแนนมาตรฐาน (standardized coefficient) ซึ่งเปนคาที่ปรับแลวและ คะแนนดิบ (unstandardized coefficient) โดยคาสัมประสิทธิ์คะแนนมาตรฐานเปนตัวเปรียบเทียบความสําคัญของตัว แปรในการจําแนกกลุมตัวอยางที่ศึกษาเห็นไดวาภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามในจังหวัด ชายแดนภาคใตเปนตัวแปรที่มีผลตอผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับสูงกวาทองแดงหรือผลตอผลการ ดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพทองแดงมากที่สุด (1.00) สามารถนํามาสรางสมการจําแนกประเภทดังนี้ D =-5.81+ 0.09( ภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียน) ∧
ตารางที่ 3 ความสามารถในการคาดคะเนความเปนสมาชิกกลุม กลุมคาดคะเน ผลการดําเนินงาน ระดับสูงกวาทองแดง ระดับทองแดง โรงเรียนสงเสริมสุขภาพ จํานวน รอยละ จํานวน รอยละ สูงกวาระดับทองแดง 29 55.77 23 44.23 ระดับทองแดง 29 43.28 38 56.72
จํานวน
รอยละ ของการคาดคะเนได ถูกตอง
52 67
56.25
จากตารางที่ 3 เมื่อนําสมการจําแนกประเภทที่ไดไปทดสอบความเปนสมาชิกของกลุมเดิมจะสามารถคาดคะเน หรือทํานายไดถูกตอง 56.25% กลาวคือถาขอมูลเปนสมาชิกของกลุมผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับสูง กวาทองแดง สมการจะคาดคะเนไดถูกตอง 55.77% สวนการเปนสมาชิกของกลุมผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริม สุขภาพระดับทองแดง สมการจะคาดคะเนไดถูกตอง 56.72% สรุปผลและอภิปรายผลการศึกษา สรุปผลการวิจัย 1. โรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามในจังหวัดชายแดนภาคใต มีผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ ระดับทองแดงมากกวาครึ่ง (รอยละ 55.8) รองลงมาคือระดับเงิน (รอยละ 24.2) และนอยที่สุดระดับทอง (รอยละ 20.0) 2. ภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียน ความสามารถของคณะกรรมการสงเสริมสุขภาพ การมีสวนรวมของชุมชน การระดมทรัพยากรในชุมชน ความเขมแข็งของเครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพอยูในระดับปานกลาง 3. ภาวะผู นํา ของผู บ ริ ห ารโรงเรี ย นเป น ตั ว แปรเดี ย วที่ ส ามารถจํา แนกผลการดําเนินงานโรงเรียน สงเสริมสุขภาพ สวนตัวแปรความสามารถของคณะกรรมการสงเสริมสุขภาพ การมีสวนรวมของชุมชน การระดมทรัพยากร ในชุมชนและความเขมแข็งของเครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพไมสามารถจําแนกผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริม สุขภาพและไมเปนไปตามสมมติฐานการวิจัย การอภิปรายผล จากผลการศึกษาพบวา 1) โรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามในจังหวัดชายแดนภาคใตมีผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพอยูใน ระดับทองแดงมากที่สุดและระดับเงินกับระดับทองอยูในอัตราสวนที่ใกลเคียงกัน อาจเนื่องมาจากสาเหตุ 3 ประการ ประการที่ หนึ่งโรงเรียนสวนใหญเพิ่งเริ่มตนดําเนินโครงการโรงเรียนสงเสริมสุขภาพและกําลังอยูในชวงการพัฒนาเห็นไดจากโรงเรียนสวน
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
105
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
ใหญมีการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพยังไมถึง 5 ป ซึ่งการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพใหประสบความสําเร็จตอง ใชเวลาในการพัฒนาโดยการทํางานจะกอใหเกิดประโยชนอยางเต็มศักยภาพเมื่อมีการปรับปรุงพัฒนางานอยูตลอดเวลา (ปาริ ชาติและคณะ, 2548) ประการตอมาที่ตั้งของโรงเรียนสวนใหญอยูในเขตพื้นที่จังหวัดปตตานี จังหวัดนราธิวาส จังหวัดยะลาและ อําเภอจะนะของจังหวัดสงขลา (44.17%, 18.33%, 15.83%, 10.83% ตามลําดับ) ซึ่งเปนพื้นที่เสี่ยงภัยและเกิดเหตุการณ สถานการณความไมสงบของจังหวัดชายแดนภาคใตเกิดขึ้นตั้งแตปพ.ศ. 2547 ถึงปจจุบันตั้งแตป พ.ศ. 2547 ถึงป พ.ศ. 2550 มี จํานวนเหตุการณความรุนแรงรวมทั้งสิ้น 9,236 ครั้งมีผูเสียชีวิต 2,623 คนและไดรับบาดเจ็บ 7,424 คน (วรสิทธิ์ , 2550) สถานการณความไมสงบดังกลาวอาจเปนอุปสรรคตอการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพและประการสุดทายเกี่ยวกับระบบ การบริหารของโรงเรียนเอกชนที่ใหความสําคัญกับการพัฒนาดานการศึกษามุงเนนดานหลักสูตรสามารถเปดการเรียนการสอน ใหมีนักเรียนเรียนในโรงเรียนมากที่สุดอันเปนกลยุทธเชิงธุรกิจ ซึ่งสรางความสามารถในการแขงขันที่ใชในภาคธุรกิจเพื่อให สถานศึกษาสามารถบรรลุตามเปาหมายของการจัดการศึกษาสามารถอยูรอดและเติบโตไปไดอยางมั่นคง (นินาวาลย ปานากา เซ็ง, 2551) ทําใหการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพไดรับการสนับสนุนและใหความสําคัญเปนอันดับ สวนผลการดําเนิน โรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับเงินและระดับทองในสัดสวนที่ใกลเคียงกันและนอยกวาระดับทองแดงอาจเนื่องมาจากการ ดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับทองและระดับเงินตองดําเนินกิจกรรมตามองคประกอบโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ มากกวาครึ่งจากองคประกอบทั้งหมด 10 องคประกอบ (กรมอนามัย,2548) ใหผานเกณฑการประเมินขั้นดีมาก สวนการ ดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับทองแดงตองดําเนินกิจกรรมตามองคประกอบไมถึงครึ่งจากองคประกอบทั้งหมด 10 องคประกอบใหผานเกณฑการประเมินขั้นดีมาก ซึ่งการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพไดผานเกณฑการประเมินตาม องคประกอบขั้นดีมากนั้น ผูบริหารโรงเรียนตองใชภาวะผูนําในการบริหารจัดการและกลยุทธของการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริม สุขภาพสงผลใหมีบางโรงเรียนมีผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับสูงกวาทองแดง ซึ่งโรงเรียนในกลุมนี้มีผูบริหาร ของโรงเรียนใชภาวะผูนําที่มีพฤติกรรมมุงความสัมพันธและพฤติกรรมมุงงานสูงในการบริหารจัดการเกี่ยวกับการดําเนินงาน โรงเรียนสงเสริมสุขภาพ 2) ระดับภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียนโดยรวมอยูในระดับปานกลาง อาจเนื่องมาจากที่ตั้งของโรงเรียนสวน ใหญตั้งอยูในพื้นที่เสี่ยงตอสถานการณความไมสงบของจังหวัดชายแดนภาคใตและการที่โรงเรียนเปนเอกชนมีการแขงขัน เชิงธุรกิจเนนกิจกรรมการพัฒนาหลักสูตรการเรียนการสอนหรือคุณภาพการเรียนการสอนเพื่อใหมีนักเรียนเรียนในโรงเรียน ของตนมากกวากิจกรรมการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพสงผลใหผูบริหารมีกิจกรรมเกี่ยวกับผลการดําเนินงาน โรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับปานกลางแตยังพบวาภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียนมีพฤติกรรมมุงความสัมพันธอยูใน ระดับมากในขณะที่พฤติกรรมมุงงานและพฤติกรรมมุงการเปลี่ยนแปลงอยูในระดับปานกลาง อาจเปนเพราะวาโรงเรียน เปนสถาบันที่กอตั้งขึ้นโดยมีเจาของโรงเรียนที่เปนเอกชนเปนโรงเรียนที่พัฒนามาจากโรงเรียนปอเนาะ ซึ่งสวนใหญเจาของ โรงเรียนดั้งเดิมเปนโตะครู โตะครูคือผูมีความรูดานศาสนาอิสลามและสอนเรื่องเกี่ยวกับศาสนาใหแกชาวบานและเปน บุคคลที่มีมนุษยสัมพันธที่ดีกับชาวบานจนชาวบานใหความนับถือและบุคคลที่เปนผูบริหารโรงเรียนสวนใหญเปนลูก เจาของโรงเรียนหรือญาติหรือบุคคลที่เจาของโรงเรียนใหความไววางใจซึ่งบุคคลที่ดํารงตําแหนงผูบริหารของโรงเรียนเอกชน สอนศาสนาอิสลามจะมีบุคลิกเดนดานมนุษยสัมพันธกับบุคคลทั่วไปและมีความสัมพันธที่ดีเพื่อความคงอยูของโรงเรียนใน การดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพผูบริหารของโรงเรียนจะแสดงภาวะผูนําที่มุงความสัมพันธซึ่งเปนพฤติกรรมของผูนําที่ เกี่ยวกับการปรับปรุงความสัมพันธและชวยเหลือผูอื่นโดยการเนนความรวมมือและการทํางานแบบทีมงาน การเพิ่มความพึง พอใจในงานแกผูใตบังคับบัญชามากขึ้น การสรางความรูสึกรวมในเอกลักษณขององคการ (Yukl, 1997) 3) ระดั บ ความสามารถของคณะกรรมการสง เสริ มสุ ข ภาพโดยรวมอยู ใ นระดั บ ปานกลางอาจเนื่ อ งมาจาก คณะกรรมการสงเสริมสุขภาพของโรงเรียน 3 ใน 5 มาจากประชาชนหรือองคกรในชุมชน (กรมอนามัย, 2547) ที่อาศัยอยูใน อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
106
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
เขตรับผิดชอบขององคการบริหารสวนตําบลซึ่งบุคคลเหลานี้ตองใชเวลาสวนใหญในชีวิตประจําวันเพื่อประกอบอาชีพอาจ ทําใหไมมีเวลาแสดงบทบาทในหนาที่ของคณะกรรมการสงเสริมสุขภาพอยางเต็มที่ซึ่งสอดคลองกับงานวิจัยของ ระบอบ (2546) พบว า คณะกรรมการดํ า เนิ น งานในโรงเรี ย นที่ ตั้ ง อยู ใ นเขตชุ ม ชนเมื อ งมี บ ทบาทการดํ า เนิ น งานมากกว า คณะกรรมการดําเนินงานในโรงเรียนที่ตั้งอยูในเขตชนบท 4) ระดับการมีสวนรวมของชุมชนโดยรวมอยูในระดับปานกลางอาจเนื่องมาจากโรงเรียนสวนใหญเริ่มดําเนินการ โครงการโรงเรียนสงเสริมสุขภาพและกําลังอยูในชวงการพัฒนาและประชาชนในชุมชนใชเวลาสวนมากเพื่อการประกอบ อาชีพจึงมีสวนรวมในกิจกรรมการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพไมเต็มที่อยางที่ควร อยางไรก็ตามการมีสวนรวมของ ชุมชนมีสวนรวมสํารวจความพึงพอใจของนักเรียนและคนในชุมชนตอกิจกรรมโครงการสงเสริมสุขภาพในโรงเรียนมี คะแนนเฉลี่ยอยูในระดับปานกลางมากกวาขออื่นๆ อาจเปนเพราะวาโรงเรียนใหความสําคัญตอการมีสวนรวมในกิจกรรม ชุมชน เชน งานวันสําคัญทางศาสนาไดแกงานเมาลิด วันรายอ วันอาซูรอ งานศพ งานแตงงานและงานทําบุญในโอกาสตางๆ ซึ่งเปนการรวมกิจกรรมที่เปนพิธีกรรมทางศาสนาและนอกจากนี้โรงเรียนมีสวนรวมในกิจกรรมของชุมชนในโอกาสวัน สําคัญ เชน วันเฉลิมพระชนมพรรษาสมเด็จพระนางเจาฯ พระบรมราชินีนาถ วันเฉลิมพระชนมพรรษาพระบาทสมเด็จพระ เจาอยูหัว ซึ่งเปนการรวมกิจกรรมพัฒนาชุมชน เชน ทําความสะอาดสถานที่ตางๆ ปลูกตนไมในชุมชน 5) ระดับการระดมทรัพยากรในชุมชนโดยรวมอยูในระดับปานกลางอาจเนื่องมาจากการระดมทรัพยากรในชุมชน จะประสบผลสําเร็จไดชุมชนตองมีสวนรวมซึ่งการมีสวนรวมของชุมชนยังอยูในระดับปานกลางและประยูร (2542 ) พบวา การที่ชุม ชนมีสว นร ว มประกอบดว ยปจจัย 3 ปจจัยคือ ป จจัยสว นบุคคล (อายุ เพศ) ป จจัย ทางสัง คมและเศรษฐกิจ (การศึกษา อาชีพ รายได การเปนสมาชิกกลุม) ปจจัยดานการสื่อสาร (การรับขาวสารจากสื่อมวลชน สื่อบุคคล) ดังนั้น ชุมชนอาจมีขอจํากัดทางสังคมและเศรษฐกิจทําใหมีสวนรวมเพื่อโรงเรียนไดระดมทรัพยากรในชุมชนไมมากนัก 6) ระดับความเขมแข็งของเครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพโดยรวมอยูในระดับปานกลาง เครือขายโรงเรียน สงเสริมสุขภาพเปนรูปแบบที่เปนสะพานการเชื่อมโยง นําไปสูการแลกเปลี่ยนประสบการณเรียนรู สนับสนุน ชวยเหลือซึ่ง กันและกัน ทําใหมีผลตอการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพที่ยั่งยืน (ทัศนีย, 2543) ตองใชเวลาในการพัฒนา แตจาก การศึกษาพบวาโรงเรียนมีการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพยังไมถึง 5 ป อาจมีรูปแบบเครือขายไมชัดเจนซึ่งในรอบ 1 ป มีการรวมเครือขายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพนอยเพื่อในการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ เชน มีการศึกษาดูงาน โรงเรียนสงเสริมสุขภาพระหวางกันซึ่งมีการจัดขึ้นนานๆครั้งและครูอนามัยโรงเรียนรวมแลกเปลี่ยนประสบการณการ ดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพซึ่งมีหนวยงานสาธารณสุขจัดขึ้นปละครั้ง 7) ภาวะผูนําของผูบริ หารโรงเรียนสามารถจําแนกผลการดํา เนินงานโรงเรียนสงเสริมสุข ภาพระดับสูงกวา ทองแดงและผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับทองแดงอาจเนื่องมาจากผูบริหารโรงเรียนตองบริหารจัดการ ใหโรงเรียนมีผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับสูงกวาทองแดงตองใชภาวะผูนําของผูบริหารซึ่งมีอิทธิพล ทางตรงตอความสําเร็จของการบริหารโดยใชโรงเรียนเปนฐาน (สิรรานี, 2551) ใหโรงเรียนผานเกณฑระดับทองและระดับ เงินซึ่งระดับทองตองใหผานเกณฑการประเมินขั้นดีมาก ไมนอยกวา 8 องคประกอบและไมมีผลการประเมินต่ํากวาขั้น พื้นฐานใน 2 องคประกอบที่เหลือ สวนระดับเงินตองผานเกณฑการประเมินขั้นดีมากไมนอยกวา 6 องคประกอบและไมมี ผลการประเมินต่ํากวาขั้นพื้นฐานใน 4 องคประกอบที่เหลือ (กรมอนามัย,2548) จะเห็นไดวาผูบริหารใชภาวะผูนําเพื่อ ดําเนินงานใหโรงเรียนมีผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับสูงกวาทองแดงผานเกณฑการประเมินขั้นดีมาก มากกวาครึ่งขององคประกอบโรงเรียนสงเสริมสุขภาพทั้งหมด 10 ประกอบซึ่งภาวะผูนํามีความสําคัญตอการดําเนินงาน โรงเรียนสงเสริมสุขภาพใหประสบผลสําเร็จ (ประพิมพ, ประคิณ, วิจิตร, และชวพรพรรณ, 2550) สมการสามารถคาดคะเน อิทธิพลของตัวแปรภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียนในการจําแนกผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพไดถูกตองรอยละ
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
107
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
56.25 ซึ่งสมการที่ไดนําไปใชคาดคะเนการเปนสมาชิกของกลุมไดในระดับไมสูงนักอาจเนื่องมาจากโรงเรียนเอกชนสอน ศาสนาอิสลามในจังหวัดชายแดนภาคใตผูบริหารโรงเรียนไมมีอํานาจในการตัดสินใจเพียงคนเดียวเพราะยังมีผูที่มีอํานาจ มากกวาผูบริหารคือเจาของโรงเรียนหรือผูรับใบอนุญาตและผูจัดการโรงเรียนและนอกจากนี้ความเปนเอกชนของโรงเรียนมี การแขงขันดานธุรกิจจําเปนตองใหมีนักเรียนเรียนในโรงเรียนของตนจํานวนมากผูบริหารโรงเรียนสงเสริมสุขภาพทุกระดับจะ เนนกิจกรรมดานการพัฒนาหลักสูตรการเรียนการสอนมากกิจกรรมการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ อยางไรก็ตามการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพตองอาศัยปจจัยอื่นๆนอกเหนือจากปจจัยที่ศึกษาที่ศึกษานี้ มาบูรณาการเพื่อการดําเนินงานใหโรงเรียนสงเสริมสุขภาพมีความสําเร็จ ซึ่งจากการทบทวนงานวิจัยพบวายังมีปจจัยที่ เกี่ยวของกับความสําเร็จในการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพไดแก การจัดอบรมเกี่ยวกับการสงเสริมสุขภาพการ สรางพันธกรณีทั้งในกลุมครูและชุมชนโดยการกําหนดนโยบายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพและการประชาสัมพันธนโยบาย สรางเครือขาย เพื่อการมีสวนรวมของผูเกี่ยวของดานสุขภาพ การสื่อสารที่มีประสิทธิภาพ การบริหารจัดการที่มี ประสิทธิภาพ เชน การมอบหมายผูประสานงานโครงการแบบคูการเชื่อมโยงกิจกรรมสงเสริมสุขภาพในการเรียนการสอน การจัดสิ่งแวดลอมเพื่อสงเสริมสุขภาพ (ประพิมพ, ประคิณ, วิจิตร, และชวพรพรรณ, 2550) ขอเสนอแนะ ขอเสนอแนะในการนําผลการวิจัยไปใช 1. ควรพัฒนาภาวะผูนําของผูบริหารโรงเรียน โดยกระทรวงศึกษาธิการรวมกับกระทรวงสาธารณสุขจัดอบรม ผูบริหารโรงเรียนที่มีผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพไมสําเร็จใหมีภาวะผูนําที่เดนดานมุงงาน มุงสัมพันธเพื่อ การดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ 2. ควรจัดใหผูบริหารโรงเรียนสงเสริมสุขภาพไมสําเร็จศึกษาดูงานเรื่องระบบการบริหารงานของผูบริหารโรงเรียน ที่มีผลการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพสําเร็จแลว ขอเสนอแนะเชิงนโยบาย กระทวงศึกษาธิการและกระทรวงสาธารณสุขควรทําหลักสูตรและการอบรมพัฒนาภาวะผูนําของผูบริหาร โรงเรียนใหใชภาษาและวัฒนธรรมการบริหารที่สามารถบูรณาการกับหลักอิสลามเนื่องจากบริบทในพื้นที่จังหวัดชายแดน ภาคใตมีความแตกตางทั้งภาษา วัฒนธรรมและการนับถือศาสนาที่แตกตางกับภูมิภาคอื่นๆของประเทศ ขอเสนอแนะในการทําวิจัยครั้งตอไป 1. ควรมีการศึกษาเชิงคุณภาพของการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพที่สําเร็จระดับทองในโรงเรียนเอกชน สอนศาสนาอิสลามในจังหวัดชายแดนภาคใต 2. ควรมีการศึกษาเชิงปริมาณเรื่องปจจัยที่เกี่ยวของกับความสามารถของคณะกรรมการสงเสริมสุขภาพ การมี สวนรวมของชุมชน การระดมทรัพยากรในชุมชนและความเขมแข็งของเครือขายในการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ 3. ศึกษาปจจัยอื่นที่นอกเหนือจากตัวแปรที่ศึกษาครั้งนี้ ที่มีผลตอการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพของ โรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลาม
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
108
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
บรรณานุกรม กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข. 2543. คูมือการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพ ชุมนุมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จํากัด. กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข. 2546. คูมือการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพสําหรับโรงเรียน: มปท. กรมอนามั ย กระทรวงสาธารณสุ ข . 2547. คู มื อ การดํ า เนิ น งานโรงเรี ย นส ง เสริ ม สุ ข ภาพ ฉบั บ ปรั บ ปรุ ง . กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพชุมนุมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จํากัด. กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข. 2548. เกณฑมาตรฐานในการประเมินโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ ฉบับปรับปรุง. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพชุมนุมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จํากัด. กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข. 2551. คูมือกาวสูโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับเพชร.กรุงเทพมหานคร:โรงพิมพ ชุมนุมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จํากัด. ขวั ญ ชั ย แสงสุ ว รรณ. 2545. โรงเรี ย นส ง เสริ ม สุ ข ภาพ กรณี ศึ ก ษาโรงเรี ย นสาธิ ต มหาวิ ท ยาลั ย เชี ย งใหม . วิทยานิพนธศึกษาศาสตรมหาบัณฑิต คณะศึกษาศาตร, มหาวิทยาลัยเชียงใหม. ทนง อาทรธรรมรัตน, วรรณดี จันทรศิริ, รวีวรรณ สรอยระยา. 2553. การประเมินโครงการโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ จังหวัดในภาคตะวันออก วารสารการสงเสริมสุขภาพและอนามัยสิ่งแวดลอม; 33(1): 65-76. ทัศนีย ทองออน. 2543. ปจจัยที่มีผลตอการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ. กรุงเทพมหานคร: วิทยานิพนธ ศิลปะศาตรมหาบัณฑิต คณะพัฒนาสังคมสถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร. นินาวาลย ปานากาเซ็ง แมงกาจิ. 2551. การจัดการศึกษาเพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืนของโรงเรียนเอกชนสอนศาสนา อิสลามในพื้นที่สามจังหวัดชายแดนภาคใต. วิทยานิพนธปริญญาศึกษาศาสตรดุษฎีบัณฑิต สาขาการ บริหารการศึกษา, มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร. นิภา วีระกิติกุล. 2550. ปจจัยที่เกี่ยวของกับผลสําเร็จของการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพในจังหวัด พั ท ลุ ง . วิ ท ย า นิ พ น ธ พ ย า บ า ล ศ า ส ต ร ม ห า บั ณ ฑิ ต ( ก า ร พ ย า บ า ล ค ร อ บ ค รั ว แ ล ะ ชุ ม ช น ) , มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร. นิ ย ม เปรมบุ ญ . 2546. ป จ จั ย ที่ มี ผ ลต อ ผลการดํ า เนิ น งานโรงเรี ย นส ง เสริ ม สุ ข ภาพจั ง หวั ด มหาสารคาม. วิทยานิพนธปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาสังคมศาสตร, สถาบันราชภัฏมหาสารคาม. บุ ญ ธรรม กิ จ ปรี ด าบริ สุ ท ธิ์ . 2549. เทคนิ ค การสร า งเครื่ อ งมื อ รวบรวมข อ มู ล สํ า หรั บ การวิ จั ย .พิ ม พ ค รั้ ง ที่ 6. กรุงเทพมหานคร: จามจุรีโปรดักท. ประพิมพ พุทธิรักษกุล, ประคิณ สุจฉายา, วิจิตร ศรีสุพรรณ, ชวพรพรรณ จันทรประสิทธิ์. 2550. ปจจัยที่เกี่ยวของกับ ความสําเร็จในการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ วารสารการวิจัยทางการพยาบาล; 11(3): 214-225. ปาริชาติ วลัยเสถียร, และคณะ. 2548. กระบวนการและเทคนิคการทํางานของนักพัฒนา. กรุงเทพมหานคร: อุษาการพิมพ. ระบอบ พลมุข. 2546. สภาพและปญหาการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ สังกัดสํานักงานการ ประถมศึกษาจังหวัดเลย. วิทยานิพนธปริญญาครุศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาการบริหารการศึกษาม, สถาบัน ราชภัฎเลย. วรสิทธิ์ ศรศรีวิชัย. 2550. การพัฒนาระบบขอมูลขาวสารในสถานการณความไมสงบในจังหวัดชายแดนภาคใต. เอกสารประกอบการประชุมวิชาการสาธารณสุขชายแดนภาคใตป 2550 ณ โรงแรมบี พี สมิหลาบีช รีสอรท ศูนยบริหารการพัฒนาสาธารณสุขชายแดนภาคใต.
อัล-นูร
วารสาร AL-NUR บัณฑิตวิทยาลัย ปที่ 5 ฉบับที่ 8
109
มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา January-June 2010
สุนันท ศรีวิรัตน. 2544. ปจจัยที่มีผลตอการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพในจังหวัดสงขลา. วิทยานิพน พยาบาลศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาการพยาบาลอนามัยชุมชน, มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร. สงบ เพิ่มพงษพิพัฒน. 2549. กลวิธีการดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพสังกัดสํานักงานการประถมศึกษา จังหวัดเพชรบุรี. สารนิพนธปริญญาศึกษาศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาการบริหารการศึกษา, มหาวิทยาลัย ศิลปากร. สิรรานี วสุภัทร. 2551. ภาวะผูนําทางวิชาการและสมรรถนะของผูบริหารสถานศึกษาที่สงผลตอความสําเร็จของ การบริหารโดใชโรงเรียนเปนฐาน. วารสาสมาคมนักวิจัย;13:19-29 สํานักพัฒนาการศึกษาเขตพัฒนาพิเศษเฉพาะกิจจังหวัดชายแดนภาคใต. 2551. การพัฒนาการศึกษาขั้นพื้นฐานเขต พัฒนาพิเศษเฉพาะกิจจังหวัดชายแดนภาคใต ปงบประมาณ 2551. กรุงเทพมหานคร: ม.ม.ป. อารีย ดานประดิษฐ. 2546. ปจจัยที่สงเสริมและเปนอุปสรรคตอการพัฒนาโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ.วิทยานิพนธ ศึกษาศาสตรมหาบัณฑิต คณะศึกษาศาสตร, สถาบันราชภัฎนครปฐม. WHO. 1998. Toward health promoting schools. New Delhi: Regional Office for South-East Asia. Yukl, G. 1997. Leadership in organizations. 3 rd ed. Englewood Cliffs: NJ.Pentice Hall.
อัล-นูร
สารบัญ /ﻓﻬﺮﺱ ﻃﺮﺍﺋﻖ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺍﻟﻠﻐﺔ ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﺍﳌﺪﺍﺭﺱ ﺍﻟﺪﻳﻨﻴﺔ ﰲ ﺍﻟﻮﻻﻳﺎﺕ ﺍﳉﻨﻮﺑﻴﺔ ﺍﻟﺜﻼﺙ
1-22
ﻋﺪﻧﺎﻥ ﳏﻤﺪ ﺯﻳﻦ ﺳﻮﻣﻲ ﻛﺎﺳﻴﺖ ﺟﺎﻱ ﱄﺀ ﻫﻴﻢ ﺇﺑﺮﺍﻫﻴﻢ ﰐﺀ ﻫﻲ
ﺩﺭﺍﺳﺔ ﲢﻠﻴﻠﻴﱠﺔ ﳕﻮﺫﺟﻴﺔ:ﻓﻘﻪ ﺍﻟﺒﻴﺎﻥ ﺍﻟﻨﱠﺒﻮﻱ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺩﺍﻭﺩ ﲰﺎﺭﻭﻩ ﰲ ﺿﻮﺀ ﺃﺳﺒﺎﺏ ﺍﻟﻨّـﺰﻭﻝ ﻭﺍﻟﻮﺭﻭﺩ 23-37 ﺍﷲ ﺍﳋﻼﻓﺔ ﺍﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻣﻦ ﻣﻨﻈﻮﺭ ﺍﻟﺸﺎﻩ ﻭﱄ ﻋﺒﻴﺪﺍﷲ ﻋﺒﺪ ﺍﳉﻠﻴﻞ ﺑﻠﻮﺷﻲ 39-49 ﺍﻟﺪﻫﻠﻮﻱ ﺩﺭﺍﺳﺔ ﺳﻴﺎﺳﺔ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﺮﺯﺍﻕ ﺳﻠﻴﻤﺎﻥ ﳏﻤﺪ ﺃﲪﺪ วิพากษหนังสือ / Book Review: สิทธิและหนาที่ของภริยาตามกฎหมายอิสลาม: ศึกษากรณีการปฏิบัติในจังหวัดปตตานี
51-55
มาหะมะ ดาแม็ง มุฮําหมัดซากี เจะหะ
Motivasi Dan Strategi Pembelajaran Pengaturan Kendiri: Perspektif Malaysia
57-71
Mohd Alwee Bin Yusoff Mohamad Azrien Mohamed Adnan
ความลักลั่นของกฎหมาย: กรณีศึกษา พระราชบัญญัติวาดวยการใชกฎหมายอิสลาม ในเขตจังหวัดปตตานี นราธิวาส ยะลา และ สตูล พ.ศ. 2489
73-83
มุฮําหมัดซากี เจะหะ
85-95
อับดุรรอฮมาน จะปะกิยา ดลวานะ ตาเยะ จารุวัจน สองเมือง มาหะมะรอสลี แมยู
97-109
ยาการียา เจะโด อุมาพร ปุญญโสพรรณ สาวิตรี ลิ้มชัยอรุณเรือง
การอนุรักษความหลากหลายทาง วัฒนธรรมในประเทศมาเลเซีย กรณีศึกษาประเพณีและวัฒนธรรมของคน สยามในเขตตูมปต รัฐกลันตัน ปจจัยจําแนกผลการดําเนินงานโรงเรียน สงเสริมสุขภาพของโรงเรียนเอกชน สอนศาสนาอิสลามในจังหวัดชายแดนภาคใต