T
H
IG
R
PY
O
C
M
O
BO BE R SO
EP
O
N D ER W
BEWEGINGSAGOOG 1
IJ S
COLOFON
IJ S
Boom Beroepsonderwijs info@boomberoepsonderwijs.nl www.boomberoepsonderwijs.nl
N D ER W
Auteur: Bert Geenen Titel: Bewegingsagoog 1 ISBN: 978 90 3726 549 1 1e druk / 1e oplage
SO
Bronvermelding: Patrick Harderwijk | HCA
EP
Beeld ANP: Joost van den Broek, Marcel van den Bergh, Hans Barten, Berlinda van Dam, Annemiek Mommers, Robin van Lonkhuijsen, Werry Crone, Koen van Weel, Jennifer Hendriks, Patricia Rehe, Anton Kappers.
BE R
O
Beeld Shutterstock: Byelikova Oksana, PeterBraakmann, Gertran, ID1974, StanislawTokarski, J-Lopez, Marco Ciccolella, dominika zara, Pack-Shot, Stefano Ember, paul van beets
BO
O
M
© 2023 Boom Beroepsonderwijs | Boom Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
R
IG
H
T
Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van een (of meerdere) gedeelte(n) uit deze uitgave in bijvoorbeeld een (digitale) leeromgeving of een reader in het onderwijs (op grond van artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting Uitgeversorganisatie voor Onderwijslicenties (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-uvo.nl).
C
O
PY
De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Door het gebruik van deze uitgave verklaart u kennis te hebben genomen van en akkoord te gaan met de specifieke productvoorwaarden en algemene voorwaarden van Boom Beroepsonderwijs, te vinden op www.boomberoepsonderwijs.nl.
INHOUD
Thema 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 2.13 2.14
Achtergronden-van-de-bewegingsagogiek .................................................... 42 Casus ..................................................................................................................... 43 Bewegingsagogiek ............................................................................................... 44 Uitgangspunten-van-de-bewegingsagogiek ...................................................... 51 Het-belang-van-bewegen .................................................................................... 57 Het-belang-van-bewegen-voor-specifieke-doelgroepen .................................. 69 Lichaamsplan,-lichaamsbesef-en-lichaamsidee ............................................... 81 Verdiepingsstof---MET-waarde ........................................................................... 87 Verdiepingsstof---Bewegingsantropologie ......................................................... 88 Verdiepingsstof---Bewegen-en-zelfbeeld ........................................................... 89 Verdiepingsstof---Bewegen-en-cognitie ............................................................. 89 Verdiepingsstof---Snoezelen ............................................................................... 90 Verdiepingsstof---Motorische-Remedial-Teaching ............................................ 90 Verdiepingsstof---Neglect .................................................................................... 92 Begrippen ............................................................................................................. 93
SO
EP
O
BE R
M
O
BO
Bewegingsagogische-strategieën ................................................................... 94 Casus ..................................................................................................................... 96 Strategieën-binnen-de-bewegingsagogie .......................................................... 97 Basisbenadering-of-primaire-activering .......................................................... 101 Bewegingsactivering .......................................................................................... 107 Bewegingsonderwijs .......................................................................................... 111 Bewegingsrecreatie ........................................................................................... 116 Psychomotorische-therapie .............................................................................. 119 Sport-als-bewegingsagogische-strategie ......................................................... 128 Verdiepingsstof---Ervaringsfasen-Timmers-Huigens ....................................... 139 Verdiepingsstof---Bewegen-en-gezondheid ..................................................... 140 Verdiepingsstof---Impliciet-motorisch-leren ................................................... 140 Verdiepingsstof---Bio-energetica ...................................................................... 141 Verdiepingsstof---Ongehoord-sportief ............................................................. 143
C
O
PY
R
IG
H
Thema 3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.11 3.12 3.13
N D ER W
1.8
De-bewegingsagoog .......................................................................................... 10 Casus ..................................................................................................................... 12 De-bewegingsagoog ............................................................................................ 13 Kwaliteiten-van-de-bewegingsagoog ................................................................. 20 De-professionele-houding-van-de-bewegingsagoog ........................................ 25 Doelgroepen-binnen-de-bewegingsagogie ........................................................ 33 Verdiepingsstof---Ondersteuningsplan .............................................................. 39 Verdiepingsstof---Gedragsregels-begeleiders-in-de-sport-(seksueleintimidatie) ........................................................................................................... 39 Begrippen ............................................................................................................. 41
T
Thema 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7
IJ S
Voorwoord ............................................................................................................. 7
3
Verdiepingsstof---ReSpAct ................................................................................ 145 Begrippen ........................................................................................................... 146
Thema 4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8
Visie-en-vakconcepten .................................................................................... 148 Casus ................................................................................................................... 149 Visies-op-bewegen ............................................................................................. 150 Vakconcepten ..................................................................................................... 160 Visie-op-mensen-die-anders-zijn ...................................................................... 171 Verdiepingsstof---Functies-van-een-vakconcept ............................................. 181 Verdiepingsstof---Sport--en-bewegingscultuur ............................................... 181 Verdiepingsstof---Gezondheid-volgens-Machteld-Huber ................................ 182 Begrippen ........................................................................................................... 183
Thema 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 5.9
Bewegingsdiagnostiek .................................................................................... 184 Casus ................................................................................................................... 185 Het-belang-van-een-goede-beeldvorming ....................................................... 186 Bewegingsdiagnostische-methoden ................................................................ 191 Leerlingvolgsysteem .......................................................................................... 214 Monitoren-van-de-voortgang ............................................................................ 220 Verdiepingsstof---Validiteit-en-betrouwbaarheid ........................................... 222 Verdiepingsstof---HMKTK .................................................................................. 223 Verdiepingsstof---Steep-Ramp-Test ................................................................. 223 Begrippen ........................................................................................................... 224
Thema 6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 6.9 6.10 6.11
Het-opstellen-van-een-bewegingsagogisch-programma .......................... 226 Casus ................................................................................................................... 228 Planmatig-werken ............................................................................................. 228 De-voordelen-van-planmatig-werken .............................................................. 232 Diversiteit-aan-plannen ..................................................................................... 242 De-inhoud-van-het-ondersteuningsplan .......................................................... 249 De-inhoud-van-het-bewegingsagogisch-programma ..................................... 258 Verdiepingsstof---Landelijk-Schakelpunt-(LSP) ............................................... 271 Verdiepingsstof---HKZ ....................................................................................... 272 Verdiepingsstof---SAMPC ................................................................................... 273 Verdiepingsstof---Voorbeelden-van-ondersteuningsplannen ........................ 276 Begrippen ........................................................................................................... 280
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
3.14 3.15
C
O
PY
Thema 7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8
4
De-bewegingsagoog-als-begeleider ............................................................. 282 Casus ................................................................................................................... 284 Een-sociaal-veilig-sportklimaat ........................................................................ 284 Een-fysiek-veilig-sportklimaat .......................................................................... 297 Teamrollen ......................................................................................................... 302 Samenwerken-in-een-team .............................................................................. 314 Diversiteit-en-een-inclusief-sportklimaat ........................................................ 319 Verdiepingsstof---Analyse-van-de-groepssfeer ................................................ 348 Verdiepingsstof---Meldcode-Huiselijk-geweld-en-kindermishandeling ......... 349
Verdiepingsstof---Voorbeelden-MBTI ............................................................... 349 Verdiepingsstof---Wederzijdse-beïnvloeding-Roos-van-Leary ....................... 350 Verdiepingsstof---Niveaus-van-samenwerken ................................................. 351 Verdiepingsstof---Multidisciplinaire-behandelteams-Oncologie .................... 351 Verdiepingsstof---Diversiteitsproof ................................................................... 353 Begrippen ........................................................................................................... 355
Thema 8 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 8.7 8.8 8.9 8.10 8.11 8.12 8.13 8.14 8.15
Specifieke-begeleidingsmethoden ............................................................... 356 Casus ................................................................................................................... 358 Interventies-en-methoden ................................................................................ 359 Gedragstherapeutische-methoden .................................................................. 363 Methoden-binnen-de-zorg-voor-mensen-met-een-verstandelijke-beperking . 373 Methoden-binnen-de-ouderenzorg .................................................................. 388 Methoden-binnen-de-psychiatrie ..................................................................... 392 Methoden-binnen-de-jeugdzorg ....................................................................... 399 Methoden-binnen-het-speciaal-onderwijs ....................................................... 405 Verdiepingsstof---Interventies .......................................................................... 411 Verdiepingsstof---Electro-Convulsie-Therapie ................................................. 411 Verdiepingsstof---Reminiscentie ....................................................................... 411 Verdiepingsstof---ACT ........................................................................................ 412 Verdiepingsstof---Agressieregulatie-op-Maat .................................................. 413 Verdiepingsstof---Taakspel ............................................................................... 414 Begrippen ........................................................................................................... 416
Thema 9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7 9.8 9.9 9.10 9.11 9.12 9.13 9.14 9.15
Omgaan-met-agressie ..................................................................................... 418 Casus ................................................................................................................... 420 Wat-is-agressie? ................................................................................................. 420 Opvattingen-over-agressie ................................................................................ 425 Agressie-binnen-de-samenleving ..................................................................... 428 Risicofactoren-van-agressiviteit ....................................................................... 434 Het-agressiemodel ............................................................................................. 449 Omgaan-met-en-voorkomen-van-agressie ...................................................... 456 Signaleringsplan-Amarant ................................................................................ 460 Verdiepingsstof---Casus-agressie ...................................................................... 466 Verdiepingsstof---Opvattingen-over-agressie .................................................. 466 Verdiepingsstof---Onderzoek-agressie-op-het-werk ....................................... 469 Verdiepingsstof---Interactie-tussen-aanleg-en-omgeving .............................. 470 Verdiepingsstof---De-RADAR-methode-Regeer ................................................ 470 Verdiepingsstof---Nazorg ................................................................................... 471 Begrippen ........................................................................................................... 472
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
7.9 7.10 7.11 7.12 7.13 7.14
5
SO
N D ER W
IJ S
Ontwikkelingen-en-beleid-binnen-zorg-en-welzijn ................................... 474 Casus ................................................................................................................... 476 Missie,-visie-en-beleid ....................................................................................... 477 Beleidsplan ......................................................................................................... 482 Beleidsinstrumenten ......................................................................................... 486 Zorgmodellen ..................................................................................................... 492 Sportbeleid ......................................................................................................... 502 Gezondheidsbeleid ............................................................................................ 507 Ontwikkelingen-in-de-gezondheidszorg .......................................................... 517 Verdiepingsstof---Gemeentelijke-cijfers-Gezondheidsmonitor ...................... 527 Verdiepingsstof---Nota-gehandicaptensport ................................................... 528 Verdiepingsstof---Organisatorische-integratie ................................................ 528 Verdiepingsstof---Diversiteit ............................................................................. 528 Verdiepingsstof---Positieve-Gezondheid .......................................................... 529 Verdiepingsstof---Gamification ......................................................................... 530 Verdiepingsstof---Trends-binnen-de-revalidatie ............................................. 531 Begrippen ........................................................................................................... 533
EP
Thema 10 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 10.8 10.9 10.10 10.11 10.12 10.13 10.14 10.15 10.16
Literatuurlijst ................................................................................................... 535
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
Index .................................................................................................................. 546
6
VOORWOORD
N D ER W
IJ S
Angerenstein Sport & Bewegen is een complete serie leermiddelen voor het kwalificatiedossier Sport en Bewegen 2023. Angerenstein Sport & Bewegen bestaat uit boeken met theorie en opdrachten, een digitaal platform waarin de theorie, opdrachten en verdiepingsstof te vinden is en digitale opdrachten. Dit boek kun je gebruiken bij het profieldeel Bewegingsagoog van het kwalificatiedossier Sport en Bewegen op mbo-niveau 4. In het volgende schema staat de opbouw van de methode. Buurtsportcoach Bewegingsagoog Leefstijlcoach Trainer-coach/Instructeur
Niveau 3 en 4 Basiskerntaken
Sport- en bewegingsleider • DIDACTIEK van een les of training (kerntaak 1) • BEGELEIDEN van een les of training (kerntaak 1) • TRAININGSKUNDE van een les of training (kerntaak 1) • ORGANISEREN van een evenement (kerntaak 2)
BE R
O
EP
SO
Niveau 4 Profielen
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Koppeling kwalificatiedossier 2023 Elk thema heeft een koppeling met één of meerdere werkprocessen van het kwalificatiedossier. Hieronder tref je per thema aan met welk(e) werkproces(sen) deze is gekoppeld:
7
IJ S
N D ER W
De opbouw van de thema's Ieder product bevat thema's die de sport- en bewegingsleider in opleiding gedurende zijn of haar opleiding veelvuldig zal raadplegen. Deze thema's bestaan uit: • leerdoelen • theorie (+ online verdiepingsstof) • casuïstiek • (digitale) verwerkingsopdrachten • digitale toetsen. Leerdoelen Aan het begin van elk thema worden de leerdoelen en de relatie met het werkproces geformuleerd. De leerdoelen zijn afgeleid van de vakkennis en vaardigheden en van de gedragscriteria uit het kwalificatiedossier.
EP
SO
Theorie De thema's bevatten de informatie die relevant is voor de sport- en bewegingsleider in opleiding. De theorie wordt verlevendigd met voorbeelden uit het SB-werkveld. Belangrijke begrippen worden uitgelegd in de tekst en zijn uitgelicht. Aanvullende informatie vind je in de verdiepingsstof die beschikbaar is op www.boomdl.nl.
BE R
O
Casus De casus bestaat meestal een situatie waar een sport- en bewegingsleider tegenaan kan lopen in beroepspraktijk. Aan de hand van een aantal kennis- en vaardigheidsopdrachten probeer je te bedenken wat je het best in deze situatie zou kunnen doen.
H
T
BO
O
M
Digitale leeromgeving Daarnaast zijn de onderdelen van Angerenstein Sport & Bewegen ook beschikbaar via www.boomdl.nl. Het gaat om de volgende onderdelen: • (extra) verwerkingsopdrachten • filmmateriaal • stappenplannen • toetsen • verdieping.
C
O
PY
R
IG
Voordat je de digitale leeromgeving kunt gebruiken, moet je je licentie activeren: • Overleg met je docent welk type account je gebruikt. • Ga naar www.boomberoepsonderwijs.nl/licentie. • Bekijk de instructiefilm of lees het stappenplan. • Volg de stappen.
8
Daarna kun je aan de slag!
Verwerkingsopdrachten Bij iedere paragraaf van een thema hoort een aantal verwerkingsopdrachten. Deze opdrachten helpen je de informatie uit de theorie te verwerken. Doordat je actief met de informatie aan de slag gaat, onthoud je de informatie beter.
N D ER W
IJ S
Je kunt zelf kiezen of je de opdrachten alleen maakt of met een groepje. Ook is het mogelijk om de opdrachten eerst alleen te maken en daarna met een groepje medestudenten. Bij sommige opdrachten, zoals de woordspin, werk je in een groepje. Je kunt zelf kiezen welke opdrachten je maakt. Soms zit er voor een deel overlap in de opdrachten. De opdrachten worden langzaam maar zeker moeilijker. Bij de eerste opdrachten ligt het accent op kennis, bij de laatste opdrachten gaat het meer om het begrijpen en toepassen. De laatste opdracht van elk thema is een reflectieopdracht, waarbij je terugkijkt naar de leerdoelen van het thema.
EP
SO
Verwijzingen Bij sommige verwerkingsopdrachten of theorie staat een verwijzing naar Boom digitaal. Daar vind je dan de bron (bijvoorbeeld een video, afbeelding of website) die je nodig hebt bij het maken van de opdracht.
BE R
O
Digitale toetsen Bij ieder thema kun je een nulmeting doen waarmee je kunt laten zien wat je al kent en kunt. Je weet dan bijvoorbeeld aan welke onderwerpen je nog extra aandacht moet besteden. Zodra je een thema hebt afgerond, kun je een eindtoets maken. Daarmee laat je zien wat je hebt geleerd. Beide toetsen bevatten vragen over alle leerdoelen van het thema.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Veel plezier en succes met het werken met Angerenstein Sport & Bewegen!
9
IJ S N D ER W SO EP O BE R
BO
O
M
THEMA 1 DE BEWEGINGSAGOOG
C
O
PY
R
IG
H
T
Inhoud thema • De bewegingsagoog • Kwaliteiten van de bewegingsagoog • De professionele houding van de bewegingsagoog • Doelgroepen binnen de bewegingsagogie • Verdiepingsstof • Begrippen
IJ S
Als bewegingsagoog werk je met kwetsbare doelgroepen met een of meer hulpvragen op het gebied van lichamelijk, sociaal, psychisch of cognitief functioneren. Het kan gaan om mensen met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking, maar ook om ouderen en mensen met psychische problemen en/of gedragsproblemen. Ook de leeftijd loopt enorm uiteen. De werkzaamheden kunnen op verschillende doelen gericht zijn, zoals integratie, (re)activering of gezondheidsbevordering.
N D ER W
De bewegingsagoog werkt overwegend interdisciplinair. Op basis van een algemeen behandelof zorgplan wordt er een bewegingsagogisch plan opgesteld met passende bewegingsagogische interventies. Het plan kan ook betrekking hebben op een bepaalde groep deelnemers met eventueel individuele accenten. Om de doelstellingen te bereiken maak je als bewegingsagoog gericht gebruik van uiteenlopende sport- en bewegingsactiviteiten, organisatievormen, groeperingsvormen en didactische werkvormen.
SO
In het kwalificatiedossier 2023 wordt gesproken over een ‘bewegingsagogisch programma’. Deze term wordt dan ook verder in dit boek gebruikt.
BE R
O
EP
Dit thema besteedt aandacht aan de belangrijkste werkzaamheden van de bewegingsagoog en aan een aantal belangrijke kwaliteiten waarover deze dient te beschikken. Momenteel krijgen onderwerpen als integriteit en een veilig sportklimaat veel aandacht. Zeker voor een bewegingsagoog is dit belangrijk, omdat je veelal met kwetsbare doelgroepen werkt. Tot slot wordt ingegaan op de verschillende doelgroepen waarmee je als bewegingsagoog te maken krijgt.
BO
O
M
Relatie met werkproces Het thema ‘De bewegingsagoog’ heeft vooral te maken met werkprocessen: • P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch programma op, en • P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.
Leerdoelen
H
T
Je kunt de belangrijkste werkzaamheden en kwaliteiten van de bewegingsagoog beschrijven. Je kunt de belangrijkste kenmerken van de professionele houding van de bewegingsagoog beschrijven. Je kunt de doelgroepen beschrijven waarmee de bewegingsagoog werkt.
IG
• •
C
O
PY
R
•
11
Opdracht 1 Casus Psychiatrie of een justitiële inrichting?
IJ S
1.1 Casus
SO
N D ER W
Evert volgt de opleiding Sport & Bewegen op niveau 4 en heeft het profieldeel bewegingsagoog gekozen. Hij krijgt van de docent de opdracht om een stageplaats te zoeken. Evert wil tijdens zijn stage graag iets in de psychiatrie of in een justitiële inrichting doen. Hij weet alleen niet precies wat de verschillen zijn. Hij wordt bewegingsagoog, maar er lopen in de psychiatrie meestal ook psychomotorisch therapeuten rond. Ook heeft hij weleens gehoord dat je in een penitentiaire inrichting niet alleen sport aanbiedt aan de gedetineerden, maar ook aan het personeel.
O
EP
Evert heeft op de website van Roessingh het volgende over de bewegingsagogie gelezen: Bewegingsagogie richt zich op het begeleiden en behandelen van patiënten. Dat kan door sport, spel en andere vormen van bewegen. Het gaat erom, mensen die door hun ziekte/aandoening weinig of niet adequaat bewegen, uit te nodigen om in beweging te komen. (Bron: Roessingh Centrum voor Revalidatie, z.d.)
BE R
Uit het kwalificatiedossier Sport en Bewegen heeft de docent de volgende tekst laten zien:
BO
O
M
Zijn/haar werkzaamheden zijn erop gericht de cliënten te (re)activeren, gericht op vitaliteit en gezondheidsbevordering, door cliënten te ondersteunen bij het herstellen, bevorderen of leren omgaan met (blijvend) fysieke of gedragsmatige uitdagingen. Hij/zij doet dit binnen de kaders van een agogisch ondersteuningsplan of een ((para)medisch) behandelplan. Op basis van dit plan stelt hij/zij een bewegingsagogisch programma samen met passende bewegingsagogische interventies.
H
T
Toen zijn vriendin vroeg wat een sport- en bewegingsagoog nu precies doet, heeft hij haar dit voorgelezen. Het was zijn vriendin direct volkomen duidelijk.
C
O
PY
R
IG
Kennisvragen a. Wat is de psychiatrie? Welke doelgroepen en welke aandoeningen kom je daar tegen? b. Wat is een justitiële inrichting? Wat voor mensen kom je daar tegen? c. Wat zijn de belangrijkste werkzaamheden die je verricht als sport- en bewegingsagoog? d. Wat zijn de belangrijkste verschillen tussen je werkzaamheden als bewegingsagoog in de psychiatrie en in een justitiële inrichting? e. Wat wordt er bedoeld met: ‘Zijn/haar werkzaamheden zijn erop gericht de cliënten te (re)activeren, gericht op vitaliteit en gezondheidsbevordering’? f. Wat is een agogisch ondersteuningsplan? g. Wat is het verschil tussen medisch en paramedisch?
12
N D ER W
h. Uit de omschrijving van de bewegingsagoog komt een aantal bewegingsagogische werkzaamheden naar voren. • Welke werkzaamheden zijn van toepassing op de psychiatrie? • Welke op de revalidatie? • Welke op justitiële inrichtingen? • Welke op de ouderenzorg? • Welke op de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking?
IJ S
Thema 1 De bewegingsagoog
1.2 De bewegingsagoog
SO
Ontwikkelingen De afgelopen jaren is de belangstelling voor sport en bewegen in algemene zin toegenomen. Sport en bewegen wordt gezien als een belangrijk middel bij uiteenlopende maatschappelijke problemen, zoals gezondheid en integratie.
Gezamenlijke missie voor 2040:
O
EP
‘Sport en bewegen maakt ons fysiek en mentaal gezond, creëert saamhorigheid, biedt mogelijkheden voor talentontwikkeling, maar is ook gewoon een prettige vrijetijdsbesteding.
M
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Bron: Sportakkoord (2022).
BE R
Iedereen in Nederland heeft de kans zonder belemmering te sporten, te excelleren in sport of te bewegen en daar plezier aan te beleven. We inspireren zo veel mogelijk Nederlanders met de kracht van topsport en sport. Sportief bewegen is vanzelfsprekend voor iedereen die in Nederland woont.’
Sport is een prettige vrijetijdsbesteding.
13
N D ER W
IJ S
Veel werk aan de winkel voor de bewegingsagoog Toch lijkt het belang van sport en bewegen binnen het werkveld van de bewegingsagogie niet voor iedereen even duidelijk. De aandacht die het krijgt, blijft afhankelijk van de beleidsmakers van de diverse zorg- en welzijnsinstellingen. De sportdeelname van vrijwel alle mensen met een beperking blijft achter bij die van mensen zonder beperking. Daarnaast voldoet een veel lager percentage van hen aan de beweegrichtlijnen. Ook bijvoorbeeld in de ouderenzorg krijgt sport en bewegen onvoldoende aandacht. Er is dus nog veel werk aan de winkel voor de bewegingsaoog. Het is en blijft belangrijk om het belang van sport en bewegen onder de aandacht van beleidsmakers en medewerkers te brengen.
Ouderen in zorginstellingen bewegen veel te weinig
EP
SO
Van de bewoners van verzorgingshuizen is driekwart inactief; in verpleeghuizen geldt dit zelfs voor negen van de tien bewoners. Terwijl meer bewegen gezondheidswinst, meer zelfredzaamheid en een hogere kwaliteit van leven oplevert voor de cliënt. Dit stappenplan helpt zorgprofessionals op weg die vanuit een organisatievisie en -beleid met deze ouderen aan de slag willen.
BE R
O
Bron: Kenniscentrum Sport & Bewegen (z.d.).
H
T
BO
O
M
Gezonde leefstijl Daarnaast is er steeds meer belangstelling voor een gezonde leefstijl. Dit beperkt zich niet alleen tot een aanbod van sport- en bewegingsactiviteiten, maar betreft ook leefstijlfactoren als ontspanning en voeding. Voor de bewegingsagoog in een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking of de psychiatrie betekent dit dat hij zijn horizon moet verbreden. Het gaat niet alleen om het aanbod van sport- en bewegingsactiviteiten in een meer traditionele omgeving van een gymzaal en een zwembad, maar veel meer om een actieve leefstijl voor de cliënten. Dit betekent ook dat niet alleen de cliënten tot de doelgroep van de bewegingsagoog behoren, maar ook het begeleidende en verzorgende personeel. Deze medewerkers moeten geïnformeerd en geïnstrueerd worden over hoe ze kunnen bijdragen aan een gezonde, actieve leefstijl voor de cliënten.
C
O
PY
R
IG
Werkgelegenheid Volgens de Arbeidsmarktmonitor sport 2020 ziet de werkgelegenheid voor afgestudeerde mbo-studenten binnen de sport er redelijk positief uit. Binnen de sportbranches is de fitness de grootste werkgever als het gaat om sportbanen (20% van de totale werkgelegenheid).
14
Binnen deze branche werken met namen mbo-gediplomeerden. Vooral zij blijken vaak in de gezondheidszorg- en welzijnssector werkzaam te zijn. Er is vooral groei waar te nemen binnen de commerciële organisaties, toerisme en recreatie, welzijn en outdoor. De afgelopen jaren is er een toename van ongeveer 20% te zien binnen de gezondheidszorg en welzijn. Naar verwachting zet dit de komende jaren door.
Thema 1 De bewegingsagoog
Arbeidsmarktmonitor sport 2020
• • •
SO
•
IJ S
• •
De meeste mbo-gediplomeerden van niveau 4 (86%) en niveau 3 (93%) hebben ten minste één baan (gehad) sinds het moment van afstuderen. De omvang van het werken in de sport daalt bij niveau 3 en 4. De meeste alumni (met een sportbaan) zijn – net als in de andere metingen – werkzaam in de sporteigen sector (67%). Er zijn steeds meer mbo-gediplomeerden werkzaam in de sector welzijn. De kerntaken groepsbegeleiding, instructietaken en individuele begeleiding blijken het meest van belang voor de huidige (sport)baan van alumni. De volgende kerntaken worden volgens alumni onvoldoende behandeld in de mbo-opleiding: het kunnen adviseren over voeding en diëtiek, managementtaken en digitale vaardigheden. De meeste alumni zijn (heel) tevreden over hun huidige baan (85%).
N D ER W
•
O
EP
Vakvereniging bewegingsagogie: Movere De vakvereniging bewegingsagogie behartigt de belangen van de bewegingsagogie en alle betrokkenen, en ontwikkelt het vak verder.
BE R
Movere
O
M
Missie & visie Movere, de ruggensteun door en voor de bewegingsagoog. Wij bewegen bewegingsagogie naar een hoger plan. Door als visionair te opereren in een gebied met een steeds groter maatschappelijk belang. Met verenigen, profilering en deskundigheidsbevordering als basis.
BO
Onze leden Movere behartigt de belangen voor iedereen die vanuit een bewegingagogische achtergrond een functie vervult. Waarbij mensen in beweging brengen de kern van het vak is.
R
IG
H
T
Verenigen Het samenbrengen van de bewegingsagoog is ons hoofddoel. Wij verenigen om het platform te creëren waar de bewegingsagoog kennis, opgedaan in verschillende aandachtsgebieden, kan delen en kan opdoen. Zo blijven wij samen het beste mogelijk maken voor de cliënten.
C
O
PY
Profileren Profileren van ons vak en continu zichtbaar zijn vinden wij heel belangrijk. Vanuit Movere doen wij dit gezamenlijk. We leggen contacten met organisaties, doen onderzoek naar de effecten van bewegingsagogie en laten ons continu zien.
15
IJ S
Deskundigheidsbevordering Een leven lang ontwikkelen staat bij Movere hoog in het vaandel. Movere bevordert deskundigheid door het organiseren van bijeenkomsten en symposia en door het stimuleren van (bij)scholing(en) ten gunste van ons vak. Samen staan we immers sterk.
N D ER W
Bron: Movere (z.d.).
Bekijk de website van 'Movere' en de video 'Movere 2019, Symposium ‘Samen Verder’'. Op de website van Movere vind je veel interessante informatie, onder andere in de vorm van blogs, vlogs, webinars en lezingen.
SO
De bewegingsagoog en het kwalificatiedossier Sport en bewegen In het vorige kwalificatiedossier werd nog gesproken over de sport- en bewegingsagoog. In het huidige kwalificatiedossier is gekozen voor de meest gangbare term, namelijk bewegingsagoog.
BO
O
M
BE R
O
EP
Het kwalificatiedossier Sport en Bewegen 2023 beschrijft de belangrijkste (kern)taken van de bewegingsagoog als volgt: • P4-K1 Aanbieden van een bewegingsagogisch programma op basis van een ondersteuningsplan – P4-K1-W1 Stelt de ondersteuningsvraag en doelstellingen voor een bewegingsagogisch programma vast – P4-K1-W2 Stelt een bewegingsagogisch programma op – P4-K1-W3 Voert het bewegingsagogisch programma uit – P4-K1-W4 Monitort de voortgang van het bewegingsagogisch programma • P4-K2 Coördineren van SB-(deel)projecten – P4-K2-W1 Stelt een projectplan op voor een SB-(deel)project – P4-K2-W2 Coördineert het SB-(deel)project – P4-K2-W3 Monitort de uitvoering van het SB-(deel)project
H
T
Typering van het beroep Het kwalificatiedossier geeft de volgende typering van het beroep van bewegingsagoog:
C
O
PY
R
IG
‘De bewegingsagoog werkt met kwetsbare doelgroepen met een of meer hulpvragen op het gebied van lichamelijk, sociaal, psychisch of cognitief functioneren. Zijn/haar werkzaamheden zijn erop gericht de cliënten te (re)activeren, gericht op vitaliteit en gezondheidsbevordering, door cliënten te ondersteunen bij het herstellen, bevorderen of leren omgaan met (blijvend) fysieke of gedragsmatige uitdagingen. Hij/zij doet dit binnen de kaders van een agogisch ondersteuningsplan of een ((para)medisch) behandelplan. Op basis van dit plan stelt hij/zij een bewegingsagogisch programma samen met passende bewegingsagogische interventies. Vervolgens zorgt hij/zij voor de organisatie en uitvoering daarvan. Bij de begeleiding van cliënten wordt van de bewegingsagoog een groot empathisch vermogen en een flexibele attitude gevraagd, alsook geduld en doorzettingsvermogen. Hij/zij kan geconfronteerd worden met zware problematiek en heftige emoties van cliënten. Dat vraagt van de bewegingsagoog dat hij/zij daarop kan inspelen, zijn/haar grenzen kan aangeven en de juiste afstand en nabijheid
16
Thema 1 De bewegingsagoog
N D ER W
Bekijk de video’s 'Werken als bewegingsagoog bij Oosterlengte' en 'Aan de slag als bewegingsagoog bij QuaRijn'.
IJ S
kan hanteren. De bewegingsagoog maakt deel uit van een team van bewegingsagogen of een (multi- of inter)disciplinair (behandel)team. In het algemeen is hij/zij werkzaam in een intramurale setting, zoals in instellingen voor gezondheidszorg, gehandicaptenzorg of justitie. Zijn/haar werkzaamheden kan hij/zij ambulant uitvoeren. Het resultaat van het beroep bewegingsagoog is dat cliënten geactiveerd zijn en de gestelde (bewegings)agogische doelstellingen zijn bereikt.’
Bewegingsagogie: Bewegen, Sport en Spel binnen Kennemerhart
SO
Actief blijven – ook op oudere leeftijd – is erg belangrijk en kan een hele uitdaging zijn. Onze bewegingsagogen helpen u hier graag bij.
M
BE R
O
EP
Wat is bewegingsagogie? Binnen de bewegingsagogie staan sport- en bewegingsactiviteiten centraal, met als doel een bijdrage leveren aan de psychosociale, lichamelijke, emotionele en cognitieve ontwikkeling. De begeleiding is gericht op het activeren en optimaliseren van het bewegingsgedrag en de bewegingsvaardigheden. Het gaat hierbij om individuele begeleiding en/of groepsactiviteiten, waarbij plezier in het bewegen en een ontspannen en sportieve sfeer centraal staan. Plezier in bewegen is voor iedereen anders. Bewegingsagogie is maatwerk; daarom spelen wij in op de wensen en mogelijkheden van onze bewoners, in overleg met onze fysiotherapeuten en andere collega’s binnen het multidisciplinaire team.
BO
O
Waar staan wij voor? De bewegingsagoog vindt het belangrijk om de bewoners te activeren, motiveren en plezier te laten beleven in het bewegen, waarbij wordt bijgedragen aan verbetering, behoud en/of vertragen van afnemende ADL functies.
C
O
PY
R
IG
H
T
Doelen Binnen de bewegingsagogie zijn de doelen heel divers, onder andere: • (opnieuw) actief worden en blijven • (her)oriëntatie van de bewegingsmogelijkheden • beleven van plezier in bewegen binnen een sportieve setting • beleven van succeservaringen • afname van bewegingsangst • ontspanning door inspanning • verbeteren, behouden en/of vertragen van afnemende ADL-functies, conditie, kracht, coördinatie en mobiliteit • ondersteuning van de fysiotherapie en continueren van bewegingsactiviteiten na fysiotherapie • brengen van structuur in het dagelijks leven door midden van bewegen.
17
IJ S
Activiteiten Elke sport- en bewegingsactiviteit gericht op de doelen die samen met de bewoners, familie en het multidisciplinaire team worden bepaald.
N D ER W
U kunt hierbij onder andere denken aan diverse (aangepaste) vormen van sport en spel als tafeltennis, balsporten, racketsporten, krachttraining, conditietraining, functionele training waarbij functies uit de ADL door middel van sport en spelactiviteiten worden geoefend/getraind, zoals fietsen, wandelen et cetera. Maar ook recreatieve bezigheden gericht op bewegen en ontspanningsoefeningen worden aangeboden. Bron: Kennemerhart (z.d.).
SO
Bekijk de website 'Functie bewegingsagoog'.
O
EP
Ondersteuningsplan en bewegingsagogisch programma In het nieuwe kwalificatiedossier worden de termen ‘ondersteuningsplan’ en ‘bewegingsagogisch programma’ gebruikt.
BO
O
M
BE R
Een ondersteuningsplan is een algemeen begrip voor een plan waarin alle afspraken staan tussen cliënt en zorgaanbieder. In het kader van de Wmo (Wet maatschappelijke ondersteuning) wordt de term gebruikt voor het aanvragen van een persoonsgebonden budget (pgb). In het onderwijs is het een plan voor kinderen die op de een of andere manier extra begeleiding nodig hebben. Niet in alle sectoren waar de bewegingsagoog werkzaam is, wordt gesproken over een ondersteuningsplan. Andere termen die je tegenkomt, zijn behandelplan, behandelingsplan, revalidatieplan, begeleidingsplan en zorgplan.
Ondersteuningsplan
R
IG
H
T
Iedereen die in Woerden ondersteuning nodig heeft, kan daarvoor zelf een ondersteuningsplan maken. Het ondersteuningsplan vormt de basis voor het toekennen van een voorziening op het gebied van zorg, welzijn en werk & inkomen. Dit kan een voorziening zijn op basis van een persoonsgebonden budget (pgb) of zorg in natura.
C
O
PY
Bekijk de website 'Ondersteuningsplan WMO'.
18
Lees de verdiepingsstof ‘Ondersteuningsplan’.
Thema 1 De bewegingsagoog
Opdracht 2 Woordspin ‘bewegingsagoog’
N D ER W
IJ S
Deze opdracht kun je het best maken in een groepje van vier. Leg een vel papier op tafel. Schrijf in het midden het woord ‘bewegingsagoog’. Om de beurt schrijft een van jullie iets op het papier wat volgens diegene met het begrip bewegingsagoog te maken heeft. Als iemand niets meer weet, mag hij/zij passen en gaat de beurt over naar de volgende. • Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met het begrip bewegingsagoog te maken hebben. • Vergelijk dit lijstje met de andere lijstjes van de klas.
Opdracht 3 Video profiel bewegingsagoog
O
EP
SO
Bekijk de video’s 'Sport & Bewegen | Sport- en Bewegingscoördinator | Bewegingsagogie niveau 4' en 'Trailer profiel Sport- en Bewegingsagogie'. Let op: in het kwalificatiedossier dat gold tot en met 2022 werd gesproken over de sport- en bewegingscoördinator bewegingsagogie en over sport- en bewegingsagogie. Deze termen worden in de video’s nog gebruikt.
BE R
Geef een samenvatting van een van de twee video’s.
Opdracht 4 Het werkveld van de bewegingsagoog
BO
O
M
Deze opdracht kun je het best in een groepje maken. Inventariseer klassikaal de verschillende sectoren waarin de bewegingsagoog werkzaam is. Verdeel de sectoren daarna over de groepjes. Elk groepje verdiept zich in een sector, bijvoorbeeld psychiatrie, jeugdzorg, revalidatie en detentie.
Opdracht 5 Wat is een bewegingsagoog?
IG
H
T
Deze opdracht kun je het best in een groepje maken. Verdeel de sectoren over de groepjes. Onderzoek op internet wat de werkzaamheden van een bewegingsagoog zijn. Zoek bijvoorbeeld op websites van zorg- en welzijnsorganisaties, of bekijk vacatures.
PY
R
Opdracht 6 Vakvereniging bewegingsagogie Movere
C
O
Ga naar de website van Movere. a. Noteer de missie en visie van Movere. b. Noteer de drie pijlers van Movere en werk de drie pijlers uit.
19
1.3 Kwaliteiten van de bewegingsagoog
N D ER W
IJ S
Om als bewegingsagoog goed te kunnen functioneren zijn kennis, vaardigheden en bepaalde persoonlijkheidskenmerken belangrijk, zoals: • observeren en analyseren • adviseren • coachen, begeleiden • communiceren • kennis van doelgroepen • agogische en medische kennis • kennis van agogische programma’s, interventies • kennis van beleid (sportbeleid, gezondheidsbeleid) • persoonskenmerken.
BE R
O
EP
SO
Observeren en analyseren Het observeren van het bewegingsgedrag en het analyseren hiervan is een lastige klus. Alleen in een aantal gevallen kun je standaardinstrumenten gebruiken, zoals bepaalde tests en vragenlijsten. In veel gevallen gaat het om maatwerk en moet je werken aan de hand van een zelfgemaakt observatie-instrument. Bij de analyse gaat het om conclusies op grond van (bewegings)gedrag, wensen, behoeften, ondersteuningsvragen en dergelijke. Een goede analyse vraagt om een brede medische (ziektebeelden, aandoeningen) en agogische kennis. Op basis van de analyse kom je meestal samen met een multidisciplinair team tot het bepalen van doelen en het opstellen van een plan.
BO
O
M
Adviseren Je adviseert uiteenlopende doelgroepen op het gebied van geschikte en ongeschikte sport- en bewegingsactiviteiten. Daarnaast geef je adviezen om complicaties en blessures te voorkomen of adviseer je over de manier van oefenen en trainen (intensiteit, aantal herhalingen, trainingsomvang).
H
T
Omdat de aandacht van de bewegingsagoog zich langzaam maar zeker ook richt op een actieve leefstijl, adviseer je ook over bewegen in het dagelijks leven en het voorkomen van sedentair gedrag. Je adviseert op dit punt niet alleen cliënten, maar ook groepsbegeleiders.
C
O
PY
R
IG
Coachen en begeleiden Zowel de uiteenlopende mensen met wie je te maken krijgt als het brede palet aan doelstellingen maken dat je over veel verschillende begeleidings- en coachingstijlen moet beschikken. De een moet je ruimte geven, de ander vraagt om begrenzing. De een moet zijn emoties leren uiten, de ander moet er juist meer controle over krijgen.
20
De ene keer gaat het om activering en in een andere situatie staat gedragsverandering voorop. Dit vraagt telkens om de juiste stijl van coachen en begeleiden. Het kan gaan om een mix van aanmoedigen, belonen, bestraffen, motiveren, afremmen en confronteren. Vandaar dat een apart thema over dit onderwerp gaat.
Thema 1 De bewegingsagoog
N D ER W
Je krijgt niet alleen te maken met verschillende doelgroepen, maar ook met medewerkers vanuit verschillende disciplines. Dit betekent dat je enigszins op de hoogte moet zijn van het betreffende jargon.
IJ S
Communiceren Communiceren met mensen is een belangrijk onderdeel van je werk. Je krijgt met allerlei doelgroepen te maken. De communicatie kan bemoeilijkt worden doordat niet iedereen de Nederlandse taal goed spreekt, bijvoorbeeld binnen justitiële inrichtingen. Communiceren kan ook bemoeilijkt worden door bijvoorbeeld spasticiteit, niet-aangeboren hersenletsel, een verstandelijke beperking of dementie.
SO
Bij communiceren kun je denken aan je mening geven, conclusies trekken, onderhandelen, een vergadering leiden, rapporteren en brieven schrijven, en vooral aan stimuleren en aansturen van mensen, feedback geven en ontvangen, en omgaan met conflicten.
O
EP
Kennis van doelgroepen In het kwalificatiedossier staat beschreven dat de bewegingsagoog een brede en specialistische kennis heeft van relevante doelgroepen en ziektebeelden of beperkingen in relatie tot zijn werkzaamheden. Kennis van doelgroepen is zo belangrijk voor de bewegingsagoog dat hieraan een aparte paragraaf is gewijd.
BO
O
M
BE R
Agogische en medische kennis Het beroep bewegingsagoog vraag om brede en specialistische kennis van agogische begrippen en psychologische modellen. Je kunt hierbij denken aan allerlei psychiatrische aandoeningen, motivatietheorieën, gedragsverklaringsmodellen, vormen van therapie (cognitieve gedragstherapie) en begeleidingsstrategieën. Daarnaast is medische kennis van belang. Zo is het belangrijk om bijvoorbeeld achtergrondkennis te hebben van diabetes, dwarslaesie en multiple sclerose.
C
O
PY
R
IG
H
T
Kennis van agogische programma’s en interventies Het aanbieden van sport- en bewegingsactiviteiten is een belangrijke taak van de bewegingsagoog. Dit doe je in het kader van een bewegingsagogisch programma. Meestal maken jouw sport- en bewegingsactiviteiten deel uit van een groter plan (ondersteuningsplan, behandelplan) of van een interventie. Het aanbod aan interventies is de laatste jaren enorm toegenomen en hetzelfde geldt voor de interventies die gericht zijn op sport, bewegen en gezondheid. De bewegingsagoog krijgt daar in toenemende mate mee te maken. Zo is de kans groot dat een bewegingsagoog in de ouderenzorg te maken krijgt met ‘De Beweegtuin’ of met een programma gericht op valpreventie, zoals ‘Zicht op evenwicht’.
21
Zicht op evenwicht
N D ER W
IJ S
In de cursus ‘Zicht op evenwicht’ leren cursisten om niet-helpende gedachten over vallen te herkennen en aan te passen, waardoor de controle over vallen en valangst wordt vergroot. Ook leren ze realistische doelen te stellen voor het bevorderen van hun activiteit (lichamelijk, sociaal en functioneel). Ze krijgen informatie en concrete tips voor het verminderen van valrisico’s in de eigen omgeving, doen lichamelijke oefeningen en worden nadrukkelijk gestimuleerd om meer aan lichaamsbeweging te doen, zodat hun spierkracht en balans verbeteren. Secundaire doelen van de cursus zijn onder andere het verminderen van ervaren beperkingen in activiteiten van het dagelijks leven, angstgevoelens, depressieve symptomen, (herhaalde) valincidenten en het verbeteren van de ervaren sociale steun.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
O
BE R
Bekijk de website 'Loket Gezond Leven'.
EP
SO
Bij het Loket Gezond Leven vind je een compleet overzicht van al deze interventies. Hier staat ook informatie over de effectiviteit van de programma’s. Sommige programma’s zijn bewezen effectief, andere zijn dat (nog) niet. Het is belangrijk om op de hoogte te zijn van het aanbod. Je hoeft namelijk niet zelf het wiel uit te vinden. Wel blijft het meestal maatwerk en moet je bestaande programma’s aanpassen.
22
Thema 1 De bewegingsagoog
N D ER W
IJ S
Kennis van beleid Het is belangrijk om goed op de hoogte te zijn van de visie en het beleid van de overheid op het gebied van sport, bewegen en gezondheid. In Hoofdlijnen Sportakkoord II: Sport versterkt staan de belangrijkste speerpunten van het sportbeleid van de overheid. In de Landelijke nota gezondheidsbeleid 2020-2024 vind je de belangrijkste punten van het gezondheidsbeleid en de rol die sport en bewegen daarbij speelt.
Inclusie en diversiteit
EP
SO
Wat spreken we als landelijke partners af? Het thema Inclusie en diversiteit gaat over een toegankelijke en laagdrempelige sector, waarin iedereen die mee wil doen daadwerkelijk mee kan doen en waarin sprake is van kansengelijkheid in en door sport- en beweegdeelname. Groepen mensen die niet of weinig sporten en bewegen, zoals mensen met een laag inkomen, lage opleiding of een handicap, gaan dit ook niet snel vanzelf doen. De komende tijd richten we ons in het Sportakkoord ten eerste op het wegnemen van financiële, sociale en praktische belemmeringen.
BE R
O
Bron: Sportakkoord (2022).
Voldoende lichamelijke activiteit
BO
O
M
Voldoende lichamelijke activiteit helpt lichamelijke klachten te voorkomen of te verminderen. Regelmatig bewegen verlaagt de kans op aandoeningen en kan een gunstige invloed hebben op de preventie van chronische ziekten. Voor ouderen is het van belang om 2,5 uur per week matig intensief te bewegen en daarnaast minimaal twee keer per week actief aan spierkracht en balans te werken. Het Kenniscentrum Sport heeft een reeks van acht artikelen over hoe gemeenten ouderen meer kunnen laten bewegen in hun eigen leefomgeving.
R
IG
H
T
De alliantie ‘Sporten en bewegen voor iedereen’ (met onder andere Het Nationaal Ouderenfonds) ontwikkelde OldStars: sporten die zijn aangepast aan de behoeften van ouderen, zoals walking football, walking tennis en walking basketbal. Andere initiatieven waarvan gemeenten en lokale coalities gebruik kunnen maken, zijn onder andere Denken en Doen, GoldenSports en ‘Meer bewegen voor ouderen’. Kenniscentrum Sport heeft over dit onderwerp het ‘Wat werkt dossier ouderen en bewegen’ voor gemeenten ontwikkeld.
C
O
PY
Bron: Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2020).
23
SO
N D ER W
IJ S
Persoonskenmerken Kenmerkend voor een bewegingsagoog is dat hij makkelijk in de omgang met anderen is en goed contacten kan onderhouden. Als je naar de verschillende vacatures kijkt, komt daar een scala van persoonlijkheidskenmerken naar voren. Enkele kenmerken die regelmatig genoemd worden, zijn: • enthousiast • flexibel • stressbestendig • zelfstandig • doorzettingsvermogen • standvastig • daadkrachtig • empathisch • proactief.
Opdracht 7 De kwaliteiten van de bewegingsagoog
O
M
BE R
O
EP
De belangrijkste kwaliteiten van een bewegingsagoog zijn: • observeren en analyseren • adviseren • coachen, begeleiden • communiceren • kennis van doelgroepen • agogische en medische kennis • kennis van agogische programma’s, interventies • kennis van beleid (sportbeleid, gezondheidsbeleid) • persoonskenmerken.
IG
H
T
BO
a. Welke van de hiervoor genoemde kwaliteiten vind jij het belangrijkst? Noem de belangrijkste drie of vier kwaliteiten. b. Beschrijf van de drie of vier belangrijkste kwaliteiten in welke mate jij al beschikt over deze kwaliteit. c. Formuleer voor deze drie of vier kwaliteiten een persoonlijk leerdoel.
Opdracht 8 Interventies
C
O
PY
R
Ga naar de website Loket Gezond Leven.
24
a. Zoek vijf interventies op waarmee jij als bewegingsagoog te maken kunt krijgen. Noteer deze vijf interventies. b. Werk een interventie uit naar doel, doelgroep en inhoud.
Thema 1 De bewegingsagoog
Opdracht 9 Persoonskenmerken
N D ER W
IJ S
Enkele persoonskenmerken van de bewegingsagoog zijn: • contactueel vaardig • enthousiast • flexibel • stressbestendig • zelfstandig • doorzettingsvermogen • standvastig • daadkrachtig • empathisch • proactief.
EP
SO
a. Kies drie kenmerken die jij het belangrijkst vindt en leg uit waarom je dat vindt. b. Noteer de drie vaardigheden waarin jij het best bent. Geef een korte toelichting. c. Noteer de drie vaardigheden waarin jij het minst goed bent. Geef een korte toelichting.
BE R
O
1.4 De professionele houding van de bewegingsagoog
O
M
De houding –het gedrag van de sportbegeleider in de meest brede zin van het woord – krijgt de laatste tijd veel aandacht. Onderwerpen als grensoverschrijdend gedrag en ongewenste intimiteiten halen regelmatig het nieuws. Aangezien de bewegingsagoog te maken heeft met kwetsbare groepen en lichamelijk contact in een aantal situaties onvermijdelijk is, dient dit ook voor deze beroepsgroep aandacht te krijgen.
BO
Integriteit Een belangrijk begrip is integriteit. Dit wordt als algemeen begrip gebruikt, waarbij het gaat om het hanteren van duidelijke normen en waarden binnen de sport.
IG
H
T
Onder integriteit wordt verstaan: het open, eerlijk en transparant uitvoeren van je sport. Dat betekent voor de bewegingsagoog dat je je aan bepaalde gedragsregels houdt. Het geheel aan dergelijke regels wordt een ‘gedragscode’ genoemd. Dit onderwerp komt later aan de orde.
C
O
PY
R
Integer handelen betekent ook dat je een aantal zaken niet doet. Hierbij kun je denken aan vormen van grensoverschrijdend gedrag, zoals discriminatie, machtsmisbruik, ongewenste intimiteit en seksuele intimidatie. Discriminatie Ook binnen de sport komt discriminatie voor. Uit onderzoek (Mulier Instituut, 2021) blijkt dat 37% van de sporters met een migratieachtergrond weleens te maken heeft met negatieve uitingen. Deze negatieve uitingen lopen uiteen van pestgedrag, onbegrip, uitschelden, uitsluiting tot fysiek geweld. Van de bestuurders van sportverenigingen geeft 15% aan dat er binnen de vereniging weleens ‘grappen’ en opmerkingen worden gemaakt vanwege iemands huidskleur en/of herkomst. En 10% meldt dat dit wordt gedaan vanwege iemands religieuze achtergrond
25
of overtuiging. Vier op de tien profvoetballers stellen dat discriminatie/racisme regelmatig voorkomt in het betaald voetbal. Daarnaast heeft een kwart van de spelers met een migratieachtergrond hier zelf mee te maken gehad.
N D ER W
IJ S
Helaas komt binnen de hele samenleving, en dus ook binnen de gezondheidszorg, discriminatie voor. Het is belangrijk je hiervan bewust te zijn.
Discriminatie in de zorg leidt tot minder goede behandeling en zorgmijding
Discriminatie van patiënten heeft grote gevolgen voor de kwaliteit van de zorg die ze ontvangen – en dus voor hun gezondheid. Schrijnende ervaringsverhalen van mensen zelf bevestigen dit. Ons onderzoek biedt aanbevelingen om discriminatie in de zorg juist tegen te gaan.
EP
SO
Discriminatie heeft grote impact op de mentale en fysieke gezondheid, zo blijkt wereldwijd uit onderzoeken in verschillende landen. Hierdoor vergroot het ook de gezondheidsverschillen tussen mensen.
BE R
O
Patiënten en cliënten met een migratieachtergrond krijgen niet altijd dezelfde behandeling als die zonder migratieachtergrond. En de impact van deze discriminatie is enorm, zo blijkt uit ons onderzoek. Ongeloof, twijfel, eenzaamheid, ongemak, maar ook kwetsbaarheid kenmerken de gevoelens van patiënten en cliënten. Mensen met gezondheidsklachten voelen zich in de gezondheidszorg onbegrepen of gediscrimineerd. Dat is pijnlijk.
O
M
Bron: Pharos (2023).
IG
H
T
BO
Machtsmisbruik en intimidatie Macht is het vermogen om anderen te sturen in hun gedrag. Soms is dat noodzakelijk, bijvoorbeeld bij het optreden van politie, brandweer en hulpverleners. Soms wordt er echter misbruik van macht gemaakt, vaak om er zelf beter van te worden. Iemand laat dan anderen dingen doen die ze liever niet doen. Onder machtsmisbruik wordt verstaan: opzettelijk gebruikmaken van macht op een verkeerde/slechte manier.
C
O
PY
R
Intimidatie is iemands gedrag beïnvloeden door diegene angst aan te jagen. Intimidatie vindt meestal plaats door iemand in een hogere positie ten opzichte van iemand die lager ‘in rang’ staat. Denk hierbij aan een trainer die bepaalt of een speler wel of niet wordt opgesteld. Of een bestuurslid richting een trainer-coach, waarbij het bestuur bepaalt of het contract van de trainer-coach wordt verlengd. Kortom, machtsmisbruik en intimidatie komen voor wanneer er machtsongelijkheid is. Deze ongelijkheid is vaak aanwezig in de sport, maar hoeft geen probleem te zijn. Het lastige met deze begrippen is dat het ook heel persoonlijk is. Wat de een als intimidatie opvat, hoeft de ander niet op dezelfde manier te ervaren. Ook heeft degene die intimideert niet altijd deze bedoeling, terwijl het wel zo overkomt op degene tegen wie het gericht is.
26
Thema 1 De bewegingsagoog
Ongewenste intimiteit Onder ongewenste intimiteit wordt verstaan: gedrag waarmee het persoonlijke levensgebied van een persoon betreden wordt en dat door die persoon als ongewenst, vervelend, hinderlijk of bedreigend wordt ervaren.
SO
N D ER W
IJ S
In de sport gaat het niet alleen om lichamelijk contact, maar ook om de hele lichamelijke verschijning. Bij sommige sporten zijn de deelnemers wat schaarser gekleed (zwemmen) en dat maakt ze kwetsbaarder, niet alleen voor aanrakingen, maar ook voor de blik van anderen. Bij een aantal sporten is lichamelijkheid en gezien worden belangrijk. Denk aan fitness en aerobics. Ook al is iemand in jouw ogen uitdagend gekleed, dan wil dit niet zeggen dat je daar zomaar opmerkingen over kunt maken. Opmerkingen over iemands uiterlijk zijn vaak als grap bedoeld, maar kunnen erg hard aankomen bij de betreffende persoon. Dit geldt vooral voor pubers, maar zeker ook voor mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis of niet-aangeboren hersenletsel. Een ongepaste opmerking van een bewegingsagoog kan helemaal verkeerd vallen. Bovendien moet je rekening houden met de lichaamsbeleving van jongeren.
BE R
O
EP
Binnen de bewegingsagogie krijg je zeker te maken met mensen met een migratieachtergrond. Hun lichaamsbeleving en omgang met aanraken en nabijheid kan heel anders zijn dan je in de westerse cultuur gewend bent. Ook hier dien je rekening mee te houden. Voor moslimjongens die traditioneel zijn opgevoed, is het heel gewoon om met een onderbroek of zwembroek aan onder de douche te gaan. Uit respect voor elkaar tonen ze zich niet volledig ontkleed. In sommige culturen is aanraken en aangeraakt worden bijna taboe en alleen voorbehouden aan de directe partner. In andere culturen zijn mensen juist weer heel lijfelijk.
O
M
“Een goede relatie wordt gekenmerkt door maximale toenadering met behoud van distantie.” H.C. Rümke
H
T
BO
Balans tussen afstand en nabijheid in de relatie cliënt en hulpverlener Dat er van een hulpverlener wordt gevraagd een evenwicht te vinden tussen afstand en nabijheid is niet nieuw. Distantie (afstand) en betrokkenheid (nabijheid) vormen een aloud spanningsveld in de hulpverlening. De hulpverlener staat als het ware voortdurend op twee benen: afstand en nabijheid. Het evenwicht tussen deze twee uitersten noemen wij: professioneel betrokken.
C
O
PY
R
IG
Afstand en nabijheid in onbalans Wanneer professionele distantie en persoonlijke betrokkenheid niet in balans zijn, kan dat een negatief effect hebben op de relatie cliënt-hulpverlener. De volgende ‘scheve’ verhoudingen kunnen ontstaan: • afhankelijk worden van de cliënt of andersom • verstrikt raken in het verhaal van de cliënt • overbetrokkenheid voelen; ‘mee naar huis nemen’ • identificatie; ‘op jezelf betrekken’ • verantwoordelijkheid overnemen van de cliënt • de opvatting krijgen als: ik ben de redder.
27
Lees de verdiepingsstof ‘Gedragsregels begeleiders in de sport (seksuele intimidatie)’.
IJ S
Seksuele intimidatie Onder seksuele intimidatie wordt verstaan: opmerkingen, gebaren en handelingen die een seksueel karakter hebben en die het slachtoffer als ongewenst ervaart. Denk aan seksueel getinte opmerkingen of berichten, iemand vastpakken, aanranding en verkrachting.
N D ER W
Gedragscode Een gedragscode wordt gezien als een belangrijk instrument om de integriteit te garanderen en ongewenst gedrag, zoals grensoverschrijdend gedrag en discriminatie, te voorkomen. Een gedragscode is een beschrijving van het gewenste gedrag binnen een organisatie of een branche, zoals de sport of de zorg. In een gedragscode is vastgelegd hoe men verwacht dat medewerkers omgaan met collega’s, klanten en eigendommen van de organisatie.
EP
SO
In de sport is een algemeen geldende gedragscode voor alle trainers, coaches en begeleiders opgesteld. Dit vormt ook voor de bewegingsagoog een prima leidraad om zich aan te houden. Veel zorg- en welzijnsinstellingen hebben een eigen gedragscode. Het is belangrijk om ook hier kennis van te nemen.
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
Gedragscode zorg In de meeste gedragscodes gaat het om drie aspecten • De grenzen tussen hulpverlener en hulpvrager of cliënt: – Het is medewerkers niet toegestaan een persoonlijke relatie met cliënten aan te gaan. – Elke vorm van seksueel contact tussen een cliënt en een hulpverlener is verboden. – De hulpverlener onthoudt zich van (seksuele) intimidatie, discriminatie of pestgedrag ten opzichte van de cliënt of diens familieleden. • De grenzen tussen medewerkers: – Het werkklimaat moet vrij zijn van pestgedrag, intimidatie en discriminatie. – Bedreigingen, gewelddadig gedrag, wapenbezit en misbruik van alcohol, dan wel gebruik van of handel in verdovende middelen zijn niet toegestaan. • De grenzen tussen eigenbelang en organisatiebelang: – De medewerker maakt geen onrechtmatig gebruik van eigendommen van de organisatie. – Het is niet toegestaan giften of cadeaus van substantiële waarde van cliënten of familieleden aan te nemen.
C
O
PY
R
Uiteraard moet ook een stagiair(e) zich aan de gedragscode houden. Bij het overtreden van de gedragscode kunnen verschillende sancties volgen, zoals een berisping, schorsing, overplaatsing of ontslag.
28
Thema 1 De bewegingsagoog
Voorbeeld gedragscode De medewerkers van instelling Minerva in relatie tot de zorgvrager Samen met de zorgvrager, dan wel zijn vertegenwoordiger, worden de zorgbehoefte en de hulpvraag vastgesteld. In samenspraak met de zorgvrager zorgen de medewerkers van de instelling voor het plannen, uitvoeren, vastleggen en evalueren van het begeleidingsplan, met inachtneming van de grenzen en de mogelijkheden van de medewerker en de zorgvrager. – Medewerkers van instelling Minerva onthouden zich van machtsmisbruik, intimidatie en ongewenste intimiteiten. – Medewerkers van instelling Minerva gaan in de persoonlijke sfeer geen afhankelijkheidsrelatie met de zorgvrager aan. – Medewerkers van instelling Minerva die op basis van de persoonlijke levensovertuiging en/of beroepsopvattingen bezwaar hebben mede te werken aan bepaalde handelingen ten aanzien van de zorgvrager, dragen de zorg over aan collega’s of derden. De medewerkers van instelling Minerva in relatie tot collega’s en anderen – Medewerkers van instelling Minerva kijken kritisch naar zichzelf, collega’s en andere beroepsbeoefenaren. Als een medewerker bij hen gedrag bemerkt waarmee zij de zorgvrager schade zouden kunnen toebrengen, neemt hij/zij maatregelen ter bescherming van de zorgvrager. – Medewerkers van instelling Minerva ondersteunen collega’s die nadelige gevolgen ondervinden doordat zij zich overeenkomstig deze beroepscode gedragen.
BE R
O
EP
2.
SO
N D ER W
IJ S
1.
M
Bekijk de brochure 'Gedragscode Amarant'.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Gedragscode bewegingsagoog Een trainer, coach of begeleider: • zorgt voor een veilige omgeving Schep een omgeving en sfeer waarin sociale veiligheid gewaarborgd is en ook zo wordt ervaren. Houd je aan de veiligheidsnormen en -eisen. • kent de regels en richtlijnen en handelt hiernaar Zorg dat je op de hoogte bent van de regels en richtlijnen en pas ze ook toe. Stel ook je sporters in staat om er meer over te weten te komen. Neem ze bijvoorbeeld mee naar voorlichtingsbijeenkomsten over doping, matchfixing of seksuele intimidatie. Meng je niet oneigenlijk in dopingcontroleprocedures of -onderzoeken. • is zorgvuldig en oprecht bij het vermelden van ervaring en functies Vermeld alle relevante feiten bij je aanstelling als trainer, coach of begeleider. Je kunt bovendien een verklaring omtrent gedrag (vog) overleggen. • is zich bewust van machtsongelijkheid en (soms ook) afhankelijkheid, en misbruikt zijn positie niet Gebruik je positie niet om op onredelijke of ongepaste wijze macht uit te oefenen. Onthoud je van elke vorm van (machts)misbruik, emotioneel misbruik, fysiek grensoverschrijdend
29
• •
IJ S
N D ER W
BO
O
M
•
SO
•
EP
•
O
•
BE R
•
gedrag, waaronder seksueel getinte opmerkingen, aanrakingen en/of seksueel misbruik. Geen enkele seksuele handeling, seksueel contact en/of relatie met minderjarigen is geoorloofd. Je hebt een meldplicht over seksuele intimidatie en misbruik. respecteert het privéleven van de sporter Dring niet verder binnen in het privéleven van sporters dan noodzakelijk. Ga met respect om met de sporter en met de ruimtes waarin de sporters zich bevinden, zoals kleedkamers, douches of hotelkamers. tast niemand in zijn waarde aan Onthoud je van discriminerende, kleinerende of intimiderende opmerkingen en gedrag. Maak geen onderscheid naar godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht, seksuele gerichtheid, culturele achtergrond, leeftijd of andere kenmerken. Sluit niemand buiten en wees tolerant. is een voorbeeld voor anderen en onthoudt zich van gedragingen en uitlatingen waardoor de sport in diskrediet wordt gebracht Gedraag je hoffelijk en respectvol, onthoud je van grievende en/of beledigende opmerkingen. neemt geen gunsten, geschenken, diensten of vergoedingen aan om iets te doen of na te laten dat in strijd is met de integriteit van de sport Krijg je iets aangeboden om iets te doen of na te laten, meld dit dan aan het bestuur. ziet toe op naleving van regels en normen Zorg dat iedereen de reglementen, huisregels en gedragscode naleeft. is open en alert op waarschuwingssignalen Wees waakzaam en alert op signalen en aarzel niet om die door te geven aan het bestuur of de vertrouwens(contact)persoon en/of contact op te nemen met het Centrum Veilige Sport Nederland. is voorzichtig Stel nooit informatie beschikbaar die nog niet openbaar is gemaakt en kan worden gebruikt voor het plaatsen van weddenschappen. Wed niet op de sport waar jij bij betrokken bent. Drink tijdens het coachen geen alcohol en spreek met jeugdteams af dat er geen alcohol wordt gedronken.
Bekijk de video 'Gedragscode Sport: trainers, coaches en begeleiders'.
C
O
PY
R
IG
H
T
Reflecteren als onderdeel van een professionele houding Kritisch kijken naar je houding als professional kan op verschillende manieren. Intervisie met collega’s is hiervoor een veelgebruikte methode. Intervisie kan plaatsvinden aan de hand van verschillende methoden: • de vijfstappenmethode • de tienstappenmethode • de 7A-methode • de incidentmethode • het model van Korthagen. Omdat het model van Korthagen veel wordt gebruikt, werken we dit model uit.
30
Thema 1 De bewegingsagoog
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Model van Korthagen In de theorie van Korthagen is het uitgangspunt een zogeheten ‘spiraalmodel voor reflectie’. Dit model kent een vijftal fasen:
1.
•
Handelen en ervaren: • Wat wilde ik bereiken? • Waar wilde ik op letten? • Wat wilde ik uitproberen?
2.
•
Terugblikken op het handelen: concreet maken wat er is gebeurd: • Wat gebeurde er concreet? • Wat wilde ik? • Wat deed ik? • Wat dacht ik? • Wat voelde ik?
3.
Analyseren: bewustwording van essentiële aspecten (analyseren, samenhang zoeken, wat was er belangrijk?): • Hoe hangen de antwoorden op de vorige vragen met elkaar samen? • Wat is daarbij de invloed van de situatie? • Wat betekent dit nu voor mij? • Wat is dus het probleem (of de positieve ontdekking)?
•
4.
•
Vooruitblikken: alternatieven ontwikkelen en daaruit kiezen, welke voornemens of leerwensen? • Welke alternatieven zie ik? • Welke voor- en nadelen hebben die? • Wat doe ik de volgende keer?
5.
Uitproberen.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
•
31
Opdracht 10 Afstand en nabijheid Discussieer met elkaar over de stelling:
Opdracht 11 Integriteit a. Leg uit wat er wordt verstaan onder integriteit. b. Leg uit waarom integriteit voor een bewegingsagoog belangrijk is.
N D ER W
IJ S
‘Een goede relatie wordt gekenmerkt door maximale toenadering met behoud van distantie.’ H.C. Rümke.
SO
Opdracht 12 Ongewenste intimiteiten, seksuele intimidatie
O
EP
a. Leg uit wat er wordt verstaan onder ongewenste intimiteiten, seksuele intimidatie. b. Geef drie voorbeelden van ongewenste intimiteiten. c. Noteer vier gedragsregels met betrekking tot het voorkomen van ongewenste intimiteiten/seksuele intimidatie.
BE R
Opdracht 13 Video afstand - nabijheid Deze opdracht kun je het best met de hele klas doen.
M
Bekijk de video 'Wat is afstand en nabijheid?'.
BO
O
Deze video gaat over afstand/nabijheid in het contact met gedetineerden. Dit geldt voor deze groep mensen, maar ook voor andere doelgroepen waarmee je als bewegingsagoog te maken krijgt. Bespreek met elkaar hoe je in de omgang met verschillende groepen voldoende afstand houdt en toch nabijheid toont.
T
Opdracht 14 Voorbeeld gedragscode
IG
H
Zoek op internet naar een voorbeeld van een gedragscode binnen het werkveld van de bewegingsagogie. Noteer de belangrijkste punten van deze gedragscode.
R
Opdracht 15 Gedragscode trainer, coach, begeleider
C
O
PY
Deze opdracht kun je het best in een groepje of klassikaal doen. Bespreek met elkaar de punten van de gedragscode voor de trainer, coach en begeleider. • Welke punten vinden jullie voor een bewegingsagoog het belangrijkst? • Bij welke punten uit de gedragscode vind je het (eventueel) lastig om je eraan te houden?
32
Thema 1 De bewegingsagoog
1.5 Doelgroepen binnen de bewegingsagogie
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Denken in doelgroepen Het denken in doelgroepen is eigenlijk iets wat uit de marketing komt. Binnen die branche is het belangrijk om te weten voor welke groep mensen je een bepaald product of een dienst op de markt brengt. Zo kun je je bijvoorbeeld richten op gezinnen met jonge kinderen in een bepaalde regio. Bij het denken in doelgroepen plaats je mensen op grond van bepaalde kenmerken (leeftijd, opleiding, geslacht, inkomen, gezondheid) in één groep. Op deze werkwijze is wel kritiek, omdat elk individu weer anders is. Toch biedt het denken in doelgroepen ook voordelen. Daarnaast moet je wel oog houden voor de individuele verschillen.
Verschillende doelgroepen.
C
O
PY
R
IG
H
T
Ook binnen de sector Zorg en Welzijn worden groepen cliënten onderscheiden van andere groepen cliënten. Dit gebeurt op basis van de verschillende punten: • de aard van de mogelijkheden en beperkingen • de aard van de behoeften en hulpvragen, ondersteuningsvragen • de na te streven doelen • de benaderingswijze door de hulpverlener. Het is zinvol om doelgroepen te onderscheiden. Je kunt met mensen met een zintuiglijke beperking niet op dezelfde manier werken als met mensen die geen functiebeperking hebben. En een groep kleuters heeft andere behoeften dan een groep ouderen. De voorbeelden maken duidelijk dat verschillende instellingen binnen een sector zich richten op één bepaalde doelgroep. Bovendien laten ze zien dat het onderscheiden van doelgroepen houvast biedt voor het werk van de bewegingsagoog.
33
Steeds veranderende doelgroepen
N D ER W
IJ S
Migranten met dementie Een nieuwe groep mensen in onze maatschappij is de ouder wordende migrant. Bij de ondersteuning van deze groep mensen is het belangrijk om te weten hoe men vanuit de eigen culturele achtergrond en geloofsovertuiging tegen dementie en bijvoorbeeld mantelzorg aankijkt. Ook kan er een taalbarrière zijn om rekening mee te houden. De casemanagers dementie zijn geschoold in het bieden van cultuursensitieve ondersteuning. (Bron: Netwerk Dementie, z.d.).
EP
SO
Volwassenen met ernstige meervoudige beperkingen (EMB) De groep mensen met ernstige meervoudige beperkingen (EMB) is moeilijk te beschrijven, omdat er onderling zoveel verschillen zijn. Vaak gaat het om mensen die naast ernstige verstandelijke beperkingen ook ernstige motorische beperkingen hebben. Hierdoor kunnen ze bijvoorbeeld niet zelfstandig of zonder hulpmiddelen lopen. Ook hebben de meesten van hen ernstige zintuiglijke beperkingen, waarbij ook de prikkelverwerking in de hersenen kan zijn beschadigd. Soms zijn ze doof en/of blind. Ze kunnen beperkt informatie begrijpen en communiceren via geluiden, houding, spierspanning en hun gezichtsuitdrukking.
M
BE R
O
Door de motorische beperkingen kunnen mensen met EMB hun lichaam maar heel beperkt bewegen en zijn ze vaak volledig afhankelijk van een ander. (Bron: Werken in de gehandicaptenzorg, z.d.).JeugdzorgPlusJeugdzorgPlus is een vorm van gesloten jeugdhulp die wordt geboden aan kinderen en jongeren die niet bereikbaar zijn voor lichtere vormen van hulpverlening. Zonder behandeling vormen zij een risico voor zichzelf of hun omgeving.
IG
H
T
BO
O
Een verzoek tot JeugdzorgPlus kan worden ingediend door een gemeente, de Raad voor de Kinderbescherming, een gecertificeerde instelling of de Officier van Justitie. De kinderrechter beslist of een jongere JeugdzorgPlus nodig heeft. Als dat zo is, legt de rechter een civiele maatregel op en spreekt de ‘machtiging gesloten jeugdhulp’ uit. Een kinderrechter kan ook een ‘voorwaardelijke machtiging gesloten jeugdhulp’ verlenen, waarin voorwaarden staan. Als de jongere zich aan de voorwaarden houdt, hoeft hij of zij niet (terug) naar de JeugdzorgPlus-instelling.
C
O
PY
R
JeugdzorgPlus heeft als doel een dusdanige gedragsverandering te realiseren dat de jongere weer kan participeren in de maatschappij. De jongere kan na behandeling in de JeugdzorgPlus-instelling verder behandeld worden in een open voorziening of thuis. JeugdzorgPlus wordt zo kort als nodig, maar zo lang als noodzakelijk opgelegd. Iedere jongere in een JeugdzorgPlus-instelling krijgt een hulpverleningsplan. Hierin kunnen, in het belang van de behandeling, beperkende maatregelen staan. Zo kan bepaald worden dat een jongere beperkt zijn telefoon of andere communicatiemiddelen mag gebruiken. (Bron: Jeugdzorg Nederland, z.d.).
34
Thema 1 De bewegingsagoog
N D ER W
IJ S
Indeling in doelgroepen Binnen het werkveld van de bewegingsagogie kun je doelgroepen op verschillende manieren indelen. Dit gebeurt bijvoorbeeld op basis van problematiek, een ondersteuningsvraag of een beperking. Dit heeft vaak betrekking op een bepaalde vorm van welzijnsbedreiging. Je kunt hierbij denken aan de bedreiging van het lichamelijk welzijn. Daar kunnen mensen met kanker en met een beenamputatie onder andere mee te maken krijgen. Je kunt ook bedreigd zijn op sociaal gebied, iets wat bijvoorbeeld voor gedetineerden kan gelden. Je kunt je wel afvragen of dat voor die groep de grootste bedreiging vormt. Een groot gedeelte van hen heeft ook te maken met psychiatrische problemen (verslaving) en met een licht verstandelijke beperking. Dit maakt een indeling in doelgroepen lastig.
SO
Daarnaast zie je dat de leeftijd of de ontwikkelingsfase een rol speelt. Zo heb je kinderrevalidatie, maar ook revalidatie voor ouderen binnen een zorginstelling. Zo kennen we in Nederland zorg voor ouderen en jeugdzorg.
EP
Jeugdzorg
O
M
Bron: Jeugdzorg Nederland (z.d.).
BE R
O
Jeugdzorg is wat het woord zegt: zorg voor de jeugd. Zorgen dat jeugdigen veilig kunnen opgroeien. Jeugdzorgorganisaties helpen kinderen, jongeren en hun ouders daarbij. Dat kan op veel manieren: thuis of in een instelling, kort of lang, individueel of als gezin. Meestal krijgen kinderen en jongeren de hulp vrijwillig; soms besluit de kinderrechter daartoe. Bij voorkeur wordt voorkomen dat (gedwongen) hulp nodig is. Preventie speelt dan ook een belangrijke rol in de Nederlandse zorg voor de jeugd.
IG
H
T
BO
Indeling naar leeftijd of ontwikkelingsfase Een bekende manier om doelgroepen in te delen is op grond van de leeftijd of de ontwikkelingsfase waarin iemand zich bevindt. Elke ontwikkelingsfase heeft bepaalde kenmerken. Een baby heeft andere mogelijkheden en beperkingen – en dus ook andere ontwikkelingsgebonden behoeften en hulpvragen – dan een puber. Daarom worden mensen onderscheiden op grond van hun ontwikkelingsfase. In ‘Begeleiden van een les of training’ worden de ontwikkelingsfasen nader uitgewerkt.
C
O
PY
R
Doelgroepen naar ontwikkelingsfase: • de baby (0-1,5 jaar) • de peuter (1,5-4 jaar) • het basisschoolkind: – de kleuter (4-6 jaar) – het jonge schoolkind (6-9 jaar) – het oudere schoolkind (9-12 jaar) • de puber (12-16 jaar) • de adolescent (16-21 jaar)
35
de volwassene: – de jonge volwassenheid (21-40 jaar) – de middelbare leeftijd (40-55 jaar) – de vroege ouderdom (55-65 jaar) – de ouderdom (65 jaar en ouder).
N D ER W
Indeling naar welzijnsbedreiging Het welzijn van mensen kan op de volgende onderdelen bedreigd worden: • lichamelijk welzijn • geestelijk welzijn • materieel welzijn • sociaal welzijn • cultureel welzijn.
IJ S
•
EP
SO
Welzijn en welbevinden zijn niet voor iedereen een vanzelfsprekendheid. Sommige mensen worden op een of meer gebieden in hun welzijn bedreigd. Mensen die te maken krijgen met welzijnsbedreiging vormen een belangrijke doelgroep voor de bewegingsagoog.
BE R
O
Wordt het welzijn van sommige mensen op meerdere gebieden bedreigd, dan kunnen bepaalde groepen bij meerdere vormen van welzijn ondergebracht worden. Op basis van de vijf onderdelen kun je tot de volgende indeling van doelgroepen komen:
BO
O
M
Lichamelijk welzijn (lichamelijk kwetsbare groepen) • mensen met een lichamelijke beperking • mensen met een motorische beperking • mensen met een neurologische beperking • mensen met een chronische aandoening (orgaanbeperking) • mensen met een zintuiglijke beperking • mensen met een meervoudige beperking.
C
O
PY
R
IG
H
T
Geestelijke welzijn (psychisch kwetsbare groepen) • mensen met een verstandelijke beperking – mensen met een licht verstandelijke beperking – mensen met een matig verstandelijke beperking – mensen met een ernstig verstandelijke beperking • mensen met een meervoudige beperking • mensen met psychische of psychogeriatrische problemen • mensen met gedragsproblemen.
36
Materieel welzijn (financieel kwetsbare groepen) • langdurig werklozen • bijstandsmoeders • dak- en thuislozen.
SO
Cultureel welzijn (cultureel kwetsbare groepen) • woonwagenbewoners • sommige uitgesproken religieuze groepen • sommige groepen mensen met een migratieachtergrond.
N D ER W
Sociaal welzijn (sociaal kwetsbare groepen) • mensen met psychische of psychogeriatrische problemen • mensen met gedragsproblemen • verslaafden • langdurig werklozen • asielzoekers • dak- en thuislozen • gedetineerden • mensen met een lage sociaal-economische status (SES).
IJ S
Thema 1 De bewegingsagoog
EP
In de praktijk kom je binnen organisaties verschillende indelingen tegen.
Doelgroepen in de gehandicaptenzorg
BE R
O
In de gehandicaptenzorg worden mensen met een beperking ondersteund. De beperking kan verstandelijk én lichamelijk zijn. Er zijn ook vaak bijkomende problemen, zoals stoornissen, aandoeningen, gedragsproblematiek, verslaving, schuldproblemen en problemen in de thuissituatie. De ondersteuning verschilt daarom per cliënt.
R
IG
H
T
BO
O
M
Enkele van deze groepen zijn uitgelicht: • volwassenen met een verstandelijke beperking (VB) • licht verstandelijk beperkt (LVB) • matige tot ernstige verstandelijke beperking (MEVB/EVB) • volwassenen met niet-aangeboren hersenletsel (NAH) • volwassenen met ernstige meervoudige beperkingen (EMB) • kinderen, jongeren en jongvolwassenen met een of meer beperkingen • ouders/verzorgers zijn belangrijk • volwassenen met een autismespectrumstoornis (ASS) • volwassenen met een zintuiglijke beperking (ZG) • ouderen of senioren
C
O
PY
Bron: Werken in de gehandicaptenzorg (z.d.).
Opdracht 16 Denken in doelgroepen Deze opdracht kun je het best in een groepje of met de hele klas maken. Discussieer met elkaar over de voor- en nadelen van het denken in en werken met doelgroepen.
37
Opdracht 17 Belangrijke doelgroepen per sector
N D ER W
Opdracht 18 Voorbeelden van doelgroepen
IJ S
Noteer de belangrijkste doelgroepen waarmee je als bewegingsagoog te maken krijgt. Er worden hier twee voorbeelden gegeven, maar je kunt het voor alle sectoren invullen. a. Detentie b. Psychiatrie
SO
Geef van de onderstaande doelgroepen een of twee concrete voorbeelden: • mensen met een motorische beperking • mensen met een neurologische beperking • mensen met een chronische aandoening (orgaanbeperking) • mensen met een zintuiglijke beperking • mensen met een meervoudige beperking • mensen met psychische problemen • mensen met gedragsproblemen.
EP
Opdracht 19 Leerdoelen
M
BE R
O
a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Als je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt doen. b. Vul de beoordeling in.
Je kunt de belangrijkste werkzaamheden en kwaliteiten van de bewegingsagoog beschrijven.
2.
Je kunt de belangrijkste kenmerken van de professionele houding van de bewegingsagoog beschrijven.
3.
Je kunt de doelgroepen beschrijven waarmee de bewegingsagoog werkt.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
1.
38
Thema 1 De bewegingsagoog
1.6 Verdiepingsstof - Ondersteuningsplan
N D ER W
IJ S
Wat is het ondersteuningsplan? Nadat de gemeentelijke toegang samen met de cliënt een integraal plan van aanpak heeft opgesteld, gaat de uitgekozen zorgaanbieder met de cliënt in gesprek om een ondersteuningsplan op te stellen. Op basis van de samen opgestelde resultaten en de informatie uit het plan van aanpak bepalen zij de aard van de werkzaamheden, de frequentie per resultaatgebied en de startdatum voor alle maatwerkondersteuning. Dit wordt gemotiveerd vastgelegd in het ondersteuningsplan, waarvoor we werken met een regionaal format. Vervolgens bepaalt de aanbieder de mate van inzet per resultaatgebied en geeft de benodigde intensiteit aan in het ondersteuningsplan. De aanbieder stuurt het ondersteuningsplan vervolgens naar de gemeentelijke toegang en de cliënt.
EP
SO
Het uitgangspunt is dat de aanbieder de integrale vraaganalyse en het plan van aanpak met toestemming van de cliënt ontvangt. Er kunnen onderdelen in deze documenten staan die voor de aanbieder niet van belang zijn en die de cliënt niet wil delen met de aanbieder. De medewerker van de toegang maakt dan een keuze welke informatie een doelbinding heeft met de in te zetten maatwerkvoorziening en welke informatie de aanbieder minimaal nodig heeft.
O
Bron: Regio Hart van Brabant (z.d.).
BE R
1.7 Verdiepingsstof - Gedragsregels begeleiders in de sport (seksuele intimidatie)
O
M
1. Veilige omgeving De begeleider moet zorgen voor een omgeving en een sfeer waarbinnen de sporter zich veilig kan voelen.
T
BO
2. Waardigheid De begeleider onthoudt zich ervan de sporter te bejegenen op een wijze die de sporter in zijn waardigheid aantast én verder in het privéleven van de sporter door te dringen dan nodig is in het kader van de sportbeoefening.
IG
H
3. Seksuele intimidatie De begeleider onthoudt zich van elke vorm van (machts)misbruik of seksuele intimidatie tegenover de sporter.
C
O
PY
R
4. Seksueel misbruik Seksuele handelingen en seksuele relaties tussen de begeleider en de jeugdige sporter tot 16 jaar zijn onder geen beding geoorloofd en worden beschouwd als seksueel misbruik. 5. Aanraking De begeleider mag de sporter niet op een zodanige wijze aanraken dat de sporter en/of de begeleider deze aanraking naar redelijke verwachting als seksueel of erotisch van aard zal ervaren, zoals doorgaans het geval zal zijn bij het doelbewust (doen) aanraken van geslachtsdelen, billen en borsten.
39
6. Intimiteiten De begeleider onthoudt zich van (verbale) seksueel getinte intimiteiten via welk communicatiemiddel dan ook.
N D ER W
IJ S
7. Privéruimte De begeleider zal tijdens training(sstages), wedstrijden en reizen gereserveerd en met respect omgaan met de sporter en met de ruimte waarin de sporter zich bevindt, zoals de kleed- of hotelkamer.
SO
8. Bescherming De begeleider heeft de plicht - voor zover in zijn vermogen ligt - de sporter te beschermen tegen schade en (machts)misbruik als gevolg van seksuele intimidatie. Daar waar bekend of geregeld is wie de belangen van de (jeugdige) sporter behartigt, is de begeleider verplicht met deze personen of instanties samen te werken opdat zij hun werk goed kunnen uitoefenen.
O
EP
9. Tegenprestaties De begeleider zal de sporter geen (im)materiële vergoedingen geven met de kennelijke bedoeling tegenprestaties te vragen. Ook aanvaardt de begeleider geen financiële beloning of geschenken van de sporter die in onevenredige verhouding tot de gebruikelijke dan wel afgesproken honorering staan.
M
BE R
10. Naleving De begeleider zal er actief op toezien dat deze regels worden nageleefd door iedereen die bij de sporter is betrokken. Indien de begeleider gedrag signaleert dat niet in overeenstemming is met deze gedragsregels, zal hij de daartoe noodzakelijke actie(s) ondernemen.
BO
O
11. Verantwoordelijkheid In die gevallen waarin de gedragsregels niet (direct) voorzien, ligt het binnen de verantwoordelijkheid van de begeleider in de geest hiervan te handelen.
C
O
PY
R
IG
H
T
Bron: NOC*NSF (2012).
40
Thema 1 De bewegingsagoog
1.8 Begrippen ADL functies Algemeen dagelijkse levensverrichtingen.
N D ER W
IJ S
Bewegingsagogie Houdt zich bezig met het aanbieden van sport- en bewegingsactiviteiten. Deze hebben tot doel een bijdrage te leveren aan de psychosociale, lichamelijke en emotionele ontwikkeling. Empathisch Invoelend.
EP
Integriteit Het open, eerlijk en transparant uitvoeren van je sport.
SO
Gedragscode Een beschrijving van het gewenste gedrag binnen een organisatie of een branche, zoals de sport of de zorg.
BE R
O
Intimidatie Iemands gedrag beïnvloeden door diegene angst aan te jagen.
Ongewenste intimiteit Gedrag waarmee het persoonlijke levensgebied van een persoon betreden wordt en dat door die persoon als ongewenst, vervelend, hinderlijk of bedreigend wordt ervaren.
BO
O
M
Paramedisch Onder paramedische zorg vallen fysiotherapie, oefentherapie, logopedie, ergotherapie en diëtetiek.
T
Proactief Vooruitziend, anticiperend op verwachte ontwikkelingen.
C
O
PY
R
IG
H
Sociaal-economische status De positie van mensen op de maatschappelijke ladder.
41
IJ S N D ER W SO EP O BE R
BO
O
M
THEMA 2 ACHTERGRONDEN VAN DE BEWEGINGSAGOGIEK
C
O
PY
R
IG
H
T
Inhoud thema • Bewegingsagogiek • Uitgangspunten van de bewegingsagogiek • Het belang van bewegen • Het belang van bewegen voor specifieke doelgroepen • Lichaamsplan, lichaamsbesef en lichaamsidee • Verdiepingsstof • Begrippen
IJ S
In dit thema komen de achtergronden van de bewegingsagogiek aan de orde. Als je vertelt dat je bewegingsagoog wilt worden en voor de richting bewegingsagoog hebt gekozen, zegt dat het merendeel van de mensen niet zo veel. Vandaar dat er in deze eerste paragraaf aandacht besteed wordt aan het omschrijven van de term bewegingsagogiek. Vervolgens komen de belangrijkste uitgangspunten van dit vakgebied aan de orde.
SO
N D ER W
Er is sprake van versporting. Sport en bewegen worden steeds nadrukkelijker als middel gebruikt. Soms krijg je het idee dat het overal goed voor is. Er worden uiteenlopende betekenissen aan sport en bewegen toegekend. Het is goed voor de gezondheid, je wordt er socialer van en het draagt bij aan een positief zelfbeeld. In dit thema vind je een ordening van al deze doelstellingen in categorieën. Vervolgens worden verschillende voorbeelden gegeven van het belang van bewegen voor uiteenlopende doelgroepen binnen de bewegingsagogie. Als bewegingsagoog kom je regelmatig de termen lichaamsplan, lichaamsbesef en lichaamsidee tegen. Deze drie begrippen vormen het laatste onderwerp van dit thema.
O
EP
Relatie met werkproces Het thema ‘Achtergronden van de bewegingsagogiek' heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch-programma op en P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch-programma uit.
O
M
Je kunt het begrip bewegingsagogiek omschrijven. Je kunt de vier uitgangspunten van de bewegingsagogiek toelichten. Je kunt de drie belangrijkste ordeningsmodellen van het belang van bewegen beschrijven. Je kunt het belang van bewegen voor specifieke doelgroepen beschrijven. Je kunt de begrippen lichaamsplan, lichaamsbesef en lichaamsidee beschrijven.
BO
• • • • •
BE R
Leerdoelen
T
2.1 Casus
IG
H
Opdracht 1 Casus Bewegingsagogie?!
C
O
PY
R
Bekijk de video's 'De verwondering van Natalie - bewegingsagoog', Levend Angry birds met Joel Kruisselbrink bewegingsagoog bij WZH', 'Praktijkleren: Bewegingsagoog', 'Bewegingsagoog over revalidatie met dwarslaesie', 'Jailhouse Foot KV Mechelen' en 'Viakids'.
Kennisvragen a. Geef een omschrijving van het begrip bewegingsagogie. b. Bekijk de video 'De verwondering van Natalie'. In welke gevallen wordt de bewegingsagoog met name ingezet? Wat komt als belangrijkste doel naar voren? Geef je mening over deze twee zaken.
43
SO
N D ER W
IJ S
c. Bekijk de video 'Levend Angry birds met Joel Kruisselbrink bewegingsagoog bij WZH'. Geef je mening over het door Joel ontwikkelde spel. Voor welke doelgroepen is deze activiteit geschikt? Geef je mening of je vindt dat het bedenken van een dergelijke aanpassing typisch is voor het werk van de bewegingsagoog. d. Bekijk de video 'Praktijkleren: Bewegingsagoog'. Er wordt in de video gesproken over stoelyoga voor ouderen. Geef je mening over deze activiteit. e. Bekijk de video 'Jailhouse Foot KV Mechelen'. Waarom is bewegen voor gedetineerden belangrijk? f. Bekijk de video ‘Bewegingsagoog over revalidatie met dwarslaesie’. Wat kunnen SB-activiteiten bijdragen aan de revalidatie van iemand met een dwarslaesie? g. Bekijk de video ‘Viakids’. Om welke doelgroep gaat het hier? Welke werkzaamheden verricht de bewegingsagoog zoal? Wat is het belang van bewegen voor deze kinderen?
2.2 Bewegingsagogiek
BE R
O
EP
Als je aan de opleiding Sport & Bewegen bent begonnen en je vertelt familie of je vrienden dat je als keuzevak tennis of voetbal hebt gekozen, hoef je waarschijnlijk niet al te veel uit te leggen. Vrijwel iedereen kan zich voorstellen wat het werk van een tennisleraar of voetbaltrainer inhoudt. Heb je gekozen voor bewegingsagoog, dan is de kans groot dat je redelijk wat uitleg moet geven. Wat betekent bewegingsagogiek?
O
M
Bewegingsagogiek: Kennis en theorievorming over het beïnvloeden, begeleiden en veranderen van het bewegen van mensen met het oog op welzijnsverbetering.
T
BO
Bewegingsagogie: Het beïnvloeden, begeleiden en veranderen van het bewegen van mensen met het oog op welzijnsverbetering als handeling.
H
Bewegingsagogie
R
IG
Bewegingsagogen verbeteren, veranderen en beïnvloeden het algehele welzijn door middel van bewegen.
C
O
PY
Bron: Omring (z.d.).
44
O
BE R
Aan het werk met de doelgroep ouderen.
EP
SO
N D ER W
IJ S
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
M
Sport, bewegen en lichamelijke activiteit Het woord bewegingsagogiek kun je in twee delen opsplitsen: beweging en agogiek. Het begrip bewegen of beweging lijkt een eenduidig begrip, maar dat valt helaas tegen. Er bestaan verschillende omschrijvingen van.
H
T
BO
O
Onder bewegen kún je verstaan: een verandering van plaats in de tijd. Zo kun jij je met de auto of trein van Breda naar Eindhoven bewegen. Dat is niet de opvatting over bewegen waar het hier over gaat. Als sprake is van bewegen in relatie tot wat de bewegingsagoog doet, wordt met bewegen eigenlijk lichaamsbeweging bedoeld. Onder lichaamsbeweging vallen onder meer fietsen, lopen en tuinieren, maar ook activiteiten als tai chi, yoga en nordic walking. De term lichaamsbeweging is min of meer synoniem aan de term lichamelijke activiteit.
R
IG
De term lichamelijke activiteit staat als volgt omschreven: Elke krachtsinspanning van skeletspieren resulterend in méér energieverbruik dan in rustende toestand.
C
O
PY
Voorbeelden van lichamelijke activiteit zijn bewegingsvormen in de vrije tijd, zoals tuinieren, klussen, wandelen en fietsen, maar ook lichamelijke inspanningen die iemand verricht op zijn werk of op school. Ook deze activiteiten kunnen, net als sport, een bijdrage leveren aan een gezonde, actieve leefstijl. Het is al eerder gezegd: de aandacht van de bewegingsagoog is niet alleen gericht op sport en bewegen zoals dat in de gymzaal, het zwembad en het sportveld plaatsvindt. Hier hoort ook lichamelijke activiteit in het dagelijks leven bij.
45
N D ER W
IJ S
Lichamelijke activiteit kun je verdelen op grond van de intensiteit. Hardlopen vraagt een grotere inspanning dan wandelen. Je kunt intensiteit indelen in licht, matig en zware lichamelijke activiteit. Bij licht intensieve lichamelijke activiteit is geen sprake van verhoogde hartslag of versnelde ademhaling. Matig intensieve lichamelijke activiteit zorgt voor een verhoogde hartslag en een versnelde ademhaling. Iemand die zwaar intensief lichamelijk actief is, gaat zweten en raakt buiten adem. In de huidige beweegrichtlijnen wordt ook van deze termen gebruik gemaakt en spreekt men over matig intensief bewegen.
Beweegrichtlijnen volwassenen en ouderen 2,5 uur per week matig intensief bewegen 2 keer per week spier- en botversterkende activiteiten balansoefeningen voor ouderen.
SO
• • •
BE R
Lees de verdiepingsstof 'MET-waarde'.
O
EP
Een veelgebruikte manier om de intensiteit van lichamelijke activiteit te kenmerken is de indeling in metabolic equivalents (MET). Deze maat geeft aan hoeveel keer je meer energie gebruikt dan in rust. De MET-waarde in rust is 1. Een MET-waarde van 2 geeft dus aan dat je 2 maal de energie verbruikt die je normaal tijdens rust nodig hebt.
BO
O
M
Bewegen als zinvol gedrag Binnen de bewegingsagogie geldt bewegen als een vorm van zinvol gedrag. Bewegen doe je niet zomaar en heeft altijd een bepaalde betekenis. De een beweegt om te ontspannen, de ander om zich in te spannen of te presteren. Zelfs het over je haren strijken of aan je kin of je gezicht voelen heeft in vrijwel alle gevallen betekenis.
R
IG
H
T
Agogiek De term agogiek verwijst naar de wetenschap die zich bezighoudt met het beïnvloeden, begeleiden en veranderen van mensen. Gaat het om de toepassing van deze kennis, om het handelen, dan spreken we van agogie. In algemene zin is agogisch handelen gericht op welzijnsverbetering van mensen. Dit geldt ook voor de bewegingsagogiek. Gaat het om kennis en theorievorming, dan wordt er gesproken over bewegingsagogiek, gaat het om het handelen dan spreekt men van bewegingsagogie.
C
O
PY
Als we de termen ‘beweging’ en ‘agogiek’ met elkaar verbinden dan heeft het vak blijkbaar te maken met het beïnvloeden, begeleiden en veranderen van het bewegen van mensen met het oog op welzijnsverbetering. De meeste definities of omschrijving komen hierbij in de buurt. Aangezien de omschrijvingen uitgaan van het handelen van de bewegingsagoog, zijn het strikt genomen definities van het begrip bewegingsagogie.
46
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
N D ER W
In de hbo-opleiding Psychomotorische Therapie en Bewegingsagogie leer je hoe je sport-, lichaams- en bewegingsactiviteiten kunt inzetten in de behandeling van mensen met een geestelijke en/of lichamelijke beperking en bij mensen met psychosociale problemen.
IJ S
Omschrijving Windesheim
BE R
O
EP
SO
Enkele omschrijvingen van het begrip bewegingsagogie die je in de literatuur tegenkomt zijn: • de doelgerichte beïnvloeding en begeleiding van bewegingsgedrag van mensen met een hulpvraag • het (probleem)gericht gebruikmaken van bewegingssituaties en lichaamservaringssituaties met het oog op het bevorderen van welzijn van de deelnemer(s) met een of meer beperkingen op het gebied van lichamelijk, sociaal, psychisch of cognitief functioneren • de professionele hantering van het menselijk bewegen en de met het bewegen verbonden lichamelijke beleving, met het oog op het verbeteren of in stand houden van het handelen van mensen die in hun ontwikkeling in de meest brede zin en/of hun dagelijks bestaan vastgelopen zijn of dreigen vast te lopen • Bewegingsagogie in de breedste zin van het woord beoogt om mensen met een lichamelijke, emotionele, cognitieve en/of sociale beperking, met het gegeven van deze beperking, te betrekken op het bestaansveld bewegen. Deze beïnvloeding kan samengevat worden in woorden als begeleiden en ‘care’.
Wat is bewegingsagogie?
BO
O
M
Binnen de bewegingsagogie staan sport- en bewegingsactiviteiten centraal, met als doel een bijdrage leveren aan de psychosociale, lichamelijke, emotionele en cognitieve ontwikkeling. De begeleiding is gericht op het activeren en optimaliseren van het bewegingsgedrag en de bewegingsvaardigheden. Het gaat hierbij om individuele begeleiding en/of groepsactiviteiten, waarbij plezier in het bewegen en een ontspannen en sportieve sfeer centraal staan.
IG
H
T
Plezier in bewegen is voor iedereen anders. Bewegingsagogie is maatwerk; daarom spelen wij in op de wensen en mogelijkheden van onze bewoners, in overleg met onze fysiotherapeuten en andere collega’s binnen het multidisciplinaire team.
C
O
PY
R
Waar staan wij voor? De bewegingsagoog vindt het belangrijk om de bewoners te activeren, motiveren en plezier te laten beleven in het bewegen waarbij wordt bijgedragen aan verbetering, behoud en/of vertragen van afnemende ADL functies.
47
IJ S
SO
N D ER W
Doelen Binnen de bewegingsagogie zijn de doelen heel divers, o.a.: • (Opnieuw) actief worden en blijven • (Her)oriëntatie van de bewegingsmogelijkheden • Beleven van plezier in bewegen binnen een sportieve setting • Beleven van succeservaring • Afname van bewegingsangst • Ontspanning door inspanning • Verbeteren, behouden en/of vertragen van afnemende ADL-functies, conditie, kracht, coördinatie en mobiliteit • Ondersteuning van de fysiotherapie en continueren van bewegingsactiviteiten na fysiotherapie • Het brengen van structuur in het dagelijks leven door midden van bewegen
EP
Activiteiten Elke sport- en beweegactiviteit gericht op de doelen die samen met de bewoners, familie en het multidisciplinaire team worden bepaald.
M
O
Bron: Kennemerhart (z.d.).
BE R
O
U kunt hierbij o.a. denken aan diverse (aangepaste) vormen van sport- en spel als tafeltennis, balsporten, racketsporten, krachttraining, conditietraining, functionele training waarbij functies uit de ADL door middel van sport en spelactiviteiten worden geoefend/getraind zoals fietsen, wandelen etc. Maar ook recreatieve bezigheden gericht op bewegen en ontspanningsoefeningen worden aangeboden.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
Bewegen en lichamelijkheid Beweging en lichamelijkheid zijn de centrale begrippen van het vak. Om mensen positief te beïnvloeden maak je gebruik van bewegingssituaties en lichaamservaringssituaties. Deze laatste term vraagt om een toelichting. De bewegingsagogie maakt niet alleen gebruik van bewegingsactiviteiten als voetballen, verspringen en zwemmen, maar ook van situaties waarin bewegen niet of nauwelijks aan de orde is en waar het gaat om wat de deelnemer lijfelijk ervaart. Denk aan lekker dobberen in het water, geaaid of gemasseerd worden, de wind door je haren voelen waaien, veren, wiegen of schommelen.
48
EP
SO
N D ER W
IJ S
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
BE R
O
Zintuigelijke prikkeling.
R
IG
H
T
BO
O
M
Wat is je deskundigheid als bewegingsagoog? Wat is nu de deskundigheid van een bewegingsagoog? Als bewegingsagoog zet je alle mogelijke middelen in om je doel te bereiken. Een heel belangrijk middel is de inzet van sport- en bewegingsactiviteiten. Die kies je heel zorgvuldig in de hoop dat ze een bijdrage leveren aan je doelstelling. Daarnaast ben je als bewegingsagoog in staat te manipuleren, te spelen met alle componenten van het didactisch model. Je manipuleert bewust met onder andere de regels, het materiaal, de organisatie, de begeleidingswijze en de groepssamenstelling om het doel te bereiken. Zo maak je bewust gebruik van bepaalde bewegingsagogische strategieën. Die strategie kan gericht zijn op activering of meer op (sociaal) leren. Deze strategieën komen in het thema ‘Bewegingsagogische strategieën’ aan de orde. Daarnaast behoort tot je deskundigheid dat je bewust een bepaald agogisch klimaat schept (structuur, loslaten), op een bepaalde manier de relatie met de cliënt vormgeeft en dat je gericht gedrag begrenst of stimuleert. Deze onderwerpen komen terug in de thema's ‘De bewegingsagoog als begeleider’ en ‘Specifieke begeleidingsmethoden’.
C
O
PY
In het voorbeeld wordt de deskundigheid van de bewegingsagoog duidelijk.
49
Zomaar een potje voetbal
N D ER W
De voetbaltrainer zal op de technische en tactische kwaliteiten van de spelers letten. Hij ziet dat het lichaam van de spits iets te ver achteroverhangt, waardoor de bal over het doel gaat. De recreatiesportleider is er vooral op gericht dat alle deelnemers op een voor hen prettige manier aan het spel deelnemen.
IJ S
Zowel de voetbaltrainer, de recreatiesportleider als de bewegingsagoog maakt gebruik van voetbal. Toch doen ze dat elk op een andere manier en met een andere bedoeling. De manier waarop deze drie mensen naar het potje voetbal kijken zal verschillend zijn.
EP
SO
De bewegingsagoog probeert door observatie te achterhalen wat de deelnemers in houding en beweging over zichzelf vertellen. Zo valt het hém op dat Joeri de bal steeds snel inlevert bij een van zijn medespelers. In kansrijke posities speelt hij de bal toch naar een van zijn medespelers. Hij vraagt zelf om gewisseld te worden, zonder hem gaat het beter. Dit gedrag zou kunnen duiden op faalangst.
BE R
O
Naast de manier van observeren zijn ook de doelstellingen die de drie proberen te bereiken met het potje voetbal verschillend. De voetbaltrainer zal proberen de traptechniek van zijn spits te verbeteren en de recreatiesportleider streeft ontspanning en plezier na voor alle deelnemers. Hij laat de deelnemers ervaren dat het zonder buitenspel eigenlijk veel leuker voetballen is.
BO
O
M
De bewegingsagoog kiest bewust voor een contactsport als voetbal, omdat hij de tolerantie naar elkaar wil bevorderen. Ze moeten leren dat je bij voetbal soms de ander raakt en dat je geraakt kunt worden. Bovendien streeft hij een aantal individuele doelen na. Zo wil hij een bijdrage leveren aan de faalangst van Joeri. In overleg met andere functionarissen zoals een psycholoog, orthopedagoog en groepsbegeleiding stelt hij voor Joeri een bewegingsagogisch programma op.
C
O
PY
R
IG
H
T
Het opstellen van zulke plannen vormt de kern van het beroep van de bewegingsagoog. Het ontwerpen van een bewegingsagogisch programma vraagt om de volgende vaardigheden, die het werk van de bewegingsagoog karakteriseren. • het observeren, testen, meten en analyseren van de beginsituatie van zeer uiteenlopende doelgroepen en individuen • het vertalen van de beginsituatiegegevens naar hulpvragen, ondersteuningsvragen, wensen en behoeften • het ontwerpen van doelstellingen • verbanden leggen tussen beginsituatiegegevens, doelstellingen en sport- en bewegingsactiviteiten • selecteren en toepassen van bewegingsagogische strategieën • ontwerpen en hanteren van inhoud, organisatie, methodiek en didactische werkvormen • selecteren en gebruikmaken van accommodatie en materiaal • manipuleren met sport- en bewegingsactiviteiten
50
• • • • • •
organiseren differentiëren keuze maken voor een bepaald agogisch klimaat en voor de relatie juiste begeleidingswijze selecteren en hanteren groepsdynamische processen analyseren en hanteren evalueren van het proces en het product.
IJ S
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
N D ER W
Opdracht 2 Sport, bewegen en lichamelijke activiteit a. Geef twee voorbeelden van de begrippen ‘sport’, ‘bewegen’ en ‘lichamelijke activiteit’. b. Geef een omschrijving van deze drie begrippen. c. Op welke manier wordt de mate van lichamelijke activiteit uitgedrukt?
Opdracht 3 Agogiek en bewegingsagogiek
EP
Opdracht 4 Bewegingsagogiek
SO
a. Zoek op internet naar de betekenis van het begrip agogiek. b. Geef een omschrijving van bewegingsagogiek.
O
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.
BO
O
M
BE R
Een van de definities van bewegingsagogie luidt: De professionele hantering van het menselijk bewegen en de met het bewegen verbonden lichamelijke beleving, met het oog op het verbeteren of in stand houden van het handelen van mensen die in hun ontwikkeling in de meest brede zin en/of hun dagelijks bestaan vastgelopen zijn of dreigen vast te lopen. Bespreek en verduidelijk wat wordt bedoeld met: • professionele hantering • lichamelijke beleving • mensen die vastgelopen zijn.
H
T
Opdracht 5 Lichaamservaringssituaties
R
IG
a. Wat wordt bedoeld met lichaamservaringssituaties? b. Geef een aantal voorbeelden van deze situaties. c. Geef aan voor welke doelgroepen deze situaties geschikt kunnen zijn.
C
O
PY
2.3 Uitgangspunten van de bewegingsagogiek De bewegingsagogiek kent een viertal belangrijke uitgangspunten die in feite afgeleid zijn van het centrale uitgangspunt. Dat centrale uitgangspunt is: bewegen is gedrag.
Iets mooier geformuleerd: bewegen, en ook de daarmee verbonden lichaamshouding, wordt gezien als zinvol gedrag.
51
Bewegen is gedrag
N D ER W
IJ S
Vanuit onze achtergrond speelt bewegen een belangrijke rol om menselijk gedrag te duiden en te beïnvloeden. Het gedrag dat mensen laten zien in bewegen, heeft grote overeenkomsten met de wijze van doen in het dagelijks leven (ADL). Dit gegeven gebruiken wij als aangrijpingspunt om mensen bewust te maken van hun gedrag. Wanneer er een wens ligt tot verandering, zullen wij ondersteunen en interveniëren om een gedragsverandering en – behoud te realiseren Bron: Leenders, Van Beusekom & Dokman (z.d.).
EP
SO
Van dit algemene principe zijn vier belangrijke uitgangspunten af te leiden: • Bewegen is relationeel. • Bewegen is intentioneel. • Bewegen beïnvloedt het zelfbeeld positief. • Bewegen levert een bijdrage aan gedragsverandering.
M
BE R
O
Bewegen is relationeel Bewegen is relationeel. Dit houdt in dat in houding en beweging de relatie duidelijk wordt die iemand heeft ten opzichte van anderen, van zichzelf en van voorwerpen. Bewegen en houding zeggen iets over de relatie tot: • de ander • jezelf (ik) • het ander.
IG
H
T
BO
O
In de eerste plaats laat iemand in het bewegen en door zijn houding zien wat zijn relatie is ten opzichte van andere deelnemers. Dit kunnen medespelers zijn, maar ook de tegenstander. Zo kan het opvallen dat Dennis bij basketbal de bal regelmatig naar zijn maatje speelt en dat hij een andere teamgenoot niet of nauwelijks aanspeelt. Het kan zijn dat iemand in zijn spel veel betrokkenheid laat zien ten opzichte van anderen of zich juist terugtrekt en afsluit voor contact. Het kan ook subtieler liggen, bijvoorbeeld wanneer de relatie of verhouding tot een ander min of meer duidelijk wordt uit afstand en lichaamshouding. Zo kan de manier waarop iemand bij binnenkomst in de gymzaal gaat zitten al heel betekenisvol zijn. Hoeveel afstand bewaart hij ten opzichte van de groep of van bepaalde leden?
C
O
PY
R
Bewegen is een prima mogelijkheid tot het leggen van relaties en tegelijkertijd worden in houding en beweging relaties duidelijk. Het bevorderen van bewegingseigenschappen als kracht, uithoudingsvermogen en coördinatie is voor de bewegingsagoog geen doel op zich, maar hij kan het wel als middel gebruiken om het lichaam tot een krachtiger relatiecentrum te maken. Iemand die aangewezen is op een rolstoel, maar wel redelijk wat kracht en uithoudingsvermogen heeft, kan gemakkelijker interacties aangaan dan iemand die dit niet heeft.
52
O
BE R
Goede mogelijkheid tot het leggen van relaties.
EP
SO
N D ER W
IJ S
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
O
M
In de bewegingsagogie moet je houding en beweging ruim opvatten. De hele lichamelijke verschijningswijze - inclusief kleding en haardracht - kan hierbij een rol spelen. Het kan een uitdrukking zijn van hoe iemand ten opzichte van bepaalde mensen of bevolkingsgroepen staat. Sommige volksstammen doen dit zeer nadrukkelijk. Denk maar eens aan de indianen die met dans, kleding, veren en kleuren duidelijk maken hoe ze over een andere stam denken.
T
BO
Door houding en beweging blijkt niet alleen de relatie of verhouding tot anderen, maar ook de houding ten opzichte van jezelf. Heb je het nodige vertrouwen in jezelf, dan zal dit ook in je houding en beweging tot uitdrukking komen. Zo zullen aarzeling en doortastend optreden herkenbaar zijn in een partijtje voetbal, trampolinespringen of bij het balanceren.
C
O
PY
R
IG
H
Tot slot maakt iemand in houding en bewegen de relatie ten opzichte van dingen, voorwerpen duidelijk. Dit heeft te maken met de manier waarop hij met materialen, toestellen en hulpmiddelen omgaat. Gebruikt hij het materiaal waarvoor het bestemd is of gaat hij er op een heel creatieve manier mee om? Gebruikt hij het materiaal met respect of neemt hij het niet zo nauw en toont hij zich nonchalant of ruw met materiaal?
Bewegen is intentioneel In de bewegingsagogie is bewegen intentioneel. Mensen bewegen niet zomaar, hun bewegingen hebben een bedoeling, een intentie. Bovendien geef je in houding en beweging uiting aan emoties, aan stemming.
53
N D ER W
IJ S
Houding en beweging hebben alles te maken met expressie. Dit kan de expressie van onze intenties of bedoelingen zijn, maar ook de expressie van onze emoties. Depressiviteit uit zich mede in houding en beweging. ADHD en autisme zijn in sport- en bewegingssituaties redelijk goed te herkennen. Voor een bewegingsagoog is het belangrijk om ook op die manier naar het bewegen te kijken en je regelmatig af te vragen wat mensen aan bedoelingen en emoties in houding en beweging laten zien. Zo laat Mary zien dat ze heel graag de beste wil zijn. En door zelfs in kansrijke positie de bal toch af te spelen, laat Efran zien vooral niet te willen falen of af te willen gaan. Emoties zijn vooral interessant bij lukken en mislukken, bij winst en verlies. Zelfs ogenschijnlijk betekenisloze bewegingen als zelfaanrakingen hebben een intentie. Vaak hebben ze de betekenis van je concentreren, van de aandacht richten op iets. Lees de verdiepingsstof 'Bewegingsantropologie'.
O
EP
SO
Bewegen beïnvloedt het zelfbeeld positief De bewegingsagogiek gaat ervan uit dat het mogelijk is om het zelfbeeld van mensen positief te beïnvloeden door het gericht aanbieden van bewegingsactiviteiten en/of lichaamservaringen. Het zelfbeeld heeft te maken met hoe we onszelf zien, hoe we onszelf beoordelen en waarderen. Het gaat om het eigen subjectieve oordeel, dat mede gevormd wordt door de sociale omgeving. Sommige mensen laten dit oordeel erg afhangen van de omgeving, voor anderen speelt de omgeving niet of nauwelijks een rol.
BO
O
M
BE R
Het zelfbeeld is opgebouwd uit een aantal belangrijke bouwstenen. Deze bouwstenen kunnen van persoon tot persoon verschillen. Enkele belangrijke bouwstenen kunnen zijn: • persoonlijkheid, karaktereigenschappen • sociaal netwerk (vrienden, familie, collega’s) • opleiding • werk • normen en waarden • creativiteit, muzikaliteit • uiterlijke verschijning en lichaamsbouw • bewegingsvaardigheid.
R
IG
H
T
Het uiterlijk en de bewegingsvaardigheid vallen beide onder het begrip lichaamsbeeld. Uiterlijk en bewegingsvaardigheid houden wel verband met elkaar, maar het kan best voorkomen dat iemand ontevreden is over zijn uiterlijk, maar zijn bewegingsvaardigheid als prima beoordeelt. Op het begrip lichaamsbeeld of lichaamsidee komen we nog terug.
C
O
PY
Succeservaringen op het gebied van sport en bewegen kunnen een bijdrage leveren aan een positief of positiever zelfbeeld. Sporten of samen met anderen sporten, kan een aantal bouwstenen van het zelfbeeld versterken. Zo kan iemand waardering van andere deelnemers krijgen of merkt iemand dat hij aardig gevonden wordt. Iemand kan het gevoel krijgen dat hij door zijn deelname aan bepaalde sport- en bewegingsactiviteiten beter met bepaalde emoties om kan gaan en dit kan leiden tot een positievere waardering van zichzelf op dit vlak. Ook kan iemand het gevoel krijgen sportief gezien best tot iets in staat te zijn. Dit positieve lichaamsbeeld heeft waarschijnlijk effect op het zelfbeeld.
54
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
N D ER W
IJ S
Competentie In verband met het zelfbeeld is het begrip competentie van belang. Het begrip competentie verwijst naar een algemene vaardigheid om effectief om te gaan met de omgeving. Het begrip competentie heeft, net als het begrip zelfbeeld, betrekking op verschillende aspecten. Er is onderscheid in de volgende competenties: • cognitieve competenties • sociale competenties • emotionele competenties • fysieke of motorische competenties.
SO
Deze competentiegebieden beïnvloeden elkaar positief of negatief. Het doel van gericht aanbieden van sport- en bewegingsactiviteiten is het gevoel competent te zijn, het zelfvertrouwen, te vergroten. Het accent van sport en bewegingsactiviteiten ligt op het ervaren van succes en op een positief pedagogische klimaat, waarbij het regelmatig geven van complimenten een belangrijke rol speelt. Bewegingsagogiek kan een bijdrage leveren aan het doorbreken van een negatieve spiraal (zie afbeelding).
Beïnvloeding door competentiegebieden.
Lees de verdiepingsstof 'Bewegen en zelfbeeld'.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
Een deel van de deelnemers met wie de bewegingsagoog werkt heeft weinig zelfvertrouwen, ook op het gebied van bewegen. Ze voelen zich motorisch onhandig en hebben het idee alleen maar een gebrekkige controle over het eigen lichaam te hebben. Ze voelen zich motorisch incompetent. Dat nodigt niet echt uit om lekker te gaan bewegen, maar leidt eerder tot voorzichtigheid en inactiviteit. Dit kan vervolgens effect hebben op de andere competentieaspecten. Het kan het gevoel geven buitengesloten te worden. Op deze manier draagt het gevoel van motorische incompetentie uiteindelijk bij aan een negatief zelfbeeld en dat versterkt vervolgens de motorisch incompetentie weer.
55
Bewegen levert een bijdrage aan gedragsverandering Bewegen levert een bijdrage aan gedragsverandering. Op dit uitgangspunt steunt vooral de psychomotorische therapie.
EP
Opdracht 6 Bewegen is gedrag
SO
N D ER W
IJ S
Mensen kunnen in het dagelijks leven allerlei problemen ervaren. Zo kan het zijn dat iemand moeite heeft met het maken van keuzes of het nemen van initiatief, bijvoorbeeld om bij Albert Heijn tot een keuze te komen over het avondeten. Na heel veel aarzeling komt iemand uiteindelijk tot een keuze. De bewegingsagogiek gaat ervan uit dat deze aarzeling ook tot uitdrukking komt in het bewegingsgedrag. Ook tijdens sport- en bewegingsactiviteiten zal deze persoon moeilijk kunnen kiezen. De bewegingsagoog en psychomotorisch therapeut gaan ervan uit dat deze problemen door middel van het gericht aanbieden van sport- en bewegingsactiviteiten en een goed bewegingsagogisch plan op te lossen zijn. Wanneer iemand in sport- en bewegingsactiviteiten heeft geleerd keuzes te maken, zal hij dit ook in het dagelijks leven laten zien. Al blijkt dit laatste helaas niet altijd het geval te zijn. Soms heb je te maken met het probleem van de transfer. Dan lukt iemand het niet zomaar het geleerde in situatie A toe te passen in situatie B.
BE R
O
a. Leg uit wat bedoeld wordt met 'bewegen is gedrag'. b. Geef twee voorbeelden waaruit dit duidelijk wordt.
Opdracht 7 Uitgangspunten van de bewegingsagogiek
O
M
a. Noteer de vier uitgangspunten van de bewegingsagogiek. b. Geef en toelichting op deze vier uitgangspunten. c. Geef van alle vier de uitgangspunten een voorbeeld uit de praktijk.
BO
Opdracht 8 Lichaamsbeeld en zelfbeeld
C
O
PY
R
IG
H
T
a. Leg uit wat verstaan wordt onder lichaamsbeeld. b. Leg uit wat verstaan wordt onder zelfbeeld. c. Leg het schema hierna uit aan de hand van een voorbeeld.
56
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
2.4 Het belang van bewegen
IJ S
Sport en bewegen wordt steeds belangrijker in onze samenleving. Bewegen is behalve doel op zich, steeds vaker een middel om andere doelen te bereiken. Dit geldt bijvoorbeeld voor allerlei sociale doelstellingen (participatie, vitale buurten enzovoort) en gezondheid.
N D ER W
Belang van sport en bewegen
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
Sport en bewegen zijn goed inzetbaar als middel om verschillende sociale doelstellingen te bereiken. Iedereen is het daar over eens.
IG
H
T
Bron: Kenniscentrum Sport & Bewegen (z.d.).
C
O
PY
R
Ordening Als je op internet naar het belang van bewegen zoekt, kom je tot een behoorlijke lijst. Het doel van deze paragraaf is om enige ordening aan te brengen in de vele betekenissen die toegekend worden aan bewegen. Zo’n ordening kan een bijdrage leveren aan het formuleren van doelstellingen én aan het beoordelen van de kracht van een bepaalde sport- en bewegingsactiviteit. Zo heeft bijvoorbeeld judo verschillende betekenissen. Er komen allerlei vaardigheden (grepen en worpen) om de hoek kijken en er wordt een nadrukkelijk appel gedaan op vrijwel alle bewegingseigenschappen. Daarnaast is, zeker voor kinderen, bij het judo van alles te ontdekken. Dit geldt voor allerlei ruimtelijke begrippen, maar ook voor persoonlijke eigenschappen als kracht en handigheid.
57
BE R
N D ER W SO
O
EP
Er komen drie ordeningsmodellen aan de orde: • het vierfactorenmodel: – de instrumentele betekenis – de exploratieve betekenis – de sociale betekenis – de persoonlijke betekenis. • het zesfactorenmodel: – de actieve betekenis – de sociale (interactieve) betekenis – de belevingswaarde – de betekenis voor het zelfbeeld – de gezondheidswaarde – de betekenis voor de cognitieve ontwikkeling. • het modaliteitenmodel: – ontmoeten – leren – sparren – vieren.
IJ S
Bovendien doet judo een beroep op tal van sociale vaardigheden. Tot slot kan judo een prima bijdrage leveren aan het zelfbeeld van deelnemers. Niet voor niets is judo bewezen effectief bij bijvoorbeeld kinderen met sociale angst. Je ziet: bewegen heeft meer dan één betekenis.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Het vierfactorenmodel Dit model is ontwikkeld door vakleerkracht bewegingsonderwijs en bewegingswetenschapper Kees van Breukelen. Hij was werkzaam in het mytylonderwijs en maakte onderscheid vier betekenissen van bewegen.
Het vierfactorenmodel.
58
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
N D ER W
IJ S
De instrumentele betekenis De instrumentele betekenis van bewegen heeft betrekking op de motorische aspecten. Zonder motorische handelingen kan een mens niet bij zijn wereld betrokken zijn. Vaak spelen deze motorische handelingen zich op onbewust niveau af, bijvoorbeeld bij het aantrekken van je jas. Motorische verrichtingen zijn voorwaarde om je adequaat op je omgeving te kunnen richten. Het gaat om de ontwikkeling van je lichaam als een handig instrument. Vanuit dit oogpunt hebben de ontwikkeling van de bewegingseigenschappen hun waarde. Dit geldt vooral voor mensen met een lichamelijke beperking.
SO
De exploratieve betekenis De exploratieve betekenis van bewegen heeft ermee te maken dat je al bewegend allerlei dingen ontdekt. Zo ontdek je de (on)mogelijkheden van je lichaam en de eigenaardigheden van de omgeving en van anderen. Je ontdekt dat je met een bal goed kunt rollen en dat je met blokken beter kunt stapelen. Op deze manier leer je het eigen lichaam (lichaamsbesef) en de ruimte om je heen kennen. Je leert al spelend en bewegend wat voor, achter, boven, onder, links en rechts is. Dit exploratieproces vindt plaats met vallen en opstaan (ervaring, pijn en zwaartekracht).
BE R
O
EP
De sociale betekenis De sociale betekenis van bewegen houdt in dat je door te bewegen in staat bent tot het aangaan van sociale relaties. Bewegen leent zich uitermate goed voor het aangaan van sociale relaties, omdat deze bij een bewegingsactiviteit ongecompliceerd en ongedwongen tot stand kunnen komen. Voor kinderen geldt dit in het bijzonder, zoals het volgende citaat van Van Breukelen onderstreept:
BO
O
M
“Bij jonge kinderen is de aanvaarding door de leeftijdgenoten bijna geheel afhankelijk van het vermogen met de groep mee te doen bij het spelen. Een kind dat niet kan rennen en springen, heeft duidelijk problemen, maar een kind dat moeilijkheden heeft met het vangen van een bal ook. Zulke kinderen worden vaak uitgestoten en geplaagd door de anderen.”
C
O
PY
R
IG
H
T
De persoonlijke betekenis De persoonlijke betekenis van bewegen heeft te maken met de beleving van bewegen. Je voelt je prima wanneer je ‘lekker balt’ of je raakt geïrriteerd wanneer het spel niet loopt zoals jij dat in gedachten had. Bewegen en de beleving van bewegen zijn gebonden aan de persoon die beweegt. De een houdt van zijn zondagse partij voetbal, de ander is gek op kitesurfen en een derde is gek van langeafstandrolstoelracen. Beleving van motorisch kunnen is nauw verbonden met het eerder genoemde zelfbeeld. ‘Niet kunnen’ kan een negatieve zelfbeleving tot gevolg hebben. Een deelnemer die iets kán, vóélt zich ook iemand. Een deelnemer die níets kan, vóélt zich vaak ook niets.
59
EP
SO
N D ER W
IJ S
Het zesfactorenmodel Dit model onderscheidt zes betekenissen van bewegen.
BE R
O
Het zesfactorenmodel.
IG
H
T
BO
O
M
De actieve betekenis De actieve betekenis van het bewegen heeft betrekking op het op peil houden, verbeteren van de bewegingsvaardigheid. Zo kan iemand genieten van het feit dat hij heeft leren zwemmen, dat hij er in geslaagd is zich deze complexe activiteit eigen te maken. Voor andere groepen ligt de betekenis minder in het uitbouwen van vaardigheden, maar in het handhaven of zelfs in het minder snel laten verlopen van de achteruitgang. Voor ouderen met dementie kan dit betekenen dat de zelfredzaamheid langer op peil blijft waardoor ze minder afhankelijk zijn. Regelmatig actief zijn heeft eveneens betekenis voor het behoud van vitaliteit en een actieve betrokkenheid bij de omgeving. De actieve betekenis van het bewegen heeft ook betrekking op het feit dat mensen er hun energie in kwijt kunnen. Even lekker uitrazen, even lekker zweten, even lekker actief zijn. Evenals bij de instrumentele betekenis, heeft ook vanuit dit oogpunt het trainen van de bewegingseigenschappen (kracht, lenigheid, uithoudingsvermogen, coördinatie en snelheid) betekenis.
C
O
PY
R
De sociale betekenis De sociale betekenis, ofwel de interactieve betekenis van het bewegen, verwijst naar het belang van bewegen dat beleefd kan worden als contact en communicatie met anderen. Sport- en bewegingsactiviteiten lenen zich prima om op een ongedwongen en speelse manier met elkaar om te gaan en met elkaar samen te werken. Je kunt wel over sociale vaardigheden met elkaar praten, maar het mooie van bewegen is dat je het daadwerkelijk kunt laten zien en ermee kunt oefenen. Zo leer je rekening houden met anderen, op je beurt wachten, regels maken en je aan regels houden, winnen en verliezen, uit te delen en te incasseren, helpen en geholpen worden, aanraken en aangeraakt worden. Voor mensen met een beperking kan sportbeoefening een bijdrage leveren aan de (her)integratie in de samenleving. In geval van mensen met een
60
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
psychische aandoening spreek je van rehabilitatie. Ook hierin vervult het bewegen een rol. Binnen het hele werkveld van de bewegingsagogie speelt de sociale betekenis een belangrijke rol.
IJ S
Sociaal word je niet vanzelf
SO
N D ER W
Als je de kracht of het uithoudingsvermogen van iemand wil verbeteren, lukt dit door de persoon de juiste oefeningen te laten doen. Het resultaat staat grotendeels los van de sportleider als persoon. De oefeningen doen als het ware zelf hun werk. Bij sociaal-emotionele doelstellingen en doelstellingen gericht op zelfvertrouwen, zelfstandigheid en een positief zelfbeeld ligt dit heel anders. Het is maar de vraag of je van het doen van samenwerkingsvormen zomaar socialer wordt. Uiteraard kunnen deze vormen daar wel een bijdrage aan leveren, maar het resultaat wordt ook bepaald door de houding van de bewegingsagoog en de manier waarop hij de relatie met de cliënt(en) vormgeeft.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
De belevingswaarde Bewegen heeft een grote belevingswaarde. Aan het bewegen of het bewegend actief zijn met anderen valt heel wat te beleven. Die beleving kan door iedereen op een andere manier ingevuld worden. Sommige deelnemers ervaren het als prettig om echt actief te zijn, zich in te spannen en lekker te zweten. Voor hen is bewegen een vorm van ontlading of een afleiding voor agressie. Deze ontlading wordt ook wel met de term ‘catharsis’ aangeduid. Voor anderen gaat het meer om te merken nog iets te kunnen, om succesbeleving. Weer anderen zoeken in het bewegen juist de rust, de ontspanning, even weg uit de sleur van alledag.
Sport en beleving.
61
N D ER W
IJ S
Plezier is voor de meeste sporters de belangrijkste reden om aan sport te doen. Sommige auteurs hanteren het begrip ‘piekervaring’ of ‘flow’. Sport is dan bewegen om emoties, spanning en opwinding op te wekken. Hoe dan ook, je raakt bewogen door bewegen. Ook hier vatten we de term bewegen ruim op. Enerzijds gaat het om allerlei bewegingssituaties, anderzijds om allerlei lichaamservaringssituaties. Bij deze laatste activiteiten gaat het niet zozeer om het actief zijn, maar meer om het letterlijk én figuurlijk bewogen worden. Hierbij kun je denken aan vormen van zwaaien, wiegen en veren en aan vormen van aangeraakt worden.
SO
De betekenis voor het zelfbeeld Bij de betekenis van het bewegen voor het zelfbeeld gaat het om de mogelijkheden die het bewegen biedt om te komen tot een positief lichaamsbeeld en zelfbeeld. We gaan ervan uit dat succesbeleving kan leiden tot het gevoel iets te kunnen, iets te betekenen. Op deze manier versterken bewegingsactiviteiten de gevoelens van competentie en draagt het bij aan een positievere zelfwaardering. Bekijk de video 'Zelfvertrouwen: doe aan lichaamsbeweging'.
M
BE R
O
EP
Bewegingsactiviteiten kunnen niet alleen het vertrouwen in jezelf vergroten, maar ook het vertrouwen in de ander. Uiteraard gaat dit niet als vanzelf. De aangeboden activiteiten moeten uitdagend zijn en toch een grote kans bieden op succesbeleving. Bovendien is het belangrijk om bij de manier van aanbieden te komen aan de behoefte om dingen zelf te bepalen. Sport biedt deelnemers de mogelijkheid zich te identificeren met een bepaalde groep of een bepaald individu. Dit geeft sporters het gevoel ergens bij te horen. Zeker voor mensen met een licht verstandelijke beperking speelt dit een belangrijke rol. Ze spelen voetbal of rijden paard en horen bij de andere leden van de betreffende verenigingen.
O
Voel je je beter over je lichaam als je sport?
H
T
BO
Het is mooi als je sport puur omdat je het leuk vindt, er voldoening uit haalt, of omdat je bijvoorbeeld een sportieve vakantie op het oog hebt. Maar voor veel van ons is het toch (ook) ontevredenheid met uiterlijk of gewicht dat de trigger is om te gaan bewegen. Maar gaan we ons inderdaad beter voelen over ons lichaam wanneer we sporten?
R
IG
Ja! Bewegen zorgt voor een aantoonbaar positievere kijk op je lichaam: mensen die veel bewegen, denken positiever over hun lichaam.
C
O
PY
Dat effect begint al na een enkele training, maar het lijkt erop dat als je vaker beweegt, het positieve effect op je lichaamsbeeld groter wordt. We weten (nog) niet of het soort sport dat je doet en hoe lang en zwaar je traint ook van invloed zijn, dus doe vooral wat je leuk vindt!
62
Het lichaamsbeeld Je lichaamsbeeld wordt gevormd door (interne) gevoelens en denkbeelden over je uiterlijk; over eigenschappen en vorm, lichaamskenmerken, hoe je lichaam functioneert en eventuele
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
IJ S
lichamelijke beperkingen. Een verstoord lichaamsbeeld kan je zelfbeeld, zelfvertrouwen en eigenwaarde ondermijnen, wat niet enkel vervelend is, maar zelfs kan leiden tot depressies of mindere prestaties je werk of op school.
N D ER W
Waarom helpt bewegen zo goed? Een voor de hand liggende verklaring, is dat van sporten je lichaam echt kan veranderen. Door te sporten en zo eventueel gewicht kwijt te raken of juist spiermassa op te bouwen, ga je er daadwerkelijk anders uitzien.
SO
Maar ook mensen die niet afvallen, sterker of fitter worden hebben een beter gevoel over zichzelf als ze hebben gesport. Er zijn dus nog andere redenen waarom je lichaamsbeeld verbetert wanneer je meer gaat bewegen. Je krijgt door sporten bijvoorbeeld een beter gevoel over je vaardigheden. Je voelt je sterker, fitter of je hebt meer zelfvertrouwen, omdat je iets hebt gedaan waarvan je eigenlijk dacht het niet te kunnen.
O
EP
Tenslotte kunnen sociale contacten ook invloed hebben op je lichaamsbeeld. Via sport kan je meer en/of betere relaties opbouwen met anderen en dit werkt positief. Het bewegen zelf is dan niet eens zo doorslaggevend.
BE R
Bron: Schaars & Wassenaar (2018).
M
Zelfactualisatie
BO
O
“Sport kan als een mogelijkheid worden gezien tot ontplooiing, zelfkennis en uiteindelijk tot persoonlijke ontwikkeling. Deze persoonlijke ontwikkeling kan leiden tot een gevoel van eigenwaarde en tot zelfverwerkelijking (zelfactualisatie).”
H
T
Bron: De Knop (z.d.).
C
O
PY
R
IG
De gezondheidswaarde De gezondheidswaarde van bewegen verwijst naar de relatie tussen bewegen en lichamelijke gezondheid. Lichaamsbeweging levert een bijdrage aan de gezondheid van mensen. Vooral de laatste jaren wordt de gezondheidswaarde van bewegen benadrukt. Het helpt onder andere hart- en vaatziekten en overgewicht te voorkomen. Recentelijk lijkt de problematiek rondom jonge kinderen met overgewicht flink toe te nemen. Blijkbaar heeft het bewegen ook op dit punt een belangrijke betekenis. De gezondheidsbetekenis van lichaamsbeweging heeft betrekking op een grotere lichamelijke fitheid, verhoging van de weerstand, preventieve werking ten opzichte van een aantal aandoeningen en verhoging van de levensverwachting. Zeker voor mensen met een lichamelijke beperking en ook voor een groot aantal mensen met een verstandelijke beperking is de gezondheidswaarde van lichaamsbeweging groot. Zo kan het aandoeningen als osteoporose, decubitus, obesitas en contracturen helpen voorkomen.
63
Bekijk de video 'Paul Van Den Bosch over het belang van sport voor je gezondheid'.
N D ER W
Bewegingsarmoede leidt tot een energiecrisis in ons lichaam, omdat we met een te laag energieverbruik onze gezondheid in gevaar brengen. Dit gebeurt op verschillende manieren. Zo bevordert te weinig bewegen een vroegtijdige veroudering van ons lichaam, zoals een versnelde afname van onze fysieke fitheid (kracht, uithoudingsvermogen) en cognitief prestatievermogen (reactiesnelheid, geheugen).
IJ S
Belang van bewegen voor de gezondheid
SO
Ook leidt te weinig bewegen tot een groter risico op het vroegtijdig krijgen van ziekten en aandoeningen zoals hart- en vaatziekten, diabetes type 2, kanker en dementie. Bovendien heeft bewegingsarmoede een negatief effect op onze (rust)stofwisseling of basaal metabolisme, omdat onze skeletspieren, het grootste orgaan in ons lichaam, minder behoefte aan energie hebben.
EP
Bron: De Greef (2009).
BO
O
M
BE R
O
Betekenis voor de cognitieve ontwikkeling De betekenis van het bewegen voor de cognitieve ontwikkeling verwijst naar de mogelijkheid om de omgeving bewegend te leren kennen. Al bewegend, al spelend ontdek je eigenaardigheden van voorwerpen (rond, groot, zwaar) en van de ruimte om je heen (ruimtelijke oriëntatie, begrippen links, rechts, boven, onder). Deze betekenis geldt vooral voor kinderen, maar de laatste tijd is er steeds meer aandacht voor het belang van bewegen voor de cognitieve functies bij ouderen.
Bewegen en cognitie
IG
H
T
Lichaamsbeweging houdt niet alleen ons lijf maar ook ons brein in conditie. Dat blijkt steeds duidelijker uit wetenschappelijk onderzoek. Beweging baat het brein, en daarmee de gezondheid, van de wieg tot het graf. Als kinderen sporten worden ze slimmer, en wie meer beweegt verkleint de risico’s op het ontwikkelen van dementie.
PY
R
Bron: Scherder (2017).
C
O
Bekijk de video 'Samenhang van bewegen en leerprestaties'.
Lees de verdiepingsstof 'Bewegen en cognitie'.
64
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
N D ER W
IJ S
Het modaliteitenmodel Binnen de Hogeschool van Windesheim is naar een ordening van de betekenis van het bewegen gezocht. Als uitgangspunt voor een ordening heeft de hogeschool de aanleiding om deel te nemen aan bewegingsactiviteiten gekozen. Aanleiding moet je hier zien als: de motivatie, de reden van de beweger om deel te nemen aan bewegingsactiviteiten. • Wat beweegt iemand om hard te lopen? • Met welke reden oefent iemand zo hard op een salto?
Het modaliteitenmodel.
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
Tot nu toe is een indeling gevonden in vier aanleidingen om tot bewegen te (willen) komen. Deze aanleidingen worden modaliteiten genoemd.
C
O
PY
R
IG
H
Ontmoeten Onder de modaliteit ontmoeten wordt verstaan het (willen) bewegen om binnen die context zichzelf, de ander of het andere te ontmoeten. De bewegende deelnemer is hier met zijn zintuigkanalen gericht op ‘buiten’, op zijn omgeving, op het (bewegend) aangaan van een relatie met de wereld om hem heen. Het gaat om opdoen van relationele ervaringen: centraal binnen ontmoeten. • gaan kennen van • het tegenkomen van de ander • het ervaren van diverse zintuiglijke prikkelingen (snoezelen) • snuffelen aan nieuwe motorische activiteiten en/of betekenissen • contact maken • ontdekken van ik.
65
IJ S
N D ER W
Leren Onder de modaliteit leren wordt verstaan het (willen) bewegen om het verwerven van bewegingsvaardigheden en het zich competent willen voelen ten aanzien van (specifieke) bewegingsactiviteiten. De lol om lerend te bewegen zit hem in het gaan beheersen van de bewegingssituatie of het kunstje. Het gaat om (bij)leren. • het leren kunnen van … • het verwerven van vaardigheden • het aanleren van motorische technieken • motorische competent worden in … • leren je houden aan (sociale) regelgevingen • leren van sociale vaardigheden • (re-)integreren in het bestaansveld bewegen.
BE R
O
EP
SO
Sparren Hier staat het op zoek zijn naar uitdaging(en) centraal. Bewegers willen graag bewegend inspanningen leveren en kunnen dat zoeken in een duel met een ander/tegenstander, maar ook in een context waar weerstand te vinden is (tegenwind, berg op, tijdslimiet). • leren kennen van je kunnen • het opnemen tegen de ander • het aangaan van een uitdaging • ervaren van tegenstand, strijd • fysieke grenzen ontdekken • leren strijden, krachten meten, winnen, verliezen.
T
BO
O
M
Vieren Hierbij staat de ontspanning centraal. Deelnemers die graag vieren, zoeken de moeiteloosheid. Al rustig fietsend je gedachten laten gaan over een lastig probleem, is vierend bewegen. • kunnen • leren ongedwongen, ontspannen verblijven • ontspannen kunnen blijven • leren spelen en laten spelen, genieten van het bewegen • leren recreëren.
C
O
PY
R
IG
H
Het bewegingsagogisch werk begint bij de hulp- of ondersteuningsvraag van de deelnemer. Vervolgens wordt deze vraag gecategoriseerd in een van de vier modaliteiten. Aan deze modaliteiten worden doelstellingen gehangen. Na verloop van tijd kan de deelnemer van modaliteit veranderen. Zo kan iemand aan het begin van het revalidatieproces willen leren, om vervolgens over te stappen naar sparren of ontmoeten. Aansluiten bij de bewegingsbeleving van de deelnemer betekent aansluiten bij een van de vier modaliteiten. Op deze manier is er een kapstok voor de bewegingsagoog. Hoofddoelen Ontmoeten Het tegenkomen/ontmoeten van de ander, het andere en/of jezelf.
66
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
N D ER W
IJ S
Handelen van de bewegingsagoog: • werken binnen, of op de grens van het bereik/vermogen van de deelnemer • scheppen van arrangementen met gedifferentieerde verkenningsmogelijkheden • observaties van de beleving • vragen naar affiniteit, interactie, omgevingsvariabelen, ervaringen • toepassen van veelvuldige wisselingen in activiteiten, medespelers, opdrachten, spelvormen • attitude is uitnodigend, vragend, uitlokkend • positie is naast, concentrisch of excentrisch van de deelnemers.
SO
Gedragingen van de deelnemers: • verkennen, herkennen en erkennen van mogelijkheden en fascinaties • het kennismaken met de materiële, sociale en/of formele aspecten binnen de bewegingssituatie en/of het bewegingsverband • het aanspreken van nieuwsgierigheid, het opdoen van nieuwe ervaringen • de aandacht gericht op ‘buiten’, op interactie en een relatie met de (sociale) wereld.
EP
Leren Het verwerven van bewegingsvaardigheden, opdoen van motorische skills.
M
BE R
O
Handelen van de bewegingsagoog: • werken in de zone van de naaste ontwikkeling • scheppen van arrangementen binnen optimale leercondities • observaties van de motorische vaardigheden en vorderingen daarin • vragen naar leemtes in kennis over en naar gemak in de uitvoeringswijze • toepassen van methodische reeksen, herhalingen, stappenplan, planmatige opbouw, methodiek en/of didactiek.
T
BO
O
Gedragingen van de deelnemers: • het veelvuldige en herhalend oefenen van bewegingsvaardigheden, inslijpen van technieken • het nadopen van gegeven voorbeelden • het aanspreken van het lerend vermogen en bewustzijn op/over het bewegen • de aandacht gericht op de voorgeschreven uitvoeringswijze van bewegingen, op de eindvorm.
IG
H
Sparren Het leveren van een inspanning om een gestelde uitdaging aan te gaan.
C
O
PY
R
Handelen van de bewegingsagoog: • werken binnen een gestelde uitdaging • scheppen van arrangementen met een uitdaging • observaties van de inspanningsgraad • vragen naar haalbaarheid en motivatie om ‘er’ (nog) voor te gaan • toepassen van limieten, puntentellingen, records, wedstrijdelementen, weerstand • meetbaar maken van de bewegingsactiviteiten • attitude is enthousiasmerende, aanmoedigend, stimulerend • positie is tegenover de deelnemer, of als coach.
67
IJ S
Gedragingen van de deelnemers: • zich inspannend bewegen ten opzichte van weerstand/tegenstander waardoor eventueel ‘strijd’ opgeroepen wordt • het aanspreken van kracht en conditionele aspecten en/of tactiek en doorzettingsvermogen • de aandacht gericht op gestelde (meetbare) doelen, uitdagingen, limieten enzovoort.
N D ER W
Vieren Het moeiteloos en ontspannen bewegen.
EP
SO
Handelen van de bewegingsagoog: • werken binnen moeiteloosheid, gemak of speelsheid • scheppen van arrangementen waarin ‘in vrijheid’ bewogen kan worden • observaties van de mate van ontspanning, en het ‘vrije’ genieten • weinig vragen, eventueel naar de beleving, mate van genieten/ontspannen • toepassen van muziek, onbewuste of impliciete aansturing van de deelnemer • het weghalen of -laten van verplichtingen, einddoelen en/of eindvormen • attitude is rustgevend, uitnodigend, volgend • positie is onnadrukkelijk aanwezig.
BE R
O
Gedragingen van de deelnemers: • het (tijdloos) verblijven binnen de bewegingscontext recreëren • het aanspreken van ontspanning, vanzelfsprekendheid, automatismen, onbewust bewegen • de aandacht kan gericht zijn op ‘binnen’ of ‘buiten’ • in ‘flow’ zijn.
M
Opdracht 9 Vierfactorenmodel
BO
O
a. Noteer de vier factoren van dit model. b. Geef een toelichting op deze vier factoren. c. Formuleer voor de vier factoren een zo concreet mogelijke doelstelling.
T
Opdracht 10 Overeenkomsten en verschillen
IG
H
Vergelijk het vierfactorenmodel met het zesfactorenmodel en beschrijf de overeenkomsten en verschillen.
R
Opdracht 11 Videofragmenten
C
O
PY
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bekijk de video's 'Zwemmen met de bewegingsagoog', 'Sportoefeningen bij de bewegingsagoog' en 'Bewegingsagoog: rust creëren'. Bekijk een of meerdere van de hiervoor genoemde video's en bepaal met elkaar om welke betekenissen van bewegen het gaat.
68
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
Opdracht 12 Revalidatie met dwarslaesie Bekijk de video ‘Bewegingsagoog over revalidatie met dwarslaesie’.
N D ER W
Opdracht 13 Bewegen en cognitie
IJ S
Noteer de betekenissen van bewegen die door de bewegingsagoog in de video genoemd worden.
a. Leg uit op welke manier bewegen een bijdrage kan leveren aan de cognitie. b. Zoek op internet naar een van de video's van Erik Scherder over de relatie tussen bewegen en cognitie. Vat kort samen hoe het bewegen de cognitie beïnvloedt.
SO
2.5 Het belang van bewegen voor specifieke doelgroepen
O
EP
Het belang van de beschreven betekenissen van het bewegen varieert per doelgroep. Voor mensen met diabetes mellitus bijvoorbeeld, is de gezondheidswaarde van het bewegen van groot belang. Deze mensen hebben een sterk verhoogde kans op hart- en vaatziekten en andere complicaties. Bovendien verbetert regelmatige lichaamsbeweging de insulineresistentie en bevordert de insulinegevoeligheid.
BO
O
M
BE R
In deze paragraaf komt het belang van bewegen voor de volgende doelgroepen aan de orde: • kinderen en jeugdigen met een lichamelijke beperking • revalidanten • (ex-)kankerpatiënten • oudere mensen met een verstandelijke beperking • mensen met een ernstig meervoudige beperking • mensen met een depressie • kinderen en jeugdigen met gedrags- en opvoedingsproblemen • gedetineerden.
IG
H
T
Kinderen en jeugdigen met een lichamelijke beperking Een van de belangrijkste doelen van het bewegingsonderwijs aan kinderen en jeugdigen met een lichamelijke beperking is dat ze aansluiting vinden bij de Nederlandse sport- en bewegingscultuur.
C
O
PY
R
Het vierfactorenmodel kun je hier als volgt op toepassen: • instrumentele betekenis: – ontwikkelen van algemene bewegingsvaardigheden – ontwikkelen van de bewegingseigenschappen – ontwikkelen van specifieke bewegingsvaardigheden (rolstoelvaardigheid) – bijdrage leveren aan de gezondheid, actieve levensstijl • exploratieve betekenis: – ontdekken van mogelijkheden van zichzelf en materiaal – ondersteunen van de cognitieve ontwikkeling
69
IJ S
•
sociale betekenis: – algemene en specifieke bewegingsvaardigheden ontwikkelen, zodat de mogelijkheden om relaties aan te gaan vergroot worden – ontwikkelen van sociale vaardigheden (op de beurt wachten, samenwerken, overleggen) bevorderen van de integratie persoonlijke betekenis: – ervaren van plezier en ontspanning aan sport en bewegen – bijdragen aan het zelfvertrouwen en een positief zelfbeeld.
N D ER W
•
Bewegen en sport
O
EP
SO
Bij de jongste leerlingen ligt het accent op het opdoen van bewegingservaring, onder het motto ‘bewegen beleven’. In de overige groepen werken we steeds meer aan de op de leerling afgestemde ontwikkeling van: • diverse bewegingsvormen: lopen/rijden, balanceren, springen, rollen, klimmen, klauteren, zwaaien, schommelen, werpen en vangen • bewegen op muziek • spelvormen zoals: tikspelen, doelspelen, stoeispelen en slagspelen
BO
O
M
BE R
Het accent ligt op ‘bewegen verbeteren’ en ‘gezond bewegen’. Sociale aspecten krijgen veel aandacht. Binnen het VSO ligt de nadruk op vier domeinen waar de kerndoelen in verweven zijn. Dit zijn: • Sport & Fun (gericht op sportoriëntatie) • Fit & Fun (bewegen en gezondheid) • Team & Fun (samen bewegen regelen) • Challenge & Fun (grenzen verleggen/opzoeken)
IG
H
T
Er wordt gewerkt met een sportfolio, waarin leerlingen hun eigen doelen kwijt kunnen. Leerroute 1 heeft een apart bewegingsprogramma. Hierbij zijn leerlingen één keer per week in de gymzaal en één keer per week in het zwembad. Tijdens de aangeboden activiteiten dagen we de leerlingen uit tot bewegen en ervaren.
C
O
PY
R
Bron: Mytylschool Gabriël (2022).
70
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
SO
N D ER W
IJ S
Revalidanten De groep ‘revalidanten’ is een heel brede doelgroep. Binnen de revalidatie hebben sport en bewegen het volgende belang: • grenzen verleggen, gevoel nog wat te kunnen (vergroten van competentiegevoelens) • verbeteren en vergemakkelijken van sociale contacten (integratie) • verbeteren van de bewegingseigenschappen (uithoudingsvermogen, kracht, snelheid en coördinatie) • verbeteren, aanleren van (nieuwe) bewegingsvaardigheden (rolstoelvaardigheden, balans, algemeen dagelijkse levensverrichtingen) • bijdragen aan het verliesverwerkingsproces en acceptatieproces • voorbereiden op deelname aan de sport- en bewegingscultuur (sport als zinvolle vrije tijdsbesteding • verbeteren van de gezondheid, terugdringen van de medische consumptie, voorkomen van gezondheidsklachten (obesitas, contracturen, decubitus).
EP
Bewegingsagogie
Bewegingsagogie richt zich op het oefenen en/of (opnieuw) aanleren van bewegingen.
O
M
BE R
O
Wat is bewegingsagogie? De bewegingsagoog richt zich samen met u op het oefenen en/of (opnieuw) aanleren van bewegingen. Dit gebeurt door sport en bewegingsactiviteiten. U ervaart wat uw bewegingsmogelijkheden zijn en hoe u deze kunt uitbreiden. Denk hierbij aan: Opbouw van kracht en uithoudingsvermogen. Vrij en ontspannen bewegen. Weer bewegen en/of sporten in de thuissituatie. Bewegen in het water. Fietsen. Ook kan de bewegingsagoog u begeleiden bij het vinden van een geschikte sport- of beweegactiviteit, waar u na uw revalidatiebehandeling in uw eigen omgeving verder mee kan gaan.
Bron: Jeroen Bosch Ziekenhuis (z.d.).
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
Ervaringen van revalidanten “Bewegingsagogie heeft mij geholpen om mijn levenslust terug te krijgen. Met het zwemmen en fietsen heb ik geleerd opnieuw te bewegen. Hierdoor is de wereld weer voor mij open gegaan.” Man met een bovenbeenamputatie “Met een bewegingsagoog ga ik meerdere keren per week met een op maat gemaakt opbouwprogramma aan de slag. Zo leer ik weer vertrouwen te krijgen in mijn lichaam, om op termijn weer alle sporten te kunnen uitoefenen die ik zo graag doe. Samen bepalen we welke sporten en activiteiten we doen, zowel binnen Tolbrug als thuis. Via afwisselende activiteiten en spelvormen bouw ik weer aan mijn conditie, evenwicht, uithoudingsvermogen en gewicht. Ook word ik regelmatig via diverse testen goed in de gaten gehouden of ik verantwoord bezig ben.” Man herstellend van hersentumor
Je ziet dat vooral de sociale, instrumentele en persoonlijke betekenis van het bewegen een rol speelt. Ook uit het voorbeeld hierna blijkt dat het om deze drie betekenissen gaat.
71
Bewegingsagogie
IJ S
De bewegingsagoog houdt zich bezig met het aanbieden van sport- en bewegingsactiviteiten. Deze hebben het doel een bijdrage te leveren aan de psychische, sociale en lichamelijke ontwikkeling. Ook helpt de bewegingsagoog u met het realiseren van optimaal bewegingsgedrag.
N D ER W
Bewegingsagogie biedt u inzicht in uw bewegende en conditionele mogelijkheden en belasting/belastbaarheidprincipes. Tegelijkertijd geeft het u handvatten om uw eigen mogelijkheden uit te breiden. U doet ervaring op ten aanzien van bewustwording van uw eigen (bewegings)patronen en kunt u eventueel oefenen met ander (bewegings)gedrag.
EP
SO
Behandeling Voordat u gaat starten bij de bewegingsagogie krijgt u een intake om uw sportverleden, mogelijkheden en doelen door te nemen. Aan de hand van de intake worden de bewegingsactiviteiten ingepland. U moet hierbij onder andere denken aan rolstoeltraining, sporten in de zaal, functionele training, conditietraining en/of zwemmen.
BE R
O
Aan het eind van het revalidatietraject, vindt er een afsluitend sportinformatiegesprek plaats om samen met een bewegingsagoog in kaart te brengen welke bewegingsactiviteiten u eventueel bij u in de buurt wilt voortzetten.
R
IG
H
T
BO
O
M
(Ex-)kankerpatiënten Er bestaan verschillende vormen van kanker. De meest voorkomende vormen van kanker in Nederland zijn huidkanker, darmkanker, prostaatkanker, borstkanker en longkanker. De revalidatie wordt uiteraard aangepast aan de vorm van kanker en de ernst van de ziekte. Dat geldt ook voor het aanbod aan sport- en bewegingsactiviteiten. Toch zijn de gevolgen voor een groot aantal van (ex-)patiënten min of meer hetzelfde. Je kunt hierbij denken aan: • vermoeidheid, conditieverlies • veranderingen aan het lichaam (bijvoorbeeld haaruitval, oedeem en littekens) • angst en onzekerheid, gebrek aan zelfvertrouwen • veranderingen in relaties/sociale contacten • moeite om te concentreren • emotionele labiliteit.
C
O
PY
Sport en bewegen kunnen hierbij een rol spelen. Programma’s als Herstel en Balans, Tegenkracht en Oncofit leveren een bijdrage aan: • het opbouwen van de conditie, het verminderen van de vermoeidheid • het opbouwen van zelfvertrouwen, vertrouwen in het eigen lichaam door positieve ervaringen • grenzen en mogelijkheden leren kennen en verleggen • omgaan met emoties als boosheid, teleurstelling, verdriet. • (opnieuw) genieten van sport en bewegen • relaties leggen met anderen (lotgenoten), sport en bewegen in groepsverband • het herstel van een operatie, chemokuur of bestraling.
72
IJ S
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
N D ER W
Stichting Tegenkracht.
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
Oudere mensen met een verstandelijke beperking Voor de doelgroep oudere mensen met een verstandelijke beperking kun je prima het zesfactorenmodel toepassen: • actieve betekenis: – onderhouden van bewegingsvaardigheden van belang voor algemene dagelijkse levensverrichtingen (ADL) en zelfredzaamheid – onderhouden van de bewegingseigenschappen van belang voor ADL en zelfredzaamheid • sociale betekenis: – onderhouden van het sociale contact, sociale gerichtheid, voorkomen van sociaal isolement – het samen deelnemen aan laagdrempelige sport- en bewegingsactiviteiten • belevingswaarde: – het beleven van plezier, ontspanning aan laagdrempelige sport- en bewegingsactiviteiten • betekenis voor het zelfbeeld, zelfvertrouwen: – in stand houden van het gevoel nog iets te kunnen, succesbeleving – in stand houden van het gevoel van zelfstandigheid, zelfredzaamheid • gezondheidswaarde: – in stand houden van de fysieke fitheid, voorkomen van sedentair gedrag, overgewicht, decubitus en dergelijke • cognitieve betekenis: – het actief houden van cognitieve functies door bewegen en interactie. – eenvoudig stimuleren van het brein door sport- en bewegingsactiviteiten in het kader van realiteitsoriëntatietraining.
R
Lichamelijke activiteit en fitheid bij ouderen met een verstandelijke beperking
C
O
PY
Hier volgen enkele citaten uit het proefschrift van Thessa Hilgenkamp: • Bij te weinig lichamelijke activiteit loop je een verhoogd risico op gezondheidsaandoeningen en afname van vaardigheden voor het dagelijks functioneren. • Fitheid is belangrijk om voor jezelf te kunnen zorgen en om zelfstandig te kunnen leven, maar fitheid neemt af als iemand ouder wordt. Deze afname geldt ook voor ouderen met een verstandelijke beperking,
73
•
N D ER W
IJ S
•
Deze uitkomsten onderstrepen het belang van het zo lang mogelijk onderhouden en stimuleren van het zelfstandig blijven lopen van ouderen met een verstandelijke beperking, om daarmee ook hun vaardigheden om dagelijks te kunnen functioneren te behouden. Het is nodig dat er aangepaste programma’s ontworpen en structureel geëvalueerd worden om lichamelijke activiteit te bevorderen en ondersteuning te bieden voor een actieve leefstijl, zodat inactiviteit drastisch verminderd wordt. Daarnaast moet ook het stimuleren van onderhoud, of zelfs opbouw, van fitheid hoger op de agenda komen.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
Bron: Hilgenkamp (2012).
74
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
N D ER W
IJ S
Actieve betekenis Voor oudere mensen met een verstandelijke beperking is de actieve betekenis van bewegen van groot belang. Sport- en bewegingsactiviteiten kunnen de achteruitgang in het functioneren voorkomen of meer geleidelijk laten verlopen, waardoor de zelfredzaamheid langer op peil blijft. Er is dan mogelijk minder hulp nodig bij algemene dagelijkse levensverrichtingen. Ook betekent het regelmatig deelnemen aan lichamelijke activiteiten een behoud van vitaliteit: een blijvende actieve betrokkenheid bij de omgeving.
EP
SO
Sociale betekenis Voor elke oudere is de sociale betekenis van het bewegen (interactie) van belang. De achteruitgang in communicatie als gevolg van gezichts- en gehoorproblemen én achteruitgang van de bewegingsvaardigheid zorgen voor een dreigend sociaal isolement. Bewegingsactiviteiten met het accent op sociale en communicatieve aspecten kunnen een bijdrage leveren aan dit dreigende sociale isolement. Bovendien komen dergelijke activiteiten tegemoet aan de behoefte aan lichamelijk contact. Enerzijds werkt het horen bij een groep positief, anderzijds lenen bewegingsactiviteiten zich uitstekend om een (spelend) appel te doen op de interactie met anderen.
M
BE R
O
Belevingswaarde Ook de belevingswaarde van bewegen is voor oudere mensen met een verstandelijke beperking van belang. Sommige ouderen ervaren het als plezierig om echt actief te zijn, om zich in te spannen. Voor anderen gaat het meer om merken nog iets te kunnen, om succesbeleving. Uit onderzoek blijkt dat ouderen met een verstandelijke beperking vooral behoefte hebben aan een rustige en ontspannen omgeving waar niet al te veel meer moet. Eenvoudige bewegingsactiviteiten en lichaamsgerichte activiteiten kunnen hier een prima bijdrage aan leveren. Sommige ouderen vinden het bijvoorbeeld heerlijk om rond te dobberen in het water.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Zelfbeeld Bewegen heeft een positieve invloed op iemands zelfbeeld. Het beleven van succes, het ervaren van tot dingen in staat te zijn is ook voor oudere mensen met een verstandelijke beperking belangrijk. Het gevoel van zelfstandigheid en onafhankelijkheid blijkt voor oudere mensen een belangrijke bijdrage te leveren aan een positief zelfbeeld. Bewegingsvaardigheden kunnen een bijdrage leveren aan dit gevoel van zelfstandigheid en onafhankelijkheid. Bovendien blijken oudere mensen met een licht verstandelijke beperking de behoefte te hebben om dingen zelf te bepalen. Laat daarom ook oudere mensen met een verstandelijke beperking initiatieven nemen, keuzes maken en hun eigen mening verkondigen. Ook dit draagt bij aan het gevoel nog steeds iets te betekenen.
Gezondheidswaarde Voor oudere mensen blijkt de gezondheidswaarde van het bewegen groot te zijn. Dit is niet onderzocht bij mensen met een verstandelijke beperking, maar er lijken geen argumenten voorhanden om te concluderen dat deze positieve effecten niet zouden gelden voor deze doelgroep. De enige moeilijkheid die zich soms voordoet, is dat de intensiteit van de bewegingsactiviteiten voor ouderen met een verstandelijke beperking dusdanig is dat er niet of nauwelijks een trainingsprikkel uitgeoefend wordt op het cardiopulmonaire systeem.
75
Al eerder haalden we hoogleraar neuropsychologie Erik Scherder aan. Hij wijst op het belang van bewegen voor het ‘in conditie houden’ van het brein.
IJ S
Bewegen speelt zich af in het hier en nu en het gaat om concrete direct ervaarbare activiteiten welke de oudere mens in zekere zin dwingt in de realiteit van alledag te blijven. In die zin kunnen bewegingsactiviteiten deel uitmaken van de realiteitsoriëntatietraining (ROT).
N D ER W
Mensen met een ernstig meervoudige beperking Mensen met een ernstig meervoudige beperking hebben een combinatie van bijvoorbeeld een verstandelijke beperking en één of meerdere lichamelijke beperkingen. Zo zijn er deelnemers die ernstig verstandelijk beperkt zijn, een visuele beperking hebben en waarbij sprake is van cerebrale parese. Een aantal van hen geeft weinig blijk van een daadwerkelijke betrokkenheid bij de omgeving. Zij moeten als het ware tot deze betrokkenheid opgeroepen, gewekt worden.
EP
SO
Betekenis van bewegen voor mensen met een ernstig meervoudige beperking: • onderhouden bewegingsvaardigheid (actieve betekenis) • stimuleren contact met omgeving (sociale betekenis) • uitbreiden belevings- en ervaringswereld (belevingswaarde) • voorkomen gezondheidsklachten (gezondheidsbetekenis).
BE R
O
Voor mensen met een ernstig meervoudige beperking is het onderhouden van enige bewegingsvaardigheid voorwaarde voor zelfstandigheid en ADL. Daarnaast kan bewegen bijdragen aan een (actieve) betrokkenheid bij de omgeving komt het tegemoet aan de behoefte aan aandacht, genegenheid en (lichamelijk) contact.
BO
O
M
Een aanbod van uiteenlopende bewegingssituaties zorgt voor uitbreiding van de belevings- en ervaringswereld. De deelnemer maakt kennis met een andere omgeving, andere voorwerpen of situaties. De zintuigen worden gestimuleerd en de deelnemer kan er ontspanning en plezier aan ontlenen. De manier waarop mensen met een ernstig meervoudige beperking hun ervaring ordenen, valt onder de lichaamsgebonden ervaringsfase. Bewegingssituaties moeten hierop aansluiten.
IG
H
T
Tot slot is bewegen belangrijk bij het voorkomen van gezondheidsklachten als obstipatie, decubitus en contracturen.
R
Lees de verdiepingsstof 'Snoezelen'.
C
O
PY
Mensen met een depressie De redenen van het belang van bewegen voor mensen met psychiatrische aandoeningen zijn vaak: • (re)socialisatie • (re)activering • rehabilitatie, zelfwaardering, zelfvertrouwen • belevingswaarde (plezier, ontspanning).
76
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
Depressie en bewegen
IJ S
Sporters hebben minder vaak stemmingsstoornissen dan niet-sporters. Dit mogelijk beschermende effect van sporten is waarneembaar bij drie afzonderlijke stemmingsstoornissen (depressie in engere zin, dysthymie en bipolaire stoornis).
N D ER W
Voor sporters (1-3 uur per week) is de kans 1,5 keer kleiner in vergelijking met niet-sporters dat zij een psychische stoornis ontwikkelen. De kans op het ontwikkelen van een stemmingsstoornis is zelfs 1,8 keer zo klein. Daarbij blijkt ook dat de kans dat sporters herstellen van een psychische stoornis 1,5 keer hoger is in vergelijking met niet-sporters.
SO
Bron: Kenniscentrum Sport & Bewegen.
EP
Voor mensen met depressieve klachten kun je het belang van bewegen wat nauwkeuriger vaststellen. Fysieke inspanning blijkt een positief effect op de stemming te hebben. Mensen die regelmatig sporten en bewegen lopen minder risico om een depressie te ontwikkelen. Regelmatige inspanning verkleint het risico van verdere ontwikkeling van depressieve klachten.
T
BO
O
M
BE R
O
Er is vooral veel onderzoek gedaan naar de effecten van runningtherapie bij mensen met depressieve klachten. Hieruit blijkt dat sport- en bewegingsactiviteiten de volgende betekenis kunnen hebben: • verbetering van het zelfbeeld, hogere verwachtingen over het eigen presteren, afname van gevoelens van hulpeloosheid • reductie van gevoelens van somberheid, angst en stress (onder meer door het vrijkomen van endorfine en serotonine) • toename van het gevoel van fitheid, vitaliteit, conditie • toename van gerichtheid op anderen (sport- en bewegen in groepsverband) • toename van initiatief.
H
Runningtherapie
C
O
PY
R
IG
1. De voordelen van hardlopen Hardlopen is goed voor lichaam en geest. Onderzoek heeft aangetoond dat hardlopen somberheid, depressieve klachten en spanningsklachten vermindert. Tijdens het hardlopen worden bepaalde stoffen zoals endorfine aangemaakt, die een stress-verlagend effect hebben en zorgen voor een prettig gevoel. Daarnaast is het zo dat het behalen van gestelde doelen, bijvoorbeeld een half uur lopen, een positief effect heeft op je zelfvertrouwen. Het hardlopen in een groep zorgt ook voor sociale contacten, waardoor je ook op dit vlak je vaardigheden kunt verbeteren.
77
IJ S
2. Runningtherapie in het kort Runningtherapie is het therapeutisch inzetten van een duurloop onder begeleiding van eentherapeut als aanvullende behandelvorm voor mensen met psychische klachten. Runningtherapie vindt plaats in een groep en onder professionele begeleiding.
N D ER W
Bron: Mentaal Beter (z.d.).
O
M
BE R
O
EP
SO
Kinderen en jeugdigen met gedrags- en opvoedingsproblemen Als je kijkt naar de betekenis van het bewegen binnen een aantal cluster 4-scholen (scholen voor zeer moeilijk opvoedbare kinderen) en binnen justitiële jeugdinrichtingen, kun je concluderen dat de volgende betekenissen het belangrijkst zijn: • sociale betekenis – bevorderen van sociale vaardigheden (samenwerken, overleggen, op de beurt wachten, delen, leiding geven, leiding ontvangen – je leren houden aan regels, normen en waarden • betekenis voor het zelfbeeld – bevorderen van een realistisch positief zelfbeeld – (on)mogelijkheden van zichzelf leren kennen – grenzen stellen en grenzen bewaken • belevingswaarde – leren omgaan, reguleren van (heftige) emoties (verlies, falen, agressie, boosheid) – bijdragen aan het ervaren van plezier en ontspanning aan sport- en bewegingsactiviteiten • gezondheidswaarde – bevorderen van een actieve, gezonde leefstijl (juist deze groep gebruikt op latere leeftijd gemiddeld meer alcohol, rookt meer, eet minder gezond).
IG
H
T
BO
Bewegingsactiviteiten, in de ruimste zin van het woord, spelen in de (her)opvoeding van kinderen en jeugdigen een belangrijke rol. Hierbij kan gedacht worden aan vlotten bouwen, gezamenlijk nemen van hindernissen en het sjouwen met boomstammen door het bos. Sporten heeft een belangrijke rol in het bevorderen van een positieve normencultuur. Een van de basisnormen is dat iedereen sportief is en om kan gaan met winnen en verliezen. Daarnaast leer je vaardigheden als incasseren, samenwerken, behulpzaam zijn, hulp accepteren, initiatief nemen, sportiviteit en respect, je houden aan afgesproken regels, onderhandelen en doorzetten.
C
O
PY
R
De belevingswaarde van het bewegen bestaat uit plezier maken, ontspanning, presteren, energie kwijtraken of boosheid afreageren.
78
In bewegingssituaties kunnen de jongeren succes ervaren en hier trots op zijn. Het zelfvertrouwen groeit en dit komt het zelfbeeld ten goede.
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
Sport en bewegen voor mensen met gedragsproblemen en/of autismespectrumstoornis
IJ S
Sport en bewegen hebben een goede invloed op sociale contacten, participatie en het welzijn van mensen met gedragsproblemen en/of autisme.
SO
EP
Belemmeringen voor sport en bewegen • angst voor het onbekende • problemen bij het aangaan van sociale relaties • vervoer naar de activiteit (vooral op cluster-4 scholen).
N D ER W
Motieven voor sport en bewegen • plezier • positieve invloed op gezondheid • sociale contacten • mogelijkheid tot ontspanning.
BE R
O
Hoe stimuleer je sport- en bewegen? Zorg bij het ontwikkelen van sportaanbod dat: • trainers goed gekwalificeerd zijn • trainers goede didactische vaardigheden hebben, een voorbeeldrol vervullen en voor veiligheid zorgen • trainers in hun activiteiten veel structuur creëren, een positieve insteek en een consequente aanpak hebben en een duidelijke uitleg geven.
BO
O
M
Het is belangrijk om rekening te houden met de aard en de ernst van de gedragsproblemen en autisme. De manier waarop mensen (kunnen) deelnemen aan sport en bewegen kan van persoon tot persoon verschillen.
T
Bron: Brandsema, Lindert & Van den Berg (2017).
C
O
PY
R
IG
H
Gedetineerden Volgens de wet hebben gedetineerden recht op ten minste twee uur sport per week. Voor sommige gedetineerden is elk uur sport er een te veel, voor een andere groep is het veel te weinig. Het belang van sport weergegeven door gedetineerden zelf: • Sporten is een van de manieren om in contact te komen met andere mensen en het voorkomt isolement. • Sporten en bewegen doorbreekt de sleur van de dag in de gevangenis. • Sport is eindelijk even ontspannen, helemaal losgaan. • Sport heeft effect op de psychische en lichamelijke gezondheid. • Sport is rustgevend en het leidt af. • Sport helpt je samen te komen.
79
• •
Door sportmomenten voorkom je dat gedetineerden zich gaan isoleren. Sport geeft kracht en doorzettingsvermogen.
N D ER W
Sportende ex-gevangenen integreren sneller
IJ S
De meest opvallende betekenissen van bewegen zijn gericht op de sociale betekenis (interactie) en op de beleving.
Sporten tijdens en na een verblijf in de gevangenis is een eenvoudig hulpmiddel voor gevangenen om zich na hun vrijlating aan de samenleving aan te passen, om er zich weer in te integreren, en om van sociale en fysieke letsels te herstellen. Meer aandacht voor sport na detentie (gevangenschap) is dan ook aangewezen.
SO
Bron: Libbrecht (2020).
BE R
O
EP
In België blijkt sport in de gevangenis een belangrijke rol te spelen. Ook hebben de Belgen redelijk wat integratieprojecten met betaaldvoetbalorganisaties. Ook nemen gedetineerden deel aan een alternatieve ronde van Vlaanderen. Sport is belangrijk met het oog op onder andere fair play, solidariteit, integriteit, omgaan met winst en verlies, respect voor de tegenstander.
M
Opdracht 14 Belang van bewegen voor (ex-)kankerpatiënten
BO
O
Neem een van de ordeningsmodellen en noteer het belang van bewegen voor (ex-)kankerpatiënten.
Opdracht 15 Gedetineerden
IG
H
T
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Discussieer met elkaar over het belang van bewegen voor gedetineerden. b. Discussieer met elkaar over de stelling: Twee uur sport per week is voldoende.
PY
R
Bekijk de video 'Jailhouse foot'.
C
O
c. Geef je mening over een dergelijk project.
80
Opdracht 16 Specifieke doelgroep Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Noteer met de klas een aantal belangrijke doelgroepen binnen de bewegingsagogie die niet in deze paragraaf besproken zijn. Verdeel de doelgroepen over de groepjes. b. Bespreek met je groepje het belang van bewegen voor die doelgroep en presenteer dat aan de klas.
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
Opdracht 17 Chronische aandoening a. Wat is het belang van bewegen voor mensen met hart- en vaatziekten? b. Wat is het belang van bewegen voor mensen met reuma?
IJ S
Bekijk de video's 'Sport Spel Hart in Beweging' en 'Sporten met reuma met Bechterew'.
N D ER W
2.6 Lichaamsplan, lichaamsbesef en lichaamsidee
SO
In bepaalde sectoren van de bewegingsagogie kom je een of meerdere van de begrippen lichaamsplan, lichaamsbesef en lichaamsidee tegen. Zo is bij het werken met mensen met anorexia nervosa het begrip lichaamsidee (lichaamsbeeld) belangrijk. Een van de kenmerken bij anorexia nervosa is namelijk dat er sprake is van een stoornis in de manier waarop cliënten hun lichaamsgewicht of lichaamsvorm ervaren. Bij jonge kinderen met een beperking is het begrip lichaamsbesef in verband met de ruimtelijke oriëntatie belangrijk.
BE R
O
EP
Wat betekenen deze begrippen? • lichaamsplan Het georganiseerde totaal van alle sensorische en motorische structuren dat het geautomatiseerde gedrag van de mens bepaalt. • lichaamsbesef De informatie die een persoon verwerft over zijn eigen lichaam: gestalte, aangenomen houding, positie van de ledematen ten opzichte van elkaar en de uitgevoerde bewegingen. • lichaamsidee Een subjectief, min of meer bewust oordeel (waardering) over de eigen lichamelijkheid.
O
M
Lichaamsplan
H
T
BO
“Het lichaamsplan is het georganiseerde totaal van alle sensorische en motorische structuren dat het geautomatiseerde gedrag van de mens bepaalt.” Kugel
C
O
PY
R
IG
De meeste bewegingen die we dagelijks uitvoeren verlopen als het ware automatisch, zonder er dat we er echt bij nadenken. Zonder na te denken strikken we de veters van onze schoenen, trappen we tegen een balletje en lopen we de trap op. Aan de basis van deze mogelijkheden ligt het lichaamsplan. In feite is dat het totale pakket aan verworven bewegingsvaardigheden dat we direct voor handen hebben. Kun je zwemmen en word je plotseling in het water gegooid, dan hoef je hier niet over na te denken en zwem je vrijwel automatisch een goede schoolslag. Bovendien heb je nog tijd over om te reageren op de persoon die je in het water duwde. In de beginfase van het leren zwemmen verliep de slag nog niet automatisch en had je ook niet de tijd om op andere dingen te reageren. De slag was in die fase nog niet opgenomen in het lichaamsplan.
81
IJ S
Ook autorijden is hier een goed voorbeeld van. In het begin is het schakelen erg lastig; steeds moet je naar het pookje kijken om de goede versnelling te vinden. Na veel herhaling verloopt het schakelen geautomatiseerd en is het opgenomen in het lichaamsplan. Hiermee heb je meer aandacht voor andere dingen, zoals het verkeer. Bovendien kun je, als bewegingen onderdeel zijn van het lichaamsplan, in een aantal gevallen ook meer van het bewegen genieten.
N D ER W
Lekker over de kop gaan
Tara heeft het duikelen aan de rekstok na veel oefenen geleerd. Elke pauze zien we haar nu met veel plezier bezig aan de rekstok op het plein. Ze wil het steeds maar weer doen en laten zien wat zij kan.
EP
SO
Wanneer bewegingen geautomatiseerd zijn, hoef je er niet meer over na te denken. Op deze manier leer je steeds complexere vaardigheden. Zo kan het zijn dat Tara na verloop van tijd moeilijkere dingen op de rekstok gaat proberen. Dit geldt voor veel bewegingen. Als je de salto op de minitrampoline goed beheerst, kun je aandacht gaan besteden aan het maken van een salto met schroef.
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
Voorwaarden Voor een goedgevuld lichaamsplan is een aantal voorwaarden belangrijk. Een goedgevuld lichaamsplan vraagt om goed functionerende zintuigen en een goed werkend bewegingsapparaat. Bovendien moet je de gelegenheid hebben gehad om lekker veel te bewegen. Bij veel kinderen met een beperking ontbreekt het hieraan. Zo kan het zijn dat op de een of andere manier de oog-handcoördinatie niet goed functioneert. Dit belemmert de opbouw van het lichaamsplan. Zo zijn er vooral in het speciaal onderwijs programma’s ontwikkeld om het lichaamsplan van kinderen zo goed mogelijk te ontwikkelen en specifieke problemen op te lossen. Binnen de motorische remedial teaching neemt het lichaamsplan een belangrijke plaats in. Binnen de bewegingsagogie wordt vooral het bieden van extra kansen om vaardigheden onder de knie te krijgen benadrukt. Na soms vier of vijf jaar wordt uiteindelijk ook bij het kind met een beperking de schoolslag opgenomen in zijn lichaamsplan en geeft dit mogelijkheden om te recreëren en eventueel nog meer te presteren.
R
Motorische remedial teaching
C
O
PY
Wij geven dus de gelegenheid door te oefenen tot het beoefende ‘beheerst’ wordt, tot het is ingeslepen in het lichaamsplan. Pas dan heeft het kind het echt tot zijn beschikking, pas dan valt het te gebruiken als het nodig is. Ook pas dan is integratie in ‘verderop gelegen doelen’ mogelijk, dat wil zeggen in vaardigheden die berusten op de voorgaande, al ingeslepen vaardigheden. Wie dit geduld niet op kan brengen, wie de kinderen niet kan inspireren tot het inoefenen van zeer eenvoudige zaken, blijven weg uit dit, voor de wél geïnteresseerde, zeer boeiende vakgebied. Bron: Kugel, Pijning (Motorische remedial teaching).
82
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
Lees de verdiepingsstof 'Motorische remedial teaching'.
N D ER W
IJ S
Lichaamsbesef De exploratieve betekenis van het bewegen heeft te maken met het feit dat er bewegend van alles te ontdekken valt. Zo ontdekt een kind min of meer toevallig eigenschappen van materialen. Een bal is rond en om mee te rollen. Maar het kind ontdekt ook zichzelf. Het ene handje ontmoet het andere handje en het leert het blokje overgeven van de ene hand in de andere hand. Als het ergens onderdoor kruipt, maakt het kind kennis met de afmetingen van het eigen lichaam. Doordat een bal achter het kind verdwijnt, ontdekt het kind de ruimte achter zich. Het leert begrippen als voor, achter, naast, in, uit en later rechts en links kennen. Het kind bouwt langzaam maar zeker een beeld op van zijn eigen lichaam en de ruimte om hem heen. Dit verwijst naar wat we verstaan onder het begrip lichaamsbesef. In plaats van lichaamsbesef komt ook de term lichaamsschema voor.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
Het lichaamsbesef heeft betrekking op: • de kennis die we hebben van ons eigen lichaam en van de lichaamsdelen, inclusief hoe deze heten • de informatie waarover iemand op grond van waarneming of herinnering beschikt met betrekking tot: – de stand van zijn lichaam in de ruimte – de stand van lichaamsdelen ten opzichte van elkaar – de bewegingen zoals die nu uitgevoerd worden of zoals ze uitgevoerd kunnen gaan worden naar richting, uitslag en intensiteit.
83
IJ S
Belang van een goed ontwikkeld lichaamsbesef Een goed ontwikkeld lichaamsbesef levert een bijdrage aan ADL en zelfredzaamheid. Zo is een goed lichaamsbesef belangrijk bij het jezelf afdrogen. Als je geen besef hebt van je achterkant, is de kans groot dat jij je rug vergeet. Dat geldt ook voor aan- en uitkleden. Zo kunnen mensen bij het aantrekken van hun jas soms maar één mouw vinden en blijft de andere bungelen.
N D ER W
Een goed lichaamsbesef heeft invloed op het motorische leerproces. Dat geldt vooral bij het expliciet motorisch leren, waarbij je gebruikmaakt van gedragsgecentreerde aanwijzingen. Als je iemand vraagt de armen beter te strekken of het linkerbeen wat meer door te zwaaien, is het handig als iemand weet waar zijn armen en benen zitten. Voor een goede houding is een goed lichaamsbesef van belang. Sommige mensen voelen of zien niet dat ze bijvoorbeeld krom of scheef lopen.
Waarom ruimtelijke oriëntatie?
EP
SO
Volgens bepaalde theorieën draagt een goed lichaamsbesef bij aan lezen en rekenen. Zo is voor het zien van verschil tussen de letters p, b en d een goede ruimtelijke oriëntatie van belang.
O
M
BE R
O
Er zijn een aantal redenen waarom ruimtelijke oriëntatie belangrijk is voor kinderen: • gevoelige periode • praktische vaardigheid • basisvaardigheden voor: – ontwikkelingsmaterialen – lezen, schrijven en rekenen – wereldoriëntatie – instructies.
BO
Bron: Kindertalenten (z.d.).
IG
H
T
Bij kinderen met uiteenlopende beperkingen, maar ook zeker binnen de revalidatie voor mensen met niet-aangeboren hersenletsel is het gericht oefenen van het lichaamsbesef belangrijk. Dit geldt bijvoorbeeld voor mensen waarbij sprake is van een neglect.
PY
R
Er bestaan verschillende oefen- en trainingsprogramma’s voor het lichaamsbesef of het lichaamsschema.
C
O
Lees de verdiepingsstof 'Neglect'.
84
Lichaamsidee In plaats van het begrip lichaamsidee, kom je binnen de bewegingsagogie ook de term lichaamsbeeld tegen. Lichaamsidee of lichaamsbeeld is een subjectief, min of meer bewust oordeel (waardering) over de eigen lichamelijkheid.
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
N D ER W
IJ S
Dit subjectieve oordeel heeft betrekking op zowel de eigen lichamelijke verschijningswijze (uiterlijk) als de eigen bewegingsvaardigheid. Dit idee of dit beeld wordt opgebouwd op basis van allerlei ervaringen en reacties uit de omgeving. Dit proces begint al heel vroeg. Het lichaamsidee ontstaat langzaam maar zeker vanaf de geboorte en kan zich gedurende de ontwikkeling wijzigen. Uit onderzoek blijkt dat gemiddeld genomen tegen mooie baby’s vriendelijker gedaan wordt dan tegen minder mooie baby’s. Ook blijkt een mooie kleuter in de klas een streepje voor te hebben.
O
M
BE R
O
EP
SO
Het lichaamsidee (lichaamsbeeld) speelt een belangrijke rol bij het zelfbeeld. In de leeftijdsfase ongeveer 10 jaar, blijkt het zelfbeeld voor een groot gedeelte bepaald te worden door de bewegingsvaardigheid. Dit geldt vooral voor jongens. In die leeftijdsfase ben je populair als je hard kunt rennen, goed kunt voetballen en aardig boompje kunt klimmen. Kinderen met een beperking hebben op dit gebied een nadeel. Het schema hierna maakt dit duidelijk:
BO
In feite verwijst dit schema naar het derde uitgangspunt van de bewegingsagogiek dat in paragraaf 2 aan de orde is gekomen: bewegen beïnvloedt het zelfbeeld positief.
R
IG
H
T
Resultaatverwachting en self-efficacy Op deze manier raken kinderen in een vicieuze cirkel. Er bestaat verband tussen resultaatverwachtingen en het uiteindelijk resultaat. Als je vooraf denkt dat het je toch niet gaat lukken, beïnvloedt deze gedachte het uiteindelijke resultaat negatief. Een positieve resultaatverwachting draagt juist bij aan succes.
C
O
PY
Deze resultaatverwachting heeft een duidelijke relatie met het gevoel van competentie. Dit heeft betrekking op de mate waarin jij je in staat acht tot het goed uitvoeren van bepaalde taken, werkzaamheden. In dit verband wordt ook de term self-efficacy gebruikt.
Bij mensen die regelmatig falen kan zogenaamde ‘aangeleerde hulpeloosheid’ ontstaan. Deze mensen gaan er bij voorbaat vanuit dat de eigen kwaliteiten ontoereikend zijn om aan de verwachtingen te voldoen of om bepaalde eenvoudige prestaties te leveren. Dit beïnvloedt hun uiteindelijke prestaties negatief. Bij hen is sprake van een geringe self-efficacy (zelfeffectiviteit).
85
Mensen met een beperking worden meestal vaker geconfronteerd met faalervaringen en negatieve reacties vanuit de omgeving. Vandaar dat een aantal van hen een negatief lichaamsidee opbouwt en zelfs last heeft van aangeleerde hulpeloosheid.
Opdracht 18 Lichaamsplan a. Leg het begrip lichaamsplan uit. b. Leg uit waarom een goed ontwikkeld lichaamsplan belangrijk is.
SO
Opdracht 19 Lichaamsbesef
N D ER W
IJ S
Het helpen opbouwen van een positief lichaamsidee en daarmee een positief zelfbeeld is een belangrijke taak en uitdaging van de bewegingsagoog. Het ombuigen van het gevoel van ‘niet kunnen’ en/of ‘niet deugen’ naar ‘best tot iets in staat zijn’ en ‘erbij horen’ is dan ook een belangrijk doel.
EP
a. Leg het begrip lichaamsbesef uit. b. Noteer drie doelgroepen waarvoor het ontwikkelen of op peil houden van een goed lichaamsbesef van belang is.
BE R
O
Opdracht 20 Video lichaamsbesef
Bekijk de video '2015 De Aanloop lichaamsbesef. oefening Meppel'. Leg uit waarom hier wel of niet een bijdrage aan het lichaamsbesef wordt geleverd.
BO
O
M
Opdracht 21 Oefenen van het lichaamsbesef
H
T
Je krijgt te maken met een groepje kleuters met een verstandelijke beperking. Je krijgt de opdracht om te werken aan het lichaamsbesef van deze kinderen.
IG
Geef aan met welke oefeningen je dit kunt doen.
R
Opdracht 22 Lichaamsidee
C
O
PY
a. Leg het begrip lichaamsidee uit. b. Geef een voorbeeld van hoe je een bijdrage kunt leveren aan een positief lichaamsidee.
86
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
Opdracht 23 Video lichaamsbeeld Bekijk de video 'Koppen vrt lichaamsbeeld 302'.
N D ER W
IJ S
a. Waar klagen meisjes met betrekking tot hun lichaam het meest over? b. Waar klagen jongens met betrekking tot hun lichaam het meest over? c. Probeer een verklaring te geven voor het feit dat zo veel jongeren een negatief lichaamsbeeld hebben.
Opdracht 24 Leerdoelen
EP
SO
a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Als je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt doen. b. Vul de beoordeling in.
Je kunt het begrip bewegingsagogiek omschrijven.
2.
Je kunt de vier uitgangspunten van de bewegingsagogiek toelichten.
3.
Je kunt de drie belangrijkste ordeningsmodellen van het belang van bewegen beschrijven.
4.
Je kunt het belang van bewegen voor specifieke doelgroepen beschrijven.
5.
Je kunt de begrippen lichaamsplan, lichaamsbesef en lichaamsidee beschrijven.
BO
O
M
BE R
O
1.
2.7 Verdiepingsstof - MET-waarde
C
O
PY
R
IG
H
T
Een andere, veelgebruikte manier om de intensiteit van lichamelijke activiteit te kenmerken is de indeling in metabolic equivalents (MET). Deze maat geeft aan hoeveel keer je meer energie gebruikt dan in rust. De MET-waarde in rust is 1. Een MET-waarde van 2 geeft dus aan dat je tweemaal de energie verbruikt die je normaal tijdens rust nodig hebt. Deze waarde is voor de leefstijlcoach van belang, omdat de NNGB ook gebruikmaakt van deze waarde. Zo moeten jongeren tot 18 jaar één uur per dag matig intensief bewegen met een MET-waarde tussen de 5 en 8.
87
MET-waarde
Rust (liggen, zitten, ontspannen staan, eten, spreken)
1.0
Autorijden, pianospelen, computeren, typen
2.0
Wandelen 4 km/uur
3.0
Wandelen 5 km/uur
4.0
Nordic walking
5.0
Fietsen 10-12 km/uur
5.0
Volleybal
6.0
Fietsen 16 km/uur
6.5
Tennis
7.0
SO
N D ER W
IJ S
Activiteit
Zwemmen (crawl) 1 km/uur
5.0
EP
Hockey Voetbal (competitie)
O
Zwemmen (crawl) 3 km/uur
BE R
Hardlopen 15 km/uur
8.0
10.0 20.0 13.0
Overzicht van activiteiten en MET-waarde.
M
2.8 Verdiepingsstof - Bewegingsantropologie
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
De relationele visie laat zich kortweg beschrijven als een bepaalde manier van bewegend in de wereld staan. Als kind is men al gericht op zijn omgeving en probeert die al grijpende te begrijpen. De mens is een intentioneel handelend wezen, dat betekenis geeft aan de wereld rondom hem. In het handelen gaat hij een relatie aan met zijn omgeving waarin andere mensen en zaken een betekenisvolle en beslissende rol spelen. In de gymles leert het kind zich bijvoorbeeld ontwikkelen door samen met andere kinderen in verschillende activiteiten een bewegingsuitdaging aan te gaan. Tijdens een sporttoernooitje in de wijk worden jongeren gestimuleerd om te ervaren hoe betekenisvol de sport- en beweegactiviteiten zijn, zodat ze daar op plezierige, gezonde en sociale wijze hun vrije tijd mee kunnen invullen. Op het terrein van de bewegingsagogie en -therapie krijgen bewegingsactiviteiten hun specifieke betekenis voor de cliënten wanneer ze behulpzaam zijn bij het verminderen of wegnemen van hun last, klacht en/of beperking.
88
Bron: Verveld (z.d.).
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
2.9 Verdiepingsstof - Bewegen en zelfbeeld Eén van de scripties van de bachelorproef ter bekroning van de opleiding tot verpleegkundige, spitste zich toe op fysieke activiteit en de invloed ervan op lichaam en geest.
N D ER W
IJ S
Dat fysieke activiteit een positieve relatie heeft op de lichamelijke gezondheid is al langer bekend, maar toch lijkt dit nog niet doorgedrongen te zijn tot de Belgische bevolking. Zo bleek dat maar liefst 42,7% te weinig aan beweging doet. Een kleine opfrissing over de voordelen leek toch wel even nodig. De thesis beschrijft dan ook enkele effecten en voordelen die fysieke activiteit op het lichaam kan hebben. Voldoende bewegen brengt immers een verminderd risico op cardiovasculaire aandoeningen, sommige types van kanker, type 2 diabetes mellitus, obesitas en osteoporose met zich mee. Helemaal niet slecht dus! Bovendien blijkt uit de literatuurstudie dat de hoeveelheid beweging die wordt aangeraden eigenlijk nog best meevalt. Zo is drie keer 20 minuten intensieve beweging per week al voldoende.
BE R
O
EP
SO
Toch zijn dit niet de enige voordelen die aan voldoende fysieke activiteit verbonden zijn. Zo heeft dit ook een positieve invloed op mentaal vlak. Literatuur hieromtrent wees uit dat voldoende beweging leidt tot minder stress en angst, minder depressie en verbetering van academische prestaties. Kortom, fysieke activiteit bevordert het mentale welzijn. Eigenwaarde, ook zelfbeeld genoemd, is daar eveneens een aspect van en werd in deze thesis zorgvuldiger onder de loep genomen. Hierbij werd vermoed dat fysieke activiteit zou leiden tot een beter zelfbeeld. Deze veronderstelde relatie werd uit verschillende invalshoeken benaderd. Slaap is daarbij één van de vele voorbeelden waarlangs fysieke activiteit een positieve invloed heeft op het zelfbeeld. Personen die voldoende bewegen, hebben immers vaker voldoende slaap, wat dan weer zorgt voor een beter zelfbeeld.
O
M
Bron: De Vos (2013).
BO
2.10 Verdiepingsstof - Bewegen en cognitie
H
T
Beweging houdt niet alleen het lichaam in conditie, maar ook het brein. Als je beweegt, ontwikkelen je hersens nieuwe verbindingen en onderhouden ze de oude. Er komen steeds meer aanwijzingen dat bewegen kan helpen dementie en symptomen daarvan te voorkomen of uit te stellen. Zogeheten cognitieve vaardigheden blijven beter behouden.
C
O
PY
R
IG
Cognitieve vaardigheden of vermogens betreffen de mate waarin je in staat bent om kennis en informatie op te nemen en te verwerken. Daarbij spelen allerlei mentale processen een rol. Denk aan het geheugen, maar ook taal, oriëntatie, focus, het vermogen om problemen op te lossen, concepten te vormen en dingen voor je te zien. Daarnaast zijn redeneren, rekenen, lezen en schrijven, plannen maken en initiatieven nemen cognitieve functies. Je gebruikt je cognitieve vaardigheden dus voortdurend. De frontale kwab Beweging zet ook de hersenen aan het werk. Door beweging ontwikkelt het brein nieuwe verbindingen en onderhoudt het de oude. De doorbloeding verbetert. Zelfs op eten kauwen stimuleert het brein. Dat is vooral belangrijk voor mensen, vaak ouderen, die niet meer kunnen lopen en weinig bewegen.
89
Bewegen blijkt vooral een positieve invloed te hebben op de frontale hersenkwab. Die is als het ware het ‘huis’ van de cognitie. Hier horen belangrijke functies thuis als inhibitie (remming) en interne referentie: kunnen scheiden wat belangrijk is en wat niet, en weten wie je bent en waar je bent. Deze zijn essentieel voor het geheugen.
N D ER W
2.11 Verdiepingsstof - Snoezelen
IJ S
Bron: Preller (2016).
Misschien heeft u er wel eens van gehoord. Snoezelen of zintuigactivering is een kalmerende activiteit voor onder andere mensen met een (ernstige) verstandelijke beperking of vergevorderde dementie.
EP
SO
Snoezelen valt onder de belevingsgerichte manier van zorg verlenen. Mensen met dementie of met een verstandelijke beperking zijn vaak meer ingesteld op lichaamstaal en lichamelijk contact. Snoezelen prikkelt de belangrijkste zintuigen: het gehoor, het zicht, de reuk, de tast en de smaak. Door deze zintuigen selectief te prikkelen, kunnen mensen hun emoties en gevoelens uiten.
BE R
O
Waarom snoezelen? Het uiteindelijke doel van snoezelen is een betere kwaliteit van leven van degene die zorg krijgt. Snoezelen optimaliseert gevoelens. Het bevordert een dialoog tussen verzorgde, naaste of zorgverlener en de omgeving. Het geeft een gevoel van geborgenheid en veiligheid.
BO
O
M
Snoezelhulpmiddelen of -materialen: • geven ontspanning. • gaan verveling tegen. • bevorderen contact leggen. • verbeteren het ervaren via zintuigelijk waarneming.
T
Dit alles zorgt voor afname van onrust en agressie en dus voor minder gebruik van kalmerende medicatie. Het maakt het leven en de relatie zinvoller.
H
Bron: Vilans Hulpmiddelenwijzer (z.d.).
IG
Bekijk de video 'Snoezelen op de Hartenberg in Wekerom'.
C
O
PY
R
2.12 Verdiepingsstof - Motorische Remedial Teaching
90
MRT richt zich op de zorg voor kwetsbare kinderen op het gebied van spelen en bewegen. Voor veel cognitieve vakken, met name voor lezen en rekenen, bestaat extra hulp in de vorm van remedial teaching. Als kinderen in de klassensituatie niet mee kunnen komen, bestaat de mogelijkheid tot het bieden van extra zorg. Op het gebied van bewegen en spelen ontbreekt deze zorg vaak.
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
N D ER W
IJ S
Doelen van MRT De algemene doelstelling van MRT kan omschreven worden als het behouden of verkrijgen van plezier in spelen bewegen, waardoor ook minder vaardige bewegers een langdurige bewegingsmotivatie kunnen ontwikkelen. Het succesvol deelnemen aan bewegingssituaties die het kind dagelijks tegen komt staat hierbij centraal. De doelstellingen op kortere termijn, voor een periode van drie maanden tot een half jaar, kunnen de volgende zijn: • Het kind doet beter mee in de lessen bewegingsonderwijs en op het schoolplein • Het kind heeft meer plezier in de lessen bewegingsonderwijs en op het schoolplein • Het kind heeft meer zelfvertrouwen in bewegingssituaties • Het kind beweegt beter, makkelijker, effectiever Bron: Alles in Beweging (z.d.).
EP
SO
Beter bewegen en leren met motorische remedial teaching Sommige kinderen hebben een bewegingsachterstand. Dat kan zich uiten in slechte coördinatie en motoriek, geen zin hebben om buiten te spelen of mee te doen in de gymles en concentratieof leerstoornissen. Door gerichte ondersteuning met motorische remedial teaching (MRT) kunnen kinderen hun bewegingsachterstand inlopen.
BE R
O
Ga naar de website 'Beter bewegen en leren met motorische remedial teaching' en bekijk de video.
IG
H
T
BO
O
M
Kinderen kunnen problemen hebben met hun motoriek, onhandig of onrustig zijn. Gevolg is dat zij niet verder komen in het schrijfproces of dat het leren niet goed lukt. Een bewegingsachterstand kan ook invloed hebben op de sociaal-emotionele ontwikkeling. Met gerichte oefeningen kun je kinderen het plezier in bewegen en samen spelen laten ervaren, zegt trainer Wil van Rijn: ‘Belangrijk is wel dat leraren een achterstand op tijd signaleren. Kinderen kunnen die al tussen de 3 en 7 jaar oplopen. Ze kunnen er veel last van hebben bij het leren.’ In de video is te zien welke oefeningen hij doet met leerlingen van de basisschool, bijvoorbeeld: • bewustzijn van het eigen lichaam • oog-handcoördinatie • omgaan met verschillend materiaal • concentratie-oefeningen.
C
O
PY
R
Effecten van motorische remedial teaching Marcel Hooning geeft ook MRT aan leerlingen op verschillende basisscholen. Het voordeel van groepslessen is dat leerlingen zien dat zij niet de enige zijn, vindt hij. Samen een spel doen levert daarnaast plezier en succeservaringen op. De leraren in de video gebruiken een leerlingvolgsysteem voor beweging. Zo kunnen zij de ontwikkeling beter in de gaten houden. De MRT-lessen kunnen door de eigen leraar of een vakleerkracht worden verzorgd. Belangrijke effecten zijn dat kinderen zich beter en gemakkelijker bewegen, meedoen met bewegingsonderwijs en met spel op het schoolplein. Daarnaast zien leraren ook dat kinderen meer zelfvertrouwen ontwikkelen. Bron: Leraar24 (2020).
91
2.13 Verdiepingsstof - Neglect
IJ S
Bij neglect zijn mensen zich niet bewust van een deel van hun omgeving. Met andere woorden, voor hen bestaat de wereld om hen heen voor een gedeelte niet. Zij kunnen hun aandacht niet richten op mensen of dingen die zich in dat ‘niet bestaande’ gedeelte bevinden. Neglect kan voor de omgeving duidelijk worden doordat iemand bijvoorbeeld veel botst, het bord maar half leegeet, of spullen in een gedeelte van de ruimte niet kan terugvinden.
N D ER W
Iemand met neglect kan zich ook niet bewust zijn van een deel van het eigen lichaam. Dit deel wordt dan genegeerd. Dat kan ervoor zorgen dat een arm of been klem komt te zitten, zonder dat iemand dat door heeft. Neglect komt altijd maar aan 1 kant voor: voor de een is het de linkerkant die geen aandacht krijgt, voor een ander kan dat de rechterkant zijn.
EP
SO
Een andere stoornis na hersenbeschadiging is hemianopsie. Dit kan erg lijken op neglect. Als je hemianopsie hebt, dan zie je een deel van je omgeving niet of nauwelijks. Dit komt doordat je schade hebt aan de visuele gebieden in je hersenen en dus niet door een aandachtsprobleem.
BE R
O
Kenmerken neglect Er zijn veel verschillende manieren waarop je neglect kunt herkennen. De kenmerken zijn voor elke patiënt weer anders. De klachten heb je altijd aan dezelfde kant en ze worden niet veroorzaakt omdat er iets mis is met je ogen of oren.
BO
O
M
Dit zijn een paar belangrijke kenmerken van neglect: • niet opmerken van mensen aan je linker- of rechterkant • niet opmerken van voorwerpen aan je linker- of rechterkant • scheef liggen of zitten • moeite met lezen en klokkijken • moeite met weten waar je bent • je hoofd telkens naar één kant draaien
IG
H
T
Zelf heb je meestal niet door dat je deze dingen doet, maar anderen kan het wel opvallen. De klachten zijn niet altijd even erg. Het ene moment kunnen ze erger zijn dan het andere. Dit kan bijvoorbeeld erger worden in een drukkere omgeving of bij vermoeidheid.
C
O
PY
R
Bron: Hersenstichting (z.d.).
92
Thema 2 Achtergronden van de bewegingsagogiek
2.14 Begrippen Agogiek De wetenschap die zich bezighoudt met het beïnvloeden, begeleiden en veranderen van mensen.
IJ S
Cardiopulmonaire systeem Hart-longsysteem.
N D ER W
Catharsis Emotionele zuivering, ontlading.
Competentie Verwijst naar een algemene vaardigheid om effectief om te gaan met de omgeving.
Intentioneel Een bedoeling hebben.
BE R
O
Lichaamsbeeld Het beeld dat iemand van het eigen lichaam heeft.
EP
SO
Exploratief Ontdekkend.
M
Lichaamsbesef De informatie die een persoon verwerft over zijn eigen lichaam: gestalte, aangenomen houding, positie van de ledematen ten opzichte van elkaar en de uitgevoerde bewegingen.
BO
O
Lichaamsidee Een subjectief, min of meer bewust oordeel (waardering) over de eigen lichamelijkheid.
H
T
Lichaamsplan Het georganiseerde totaal van alle sensorische en motorische structuren dat het geautomatiseerde gedrag van de mens bepaalt.
R
IG
Lichamelijke activiteit Elke krachtsinspanning van skeletspieren resulterend in méér energieverbruik dan in rustende toestand.
C
O
PY
Remedial teaching Extra uitleg en ondersteuning aan kinderen die leermoeilijkheden of andere problemen (zoals faalangst) hebben. Self-efficacy Resultaatverwachting. Snoezelen Het ervaren van diverse zintuiglijke prikkelingen.
93
IJ S N D ER W SO EP O BE R
BO
O
M
THEMA 3 BEWEGINGSAGOGISCHE STRATEGIEËN
C
O
PY
R
IG
H
T
Inhoud thema • Strategieën binnen de bewegingsagogie • Basisbenadering of primaire activering • Bewegingsactivering • Bewegingsonderwijs • Bewegingsrecreatie • Psychomotorische therapie • Sport als bewegingsagogische strategie • Verdiepingsstof • Begrippen
N D ER W
IJ S
De bewegingsagoog krijgt te maken met een diversiteit aan doelgroepen en uiteenlopende ondersteuningsvragen. Door deze variatie zijn ook de doelstellingen en werkwijzen verschillend. In de ene situatie staat het aanleren van vaardigheden centraal en is een sturende en instruerende rol het meest geschikt. In een andere situatie gaat het meer om het ontdekken van de eigen mogelijkheden en is de bewegingsagoog voorwaardenscheppend en uitnodigend bezig. In weer een andere situatie staat het ontspannen met elkaar bezig zijn op de voorgrond en heeft de bewegingsagoog de rol van gastheer en begeleider.
SO
Om een ordening aan te brengen in de veelheid van doelgroepen, doelstellingen en werkwijzen, kun je binnen het werkveld van de bewegingsagogie een aantal benaderingswijzen of strategieën onderscheiden. Dit thema gaat over deze bewegingsagogische strategieën. Een van de bewegingsagogische strategieën is sport. Deze strategie komt niet alleen voor binnen de diverse instellingen waar de bewegingsagoog werkzaam is, maar ook binnen de diverse sportverenigingen. Dit is het laatste onderwerp van dit thema.
O
EP
Relatie met werkproces Het thema ‘Bewegingsagogische strategieën' heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch-programma op en met P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch-programma uit.
BO
O
M
Je kunt het begrip bewegingsagogische strategie beschrijven. Je kunt de strategie primaire activering beschrijven en toepassen. Je kunt de strategie bewegingsactivering beschrijven en toepassen. Je kunt de strategie bewegingsonderwijs beschrijven en toepassen. Je kunt de strategie bewegingsrecreatie beschrijven en toepassen. Je kunt de strategie psychomotorische therapie beschrijven en toepassen. Je kunt de strategie sport beschrijven en toepassen.
C
O
PY
R
IG
H
T
• • • • • • •
BE R
Leerdoelen
95
Opdracht 1 Casus Bewegen bij cliënten met een verstandelijke beperking
IJ S
3.1 Casus
EP
SO
N D ER W
Bewegingsagogie Binnen bewegingsagogie wordt de ontwikkeling gestimuleerd. Welke ontwikkeling gestimuleerd wordt is afhankelijk van de vraag van de cliënt. Het gaat niet alleen om motorische ontwikkeling. Ontwikkeling van sociaal-emotionele en cognitieve dimensies zijn ook mogelijk. Binnen bewegingsagogie onderscheiden we de volgende werkwijzen: • basisbenadering of primaire activering • bewegingsactivering • bewegingsonderwijs • bewegingsrecreatie • recreatieve activiteiten • psychomotorische therapie • sport.
BE R
O
We spreken van bewegingsrecreatie als de cliënt plezier wil beleven en wil genieten van verworven vaardigheden en/of eigenschappen. Zowel in de begeleiding als het arrangement zijn aanpassingen nodig om tot dit doel te komen.
BO
O
M
Recreatieve activiteiten Binnen de recreatieve activiteiten staat net zoals bij bewegingsrecreatie het genieten van verworven vaardigheden en/of eigenschappen centraal. De bewegingsactiviteiten zijn van dien aard, dat de cliënt in staat is zijn kunnen te vieren, in de vorm van zelfgekozen clubs of instuifbezoek. Het verschil met cliënten die gebruikmaken van bewegingsrecreatie is dat er minder specifieke begeleiding en/of arrangementen nodig zijn.
C
O
PY
R
IG
H
T
Psychomotorische therapie (PMT) Psychomotorische therapie is het behandelen van mensen met psychosociale problemen door middel van interventies gericht op de lichaamservaring en of het handelen in bewegingssituaties. Het doel van psychomotorische therapie is om psychosociale problematiek weg te nemen of te verminderen.
96
Kennisvragen a. Op welke manier kan de bewegingsagoog een bijdrage leveren aan de motorische ontwikkeling van een cliënt? b. Wat wordt bedoeld met de sociaal-emotionele en cognitieve dimensie van de ontwikkeling? c. Voor welke doelgroepen is primaire activering of basisbenadering geschikt? d. Wat versta je onder bewegingsactivering? e. Wat zijn de belangrijkste doelen bij bewegingsonderwijs? f. Wat is het verschil tussen bewegingsrecreatie en recreatieve activiteiten?
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
3.2 Strategieën binnen de bewegingsagogie
IJ S
g. Wat versta je onder psychomotorische therapie? h. Wat is het verschil tussen psychomotorische therapie en bewegingsagogie? i. Wat versta je onder (de bewegingsagogische strategie) sport?
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
De bewegingsagoog gebruikt uiteenlopende sport- en bewegingsactiviteiten. Zo maakt men onder andere gebruik van voetbalvormen, wateractiviteiten, dansante vormen, gymnastische oefeningen en oefenvormen uit de atletiek. Daarnaast gebruikt de bewegingsagoog dezelfde activiteit voor verschillende doelen. Zo kan basketbal gebruikt worden als ontspanningsmiddel voor een groep gedetineerden, als middel om te leren omgaan met regels voor een groep uit de jeugdhulpverlening, als middel om de conditie te verbeteren voor een groep verslaafden of als middel om het zelfvertrouwen te vergroten bij een harttrimgroep.
IG
Trimgroep.
C
O
PY
R
Strategie of maatwerk? Met het doel en de doelgroep als uitgangspunt, maakt de bewegingsagoog een aantal keuzes om zo succesvol mogelijk te zijn: • Welke sport- en bewegingsactiviteiten of bewegingservaringssituaties zijn het meest geschikt? • Op welke manier moet ik mijn begeleidingswijze vormgeven? • Hoe kan ik dit het beste organiseren? • Laat ik in groepjes werken of individueel? • Hoe stel ik de groepjes het beste samen? Telkens bepaalt de bewegingsagoog zijn strategie om tot een optimaal resultaat te komen.
97
Onder het begrip 'strategie' wordt verstaan: • plan om te bereiken wat je wilt • goed doordacht te werk gaan om een doel te bereiken • de keuze uit mogelijke wegen en middelen om een doelstelling te realiseren.
N D ER W
IJ S
In feite bepaalt de bewegingsagoog voor elke individuele deelnemer en voor elke groep de juiste strategie. Je maakt telkens de juiste keuze uit de mogelijke wegen en middelen om de beoogde doelen te bereiken. In die zin zijn er evenveel strategieën als deelnemers en groepen. Het werk van de bewegingsagoog is maatwerk. Vanwege dit maatwerk wordt lang niet overal gewerkt met een aantal omschreven bewegingsagogische strategieën. Daarnaast kent een aantal organisaties min of meer eigen strategieën. Zo wordt gesproken over bewegingsvorming, bewegingsresocialisatie en bewegingsrehabilitatie.
EP
SO
Ondanks het feit dat het om maatwerk gaat, kan het onderscheiden van bepaalde bewegingsagogische strategieën toch houvast bieden. Het geeft houvast voor de bewegingsagoog, maar ook voor betrokkenen. Het maakt het wat gemakkelijker naar de omgeving toe om duidelijk te maken wat je doet.
M
BE R
O
Binnen de bewegingsagogie is de volgende indeling het meest gangbaar: • basisbenadering of primaire activering • bewegingsactivering • bewegingsonderwijs • bewegingsrecreatie • psychomotorische therapie • sport.
BO
O
Deze strategieën onderscheiden zich van elkaar door: • de doelgroepen waarvoor de strategie geschikt is • de doelstellingen • de typerende sport- en bewegingsactiviteiten • de begeleidingswijze of rol van de bewegingsagoog.
H
T
Aan de hand van deze vier punten worden de bewegingsagogische strategieën besproken.
C
O
PY
R
IG
De geschiedenis van de bewegingsagogie Om de indeling in strategieën te begrijpen, is het handig iets te weten van de geschiedenis van de bewegingsagogie. De opkomst van de bewegingsagogie moet je zien in het licht van de ontwikkelingsvisie. In de jaren zestig van de vorige eeuw maakte het medische model plaats voor het ontwikkelingsmodel. Men kwam tot het inzicht dat mensen met een beperking zeker ontwikkelingsmogelijkheden hebben, maar dan moet hun wel deze kans geboden worden. Door het leven in grote instituten en een schraal aanbod van activiteiten hebben zij deze kans tot het begin van de jaren zeventig nauwelijks gehad. In het thema ‘Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn’ gaan we verder in op deze visie op zorg.
98
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
IJ S
Bewegingstherapie Onder invloed van het ontwikkelingsmodel doen de zogenaamde abc-therapeuten hun intrede: • de activiteitentherapeuten • de bewegingstherapeuten • de creatieve therapeuten.
N D ER W
In die tijd werd nog alles therapie genoemd en sprak je dus ook over bewegingstherapie. In de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking, toen nog zwakzinnigenzorg geheten, stapte men aan het begin van de jaren zeventig over op de term bewegingsagogie. Later werd deze term langzaam maar zeker ook gemeengoed binnen de psychiatrie en de revalidatie.
EP
SO
Bewegingsagogen van het eerste uur verdeelden het werk van de bewegingsagoog in een aantal deelgebieden: • bewegingsopvoeding – bewegingsactivering – bewegingsonderwijs – bewegingsrecreatie • bewegingstherapie.
M
BE R
O
Het model was erg gericht op ontwikkeling, passend bij die tijd. De bewegingsopvoeding van die tijd is goed te vergelijken met de lichamelijke opvoeding binnen het onderwijs. Wat de basisschool in de onderbouw aanbiedt, kun je aanmerken als bewegingsactivering. In de bovenbouw van het basisonderwijs en in de eerste jaren van het voortgezet onderwijs volgt het bewegingsonderwijs en aan het einde komt het accent steeds meer te liggen op bewegingsrecreatie.
BO
O
De bewegingstherapie was meer gericht op aangepast (bewegings)gedrag. Over de bewegingstherapie schrijft Vaessen (psychiater en psychotherapeut bij St. Willibrordusstichting in Heiloo):
IG
H
T
“In de bewegingstherapie gaat het om het vreugdevol beleven van de lichamelijkheid en het zo leren kennen van het eigen lichaam; maar ook hier is weer het groepsverband van groot belang, het contact vinden met anderen via de lichamelijkheid.”
C
O
PY
R
Psychomotorische therapie Na verloop van tijd blijkt het begrip bewegingstherapie te eenzijdig - het ging immers om bewegingsgedrag en lichaamsbeleving - en vanaf 1975 spreekt men dan ook van psychomotorische therapie. De meeste mensen met een verstandelijke beperking hadden in het begin van de jaren zeventig nog nooit een gymzaal van binnen gezien en hadden dan ook een behoorlijke motorische achterstand, waar van alles aan te ontwikkelen viel. Jongeren met een licht verstandelijke beperking kregen als eerste bewegingsagogie aangeboden in de vorm van bewegingsactivering. Zodra zij de grondvormen van bewegen beheersten, groepsgewijs konden werken en
99
IJ S
instructiegevoelig waren, stroomden ze door naar de strategie van het bewegingsonderwijs. De basisvormen werden uitgebouwd: springen werd verspringen, hoogspringen en kastspringen, werpen en vangen werd korfbal en basketbal, precies zoals dat bij kinderen en jeugdigen zonder beperkingen gedurende hun schoolcarrière gebeurde. Hierna volgde binnen de bewegingsrecreatie het genieten van wat je allemaal geleerd had.
EP
SO
N D ER W
Bewegingsprogramma's bij ernstige beperkingen Later ontstond het inzicht dat sport- en bewegingsactiviteiten niet alleen waardevol zijn voor mensen met lichte beperkingen, maar ook voor mensen met ernstige beperkingen. Daarom werden er ook bewegingsprogramma’s ontwikkeld voor mensen met ernstige verstandelijke beperkingen of met meervoudige beperkingen. De ontwikkelingsgedachte paste minder goed bij deze groepen, omdat deze al snel hun ontwikkelingsplafond bereikten en niet in staat waren om de strategie bewegingsonderwijs te volgen. Voor sommigen waren zelfs de grondvormen van bewegen te veel gevraagd en ging het meer om het opdoen van lichaamsgerichte ervaringen. Zo ontstonden er nieuwe bewegingsagogische strategieën. Men introduceerde de term ‘niet-ontwikkelingsgerichte bewegingsactivering’ en later ook de strategie basisbenadering of primaire activering.
Opdracht 2 Bewegingsagogische strategie
M
BE R
O
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Discussieer met elkaar over wat je verstaat onder een strategie en onder een bewegingsagogische strategie. b. Zoek op internet naar een aantal bewegingsagogische strategieën en noteer deze. c. Vergelijk de gevonden strategieën met die van een ander groepje.
O
Opdracht 3 Geschiedenis
IG
H
T
BO
Bewegingsagogen van het eerste uur verdeelden het werk van de bewegingsagoog in een aantal deelgebieden: 1. bewegingsopvoeding – bewegingsactivering – bewegingsonderwijs – bewegingsrecreatie 2. bewegingstherapie.
C
O
PY
R
a. Geef een omschrijving van wat verstaan wordt onder bewegingsopvoeding. b. Geef aan wat in die tijd bedoeld werd met bewegingstherapie.
Opdracht 4 Welke strategie? Bekijk de video 'AV'34 Nordic Walking Best Practice'. Van welke bewegingsagogische strategie is hier sprake? Motiveer je antwoord.
100
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
3.3 Basisbenadering of primaire activering
O
EP
SO
N D ER W
Samengevat kan primaire activering als volgt getypeerd worden: • doelgroepen: – mensen in lichaamsgebonden ervaringsfase (ernstig verstandelijk beperkt, ernstig – meervoudig beperkt, eindstadium van dementie) • doelstellingen: – onderhouden bewegingsvaardigheden in het kader van ADL – ervaringsstimulering, verandering van omgeving, zintuigprikkeling – stimuleren sociaal-affectief contact • sport- en bewegingsactiviteiten: – vormen van bewogen worden (schommelen, zwaaien, veren, rondgereden worden, dobberen) – snoezelactiviteiten (lichaamservaringssituaties) • begeleidingswijze/rol: – uitlokken, ervaringen binnen bereik brengen – herkenbaarheid, structureren.
IJ S
Primaire activering betekent 'het in gang zetten' (activering) van de primaire zintuigen zoals het ruiken, het gehoor, gezicht, de reuk, smaak en tast.
O
M
BE R
Doelgroepen Primaire activering of basisbenadering is geschikt voor deelnemers bij wie de primaire zintuigen de belangrijkste ervaringspoort zijn. Je kunt hierbij denken aan: • deelnemers met een ernstig verstandelijke beperking • deelnemers met een ernstig meervoudige beperking • deelnemers in een vergevorderd stadium van dementie • deelnemers met een ernstige contactstoornis.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
De deelnemers aan de primaire activering bevinden zich, naar de terminologie van Timmers-Huigens, in een lichaamsgebonden ervaringsfase. Zij ervaren alleen dat wat zij direct lichamelijk, via voelen, horen, zien, ruiken en proeven, kunnen waarnemen. Het gaat om mensen die weinig blijk (kunnen) geven van een daadwerkelijke betrokkenheid bij de omgeving. Door het aanbieden van een aantrekkelijke bewegingssituatie/lichaamservaringssituatie en door een nadrukkelijk appel, probeer je deze betrokkenheid te vergroten.
101
IJ S N D ER W SO EP BE R
O
Stimuleren van de zintuigen.
Lees de verdiepingsstof 'Ervaringsfasen Timmers-Huigens'.
O
M
De communicatie met deze deelnemers loopt meestal niet verbaal, maar juist op allerlei non-verbale manieren. Een gedeelte van deze groep heeft een broze gezondheid, zoals ademhalingsproblemen, epilepsie, decubitus en hartproblemen, waar de bewegingsagoog rekening mee moet houden.
IG
H
T
BO
Doelstellingen Gezien de heterogeniteit van de doelgroepen kom je verschillende doelstellingen tegen. Ondanks dat deze strategie enig houvast biedt, blijft het om maatwerk gaan. Bij de een gaat het om het belang van het ervaren van een andere ruimte, bij de ander spelen ook gezondheidsmotieven een rol.
C
O
PY
R
Een veelvoorkomend doel is het onderhouden van enige bewegingsvaardigheid. Dit is van belang voor de zelfstandigheid en ter voorkoming van lichamelijke klachten als contracturen en decubitus. In die zin speelt ook gezondheid een rol.
102
Een ander doel is ervarings- en zintuigstimulering. Het gaat hier om het laten ervaren van plezier en ontspanning aan allerlei lichaamservaringssituaties en bewegingssituaties. Velen van hen verblijven noodgedwongen een groot gedeelte van de dag in dezelfde ruimte. In die zin betekent primaire activering ook het uitbreiden van hun vaak beperkte ervarings- en belevingswereld. Daarnaast kan het gaan om zintuigstimulering, zoals het stimuleren van de reuk, smaak en tast.
EP
SO
N D ER W
IJ S
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
BE R
O
In de snoezelruimte.
M
Daarnaast is het stimuleren van sociaal-affectief contact een belangrijk doel. Vrijwel iedereen heeft behoefte aan genegenheid, aandacht en contact. Binnen de bewegingsagogie kunnen deze contacten spontaan ontstaan of uitgelokt worden. Denk hierbij onder andere aan samen dobberen in het zwembad of samen veren op het luchtkussen of de grote trampoline.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Sport- en bewegingsactiviteiten Enkele mogelijke geschikte activiteiten zijn: • allerlei vormen van bewogen worden (zwaaien, schommelen (grote schommel, vliegend tapijt, schommelbak), veren (trampoline, luchtkussen), rondgereden/voortbewogen worden) • wateractiviteiten (dobberen, ruiken, proeven en voelen van water) • paardrijden (paard als snoezelobject, rondgereden worden met behulp van aangepaste hangmat) • zang- en bewegingsspelletjes (schootspelletjes, pakspelletjes, kietelspelletjes en knuffelspelletjes) • eenvoudige mikvormen (met rol- of glijgoot zoals bij boccia) • activiteiten met ongestructureerd materiaal (water, zand, modder, klei) • snoezelactiviteiten, zintuigspelletjes (wind, smaak, reuk, tast) • bewegen op/met muziek (eenvoudige activiteiten als meedeinen, meebewegen op muziek, rammelen, tikken).
103
IJ S N D ER W SO EP BE R
O
Handbiken.
O
M
Het belang van primaire activering voor ouderen die dementeren, wordt steeds meer ingezien. Binnen de zorg voor mensen met dementie kun je verschillende benaderingswijzen onderscheiden, onder andere ROT, warme zorg, validation en snoezelen. ROT is een benadering die het beste aansluit bij mensen die in het beginstadium van dementie verkeren. Door een duidelijk appel te doen op onder andere het geheugen, de oriëntatie in tijd en ruimte probeer je de mensen zo lang mogelijk in de realiteit te laten.
T
BO
Snoezelen blijkt geschikt in het laatste stadium van dementie, waarbij verbaal contact moeilijk is. Door zintuigstimulatie (geluid, licht, reuk, tast) probeer je de angst bij ouderen te verminderen en hun prettige gevoelens te bezorgen.
R
IG
H
Tegenwoordig spreek je binnen de psychogeriatrie ook van zintuigactivering en belevingsgerichte zorg.
C
O
PY
Snoezelen, dichter bij jezelf komen door middel van zintuigactivering
104
Doel Het doel van snoezelen is de persoon die snoezelt zich prettig te laten voelen. Dit kan op heel veel manieren maar in de oorspronkelijke vorm van snoezelen is dit in een veilige, dromerige omgeving die de zintuigen stimuleert en waar men motorische ervaringen opdoet.
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
IJ S
Snoezelen is ontstaan in Nederland en aanvankelijk bedoeld voor mensen met (zware) beperkingen die moeite hebben en met ontspannen en storend gedrag vertoonden. Dit was rond 1974 toen deze mensen nog idioten werden genoemd. Tegenwoordig wordt er ook gesnoezelt met baby's, want wat is er nu fijner dan je baby zien te genieten en wegdromen bij alle lichtjes, vormpjes, geluidjes en geuren om zich heen?
SO
N D ER W
Ilse Achterberg, wereldwijd bekend om haar expertise in snoezelen Ilse heeft haar passie voor snoezelen ontdenkt in Bernardus, een verzorginghuis dat gericht was op het belevingsgericht werken. Van daaruit is ze zich gaan specialiseren in het snoezelen en met groot succes. Inmiddels wordt Ilse over de hele wereld uitgenodigd om te spreken op symposiums en workshops te geven. Haar passie voor snoezelen en kennis hierover zijn voor mij een grote inspiratie geweest in de jaren dat ik met cliënten werkte en later toen ik leiding gaf aan teams die dit konden inzetten binnen hun werkzaamheden.
BE R
O
EP
Het belang van snoezelen Snoezelen heeft veel doelen maar voor mij zijn er 2 die boven alles uitsteken. Ten eerste dat degene die snoezelt ontspant. Veel vele mensen met een vorm van autisme of mensen met dementie autisten, dementerenden maar ook bijvoorbeeld lichamelijk en verstandelijk beperkten hebben moeite met zich te ontspannen. Door hun hoofd gaat van alles en nog wat en ze staan niet zoveel stil bij zichzelf. Dat brengt me op mijn 2de doel. Snoezelen maakt dat je even terug gaat naar jezelf. Geen eisen, niets moet, gewoon gewaarworden en je mee laten voeren door de zintuiglijke ervaringen die je opdoet. Precies om die reden is snoezelen voor iedereen geschikt!
BO
O
M
Uit onderzoek is van Nivel is verder gebleken dat door snoezelen de onrust medicatie verminderd of zelfs stopgezet kan worden. Mensen met dementie worden er rustiger van en vertonen minder agressief gedrag. Ook melden medewerkers zich minder vaak ziekmelden omdat de sfeer op de afdeling prettiger is waardoor het verloop van medewerkers ook verminderd.
T
Bron: Reindersma (2015).
H
Bekijk de website 'Moderne dementiezorg'.
C
O
PY
R
IG
Begeleidingswijze/rol De bewegingsagoog speelt een belangrijke rol bij de primaire activering. De bewegingsagoog is degene die ervaringen en belevingen binnen bereik van de deelnemers brengt. Daarnaast is het uitlokken van reacties belangrijk. Het is de kunst om voor alle deelnemers passende situaties te bedenken. Dit vraagt om oog voor detail: de bewegingsagoog moet kunnen luisteren naar fluisteren. Dat betekent dat je oog moet hebben voor allerlei kleine signalen. De bewegingsagoog moet zich afvragen wat de betekenis van dat ene piepgeluidje is, of waar de snelle bewegingen met de linkerhand op duiden. Het is belangrijk dat jij de deelnemers begrijpt en dat de deelnemers jou begrijpen.
105
N D ER W
IJ S
Binnen deze strategie behoort het aanbrengen van structuur ook tot de taak van de bewegingsagoog. Een vaste structuur draagt bij aan de herkenbaarheid en biedt houvast voor de deelnemers. De bijeenkomsten kennen dan ook meestal een vaste structuur. De bijeenkomst start op een vaste plaats, vaak met een bepaald muziekje. Soms maken deelnemers hierbij bepaalde eenvoudige bewegingen. Daarna volgen een aantal activiteiten, meestal thematisch geordend. Zo kan het thema een aantal weken achter elkaar ‘zwaaien en schommelen’ of ‘veren’ zijn. Het is een bewuste keuze om deze activiteiten een aantal weken exact hetzelfde te laten, zodat enige herkenning ontstaat bij de deelnemers. Binnen vaste structuur is het belangrijk om te zoeken naar kleine variaties om de belevingswereld van de deelnemers uit te breiden. Het gaat om uitlokken, stimuleren, activeren en openstaan voor wat de deelnemer zelf aangeeft.
O
EP
SO
Bij primaire activering is in veel gevallen sprake van een een-op-een-begeleiding. Dit betekent dat er meestal ook groepsbegeleiders, assistenten of vrijwilligers aanwezig zijn om vorm en inhoud te kunnen geven aan deze intensieve vorm van begeleiding. Deze situatie vraagt om een goede samenwerking tussen de bewegingsagoog en de andere medewerkers. De verschillende functionarissen kunnen veel van elkaar leren. Groepsbegeleiders kennen de deelnemers meestal goed en kunnen omgangsadviezen geven. Bewegingsagogen zijn deskundig op het gebied van het arrangeren van bewegingssituaties en lichaamservaringssituaties.
BE R
Elkaar aanvullen
O
M
Groepsbegeleiders en bewegingsagogen kunnen elkaar schitterend aanvullen: waar de eerste-milieumensen de individueel ingekleurde communicatiesignalen van de deelnemers beter vertolken, kan de bewegingsagoog beter aandragen wat er in het ‘gesprek’ tussen beweger en omgeving zoal ‘ter sprake’ gebracht zou kunnen worden.
BO
Opdracht 5 Basisbenadering
H
T
a. Leg uit voor welke doelgroepen basisbenadering of primaire activering geschikt is. b. Beschrijf wat je aantrekkelijk en minder aantrekkelijk vindt van deze strategie.
IG
Opdracht 6 Video snoezelen
R
a. Geef een omschrijving van snoezelen.
C
O
PY
Bekijk de video's 'Uniek uitgaanscentrum voor gehandicapten en dementen' en 'Worcester Snoezelen Nicki’s Snoezelen'.
106
b. Beschrijf welke zintuigen op welke manier geprikkeld worden. c. Geef je mening over het effect van snoezelen.
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
3.4 Bewegingsactivering
N D ER W
IJ S
Bij bewegingsactivering gaat het om het stimuleren van deelnemers tot een meer actieve leefstijl. Voor mensen na een hartinfarct betekent dit dat ze aangemoedigd worden om weer te durven bewegen. In dit geval wordt ook gesproken over bewegingsstimulering. Voor kinderen met een beperking kan het gaan om hen uit te lokken tot het onder de knie krijgen van de basisvormen of grondvormen van bewegen. Binnen de detentie en psychiatrie is in veel gevallen sprake van inactiviteit en sedentair gedrag. Hierbij gaat het om deelnemers (weer) in beweging te krijgen. In de psychogeriatrie kan het gaan om het vergroten van de betrokkenheid bij de omgeving. Deze diversiteit laat zien hoe lastig het is om de strategie bewegingsactivering af te bakenen.
Het Bewegings Activerings Programma (BAP)
BE R
O
EP
SO
Het programma is ontwikkeld voor ouderen met psychogeriatrische problemen. Deelname aan dit programma kan psychosociale problemen voorkomen dan wel verminderen. Dit door de mix van beweging en speciale aandacht voor de lichaamsbeleving. Het BAP richt zich op drie aspecten: • (re)activeren door het stimuleren van de geheugenfuncties, het waarnemen (waaronder de oriëntatie) en het handelen • (re)socialiseren door het stimuleren van de communicatie tussen de ouderen onderling en de omgeving • bevorderen van het affectief functioneren door het stimuleren van het eigen initiatief en de vrije keuze.
BO
O
M
Het programma bestaat uit 60 bewegingsactiviteiten die volgens een vast schema bij voorkeur een paar maal per week groepsgewijs aan psychogeriatrische ouderen worden aangeboden. Een activiteit duurt ongeveer 45 minuten en is opgebouwd volgens een vast stramien. Alle activiteiten en de achtergronden van het BAP zijn verschenen in het boek ‘Beweeg met ons mee’.
IG
H
T
Aantal bijeenkomsten per week In ruim driekwart van de verzorgingshuizen wordt het BAP één tot twee keer per week gebruikt. In vijf verzorgingshuizen wordt het zelfs meer dan drie keren per week toegepast. In slechts een klein aantal huizen ligt dit aantal op minder dan één keer per week.
C
O
PY
R
Doelgroep In de meeste verzorgingshuizen bestaat de doelgroep uit bewoners met psychogeriatrische problemen die deelnemen aan substitutie-, huiskamer-, groepsverzorging-, of meer-zorgprojecten. In vijf verzorgingshuizen kunnen naast bewoners met psychogeriatrische problemen ook andere bewoners deelnemen aan het BAP. Soms zijn er meerdere groepen die wekelijks aan het BAP deelnemen. Combinaties van doelgroepen (met en zonder psychogeriatrische problemen) komen ook voor, maar zijn ver in de minderheid.
107
IJ S
Aantal deelnemers Het gemiddeld aantal deelnemers aan het BAP varieert van 4 tot maar liefst 36. In deze laatste situatie is in principe iedereen welkom en richt men zich niet op een specifieke doelgroep. Meestal ligt de groepsgrootte tussen de 6 en 12. In de 38 verzorgingshuizen gaat het in totaal om ongeveer 340 ouderen.
N D ER W
Bron: BTSG (2017).
BE R
O
EP
SO
Samengevat kan bewegingsactivering als volgt getypeerd worden: • doelgroepen: – oudere deelnemers met een beperking of chronische aandoening – kinderen met uiteenlopende beperkingen – deelnemers met psychische problemen, waaronder dementie • doelstellingen: – bevorderen van een gezonde actieve leefstijl – behouden, vergroten van een actieve betrokkenheid op de (sociale) omgeving • sport- en bewegingsactiviteiten: – vrijwel alle sport- en bewegingsactiviteiten – basisvormen van bewegen (leerlijnen) • begeleidingswijze/rol: – activeren, enthousiasmeren, uitlokken, stimuleren – creëren van uitdagende, veilige sport- en bewegingssituaties.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Doelgroepen Er zijn heel veel groepen waarvoor bewegingsactivering geschikt is. Enkele voorbeelden zijn: • jeugdige deelnemers met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking met ontwikkelingsmogelijkheden • jeugdige deelnemers met psychische problemen of gedragsproblemen • deelnemers van middelbare leeftijd met een beperking, die om de een of andere reden een ontwikkelingsachterstand hebben en zich de grondvormen van bewegen nog niet eigen hebben gemaakt • deelnemers met een beperking die hun ontwikkelingsplafond bereikt hebben en niet toekomen aan bewegingsonderwijs • oudere deelnemers met een beperking of chronische aandoening voor wie activering centraal staat • revalidanten • gedetineerden.
108
Doelstellingen Het algemene doel van bewegingsactivering is enerzijds het vergroten of behouden van een actieve betrokkenheid bij de omgeving en anderzijds het bevorderen van een actieve leefstijl.
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
IJ S
Betrokkenheid bij anderen Bij het vergroten van de betrokkenheid gaat het niet alleen om de betrokkenheid bij de materiële omgeving, maar ook om de betrokkenheid bij anderen. Bewegingsactivering is in die zin ook gericht op (re)socialisatie. In deze betekenis wordt het actualiseren van sluimerende relatiemogelijkheden als belangrijk doel van de bewegingsactivering gezien.
SO
N D ER W
Gezondheidswaarde van bewegen De tweede belangrijke betekenis heeft betrekking op de gezondheidswaarde van het bewegen. Het belang van bewegen voor de gezondheid heeft de laatste jaren steeds meer aandacht gekregen. De taak van de bewegingsagoog is steeds nadrukkelijker gericht op het leveren van een bijdrage aan een gezonde, actieve leefstijl. Hierbij gaat het niet meer alleen om deelnemers te verleiden tot sport- en bewegen in de gymzaal, sportveld of zwembad. Het stimuleren van het alledaags bewegen hoort hier ook bij. De bewegingsagoog richt zich hier enerzijds op het (bewegings)aantrekkelijk maken van de omgeving en anderzijds op het creëren van draagvlak bij groepsleiders en verzorgers.
EP
Lees de verdiepingsstof 'Bewegen en gezondheid'.
M
BE R
O
Cognitieve ontwikkeling Daarnaast heeft bewegingsactivering betekenis voor de cognitieve ontwikkeling. Bewegingsactivering heeft een explorerende waarde: het ontdekken van eigenschappen van materialen, van de ruimte, van zichzelf en van anderen. Daarbij doet de deelnemer al bewegend ervaringen op en ontdek je al bewegend allerlei eigenschappen en eigenaardigheden. Zo ontdek je dat ballen rond zijn en dat je daar goed mee kunt rollen en dat blokken hoekig zijn en zich prima lenen om op elkaar te stapelen. Deze betekenis geldt vooral voor de wat jongere deelnemers.
BO
O
Elementaire bewegingservaringen Bovendien is bewegingsactivering gericht op het opdoen van elementaire bewegingservaringen. Vaak worden in dit verband de grondvormen of basisvormen van bewegen genoemd. Dit valt onder de actieve betekenis van bewegen.
R
IG
H
T
Belevingswaarde van bewegen Ook de beleving die sport- en bewegingsactiviteiten op kunnen roepen, is belangrijk binnen de bewegingsactivering. Zo kan het heerlijk zijn om te schommelen, te wippen, te zwaaien, te klimmen, te springen of te gooien. Hierbij gaat het om de belevingswaarde van bewegen.
C
O
PY
Sport- en bewegingsactiviteiten Bij bewegingsactivering gaat het om het aanbieden van sport- en bewegingsactiviteiten die uitnodigen om actief te worden. Het gaat erom dat deelnemers gemakkelijk tot deelname kunnen komen; het gaat meestal om laagdrempelige activiteiten. Daarnaast is de veiligheid en de oproepbaarheid belangrijk. Het gaat om bewegingssituaties waar je lekker kunt bewegen, waar wat te ontdekken valt en waar het gemakkelijk is om andere te ontmoeten.
109
N D ER W
IJ S
Enkele mogelijke, geschikte activiteiten zijn: • grondvormen of basisvormen van bewegen: klimmen, klauteren, werpen, lopen, vangen, rollen, duikelen, heffen, dragen, schoppen, slaan • vormen van bewegen en muziek • wateractiviteiten, waarbij het gaat om het ontdekken van de eigenschappen van water of waarin je uitgelokt wordt tot activiteit • activiteiten met materiaal zoals (zachte) blokken, pittenzakjes, hoepels, stokken, knotsen, waarbij het gaat om enige notie van kleur, vorm, aantal of functionaliteit • mikvormen • laagdrempelige activiteiten als wandelen en fietsen • laagdrempelige sportspelen die uitnodigen tot activiteit.
SO
Begeleidingswijze/rol Het ontwerpen van uitnodigende bewegingssituaties waarin iedereen tot bewegen of bewogen worden kan komen, stelt hoge eisen aan de creativiteit van de bewegingsagoog. De situaties moeten veilig, overzichtelijk en gestructureerd zijn.
BE R
O
EP
Activerende houding Naast het ontwerpen wordt veel gevraagd van de activerende houding van de kant van de bewegingsagoog. Je moet stimuleren, activeren, uitlokken, meespelen, meedoen, aanreiken, ruimte bieden, samendoen en samen drempels nemen. De ene keer heeft iemand een klein duwtje nodig om de angst voor iets onbekends te overwinnen, het andere moment moet jij je even terugtrekken en het bewust aan de deelnemer zelf overlaten.
BO
O
M
Deelnemers als uitgangspunt De bewegingsagoog moet steeds de deelnemers als uitgangspunt blijven nemen. Afhankelijk van de groep en de individuen kleurt de bewegingsagoog de bewegingsactivering in. Bij een groep mensen met de eerste verschijnselen van dementie, kan de bewegingsactivering ingepast worden binnen de ROT-benadering en is de strategie gericht op (re)activering en (re)socialisatie. Bij bewegingsactivering voor kinderen met een autismespectrumstoornis zal de structuur waarin de activiteiten plaatsvinden een belangrijke rol spelen.
H
T
Het gaat er bij bewegingsactivering meer om dat je iets doet/ervaart dan wat je precies doet.
C
O
PY
R
IG
Ontwikkelingsgerichte bewegingsactivering Bij een geleidelijke overgang naar bewegingsonderwijs, wordt het 'wat' steeds belangrijker en is het de kunst om situaties zo te arrangeren dat het gewenste bewegingsgedrag spontaan wordt uitgelokt. In dit geval spreken we ook wel van ontwikkelingsgerichte bewegingsactivering.
110
Bij de bewegingsactivering of –stimulering van deelnemers met bijvoorbeeld een chronische aandoening of binnen de detentie gaat het vaak om het gezamenlijk komen tot een aanbod van laagdrempelige sportspelen. Hierbij is het belangrijk dat de bewegingsagoog de afstemming zoekt met de deelnemers. Deze vorm van bewegingsactivering kan na verloop van tijd overgaan in bewegingsrecreatie. Het stimuleren, pushen raakt wat op de achtergrond en deelnemers raken meer intrinsiek gemotiveerd.
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
Opdracht 7 Doelgroepen en bewegingsactivering
IJ S
a. Beschrijf voor welke groepen bewegingsactivering geschikt is. b. Maak een keuze voor een bepaalde doelgroep en geef aan met welke sport- en bewegingsactiviteiten je deze groep probeert te activeren.
Opdracht 8 Video ouderen
N D ER W
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken
Bekijk de video's 'Bewegen voor ouderen' en 'Meer bewegen voor ouderen'.
Bespreek met elkaar van welke strategie in de video's sprake is. Motiveer jullie antwoord.
SO
Opdracht 9 Tovertafel
EP
Bekijk de video 'Tovertafel'.
O
Geef aan wat de mogelijkheden van deze tafel zijn voor bewegingsactivering voor dementerende ouderen.
BE R
Opdracht 10 Bewegingsactivering voor gedetineerden
M
a. Gevangenen krijgen tijdens hun detentie sport aangeboden. Geef je mening of bewegingsactivering voor deze doelgroep een zinvolle strategie is. b. Wat zijn de belangrijkste sport- en bewegingsactiviteiten om deze strategie vorm te geven?
O
3.5 Bewegingsonderwijs
R
IG
H
T
BO
Bij het bewegingsonderwijs gaat het om het ontwikkelen van vaardigheden en het trainen van de bewegingseigenschappen. Er is sprake van een meer doelgerichte beïnvloeding met betrekking tot het aanleren van bewegingsvaardigheden en sociale vaardigheden. Binnen het bewegingsonderwijs worden er min of meer duidelijk omschreven leervoorstellen gedaan waarop een bepaald (bewegings)antwoord wordt verwacht. Het onderwijzen en het leren staan meer op de voorgrond dan bij de andere strategieën. Deze strategie heeft betrekking op uiteenlopende doelgroepen die hun vaardigheden willen en kunnen vergroten en die instructiegevoelig zijn.
C
O
PY
Bekijk de video 'Bewegingsonderwijs in Passend Onderwijs - Cedin'.
111
SO
N D ER W
IJ S
Samengevat kan bewegingsonderwijs als volgt getypeerd worden: • doelgroepen: – deelnemers met een matig tot licht verstandelijke beperking. – kinderen en jeugdigen met uiteenlopende beperkingen en/of gedragsproblemen – revalidanten • doelstellingen: – verbeteren, aanleren van uiteenlopende bewegingsvaardigheden – verbeteren, aanleren van uiteenlopende sociale vaardigheden – verbeteren van de bewegingseigenschappen (uithoudingsvermogen, kracht, coördinatie) • sport- en bewegingsactiviteiten: – vrijwel alle sport- en bewegingsactiviteiten • begeleidingswijze/rol: – instrueren, corrigeren, feedback geven – arrangeren van sport- en bewegingssituaties die leereffect oproepen.
BE R
O
EP
Doelgroepen Je kunt een aantal voorwaarden formuleren waaraan iemand moet voldoen, wil bewegingsonderwijs een geschikte strategie zijn. Deze voorwaarden zijn: • instructiegevoelig, leerbaar zijn • in een groep kunnen functioneren • de basisvormen of grondvormen van bewegen beheersen • kunnen en willen ontwikkelen, leren.
O
M
Wat betreft de instructiegevoeligheid gaat het niet alleen om het kunnen vertalen van bijvoorbeeld aanwijzingen of feedback, maar ook om omgevingsgebonden instructies die bij impliciet leren horen. Zo kan iemand ook leren door een dwingende bewegingssituatie te creëren.
BO
Lees de verdiepingsstof 'Impliciet motorisch leren'.
C
O
PY
R
IG
H
T
Doelstellingen Het doel van bewegingsonderwijs is in eerste instantie het uitbreiden van bewegingsvaardigheden en het verbeteren van de bewegingseigenschappen kracht, lenigheid, uithoudingsvermogen, coördinatie en snelheid. Het is de bedoeling de bewegingsvaardigheid zo uit te bouwen dat de deelnemers in staat zijn optimaal deel te nemen aan de Nederlandse sport- en bewegingscultuur. Hierdoor wordt de kans op sport- en bewegen als zinvolle, actieve vrijetijdsbesteding groter. Het gaat om vaardigheden die de kans op het genieten binnen de bewegingsrecreatie vergroten.
112
Bewegingseigenschappen Binnen bijvoorbeeld de setting van de revalidatie kan het verbeteren van een of meerdere bewegingseigenschappen een belangrijke rol spelen. Dat geldt ook voor ouderen. Bij deze doelgroep wordt het in stand houden of verbeteren van de kracht steeds vaker benadrukt. Als de bewegingseigenschappen centraal staan, kun je ook spreken van trainen. Je kunt stellen dat het dan om een strategie gaat waarbij trainingskundige principes correct toegepast moeten worden.
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
IJ S
Sociale vaardigheden en zelfbeeld Daarnaast richt bewegingsonderwijs zich op het aanleren of uitbreiden van allerlei sociale vaardigheden en de hieraan verbonden emoties. Je kunt bijvoorbeeld denken aan het om leren gaan met winst en verlies. Het bewegingsonderwijs kan eveneens een bijdrage leveren aan een positief zelfbeeld, door het gevoel iets te kunnen of tot iets in staat te zijn. Bij de uitgangspunten komt dit aan de orde.
SO
N D ER W
Binnen een groot deel van het werkveld van de bewegingsagogie zijn de sociale vaardigheden en de aandacht voor het zelfbeeld belangrijker dan de bewegingsvaardigheden. In een groot aantal gevallen is bewegen geen doel op zich, maar een middel om een bijdrage te leveren aan sociale vaardigheden, een positiever zelfbeeld of het leren omgaan met bepaalde emoties. Bij het werken met jongeren binnen de jeugdhulpverlening, bijvoorbeeld binnen justitiële jeugdinrichtingen, wordt bewegingsonderwijs gebruikt om bijvoorbeeld te leren samenwerken, te leren omgaan met winst en verlies, te leren je aan regels te houden en te leren incasseren.
EP
Training laat jongeren grenzen verkennen
H
T
BO
O
M
BE R
O
Buitensportactiviteiten maken het voor jongeren mogelijk om grenzen te verkennen, met sociale vaardigheden te experimenteren en succeservaringen op te doen. De Buitensport Sociale Vaardigheidstraining (Busova) is ontwikkeld om van die mogelijkheden gebruik te maken. De eerste resultaten zijn positief. Het is vaak niet gemakkelijk om jongeren met gedragsproblemen in een spreekkamer aan het praten te krijgen over hun beslommeringen. Op andere momenten, bijvoorbeeld tijdens sportieve activiteiten, loopt zo’n gesprek veel vlotter. Bij het sporten doen zich vaak dezelfde problemen en conflicten voor als in het dagelijks leven. Op het moment zelf, als jongeren geconfronteerd worden met de gevolgen van hun gedrag, zijn ze gemotiveerder om erover te praten en meer bereid om aansturing te accepteren. Zo biedt buitensport jongeren mogelijkheden om leerervaringen op te doen. Het inzicht dat zich bij sportactiviteiten mogelijkheden voordoen voor gedragsverandering was aanleiding om buitensport als hulpverleningsmiddel verder uit te werken. Het lectoraat Gezondheid, Bewegen en Welzijn van de hogeschool Windesheim in Zwolle heeft daartoe een sociale vaardigheidstraining ontwikkeld en een onderzoekstraject opgezet.
R
IG
Bron: Jellema & Bosscher (2010).
C
O
PY
Sport- en bewegingsactiviteiten In principe komen voor bewegingsonderwijs alle activiteitsgebieden in aanmerking: • de sportspelen (voetbal, volleybal, basketbal, rolstoelhockey) • racketspelen (badminton, tafeltennis, squash, tennis) • kamp- en vechtsporten (judo, boksen, karate) • zwemmen (zwemslagen, snorkelen, waterpolo, duiken) • vormen van bewegen op muziek (aerobics, steps, breakdance) • turnen (springen, zwaaien, draaien en balanceren) • atletiek (werpen, lopen, springen).
113
IJ S
SO
N D ER W
Binnen het bewegingsonderwijs kun je op verschillende manieren een ordening aanbrengen in de veelheid aan sport- en bewegingsactiviteiten. Een veelgebruikte manier is het onderscheiden van zogenaamde leerlijnen. De belangrijkste leerlijnen zijn: • balanceren • klimmen • zwaaien • over de kop gaan • springen (ver- en hoogspringen) • (hard)lopen • mikken (ver- en gericht werpen) • jongleren • doelspelen • tikspelen (inclusief slag- en loopspelen) • stoeispelen • bewegen op muziek.
EP
Begeleidingswijze/rol De rol van de bewegingsagoog is die van instructeur, docent, arrangeur, trainer en begeleider.
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
In dit geval bestaat het gereedschap van de bewegingsagoog uit de aspecten van het didactisch model. Uitgaande van een bepaalde doelgroep en geformuleerde doelstellingen, geeft de bewegingsagoog antwoord op de volgende vragen, die min of meer verwijzen naar de onderdelen van het didactisch model: • Van welke sport- en bewegingsactiviteiten kan ik het beste gebruikmaken? Welke SB-activiteiten zijn geschikt om succeservaring of samenwerking op te roepen? • Om welke opbouw vraag deze les of training? • Hoe kan ik de les of training het beste organiseren (efficiënt, effectief, veilig)? Op welke manier laat ik daar, gezien doelstelling, de deelnemers aan bijdragen? • Welke trainingsmethode kan ik het beste gebruiken en wat betekent dat voor de training? • Welke didactische werkvormen kan ik het beste hanteren (open, gesloten)? • Op welke manier kan ik het beste de deelnemers laten leren (impliciet of expliciet, aard en hoeveelheid van de aanwijzingen)? • Op welke manier kan ik het beste de begeleiding vormgeven (duidelijk grenzen stellen, ruimte bieden)? • Op welke manier evalueer ik het resultaat en het proces?
R
Opdracht 11 Bewegingsonderwijs
C
O
PY
a. Beschrijf welke doelgroepen in aanmerking komen voor bewegingsonderwijs. b. Noteer de belangrijkste doelstelling van bewegingsonderwijs. c. Geef je mening over de volgende stelling: Door allerlei maatregelen van de overheid komt in de toekomst de strategie bewegingsonderwijs steeds minder vaak voor.
114
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
Opdracht 12 Bewegingsonderwijs binnen cluster 4
IJ S
a. Welke kinderen en jeugdigen volgen het onderwijs binnen cluster 4? b. Beschrijf wat de betekenis van bewegingsonderwijs is voor deze kinderen en jeugdigen. c. Beschrijf wat je rol is binnen deze bewegingsagogische strategie.
Opdracht 13 Grenzen verkennen
EP
SO
N D ER W
Deze opdracht kun je het beste in een groep of met de hele klas doen. Discussieer met elkaar over de stelling: Buitensport is een prima manier om jongeren met gedragsproblemen sociale vaardigheden aan te leren. • Praat met elkaar over de kansen en bedreigingen van buitensportactiviteiten met betrekking tot dit doel. • Praat met elkaar over de voorwaarden die nodig zijn om tot succes te leiden. • Praat met elkaar over concrete buitensportactiviteiten die hier een bijdrage aan kunnen leveren.
O
Opdracht 14 Is dit bewegingsonderwijs?
BE R
Ga naar de website 'Coöperatief leren: zo werkt het bij taal, rekenen en gym' en bekijk de video.
M
In de video wordt gesproken over bewegingsonderwijs. Als je kijkt naar hoe de bewegingsagogische strategieën omschreven worden, is hier dan sprake van bewegingsonderwijs of van een andere strategie? Motiveer je antwoord.
BO
O
Opdracht 15 Impliciet motorisch leren en bewegingsagogie
IG
H
T
a. Zoek op internet naar wat verstaan wordt onder impliciet motorisch leren. b. Beschrijf wat deze manier van motorisch leren kan betekenen voor het bewegingsonderwijs binnen de bewegingsagogie. c. Geef een paar concrete voorbeelden van hoe dit principe kunt gebruiken.
R
Opdracht 16 Valpreventietraining a. Kan dit ook het werk van een bewegingsagoog zijn? Motiveer je antwoord. b. Tot welke bewegingsagogische strategie behoort deze valpreventietraining?
C
O
PY
Bekijk de video 'Valpreventietraining'.
115
3.6 Bewegingsrecreatie
N D ER W
IJ S
Het is lastig om het begrip bewegingsrecreatie goed te definiëren. Een gangbare, traditionele indeling van sport- en bewegingsactiviteiten is die in topsport, wedstrijdsport en recreatiesport. Soms wordt hierbij de recreatiesport weer onderverdeeld in bewegingsrecreatie en spel. Met de bewegingsagogische strategie bewegingsrecreatie wordt binnen die driedeling meer de recreatiesport bedoeld. Het gaat hierbij om allerlei sport- en bewegingsactiviteiten waarbij deelnemers uit vrije wil en veelal in hun vrije tijd matig tot intensief bewegen vanuit verschillende motieven (plezier, ontspanning, sociale contacten, compensatie van het dagelijks leven, gezondheid).
Dominante betekenis van bewegingsrecreatie
EP
SO
ontspanning ongedwongen prettige sfeer zonder (prestatie)druk geen formele regels.
O
• • • • •
IG
H
T
BO
O
M
BE R
Samengevat kan bewegingsrecreatie als volgt getypeerd worden: • doelgroepen: – deelnemers met een verstandelijke beperking – deelnemers met een lichamelijke of chronische beperking – deelnemers met gedragsproblemen – delinquenten – deelnemers met psychische problemen • doelstellingen: – ontspannen, plezier, genieten – socialisatie, omgang met anderen – uitleven, stoom afblazen • sport- en bewegingsactiviteiten: – uiteenlopende sport- en spelvormen • begeleidingswijze/rol: – begeleiden, organiseren, supportieve houding.
C
O
PY
R
Doelgroepen Bewegingsrecreatie is voor vrijwel iedereen geschikt, maar de invulling is wel voor heel veel deelnemers anders. Voor de een betekent het lekker dobberen in het water, voor de ander baantjes trekken en voor de volgende een partijtje waterbasketbal spelen. Recreatief sporten en spelen wordt onder andere gekenmerkt door verrassing, vrijheid, ontspanning en creativiteit. Bij sommige mensen zijn de problemen zodanig, dat ze niet of moeilijk in staat zijn om op deze manier om te gaan met sport- en bewegingssituaties. Je kunt hierbij denken aan mensen met een ernstige depressie of aan mensen met een dwangstoornis en een verstandelijke beperking.
116
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
IJ S
Doelstellingen Het doel van bewegingsrecreatie is deelnemers laten genieten van het aanbod aan sport- en bewegingsactiviteiten. Dat genieten kan voor iedereen een wat andere invulling krijgen. De een geniet door heel actief te zijn (uitleven, uitrazen, stoom afblazen) en de ander door nauwelijks actief te zijn (ontspannen). Daarnaast gaat het in veel gevallen wel om genieten met elkaar. De sociale context speelt dus eveneens een belangrijke rol.
N D ER W
In de jaren tachtig schreef psychomotorisch therapeut Piet van der Klis een pakkend artikel met als titel ‘Het is maar bewegingsrecreatie’. Hij gaf in dit artikel uiting aan zijn ergernis dat veel mensen laatdunkend doen over bewegingsrecreatie. Hij benadrukte het niet te onderschatten belang dat bewegingsrecreatie kan hebben voor mensen in de psychiatrie. Even niets moeten, even niet geobserveerd worden, even geen eindeloze praatsessies met de nodige persoonlijke feedback, maar je gewoon lekker even uitleven en de sores van alledag vergeten.
O
EP
SO
Ook binnen de jeugdhulpverlening en de detentie moet het belang van bewegingsrecreatie niet onderschat worden. Voor een groot aantal mensen uit deze groepen is stoom afblazen door middel van lichamelijke inspanning zeer weldadig. In een penitentiaire inrichting, waar de eerste groep op vrijwillige basis al om 8.00 uur sport heeft, is het opvallend dat de grote meerderheid van hen ’s morgens in de startblokken staat om even lekker te voetballen of te fitnessen.
BO
O
M
BE R
Sport- en bewegingsactiviteiten Wat betreft de bewegingsrecreatie zijn binnen het werkveld van de bewegingsagogie sportspelen en zwemmen het meest favoriet. Binnen de jeugdhulpverlening en de detentie zijn vooral sportspelen als voetbal, volleybal, basketbal, badminton en tafeltennis populair. Ook kampen vechtsporten en fitness nemen een dominante plaats in. Voor de psychiatrie geldt min of meer hetzelfde wat betreft de genoemde sportspelen. Daarnaast kan binnen deze setting gedacht worden aan allerlei spelvormen binnen het betekenisgebied mikken, zoals kegelen, curling, koersbal, jeu de boules.
R
IG
H
T
De bewegingsrecreatie voor mensen met een verstandelijke beperking kent een enorm arsenaal aan sport- en bewegingsactiviteiten. Dit varieert van zwemmen, voetballen, wandelen, fietsen, paardrijden en volksdansen tot allerlei mikspelletjes en vormen van inblijven en uitmaken. Ook binnen de revalidatie kom je op recreatief niveau talloze sport- en bewegingsactiviteiten tegen, zoals wateractiviteiten, fitness, handboogschieten, rolstoelhockey, boccia, (rolstoel)badminton en tafeltennis.
C
O
PY
Begeleidingswijze/rol Mensen recreëren op heel verschillende manieren. Voor de een is bewegingsrecreatie lekker dobberen in het zwembad of spelen in de zandbak. Voor een ander bestaat recreëren uit je helemaal in het zweet werken in de fitnessruimte. En weer een ander wil op zijn gemak een potje volleybal spelen. De bewegingsagoog moet ervoor zorgen dat iedereen tot een voor hem aangename manier deelneemt aan recreatieve sport- en bewegingsactiviteiten. Dit is geen gemakkelijke opgave. In de ene situatie kan dat beteken dat een spel volstrekt geen regels kent en in een andere situatie kunnen de deelnemers alleen maar binnen een heel duidelijke structuur
117
van regels tot recreëren komen. De ene keer heeft de bewegingsagoog vooral de rol van gastheer, de andere keer ben je redelijk dominant aanwezig om te structureren, te arrangeren en te begrenzen.
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Enkele keuzes die de bewegingsagoog bewust maakt zijn: • Welke activiteit wordt op welke manier gekozen? Bepaal ik de inhoud, bepalen de deelnemers de inhoud, bepalen we gezamenlijk de inhoud of ligt de inhoud al vast? • Volgens welke regels wordt gespeeld? Worden bestaande regels weggelaten en/of worden, vanwege bijvoorbeeld de veiligheid, extra regels gehanteerd? Wie bepaalt de regels? Bepaalt de groep de regels? • Wordt met of zonder punten gespeeld en wie houdt eventueel de stand bij? • Hoeveel leiding wordt gevraagd en wie heeft de (spel)leiding? • Hoe komen de partijen tot stand? • Hoe groot maak ik de partijen? • Met welk materiaal wordt gespeeld? Bijvoorbeeld: spelen we volleybal met een volleybal, strandbal of foambal? • Welke vormen zijn het meest geschikt voor de groep: vormen van passeren en onderscheppen, vormen van over en weer (in)plaatsen, mikvormen of vormen van inblijven en uitmaken? • Hoe actief wil ik dat mijn deelnemers zijn? Tot op welke hoogte mogen ze ook passief recreëren?
Opdracht 17 Kenmerken van bewegingsrecreatie
O
M
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat de belangrijkste kenmerken van bewegingsrecreatie zijn. b. Vergelijk de kenmerken met die van een ander groepje.
BO
Opdracht 18 Doelgroepen en begeleidingswijze
H
T
a. Beschrijf de belangrijkste doelgroepen die in aanmerking komen voor bewegingsrecreatie. b. Ga uit van een concrete situatie (bepaal doelgroep, doelstelling en activiteit). Beschrijf wat in die situatie jouw rol is als bewegingsagoog.
IG
Opdracht 19 Het is maar bewegingsrecreatie
C
O
PY
R
Deze opdracht kun je het beste met de hele klas of in een groep maken. Discussieer met elkaar over de stelling: Het is maar bewegingsrecreatie.
118
Eventueel kun je context of doelgroep met elkaar bepalen. Bijvoorbeeld: Het is maar bewegingsrecreatie binnen de psychiatrie.
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
Opdracht 20 Wateractiviteiten Bekijk de video 'Only Friends Watersport & Spel'.
IJ S
a. Geef je mening of in deze video sprake is van bewegingsrecreatie.
b. Geef je mening of in deze video sprake is van bewegingsrecreatie.
3.7 Psychomotorische therapie
N D ER W
Bekijk de video 'Zwemfeest voor gehandicapte kinderen'.
Er zijn verschillende omschrijvingen van psychomotorische therapie (PMT).
BE R
O
EP
SO
Psychomotorische therapie wordt ook wel psychomotore therapie genoemd, en wordt vaak afgekort met PMT. Het is een methode binnen de lichaamsgerichte psychotherapie. In psychomotorische therapie is de cliënt samen met de therapeut bezig met het doen van lichamelijke activiteiten, oefeningen en opdrachten. Hierbij ligt de nadruk op het gebied van lichaamservaring en beweging. Hierbij is het doel van psychomotorische therapie het tot stand brengen van, of bijdragen aan, een gedragsverandering waardoor de psychische klacht van de cliënt vermindert of verdwijnt. Wanneer het verminderen van de ernst van de psychische klacht niet haalbaar is, leert psychomotorische therapie de cliënt om te gaan met de situatie en de klacht te accepteren.
M
Bekijk de websites 'Therapiehulp' en 'NVPMT'.
O
Psychomotorische therapie
IG
H
T
BO
Bij psychomotorische therapie staan lichaamsbeleving en bewegingsgedrag centraal. Door sport en spel of lichaam georiënteerde oefeningen komt de cliënt letterlijk in beweging of staat juist stil bij zijn ervaringen. Zo leert de cliënt om lichaamssignalen, gevoelens en gedragspatronen te herkennen, te verwoorden en begrijpen. Vervolgens wordt er geoefend om tot nieuwe ervaringen, inzichten en gedrag te komen.
PY
R
Bron: Vaktherapie (z.d.).
C
O
Ga naar de website 'Vaktherapie in beeld' en bekijk de video. Bekijk ook de video's 'Psychomotorische therapie in beeld', 'PMT Enschede' en 'Psychomotorische therapie'.
119
Psychomotorische therapie volgens NVPMT
IJ S
Een psychomotorisch therapeut behandelt cliënten met een hulpvraag op psychosociaal vlak, op methodische wijze gebruikmakend van interventies die gericht zijn op bewegingsgedrag en/ of lichaamsbeleving.
N D ER W
Bron: NVPMT (z.d.).
SO
Er moet dus sprake zijn van een psychisch probleem, anders spreek je niet van behandelen of therapie. Het begrip psychisch probleem moet je breed zien. Hier vallen in principe alle aandoeningen onder zoals beschreven in de DSM-5 TR (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 2022). Het betreft onder andere depressieve stemmingsstoornissen, angststoornissen en persoonlijkheidsstoornissen.
BE R
O
EP
Meldt iemand zich met psychische problemen, dan wordt er na een intake en onderzoek in overleg met de betrokkene een behandelplan opgesteld. Meestal zijn hier mensen uit verschillende disciplines bij betrokken. Dit kunnen bijvoorbeeld een arts, psycholoog, maatschappelijk werker, creatief therapeut en psychomotorisch therapeut zijn. Een dergelijk multidisciplinair team stelt het plan op en er wordt bepaald wie op welke manier een bijdrage gaat leveren aan de behandeling.
T
BO
O
M
Vanuit zijn eigen deskundigheid levert de psychomotorisch therapeut een bijdrage aan de behandeling. Je levert zowel een bijdrage aan de diagnostiek als aan de behandeling. Vanuit een relationele visie wordt naar het menselijk bewegen en de houding gekeken. Dat levert relevante informatie op over hoe iemand zich voelt en hoe men zich verhoudt tot zichzelf, de ander en het ander. Bij de behandeling is het uitgangspunt dat het beïnvloeden van het bewegingsgedrag en/of aandacht voor de lichaamsbeleving een positieve bijdrage levert aan de klachten van mensen.
H
Psychomotorische therapie
C
O
PY
R
IG
Als psychomotorisch therapeut (PMT’er) werk je als begeleider, trainer of therapeut met (groepen) cliënten aan gedragsverandering. Je analyseert bewegingsgedrag, zoekt naar oplossingen en leert cliënten en hun omgeving hoe ze in allerlei situaties met hun klachten kunnen omgaan. Vanuit het perspectief van de cliënt zoek je naar kansen en laat je hem mét zijn hulpvraag actief deelnemen aan lichaamsgeoriënteerde situaties.
120
Bron: Windesheim (z.d.).
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
EP
SO
N D ER W
IJ S
Samengevat kan psychomotorische therapie als volgt getypeerd worden: • doelgroepen: – deelnemers met psychische problemen – deelnemers met een verstandelijke beperking en grensoverschrijdend gedrag – deelnemers met gedragsproblemen • doelstellingen: – vergroten sociale competentie – leren omgaan, verwerken met/van negatieve emoties, agressieregulatie – vergroten zelfvertrouwen, werken aan positief zelfbeeld – verhogen vitaliteit • sport- en bewegingsactiviteiten: – bewegingsgeoriënteerde methoden (sport, spel, zwemmen, bewegen op muziek) – lichaamsgeoriënteerde methoden (ontspanningsoefeningen, ademhalingsoefeningen, sensory awareness, bio-energetica) • begeleidingswijze/rol: – functioneel oefengericht, ervaringsgericht, conflictgericht – uitlokken, steunen, supportieve houding, klachtgericht arrangeren.
BO
O
M
BE R
O
Doelgroepen In principe kan iedereen met psychische problemen in aanmerking komen voor psychomotorische therapie. Het kan hierbij gaan om uiteenlopende problemen, zoals depressieve stemmingsstoornissen, angststoornissen, persoonlijkheidsstoornissen en autismespectrum stoornissen. Bepaalde verbale en verstandelijke vermogens en een zekere openheid naar anderen maken het uitvoeren van psychomotorische therapie wel gemakkelijker, maar vormen geen noodzakelijke voorwaarde voor deelname. Als het lukt om (een deel van) de problematiek in bewegingssituaties of lichaamservaringssituaties op tafel te krijgen en het bewegen voor iemand geen huizenhoge negatieve weerstand betekent, kan psychomotorische therapie een geschikte behandelingsvorm zijn. Je ziet dan ook dat psychomotorische therapie breed toegepast wordt.
T
Psychomotorische therapie
Bron: VGGNet (z.d.).
C
O
PY
R
IG
H
Psychomotorische therapie (PMT) is een behandelmethode voor mensen met psychische klachten en problemen. Psychische klachten hebben invloed op uw lichaam. Hierdoor kunt u last hebben van lichamelijke spanningen, uw lichaamshouding, uw ademhaling, beweging en hoe u uw lichaam beleeft. Als u PMT krijgt gaan we uitzoeken waar u plezier in hebt of wat u fijn vindt om te doen. U leert samen te bespreken wat u nodig hebt of wilt doen. Bijvoorbeeld basketbaldoelen, badminton, dansen of ontspanningsoefeningen.
121
EP
SO
N D ER W
IJ S
Doelstellingen Zoals uit de opsomming van doelgroepen blijkt, kan het binnen de psychomotorische therapie om een veelheid aan doelstellingen gaan. De therapie kan zich richten op het leren hanteren of verwerken van negatieve emoties, het vergroten van het zelfvertrouwen en de zelfstandigheid en het aanleren van sociaal gedrag. Concreet kun je denken aan: • accepteren en om kunnen gaan met aanraken en aangeraakt worden • samenwerken met anderen • luisteren naar anderen, leiding leren accepteren • rekening houden met anderen • voor jezelf opkomen, assertief zijn, leiding leren nemen • hanteren van winst en verlies • hanteren van frustratie en/of agressie • ontspanning • om leren gaan met je eigen kracht • vergroten van het vertrouwen in jezelf • initiatief nemen en keuzes leren maken.
Doel psychomotorische therapie
BE R
O
Het doel van psychomotorische therapie is u leren anders om te gaan met uw problemen. Door de oefeningen leert u de signalen van uw lichaam, uw gevoelens en gedragspatronen te herkennen en beter te begrijpen.
M
Bron: VGGNet (z.d.).
H
T
BO
O
Op het gebied van de instrumentele betekenis of de actieve betekenis van het bewegen kom je niet of nauwelijks doelstellingen tegen. Wel kan het om min of meer indirecte doelen gaan. Zo richt een therapeut zich op het verbeteren van de bewegingsvaardigheid om uiteindelijk een bijdrage te leveren aan het zelfvertrouwen of zelfbeeld van een deelnemer. Op die manier krijgen mensen (weer) het gevoel iets te kunnen, tot iets in staat te zijn. Bij depressieve mensen kun je in dit verband denken aan het verhogen van de vitaliteit door middel van runningtherapie.
C
O
PY
R
IG
De psychomotorisch therapeut probeert door een gerichte keuze van bewegingsactiviteiten en een juiste benaderingswijze het gedrag van iemand te veranderen. In geval van contactproblemen creëer je situaties waarin de persoon het contact maken met anderen spelenderwijs kan oefenen. Een aantal mensen met een beperking is verbaal niet zo sterk. Psychomotorische therapie heeft nu juiste de unieke mogelijkheid om gedragingen niet alleen te belichten en te bespreken, maar deze direct aan den lijve te laten ervaren. Zo ervaar je wat het is om de ander uit de weg te gaan, om rekening met elkaar te houden, je in de hoek te laten drukken, om initiatief te nemen, om grenzen te bepalen, om je aan de regels te houden om binding of afhankelijkheid te voelen, om vertrouwen te bieden of vertrouwd te worden, om aan te raken en aangeraakt te worden, om grenzen te verleggen.
122
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
Wat wordt er gedaan in psychomotorische therapie?
IJ S
Sport- en bewegingsactiviteiten De psychomotorisch therapeut maakt gebruik van bewegingssituaties en lichaamservaringssituaties. Een mogelijkheid om de sport- en bewegingsactiviteiten te ordenen is die in bewegingsgeoriënteerde methoden en lichaamsgeoriënteerde methoden.
SO
N D ER W
Een psychomotorisch therapeut zal oefensituaties aanbieden die liggen op het gebied van beweging en lichaamservaring. Bij beweging kun je denken aan sport (bijvoorbeeld balspelen), zwemmen en bewegen op muziek, bij lichaamservaring gaat het om het concentreren op de ervaring en beleving van het eigen lichaam, en daarbij kun je onder anderen denken aan ontspanningsoefeningen, ademhalingsoefeningen, sensory-awareness, bio-energetica.
BE R
O
EP
Bewegingsgeoriënteerde methoden zijn bijvoorbeeld: • zaalsporten en spelen (voetbal, volleybal, recreatieve spelvormen) • stoeivormen (judo, boksen, trek- en duwvormen) • aan sport en bewegingsonderwijs verwante vormen (grondvormen van bewegen, de betekenisgebieden, zwemmen, trampoline, luchtkussen) • bewegen op muziek.
BO
O
M
Lichaamsgeoriënteerde methoden zijn bijvoorbeeld: • ontspanningsoefeningen • ademhalingsoefeningen • pesso-oefeningen • bio-energetica • sensory-awareness • haptonomie • (psycho)massage.
IG
H
T
Een ander onderscheid in typen interventies is die tussen action-oriented (gericht op lichaamsconditie) en experience-oriented (gericht op zelf- en lichaamsbeeld) vormen van psychomotorische therapie.
R
Lees de verdiepingsstof 'Bio-energetica'.
C
O
PY
Binnen de PMT wordt vaak ook thematisch gewerkt. Veelvoorkomende thema’s zijn (zelf)vertrouwen, kracht, agressie, ruimte, contact. Begeleidingswijze/ rol De begeleidingswijze van de psychomotorisch therapeut is erg afhankelijk van de aard van de problematiek. Vertrouwen winnen van de cliënt en het ondersteunen van de cliënt is in vrijwel alle situaties aan de orde. Maar het kan gebeuren dat de therapeut in de ene situatie de confrontatie aan moet gaan en in een ander geval juist elk conflict moet zien te vermijden.
123
Een andere belangrijke vaardigheid van de PMT’er is de juiste activiteiten kiezen, die aansluiten bij de problematiek, cliënt en doelstelling. Dit vraagt om een grote creativiteit. Daarnaast moet je in staat zijn om het bewegingsgedrag en de lichaamshouding van de cliënt juist te interpreteren.
SO
N D ER W
IJ S
Vragen die de psychomotorisch therapeut moet beantwoorden zijn: • Aan welke doelstelling ga ik (eerst) werken? • Van welke bewegingsvormen of lichaamservaringssituaties ga ik gebruikmaken (zaalsporten, judo/stoeivormen, zwemmen, bewegen en muziek, ontspanningsoefeningen, haptonomie, massage)? • Ga ik individueel of in een groepje werken? • Welke accommodatie is het meest geschikt (grote zaal, kleine zaal, zwembad, leefgroep)? • Ga ik met of juist zonder (een deel van) het systeem (familie, vriend, ouders) werken? • Wat is de gewenste frequentie en duur van een bijeenkomst? • Wat is de gewenste therapeutische houding? • Op welke manier ga ik evalueren?
BE R
O
EP
Binnen de psychomotorische therapie kan een nadere onderverdeling gemaakt worden in werkwijzen. Binnen deze vorm van therapie kom je de volgende werkwijzen tegen: • functioneel-oefengericht werken • ervaringsgericht werken • conflictgericht werken.
BO
O
M
Functioneel-oefengericht werken Het doel van het functioneel-oefengericht werk is het uitbreiden van de motorische vaardigheden, het stimuleren van de psychomotorische ontwikkeling en het oefenen van ontspannings- en ademhalingstechnieken. Het is een vrij gestructureerde manier van werken, maar binnen deze werkwijze wordt het bewegen niet opgevat als een optelsom van lichaamsfuncties. Dit houdt in dat oefengericht werken niet betekent 'het trainen van slappe beenspieren', maar het is een aanpak die het lichaam als totaliteit centraal stelt.
H
T
Schrijfstoornissen
C
O
PY
R
IG
De schoolarts heeft Patrick in verband met zijn schrijfstoornissen aangemeld bij een instelling voor jeugdhulp. Zowel uit pediatrisch als psychomotorisch onderzoek komen geen aanwijzingen voor een organische basis van de stoornis. Hoewel de ouders toch sterk blijven vasthouden aan een organische oorzaak voor de schrijfproblemen, accepteren ze het voorstel over te gaan tot een individuele psychomotorische behandeling. Tijdens de therapie blijkt nog duidelijker dat niet alleen Patricks fijne maar ook zijn grove motoriek zeer gespannen is. Het spelenderwijs oefenen van bewegingsvormen waarin zijn hele lichaam betrokken wordt, heeft effect. Na vier maanden heeft hij voor schrijven een acht op zijn rapport. En dat zonder dat ook maar een schrijfoefening gedaan is tijdens de psychomotorische therapie.
124
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
N D ER W
IJ S
Het voorbeeld van Patrick is een voorbeeld van een individuele behandeling. Deze werkwijze is ook goed toe te passen in de vorm van groepsbehandeling. Bijvoorbeeld een groepje van jonge kinderen rond de 6 jaar, waarbij stimulatie van de psychomotorische ontwikkeling het doel is. In zo'n groep ligt het accent op het pedagogisch-didactisch aspect. De therapeut laat de kinderen allerlei bewegingsvormen oefenen, van makkelijk tot moeilijk. Hierbij gaat het steeds om de creativiteit die de kinderen laten zien bij het bewegen. Hun bewegingsontwerp is belangrijk en niet het nauwkeurig opvolgen van een bewegingsvoorschrift.
BE R
O
Bekijk de video 'Wat is psychomotorische therapie?'
EP
SO
Ervaringsgericht werken De ervaringsgerichte werkwijze heeft als doel dat de cliënt binnen een veilige en vertrouwde omgeving nieuwe en positieve (bewegings)ervaringen op kan doen. Hierdoor kan de cliënt meer positieve gevoelens ervaren, zoals trots, vreugde, ontspanning of tevredenheid. Dit versterkt het zelfvertrouwen en identiteitsgevoel. Door herhaling en uitbreiding van deze ervaringen kan de cliënt ook de relatie met de omgeving positiever beleven. Bij deze werkwijze is het uitgangspunt vaak het gezonde deel van de persoonlijkheid van de cliënt. De therapeut creëert ervaringssituaties die gericht zijn op de doelstellingen van de psychomotorische therapie. Het is van belang dat de therapeut er oog en oor voor heeft hoe de cliënt de bewegingssituatie beleeft, waarbij het uitdrukkingskarakter van het bewegen, de mimiek en de lichaamshouding belangrijk zijn.
Boksen
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
De eerste weken is Anne in haar eentje aan het boksen tegen de bokszak. Haar mimiek is verbeten. Na afloop van elke sessie zegt zij zich prettig te voelen. Vooral de ervaring dat zij zich agressief kan uiten zonder er bang voor te zijn, doet haar goed.
125
N D ER W
IJ S
Deze werkwijze is ook toepasbaar in de groepsvorm. Hierbij is het doel dat de cliënten leren met elkaar samen werken, elkaar vertrouwen en ervaringen krijgen in het leiden en volgen. In een veilige groepssfeer zijn genoemde ervaringen in eerste instantie van lijfelijke aard. Dat geldt bijvoorbeeld voor een groep sociaal angstige pubers, die hun angsten vooral op een lijfelijke manier uiten. Ook in de relationele vorm kan ervaringsgericht gewerkt worden, waarbij nieuwe en positieve belevingsaspecten in de interactie tussen ouder(s) en kind of echtgenoten centraal staan.
O
EP
SO
Conflictgericht werken Het doel van conflictgericht werken is de (onverwerkte) conflicten en interactiestoornissen die ook lichamelijk tot uitdrukking komen (verkrampte bewegingen, benepen stem, psychosomatische klachten) op te sporen en op te lossen. Al bewegend laat de cliënt zichzelf zien, inclusief problemen en reacties die betrekking hebben op het gevoelsleven. De therapeut leert zo de emotionele kant van de cliënt beter begrijpen en daarmee ook de cliënt als persoon. De therapeut kan dan labelen wat er gebeurt, structureren en duiden. Op die manier kunnen emotionele trauma's verwerkt worden die blokkades in het bewegen en een verstoorde lichaamsbeleving veroorzaken. Er kan zodoende conflicthantering en probleemverwerking plaatsvinden en zo ontstaat ruimte voor nieuwe opbouwende ervaringen.
BE R
Innerlijke conflicten
BO
O
M
In het begin praat Hein niet tijdens de psychomotorische therapie en vermijdt hij visueel en lichamelijk contact. Na verloop van tijd is hij in staat tot indirect samenspel met een bal en gaat zijn lijf steeds meer emotie uitdrukken. Van een benauwde snik en meer kleur op zijn witte gezichtje, naar een schreeuw bij elke bal die hij wegschopt en bonzen met zijn vuisten tegen de muur. Verdriet en wanhoop lijken zijn emotionele gevoelswereld te beheersen en blokkades gevormd te hebben in zijn bewegen. De ouderbegeleiding brengt aan het licht waar dit verdriet vandaan komt.
C
O
PY
R
IG
H
T
Toen Hein 3 jaar oud was, is het hele huis afgebrand. Het gezin (vader, moeder en Hein) heeft toen een halfjaar in een renovatiekeet moeten wonen. Tijdens die periode is een jonger zusje geboren. In de therapie laat Hein deze traumatische ervaringen terugkomen in angstige fantasieverhalen rondom enorme bouwwerken die hij van het klimmateriaal maakt. Hij is opeens gaan praten en slaat daar enorm in door, zelfs ademhalen tussen zinnen door gunt hij zich amper. Mede met behulp van de kennis over de gebeurtenissen van twee jaar geleden is kan de psychomotorisch therapeut adequaat reageren. Vanuit zijn actuele angst in het bewegen is Hein de innerlijke conflicten aan het verwerken en ontstaat steeds meer ruimte voor nieuwe opbouwende ervaringen. Zijn bewegingen worden minder verkrampt en het verstarde verdwijnt geleidelijk. Lichamelijk contact durft hij steeds meer toe te staan en komt zelfs in de loop der tijd spontaan tot stand. Hein wordt creatiever met het materiaal en naast uitingen van angst en agressie kan hij nu ook genieten van een spel. Het conflict blijkt grotendeels opgelost en verwerkt. Dat is ook thuis en op school te merken. Hein heeft voor het eerst vriendjes in de straat en contacten op school verlopen een stuk beter dan voorheen.
126
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
N D ER W
Opdracht 21 Psychomotorische therapie
IJ S
Bij een psychomotorische groepsbehandeling, waarbij het accent ligt op conflictgericht werken, wordt van de deelnemers een bepaalde mate van reflectief vermogen verwacht. De psychomotorisch therapeut biedt gestructureerde bewegingsvormen en lichaamsoefeningen aan die, mede door middel van interventies en nabespreking, voor de cliënt kunnen leiden tot inzicht in eigen functioneren en eigen problematiek. Denk aan groepen voor adolescenten met psychosomatische klachten of anorexia nervosa.
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Kom met elkaar tot een omschrijving van psychomotorische therapie. Bekijk de video 'Wat is psychomotorische therapie?'
EP
SO
b. Vergelijk dat wat in de video naar voren komt met jullie omschrijving. Vul eventueel je omschrijving aan. c. Wat is het verschil tussen bewegingsagogie en PMT volgens de video? Ben je het hiermee eens?
O
Opdracht 22 Video PMT
BE R
Bekijk de video 'Een kijkje bij Psychomotorische therapie'.
M
a. Geef je mening over deze video en een korte samenvatting van wat PMT is. b. Welke thema’s komen in de video naar voren?
O
Opdracht 23 Methoden binnen de PMT
BO
a. Binnen de PMT wordt gebruikgemaakt van twee verschillende methoden. Welke methoden zijn dat? b. Noteer van beide methoden een aantal voorbeelden.
H
T
Opdracht 24 Lichaamsgerichte methoden
PY
R
IG
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Inventariseer met de klas een aantal lichaamsgerichte methoden. b. Verdeel de methoden over de groepjes in de klas. Elk groepje zoekt informatie over deze methode en presenteert het aan de klas.
C
O
Opdracht 25 Verschillende werkwijzen Je kunt binnen de PMT op drie manieren werken: • functioneel-oefengericht • ervaringsgericht • conflictgericht.
127
a. Geef een omschrijving van deze drie werkwijzen. b. Geef bij elke werkwijze een voorbeeld van een probleem of klacht om op die manier aan te pakken.
IJ S
Bekijk de video 'Over Gezinsgerichte Psychomotorische Therapie Entrea'.
N D ER W
c. Bepaal van welke werkwijze hier sprake is. Motiveer je antwoord.
Opdracht 26 Thematisch werken
SO
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Inventariseer met de klas een aantal veelvoorkomende thema’s binnen de PMT. b. Verdeel de thema’s over de groepjes in de klas. Elk groepje bedenkt een aantal sport- en bewegingsactiviteiten die onder het betreffende thema vallen. c. Presenteer de resultaten aan elkaar.
EP
3.8 Sport als bewegingsagogische strategie
O
Bekijk de video 'We're The Superhumans | Rio Paralympics 2016 Trailer'.
BO
O
M
BE R
Wat is sport? Een groot deel van de Nederlandse bevolking doet aan sport en gelukkig geldt dat ook voor mensen met uiteenlopende beperkingen. Wat is sport eigenlijk? Is armworstelen een sport? Zijn dammen, darten, duivenmelken, tafelvoetbal en tai chi sporten? Lange tijd was een activiteit pas een sport als het voldeed aan de volgende kenmerken: • prestatie • training • formele regels • competitie • fair play.
IG
H
T
Inmiddels is sport uitgegroeid tot een heel gedifferentieerd verschijnsel. Het gaat niet meer alleen om wedstrijdsport en recreatiesport, maar ook om avontuursport, pretsport, lustsport, buurtsport, cosmetische sport en gezondheidssport. Hiermee is het onderscheid met bewegen en lichamelijke activiteit grotendeels komen te vervallen.
C
O
PY
R
Bij de bewegingsagogische strategie sport wort uitgegaan van de traditionele kenmerken, zoals het hanteren van formele regels en de aanwezigheid van een prestatie-element.
128
Mensen met een beperking nemen deel aan reguliere sporten, zoals voetbal, korfbal, handbal, zwemmen en atletiek. In een aantal gevallen zijn er bijvoorbeeld ten aanzien van de spelregels (kleine) aanpassingen gedaan. Daarnaast neemt een aantal deel aan speciaal voor deze doelgroep aangepaste sporten. Hierbij kun je denken aan boccia, quadrugby, goalball, showdown, zitvolleybal en rolstoelbasketbal.
N D ER W
EP
SO
Samengevat kan sport als volgt getypeerd worden: • doelgroepen: – deelnemers met psychische problemen, gedragsproblemen – deelnemers met een matig of licht verstandelijke beperking – deelnemers met een lichamelijke of chronische aandoening – gedetineerden • doelstellingen: – presteren – positief zelfbeeld – bevorderen sociale contacten, gevoel ergens bij te horen – plezier, ontspanning • sport- en bewegingsactiviteiten: – uiteenlopende individuele, duo- en teamsporten – aangepaste vormen van sport • begeleidingswijze/rol: – begeleiden, coachen – trainen, instrueren.
IJ S
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
M
BE R
O
Doelgroepen Omdat sport een heel gedifferentieerd verschijnsel is, is het voor veel doelgroepen geschikt. G-voetbal was toen het ontstond zo georganiseerd dat het uitsluitend geschikt was voor mensen met een licht verstandelijke beperking. Op dit moment kun je aan G-voetbal op verschillende niveaus deelnemen. De ondergrens lijkt minder bepaald te worden door de eigenheid van het spel en de spelregels, maar meer door de trainers en coaches. Bij sommige sportverenigingen kan vrijwel iedereen lid worden. De club zoekt wel naar aanpassingen.
BO
O
Het bepalen of sport een juiste strategie is, hangt sterk af van de vereniging en het aanbod. Een aantal kenmerken van sport maakt de kans van slagen voor de een wel groter dan voor de ander, maar het blijft maatwerk.
C
O
PY
R
IG
H
T
Zo kun je om de geschiktheid te bepalen denken aan: • Kan en wil de deelnemer trainen? Is de persoon trainbaar? • Kan en wil de deelnemers instructies en aanwijzingen opvolgen? • Is de deelnemer te coachen? • Heeft de deelnemer kennis en inzicht van regels? • Kan de deelnemers zich houden aan regels en aan beslissingen van een scheidsrechter? • Kan de deelnemer omgaan met winst en verlies? • Kan de deelnemer samenspelen met anderen (in geval van een teamsport)? • Kan de deelnemer omgaan met (wedstrijd)spanning? • Kan de deelnemer omgaan met een tegenstander? Als je denkt aan de verschillende doelgroepen, zijn er wel sportmogelijkheden voor mensen met psychische problemen binnen de setting van de psychiatrie, maar nauwelijks binnen reguliere of speciale sportverenigingen. In die zin is de sport voor mensen met een verstandelijke en lichamelijke beperking veel beter georganiseerd. Een groot aantal van hen sport binnen reguliere sportverenigingen of binnen een aparte gehandicaptensportvereniging.
129
Sporten een met psychische aandoening
N D ER W
IJ S
Als een psychische klacht je dagelijks leven ernstig belemmert dan wordt gesproken over een psychische aandoening. Dit is de verzamelnaam voor allerlei soorten mentale problemen zoals een angststoornis, autisme spectrum stoornis, depressie, of post-traumatisch stresssyndroom (PTSS). Deze aandoeningen hebben allemaal specifieke kenmerken en symptomen en vragen verschillende behandelwijze. Wat ze gemeen hebben is dat door de gevolgen in het dagelijks leven als een psychische beperking gezien mogen worden. Sport en bewegen in kleine groepen met weinig prikkels kan daarom vaak een goede aanvulling op een behandeling. Denk daarbij aan sporten als wandelen, fietsen, yoga of golf.
SO
Bron: Uniek Sporten (z.d.).
EP
Voor kinderen en jeugdigen die op de een of andere manier gebruikmaken van jeugdzorg zijn geen aparte sportvoorzieningen buiten de jeugdzorgorganisaties. Deze jongelui zijn aangewezen op het reguliere sportaanbod. Gelukkig hebben steeds meer sportverenigingen ook oog voor deze doelgroep.
BE R
O
De laatste jaren zijn er binnen penitentiaire inrichtingen steeds vaker sportprojecten die gericht zijn op resocialisatie.
Sport voor (ex-)gedetineerden
H
T
Bron: VNG (z.d.).
BO
O
M
Sport verbroedert, activeert en verbindt mensen met elkaar. Met ‘Werk via Sport’ krijgen gemotiveerde (ex-)gedetineerden de kans om een nieuw sociaal netwerk op te bouwen, hun eigenwaarde te verhogen en een zinvolle dagbesteding te verwerven. Ook zijn er mogelijkheden op doorstroom naar betaald werk via het netwerk van sportclubs.
C
O
PY
R
IG
Doelstellingen Onze overheid heeft een duidelijke visie op het belang van sport en bewegen. Bovendien hecht zij belang aan het lidmaatschap van een sportvereniging. De overheid is van mening dat sport bijdraagt aan sociale en educatieve doeleinden, zoals ontwikkeling en weerbaarheid, het leren over sportiviteit en respect, maatschappelijke participatie, maar ook aan het verbeteren van de leefbaarheid in de buurt. De overheid zet zich in om iedereen zo veel mogelijk te laten profiteren van de waarden van sport en het lidmaatschap van een sportvereniging. Dat geldt ook voor mensen met een beperking. Een tweetal programma’s is hierop gericht: Special Heroes en het programma Revalidatie, Sport en Bewegen (ReSpAct). Voorheen werden de belangen van deze sporters behartigd door de Stichting Onbeperkt Sportief (SOS). Deze stichting is
130
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
opgegaan in het Kenniscentrum Sport & Bewegen. De Stichting Special Heroes Nederland heeft een aantal taken van SOS overgenomen. In de volgende paragraaf vind je hier meer informatie over.
IJ S
Lees de verdiepingsstof 'ReSpAct'.
N D ER W
De doelstellingen van sport sluiten aan bij de wensen, behoeften en motieven van de deelnemers. Mensen sporten onder andere met de volgende motieven: • vrijetijdsmotief • gezondheidsmotief • sociaal motief • prestatiemotief • plezier.
BE R
O
EP
SO
Vanuit deze motieven kun je op verschillende doelstelling komen, zoals: • verbeteren of vergroten van de bewegingseigenschappen • verbeteren van de technische vaardigheden • verbeteren van tactische vaardigheden, tactisch inzicht • plezier en ontspanning beleven aan prestatief bezig zijn; • verleggen van grenzen • positief zelfbeeld, versterken van het gevoel tot iets in staat te zijn • bijdrage leveren aan een gezonde, actieve leefstijl • vergroten van sociale contacten, resocialisatie • (re)integratie.
BO
O
M
Sport- en bewegingsactiviteiten Je komt vrijwel alle takken van sport tegen binnen deze strategie. Mensen met uiteenlopende beperkingen hockeyen, skiën, roeien, zwemmen, klimmen en doen aan atletiek.
C
O
PY
R
IG
H
T
Je kunt op basis van de aanpassing de vormen van sport wel in drie categorieën verdelen: • niet-aangepaste reguliere sportvormen Hierbij gaat het om sporten die, ondanks dat de sporters een beperking hebben, volgens de officiële regels worden beoefend. • aangepaste reguliere sportvormen Dit betreft sporten die in principe identiek zijn aan de reguliere sport, maar op een aantal punten (spelregels, materiaal) zijn aangepast. Voorbeelden hiervan zijn rolstoelbasketbal, rolstoelhockey, CP-voetbal. • speciaal ontwikkelde sportvormen Dit zijn sporten die, weliswaar op basis van bestaande spelprincipes, speciaal zijn ontworpen voor een speciale groep sporters met een beperking. Je kunt hierbij denken aan rolstoelrugby, goalball, showdown, boccia en para ice hockey.
131
IJ S N D ER W SO EP BE R
O
Para ice hockey.
Gehandicaptensport Nederland
BO
O
M
Gehandicaptensport Nederland is de sportbond voor Boccia, Goalball, Para Ice Hockey, Rolstoelrugby, Blindenvoetbal, Showdown en Bocce. Daarnaast is Gehandicaptensport Nederland een organisatie die diverse projecten en programma's ontwikkelt die bijdragen aan de ontwikkeling van de gehandicaptensport, zoals opleidingen, het opzetten van beweegaanbod voor mensen met een auditieve of visuele beperking en het coördineren van samenwerkingsverbanden tussen zorg, onderwijs en sport.
C
O
PY
R
IG
H
T
Op de website vind je informatie over de volgende takken van sport: • Kickit • Blindenvoetbal • Bocce • Boccia • Para ice hockey • Showdown • Rolstoelrugby • Goalball • MATP.
Bekijk de website 'Gehandicaptensport'.
132
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
Lees de verdiepingsstof 'Ongehoord sportief'.
N D ER W
IJ S
In Nederland kennen we, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Frankrijk, nauwelijks sportverenigingen voor mensen met (voormalige) psychische problemen. Sportactiviteiten voor deze groepen worden overwegend aangeboden vanuit ggz-instellingen. Favoriete sporten zijn onder andere voetbal, volleybal, basketbal, zwemmen, fitness, badminton, tafeltennis, hardlopen en wandelen. Onder oudere mensen met psychische problemen zijn koersbal, kegelen en jeu de boules populair. Binnen de jeugdhulpverlening en de gevangenissen zijn vooral voetbal, basketbal, volleybal, badminton en fitness populair.
BE R
O
EP
SO
Begeleidingswijze, rol Als je werkt met mensen met een beperking, heb je veel verschillende taken. Meestal heb je te maken met een heterogene groep; de deelnemers verschillen in een aantal opzichten behoorlijk van elkaar. En toch moet je het iedereen naar de zin maken: sport op maat voor alle deelnemers! Je geeft de training, je begeleidt en coacht het team van binnenkomst tot weggaan en je onderhoudt contacten met ouders/verzorgers. Aangezien de begeleiding vrij intensief is, heb je meestal vrijwilligers nodig. Het begeleiden van deze vrijwilligers is eveneens een belangrijke taak.
Uit het leven van een zwemleider
T
BO
O
M
Ferdy is zwemleider voor mensen met een verstandelijke beperking. Hij heeft een heleboel te doen. Hij troost Klaas omdat hij het laatst aantikte, hij remt Aisha in haar fanatisme omdat ze anders de controle over zichzelf verliest, hij stimuleert Vedat om van het trapje af te komen, hij geeft Alexia een standje voor haar scheldkanonnade, hij complimenteert Anke met haar mooie beenslag, hij herhaalt de instructie voor Simon, hij hoort het verhaal van Geerts weekend voor de derde keer aan, hij verandert de spelregels van het waterpolo omdat het spel niet loopt, hij legt Sander uit hoe hij zijn plankje beter kan vasthouden, hij zet Narda even op de kant omdat de inspanning voor haar te groot wordt, hij bestraft Yaël vanwege veel te ruw gedrag.
IG
H
Bron: GSN (z.d.).
C
O
PY
R
Veelvoorkomende handelingen zijn: • belonen (complimenteren) en bestraffen (corrigeren) • stimuleren, motiveren, activeren, uitlokken tot, uitnodigen • structureren, ordenen, grenzen stellen, duidelijke regels hante¬ren • luisteren, oog hebben voor, meeleven, invoelen • oefeningen of situaties aanpassen (makkelijker, moeilijker maken) • instrueren, aanwijzingen geven, corrigeren • organiseren • de veiligheid bewaken • communiceren.
133
SO
N D ER W
IJ S
Aandachtspunten voor de bewegingsagoog met betrekking tot de strategie sport zijn: • Vraag je af wat de belangrijkste motieven van sportdeelname zijn van je deelnemers. • Vraag je af in welke mate de deelnemers gemotiveerd zijn om techniek, tactiek of mentale aspecten te trainen. • Vraag je af in welke mate je rekening moet houden met de belastbaarheid van de deelnemers. • Vraag je af welke medische informatie je nodig hebt van de deelnemers om verantwoord sport aan te bieden. • Vraag je af op welke manier je het beste kunt differentiëren. Wat doe je gezamenlijk en wat doe je in aparte groepjes? • Vraag je af hoe je omgaat met de spelregels? Welke officiële regels hanteer je? Welke regels laat je weg? Welke regels pas je aan en welke regels voeg je toe? • Vraag je af of je aanpassingen aan het materiaal wilt of moet doen. • Vraag je af hoe de deelnemers omgaan met beslissingen van een scheidsrechter en met winst en verlies. Bekijk de video 'Kinderen met beperking halen hun diploma, bij ABC zwemmen van Kameleon!'.
T
BO
O
M
BE R
O
EP
Special Olympics Afhankelijk van het motief, bedrijven mensen met een beperking sport op verschillende niveaus, variërend van recreatiesport tot topsport. Zo zijn er voor mensen met een beperking Europese en wereldkampioenschappen en olympische spelen, de zogenaamde Paralympics. Een aantal mensen met een verstandelijke beperking beoefent aangepaste wedstrijdsport. Dit geldt voor de activiteiten die onder de vlag van Special Olympics vallen. Hierbij worden sporten aangepast, regels worden vereenvoudigd en scheidsrechters passen zich aan met leidinggeven. In de filosofie van Special Olympics moet iedereen de kans krijgen te sporten met en tegen anderen van gelijk prestatieniveau. Special Olympics is niet alleen voor de allerbesten, maar is aangepaste wedstrijdsport voor iedereen, ongeacht sportprestatieniveau. De kans om te winnen is er voor iedereen die meedoet. Deze winkans wordt gecreëerd door sporters met een verstandelijke beperking in te delen naar sportprestatieniveau (divisioning) en alle gelijke presteerders in een eigen finale uit te laten komen. Special Olympics kent regionale wedstrijden, landelijke wedstrijden, Europese wedstrijden en wereldspelen.
IG
H
Special Olympics
C
O
PY
R
Special Olympics Nederland is dé sportorganisatie voor mensen met een verstandelijke beperking. Naast de vele gezondheidsvoordelen geeft Special Olympics de sporters een kans om te stralen op een podium. Een podium die hen meer zelfrespect en zelfvertrouwen geeft. Zij worden mondiger, zelfstandiger en leren opkomen voor hun eigen belangen. Daarmee verbetert de kwaliteit van hun leven en neemt hun geluksgraad toe.
134
Missie Gedurende het hele jaar sport voor mensen met een verstandelijke beperking stimuleren, zodat zij continue de kans krijgen om zich te ontwikkelen, plezier te beleven, moed te tonen en dit te delen met hun naasten.
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
N D ER W
IJ S
Deze missie is al 50 jaar de missie van Special Olympics en het blijft de basis. Sport is de kern en het middel voor Special Olympics om verandering te bewerkstelligen. In de afgelopen jaren is er veel bereikt. De VN conventie met rechten voor mensen met een beperking (in 2016 in Nederland geratificeerd) en het WHO World Report on Disability hebben geholpen om mensen met een beperking te zien als gelijkwaardige mensen die zo zelfredzaam mogelijk dienen te functioneren in onze maatschappij. Tegelijkertijd is er nog veel te doen om taboes te doorbreken en stigma te laten verdwijnen en inclusieve samenleving te realiseren. Visie Sport opent harten en beïnvloedt houding en gedrag jegens mensen met een verstandelijke beperking positief. Sport creëert wereldwijd een inclusieve samenleving.
EP
SO
Special Olympics levert niet alleen een belangrijke bijdrage aan het fysieke, mentale en sociale welbevinden van de sporter, maar levert daarnaast ook een belangrijke en onmisbare bijdrage aan een positieve beeldvorming van mensen met een verstandelijke beperking als volwaardige burgers van onze samenleving.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
Bron: Special Olympics (z.d.).
Special Olympics. Bekijk de video's 'Fototentoonstelling Special Olympics Nationale Spelen Twente 2022' en 'Day 2 Full Day Highlights - Special Olympics World Games Abu Dhabi 2019'
135
N D ER W
IJ S
Special Heroes Om meer kinderen vanuit het speciaal onderwijs naar de sportvereniging te krijgen, is een aantal jaren geleden het project Special Heroes gestart. Er is in die tijd bewust gekozen voor een regionale aanpak. In het project Special Heroes werken het speciaal onderwijs, NOC*NSF en Gehandicaptensport Nederland nauw met elkaar samen. Het pilotproject werd volledig bekostigd door Menzis. Als het project succesvol zou zijn, zou het landelijk worden uitgezet. Het project richt zich op allerlei jongeren van 6 tot 20 jaar met uiteenlopende beperkingen. De concrete doelstellingen van dit project zijn: • Na vier jaar heeft 90% van de leerlingen kennisgemaakt met verschillende sport- en bewegingsactiviteiten. • Na vier jaar beoefent 80% minimaal 3 keer per week sport (binnen of buiten de school). • Na vier jaar sport 55% van de leerlingen structureel binnen een vereniging of bij een commerciële sportaanbieder.
BE R
O
EP
SO
Al snel bleek dat deze pilot een succes was. Momenteel is het een landelijk programma met een eigen stichting. Binnen dit project zijn de scholen voor speciaal onderwijs het aanspreekpunt. De coördinator van het project brengt, samen met de vakleerkrachten bewegingsonderwijs, de sportwensen en sportbelemmeringen in kaart. Uit deze wensen wordt een top tien of een top vijf samengesteld en vervolgens wordt contact gezocht met regionale of lokale sportaanbieders. Hun wordt gevraagd te participeren door binnen de lessen bewegingsonderwijs kennismakingslessen te verzorgen. In nauw overleg met de sportvereniging wordt het vervolg bepaald. Dit kan een sportaanbod binnen of buiten de school zijn. Een cruciale rol is weggelegd voor de buurtsportcoach. Deze functionaris biedt zowel ondersteuning aan de vereniging als aan de leerling.
BO
O
M
Inmiddels is de organisatie uitgegroeid tot een landelijke stichting, namelijk Stichting Special Heroes Nederland. De stichting is actief binnen het onderwijs en de zorg (ziekenhuizen, revalidatiecentra).
Stichting Special Heroes
R
IG
H
T
Onze missie Ieder mens wil van waarde zijn en meedoen met de samenleving. Ook als je door een lichamelijke, verstandelijke of psychische beperking moeilijker meekomt. Ook dan wil je het beste uit jezelf halen, je vrije tijd goed besteden en plezier maken. Net als iedereen. We vinden het geweldig dat we daar een bijdrage aan mogen leveren.
C
O
PY
Onze missie Stichting Special Heroes Nederland maakt zich sterk voor de sociale, mentale en fysieke ontwikkeling van mensen met een beperking door een gezonde en actieve leefstijl te stimuleren en een zo groot en breed mogelijk aanbod te creëren op de gebieden sport en bewegen, kunst en cultuur, werk en participatie en voeding en gezondheid.
136
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
IJ S
Ons doel Ons doel is om de structurele deelname van mensen met een beperking aan sportieve en culturele activiteiten door onze programma’s te laten stijgen. Een actievere leefstijl leidt tot een betere persoonlijke ontwikkeling en tot meer welbevinden. Ook weten we dat de kwaliteit van leven wordt verbeterd.
SO
N D ER W
Waarden We doen dit met grote passie, enthousiasme en volle overtuiging. We weten dat iedereen zichzelf sociaal, mentaal en fysiek beter ontwikkelt door een actieve leefstijl en zich lekkerder in zijn vel voelt. Wat mooi is: meer partijen in het speelveld doen mee en worden steeds enthousiaster. Eenzelfde enthousiasme en vastberadenheid zien we in het bijzonder ook terug bij de mensen voor wie we het doen. Met speciale aandacht maken we meedoen heel gewoon. En dat resulteert in blijvende participatie.
EP
En dat is precies wat we willen: meer mensen laten meedoen door mogelijkheden te bieden, omdat iedereen recht heeft op gelijke kansen.
BE R
O
Bron: Stichting Special Heroes (z.d.).
Opdracht 27 Yes I can
M
Bekijk de video's: • We're The Superhumans | Rio Paralympics 2016 Trailer • Handicap en sport, niets is onmogelijk
BO
O
Bekijk de video's 'We're The Superhumans | Rio Paralympics 2016 Trailer' en 'Handicap en sport, niets is onmogelijk'.
T
a. Geef je mening over de video's. b. Noteer een aantal takken van sport die in de video voorkomen.
IG
H
Opdracht 28 Bewegingsagogische strategie sport
C
O
PY
R
Geef een samenvatting van de bewegingsagogische strategie sport aan de hand van de volgende vier aspecten: • doelgroep • doelstelling • sport- en bewegingsactiviteiten • begeleidingswijze.
137
Opdracht 29 Probleem van de heterogeniteit
N D ER W
Opdracht 30 Sport voor gedetineerden
IJ S
a. Leg uit waarom je binnen alle werkvelden van de bewegingsagogie te maken krijgt met heel heterogene sportgroepen. b. Ga uit van een concrete situatie (doelgroep, tak van sport, doelstelling) en geef aan hoe jij om zou gaan met het ‘probleem’ van de heterogeniteit.
Vul de bewegingsagogische strategie sport in voor gedetineerden. Beschrijf de doelgroep, de doelstellingen, de meest voorkomende sportactiviteiten en de begeleiding/rol van de bewegingsaoog.
Opdracht 31 Drie categorieën sportvormen
EP
SO
a. Welke drie categorieën sportvormen kun je binnen de sport voor mensen met een beperking onderscheiden? b. Geef van alle drie de categorieën vier voorbeelden.
O
Opdracht 32 Videofragmenten sport voor gehandicapten
BE R
Bekijk de video's 'Rolstoelbasketbal', 'Goalball', 'Boccia', 'Judo' en 'G-korfbal'.
BO
O
M
Bepaal per tak van sport voor welke doelgroep(en) deze tak van sport geschikt is: • rolstoelbasketbal • goalball • boccia • judo • G-korfbal.
Opdracht 33 Special Olympics
H
T
Ga naar de website 'Special Olympics'.
C
O
PY
R
IG
a. Special Olympics heeft speciale reglementen. Geef een aantal voorbeelden van deze reglementen. b. Kies één reglement uit en beschrijf de reglementen van deze tak van sport op hoofdlijnen. c. Special Olympics kent verschillende evenementen. Geef een aantal voorbeelden van deze evenementen. d. Kies één evenement uit en geef hiervan een korte beschrijving.
138
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
Opdracht 34 Leerdoelen
N D ER W
IJ S
a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Als je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt doen. b. Vul de beoordeling in.
Je kunt het begrip bewegingsagogische strategie beschrijven
2.
Je kunt de strategie primaire activering beschrijven en toepassen
3.
Je kunt de strategie bewegingsactivering beschrijven en toepassen
4.
Je kunt de strategie bewegingsonderwijs beschrijven en toepassen
5.
Je kunt de strategie bewegingsrecreatie beschrijven en toepassen
6.
Je kunt de strategie psychomotorische therapie beschrijven en toepassen
7.
Je kunt de strategie sport beschrijven en toepassen
BE R
O
EP
SO
1.
3.9 Verdiepingsstof - Ervaringsfasen Timmers-Huigens
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Dorothea Timmers-Huigens gaat wat betreft de ontwikkelingsfase waarin iemand zich bevindt uit van hoe de ervaringen geordend worden. Ze spreekt over ervaringsfasen. Je kunt vier fasen onderscheiden: 1. de lichaamsgebonden ervaringsfase In de eerste levensfase ervaart een kind de omgeving lichamelijk. Het herkent alleen directe zintuiglijke prikkels. Eten, drinken, voelen, ruiken en horen brengen prettige of onprettige gevoelens teweeg. Het kind doet daar verder nog niets mee. 2. de associatieve ervaringsfase In deze fase heeft het kind het vermogen om verbanden te leggen tussen dingen en gebeurtenissen. Het herkent de stem van de moeder en associeert die met aandacht en eten. Deze vaardigheid ontwikkelt zich steeds meer, tot het kind in staat is tot lange associatiereeksen, zoals de dingen die na het eten gebeuren: tanden poetsen, in bad, pyjama aan, een voorleesverhaaltje en naar bed. In deze fase leert het kind vaste, steeds terugkerende handelingen. 3. de structurerende ervaringsfase In de structurerende fase krijgen de associaties meer inhoud. Het kind leert betekenis geven aan dingen die gebeuren - als mijn zusje jarig is, staat zij in de belangstelling - en reeksen overzien en er verklaringen voor geven. Als de dingen anders lopen dan normaal, kan het kind dat aanvaarden. 4. de vormgevende ervaringsfase In deze fase voegt het kind iets eigens toe aan het structureren. Het vindt het bijvoorbeeld leuk om op Moederdag iets heel speciaals te doen en bedenkt dat ook.
139
3.10 Verdiepingsstof - Bewegen en gezondheid
N D ER W
IJ S
Regelmatig intensief bewegen verlaagt de kans op een verhoogde bloeddruk. Verhoogde bloeddruk verhoogt vooral de kans op coronaire hartziekten en CVA. Daarnaast beïnvloedt bewegen de verhouding tussen HDL (hoge dichtheid lipoproteïnen) en LDL (lage dichtheid lipoproteïnen) cholesterol op positieve wijze. Een hoog LDL kan schadelijk zijn. Bij hoge concentratie ontstaat ophoping in de wanden van de bloedvaten. Dit leidt tot aderverkalking of arteriosclerose. Andere ziektes waarop voldoende bewegen risicoverlagend werkt, zijn: • osteoporose (botontkalking) • dikkedarmkanker • borstkanker • dementie • depressie • COPD (longaandoening).
SO
Bijdrage inactiviteit aan een viertal ziektebeelden en sterftecijfer in % Type 2 diabetes
Borstkanker Darmkanker Sterftecijfer
Nederland
3,0%
3,7%
4,0%
USA
6,7%
8,3%
UK
10,5%
China
EP
Hart- en vaatziekten
4,9%
12,4%
12,0%
10,8%
13,0%
17,9%
18,7%
16,9%
5,1%
6,4%
8,4%
9,2%
8,3%
Canada
5,6%
7,0%
9,2%
10,0%
9,1%
Rusland
3,4%
4,3%
4,9%
6,2%
5,6%
Australië
6,3%
7,8%
10,4%
11,2%
10,1%
Nieuw-Zeeland 7,9%
9,8%
13,1%
14,1%
12,7%
Overall
7,2%
10,1%
10,4%
9,4%
BO
O
M
BE R
O
5,4%
H
T
5,8%
IG
Bron: Sportknowhowxl (z.d.).
C
O
PY
R
3.11 Verdiepingsstof - Impliciet motorisch leren
140
Bij impliciet motorisch leren leert iemand vaardigheden door juist niet bewust de aandacht te richten op het leerproces. Bij expliciet motorisch leren is dat wel het geval. Bij impliciet motorisch leren wordt de situatie zo gearrangeerd dat het een juist verloop van een beweging vergemakkelijkt. Instructies hebben meestal te maken met een zogenaamde externe focus. De persoon moet zich op iets concreets richten in de omgeving, waardoor de beweging beter loopt. Ook krijgt de persoon instructies waarbij je moet doen alsof. Er bestaan verschillende methoden van impliciet motorisch leren. We gaan er hier op drie in.
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
N D ER W
IJ S
Instructies gericht op externe focus van aandacht Een methode, die in meerdere van de lopende onderzoeken bestudeerd wordt, is het genereren van een externe focus van aandacht door middel van instructie of feedback. Doel is de aandacht te richten op de effecten van de beweging op de omgeving. Dit staat tegenover een meer interne focus, waarbij de aandacht gericht wordt op de bewegingen van het lichaam zelf. De verwachting is dat met een interne focus de leerling heel erg bewust wordt gemaakt van zijn bewegingen, terwijl een externe focus meer de automatisering van een beweging bevordert.
SO
De aandacht kan op verschillende afstanden van het lichaam gericht worden. Zo kan bij tennis de aandacht worden gericht op de bewegingen van het racket of het traject van de bal nadat je hem geslagen hebt. Onderzoek suggereert dat de effectiviteit van een externe focus van aandacht varieert met de moeilijkheid van de taak en de vaardigheden van de leerling. Hoe gemakkelijker de taak is of hoe vaardiger de leerlingen zijn, des te verder weg kan de focus gelegd worden.
M
BE R
O
EP
Analogieleren Een volgende methode die in de belangstelling staat is het analogieleren. Bij deze methode worden bewegingen beschreven aan de hand van een metafoor. Hierdoor zijn kinderen minder bewust van de specifieke stapjes die worden doorlopen bij de beweging, maar wordt meer procedurele kennis opgebouwd over de globale vorm van de beweging. Er is wel een aantal punten om rekening mee te houden als je een analogie wilt gebruiken om bewegingen aan te leren. Zo moet de gebruikte metafoor wel de beweging uitlokken die je voor ogen hebt, en niet leiden tot een verkeerd bewegingspatroon. Ook is het belangrijk om goed aan te sluiten bij de belevingswereld van de doelgroep. Kinderen moeten zich iets kunnen voorstellen bij de metafoor die je gebruikt, anders kunnen ze het niet goed toepassen.
IG
H
T
BO
O
Foutenreducerend leren Als laatste is er nog het foutloos of foutenreducerend leren. Het ervaren van succes tijdens het leren van bewegingen is van groot belang voor het zelfvertrouwen en de motivatie van kinderen. Daarnaast blijkt het reduceren van fouten te leiden tot een meer impliciete vorm van leren. Wanneer je fouten maakt ben je namelijk geneigd te evalueren wat niet goed ging en hoe je dit kunt verbeteren. Bij een succesvolle beweging zal dit ’hypothese testen’, of kennis opbouwen, minder voorkomen. Hierdoor is er minder bewuste aandacht voor de beweging en zal deze ook eerder automatisch uitgevoerd worden.
C
O
PY
R
In de praktijk is oefenen nooit helemaal foutloos. Maar je kunt de kans op fouten wel reduceren, door de moeilijkheid of complexiteit langzaam op te bouwen. Hierbij moet een balans gevonden worden tussen het ervaren van succes en de uitdagendheid om wel steeds wat verder te komen. Vooral tijdens de gymles is het verschil in niveau tussen kinderen erg groot. Wil je dit principe toepassen, dan zul je oefeningen op meerdere manieren moeten aanbieden, zodat voor iedereen die balans gevonden kan worden.
3.12 Verdiepingsstof - Bio-energetica Net zoals de andere lichaamsgerichte therapieën, gaat ‘bio-energetica’ uit van de eenheid van lichaam en geest. Volgens de theorie van bio-energetica worden negatieve levenservaringen in de vorm van spierspanning ‘opgeslagen’ in het lichaam. Deze spanningen kunnen geblokkeerd
141
IJ S
raken in diverse plaatsen in het lichaam, zoals in de rug of in de nek. Uiteindelijk leiden dergelijke spanningen tot een negatief lichaamsgevoel, minder beweeglijkheid, een moeizame ademhaling en een verstoorde lichamelijke energiestroom. Ook kunnen er spanningen in het lichaam en in sociale relaties ontstaan, en kan de stemming, vitaliteit, levenslust en het zelfvertrouwen negatief worden beïnvloed.
N D ER W
Binnen de bio-energetica, ook wel ‘bio-energetische analyse’ genoemd, is het concept van levensenergie belangrijk. De essentie van levensenergie is de voortdurende cyclus tussen spanning en ontspanning, tussen opladen en ontladen. Deze energiestroom kan worden geblokkeerd door spanningen in het lichaam, waardoor de beschikbare energie niet vrijuit kan worden gebruikt. Bio-energetische therapie is erop gericht door middel lichamelijke oefeningen het evenwicht in de energiestroom terug te brengen en blokkades op te heffen. Bio-energetische therapie wordt meestal toegepast als individuele psychotherapie.
M
BE R
O
EP
SO
Bio-energetische oefeningen Voor een bio-energetische therapiesessie wordt meestal een thema gekozen dat aansluit op de huidige beleving van de cliënt. Dat kan bijvoorbeeld een gezondheidsklacht zijn, of een recente ervaring. Dit thema wordt dan geanalyseerd, waarbij de focus bij het lichaam ligt. De cliënt leert hierbij de gevoelens en signalen die het lichaam afgeeft te herkennen, en wordt zich bewust van hun betekenis. Vervolgens worden er bio-energetische oefeningen gedaan. Deze lichaamsoefeningen bestaan onder andere uit ademhalingsoefeningen, dans, stretchen, vibratie, massage en meditatie. De bio-energetische oefeningen hebben als doel het herstel van de natuurlijke energiestroom van het lichaam, de levensenergie. De negatieve effecten van de spanningsblokkades in het lichaam kunnen hierdoor verminderen. Verschillende bio-energetische oefeningen kunnen zich specifiek richten op bijvoorbeeld:
BO
O
Gronden/aarden/grounding Grondingoefeningen zorgen voor het diepe besef van grond onder de voeten. Het zorgt ervoor dat de cliënt zich met beide benen op de grond voelt staan, letterlijk en figuurlijk.
H
T
Vrije energiestroom/levensenergie Deze oefeningen richten zich op het wegnemen van spanningsblokkades in het lichaam. Het doel is een dynamischer gevoelsleven.
C
O
PY
R
IG
Betere lichaamshouding Spanning die in het lichaam is ‘opgeslagen’ heeft directe invloed op onze lichaamshouding. Dit blijkt uit uitdrukkingen als ‘het hoofd laten hangen’ of ‘gebukt gaan onder een zware last’. Met bio-energetica oefeningen wordt de lichaamshouding weer in balans gebracht.
142
Onbelemmerde ademhaling Ademhaling staat in direct verband met emoties zoals verdriet, opwinding en rust. Door chronische lichamelijke spanning kan de ademhaling belemmerd worden. Bio-energetische oefeningen maakt de cliënt attent op de spanning en tracht de ontspanning in de ademhaling terug te brengen.
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
N D ER W
Lichaamsbewustzijn In het ‘bio-werk’, zoals bio-energetica soms wordt afgekort, is er continu aandacht voor het bewust ervaren van het lichaam. Men leert om niet meer alleen met gedachtes bezig te zijn, maar ook te luisteren naar lichamelijke gevoelens.
IJ S
Emoties uiten Wanneer er zich blokkades van spanning in het lichaam bevinden, voelt men zich vaak ook in de expressie van gevoelens geblokkeerd. De cliënt kan zich hierdoor geremd voelen, en zich minder vitaal voelen. Tijdens een bio-energetische sessie wordt in een veilige omgeving gewerkt aan een bevredigende gevoelsexpressie.
Bron: Therapiehulp (z.d.).
3.13 Verdiepingsstof - Ongehoord sportief
O
EP
SO
Sport is fantastisch om te doen en te beleven. Dat geldt voor iedereen. Sport vergroot de fysieke en mentale fitheid. Sport is ook contact maken met anderen, van elkaar leren, een passie delen, grenzen verkennen en bovenal plezier hebben. De sportparticipatie van mensen met een auditieve beperking blijft echter achter bij die van mensen zonder beperking. Gezamenlijk willen wij hier iets aan doen.
O
M
BE R
We dagen de (toekomstig) sporter, de club en de professionals uit om naar zichzelf te kijken. Wat doe je als sporter er zelf aan om in beweging te komen? En hoe kan een professional een potentiele sporter naar een juist sportaanbod verwijzen? En heeft jouw club er wel is aan gedacht om zijn deuren te openen voor deze doelgroep? Dit plan moet geen éénmalige impuls zijn om individuele problematiek aan te pakken. Nee, het moet aanzetten tot eigen actie en verantwoordelijkheid. Door samen te werken kunnen we beter ondersteunen en verbinden waar mogelijk.
IG
H
T
BO
Wat is Ongehoord Sportief? Ongehoord Sportief is een samenwerkingsverband tussen partijen uit de sport (Gehandicaptensport Nederland en de KNDSB) en partijen met expertise over de doelgroep auditieve beperking, zoals Kentalis). Gezamenlijk gaan wij de uitdaging aan om de sportparticipatie onder mensen met een auditieve handicap te verhogen en de belemmeringen uit de weg te halen.
C
O
PY
R
Vanuit de doelgroep blijkt dat er behoefte is aan ondersteuning om aan te sluiten bij de reguliere sport, er kennis wordt gedeeld over de omgang met een auditieve beperking bij sportverenigingen en er een toegankelijk en laagdrempelig informatienetwerk is met sportaanbod voor mensen met een auditieve beperking. Ongehoord Sportief wil hier een rol in nemen door met en voor (potentiële) sporters geschikte sportaanbieders te vinden. Daarnaast wil zij de doelgroep ook laten ervaren welke mogelijkheden er allemaal zijn in het sportlandschap, bijvoorbeeld door het organiseren van multisportdagen. Tevens zet Ongehoord Sportief zich de aankomende jaren in om de deskundigheid over begeleiden, trainen en coachen van mensen met een auditieve beperking te bevorderen.
143
IJ S
In Nederland wordt er nog onvoldoende aandacht besteed aan sporten en bewegen voor mensen met een auditieve beperking, ook ten opzichte van andere beperkingen. In de aankomende jaren gaat Ongehoord Sportief samenwerken om de aandacht voor deze doelgroep ook te activeren en te professionaliseren. Het doel is daarin om een structuur neer te zetten waarin duidelijk is waar mensen met een auditieve beperking kunnen bewegen.
SO
N D ER W
Doelgroep Ongehoord Sportief richt zich op mensen met een auditieve beperking, zowel slechthorend (circa 1 miljoen Nederlanders) als doof (circa 40 duizend Nederlanders). Het gehoor van deze doelgroep is dusdanig slecht, dat het verstaan van spraak via het gehoor moeilijk tot onmogelijk is. Mensen kunnen slechthorend of doof zijn aan één of twee oren. Wanneer één oor niet goed functioneert, spreken we over eenzijdige doofheid. Mensen waarbij gehoorverlies vanaf 35 decibel is opgetreden zijn slechthorend. Mensen waarbij gehoorverlies van 90 decibel is opgetreden zijn doof.
BE R
O
EP
Een auditieve beperking kan aangeboren zijn of op latere leeftijd ontstaan. Bij kinderen die op jonge leeftijd ernstig slechthorend zijn, loopt de spraak- en taalontwikkeling vaak achter. Zij hebben vaak op latere leeftijd meer moeite met spreken. Tevens hebben zij vaak een motorische achterstand op leeftijdsgenoten en is er een verschil te zien in kracht en snelheid. Op latere leeftijd kan een auditieve beperking ontstaan door o.a. ouderdomslechthorendheid of lawaaislechthorendheid.
M
Doel Het overkoepelend doel is om de sportparticipatie en het sportplezier van mensen met een auditieve beperking te verhogen. Zodat sport en bewegen voor iedereen toegankelijk is, waarbij iedereen in zijn/haar eigen omgeving kan sporten onder deskundige begeleiding.
BO
O
Ongehoord Sportief tracht dit te verwezenlijken door de volgende twee projecten op te stellen:
IG
H
T
1. Integratie van dovensporten bij reguliere sportbonden Het is de bedoeling om met de sportbonden een structuur op te bouwen, dat als zij tegen problemen of vragen aanlopen ze contact op kunnen nemen met Ongehoord Sportief voor advies. Anderzijds hoopt Ongehoord Sportief de sportbonden te inspireren hun aanbod zo goed mogelijk aan te laten sluiten op de behoefte van de doelgroep.
C
O
PY
R
2. Het opstellen van een netwerkorganisatie auditief Ongehoord Sportief zet zich met de netwerkpartijen er voor in dat: • Mensen met een (auditieve) beperking die willen sporten of bewegen passend en toegankelijk aanbod in de buurt kunnen vinden. • Mensen met een auditieve beperking weten waar ze informatie kunnen vinden over de geschikte sport- en beweegmogelijkheden in de regio. • Het kennisniveau bij zowel sporter als de (professionele) trainer toeneemt door een kennisnetwerk te creëren waar diverse partijen kennis aan gekoppeld zijn zoals clubs, professionals uit het werkveld en onderwijs. Bron: Gehandicaptensport Nederland (z.d.).
144
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
3.14 Verdiepingsstof - ReSpAct
SO
N D ER W
IJ S
ReSpAct en ReSpAct 2.0 zijn landelijke onderzoeken naar het programma Revalidatie, Sport en Bewegen (RSB). De afkorting ReSpAct staat voor Revalidatie, Sport en Actieve leefstijl.Het programma RSB richt zich op het stimuleren van een actieve leefstijl bij mensen met een lichamelijke beperking en/of chronische ziekte. Deelnemers aan het programma ontvangen begeleiding rondom het ontwikkelen en/of behouden van een actieve leefstijl tijdens en ná het revalidatieproces van een sport- en beweegconsulent.Het ReSpAct onderzoek was opgezet om het programma RSB te onderzoeken en evalueren. Dit werd gedaan door deelnemers tot een jaar na ontslag van revalidatie te volgen en het beweeg- en sportgedrag, de gezondheid(sbeleving) en de zorgconsumptie van de deelnemers in kaart te brengen door middel van vragenlijsten. Een belangrijk doel van de studie was om inzicht te krijgen in de onderliggende werkingsmechanismen van het programma RSB. Daarnaast was het doel om het proces van de implementatie en uitvoering van het programma RSB binnen de verschillende deelnemende revalidatie-instellingen te monitoren en evalueren.
BE R
O
EP
ReSpAct 2.0 is het vervolg op het ReSpAct onderzoek en zal zich richten op de lange termijn. Een deel van het onderzoek richt zich op het beweeggedrag ±6 jaar na revalidatie (en dus na deelname aan het programma RSB) en hoe dit zich verhoudt met het beweeggedrag tijdens en kort na revalidatie. Hier zijn we met name geïnteresseerd in welke factoren er voor zorgen waarom de ene persoon wel een actieve leefstijl kan onderhouden en een ander persoon dit niet kan. Ook zal er in het ReSpAct 2.0 onderzoek aandacht worden besteed aan ervaren vermoeidheid, de omgang met vermoeidheid gedurende de dag en waar behoefte aan is om beter om te gaan met vermoeidheid.
T
BO
O
M
Onderzoeksopzet Het eerste ReSpAct onderzoek was een grootschalig longitudinaal cohort onderzoek. Deelnemers zijn gedurende een periode van iets meer dan een jaar gevolgd, van vlak voor tot een jaar na ontslag van revalidatie. De doelgroep van het onderzoek waren volwassenen met een lichamelijke beperking en/of chronische ziekte die deelnamen aan het programma RSB. Tijdens het jaar hebben ze op 4 momenten een set vragenlijsten ingevuld. In totaal hebben 1719 mensen deelgenomen aan het ReSpAct onderzoek.
Bron: ReSpAct (z.d.).
C
O
PY
R
IG
H
Zoals genoemd is ReSpAct 2.0 een vervolg op ReSpAct. Alle deelnemers die hebben meegedaan aan het eerste onderzoek, zullen opnieuw worden uitgenodigd voor deelname aan ReSpAct 2.0. Ze zullen worden gevraagd om eenmalig een bijna identieke set vragenlijsten in te invullen, zodat deze nieuwe gegevens goed te vergelijken zijn met de eerder verzamelde gegevens. Daarnaast zal een kleine subgroep deelnemers die hebben gerevalideerd na een beroerte worden uitgenodigd voor een interview gericht op vermoeidheid.
145
Boccia Boccia [Botsja] is een Paralympische miksport verwant aan pétanque en bowls. Het wordt gespeeld met zachte ballen en met name beoefend door mensen met cerebrale parese, spierziekte, dwarslaesie of andere motorische beperking.
N D ER W
Delinquenten Gedetineerden, gevangenen.
IJ S
3.15 Begrippen
Goalball Balsport voor mensen met een visuele beperking.
SO
Kickit Rolstoelvoetbal.
EP
MATP Motor Activity Training Program (MATP) is een internationaal sport- en beweegprogramma dat ontwikkeld is voor mensen met een zeer ernstige meervoudige beperking.
BE R
O
Para ice hockey IJshockey voor mensen met een lichamelijke beperking.
M
Psychomotorische therapie Het behandelen van mensen die lijden aan psychische problemen met behulp van bewegingsactiviteiten en/of speciale aandacht voor de lichaamsbeleving.
BO
T
Rehabilitatie Eerherstel.
O
Quadrugby Rolstoelrugby.
IG
H
Resocialisatie Activiteiten die leiden tot terugkeer van de cliënt in de maatschappij, samenleving.
C
O
PY
R
Showdown Tafeltennisspel voor mensen met een visuele beperking.
146
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Thema 3 Bewegingsagogische strategieën
147
IJ S N D ER W SO EP O BE R
BO
O
M
THEMA 4 VISIE EN VAKCONCEPTEN
C
O
PY
R
IG
H
T
Inhoud thema • Visies op bewegen • Vakconcepten • Visie op mensen die anders zijn • Verdiepingsstof • Begrippen
N D ER W
IJ S
Het vak van timmerman of fysiotherapeut is vrij duidelijk. Het beroep van bewegingsagoog roept nogal wat vragen op. Daarom word je als bewegingsagoog regelmatig gevraagd om te uit te leggen en te verantwoorden wat je doet. Om hier goed antwoord op te kunnen geven, is het belangrijk dat jij je bewust bent van jouw visie op bewegen. In dit thema komen twee visies op bewegen aan de orde. Daarnaast is het belangrijk dat de je duidelijk kan maken hoe je denkt over het vak en wat daarin de belangrijkste waarden of doelen zijn. Het gaat hierbij om de rol of de functie die het vak vervult binnen het totale aanbod van zorg en welzijn. Opvattingen over de kern van een vak, noem je vakconcept. In dit thema komen vijf verschillende vakconcepten aan de orde. De bewegingsagoog moet niet alleen een visie hebben op bewegen, maar ook op de doelgroepen waarmee hij werkt. Hoe kijk je aan tegen mensen met een beperking of tegen mensen die zich anders gedragen? In de laatste paragraaf worden de begrippen stoornis, beperking en participatie besproken en komt de deviantietheorie aan de orde.
EP
SO
Relatie met werkproces Het thema ‘Visie en vakconcepten' heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W1: Stelt de ondersteuningsvraag en doelstellingen voor een bewegingsagogisch-programma vast en P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch-programma uit.
BE R
M
•
Je kunt de twee visies op bewegen beschrijven en vertalen naar de praktijk. Je kunt de belangrijkste vakconcepten beschrijven en vertalen naar de praktijk. Je kunt het begrip inclusie omschrijven. Je kunt uitleggen dat dezelfde stoornis tot een heel andere handicap (participatie) kan leiden. Je kunt de vijf stappen van de deviantietheorie uitleggen.
BO
4.1 Casus
O
• • • •
O
Leerdoelen
H
T
Opdracht 1 Casus Solliciteren voor een stageplaats
C
O
PY
R
IG
Giovanni heeft van school de opdracht gekregen om een stageplaats te zoeken. Zijn voorkeur gaat uit naar de psychiatrie. Bij een ggz-instelling mag hij op gesprek komen. Giovanni bereidt zich goed voor door allerlei leerdoelen op papier te zetten. Tijdens het gesprek ging het niet of nauwelijks over zijn leerdoelen, maar vooral over zijn visie op bewegen voor mensen met psychische problemen. Er werd hem gevraagd waar hij op let als hij naar bewegende mensen kijkt. Als antwoord gaf hij dat hij altijd heel goed op de veiligheid let en of iedereen wel actief meedoet. Giovanni gaf aan dat er toch wel gezweet en iets geleerd moet worden. Vanuit de ggz gaf men aan dat men probeert cliënten buiten de instelling te laten sporten. Hierop kreeg Giovanni de vraag welke sport en bewegingsactiviteiten hij aan dergelijke cliënten aan zou bieden. Daar had hij nog nooit zo bij stilgestaan.
149
N D ER W
IJ S
Kennisvragen a. Geef aan hoe jij je hebt voorbereid of zou voorbereiden op een sollicitatiegesprek voor een stageplaats. b. Wat betekent het begrip visie? Geef een omschrijving van ‘visie’. c. Waar let jij op als je naar bewegende mensen kijkt? d. Wat vind jij belangrijk dat er tijdens een bijeenkomst, les of training gebeurt? Je kunt dit eventueel wat concreter maken door uit te gaan van een bepaalde doelgroep. e. Beschrijf kort maar krachtig jouw visie op bewegen. f. Welke visies op bewegen kun je zoal onderscheiden? g. Welke activiteiten denk jij dat Giovanni het beste aan kan bieden om het beoogde doel van de ggz-instelling te realiseren?
4.2 Visies op bewegen
SO
Voordat de verschillende visies op bewegen aan de orde komen, is het handig om het begrip visie toe te lichten. Wat betekent visie hier precies?
BE R
O
EP
Het begrip visie Het begrip visie kun je op verschillende manieren gebruiken. Zo kom je het begrip tegen in verband met strategie, missie en beleid. In die context wordt het begrip visie opgevat als een toekomstbeeld dat een organisatie van zichzelf heeft in relatie tot haar omgeving, de plaats die deze organisatie in de omgeving wil innemen en de functie die zij in de omgeving wil vervullen.
BO
O
M
De betekenis die we hier gebruiken voor het begrip visie heeft wel met een bepaald beeld van iets te maken, maar minder met een toekomstbeeld. Hier wordt met visie bedoeld de manier waarop je iets beschouwt. Je visie heeft te maken met je mening over en de manier waarop je naar iets kijkt. Zo kun je een visie hebben op duurzaamheid, ons politieke systeem en op bewegen.
H
T
Zo heeft de overheid een visie op de rol van sport en bewegen. Voor onze overheid vormen sport en bewegen een belangrijk middel om maatschappelijke problemen met betrekking tot integratie, gezondheid en waarden en normen op te lossen. Een andere overheid kan naar bewegen kijken als middel om je als land te profileren.
PY
R
IG
Je visie op bewegen heeft dus te maken met de manier waarop je naar bewegen kijkt, wat je als kernwaarde van bewegen beschouwt.
C
O
Onze visie
150
Sporten en bewegen is van belang voor cliënten in de opvang, omdat het bijdraagt aan een betere lichamelijke en mentale gezondheid en ervoor zorgt dat mensen meedoen in de samenleving. De eigen kracht van mensen wordt aangesproken. Sporten en bewegen geeft mensen een positiever zelfbeeld en verbindt mensen. Daarom is sporten en bewegen niet alleen goed voor onze cliënten maar ook voor de buurt.
Thema 4 Visie en vakconcepten
IJ S
Missie Onze missie is het stimuleren van sport en bewegen om een gezonde en actieve leefstijl van iedere inwoner van Zuid-Holland te bevorderen.
SO
N D ER W
Visie Wij vinden sport en bewegen waardevol als doel op zich, omdat mensen er plezier aan beleven en zich optimaal sportief kunnen ontwikkelen. Wij zien sport en bewegen ook als middel om andere doelen te bereiken: • Sport en bewegen bevordert sociale relatie tussen mensen. • Sport en bewegen leert mensen omgaan met normen en waarden. • Sport en bewegen biedt ontplooiingsmogelijkheden. • Sport en bewegen heeft een positief effect op de gezondheid.
EP
Bekijk de website 'Allesoversport.nl: de waarde van sport en bewegen'.
O
Zorg & Welzijn
O
M
BE R
Sport en bewegen is goed voor iedereen. Van 0 tot 100. Daar staat Team Sportservice voor. Bewegen geeft plezier en brengt mensen met elkaar in contact. Bewegen zorgt voor een betere conditie en door te bewegen blijven mensen langer zelfredzaam en zelfverzekerder. Daarom werken wij graag samen met organisaties in zorg en welzijn en bieden wij advies en ondersteuning bij het opstellen van uw bewegingsbeleid of met het begeleiden van bewegingsactiviteiten. Wij doen dit met bewezen interventies, nieuwe ideeën en een positieve benadering. Wat kan wel is veel belangrijker dan wat kan niet.
BO
Bron: Team Sportservice (z.d.).
R
IG
H
T
Je visie bepaalt je handelen Het is belangrijk om je bewust te zijn van jouw visie op bewegen. Deze visie bepaalt namelijk je handelen. Zie je bewegen met name vanuit het perspectief van beter kunnen presteren, dan geef je op een andere manier training dan wanneer je bewegen ziet als mogelijkheid om te ontsnappen aan de dagelijkse sleur.
C
O
PY
Oriëntatiekader, interpretatiekader en gedragskader Om drie redenen is je bewust zijn van je visie belangrijk: • Het is je oriëntatiekader: het bepaalt wat je ziet. • Het is je interpretatiekader: het bepaalt de waardering of beoordeling van dat wat je ziet. • Het is je gedragskader: het bepaalt hoe je handelt en reageert. Als je al dan niet bewust vanuit anatomisch perspectief naar bewegende mensen kijkt, zullen waarschijnlijk allerlei houdingsafwijkingen je direct opvallen. Als je een enorme interesse hebt in basketbal, zullen basketballende kinderen op een pleintje je eerder opvallen dan een groepje
151
skaters. De een zal vanuit zijn visie vooral letten op de techniek van de kinderen, de ander vooral op hoe de kinderen met elkaar omgaan. Je visie, de gekleurde bril waarmee je naar de werkelijkheid kijkt, bepaalt wat je waarneemt, wat je opvalt.
N D ER W
IJ S
Vervolgens heb je vanuit die visie een mening of waardering over dat wat je hebt waargenomen. De houdingsafwijking is al dan niet ernstig of de technische vaardigheden van de basketballende kinderen zijn al dan niet prima ontwikkeld. Uiteindelijk bepaalt het je handelen. Mocht je een wat meer speltechnische visie op basketbal hebben, dan besteed je meer aandacht aan techniek. Heb je een visie waarbij sport of in dit geval basketbal meer een middel is om kinderen en jeugdigen sociale vaardigheden aan te leren, dan gebruik je meer samenwerkingsvormen.
O
EP
SO
Visies op bewegen Je kunt op verschillende manieren naar bewegen kijken, maar uiteindelijk zijn ze te vertalen naar twee van elkaar te onderscheiden visies op bewegen, namelijk: • een substantiële visie op bewegen • een relationele visie op bewegen.
BE R
Visie op bewegen
H
T
BO
O
M
De essentie in het personalistische bewegingsonderwijsconcept ligt in het onderwijzen en leren van bewegen als een persoonlijke wijze van zijn (Crum, 2011). De onderwijsdoelstellingen worden geformuleerd in persoonlijke bewegingscompetenties. De visie op bewegen is van doorslaggevend belang, namelijk bewegen kan worden opgevat als lichaamsbeweging of als bewegingshandeling. Bij de eerst genoemde opvatting wordt uitgegaan van een substantieel bewegingsconcept. Terwijl in de tweede opvatting wordt uitgegaan van een relationeel bewegingsconcept. Deze laatste is door Carl Gordijn geïntroduceerd en doorontwikkeld door Jan Tamboer en de Calo. In het substantieel bewegingsconcept wordt bewegen gezien als: verplaatsing van lichaamsdelen in tijd en ruimte; technische bewegingsuitvoering; en ideaaltypische bewegingen afgeleid uit de (top-)sport.
R
IG
Bron: Van Dokkum et al.
C
O
PY
Het is niet zo dat de ene visie, of de ene bril waarmee je naar bewegen kijkt, fout is en de andere goed. Wel is de ene visie in een bepaalde situatie effectiever dan de andere. Het is belangrijk om na te gaan welke visie in welke situatie het meest passend is. Beide visies tegelijkertijd hanteren is onmogelijk, dat geldt ook voor het niet hanteren van een visie.
152
Thema 4 Visie en vakconcepten
Observeren en beïnvloeden
SO
N D ER W
IJ S
Als bewegingsdeskundige hebben we de taak om bewegingsgedrag te observeren en te beïnvloeden. Om te kunnen beïnvloeden moet je kunnen observeren. Maar hoe doe je dat? Vanuit welk referentiekader? Welke bril zet je op? Waarom is de ene bril effectiever dan de andere? Bestaat er een beste bril? Welke betekenis heeft de situatie waarin de bewegende mensen zich bevinden? Het kiezen van een bril is afhankelijk van de situatie waarin je het bewegen van mensen beïnvloedt. Bovendien is het kiezen van een bril afhankelijk van het doel dat wordt nagestreefd. Gaat het om een vrije tijds-, onderwijs- of therapiecontext? Gaat het om kinderen, volwassen of ouderen? We kunnen niet zonder brillen. Gelukkig zijn er verschillende en past het in deze tijd om ze af te wisselen. Iedere bril, elk gezichtspunt belicht telkens een aspect van de werkelijkheid, maar niet de werkelijkheid. Verder is frappant dat je iets of iemand niet tegelijkertijd vanuit verschillende referentiekaders kunt waarnemen. Evenmin is het mogelijk geen bril te dragen.
EP
Bron: Bax & Van den Heuvel (2005).
BE R
O
De substantiële visie op bewegen Om het verschil in je visie op bewegen duidelijk te maken en hoe dit zich vertaalt naar de praktijk, kijken we naar een voorbeeld. Het is een voorbeeld uit een al redelijk oud artikel, maar het maakt wel goed duidelijk wat de visies op bewegen zijn en wat hiervan de consequenties zijn.
M
Menselijk lichaam: knekelzak of relatiecentrum?
R
IG
H
T
BO
O
Een bewegingstherapeut laat een groep psychiatrisch verpleegkundigen in opleiding oefeningen doen in een gymzaal. Hij heeft ze verdeeld in drie groepjes van vijf die over de lengte van de zaal een estafette doen. Op het signaal rent de voorste zo snel als hij kan naar de overkant en terug, tikt de volgende aan enzovoort. Welke rij is het eerst klaar? Na een paar keer - de anderen moeten toch minstens een herkansing hebben, of de finish was onduidelijk - ligt de hele groep op apegapen. Als iedereen weer wat is bijgekomen, worden uit de losse pols wat reacties gevraagd. En ja hoor daar komen ze: ‘Pfff, ik ben kapot, m’n uithoudingsvermogen is ook niet om naar huis te schrijven; dat voel je in je spieren; m’n longen piepen; mijn rug lijkt wel een zwembad …’
C
O
PY
Auteur: Piet van der Klis.
In dit voorbeeld leggen de cursisten steeds een verband tussen lichamelijke conditie en allerlei fysieke effecten die optreden bij inspanning. Zij zien het bewegen vooral vanuit de fysieke voorwaardelijkheden: dat wat je lijfelijk ervoor nodig hebt zoals botten, spieren, gewrichten en zenuwen. Je kunt zeggen dat zij bewegen vooral als een anatomisch-fysiologisch proces benaderen. Ze kijken naar het lichaam als naar een bepaalde substantie. Vandaar dat deze visie op bewegen de substantiële visie wordt genoemd. In de literatuur kom je ook termen tegen als
153
N D ER W
IJ S
een mechanisch bewegingsconcept of een instrumentele visie op bewegen. Vanuit mechanisch gezichtspunt wordt het bewegen opgevat als verplaatsing van het lichaam en/of delen daarvan. Vanuit de gehanteerde terminologie kun je afleiden dat het menselijk lichaam en het bewegen gezien wordt als en vergeleken wordt met de werking van een machine. Binnen de revalidatie leidt dit standpunt dan tot het zo goed mogelijk repareren en laten functioneren van de machine. Er is dan met name aandacht voor de patiënt op het niveau van de stoornis en niet of nauwelijks voor de beperkingen en de participatieproblemen.
Substantiële visie
SO
Als kerker (Plato), knekelzak (van der Klis) of als bewegingsapparaat vormt het lichaam een intermediair tussen een binnen en een buitenwereld. Iets eenvoudiger geformuleerd: het lichaam wordt gezien als een ding met vaste eigenschappen, het lichaam naar analogie van de machine die, wanneer alle onderdelen in orde zijn, perfect werkt.
BO
O
M
BE R
O
EP
Je visie op bewegen heeft invloed op je hele lesgeven, op alle aspecten van het didactisch model. Zo heeft het invloed op de beginsituatieanalyse. Iemand met een substantiële visie zal vooral oog hebben voor de bewegingseigenschappen en de bewegingsvaardigheid van een deelnemer. De doelstellingen vooral betrekking hebben op de instrumentele betekenis van het bewegen. Het gaat om het lichaam te maken tot een beter instrument. De organisatie moet dienstbaar zijn aan de doelstelling. In het voorbeeld betekent dit dat de bewegingsagoog zelf de groepjes samenstelt, want dat is het meest efficiënt. Bovendien probeer je de groepjes even sterk te maken, want dat stimuleert een optimale fysieke prestatie. De bewegingsagoog zal kiezen voor vijf groepjes van drie in plaats van drie van vijf, want in het eerste geval is de intensiteit hoger. Hij zal alles strak organiseren, zodat zo min mogelijk tijd verloren gaat en er geen te grote adempauzes ontstaan, want dat staan de trainingsprincipes niet toe.
C
O
PY
R
IG
H
T
Samengevat levert dit het volgende beeld op: • doelgroepanalyse: met name gericht op het motorisch aspect (bewegingseigenschappen) • doelstelling: nadruk op instrumentele betekenis van het bewegen zoals het bevorderen van de mobiliteit, verbeteren van de bewegingseigenschappen en het aanleren van allerlei bewegingsvaardigheden • keuze bewegingsactiviteiten: gericht op zo efficiënt mogelijk bereiken van de motorische doelstelling • organisatie: effectief, efficiënt, intensief • didactische werkvorm: overwegend gesloten werkvormen, initiatief ligt bij de bewegingsagoog • begeleidingswijze: directief, sturend, instruerend, opdragen, eenrichtingsverkeer • evaluatie: vooral productgericht.
154
Thema 4 Visie en vakconcepten
Carlijn en Carlos
N D ER W
IJ S
Carlijn is al een aantal jaren werkzaam binnen een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking en begeleidt Carlos, een student van SB-Groningen. Op woensdagmiddag van 15.00 tot 16.00 uur komt al jaren een groep oudere mensen met een licht verstandelijke beperking naar de gymzaal. Het is een groep van acht dames op leeftijd. Carlijn geeft de les en Carlos observeert, zodat hij het de volgende keer over kan nemen. Bij binnenkomst draaien ze de door Carlijn en Carlos zelf meegebrachte muziek. De dames zetten zelf de kegels klaar, maken twee partijen en gaan aan de slag. Ze houden zelf de punten bij. Er wordt gezellig gekletst, ze moedigen elkaar aan en hebben lol. Op het einde kiezen de dames in overleg met Carlijn nog een slotactiviteit. Meestal is dit een dansje.
EP
SO
De week erna is Carlos aan de beurt. Hij heeft de hele zaal al ingericht. In alle hoeken van de zaal heeft hij een aantal kegels gezet en in elke hoek van de zaal staat een bank. Bij binnenkomst wil hij tweetallen maken en ze allemaal op een apart veldje tegen elkaar laten spelen. Voordat ze mogen gooien, moeten ze eerst over de bank stappen. Dit geldt voor elke worp. Door deze opzet wil Carlos de intensiteit verhogen en wil hij het ‘rust roest-leven’ van deze dames op leeftijd een nieuwe impuls geven.
BE R
O
Bij binnenkomst fronsen de dames de wenkbrauwen en ze zijn niet van plan hier aan mee te doen. Ze maken Carlos duidelijk dat ze hier niet voor komen. Carlijn krijgt ze zover om het één keer te proberen op de manier van Carlos. De lol is voor een groot gedeelte verdwenen. Het elkaar aanmoedigen en lachen om en met elkaar is niet meer aan de orde. De mate van inspanning is wel groter.
BO
O
M
Bij de evaluatie blijken de verschillen in visie op het bewegen. Vanuit het eerste jaar van de opleiding en vanuit zijn eigen sportverleden is Carlos toch wel een beetje grootgebracht met de substantiële visie op bewegen. Deze visie botste echter met de visie van Carlijn.
C
O
PY
R
IG
H
T
De relationele visie op bewegen Ga terug naar het voorbeeld van de estafettevorm. Na deze vorm gaat de therapeut over naar de volgende opdracht. De groep wordt nu verdeeld in tweetallen die tegenover elkaar worden gezet met een tussenafstand van ongeveer tien meter. Ieder krijgt een tennisbal en tussen elk tweetal wordt in het midden een krijtstreep op de grond betrokken. De opdracht is voor elk tweetal om hun ballen zo naar elkaar toe te rollen, dat ze elkaar op de krijtstreep passeren. Ook nu worden na een tijdje reacties gevraagd en deze luiden als volgt: ‘Het is moeilijk; je moet wennen aan elkaar; het gaat erom dat je goed op elkaar let en regelt hoe je gooit; als je geen rekening met de ander houdt, lukt het niet’. Het verschil tussen de reacties op beide oefeningen is opvallend. Bij de reacties van de tweede vorm staat veel meer het gedragskarakter van het bewegen op de voorgrond. Dat wil zeggen dat de cursisten het bewegen benaderen als een manier waarop je met elkaar om kunt gaan. Bewegen wordt hier gezien als zinvol gedrag en dan met name als relationeel. Binnen deze visie
155
N D ER W
In dit geval spreek je van een relationele visie op bewegen. Het lichaam wordt gezien als een relatiecentrum en bewegen is een manier van omgaan met: 1. jezelf (ik) 2. het ander (ding) 3. de ander (ander).
IJ S
is bewegen een manier van omgaan met de omgeving en met jezelf. Wat betreft de omgeving kan onderscheid gemaakt worden in de sociale omgeving (andere mensen) en de fysieke omgeving (materialen en voorwerpen).
Deze relationele visie sluit aan bij de eerder besproken uitgangspunten van de bewegingsagogiek. Het centrale uitgangspunt is dat bewegen en de hiermee verbonden lichaamshouding, gezien wordt als zinvol gedrag. Bewegen is intentioneel en relationeel.
BE R
O
EP
SO
Al bewegend wordt de relatie tussen de mens met al zijn bedoelingen (intenties) en zijn omgeving gelegd. Bewegen geeft een betrokkenheid weer tot de omgeving. Bewegen is in relatie staan met anderen en met dingen. Deze relatie kan bijvoorbeeld respectvol zijn ten opzichte van de tegenstander en de medespelers, maar ook ruw, onderdanig, overheersend, angstig of gespannen. Je neemt dan bewegende mensen waar die geen initiatief tonen, verkrampt zijn, afwachtend, gejaagd en rusteloos. Iedereen laat in zijn bewegen zien wie hij is, hoe hij zich verhoudt en hoe hij zich voelt.
M
Als bewegingsagoog kijk je niet zo zeer naar de techniek, maar naar dat wat mensen in hun bewegen te vertellen hebben. Daar probeer je een positieve invloed op uit te oefenen. Als het basketbalspel niet goed verloopt omdat één partij veel te sterk is, verander je het misschien juist niet, omdat dat een goede ervaring voor een van de deelnemers is.
BO
O
Veel auteurs uit de wereld van de bewegingsagogiek en de lichamelijke opvoeding kijken op deze manier naar het bewegen. De citaten hierna verduidelijken deze relationele visie op bewegen.
H
T
Relationele visie
C
O
PY
R
IG
Water als middel tot ontplooiing van de meervoudig gehandicapte mens (Waagmeester) Dat hij in het wandrek een plekje had gevonden waar hij heerlijk heen en weer kon vliegen en dat hij zich door op de trampoline te springen afsloot van elk contact, bracht de directeur niet in relatie met mijn werk. Daarom antwoordde ik dat het mij niet ging om het uitbouwen van zijn motorische vaardigheden, maar om het herstel van de omgang. Wat is het criterium om tot relatielegging in staat te zijn? Een goed functionerend bewegingsapparaat? Geen sprake van. Onze motoriek kan er ons geweldig bij helpen, maar het is niet: hoe beter de bewegingsvaardigheid, des te beter de relatielegging.
156
Thema 4 Visie en vakconcepten
N D ER W
IJ S
Wat beweegt ons? (Gordijn) Bewegen heeft betekenis in de dialoog met jezelf, de ander en het ander. Bewegen is iets persoonlijks van iemand in een bepaalde situatie. In het bewegen laat iemand zichzelf zien (expressie van mijzelf) en laat zien welke betekenissen hij aan de omgeving verleent. Je zegt iets over jezelf en je zegt iets over de wereld. Als je een sloot ziet en je springt eroverheen, laat je zien wat die sloot voor jou betekent.
SO
Beweging en psychologie (Pijning) Wanneer, zoals bij zwakzinnigen het geval is, langs geestelijke weg niet of nauwelijks gecommuniceerd kan worden, biedt het bewegen als non-verbale communicatie de mogelijkheid met de omgeving in contact te treden. Meer nog dan voor de niet-gehandicapte mens is voor de zwakzinnige 'de beweging het fundamentele relatiemedium tussen mens en wereld'. Zwakzinnige kinderen vertonen in het algemeen, meer dan normaal begaafde kinderen, een voorkeur voor bewegen. Gezien deze punten is het dus zinvol bij zwakzinnigen de ontwikkeling van de beweging als relatiemedium ter hand te nemen.
M
BE R
O
EP
Relatiemedium (Rijsdorp) Bewegen is een bewegen ten opzichte van iets, is een interacteren met de omgeving. De beweging is het fundamentele relatiemedium tussen mens en wereld. We leren de mogelijkheden aan den lijve ervaren. We leren al bewegend wat hard, zacht, hoog, laag, voor, achter, links, rechts, veraf of dichtbij is. Bewegen is een confrontatie met de buitenwereld, met anderen, met jezelf. Hoe meer ik mij met die buitenwereld bemoei, hoe meer verschillende waarden die buitenwereld voor mij opbrengt. Je wordt als bezitter van een gevarieerdheid aan indrukken van die buitenwereld anders dan dat je nooit indrukken van die buitenwereld krijgt.
IG
H
T
BO
O
Relationeel bewegingsconcept Bij een relationeel bewegingsconcept wordt het bewegen gezien als het handelend oplossen van beweegproblemen in beweegactiviteiten of beweegsituaties (Van der Palen, 2020). Het gaat om bewegingshandelingen, verlenen van motorische betekenisrelaties en een eigen wijze van handelen. Bewegingshandelingen worden geduid in werkwoorden als lopen, springen en zwaaien. Arrangementen, (spel)regels en middelen zijn aangepast aan de deelnamemogelijkheden van de leerlingen. De gekozen middelen en regels sluiten aan bij de dominante bewegingsuitdaging. Deelnemers geven blijk van een speelse houding.
C
O
PY
R
Bron: Van Dokkum et al.
Zoals gezegd heeft de visie op bewegen invloed op het lesgeven en dus op alle aspecten van het didactisch model. In het geval van de estafette, stelt de groep zelf de drietallen of vijftallen samen en regelen ze zelf de afspraken. Zo staan niet de motorische doelstellingen centraal, maar zijn ze hooguit een middel om een ander doel, bijvoorbeeld vergroten van het zelfvertrouwen, te bereiken. De bewegingsagoog kan ook kiezen voor een heel andere vorm, waarbij meer sprake is van onderlinge interacties. Ten aanzien van de begeleidingswijze is meer sprake van tweerichtingsverkeer.
157
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
De invulling van de didactische componenten levert het volgende beeld op: • doelgroepanalyse: Dit gebeurt naar alle gedragsaspecten (sociaal-affectief, cognitief en motorisch). • doelstellingen: Een veelheid aan doelstellingen is mogelijk. Alle betekenissen kunnen aan bod komen. De instrumentele betekenis is meestal ondersteunend aan de andere betekenissen. • de keuze van de bewegingsactiviteiten: Deze wordt bepaald door de doelstelling en de wensen, behoeften en mogelijkheden van de deelnemers. Het kan gaan om de belevingswaarde, om het appel dat de activiteit doet op sociale aspecten of om de kans op succes. • organisatie: Staat in dienst van de doelstelling en de doelgroep. Afhankelijk van de doelstelling mag de organisatie best tijd kosten, mee-organiseren kan een belangrijk doel zijn. De doelgroep kan een duidelijke organisatiestructuur nodig hebben of juist tot bloei komen bij enige chaos. • didactische werkvormen: In het merendeel van de gevallen wordt gewerkt met open werkvormen, waarbij inbreng van de deelnemers mogelijk is. • begeleiding: Afhankelijk van de doelgroep en de doelstelling kan bewust sprake zijn van delegeren, participeren, instrueren. De begeleidingswijze wordt meestal individueel ingekleurd. • evaluatie: De evaluatie heeft betrekking op de behaalde resultaten (product) en op het doorlopen proces
M
Opdracht 2 Woordspin 'visie'
H
T
BO
O
Vorm een groepje van vier studenten. Leg een vel papier op tafel met in het midden het woord ‘visie’. Om de beurt schrijven jullie studenten iets op het papier wat volgens jullie met visie te maken heeft. Als iemand niets meer weet mag je passen en gaat je beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met visie te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de klas.
IG
Opdracht 3 Visie van sportservice
C
O
PY
R
De visie van sportservice Zuid Holland luidt als volgt:
158
Wij vinden sport en bewegen waardevol als doel op zich, omdat mensen er plezier aan beleven en zich optimaal sportief kunnen ontwikkelen. Wij zien sport en bewegen ook als middel om andere doelen te bereiken: • Sport en bewegen bevordert de sociale relatie tussen mensen. • Sport en bewegen leert mensen omgaan met normen en waarden. • Sport en bewegen biedt ontplooiingsmogelijkheden. • Sport en bewegen heeft een positief effect op de gezondheid.
Thema 4 Visie en vakconcepten
N D ER W
Opdracht 4 Oriëntatiekader, interpretatiekader en gedragskader
IJ S
a. Geef je mening over deze visie op sport en bewegen. b. Kies een bepaalde doelgroep. Bepaal welke van deze vier doelen jij voor die doelgroep het belangrijkste vindt. c. Geef kort aan op welke manier je als bewegingsagoog een bijdrage kunt leveren aan deze vier doelen.
Opdracht 5 Visies op bewegen
SO
a. Leg uit wat er bedoeld wordt met de begrippen: • oriëntatiekader • interpretatiekader • gedragskader. b. Maak aan de hand van een voorbeeld de relatie tussen deze drie begrippen duidelijk.
EP
a. Noteer de twee visies op bewegen. b. Geef een korte omschrijving van deze twee visies op bewegen.
BE R
O
Opdracht 6 Uitwerking visies op bewegen
BO
O
M
Kies een van de twee visies op bewegen. Beschrijf deze visie aan de hand van de volgende punten: • doelgroepanalyse • doelstelling • keuze bewegingsactiviteiten • organisatie • didactische werkvorm • begeleidingswijze • evaluatie.
H
T
Opdracht 7 Video sport en revalidatie
IG
Bekijk de video 'Knie revalidatie sportfysio'.
PY
R
Welke visie op bewegen is hier het uitgangspunt?
C
O
Opdracht 8 Visie op bewegen in de praktijk Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bekijk de video's 'Psychomotorische therapie Overstap', 'Psychomotorische therapie in beeld', 'PMT Enschede' en 'Psychomotorische therapie'. Wat valt je op? Bespreek dit met jouw medestudenten.
159
Opdracht 9 Jouw visie op bewegen
4.3 Vakconcepten
N D ER W
De visie die je hebt op bewegen, komt in de buurt van het begrip vakconcept.
IJ S
a. Ga uit van de organisatie waar je stage loopt. Formuleer jouw visie op bewegen. b. Maak aan de hand van een voorbeeld duidelijk hoe jij jouw visie op bewegen in de praktijk brengt.
Onder een vakconcept wordt verstaan: Het geheel van opvattingen over de identiteit en functie van een vak, op grond waarvan je beslissingen neemt en keuzes maakt ten aanzien van je handelen in de praktijk.
EP
Lees de verdiepingsstof 'Functies van een vakconcept'.
SO
In plaats van vakconcept kun je ook van vakvisie of van vakopvatting spreken. Een vakconcept is niet alleen een interpretatie van wat het vak is, maar eigenlijk ook van wat het vak zou moeten zijn. Het heeft iets feitelijks, maar ook iets normatiefs.
BO
O
M
BE R
O
De stadia van een vakconcept Vakconcepten bestaan op verschillende niveaus of in verschillende stadia. Soms weet iemand perfect te verwoorden hoe hij tegen het vak bewegingsonderwijs aankijkt. In een ander geval blijkt uit het handelen van een bewegingsagoog duidelijk hoe hij over het vak denkt, zonder dat hij dit helder verwoordt. Op grond van het stadium waarin een vakconcept verkeert, wordt onderscheid gemaakt in: 1. het geleefde vakconcept 2. het gesproken vakconcept 3. het besproken vakconcept.
H
T
Geleefde vakconcept Het geleefde vakconcept is de kijk op het vak die verder niet uitgesproken wordt. Deze kijk op het vak blijft min of meer verborgen, maar ligt wel ten grondslag aan het beroepsmatige doen en laten van de bewegingsagoog. Uit je handelen blijkt hoe jij over bepaalde zaken denkt.
C
O
PY
R
IG
Gesproken vakconcept Het gesproken vakconcept blijkt uit een discussie met verschillende vakgenoten, bijvoorbeeld tijdens overleg van het team. Hierin geven mensen blijk van een bepaalde mening, zonder dat het een mooi samenhangend geheel vormt.
160
Besproken vakconcept Het besproken vakconcept heeft betrekking op een nadrukkelijke formulering van de identiteit en de functie van het vak bewegingsagogie.
Thema 4 Visie en vakconcepten
In je ontwikkeling als bewegingsagoog is het belangrijk dat je langzaam maar zeker groeit van een geleefd vakconcept naar een gesproken vakconcept en uiteindelijk in staat bent om, aan het einde van de opleiding, een besproken vakconcept te formuleren en te verdedigen.
N D ER W
IJ S
De inhoud van een vakconcept De kern of identiteit van het vak bewegingsagogie heeft te maken met de visie die je op bewegen hebt. Als je een substantiële visie hebt, ziet je vakconcept er anders uit dan wanneer je hoofdzakelijk de relationele visie op bewegen aanhangt. Daarnaast heeft het vakconcept betrekking op jouw visie op de doelgroep waarmee je werkt. Jouw mening over de doelgroep heeft waarschijnlijk invloed op hoe je me de groep omgaat en hoe je hen begeleidt.
SO
Tot slot bestaat een vakconcept uit hoe jij denkt over de sport- en bewegingscultuur. Zo kun je van mening zijn dat het heel belangrijk is om daarbij aan te sluiten. Je laat jongeren met gedragsproblemen vooral kennismaken met sportvormen die ze ook in de samenleving, in de buurt kunnen beoefenen. Je kunt de sport- en bewegingscultuur ook veel minder belangrijk vinden, en uitgaan van zelfbedachte sport- en bewegingsactiviteiten.
BE R
O
EP
De inhoud van het vakconcept bevat ideeën en standpunten met betrekking tot: • de visie op bewegen • de visie op de doelgroep • de visie op de sport- en bewegingscultuur. Lees de verdiepingsstof 'Sport- en bewegingscultuur'.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
De indeling van vakconcepten In de literatuur worden vakconcepten op verschillende manieren ingedeeld. In dit thema wordt gekozen voor een indeling die sterk lijkt op de indeling van Crum.
161
N D ER W
Indeling Crum • biologisch georiënteerd lichaamsoefeningconcept Lichamelijke oefening gericht op lichaam; fitnessgericht. • vormingstheoretisch lichamelijk opvoedingsconcept Lichamelijke opvoeding in dienst van algemene individu en ontwikkeling. • personalistisch bewegingsonderwijsconcept Lichamelijke opvoeding als bijdrage aan persoonlijke bewegingsontplooiing. • conformistisch sportsocialisatieconcept Sport is het uitgangspunt en het doel. • kritisch-constructief bewegingssocialisatieconcept Balans tussen individu en ruimte voor sociale en culturele overdracht.
IJ S
Indeling in vakconcepten
M
BE R
O
EP
SO
Indeling Kurz • het ‘Bildungstheoretische’ concept Hierin staat het idee van opvoeden met het lichaam en bewegen als aangrijpingspunt centraal. • de ‘Didaktik reduzierter Ansprüche’ Hierbij gaat het om het verbeteren van de fysieke conditie en de motorische vaardigheden. • de ‘Pragmatische Sportdidaktik’ Hierbij ligt de nadruk op deelnemers voorbereiden op deelname aan de gangbare sporten bewegingscultuur.
BO
O
De typering van de verschillende vakconcepten moet een bijdrage leveren aan het ontwikkelen van het eigen vakconcept van de bewegingsagoog. De vakconcepten zijn vooral vanuit de wereld van de lichamelijke opvoeding ontwikkeld. Vanuit die context wordt ook telkens een verduidelijking gegeven naar doelen, methode en evaluatie. De bewegingsagoog kan van hieruit de vertaalslag naar de eigen context maken.
C
O
PY
R
IG
H
T
Biologisch georiënteerd vakconcept Het biologisch georiënteerde vakconcept vat het menselijk lichaam op als een instrument. Dit vakconcept gaat sterk uit van een substantiële visie op bewegen. Vanuit dit gezichtspunt wordt de ontwikkeling van een gezond functionerend lichaam als een belangrijk doel gezien.
162
Thema 4 Visie en vakconcepten
Biologisch georiënteerd vakconcept
N D ER W
IJ S
Het biologisch georiënteerde vakconcept is ontwikkeld door de Zweed Per Henrik Ling (1895) en wordt veel terug gevonden in het Amerikaanse onderwijssysteem. Aanhangers van dit vakconcept zien allerlei bedreigingen voor het ontwikkelen van een goed functionerend lichaam. Het bewegingsonderwijs is gericht op het versterken en aanpassen van het lichaam. Het vergroten van spierkracht, lenigheid en uithoudingsvermogen zijn de doelstellingen die worden nagestreefd. Tijdens de lessen bewegingsonderwijs is de inspanningsintensiteit hoog. Het versterken van het menselijk lichaam wordt zo belangrijk gevonden dat het verbeteren van motorische vaardigheden en sociale competenties nauwelijks aan de orde komen.
SO
Bron: Lelkens (2010).
O
EP
Bewegingsagogische plannen die gebaseerd zijn op het biologisch vakconcept kennen doelstellingen die gebaseerd zijn op de bewegingseigenschappen, zoals: • spierversterking • vergroting van het cardiovasculair vermogen • vergroting van de lenigheid.
M
BE R
Er wordt gedacht in rompoefeningen, beenoefeningen en evenwichtsoefeningen. Trainingsprincipes en trainingswetmatigheden spelen een centrale rol. De intensiteit van een les of bijeenkomst bepaalt in hoge mate het succes. Een hoog oefentempo en veel herhalingen zijn belangrijke ingrediënten van een geslaagde les. De evaluatie gebeurt aan de hand van fitheidstesten.
T
BO
O
Veel mensen met wie je als bewegingsagoog mee te maken krijgt, kijken vanuit deze invalshoek naar bewegen. Zo krijg je van groepsbegeleiding vragen of Marie niet wat extra kan sporten want ze wordt zo dik. Sommige medewerkers zien het nut niet in van vormen van bewogen worden, zoals lekker schommelen, zwaaien of dobberen in het water. En zelfs veel beleidsmakers meten de zinvolheid van bewegen af aan het aantal zweetdruppels.
C
O
PY
R
IG
H
Esthetisch vakconcept De laatste jaren laat het biologisch georiënteerd vakconcept een variant zien. Binnen deze variant staan eveneens trainingsprincipes centraal, maar het gaat niet zozeer om het ontwikkelen van het lichaam als handig instrument, maar om de ontwikkeling van het lichaam als een mooi instrument. Dit wordt ook wel het esthetische vakconcept genoemd. Vormingstheoretisch vakconcept Dit concept gaat uit van de vormende waarde van sport- en bewegingsactiviteiten. De Amerikanen spreken in dit verband over ‘education through physical activities’. Vorming is een breed begrip en dus bestaan er diverse vormende waarden. Vandaar dat binnen dit vakconcept accentverschillen voorkomen. Zo kan het accent liggen op de exploratieve waarde van het bewegen. Al bewegend leer je de wereld om je heen kennen en zo speelt het bewegen een belangrijke rol bij de ontwikkeling van waarneming en cognitie.
163
N D ER W
IJ S
Andere aanhangers van dit vakconcept leggen de nadruk op de sociaalvormende waarde van het bewegen. Sport- en bewegingsactiviteiten lenen zich prima om op een ongedwongen speelse manier met elkaar om te gaan en met elkaar samen te werken. Je kunt wel over sociale vaardigheden met elkaar praten, maar het mooie van bewegen is dat je het daadwerkelijk kunt laten zien en ermee kunt oefenen. Zo leer je rekening houden met anderen, op je beurt wachten, regels maken en je aan regels houden, winnen en verliezen, uitdelen en incasseren, helpen en geholpen worden, aanraken en aangeraakt worden.
EP
Vormingstheoretisch vakconcept
SO
Sport- en bewegingsactiviteiten worden binnen dit vakconcept met name ingezet als vormingsmiddelen. Het gaat om doelstellingen als doorzettingsvermogen, wilskracht, incasseringsvermogen, zelfvertrouwen en samenwerking. Bij de evaluatie speelt de proceskant een belangrijkere rol dan het product. Deelnemers voorbereiden op (hernieuwde) deelname aan de Nederlandse sport- en bewegingscultuur wordt niet zo belangrijk gevonden. Het gaat meer om het leveren van een bijdrage aan een goed burgerschap.
BE R
O
Het motto van het vormingstheoretische lichamelijke opvoedingsconcept is niet ‘learning tot move’ maar ‘moving to learn’. Lichamelijke opvoeding wordt gezien als een integraal bestanddeel van de opvoeding van de persoon.
M
Doelstelling: Naast houding en bewegingsoefeningen wordt de nadruk gelegd op wilskracht, doorzettingsvermogen, concentratie, zelfvertrouwen, gevoel van eigenwaarde, gemeenschapszin en cognitieve ontwikkeling.
IG
H
T
BO
O
Methode: Om deze doelen te realiseren zijn er leerplannen die gebaseerd zijn op vrijblijvendheid. Ze bestaan uit een opsomming van dansante en gymnastische vormen, toesteloefeningen, en bewegings- en sportspelen. De methode wordt verder niet beschreven. Ze gaan ervan uit dat de pedagogische effecten die ze in hun doelstellingen beschrijven als vanzelf worden gerealiseerd wanneer de leerkracht er in slaagt om de leerlingen aan de gang te houden met plezierige activiteiten.
C
O
PY
R
Evaluatie: Omdat de methode niet duidelijk of afwezig is, is het moeilijk om te evalueren. Het gaat daarom in dit vakconcept om procesevaluatie. Deze procesevaluatie is gebaseerd op orde, goede sfeer en kindvriendelijkheid.
164
Binnen de jeugdhulpverlening en de (jeugd)detentie komt dit vakconcept sterk terug. Daar worden sport- en bewegingsactiviteiten met name ingezet als vormingsmiddelen. Het gaat om doelstellingen als doorzettingsvermogen, wilskracht, incasseringsvermogen, zelfvertrouwen en samenwerking.
Thema 4 Visie en vakconcepten
Doelstellingen binnen de jeugdhulpverlening
N D ER W
IJ S
succes ervaren je houden aan afgesproken regels om leren gaan met winst en verlies energie kwijtraken leren onderhandelen: geven en nemen teambuilding, samenwerking verbeteren zelfvertrouwen vergroten incasseren doorzetten hulp accepteren plezier beleven.
SO
• • • • • • • • • • •
BE R
O
EP
Personalistisch vakconcept Binnen het personalistisch vakconcept staat de deelnemer als unieke persoon centraal en gaat het om een optimale persoonlijke ontwikkeling waar sport- en bewegingsactiviteiten een belangrijke bijdrage aan kunnen leveren. Dit vakconcept vertrekt vanuit een relationele visie op bewegen. Het gaat ervan uit dat bewegen en kunnen bewegen op zich belangrijk zijn voor de individuele ontwikkeling en het bestaan van mensen.
IG
H
T
BO
O
M
De nadruk ligt op de persoonlijke betekenis die mensen toekennen aan bewegingssituaties. Er wordt dan ook veel gewerkt met open situaties waar de deelnemer zelf invulling aan kan geven. De een zal touwen gebruiken om erin te klimmen, een ander om eraan te zwaaien en een derde persoon gebruikt ze om er voorwerpen mee rond te slingeren. Als iemand liever met een ballon badminton speelt dan met een shuttle, moet dat kunnen. De persoonlijke beleving (ontspanning, genieten, succesbeleving) staat centraal en er is geen of nauwelijks interesse in fysiologische effecten van sport en bewegen. Groepsdoelstellingen zijn ondergeschikt aan individuele belangen. Binnen dit vakconcept speelt productevaluatie geen of nauwelijks een rol en is aansluiting zoeken bij de gangbare bewegingscultuur niet van belang. De focus ligt vooral op het tot stand brengen van veranderingen en vernieuwingen in de bewegingscultuur.
R
Personalistisch vakconcept
C
O
PY
Bij dit concept draait het om de persoon. Het gaat om de bewegingscompetenties van die persoon. Een persoon moet volwassen worden en daarbij hoort ook mondig worden. Een persoon moet een morele zelfverantwoordelijke zelfbepaler worden en een constructieve deelgenoot van de samenleving
165
N D ER W
Methode: Er is sprake van een open lesmethode. Zoals bij het kritisch-constructieve bewegingssociale concept.
IJ S
Doelstelling: Individualiseren en socialiseren. Het individualiseren houdt in de persoonlijke ontplooiing van de persoon. het socialiseren komt neer op het kritisch constructief bewegingssociale concept. Je moet je eerst persoonlijk ontplooien voordat je kritisch kunt zijn.
Evaluatie: De evaluatie vindt voornamelijk plaats door observatie.
BE R
O
EP
SO
Sportgericht vakconcept Het sportgerichte vakconcept neemt de huidige sport- en bewegingscultuur als uitgangspunt. Het belangrijkste doel van de bewegingsagogie is deelnemers (opnieuw) aansluiting laten vinden bij de gangbare sport- en bewegingscultuur in Nederland. Het resultaat wordt min of meer afgemeten aan het aantal deelnemers dat lid wordt van een sportvereniging of anderszins sport bedrijft bij een van de vele commerciële sportaanbieders.
R
IG
H
T
BO
O
M
De aspecten van het didactisch model worden hierop afgestemd. Doelstellingen zijn met name gericht op het leren van technische en tactische vaardigheden in het kader van een bepaalde tak van sport. Wanneer hiervoor regelkennis en sociale vaardigheden van belang zijn, zullen die ook geoefend worden. Er is veel aanbod in wedstrijd- en toernooivormen. De groepen worden homogeen samengesteld om een zo goed mogelijk resultaat te boeken. Trefbal en slagbal zijn niet of nauwelijks interessant, omdat deze bewegingsvormen geen rol spelen in de Nederlandse sportcultuur. Het aanbod kan een regionale inkleuring krijgen. Zijn sporten als boogschieten, (rolstoel)hockey en zwemmen populair in een bepaalde regio, dan komen deze zeker voor op het sportmenu van de bewegingsagoog. Het gaat erom deelnemers zo goed mogelijk voor te bereiden op en in te leiden in de Nederlandse bewegingscultuur. Binnen dit vakconcept is sprake van een nauwe samenwerking tussen de instelling en de diverse sportaanbieders. Binnen de bewegingsagogie wordt nadrukkelijk de brug geslagen naar de sportvereniging en naar andere (commerciële) sportaanbieders.
C
O
PY
Hoe belangrijk vind jij deelname aan de sport- en bewegingscultuur?
166
Voor een bewegingsagoog is het belangrijk je af te vragen hoe je hier tegenover staat. Ben je van mening dat het belangrijk is om deelnemers voor te bereiden op de bestaande sport- en bewegingscultuur? Welke consequenties heeft dit? Als je aansluiten op de huidige bewegingscultuur belangrijk vindt, is een activiteit als trefbal minder relevant. Er zijn namelijk niet zo veel trefbalverenigingen. In de revalidatie moet je dan activiteiten aanbieden die relevant zijn voor de betreffende deelnemer zoals boogschieten, zwemmen, voetballen, golf, tennis.
Thema 4 Visie en vakconcepten
N D ER W
Conformistisch sportsocialisatieconcept
IJ S
Er wordt zo veel mogelijk gespeeld met de wedstrijdeigen regels. Aanpassingen om het spel leuker te maken, spelen niet of nauwelijks een rol. Daarom wordt dit vakconcept ook wel aangeduid als een conformistisch vakconcept (conformistisch sportsocialisatieconcept). Je conformeert je, je houdt je aan de bestaande sporten en regels. Je volgt de sport- en bewegingscultuur en je stelt je niet vernieuwend op.
De scholen gingen zich steeds meer oriënteren op de status quo in de sport. Dit betekent de op prestatievergelijking gerichte, per tak van sport georganiseerde en gereglementeerde wedstrijdsport. Door deze oriëntatie ontwikkelde het bewegingsonderwijs op scholen meer richting sportonderwijs.
EP
SO
Doel: Deelnemers vertrouwd maken met en vaardig in de technieken, tactieken en regels van de gangbare takken van sport.
BE R
O
Methode: De onderwijsleerstof is geordend in leergangen per tak van de sport. Binnen de methode is alles gericht op de technische en tactische vormen van de wedstrijdsport. De werkvorm is directe instructie. Efficiëntie en controle zijn twee belangrijke begrippen binnen dit vakconcept.
O
M
Evaluatie: Binnen dit vakconcept wordt productevaluatie toegepast. Dit gebeurt door verschillende objectieve vaardigheidstesten en prestatietesten.
H
T
BO
Binnen revalidatiecentra is dit vakconcept goed te herkennen. De bewegingsagogen bereiden de revalidanten voor om weer op een door hen zelf gekozen manier deel te nemen aan sporten bewegingsactiviteiten. Als het nodig is gaan de bewegingsagogen met de revalidant mee naar de betreffende sportaanbieder. Ook het programma Revalidatie, Sport en Bewegen is hierop gericht.
IG
Bekijk de video 'Sophia Revalidatiecentrum Aangepast skiën Kinderen'.
C
O
PY
R
Kritisch-constructief vakconcept Het kritisch-constructieve vakconcept is in feite een reactie op de voorgaande vakconcepten. Een kritische opstelling tegenover de gedachte dat het allemaal zo simpel is. Als je maar genoeg samenwerkingsvormen doet, wordt iemand wel sociaal en als je hem maar voldoende succeservaringen op laat doen, komt het wel goed met zijn zelfvertrouwen. Voorbereiding op de sport- en bewegingscultuur in Nederland is wel belangrijk, maar ook ten opzichte hiervan is er een kritische houding. Binnen de lichamelijke opvoeding en de bewegingsagogiek moet ook afwijking mogelijk zijn van het standaardsportaanbod en de standaardregels. In dit
167
vakconcept is het belangrijk deelnemers inzicht te geven in de functie van regels en hiermee te experimenteren. In feite maken de deelnemers hun eigen regels om tot een optimale deelname te komen.
SO
Kritisch-constructief vakconcept
N D ER W
IJ S
In de psychiatrie en jeugdhulpverlening is dit vakconcept goed te herkennen. Hier zie je de introductie van een al dan niet bestaand spel met een minimum aan spelregels. Wil een deelnemer een regelaanpassing invoeren, dan moet hij letterlijk aan de bel trekken. Op die manier leren deelnemers hun eigen spel maken. Deze vaardigheid van zelf regelen en zelf organiseren is belangrijk bij dit vakconcept. Het is een belangrijke taak om vernieuwend te zijn en met nieuwe of aangepaste sport- en bewegingsactiviteiten te komen. Het gaat zeker niet alleen om de traditionele sporten, maar ook om recreatieve vormen, natuursporten en trends. Op deze manier zijn sporten ontstaan als quadrugby, showdown en rolstoelbal.
BE R
O
EP
De leerling moet vanuit wisselende rollen, contexten en deelnamemotieven deelnemen aan de bewegingscultuur. Het bewegingsonderwijs is erop gericht de leerlingen bekwaam te maken voor zelfstandige, verantwoorde, perspectiefrijke en blijvende deelname aan de bewegingscultuur. Leerlingen leren op een eigen en kritische manier deelnemen aan één of meer onderdelen van de bewegingscultuur.
O
M
Doel: • beter deelnemen aan bewegingscultuur • samen bewegen en regelen • gezond bewegen • bewegen beleven • blijven bewegen.
T
BO
Methode: Een belangrijk methodisch middel tijdens de lessen is openheid. Leerlingen worden gestimuleerd zelfstandig te zijn. De lessen zijn taakgericht en de leerlingen worden geactiveerd.
C
O
PY
R
IG
H
Evaluatie: De productevaluatie gebeurt op basis van individuele standaarden. • prestatie: beter bewegen • observeren: samen bewegen en regelen • meten: gezond bewegen • observeren: bewegen beleven.
168
Thema 4 Visie en vakconcepten
N D ER W
IJ S
Van het biologisch georiënteerde vakconcept naar een gezondheidsgeoriënteerd vakconcept Vanuit het biologisch georiënteerde gezichtspunt wordt de ontwikkeling van een gezond functionerend lichaam als een belangrijk doel gezien. Het gaat om het trainen van bewegingseigenschappen en er worden fysieke fitheidstests gebruikt. Dit model is de laatste jaren langzaam maar zeker naar de achtergrond verdwenen. Sport en bewegen dienen hogere doelen dan een fit lichaam. Toch krijgt dit vakconcept steeds meer aandacht, maar dan wel duidelijk met het accent op een gezond lichaam.
EP
SO
Niet alleen mensen zonder beperking werken zich massaal in het zweet in een fitnesscentrum, maar ook sporters met uiteenlopende aandoeningen zoeken daar steeds vaker hun heil. Een groot deel van de gezondheidsinstellingen gebruikt fysieke fitheidstests. Denk aan organisaties voor mensen met een verstandelijke beperking en zorginstellingen. Binnen veel instellingen is bewegen vanwege sociaal-emotionele aspecten geen indicatie meer om hiervoor in aanmerking te komen. Overgewicht en allerlei gezondheidskwalen zijn wel een reden om aan sport- en bewegingsactiviteiten deel te nemen. Steeds vaker moet ook de bewegingsagoog bijdragen aan een actieve gezonde leefstijl van de deelnemers en/of cliënten. Bij ouderen met een chronische aandoening worden bijvoorbeeld balanstesten afgenomen en vervolgens het evenwicht getraind. Hier speelt behoud of verbetering van zelfvertrouwen ook een rol.
O
M
BE R
O
Gezondheidsgeoriënteerd vakconcept Als nieuwe visie op het vak kun je spreken van een gezondheidsgeoriënteerd vakconcept. Vanuit dit oogpunt is de formulering van het begrip gezondheid volgens Huber interessant. Volgens haar is gezondheid ‘het vermogen je aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven.’ In deze omschrijving wordt gezondheid gezien als een vaardigheid en als een bijna allesomvattend begrip, inclusief fysieke, emotionele en sociale aspecten.
BO
Lees de verdiepingsstof 'Gezondheid volgens Machteld Huber'.
C
O
PY
R
IG
H
T
Ontwikkeling binnen het bewegingsonderwijs Mede doordat uit onderzoek blijkt dat het niet goed gesteld is met de bewegingsvaardigheid van kinderen, krijgt dit onderwerp de laatste tijd gelukkig weer aandacht. Het accent komt steeds meer te liggen op het ontwikkelen van een brede motorische basis, waardoor het kind optimaal kan deelnemen aan de sport- en bewegingscultuur, maar er ook nieuwe elementen aan kan toevoegen. Deze visie komt voort uit twee bestaande vakconcepten: • het personalistisch vakconcept • het kritisch constructief vakconcept.
169
Accent op verbeteren van bewegingshandelingsbekwaamheid en meervoudige deelnamebekwaamheid
SO
N D ER W
IJ S
Dit accent vindt zijn oorsprong in twee vakconcepten van Crum (2011), namelijk het personalistische bewegingsonderwijsconcept en het kritisch-constructieve bewegingssocialisatieconcept. In beide vakconcepten is het goed leren bewegen of leren deelnemen aan bewegingssituaties op zich belangrijk voor de individuele ontwikkeling. De naamgeving van beide vakconcepten is bewegingsonderwijs: onderwijs in bewegen. De algemene doelstelling is leerlingen bekwaam te maken voor zelfstandige, verantwoorde, perspectiefrijke en blijvende deelname aan de bewegingscultuur (Stegeman, 2000). Bij het verbeteren van de bewegingshandelingsbekwaamheid en de meervoudige deelnamebekwaamheid zijn verschillende accenten te leggen. Het hangt samen met jouw visie op bewegen en jouw visie op meervoudige deelnamebekwaamheid.
O
Opdracht 10 Vakconcept
EP
Bron: Van Dokkum et al.
BE R
a. Geef een omschrijving van het begrip vakconcept. b. Vergelijk jouw omschrijving met die van een andere student.
M
Opdracht 11 Stadia van een vakconcept
BO
O
a. Noteer in de goede volgorde de drie stadia die je kunt onderscheiden bij een vakconcept. b. Geef een korte toelichting op de drie stadia. c. In welk stadium bevindt jouw vakconcept zich?
Opdracht 12 Inhoud van een vakconcept
R
IG
H
T
Een vakconcept bestaat uit: • de visie op bewegen • de visie op de doelgroep • de visie op de sport- en bewegingscultuur.
C
O
PY
a. Geef een toelichting op wat verstaan wordt onder sport- en bewegingscultuur. b. Beschrijf voor alle drie de onderdelen jouw visie. Ga bij de doelgroep uit van een doelgroep naar keuze.
Opdracht 13 Vijf vakconcepten a. Noteer de vijf vakconcepten. b. Geef een korte beschrijving van de vijf vakconcepten.
170
Thema 4 Visie en vakconcepten
N D ER W
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Verdeel de vijf vakconcepten over de groepjes. a. Elk groepje komt met een beschrijving van het vakconcept. b. Elk groepje bedenkt een situatie waarin dit vakconcept heel geschikt is en een situatie waarin dit vakconcept minder geschikt is. c. Presenteer de resultaten aan elkaar.
IJ S
Opdracht 14 Verdieping van de vakconcepten
Opdracht 15 Van biologisch naar gezondheid
Opdracht 16 Jouw vakconcept
SO
a. Beschrijf wat er bedoeld wordt met: ‘van het biologisch georiënteerd vakconcept naar een gezondheidsgeoriënteerd vakconcept’. b. Geef je mening over deze ontwikkeling.
O
EP
Geef een beschrijving van jouw vakconcept. Besteed daarbij aandacht aan alle drie de aspecten: • de visie op bewegen • de visie op de doelgroep • de visie op de sport- en bewegingscultuur.
BE R
4.4 Visie op mensen die anders zijn
BO
O
M
Bij je visie op mensen die anders zijn gaat het onder andere om het feit of je het afwijkende gedrag ziet als iets van de persoon of als iets dat ontstaat door de interactie met de omgeving. Leg je eenzijdig de nadruk op de persoon, dan kun je in geval van afwijkend gedrag spreken over gedragsgestoord. Zie je het gedrag dat ontstaat als gevolg invloed van de interactie met de omgeving, dan kun je spreken over ‘moeilijk verstaanbaar’ gedrag. Zo luidt de titel van een boekje dat over kinderen met speciaal gedrag binnen de sportvereniging gaat: ‘Kinderen met moeilijk verstaanbaar gedrag in bewegingssituaties’.
R
IG
H
T
Het nadeel van veelgebruikte termen is dat ze meer het gebrek, het ‘niet-kunnen’ benadrukken, dan dat de nadruk bij de persoon ligt. Eerder had je termen als rolstoelers, mindervaliden en doofstommen. Op een bepaald moment werd er niet meer gesproken over gehandicapten, maar over mensen met een beperking. Ook hier is weer verandering in gekomen. De landelijke sportbond voor mensen met een beperking heet sinds een aantal jaren 'Gehandicaptensport Nederland'.
C
O
PY
Iedereen gaat anders om met zijn beperking Het is belangrijk om je als bewegingsagoog te realiseren dat iedereen een bepaalde beperking anders ervaart. De een is al helemaal van slag bij het moeten missen van een vinger, terwijl de ander niet al te moeilijk doet over een beenamputatie. Bij de benadering van mensen met een beperking is het belangrijk om niet uit te gaan van je eigen gevoelens, maar aan te sluiten bij hoe de betreffende persoon het ervaart. Het proces waarbij iemand zich op zijn of haar manier aanpast aan de nieuwe situatie, wordt adaptatie genoemd.
171
Hedonistische adaptatie
IJ S
Hedonische adaptatie is het psychologische verschijnsel waarbij mensen zich snel aanpassen aan positieve of negatieve gebeurtenissen. Als gevolg daarvan krijgen ze er geen plezier of pijn meer van. Met andere woorden, hedonische adaptatie zorgt ervoor dat we wennen aan positieve en negatieve gebeurtenissen.
N D ER W
Deze adaptatie kan relatief snel gebeuren. Zo kun je bijvoorbeeld in relatief korte tijd van grote vreugde naar slechts mild geluk gaan, of van intense pijn naar slechts matig ongemak. Er zijn verschillende theorieën over waarom hedonische adaptatie plaatsvindt. Een van de meest populaire is echter dat het een evolutionaire adaptatie is die de mens helpt om met moeilijke levensgebeurtenissen om te gaan.
EP
SO
Als het niet zou voorkomen en we ons niet zouden kunnen aanpassen aan positieve of negatieve levenservaringen, zouden we er waarschijnlijk zo door overweldigd worden dat we niet meer zouden kunnen functioneren.
BE R
O
Bron: Aldana (2022).
M
Als je goed kijkt naar de betekenis van de oorspronkelijke betekenis van de begrippen stoornis, beperking en participatie, zie je ook dat iedereen anders omgaat met een bepaald gebrek of vorm van anders zijn.
BO
O
Inclusie: iedereen hoort erbij Inclusie is een veelgebruikte term. Een inclusieve samenleving is een samenleving waar iedereen erbij hoort en ertoe doet. Iedereen is van waarde ongeacht de verschillen. Sommige mensen vinden dat op grond hiervan het speciaal onderwijs geen bestaansrecht heeft. Elk kind dient een plekje te vinden binnen het reguliere onderwijs.
C
O
PY
R
IG
H
T
Ook binnen de sport is het een belangrijk onderwerp. In de sportnota 'Nationaal sportakkoord II' is inclusie en diversiteit een van de speerpunten. Niet alleen de trainer-coach, maar zeker ook de bewegingsagoog heeft een belangrijke taak om een bijdrage te leveren aan inclusie en diversiteit.
172
Thema 4 Visie en vakconcepten
NOC*NSF wil dat écht iedereen mee kan doen aan sport. Sport brengt Nederland samen en geeft de kracht om eenheid te brengen in verscheidenheid. Wie regelmatig beweegt en sport voelt zich gelukkiger en geniet meer van het leven.
IJ S
Sport voor iedereen
N D ER W
Sport haalt mensen uit hun isolement en verbindt grote groepen. Sport bevordert een actieve gezonde leefstijl voor mensen mét en zonder beperking of chronische ziekte. Sport moet een plek zijn waar ook bijvoorbeeld ouderen, mensen met een laag inkomen, de LHBTI+ community én mensen met verschillende culturele achtergronden zich thuis kunnen voelen. Iedereen moet kunnen meedoen en iedereen hoort erbij.
EP
SO
Samen sporten draagt bij aan langer, blijvend sporten en aan onderlinge ontmoeting. De sportclub is daarbij een van de steeds zeldzamere plekken waar mensen met verschillende achtergronden elkaar ontmoeten en naar elkaar omzien. Die infrastructuur van clubs is uniek in de wereld.
T
BO
O
M
BE R
O
NOC*NSF zet zich in om sport in Nederland inclusief te maken. Zodat iedere Nederlander, ook voor wie deelnemen aan sport niet vanzelfsprekend is, kan sporten bij een club die bij hem of haar past. Bij een inclusieve sportomgeving hoort: • behoefte van persoon staat centraal • meedoen in de samenleving • welkom zijn • erbij horen • geaccepteerd worden • niet uitgesloten worden • waardering krijgen • een goed leven hebben • sociale rollen vervullen • iets nuttigs doen • eigen keuzes kunnen maken.
IG
H
Bron: NOC*NSF (z.d.).
C
O
PY
R
Stoornis, beperking, handicap (participatie) Als bewegingsagoog heb je te maken met mensen met een beperking. De terminologie ten aanzien van mensen met een beperking is in de loop der jaren veranderd. Dit heeft alles te maken met de manier waarop de samenleving tegen deze mensen aankijkt. Het uitgangspunt is steeds meer de mogelijkheden van mensen met een beperking in plaats van hun onmogelijkheden. Inclusie en integratie zijn belangrijke aandachtspunten geworden. Iedereen moet op zijn of haar manier optimaal deel kunnen nemen aan de samenleving. Dat geldt voor wonen, werken en vrije tijd.
173
SO
N D ER W
Samengevat kunnen de begrippen als volgt beschreven worden. • stoornis: Defect of ontbreken van orgaan of orgaanfuncties. • beperking: Vermindering van mogelijkheden ten aanzien van gedrag of activiteiten. • handicap (participatie): Belemmering in het sociaal-maatschappelijk functioneren als gevolg van een stoornis.
IJ S
Wie en wat bedoelen we eigenlijk als we spreken over mensen met een beperking? Een aantal jaren geleden spraken we over mensen met een verstandelijke of lichamelijke handicap. Nog langer geleden werd gesproken over zwakzinnigen, geestelijk gehandicapten en invaliden. De laatste jaren spreken we van mensen met een lichamelijke of verstandelijke beperking. Uiteraard is dit niet zomaar gebeurd. Om dit duidelijk te maken zijn behalve de begrippen beperking en handicap nog twee begrippen belangrijk: stoornis en participatie.
BE R
O
EP
Stoornis De begrippen stoornis, beperking en handicap/participatie worden regelmatig door elkaar gebruikt. Toch zijn het zeker geen synoniemen. Een stoornis is een lichamelijke afwijking: een afwezigheid of afwijking van een bepaalde structuur of functie dan wel het verlies of een verminderde of abnormale werking van een bepaalde functie. De stoornis is dat wat een arts (lichamelijk) of psycholoog (psychisch) objectief kan vaststellen. Iemand mist bijvoorbeeld een arm, heeft een gehoorverlies van veertig decibel of heeft een geheugenstoornis.
BO
O
M
Stoornissen kunnen zich voordoen op het gebied van: • de cognitie • de zintuigen (oog- en oorafwijkingen) • het bewegingsapparaat • de taal (taalstoornissen) • de organen (orgaanafwijkingen) • de ledematen.
C
O
PY
R
IG
H
T
Beperking Het gevolg van een stoornis is meestal dat je iets niet meer of niet meer zo goed kunt. Dat wordt een beperking genoemd. Met één arm ben je beperkt in een aantal lichaamsbewegingen. Zwemmen moet je bijvoorbeeld enigszins aangepast doen en dat geldt ook voor een aantal volleybaltechnieken. Ook op het gebied van persoonlijke verzorging kunnen zich beperkingen voordoen. Een veter strikken wordt een stuk lastiger met één arm en dit geldt ook voor aan- en uitkleden. De categorieën waarin zich beperkingen voor kunnen doen zijn officieel vastgelegd.
174
Stoornissen leiden tot beperkingen op het gebied van: • communicatie • persoonlijke verzorging • mobiliteit • vaardigheden • gedrag.
Thema 4 Visie en vakconcepten
Een beperking is iedere vermindering of afwezigheid van de mogelijkheid tot een voor de mens normale activiteit ten gevolge van een stoornis. Het gaat hierbij in feite om de praktische gevolgen van een stoornis of ziekte.
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Handicap/participatie Bij een handicap gaat het niet zozeer om de praktische gevolgen als wel om de beleving van de stoornis en de mogelijke beperkingen. De persoon ervaart een bepaalde mate van hinder van de beperkingen. Je wordt belemmerd of gehinderd bij het bereiken van voor jou belangrijke doelen. Dit kan dus voor iedereen anders liggen. Niet iedereen streeft in zijn leven dezelfde doelen na. De handicap wordt ook wel het maatschappelijk effect van een stoornis of beperking genoemd. Hierbij gaat het om de sociale nadelen die het gevolg zijn van een beperking, ofwel de mate waarin iemand zich belemmerd voelt om volledig te participeren in de samenleving. Iemand ziet dat zijn belangrijke doel: ‘lekker volleyballen’ onbereikbaar is geworden of iemand ziet geen kans meer om met één arm aan een levenspartner te komen. Participatieproblemen kunnen zich voordoen op het gebied van: • sociale contacten, relaties • werk • wonen • opleiding • vrijetijdsbesteding (sport).
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
Een handicap is dus persoonlijk, subjectief. Het gaat hierbij om wat iemand als nadelig ervaart als gevolg van zijn beperking. Om deze reden wordt de term gehandicapt niet meer gebruikt, maar wordt gesproken over participatieproblemen. Niet iedereen die een been mist, voelt zich gehandicapt.
Welke hinder ervaart iemand van zijn beperking?
175
Slechthorend
SO
N D ER W
IJ S
Pieter en Alan, twee 16-jarige jongens, zijn slechthorend. Beiden hebben een gehoorverlies van rond de dertig decibel. De slechthorendheid is een stoornis. De stoornis wordt een beperking als Pieter en Alan in gezelschap het gesprek niet kunnen volgen. Pieter voelt zich gehandicapt door deze beperking. Hij zou zo graag met zijn vrienden mee willen naar de disco, lol trappen en meisjes versieren. Maar door zijn stoornis kan hij niet meedoen. Hij voelt zich geïsoleerd. Voor Alan ligt het anders. Alan houdt niet zo van uitgaan, zijn passie is zwemmen. Hij is lid van de zwemvereniging en is dagelijks in het zwembad te vinden. Hij heeft daar een heel sociaal netwerk opgebouwd. Sinds een paar maanden heeft Alan verkering met een meisje van de zwemclub. Ook Alan loopt door zijn stoornis tegen beperkingen aan, maar hij voelt zich niet belemmerd om deel te nemen aan het leven dat hij wil leiden.
BE R
O
EP
Dezelfde stoornis, maar andere participatieproblemen Uit de het voorbeeld blijkt dat twee personen met precies dezelfde stoornis heel anders kunnen beleven en dat dit kan leiden tot heel andere participatieproblemen. Pieter heeft forse participatieproblemen, Alan helemaal niet. Twee elementen spelen een belangrijke rol: de persoon zelf én de maatschappij. Deze twee factoren bepalen hoe de persoon met een bepaalde beperking zich voelt en in welke mate hij meedoet (participeert) in de samenleving.
Stoornis-beperking-participatieprobleem Beperking
Participatieprobleem
Oogstoornis
Communicatieve beperking
Deelname aan arbeidsproces
Beperking in de persoonlijke verzorging
Deelname aan maatschappelijk leven/sociale contacten
H
T
Taalstoornis
BO
Cognitieve stoornis
Stoornis bewegingsapparaat
Beperking in lichaamsbeweging Deelname aan maatschappelijk leven/sociale contacten Beperking in vaardigheden
Deelname aan vrijetijdsbesteding (sport)
C
O
PY
R
IG
O
M
Stoornis
176
Relatie tussen de ernst van de stoornis en participatieproblemen Over het algemeen zal het zo zijn dat ernstige stoornissen eerder tot participatieproblemen zullen leiden dan mildere vormen, maar dit gaat niet altijd op. Zo kan een blinde man zijn stoornis weliswaar als een belemmering ervaren, maar nauwelijks als een participatieprobleem. Hij heeft goed om leren gaan met zijn stok en zijn hond, hij komt overal, hij gaat regelmatig surfen en goalballen, hij heeft vele vrienden en kennissen, woont in een normale woonwijk en werkt in een IT-bedrijf. Aan de andere kant kan een man die één teen mist met forse
Thema 4 Visie en vakconcepten
participatieproblemen kampen. Uit schaamte vermijdt hij allerlei situaties waarin het gemis aan het licht kan komen. Hij sport niet, komt niet in zwembaden, loopt met schoenen aan over het strand en gaat geen relaties aan.
•
SO
• •
Belemmering, iets waardoor mensen gehinderd worden bij het bereiken van voor hen belangrijke doelen. Het maatschappelijk effect van een stoornis of beperking. Hierbij gaat het om de reacties van anderen en om de sociale nadelen die het gevolg zijn van een stoornis of beperking. De mate waarin iemand belemmerd wordt om te participeren in de samenleving. Het is de subjectieve handicap. Het gaat hierbij om wat iemand als nadelig ervaart als gevolg van zijn stoornis of beperking.
N D ER W
•
IJ S
Participatieprobleem
M
BE R
O
EP
Visie op anders-zijn: de deviantietheorie De bewegingsagoog heeft te maken met mensen die op de een of andere manier afwijken van dat wat normaal gevonden wordt. Het kan gaan om mensen die een been missen, een verstandelijke beperking hebben, verslaafd zijn, of een delict gepleegd hebben. Het afwijkende wordt tegenover het normale geplaatst. Helaas wordt het normale vaak de norm voor dat wat goed of wenselijk is. Het afwijkende wordt als ongewenst beschouwd. Wel is het zo dat de manier waarop we aankijken tegen mensen die anders zijn, in de loop der tijd verandert. Dit heb je in de vorige paragraaf gelezen. Bovendien is dat wat als afwijkend beschouwd wordt, cultureel bepaald. Wat in de ene samenleving heel gewoon is, is in de andere cultuur vreemd.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Wanneer noem je nu iemand ‘anders’ of zelfs ‘afwijkend’ en hoe komt het dat iemand zich anders of afwijkend gaat gedragen? Iedereen wijkt op bepaalde punten wel af van het gemiddelde, van dat wat we als normaal beschouwen. Het gaat om een geleidende schaal. Dit betekent dat normaal ergens langzaam maar zeker overgaat in afwijkend. Die grens is echter niet scherp te trekken. De theorie die inzicht verschaft in het proces waarin mensen tot afwijkend benoemd worden én die een verklaring geeft voor afwijkend gedrag is de deviantietheorie (deviant is ‘anders’ of ‘afwijkend’). De deviantietheorie kent vijf stappen die een soort vicieuze cirkel vormen.
177
IJ S N D ER W SO EP O
O
M
BE R
Stap 1 Etikettering De persoon heeft een kenmerk dat afwijkt van dat wat gangbaar is. Iemand heeft bijvoorbeeld rood haar, mist een been, heeft een laag IQ, is dik, homoseksueel of donker van huidskleur. Op grond van dit éne kenmerk wordt deze persoon in een apart hokje geplaatst. Hij krijgt een etiket opgeplakt. Dit noem je dan ook etikettering. Belangrijk is dat dit vaak gebeurt op grond van maar één eigenschap of kenmerk.
IG
H
T
BO
Stap 2 Stigmatisering Helaas krijgt het etiket vaak een negatieve bijklank, een negatieve lading. Dit noem je een stigma en we spreken dan ook van stigmatisering. Bij etikettering worden alle meisjes die blond zijn in het hokje ‘blondjes’ geplaatst. Vervolgens krijgen ze het stigma dom te zijn (domme blondjes). Zo worden er aan mensen met een lichamelijke beperking ook allerlei negatieve eigenschappen gekoppeld. Ze zijn bijvoorbeeld zielig, dom, niet mondig en onzelfstandig.
C
O
PY
R
Stap 3 Sociale druk Helaas blijft het niet bij het etiket en de vooroordelen. De omgeving gaat zich overeenkomstig de vooroordelen gedragen. Als ik mensen met een beperking zielig vind, zal ik me ook als zodanig gedragen en ze bijvoorbeeld betuttelen. Als ik blondjes dom vind, zal ik ook geen moeilijke vragen aan hen stellen.
178
Stap 4 Aanvaarding Als de sociale omgeving zich maar lang genoeg naar de vooroordelen gedraagt, zal iemand zich uiteindelijk overeenkomstig die verwachtingen gaan gedragen. Sterker nog, hij kan eenvoudig niet anders. Als je nooit verantwoordelijkheid krijgt, leer je ook niet om verantwoordelijkheid te dragen en durf je op den duur ook geen verantwoordelijkheid meer aan. Je aanvaardt het
Thema 4 Visie en vakconcepten
vooroordeel en gaat je ernaar gedragen. Zo ontstaat afwijkend gedrag. Je kunt het ook iets anders formuleren: van iemand met een beperking verwacht je dat hij de ‘gehandicaptenrol’ aanneemt: afhankelijk, rustig, teruggetrokken, braaf, goedlachs, dankbaar. Na verloop van tijd gedraagt de persoon met een beperking zich hier ook naar.
SO
N D ER W
IJ S
Stap 5 Bevestiging Als de sociale omgeving een gestigmatiseerde persoon een keer normaal benadert, zie je vaak dat hij faalt. Een persoon die nooit heeft geleerd verantwoordelijkheid te dragen, kan die waarschijnlijk niet aan als hij deze opeens wel krijgt. Op die manier gaat de betreffende persoon beseffen en erkennen dat hij inderdaad geen verantwoordelijkheid kan dragen. Dit wordt door de sociale omgeving gezien als bevestiging: ‘Zie je wel dat ze geen verantwoordelijkheid aankunnen’. Dit bevestigt de vooroordelen en rechtvaardigt het gedrag van de sociale omgeving ten opzichte van hen die anders zijn. Hiermee is de cirkel rond.
Aan hartstocht geen gebrek
M
BE R
O
EP
‘Aan hartstocht geen gebrek’ is een boek van Karin Spaink waarover later een documentaire gemaakt is. Spaink wil laten zien dat mensen met een beperking net als ieder ander behoefte hebben aan genegenheid en erotiek. In feite probeert ze met het boek en de documentaire de vicieuze cirkel te doorbreken door het corrigeren van het onjuiste beeld dat anderen hebben. “Gevoelens van minderwaardigheid, van niet echt mee te tellen, van seksueel niet voor vol aangezien worden, komen in belangrijke mate tot stand door telkens weer opnieuw te moeten ervaren dat mensen je niet willen zien, of je bekijken als een rariteit.”
IG
H
T
BO
O
In feite verklaart de deviantietheorie allerlei vormen van afwijkend gedrag. De uitdrukking: ‘eens een dief altijd een dief’ heeft hier ook mee te maken. Nog enkele uitspraken die met deze theorie te maken hebben zijn: • ‘Het zijn de anderen die je gehandicapt maken.’ • ‘Gehandicapten lijden meer aan onze ideeën dan aan hun eigen onvermogen.’ • ‘De anderen zijn mijn ouderdom.’ (Sartre) • ‘De grootste handicap voor iemand met een beperking zijn de vooroordelen van de maatschappij.’
R
Opdracht 17 Stoornis
C
O
PY
a. Geef een omschrijving van het begrip stoornis. b. Noteer op welke gebieden zich een stoornis kan voordoen.
Opdracht 18 Beperking a. Geef een omschrijving van het begrip beperking. b. Noteer op welke gebieden zich een beperking kan voordoen.
179
Opdracht 19 Participatieproblemen
a. b. c. d.
N D ER W
Opdracht 20 Relatiestoornis, beperking en participatieproblemen
IJ S
a. Geef een omschrijving van het participatieproblemen b. Noteer op welke gebieden zich participatieproblemen kunnen voordoen.
Leg de relatie uit tussen de begrippen stoornis, beperking en participatieproblemen. Maak de relatie tussen deze drie begrippen duidelijk aan de hand van een voorbeeld. Maak duidelijk dat een lichte stoornis tot grote participatieproblemen kan leiden. Maak duidelijk dat een ernstige stoornis niet hoeft te leiden tot grote participatieproblemen.
Opdracht 21 Deviantietheorie
EP
SO
a. Leg uit wat de deviantietheorie probeert te verklaren. b. Beschrijf de vijf fasen van de deviantietheorie. c. Maak de deviantietheorie duidelijk aan de hand van een voorbeeld.
O
Opdracht 22 Leerdoelen
O
M
BE R
a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Als je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt doen. b. Vul de beoordeling in.
Je kunt de twee visies op bewegen beschrijven en vertalen naar de praktijk.
2.
Je kunt de belangrijkste vakconcepten beschrijven en vertalen naar de praktijk.
3.
Je kunt het begrip inclusie omschrijven.
C
O
PY
R
T
H
IG
4.
BO
1.
180
5.
Je kunt uitleggen dat dezelfde stoornis tot een heel andere handicap (participatie) kan leiden. Je kunt de vijf stappen van de deviantietheorie uitleggen.
Thema 4 Visie en vakconcepten
4.5 Verdiepingsstof - Functies van een vakconcept
IJ S
Een vakconcept heeft verschillende functies. 1. de legitimeringsfunctie 2. de heuristische functie 3. de innovatieve functie 4. de instrumentele functie.
SO
N D ER W
De legitimeringsfunctie Door de veranderde maatschappij kan een schoolvak niet altijd hetzelfde aanbieden. Doordat de samenleving verandert, verandert de vraag en zo ook het aanbod. Voor elk schoolvak is er een tijd dat het met de rug tegen de muur wordt gedrukt en zijn plek in het schoolplan moet verdedigen en rechtvaardigen. Vooral onder invloed van onderwijsbezuinigingen in Nederland wordt het vak bewegingonderwijs herhaaldelijk geconfronteerd met de legitimeringsvraag. Door een goed gefundeerd vakconcept kan het bewegingsonderwijs in Nederland geloofwaardig en rechtvaardig gelegitimeerd worden.
BE R
O
EP
De heuristische functie De term heuristisch is afgeleid van heuristiek. Heuristiek is een methode om een oplossing te zoeken voor een bepaald probleem volgens een vaste methode. De heuristische functie van een vakconcept is dat het kan functioneren als een wegwijzer. Het kan een houvast zijn als professionals op het gebied van leerplanontwikkeling voor beslissingen komen te staan.
O
M
De innovatieve functie Al eerder in deze paragraaf is aangegeven dat het onderwijs verandert. Zo ook het bewegingsonderwijs. Elke keer moet de vraag worden gesteld of inhoud, werkwijze en doelstellingen nog zijn afgestemd op de veranderde omgeving. Een helder vakconcept kan deze innovaties scheiden tussen wel en niet bruikbare vernieuwingen.
H
T
BO
De instrumentele functie Een goed gefundeerd vakconcept kan ook als instrument functioneren op het directe, praktische niveau van de individuele leerkracht of vaksectie. Dit kan als er conceptuele overeenstemming is binnen een vaksectie en de dagelijks lessen consistent worden geëvalueerd.
IG
4.6 Verdiepingsstof - Sport- en bewegingscultuur
C
O
PY
R
Het begrip sport- en bewegingscultuur is niet eenvoudig te omschrijven. Soms worden twee begrippen onderscheiden, namelijk de sportcultuur en de bewegingscultuur. De sportcultuur heeft dan vooral te maken met alle sportuitingen die je in de Nederlandse cultuur tegenkomt. Maar wat wordt precies verstaan onder sportuitingen? Wat is sport eigenlijk? Is armworstelen een sport? Zijn dammen, darten, duivenmelken, tafelvoetbal en tai chi sporten? Vroeger werden aan sport eigenschappen toegekend als prestatie, training, regels, competitie en fair play. In 1956 promoveerde Klaas Rijsdorp op een dissertatie met als titel: ‘Sport als jongmenselijke activiteit’. Inmiddels is sport uitgegroeid tot een heel gedifferentieerd verschijnsel. Het gaat niet meer alleen om wedstrijdsport en recreatiesport, maar ook om avontuursport, pretsport, lustsport, buurtsport, cosmetische sport en gezondheidssport.
181
N D ER W
IJ S
Traditioneel verstond men onder de sportcultuur die bewegingsactiviteiten die voldeden aan eisen als competitie, training, fysieke inspanning en regelgeving. Naast het begrip sportcultuur hanteerde men de term bewegingscultuur. Hiermee worden dan de vormen van lichaamsbeweging verstaan die gerekend kunnen worden tot pretsport, gezondheidssport en dergelijke. Tot de sportcultuur in Nederland behoren dan onder andere voetbal, hockey, korfbal en wielrennen. Tot de bewegingscultuur behoren onder andere fitnessactiviteiten, volksdansen en fietsen.
Een andere opvatting is dat het begrip bewegingscultuur een allesomvattende term is, waarvan de sportcultuur een onderdeel vormt. Binnen deze laatste opvatting bestaan verschillende omschrijvingen van het begrip bewegingscultuur.
EP
SO
Veelvoorkomende omschrijvingen van bewegingscultuur zijn: • alle stimulansen en uitdrukkingen van lichaamsbeweging • individuele en collectieve, aangeleerde en verworven lichaamstaal, onder meer uitgedrukt in sport en spel • alle kenmerkende, dominante sport- en bewegingsuitingen van een bepaald land of regio.
O
4.7 Verdiepingsstof - Gezondheid volgens Machteld Huber
M
BE R
Huber heeft de jarenlang gehanteerde formulering van gezondheid volgens de WHO veranderd in: ‘Health as the ability to adapt and to self-manage, in the face of social, physical and emotional challenges.’
BO
O
Zij ziet gezondheid als het vermogen om je aan te passen en je eigen regie te voeren, in het licht van de sociale, fysieke en emotionele uitdagingen van het leven.
C
O
PY
R
IG
H
T
Ze onderscheidt zes hoofddimensies van gezondheid die per dimensie onderverdeeld kunnen worden in verschillende aspecten: • lichaamsfuncties medische feiten, fysiek functioneren, klachten en pijn, energie • mentale functies en beleving cognitief functioneren, emotionele toestand, zelfvertrouwen, regie, veerkracht • spirituele en existentiële dimensie zingeving, doelen, idealen, toekomstperspectief • kwaliteit van leven welbevingen, genieten, levenslust, lekker in je vel zitten • sociaal-maatschappelijke participatie sociale en communicatieve vaardigheden, betekenisvolle relaties, sociale contacten • dagelijks functioneren basis ADL, werkvermogen. Het is een dynamische opvatting van gezondheid. Het nadeel is echter, dat het begrip zo ruim opgevat wordt dat het nagenoeg synoniem is van gedrag.
182
Thema 4 Visie en vakconcepten
4.8 Begrippen Beperking Vermindering van mogelijkheden ten aanzien van gedrag of activiteiten.
N D ER W
Cardiovasculair Hart-longen.
IJ S
Adaptatie Aanpassing.
Conformisme Het zich aanpassen aan een tradionele cultuur van een bestaande samenleving.
SO
Deviant Anders, afwijkend (van de norm).
EP
Handicap (participatie) Belemmering in het sociaal-maatschappelijk functioneren als gevolg van een stoornis.
BE R
O
Inclusie De insluiting in de samenleving van achtergestelde groepen op basis van gelijkwaardige rechten en plichten.
O
BO
Oriëntatiekader Bepaalt dat wat je ziet.
M
Interpretatiekader De beoordeling van dat wat je waarneemt.
T
Stigma Negatief vooroordeel ten aanzien van iets of iemand.
IG
H
Stoornis Defect of ontbreken van orgaan of orgaanfuncties.
Visie Mening, kijk.
C
O
PY
R
Vakconcept Het geheel van opvattingen over de identiteit en functie van een vak, op grond waarvan je beslissingen neemt en keuzes maakt ten aanzien van je handelen in de praktijk.
183
IJ S N D ER W SO EP O BE R
BO
O
M
THEMA 5 BEWEGINGSDIAGNOSTIEK
C
O
PY
R
IG
H
T
Inhoud thema • Het belang van een goede beeldvorming • Bewegingsdiagnostische methoden • Leerlingvolgsystemen • Monitoren van de voortgang • Verdiepingsstof • Begrippen
N D ER W
IJ S
Voor het werk van de bewegingsagoog is het vormen van een goed beeld van de cliënt of deelnemer erg belangrijk. Op basis van dit beeld van de deelnemer bepaal je eventueel samen met de deelnemer de doelstellingen en strategie. Je komt tot dit beeld op basis van onder andere een intake, observaties, vragenlijsten en testen/metingen. Alle hulpmiddelen die de bewegingsagoog kan inzetten om tot een juist beeld te komen, noem je bewegingsdiagnostische hulpmiddelen of bewegingsdiagnostische methoden. In dit thema wordt eerst ingegaan op het belang van een goede beeldvorming. Vervolgens komen de belangrijkste methoden aan de orde. Vervolgens wordt aandacht besteed aan een methode uit het onderwijs: het leerlingvolgsysteem. Deze methode heeft ook toepassingsmogelijkheden binnen het werkveld van de bewegingsagoog. Bijvoorbeeld bij het monitoren van de voortgang van het bewegingsagogisch-programma. Aangezien dit onderwerp in het kwalificatiedossier een apart werkproces is, wordt hier speciaal aandacht aan besteed.
EP
SO
Relatie met werkproces Het thema ‘Bewegingsdiagnostiek' heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W1: Stelt de ondersteuningsvraag en doelstellingen voor een bewegingsagogisch-programma vast en P4-K1-W4: Monitort de voortgang van het bewegingsagogisch-programma.
BE R
Je kunt het belang van goede beeldvorming omschrijven. Je kunt de inhoud van een intake omschrijven en deze afnemen. Je kunt de vijf bewegingsdiagnostische methoden omschrijven en toepassen. Je kunt omschrijven wat een leerlingvolgsysteem is en dit toepassen. Je kunt de voortgang van het bewegingsagogisch-programma monitoren.
BO
5.1 Casus
O
M
• • • • •
O
Leerdoelen
H
T
Opdracht 1 Casus De Brandaris
C
O
PY
R
IG
De Brandaris is een gesloten jeugdinrichting waar Mijke haar eindstage loopt voor het profiel sport- en bewegingsagogie. Voor Mijke is deze doelgroep nieuw en ze weet niet goed wat haar te wachten staat. Wat haar wel opvalt, is dat een groot gedeelte van hen rookt. Ze vraagt zich af hoe het met de fysieke fitheid van deze groep gesteld is. Bovendien is ze benieuwd hoe deze jongeren tijdens de sportlessen met elkaar omgaan. Kunnen ze tegen hun verlies? Hoe reageren ze op winst en verlies? Ze bespreekt dit met haar stagebegeleider. Hij geeft haar als opdracht iets te ontwerpen waardoor ze antwoord kan krijgen op beide vragen.
185
N D ER W
IJ S
Kennisvragen a. Wat is een gesloten jeugdinrichting? b. Geef een korte typering van de doelgroep die daar verblijft. c. Hoe kun je de fysieke fitheid van deze doelgroep achterhalen? Welke onderdelen zou jij op welke manier testen/meten? d. Op welke manier kan Mijke tijdens de sportlessen zicht krijgen op het sociale gedrag van deze jongeren? e. Ontwikkel een instrument (bijvoorbeeld een observatieschema) waarmee je inzicht krijgt in het sociale gedrag van de doelgroep tijdens de sportlessen. f. Geef aan op welke manier je dit instrument in zou zetten.
5.2 Het belang van een goede beeldvorming
EP
SO
Vrijwel elke professional die mensen begeleidt en/of behandelt doet dit op basis van het beeld dat deze van de persoon heeft. Een arts schrijft een behandeling voor op basis van het beeld dat deze van de patiënt krijgt. De arts stelt vragen, neemt de ziektegeschiedenis af (anamnese), inventariseert de belangrijkste klachten en symptomen, voert eventueel nog wat tests uit en komt tot een beeld. De conclusie die je trekt op basis van dat beeld wordt een diagnose genoemd.
BE R
O
Vorm je een verkeerd beeld van de persoon en stel je een verkeerde diagnose, dan is de kans heel groot dat de behandeling geen of zelfs een averechts effect heeft. Dit geeft het belang van een goed beeld aan. In deze paragraaf gaan we hier nader op in. Eerst staan we nog even stil bij de begrippen diagnose en diagnostiek.
IG
H
T
BO
O
M
Diagnose en diagnostiek Het woord bewegingsdiagnostiek lijkt misschien een lastig begrip. Je kunt het begrip opsplitsen in bewegen en diagnostiek. Het woord bewegen wordt besproken in het thema ‘Achtergronden van de bewegingsagogiek’. Het doel van diagnostiek is een diagnose stellen. Het woord diagnose komt uit het Grieks (dia-gignooskoo) en betekent ‘het nauwkeurig leren kennen’ of ‘vaststellen wat er aan de hand is’. Een arts probeert een diagnose te stellen en komt op basis van klachten en symptomen bijvoorbeeld tot de diagnose beenvliesontsteking (periostitis). In dit geval zal de arts als diagnostisch hulpmiddel een aantal vragen gebruiken. Een arts kan een patiënt ook goed observeren en bepaalde metingen verrichten (bloeddruk, hartslag, reflexen, luchtwegen). Ook de fysiotherapeut, de psycholoog en de bewegingsagoog proberen vast te stellen wat er aan de hand is; ook zij zijn gericht op het stellen van een diagnose aan de hand van diagnostische hulpmiddelen.
C
O
PY
R
Het belang van bewegingsdiagnostiek Bewegingsdiagnostiek is belangrijk voor het bepalen van de beginsituatie. Op basis hiervan bepaal je de doelstellingen voor je deelnemer en vul je de overige factoren van het didactisch model in. Maar daarmee stopt het belang van een goede beeldvorming niet. In feite observeer je doorlopend het (bewegings)gedrag van de deelnemers, en pas je eventueel je begeleidingswijze of de bewegingsvormen aan. Tussentijds en aan het einde van een of meerdere bijeenkomsten wil je graag weten of je aanpak resultaat heeft opgeleverd. Dan vorm jij je opnieuw een beeld van de deelnemer. Bewegingsdiagnostiek speelt dus in elke fase van het proces, dus bij zowel het voorbereiden, uitvoeren als evalueren, een belangrijke rol.
186
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
Monitoren van de voortgang Aangezien in het kwalificatiedossier het monitoren van de voortgang van het bewegingsagogisch-programma een apart werkproces is, wordt hier speciaal aandacht aan besteed.
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Voorbereiding Voor een goede voorbereiding is een uitgebreide beginsituatieanalyse van belang. Om zicht te krijgen op de doelgroep en/of de individuele deelnemers kun je gebruikmaken van allerlei bewegingsdiagnostische hulpmiddelen. Zo kun je aan de hand van een observatieschema bepalen met wat voor deelnemers je te maken hebt. Stel dat de fysieke belastbaarheid een rol speelt, dan kun je een aantal fysieke tests gebruiken. In sectoren als de revalidatie, de psychiatrie en de jeugdzorg is het gebruikelijk om een intakegesprek te houden met de deelnemers. Zo verzamel je gericht informatie over de (individuele) deelnemers en hierop baseer je het bewegingsagogisch plan of programma.
IG
H
T
Een inspanningstest kan inzicht geven in de fysieke belastbaarheid.
Observatieschema tijdens de voorbereidingsfase
C
O
PY
R
In een ggz-instelling is er voor de observatiegroepen altijd een vaste opstelling. In de ene hoek van de zaal staat een grote trampoline en in de andere hoek een tafeltennistafel. Verder liggen er badmintonrackets, basketballen en voetballen klaar. De deelnemers mogen doen wat ze willen. De bewegingsagoog observeert de deelnemers aan de hand van een vast observatieschema:
187
N D ER W
IJ S
Uiterlijk: • lichaamsbouw • lengte en gewicht • gezicht • kleding • verzorging • links-/rechtshandig • sieraden.
T
BO
C
O
PY
R
IG
H
Bewegingsbeeld: • gespannen/ontspannen • impulsief/evenwichtig • bizar/niet bizar • slungelig/niet slungelig • echt/onecht • actief/passief • handig/onhandig • speels/ernstig • geremd/ongeremd • angstig/vrij van angst.
188
EP O BE R
M
O
Motoriek: • motorische ervaring • informatieverwerking • fijne en grove motoriek • kracht en dynamiek • evenwicht, stabiliteit • coördinatie • doelgerichtheid • intensiteit • spelinzicht • foutenanalyse.
SO
Houding: • algemene indruk • gespannen/ontspannen • nonchalant • verlegen • afwachtend/volgzaam • open/gesloten voor aanraking • lichaamsbesef • lichaamswaardering.
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
N D ER W
IJ S
Uitvoering Tijdens de uitvoering is het belangrijk om voortdurend te observeren en eventueel tussentijds een test of meting te verrichten. Dit wordt monitoren van de voortgang genoemd. Op basis van deze observaties en metingen kun je vorderingen vaststellen en kun je het bewegingsagogisch plan eventueel aanpassen. Behalve doelstellingsgericht observeren is het ook belangrijk om tijdens de les of bijeenkomst te letten op: • Welke betekenis geven de deelnemers aan de bewegingssituatie? • Doet iedereen optimaal mee aan de bewegingssituatie? • Wat beleven de deelnemers (plezier, ontspanning, competitie, angst)? • Voelen de deelnemers zich prettig in de groep en hoe zijn de verhoudingen in de groep? • Zijn er opvallende reacties op succes, falen of frustratie? • Zijn er opvallende reacties op nabijheid of lichamelijk contact?
SO
Deze lijst met vragen is niet volledig. Afhankelijk van de doelstelling en de aard en problematiek van de groep, kan de bewegingsagoog de aandacht op bepaalde aspecten van het (bewegings)gedrag richten.
BE R
O
EP
Evaluatie Aan het einde van het plan of programma is het belangrijk dat je vaststelt in hoeverre de gestelde doelen behaald zijn. Deze evaluatie kan ook plaatsvinden in een breder kader, in de vorm van een ondersteuningsplan of behandelplan. Ook in deze fase kun je gericht bewegingsdiagnostische hulpmiddelen inzetten. Hiermee kun je naast de vooruitgang ook opvallende zaken vaststellen. Bijvoorbeeld dat iemand erg gespannen was of juist opvallend open en vrolijk.
H
T
BO
O
M
Specifieke vragen Tot slot kan bewegingsdiagnostiek een rol spelen bij het beantwoorden van specifieke vragen van groepsbegeleiding of andere medewerkers van de instelling waar je werkzaam bent. De groepsbegeleiding van een woning wil bijvoorbeeld weten wat Marieke nu precies aan het bewegen beleeft. In de jeugdhulpverlening wil de groepsbegeleiding weten hoe Mark en Semra sociaal functioneren binnen hun sportgroepje, en of Siman ook tijdens sport en bewegen last heeft van faalangst. Door gericht specifieke bewegingsdiagnostische hulpmiddelen te gebruiken kun je antwoord geven op deze vragen.
IG
Opdracht 2 Woordspin ‘diagnostiek’
C
O
PY
R
Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘diagnostiek’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met het begrip diagnostiek te maken heeft. Als iemand niets meer weet mag je passen en gaat je beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met het begrip diagnostiek te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de klas.
189
Opdracht 3 Bewegingsdiagnostiek
Opdracht 4 Diagnose en diagnostiek
N D ER W
Bekijk de video 'Diagnose of diagnostiek'. Let op: in deze video wordt nog gesproken over de DSM-IV. Inmiddels is er een DSM-V TR.
IJ S
a. Geef een omschrijving van het begrip bewegingsdiagnostiek. b. Geef een aantal voorbeelden van bewegingsdiagnostische methoden.
a. Wat is het verschil tussen diagnostiek en diagnose? b. Geef je mening over de video.
SO
Opdracht 5 Belang van diagnostiek tijdens de voorbereiding
EP
Ga uit van je eigen interesse (bepaalde doelgroep) of van je stageplaats en leg uit wat het belang van bewegingsdiagnostiek is tijdens de voorbereiding (beeldvorming).
M
Geef aan wat het belang van bewegingsdiagnostiek is tijdens de uitvoering. Geef een voorbeeld uit de praktijk waaruit dit belang blijkt. Geef aan wat het belang van bewegingsdiagnostiek is voor de evaluatie. Geef een voorbeeld uit de praktijk waaruit dit belang blijkt.
O
a. b. c. d.
BE R
O
Opdracht 6 Belang van diagnostiek tijdens de uitvoering en evaluatie
BO
Opdracht 7 Hoeveel zelfvertrouwen heeft Anjali?
IG
H
T
Tijdens een planbespreking wil de groepsbegeleiding graag weten hoe het gesteld is met het zelfvertrouwen van Anjali tijdens sport- en bewegingssituaties. De bewegingsagoog krijgt het verzoek hier antwoord op te geven. a. Op welke manier kun je deze vraag beantwoorden? b. Ontwerp een instrument waarmee je de mate van zelfvertrouwen in kaart kunt brengen.
Freek verblijft in een gesloten jeugdinrichting. Tijdens een planbespreking wil de groepsbegeleiding graag weten hoe het gesteld is met het sociaal gedrag van Freek tijdens sport- en bewegingssituaties. De bewegingsagoog krijgt het verzoek hier antwoord op te geven.
C
O
PY
R
Opdracht 8 Sociaal gedrag van Freek
a. Op welke manier kun je deze vraag beantwoorden? b. Ontwerp een instrument waarmee je het sociale gedrag in kaart kunt brengen.
190
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
5.3 Bewegingsdiagnostische methoden Voordat de bewegingsdiagnostische methoden aan de orde komen, wordt eerst de intake besproken.
N D ER W
IJ S
De intake Binnen een aantal sectoren is dit de start van het verkrijgen van informatie over een deelnemer. De meeste organisaties maken hierbij gebruik van een en dezelfde procedure. Veelvoorkomende onderwerpen van een intake zijn personalia, algemene informatie, ziektegeschiedenis en gezondheid, sportverleden en -heden, wensen en behoeften, en doelen en ondersteuningsvragen.
SO
Personalia Personalia of persoonsgegevens geven directe en feitelijke informatie over een persoon. Hierbij kun je denken aan naam, adres, leeftijd, geslacht en telefoonnummer.
O
EP
Algemene informatie Hierbij gaat het om informatie met betrekking tot familieomstandigheden, opleiding, werk en hobby’s.
BO
O
M
BE R
Ziektegeschiedenis, gezondheid (anamnese) De inhoud van dit onderwerp is afhankelijk van de persoonlijke situatie van degene die voor een intake komt. Binnen de psychiatrie krijgt dit een andere inhoud dan binnen de revalidatie. In grote lijnen probeer je zicht te krijgen op de (psychische) gezondheid en eventuele aandoeningen, lichamelijke bijzonderheden, opvallend gedrag en klachten van iemand. De ziektegeschiedenis wordt ook wel anamnese genoemd. Voor de bewegingsagoog gaat het wel om de ziektegeschiedenis in relatie tot sport, bewegen en lichamelijkheid. Andere verbanden zijn het werk van de psycholoog of revalidatiearts.
H
T
Sportverleden en -heden (sportanamnese) Dit is een inventarisatie van wat iemand gedurende zijn leven aan sport- en bewegingsactiviteiten heeft gedaan en momenteel doet. Dit geeft een beeld van de sportiviteit en de belastbaarheid van iemand.
C
O
PY
R
IG
Wensen en behoeften Een inventarisatie van de wensen en behoeften op het gebied van sport en bewegen en andere gedragsaspecten (sociaal, emotioneel). Doelen en ondersteuningsvragen Tot slot is het belangrijk om aandacht te besteden aan de doelen en aan de ondersteuningsvragen van de cliënt. Gespreksvaardigheden bij een intake Een intake doen, vraagt om gespreksvaardigheden zoals luisteren, vragen stellen, doorvragen en samenvatten.
191
IJ S
Op deze manier krijg je een goed beeld van de deelnemer en van diens wensen, behoeften en ondersteuningsvragen. Op basis hiervan kun je de beeldvormingsfase eventueel uitbreiden met aanvullende instrumenten. Dit vormt dan de basis van het bewegingsagogisch-programma. Binnen de revalidatie, maar ook steeds vaker binnen de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking, heeft de intake ook als doel om tot een juist sportadvies te komen.
N D ER W
Sportadvies
Wij adviseren u om ook na uw revalidatie te blijven bewegen en sporten. De Hoogstraat Sport helpt u bij het zoeken naar passende sportmogelijkheden in uw directe woonomgeving.
BE R
O
EP
SO
Sport- & beweegadvies op maat Heeft u een lichamelijke beperking en/of chronische aandoening en behoefte aan een uitgebreid persoonlijk advies? Dan bieden wij een sportadvies op maat. Tijdens dit gesprek met de consulent aangepast sporten, wordt uw persoonlijke situatie en wens in kaart gebracht. Het advies richt zich in eerste instantie op mogelijkheden vanuit uw directe woonomgeving. Mochten er beperkte mogelijkheden zijn, dan kijken wij samen met u naar mogelijkheden buiten de directe woonomgeving. Ook het aanvragen van sporthulpmiddelen, vervoer, kosten en begeleiding zijn onderdelen van het sportadvies. Bron: Sportadvies | De Hoogstraat Revalidatie.
Bekijk de website 'Sportadvies | De Hoogstraat Revalidatie'.
H
T
BO
O
M
De verschillende methoden Er bestaan verschillende methoden om een goed bewegingsbeeld te krijgen van deelnemers. Deze bewegingsdiagnostische methoden kunnen ingedeeld worden naar: • vaardigheidstests • kwantitatieve motorische tests • kwalitatieve motorische tests • vragenlijstmethoden • observatiemethoden.
R
IG
Probeer zo zorgvuldig mogelijk te bepalen welke diagnostische instrumenten het beste passen in jouw situatie. De begrippen validiteit en betrouwbaarheid spelen hierbij een belangrijke rol.
C
O
PY
Lees de verdiepingsstof 'Validiteit en betrouwbaarheid'.
192
Vaardigheidstests Soms is het zinvol om zicht te krijgen op de fundamentele of basismotorische vaardigheden van deelnemers. Het gaat dan vaak om jongere deelnemers, bij wie je een idee wilt krijgen van bewegingsvaardigheden als lopen, springen, vangen, werpen, klimmen, klauteren en balanceren. Veel instellingen gebruiken hier bepaalde scoreformulieren voor. In strikte zin is er geen sprake van een test, omdat het ontbreekt aan duidelijke beoordelingsnormen. Toch voldoen zulke instrumenten prima aan de behoefte om inzicht te krijgen in de basismotorische vaardigheden.
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
Balanceren
N D ER W
Voorbeeld van scoreformulier gericht op basisvaardigheden op een ZMLK-school
IJ S
Een zwemdiploma en een atletiekdiploma zijn ook voorbeelden van vaardigheidstests. Binnen het onderwijs zijn scoreformulieren met betrekking tot de motorische vaardigheden van kinderen steeds vaker onderdeel van het leerlingvolgsysteem. In de volgende paragraaf wordt daar nader op ingegaan. Binnen het speciaal onderwijs hebben veel scholen aangepaste formulieren ontwikkeld, afgestemd op hun specifieke populatie.
Score
Onderdeel
Opmerkingen
SO
Stapt zonder hulp goed op de bank Loopt vlot over de bank
EP
Loopt vlot over een bank met hindernissen
Kan 10 tellen op één been staan
BE R
Kan op schuin vlak goed balanceren
O
Loopt vlot over de balk (10 cm)
Rollen
M
Onderdeel
1 2 3 4 5
Score Opmerkingen
1 2 3 4 5
O
Maakt een soepele rol om de lengteas
BO
Maakt een goede koprol voorwaarts
H
Werpen
T
Maakt een goede koprol achterwaarts
IG
Onderdeel
Score Opmerkingen
1 2 3 4 5
R
Rolt een bal tweehandig weg
C
O
PY
Werpt een bal tweehandig, onderhands Werpt een bal tweehandig, bovenhands Kan een kleine bal goed eenhandig, bovenhands werpen Kan een grote bal goed, eenhandig en bovenhands werpen Kan goed doelgericht werpen
193
N D ER W
IJ S
Kwantitatieve motorische tests De term kwantitatief geeft aan dat deze tests een bepaalde score opleveren, die aangeeft in hoeverre iemand een bepaalde vaardigheid beheerst. Het gaat bij kwantitatieve tests over de hoeveelheid, de omvang of de snelheid van de uitgevoerde bewegingsvaardigheden. Zo is 9 meter en 18 centimeter stoten met een kogel van 3 kilogram een kwantitatief gegeven. Het zegt niets over de techniek waarmee de afstand tot stand is gekomen. Bij kwantitatieve tests zijn per leeftijdsfase normen vastgelegd waaraan de deelnemer moet voldoen en die leiden tot een bepaalde score.
SO
Je kunt binnen de kwantitatieve motorische tests onderscheid maken in: • tests die de bewegingsvaardigheid of motoriek meten • tests die de bewegingseigenschappen (coördinatie, lenigheid, uithoudingsvermogen, kracht en snelheid) meten • tests die de lichamelijke activiteit meten • tests die de fitheid meten.
O
M
BE R
Tests die de bewegingsvaardigheid meten Voorbeelden van de eerste categorie zijn: • Movement ABC • OMT (Onderwijsgeschikte Motorische Test) • MQ scan.
EP
Het vak van de bewegingsagoog wordt ook steeds meer vanuit een gezondheidsperspectief bekeken. Hierdoor zijn de tests die de bewegingseigenschappen meten belangrijker geworden. Deze tests krijgen dan ook extra aandacht.
BO
O
Movement ABC De Movement ABC test is zowel in Nederland als wereldwijd de meest gebruikte test voor het vroegtijdig vaststellen van motorische beperkingen bij kinderen van 3 t/m 16 jaar. De meest recente versie is de Movement ABC-2.
IG
H
T
De Movement ABC-2 is verdeeld in drie leeftijdsbanden of leeftijdsgroepen: • leeftijdsband 1: 3–6 jaar • leeftijdsband 2: 7–10 jaar • leeftijdsband 3: 11–16 jaar.
PY
R
Het doel van de test is het vroegtijdig signaleren van motorische problemen bij kinderen. De test geeft bovendien handvatten voor het opstellen en evalueren van een behandelplan.
C
O
Bekijk de video's 'ABC assessment', 'Movement ABC-2' en 'Movement ABC'.
194
De test is genormeerd voor de verschillende leeftijdsgroepen en geeft dus een goed en betrouwbaar beeld van de bewegingsvaardigheid van de kinderen of jeugdigen. Het nadeel is dat de afname veel tijd kost en de officiële test en formulieren relatief duur zijn. In de meeste gevallen gebruikt men in het onderwijs een relatief eenvoudig screeningsinstrument om een eventuele motorische achterstand vast te stellen. De uitslag van deze screening kan dan
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
aanleiding zijn voor een uitgebreide test als de Movement ABC. In de meeste gevallen wordt de test dan ook gebruikt bij kinderen met een mogelijke motorische achterstand. De test wordt het meest gebruikt in het kader van motorische remedial teaching (MRT) en bestaat uit een aantal onderdelen dat varieert per leeftijdsgroep.
C
O
N D ER W SO
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
Kwantitatieve data: • de score op de ABC checklist • score op de onderdelen: – handvaardigheid – munten plaatsen (beste hand, andere hand) – kralen rijgen – fietspadspoor volgen – balvaardigheid – vangen pittenzak – gooien pittenzak – statisch en dynamisch evenwicht – staan op één been (beste been, andere been) – op de tenen lopen – springen op matten.
IJ S
De test kent voor leeftijdsband 1 (3–6 jaar) de volgende onderdelen:
Statisch evenwicht: staan op één been.
195
Kwalitatieve observaties: • handvaardigheid • balvaardigheid • statisch en dynamisch evenwicht.
N D ER W
IJ S
Bij deze drie onderdelen wordt gelet op: • lichaamsbeheersing/-houding • functioneren van de ledematen • ruimtelijke nauwkeurigheid • beheersing van kracht en inspanning • timing van de acties • reageren op feedback tijdens de oefenfase.
SO
Bovendien moet, als daar sprake van is, het kind scoren op niet-motorische factoren die de prestatie beïnvloeden. Deze factoren zijn onder te verdelen in gedragsfactoren en fysieke factoren.
T
BO
O
M
BE R
O
EP
Gedragsfactoren: • ongeorganiseerd (bijvoorbeeld: trekt kleding in verkeerde volgorde aan) • vergeetachtig/twijfelend (bijvoorbeeld: vergeet het moet doen) • passief (bijvoorbeeld: heeft veel aanmoediging nodig) • timide (bijvoorbeeld: vraagt constant om assistentie) • gespannen (bijvoorbeeld: raakt in een stressvolle situatie in de war) • impulsief (bijvoorbeeld: ongeduldig) • snel afgeleid (bijvoorbeeld: reageert op irrelevante geluiden) • overbeweeglijk (bijvoorbeeld: wiebelt en draait) • overschat eigen kunnen (bijvoorbeeld: probeert dingen te snel te doen) • onderschat eigen kunnen (bijvoorbeeld: verzint smoesjes waarom het de opdracht niet goed uit kan voeren) • gebrek aan doorzettingsvermogen (bijvoorbeeld: geeft snel op) • van streek bij mislukken (bijvoorbeeld: krijgt tranen in de ogen) • lijkt geen plezier te beleven aan succes (bijvoorbeeld: geeft geen reactie bij compliment).
C
O
PY
R
IG
H
Fysieke factoren: • anatomische afwijkingen/houdingsafwijkingen • visuele problemen • oordeel over gewicht • oordeel over lengte • andere problemen.
196
Lees de verdiepingsstof 'HMKTK'.
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
SO EP O BE R
Op één been staan.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
De onderdelen van de OMT zijn: • stuiten, dribbelen • mikken • vangen • springen (coördinatie) • springen (kracht) = hinkelen • op hakken lopen • op tenen lopen • op één been staan • klimmen • koprol • opponeren • looppas • extra observatie.
N D ER W
IJ S
OMT (Onderwijsgeschikte Motorische Test) Dit instrument is in strikte zin geen test, omdat er geen exacte leeftijdsnormen beschikbaar zijn. De test geeft wel een goed beeld van de bewegingsvaardigheid van kinderen en jeugdigen en is goed te gebruiken binnen het speciaal onderwijs. De OMT heeft een duidelijke relatie met het leerlingvolgsysteem Bewegen en Spelen, dat gebaseerd is op de methode Basislessen Bewegingsonderwijs. Ook deze test wordt veel gebruikt als basis voor de MRT-lessen (motorische remedial teaching).
197
N D ER W
IJ S
Uiteindelijk worden deze resultaten verwerkt tot een beoordeling op de volgende onderdelen: • evenwicht • coördinatie • oog-lichaamcoördinatie • kleine motoriek • angsten • kwaliteit van het been • overige observaties • conclusie.
EP
SO
Voor elke leeftijd bestaat een bepaalde invulling van de onderdelen en een bepaalde instructie. Zo wordt bijvoorbeeld het stuiten bij een kind van 2 tot 4 jaar vertaald naar het in de lucht houden van een ballon. Een kind van 5 jaar moet een bal in twee handen vastpakken, laten vallen en weer opvangen. Een kind van 8 jaar moet 15 maal kunnen stuiten en lopen in een rechte lijn van 18 meter. Mikken voor een kind van 2 tot 3 jaar wordt vertaald naar rollend mikken door een poortje. Voor een kind vanaf 4 jaar gaat het om een bal in een kast en later in een basket gooien.
BE R
O
De MQ Scan Het nadeel van veel bestaande tests is dat het veel tijd vraagt van de docent bewegingsonderwijs om dergelijke tests af te nemen. De Vrije Universiteit Amsterdam en de Haagse Hogeschool hebben mede daarom een test ontwikkeld die vrij eenvoudig een goed beeld geeft van de bewegingsvaardigheid en de motorische ontwikkeling van een kind. De scan is gebaseerd op het athletic skills-model.
BO
O
M
Een dergelijk instrument is nodig omdat uit onderzoek blijkt dat de motorische vaardigheden van kinderen afnemen. Iedereen is het erover eens dat een goede motorische vaardigheid van belang is voor de gezondheid en het welzijn van kinderen. Daarom is het ook een van de ambities uit het Nationaal Sportakkoord II: ‘vaardig in bewegen’.
C
O
PY
R
IG
H
T
De MQ Scan is een geheel gedigitaliseerde tool die bestaat uit een digitale omgeving en een app. Met de app kun je de MQ Scan afnemen. Vervolgens verschijnen er rapportages over het niveau van het kind, de klas en de school. De scan bestaat uit drie behendigheidsbanen. Er is er een voor de onderbouw, de middenbouw en de bovenbouw. De test is zo simpel dat elke docent bewegingsonderwijs, bewegingsagoog of buurtsportcoach een hele groep kan testen binnen één (les)uur. Mogelijk dat je de behendigheidsbanen enigszins aan moet passen aan de doelgroep, maar dan kan dit nog prima een goed beeld geven van de bewegingsvaardigheid en motorische ontwikkeling. Met hulp van de MQ Scan kan bij kinderen op jonge leeftijd al worden vastgesteld of het motorisch vaardig is. Het is de bedoeling dat de test eens per halfjaar afgenomen wordt bij kinderen in groep 3 en wordt herhaald in groep 5 en 7. Aan de hand van de testresultaten kunnen scholen beslissen om de lesstof van de gymles aan te passen of om extra aandacht te besteden aan lichamelijke opvoeding op school. Bekijk de video's 'MQ Scan introductie gebruik app en track' en 'Wat meet de MQ Scan?'.
198
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
Tests die de bewegingseigenschappen meten Het lijkt binnen veel instellingen belangrijker geworden om de fysieke fitheid van de cliënten of bezoekers in kaart te brengen.
IJ S
Er wordt een overzicht gegeven van geschikte tests per bewegingseigenschap.
N D ER W
Coördinatie • oog-handcoördinatietest • functionele coördinatietest • box en blocktest • bloktransfertest • De Berg Balance Scale • De Flamingo Balance Test.
SO
Bekijk de website 'Sporttesten: coördinatietest'.
Van zit naar stand
M
Enkele voorbeelden van items zijn:
BE R
O
EP
De Berg Balance Scale (BBS) is een evenwichtstest die bestaat uit 14 test-items. De items worden gescoord op een vijfpuntsschaal (0-4 punten). In totaal zijn 56 punten te behalen. Met de BBS kun je een inschatting maken van de valkans van ouderen of van mensen met bijvoorbeeld een CVA. Zo blijken scores van onder de 45 punten op de BBS bij ouderen, gepaard te gaan met een verhoogde kans op vallen.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Materiaal: stoel met armleuningen Instructie: ‘Zou u op willen staan? Probeert u hierbij niet met uw handen te steunen.’ • Score 4: De patiënt is in staat om tot stand te komen zonder op de handen te steunen en is vervolgens in staat om los stil te staan. • Score 3: De patiënt is in staat om zelfstandig tot stand te komen met gebruikmaking van de hand(en). • Score 2: De patiënt is na meerdere pogingen in staat om tot stand te komen met gebruikmaking van de handen. • Score 1: De patiënt heeft minimale hulp nodig om tot stand te komen, dan wel om los stil te staan. • Score 0: De patiënt heeft matige tot maximale ondersteuning nodig om tot stand te komen.
199
Zelfstandig staan
N D ER W
IJ S
Instructie: ‘Kunt u twee minuten blijven staan zonder u vast te houden?’ • Score 4: De patiënt is in staat om 2 minuten zelfstandig en veilig te blijven staan. • Score 3: De patiënt is in staat om 2 minuten onder supervisie te blijven staan. • Score 2: De patiënt is in staat om 30 seconden zelfstandig te staan. • Score 1: De patiënt heeft meerdere pogingen nodig om 30 seconden zelfstandig te kunnen blijven staan. • Score 0: De patiënt is niet in staat om 30 seconden zonder ondersteuning te blijven staan.
Bekijk de video 'Berg Balance Scale'.
BE R
Flamingo Balance Test
O
EP
SO
De Flamingo Balance Test is oorspronkelijk bedoeld voor kinderen. De test is eenvoudig aan te passen door bijvoorbeeld de verhoging achterwege te laten of het been niet vast te houden. Voer de test elke keer op dezelfde manier uit. Als je de test aangepast hebt, voer je de test bij één persoon altijd op de zelfde manier uit.
Materiaal: • evenwichtsbalk van 50 cm lang, 4 cm hoog en 3 cm breed • stopwatch.
R
IG
H
T
BO
O
M
Uitvoering: 1. Ga op de balk staan met je voorkeursbeen. 2. Pak de wreef van de andere voet en trek deze tegen je bil aan. 3. Je andere arm mag je gebruiken om evenwicht te bewaren. 4. Probeer zo lang mogelijk in deze houding te blijven staan. 5. Als je het been loslaat, stopt de tijd. 6. De tijd loopt weer zodra je de balans weer hebt hervonden. 7. Noteer het aantal gemaakte fouten binnen een minuut. 8. Het aantal gemaakte fouten staan voor het aantal punten. Bijvoorbeeld 6 fouten gemaakt in een minuut, de score is 6. 9. Bij meer dan 15 fouten stopt de test en is de score 15.
C
O
PY
Voor de originele uitvoering zijn normwaarden beschikbaar voor de leeftijd tot 16 jaar.
200
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
Uitstekend Zeer goed
Goed
Voldoende Zwak
Onvoldoende
-12
<3
3
6-5
10-7
14-11
15
-13
<2
2
5-3
8-6
12-9
>12
-14
<2
2
4-3
7-5
10-8
>10
-15
<2
2
5-3
7-6
12-8
>12
-16
<2
2
4-3
6-5
10-7
>10
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
Lenigheid: • sit-and-reach-test.
N D ER W
Leeftijd
IJ S
Scores per leeftijdscategorie
IG
Sit-and-reach-test.
C
O
PY
R
Uithoudingsvermogen: • shuttle run test • shuttle walking test (10 meter incremental shuttle walking test) • coopertest • Åstrand-test • 6 Minuten Wandeltest • Steep Ramp Test. Steeds vaker wordt de Zes Minuten Wandeltest (6MW) gebruikt. Een test vanuit de fysiotherapie die in eerste instantie vooral werd gebruikt bij ouderen. Tegenwoordig wordt de test ook bij kinderen vanaf negen jaar ingezet.
201
IJ S
De 6MW is een functionele inspanningstest voor minder belastbare doelgroepen. Tijdens de test meet je de maximale afstand die iemand in zes minuten wandelt. Voor de meeste doelgroepen is dit een submaximale inspanningstest. Voor mensen met een zeer slechte conditie kan het een maximale inspanningstest zijn. De test wordt afgenomen volgens een zeer vast omschreven protocol. Op deze manier zijn de uitkomsten goed met elkaar te vergelijken.
SO EP
Om de test uit te voeren heb je het volgende nodig: • meetlint • rustige gang of zaal • weegschaal • eventueel een hartslagmeter.
N D ER W
Met een formule kun je een normwaarde uitrekenen die past bij de leeftijd, het gewicht en de lengte van de deelnemer. De werkelijk gelopen afstand kun je dan vergelijken met de berekende normwaarde. Een score onder de 82% van de normwaarde geldt als afwijkend. De 6MW is ook te gebruiken als meetinstrument om de vooruitgang in uithoudingsvermogen vast te leggen bij een deelnemer. Als iemand in het dagelijks leven met een stok of een ander loophulpmiddel loopt, mag deze persoon tijdens de test ook met een hulpmiddel lopen.
BE R
O
Het afnemen van de test vraagt enige oefening. Neem de test eerst een aantal keren af met iemand die ervaring met de test heeft. Ook de persoon die je wilt testen moet eerst een aantal keren oefenen omdat bij de eerste keren een leereffect kan optreden, wat de resultaten kan beïnvloeden.
M
Ga naar de website 'Meetinstrumenten in de zorg' voor een testprotocol en de formules om normwaarden te berekenen.
BO
O
Lees de verdiepingsstof 'Steep Ramp Test'.
IG
H
T
Kracht: • krachttest: push-up • krachttest: sit-up • knijpkrachttest • 1RM submaximaaltest.
C
O
PY
R
Snelheid: • shuttle sprint 5 X 10 meter • 50X plate-tapping.
202
Tests die de lichamelijke activiteit meten Behalve het meten van de bewegingseigenschappen, probeert men steeds vaker een goed beeld te krijgen van de lichamelijke activiteit van iemand. Hiervoor worden enerzijds vragenlijsten gebruikt en anderzijds hulpmiddelen als een stappenteller of activiteitenmeter (Activ8, Fitbit, Apple Health, OMRON-activiteitenmeters). Hoe je een stappenteller als betrouwbaar instrument gebruikt, komt naar voren in het proefschrift van Thessa Hilgenkamp naar de lichamelijke activiteit en fitheid van ouderen met een verstandelijke beperking.
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
Gebruik stappenteller
N D ER W
IJ S
Om een goede meting van de lichamelijke activiteit te kunnen doen met behulp van stappentellers, is het nodig eerst te bepalen hoeveel dagen er gemeten moet worden voor een waarheidsgetrouwe meting[1]. Ook is het noodzakelijk te onderzoeken of er bij deze groep sprake is van ‘reactiviteit’, wat wil zeggen dat deelnemers in de eerste dagen dat ze een stappenteller dragen meer actief zijn dan normaal[2]. Om dit te onderzoeken, droegen 268 deelnemers van 50 jaar en ouder, variërend in mate van verstandelijke beperking van zwakbegaafd tot ernstig, 14 dagen lang een stappenteller (type New Lifestyles 1000, minimale benodigde wandelsnelheid voor een betrouwbare meting: 3,2 km/u[3-4]). Het aantal stappen per dag was in de eerste dagen niet anders dan in de latere dagen, en een meting van 4 dagen bleek voldoende voor een goede meting, ongeacht welke dagen, en ongeacht of deze dagen wel of niet aansluitend waren.
EP
SO
Bron: Hilgenkamp (2012).
BE R
O
Tests die de fitheid meten Bij deze tests wordt meestal ook de BMI, de taille- of buikomvang en het vetpercentage gemeten.
BMI
O
M
Hoe kun je zelf je BMI berekenen? Je kunt je BMI zelf uitrekenen door je gewicht in kilo’s te delen door het kwadraat van je lichaamslengte in meters. Als je bijvoorbeeld 65 kilo weegt en je bent 1,70 meter lang, dan bereken je je BMI als volgt: 65 kilo / (1,70 x 1,70 meter) = 22,5.
H
T
BO
Wat is een gezond BMI? Voor volwassenen ligt een gezond BMI tussen de 18,5 en de 25. Maar dit geldt niet voor iedereen. Voor ouderen en kinderen gelden andere grenzen voor ondergewicht, overgewicht en gezond gewicht. Hierna zie je de BMI-grenzen per leeftijdsgroep.
IG
Uitslag BMI volwassenen 19-69 jaar Betekenis
Lager dan 18,5
Ondergewicht
Vanaf 18,5 tot 25
Gezond gewicht
Vanaf 25 tot 30
Overgewicht
30 en hoger
Ernstig overgewicht (obesitas)
C
O
PY
R
BMI-grenzen 19-69 jaar
Bron: Voedingscentrum (z.d.).
203
Buikomvang (taille) Vrouwen Gezond
Taille tussen 80 en 88 cm
Verhoogd risico
Taille meer dan 88 cm
Sterk verhoogd risico
EP
SO
Taille minder dan 80 cm
N D ER W
IJ S
De tailletest of middelomtrek geeft een indicatie van de abdominale vetmassa ofwel de hoeveelheid vet rond de buik. Mensen met veel vet rond de buik lopen een groter gezondheidsrisico. Ze hebben meer kans op een hoge bloeddruk, het ontwikkelen van hart- en vaatziekten en diabetes type 2, in vergelijking met mensen die het lichaamsvet op dijen en heupen dragen. De taille, tussen onderste rib en de bekkenrand, meet je met een meetlint. Je mag het lint niet te strak aantrekken. De persoon bij wie je de meting afneemt moet in een staande, gestrekte houding staan.
Mannen
Gezond
Taille tussen 94 en 102 cm
Verhoogd risico
BE R
O
Taille minder dan 94 cm
Taille meer dan 102 cm
Sterk verhoogd risico
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
De tabellen geven de normwaarden van de tailletest weer voor mannen en vrouwen.
204
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
N D ER W
IJ S
Fittest voor mensen met een verstandelijke beperking Fittesten voor mensen met een verstandelijke beperking zijn de afgelopen jaren redelijk gangbaar geworden. Deze testen moet je zien in het licht van de vaak ongezonde leefstijl van mensen met een verstandelijke beperking. Overgewicht is een groot maatschappelijk probleem; bij mensen met een verstandelijke beperking is dit probleem nog veel groter. Ongeveer 45% van hen blijkt overgewicht te hebben. De laatste jaren groeit de aandacht voor leefstijlverbetering voor mensen met een verstandelijke beperking. Zo wordt er meer op voeding gelet en krijgt ook het bewegen meer aandacht. Om de fitheid te meten en de vooruitgang zichtbaar te maken, zijn fittesten ontwikkeld. Bijvoorbeeld door RUG (Rijksuniversiteit Groningen), De Brink (een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking) en het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam.
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
De methode van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) is een kwantitatieve test die uit de volgende onderdelen bestaat: 1. Bloktransfertest: – Meet de handvaardigheid. – De deelnemer moet zo snel mogelijk met één hand veertig blokjes één voor één in een voorgeschreven volgorde van het ene op het andere bord leggen. 2. Reactietest: – Meet de reactiesnelheid. – Als een lampje op een soort stopwatch gaat branden, moet de deelnemer zo snel mogelijk reageren door een knop in te drukken. 3. Knijpkrachttest: – Meet de maximale isometrische knijpkracht. – De deelnemer moet zo hard mogelijk knijpen in een handknijpdynamometer. 4. Aangepaste wandeltest: – Meet het aerobe uithoudingsvermogen. – Variant op de shuttle run test. De deelnemers beginnen na de eerste pieptoon te wandelen en leggen vervolgens tussen twee pieptonen telkens een bepaald traject tussen twee pylonen af. De tweede piep volgt steeds sneller na de eerste, zodat de wandelsnelheid wordt opgevoerd. Aan het eind van de test wordt de hartslag gemeten. Bovendien worden bij de test een aantal vragenlijsten ingevuld, om zicht te krijgen op de lichamelijke activiteit van de proefpersonen.
C
O
PY
R
IG
Voor mensen met een ernstige verstandelijke beperking en een meervoudige beperking leverde de RUG fittest echter geen betrouwbare gegevens op. Dit heeft er toe geleid dat in samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen, de Hanzehogeschool Groningen en een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking (De Brink) een aangepaste test is ontwikkeld die toepasbaar is bij mensen met een ernstige verstandelijke en zintuiglijke beperking. De test heet de Basistestset Fitheid. De onderzoeksvraag was gericht op of het mogelijk is de fitheid van mensen met een ernstige verstandelijke beperking vast te stellen. Uit onderzoek blijkt het volgende: • De tailleomvang en de BMI (Body Mass Index) zijn praktisch uitvoerbaar en leveren betrouwbare resultaten op. • De lengtemeting blijkt niet betrouwbaar, een goed alternatief blijkt de tibialengte te zijn.
205
• • •
IJ S
•
Meten van het vetpercentage met moderne apparatuur blijkt moeilijk uitvoerbaar en niet-betrouwbaar. Voor het meten van het uithoudingsvermogen blijkt de wandeltest (afhankelijk van het niveau 2 tot 6 minuten) uitvoerbaar en betrouwbaar, eventueel in combinatie met een hartslagmeter. Voor mensen met een ernstig verstandelijke beperking voldoet eveneens de shuttle walking test, dit geldt niet voor mensen met een zeer ernstige verstandelijke beperking. Voor het meten van de kracht en de reactie zijn nog geen betrouwbare alternatieven gevonden. Het blijkt ook belangrijk om alle bewegingsactiviteiten (waaronder wandelen) van de deelnemers in kaart te brengen.
N D ER W
•
Ga naar de website 'Basistestset Fitheid' voor informatie en downloads.
BE R
O
EP
SO
Onderzoekers Thessa Hilgenkamp en Alyt Oppenwal van het Erasmus Medisch Centrum ontwikkelden de VB-fitscan. Dit is een uitgebreide test die aan veel factoren aandacht besteed. Fitheid bestaat uit een set van eigenschappen die mensen bezitten of behalen, en deze eigenschappen worden ingedeeld in gezondheidsgerelateerde (lichaamssamenstelling, cardiovasculair uithoudingsvermogen, spierkracht, spierkrachtuithoudingsvermogen, flexibiliteit) en prestatiegerelateerde (coördinatie, balans wendbaarheid, reactietijd, vermogen, snelheid) eigenschappen. Zo worden onder andere de BMI en de buikomvang gemeten, en daarnaast het spierkrachtuithoudingsvermogen (30s chair stand en 5 times chair stand test), de spierkracht (knijpkracht) en het statisch en dynamisch evenwicht. De scan is met name ontwikkeld voor oudere mensen met een verstandelijke beperking, maar ook toepasbaar op andere groepen.
M
Lees het artikel 'VB-fitscan' voor meer informatie.
H
T
BO
O
Kwalitatieve motorische tests Bij deze tests gaat het niet of niet alleen om het eindresultaat, maar om het proces, dus de kwaliteiten die tot het resultaat geleid hebben. Een voorbeeld hiervan is een door Pijning ontwikkeld protocol dat de motorische leerstijl van een leerling probeert te achterhalen. Zo blijkt de ene leerling tot resultaten te komen op grond van een foutenanalyserende aanpak en de andere persoon op basis van een momentaanpak.
IG
De al besproken Movement ABC bevat ook een aantal kwalitatieve aspecten.
C
O
PY
R
Vragenlijstmethoden Bij vragenlijstmethoden probeer je met behulp van een vragenlijst systematisch informatie te verzamelen over het bewegingsgedrag, de lichaamsbeleving, het sportverleden en de wensen van deelnemers. Zo zijn er lijsten om na te gaan of iemand voldoet aan de beweegrichtlijnen. Een aantal vragenlijsten heeft betrekking op de waardering die iemand heeft voor het eigen lichaam en/of de eigen bewegingsvaardigheid. Voorbeelden zijn de Body Distortion Questionnaire en de Lichaamsattitude-vragenlijst, die veel gebruikt worden om het lichaamsbeeld bij mensen met anorexia nervosa te bepalen.
206
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
Lichaams-Attitude-Vragenlijst
N D ER W
IJ S
Wat meet de LAV? De LAV richt zich op de subjectieve beleving en de houding ten opzichte van het eigen lichaam bij patiënten met een eetstoornis. De LAV maakt onderscheid tussen negatieve waardering van de lichaamsomvang, gebrek aan vertrouwdheid met het eigen lichaam, algemene ontevredenheid met het lichaam en een restfactor. Hoe is de LAV vragenlijst opgebouwd? De test is opgebouwd uit 20 vragen met een multiple choice antwoord. De antwoorden worden gescoord op een 6-puntsschaal oplopend van “Nooit” (0) tot “Altijd”(5).
EP
SO
Hoe werkt de LAV scoring? De score wordt berekend door de antwoorden op te tellen. Items 4 en 9 worden gespiegeld. Er is één normgroep beschikbaar gebaseerd op onderzoek bij vrouwen met een eetstoornis. De LAV differentieert voldoende tussen vrouwen met en zonder een eetstoornis.
BE R
O
Bron: Embloom (z.d.).
Gedeelte uit de Lichaamsattitude-vragenlijst 4 = soms 5 = zelden 6 = nooit.
BO
O
1 = altijd 2 = meestal 3 = dikwijls
M
Bij deze vragenlijst wordt gewerkt met een zespuntsschaal:
1
2
3
4
5
6
H
T
Wanneer ik mezelf vergelijk met leeftijdsgenoten, voel ik me ontevreden over mijn lichaam.
IG
Mijn heupen lijken me te breed.
C
O
PY
R
Ik voel me thuis in mijn eigen lichaam. Ik verlang er sterk naar om slanker te zijn. Mijn borstomvang vind ik te groot. Wanneer ik mezelf in de spiegel bekijk, voel ik me ontevreden over mijn eigen lichaam. Mijn uiterlijk is erg belangrijk voor mij.
207
IJ S
Om inzicht te krijgen in het beweeggedrag en sedentaire gedrag van deelnemers, worden verschillende normen gebruikt die veelal gemeten worden aan de hand van vragenlijsten. Enkele voorbeelden zijn: • SQUASH-vragenlijst • vragenlijst beweegrichtlijnen • vragenlijst sedentair gedrag.
N D ER W
Observatiemethoden De meeste instellingen maken bij de beeldvorming van het bewegingsgedrag van deelnemers gebruik van observatiemethoden. In veel gevallen hebben instellingen op basis van de populatie, visie en doelstellingen zelf observatieprotocollen ontwikkeld. Aan de hand van deze protocollen of checklists wordt het bewegingsgedrag van de deelnemers beschreven.
EP
SO
Niet alle instellingen beschikken over een instrument, bijvoorbeeld een vast bewegingsobservatieschema, aan de hand waarvan de beeldvorming tot stand komt. Ontbreekt zo’n instrument, dan is het raadzaam er een te ontwikkelen. Er bestaan wel standaardinstrumenten, maar die zijn niet altijd goed te gebruiken. De bewegingsagogie heeft met zo veel verschillende doelgroepen te maken, dat in veel gevallen de standaardinstrumenten niet voldoen en er een aanpassing bedacht moet worden.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
Bij de ontwikkeling van een bewegingsobservatieschema worden de volgende methodische stappen gezet: 1. Bepalen van het doel: – Wat wil ik bereiken met mijn observaties? – Waarom ga ik observeren? 2. Over welke gedragsaspecten wil ik iets te weten komen? Welke gegevens zijn relevant, gezien de populatie en de visie van de instelling? 3. Bepalen van de situatie(s) waarin geobserveerd wordt: – Als ik de mate van samenwerking of de mate van initiatief van een deelnemer wil observeren, in welke situaties moet ik dit dan doen? In welke situaties is het zichtbaar? – Je kunt observeren tijdens reguliere lessen of bijeenkomsten, maar het is ook mogelijk dat je hiervoor een aantal specifieke bewegingssituaties creëert, zoals het eerder gegeven voorbeeld van een ggz-instelling. 4. Bepalen van de manier waarop je gaat observeren: – participerend of niet – beschrijvend – met behulp van scorelijsten – met behulp van video.
208
Voordelen van een vast bewegingsobservatieschema zijn: • Het richt de aandacht op de observaties. Observeren is per definitie selectief en op deze manier heb je vooraf je selectie gemaakt en zie je geen aspecten over het hoofd. • Door steeds dezelfde aspecten te observeren en te registreren, wordt vooruitgang of achteruitgang zichtbaar en zijn de gestelde doelen te evalueren. • Het maakt een vergelijking tussen personen mogelijk.
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
Voorbeeld bewegingsobservatie Pieter Baan Centrum
N D ER W
IJ S
Waarom observeren tijdens het sporten? • We gaan ervan uit dat traumatische ervaringen als angst, stress, verdriet en dergelijke zich opslaan in het lichaam door middel van chronische spierspanningen. Op het moment dat men gaat bewegen worden deze koude, verkrampte gedeeltes doorbloed en dus verwarmd en komt de energie die hierin opgesloten ligt vrij en bepaalt deze je gedrag. • De sportsituatie is een situatie waarin je iemand moeilijk kunt ontwijken, vooral als het om contactsporten gaat, waarbij lichamelijk contact plaatsvindt.
SO
De sportsituatie is een situatie waarin wij de lichaamstaal aflezen. Je lichaam is je verleden en je kunt daar moeilijk mee liegen, vooral als er sprake is van vermoeidheid. Ieder mens is uniek, zowel in zijn presentatie als in lichaam en motoriek. Een stoornis, ik noem het liever een uit balans zijn, zal ook in het lichamelijke, de mimiek, de ogen en dergelijke zichtbaar zijn.
M
BE R
O
EP
Meestal worden de gegevens die bij de observatie zijn verzameld, vastgelegd in een bewegingsobservatieverslag. Dit verslag kan dienen als basis voor het bewegingsagogisch plan of als rapportage aan andere leden van het multidisciplinaire team. Bekijk de volgende drie voorbeelden. Het zijn observatieschema’s van: • een kinderdagcentrum • een school voor speciaal onderwijs • een ggz-instelling.
BO
Algemene opmerkingen Motoriek: – handelingskenmerken (coördinatie) – uitdrukkingskenmerken – grondvormen van bewegen – oog-handcoördinatie Uitdrukkingsmotoriek Lichaamsbeleving Lichaamsbesef en ruimtelijke oriëntatie Spel Lateralisatie De groep Opdrachtgerichtheid Aanpakgedrag Voorkeursactiviteiten Algemene indruk Samenvatting en conclusies.
C
O
PY
R
IG
3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.
H
T
1. 2.
O
Observatieschema kinderdagcentrum
209
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
4.
BE R
O
EP
3.
N D ER W
2.
Cognitieve aspecten: – motivatie – initiatief – concentratie – taakgerichtheid, spanning – structuurbehoefte – oriëntatie in de ruimte – inzicht. Sociale aspecten: – aansluiting bij de groep – betrokkenheid bij de groep – sociaal spelgedrag, samenwerken – assertiviteit – hulpvaardigheid. Emotionele aspecten: – plezierbeleving – (faal)angst – doorzettingsvermogen – incasseringsvermogen – omgaan met winst/verlies – motorische competentie, zelfvertrouwen. Psychomotorische aspecten: – coördinatie – uithoudingsvermogen – kracht – basisvaardigheden, grondvormen van bewegen – zwemvaardigheid – ritmegevoel – evenwicht – gebruik van materiaal – gebruik van de ruimte – lichaamsbesef.
SO
1.
IJ S
Observatieschema school voor speciaal onderwijs
210
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
IG
H
T
BO
5.
O
M
4.
BE R
O
EP
3.
N D ER W
2.
Bewegingsgedrag (sociale aspecten): – positiekeuze (in de ruimte, t.o.v. groepsgenoten) – speelstijl (rivaliserend, onderhoudend, verrassend, doelgericht, rigide) – voorkeursacties (aanvallen, verdedigen, scoren, afgeven) – samenwerking (grenzen respecteren, tegenspel geven) – regelhantering (volgen, boycotten, negeren, protesteren). Handelingsmotoriek (functionele aspecten): – motorische ontwikkeling – motorische vaardigheid (coördinatie, evenwicht, concentratie) – bewegingservaring – betekenisverlening (competentiegevoel, faalangst, zelfbeeld) – leervermogen – doorzettingsvermogen – aandachtsspanne. Uitdrukkingsmotoriek (expressieve aspecten): – lichaamsbeeld, houdingsbeeld, bewegingsbeeld – energieniveau – naar binnen/buiten gericht – clusters (remming-angst-controle, plezier-vertrouwen-kracht-ruimte, impulsiviteit-chaos-grenzeloosheid). Ervaring van lichamelijkheid: – Lichaamsbeleving – lichaamswaardering – lichaamsattitude – lichaamsperceptie. Verbaal en non-verbaal contact: – ten aanzien van de therapeut – ten aanzien van de groep als geheel – ten aanzien van individuele groepsgenoten – algemene tendensen (spanningsbronnen, omgang met kritiek/complimenten).
SO
1.
IJ S
Observatieschema ggz-instelling
R
Opdracht 9 Intakeformulier
C
O
PY
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bepaal de onderwerpen van een intakeformulier. b. Kies met elkaar voor een bepaald werkveld van de bewegingsagogie en stel met elkaar een concreet intakeformulier op.
Opdracht 10 Anamnese a. Geef een omschrijving van het begrip anamnese. b. Wat is het belang van een goede anamnese voor een bewegingsagoog? Maak dit duidelijk aan de hand van een voorbeeld.
211
c. Wat wordt bedoeld met een hetero-anamnese?
Opdracht 12 Vaardigheidstest
N D ER W
a. Geef de indeling in vijf categorieën diagnostische hulpmiddelen b. Geef een korte omschrijving van elke categorie. c. Geef van elke categorie een voorbeeld.
IJ S
Opdracht 11 Indeling in bewegingsdiagnostische hulpmiddelen
SO
a. Geef aan wat je als bewegingsagoog kunt met vaardigheidstests. b. Leg uit wat een leerlingvolgsysteem is. c. Geef aan in welke situaties een bewegingsagoog dit systeem of delen van dit systeem toe kan passen.
EP
Opdracht 13 Klimmen en klauteren
O
Bekijk de video 'Klimmen en klauteren met een visuele en verstandelijke beperking'.
M
BE R
a. Bestudeer het observatieschema uit de brontekst. Kies een aantal onderdelen van dit schema uit en observeer aan de hand daarvan de deelnemer(s) uit de video. b. Noteer je bevindingen. c. Ontwikkel voor het onderdeel klimmen en klauteren een vaardigheidstest die geschikt is voor deze doelgroep.
O
Opdracht 14 Kwantitatief motorische tests
BO
a. Wat wordt verstaan onder een kwantitatief motorische test? b. Geef aan wat het belang van dergelijke tests is binnen de bewegingsagogie. c. Geef drie voorbeelden van dergelijke tests.
Leg uit waarom de Movement ABC niet alleen een kwantitatief motorische test is. Wat meet de Movement ABC? Wat is de inhoud van de Movement ABC? In welke situaties binnen de bewegingsagogie is deze test bruikbaar?
PY
R
IG
a. b. c. d.
H
T
Opdracht 15 Movement ABC
C
O
Opdracht 16 Video's Movement ABC Bekijk een van de video's 'ABC assessment', 'Movement ABC-2' en 'Movement ABC'. a. Geef een korte samenvatting van de video. b. Geef je mening over de video.
212
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
Opdracht 17 Bewegingseigenschappen
IJ S
a. Noteer de vijf bewegingseigenschappen. b. Geef bij elke bewegingseigenschap twee voorbeelden van tests om deze eigenschap te meten.
Opdracht 18 Discussie fysieke testen
N D ER W
Deze opdracht kun je het beste in een groepje of met de hele klas maken. Discussieer met elkaar over de stelling: Een bewegingsagoog kan zijn werk niet goed doen zonder gebruik te maken van fysieke tests.
Opdracht 19 Detentie
O
EP
SO
Stel, je krijgt de opdracht om het volgende in kaart te brengen van een groep gedetineerden: • het (over)gewicht • kracht • uithoudingsvermogen • coördinatie.
BE R
Geef aan met welke hulpmiddelen, tests je dit in kaart gaat brengen. Verantwoord je keuze.
Opdracht 20 CVA en balans
O
M
Stel, je krijgt de opdracht om de balans in kaart te brengen van een groep met CVA. a. Noteer een aantal geschikte instrumenten/tests. b. Werk één instrument/test nader uit.
BO
Opdracht 21 6 Minuten Wandeltest
H
T
a. Wat meet de 6 Minuten Wandeltest? b. Hoe ziet de 6 Minuten Wandeltest eruit? c. Voor welke doelgroepen binnen de bewegingsagogie is deze test geschikt?
IG
Opdracht 22 Kracht
C
O
PY
R
a. Geef een concreet voorbeeld van een situatie of doelgroep waarvoor het meten van kracht belangrijk is. b. Geef een aantal voorbeelden van krachttests. c. Ga uit van de situatie of doelgroep van vraag a en bepaal wat in dit geval het meest geschikte instrument is.
Opdracht 23 Fittest RUG a. Geef aan wat het belang is van het meten van de fysieke fitheid van mensen met een verstandelijke beperking. b. Noteer de vier onderdelen waaruit de Fittest van de RUG uit bestaat. Geef een toelichting op de vier onderdelen.
213
Opdracht 24 Vragenlijsten
Opdracht 25 Observatieschema
N D ER W
Noteer de methodische stappen die gezet moeten worden bij de ontwikkeling van een bewegingsobservatieschema.
IJ S
a. Ga uit van je eigen stagesituatie of interesse (bepaalde doelgroep, sector). Welke vragenlijsten kunnen van belang zijn voor jouw stageplaats of doelgroep? b. Noteer de inhoud van een van de relevante vragenlijsten.
Opdracht 26 Ontwikkelen van een observatieschema
Opdracht 27 Zwementie
BE R
O
Bekijk de video 'Zwementie movie studentenversie'.
EP
SO
Deze opdracht kun je het beste maken in een groepje met studenten met dezelfde stageplaats of doelgroepinteresse. Ontwikkel voor deze situatie een observatieschema.
a. Kies een of twee deelnemers uit en ontwikkel een observatieschema waarbij je vooral gericht bent op de beleving. b. Pas het observatieschema toe en noteer je bevindingen.
M
5.4 Leerlingvolgsysteem
T
BO
O
Een leerlingvolgsysteem (LVS) volgt de leerling in zijn vorderingen. De bedoeling is om een goede voortgang zichtbaar te maken en eventuele stagnatie of achterstand tijdig op te sporen. Indien je een dergelijk systeem kunt toepassen bij een van je doelgroepen, kun je op die manier prima de voortgang monitoren.
IG
H
Vier wettelijk goedgekeurde leerlingvolgsysteemtoetsen
C
O
PY
R
De vier wettelijk goedgekeurde leerlingvolgsysteemtoetsen voor het primair onderwijs zijn: • Boom leerlingvolgsysteem; • Cito Volgsysteem primair en speciaal onderwijs; • Dia-LVS Van Diataal; • IEP LVS-toetsen.
214
Bron: OCO (2022).
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
N D ER W
IJ S
Een leerlingvolgsysteem bestaat uit toetsen die op vaste momenten in het jaar afgenomen worden. Deze toetsen zijn niet ontwikkeld door de school of uitgevers van de diverse methoden. De toetsen staan daar los van. De toetsen zijn genormeerd. Dat wil zeggen dat op basis van experimenteren vóóraf vaststaat wanneer een leerling de toets gehaald heeft. Zo kan een spellingstoets bestaan uit 20 woorden. De norm is 80%, dat wil zeggen dat je 16 woorden goed moet hebben. Alle leerlingen van verschillende scholen krijgen dezelfde toetsen op hetzelfde moment. Zo ontstaat landelijk een objectief beeld van de vorderingen. De toetsen van het LVS toetsen wat de leerlingen beslist moeten beheersen. Uitval op een toets van het LVS leidt altijd tot maatregelen vanuit de zorg. Met het LVS is de motorische ontwikkeling van een kind goed te volgen. Het vraagt wel een duidelijke inspanning én discipline van de kant van de leerkracht. Ondanks dat beide leerlingvolgsystemen geautomatiseerd zijn, vraagt het bijhouden redelijk veel tijd.
SO
Bekijk de video ‘Wim van Gelder vertelt over het belang van het Leerlingvolgsysteem Bewegen en Spelen’.
BE R
O
EP
Beleves Het leerlingvolgsysteem Beleves is redelijk gebruiksvriendelijk en afgestemd op het Basisdocument Bewegingsonderwijs. Met het systeem kun je de afzonderlijke groepen én individuele leerlingen beheren.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Stapsgewijs werkt het als volgt: 1. Je klikt op ‘groepen beheren’ en voert de groepsnamen van de betreffende groepen in. Ook geef je het groepsjaar van 1 tot en met 8 aan. 2. Je klikt op ‘leerlingen beheren’ en voert de namen van de leerlingen toe aan de betreffende groep. Het systeem plaatst de leerlingen in alfabetische volgorde. 3. Je klikt op ‘testen’ en vervolgens verschijnen de leerlingen. 4. Je klikt bijvoorbeeld op ‘balanceren’ en dan verschijnen automatisch de bijbehorende tussendoelen. Voor de leerlingen van groep 3 is dit bijvoorbeeld: ‘gaan over schuin balanceervlak’. Deze situatie wordt verduidelijkt door een plaatje. Vervolgens kun je de afzonderlijke leerlingen op dit onderdeel scoren op een vierpuntsschaal (0-1-2-3): – 0 = (zorgniveau) Het lukt de leerling meestal niet om de opdracht uit te voeren. – 1 = Het lukt de leerling regelmatig om de opdracht uit te voeren. – 2 = Het lukt de leerling niet alleen regelmatig om de opdracht uit te voeren, maar ook om de opdracht stabiel, met een zekere doelmatigheid en met overzicht uit te voeren. – 3 = De leerling voert de opdracht op zo’n niveau uit dat er nieuwe uitdagingen in zicht komen in de vorm van bijvoorbeeld de perfecte uitvoering of nieuwe alternatieven. 5. Vervolgens kun je de resultaten terugvinden onder de button ‘rapportage’. Bij deze rapportage kun je kiezen voor: – leerlingkaart – groepskaart – schoolkaart – geavanceerd rapport.
215
Leerlingkaart bewegen Naam: Peters, Jamai Gemiddeld
1
2
3
4
Balanceren
1
2
1
2
Klimmen
2
1
2
1
Zwaaien
2
2
2
2
Over de kop gaan
2
2
2
2
Springen
1
2
3
2
Hardlopen
2
2
2
2
Mikken
3
2
2
2
Jongleren
2
2
2
2
Doelspelen
2
2
2
2
2
Tikspelen
2
2
2
1
1,75
Stoeispelen
1
2
1
2
1,5
Bewegen op muziek
2
2
3
2
2,25
6
8
1,5 1,5
O
EP
SO
2
BE R
M
7
2 2 2 2,25 2
BO
O
5
N D ER W
Groep
IJ S
Aan de hand van de resultaten kun je bepalen of er specifieke maatregelen genomen moeten worden, zoals het volgen van steunlessen of MRT.
T
De resultaten kunnen ook in een grafiek afgebeeld worden.
C
O
PY
R
IG
H
Bewegen en spelen Het leerlingvolgsysteem Bewegen en Spelen is ontwikkeld om de bewegings- en spelontwikkeling van kinderen van 2 tot en met 16 jaar te kunnen observeren en registreren. Het vaardigheidsniveau van het kind kan met behulp van registratieformulieren in kaart worden gebracht. Op deze manier ontstaat inzicht in de vooruitgang en eventuele stagnatie van de ontwikkeling van kinderen. Er bestaan individuele formulieren en groepsformulieren. De motorische ontwikkeling loopt van 2 tot en met 16 jaar en kent verschillende niveaus. Het laagste niveau (2 jaar) is niveau -1, gevolgd door niveau 0 (3 jaar) en ten slotte niveau X (13 tot en met 16 jaar). Vanaf 13 jaar neemt het niveau dus niet meer toe. De niveaus lopen gelijk op met de groepen van de basisschool. Niveau 1 geeft het vaardigheidsniveau aan van wat 80% van de kinderen uit groep 1 beheersen. In feite is er op deze manier voor elk kind uit elke groep een norm of ondergrens. Als 80% van de kinderen uit
216
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
groep drie 10 seconden op één been staan, moet een 6-jarige daar dus in feite aan voldoen. Zo niet, dan is sprake van een achterstand in de motorische ontwikkeling en komt het kind mogelijk in aanmerking voor extra zorg (MRT).
N D ER W
IJ S
Het leerlingvolgsysteem bestaat uit vier onderdelen: 1. motorische vaardigheid 2. spelinzicht 3. gedrag in spelsituaties 4. kleinmotorische vaardigheid (schrijven).
EP
O
De drie motorische hoofdgroepen zijn: • evenwicht • coördinatie • oog-handcoördinatie, oog-lichaamscoördinatie.
SO
Het leerlingvolgsysteem Bewegen en Leren gaat ervan uit dat je methodische vaardigheden duidelijk kunt groeperen in motorische hoofdgroepen. Gegevens uit deze hoofdgroepen zijn te vertalen naar andere bewegingsvaardigheden en vormen daardoor een goede voorspelling voor de motorische ontwikkeling van een kind. De wetenschappelijke onderbouwing van deze aanname is niet heel sterk.
BO
O
M
BE R
De methode start met de observatie van deze drie motorische hoofdgroepen, bestaande uit vier zogenaamde basale vaardigheden. De motorische hoofdgroep evenwicht is namelijk onderverdeeld in statisch en dynamisch evenwicht. Ben je er na het observeren van deze vier vaardigheden nog niet helemaal uit, dan kun je verder onderzoek doen. Je bereidt de observatie dan uit naar acht vaardigheden. Afhankelijk van de uitslag, kun je kiezen voor extra maatregelen als MRT (motorische remedial teaching). Van elke observatie en van de extra maatregelen, maak je een rapportage.
T
Overzicht vereenvoudigde observatie Observatiegebied
Kwantificeerbaarheid
Evenwicht
Statisch
Stilstaan (staan op één been)
Seconden
Dynamisch
Springen-kracht (hinkelen, lopen over een bank)
Aantal
Coördinatie
Springen-coördinatie (huppelen, wisselsprongen)
Lukt het of lukt het niet
Oog-lichaamscoördinatie
Stuiten
Aantal
C
O
PY
R
IG
H
Motorische hoofdgroep
217
N D ER W
IJ S
In een individueel registratieformulier staat de motorische vaardigheid onderverdeeld in vier vaardigheidslijnen, de zogenaamde vier S’en: • Stilstaan • Springen -kracht • Springen -coördinatie • Stuiten.
Overzichtsformulier motorische vaardigheden Naam: Felix Terstal. Geboortedatum: 03-11-2015 Springen - kracht Springen coördinatie Stapt van een verhoging van 20 cm
Niveau 0 3,0 jaar
Schiet zonder te vallen een bal
Springt van een Springt met 2 bank en blijft staan benen tegelijk omhoog
Houdt een ballon 3 tot 5x hoog
Niveau I 4,0 jaar
Staat 3 s op één been
Hinkelt 3x
Springt als een kangoeroe 3x vooruit
Houdt een ballon 6x of vaker hoog
Niveau II 5,0 jaar
Staat 10 s op één been
Hinkelt 10x
Huppelt
‘Laat vallen – stuit – pak’
O
BE R
M
Hinkelt 10x op het andere been
Maakt 10x een Stuit 15x met skisprong over een voorkeurshand lijn
Hinkelt over 9 meter (tijd)
Maakt snelle wisselsprongen
O
BO
Raakt regelmatig een aangespeelde ballon
Stuit 15x met de andere hand
H
T
Niveau IV Staat 30 s op één 7,0 jaar been
SO
Niveau -1 Kan over 4 cm 2,0 jaar stappen
Niveau III Staat 1 s stabiel 6,0 jaar op één been
Trappelt als het omhoog wil springen
Stuiten
EP
Stilstaan
C
O
PY
R
IG
Vervolgens kunnen de gegevens per leerling weergegeven worden in een grafiek, waarin direct zichtbaar wordt hoe het betreffende kind scoort, gezien zijn leeftijd.
218
Nieuw leerlingvolgsysteem VOLG MIJ Uit onvrede met de bestaande leerlingvolgsystemen ontwikkelde de vakgroep van de Almeerse Scholen Groep een nieuw leerlingvolgsysteem. De kritiek op de bestaande modellen heeft vooral betrekking op dat het veel tijd kost en je de ontwikkelingen van de kinderen onvoldoende kunt bijhouden.
Het model heet VOLG MIJ. Dit model bestaat uit vijf verschillende scoringsgebieden: 1. spel 2. toestel 3. gedrag in bewegen 4. gedrag naar anderen 5. leerhouding.
IJ S
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
N D ER W
Onder het onderdeel spel vallen bepaalde leerlijnen, zoals stoeispelen, tikspelen, mikken en jongleren. Onder toestel vallen onder andere balanceren, klimmen en zwaaien. Er kan vier keer per jaar gescoord worden aan de hand van een vijfpuntschaal.
SO
Beweegparcours Daarnaast is er door de Vrije Universiteit en de Haagse Hogeschool een beweegparcours bedacht. Dit parcours bestaat uit verschillende bewegingsvormen waar het kind op beoordeeld kan worden. Het parcours gaat uit van de grondvormen van bewegen. Het grootste voordeel van op deze manier beoordelen, is dat het veel minder tijd kost.
EP
Opdracht 28 Video Leerling in beeld
BE R
O
Bekijk de video 'Demo Leerling in beeld: het leerlingvolgsysteem van iederéén'. a. Waarom is een leerlingvolgsysteem belangrijk? b. Wat vind je van dit systeem?
M
Opdracht 29 Leerlingvolgsysteem
BO
O
a. Wat is een leerlingvolgsysteem? b. Wat brengt een leerlingvolgsysteem in kaart? c. Noteer twee leerlingvolgsystemen op het gebied van sport en bewegen.
T
Opdracht 30 Bewegen en spelen
IG
H
Bekijk de video ‘Wim van Gelder vertelt over het belang van het leerlingvolgsysteem Bewegen en Spelen’.
C
O
PY
R
a. Geef een korte samenvatting van de video. b. Geef je mening over de video: • voor- en nadelen • sterke en minder sterke kanten.
219
5.5 Monitoren van de voortgang De belangrijkste taak van de bewegingsagoog is het opstellen en uitvoeren van een bewegingsagogisch programma. Dit kan voor een individu, maar ook voor een groep zijn.
N D ER W
IJ S
Een dergelijk programma stel je stap voor stap op. Je start met de beeldvorming. Hiervoor kun je gebruikmaken van verschillende bewegingsdiagnostische hulpmiddelen. Deze zijn in dit thema besproken. Je formuleert doelstellingen en gaat van start met het programma. Meestal beslaat dit een aantal weken of maanden. Tussentijds wil je natuurlijk graag weten of je wel op de goede weg bent en of de doelstellingen behaald gaan worden. Hiervoor moet je tussentijds bepalen hoe de voortgang verloopt. Dit wordt het monitoren van de voortgang genoemd.
EP
SO
In de zorg is dit een belangrijk onderdeel als het gaat om het leveren van kwalitatief goede zorg. Zo wordt Routine Outcome Monitoring (ROM) wereldwijd gebruikt voor inzicht in de voortgang van behandeling binnen de geestelijke gezondheidszorg. ROM is een methodiek waarbij regelmatig metingen worden gedaan van de toestand van ggz-patiënten met het oog op de evaluatie en eventueel bijsturing van de behandeling.
O
Inzicht in de voortgang
M
BE R
Voortgang meten ROM staat voor Routine Outcome Monitoring en biedt je de mogelijkheid om de voortgang van je behandeling te volgen. Zowel aan het begin als aan het eind van de behandeling wordt de Symptom-Questionnaire 48 (OQ-48) afgenomen. Regelmatig wordt dit ook tussentijds gedaan. De OQ-48 is een vragenlijst die klachten en het functioneren van mensen meet.
T
BO
O
Hoe het werkt Je kunt de vragenlijst thuis of bij Vitaal GGZ op de computer invullen. Hiervoor krijg je een uitnodiging. De vragenlijst is bij elke meting hetzelfde, zodat je verandering goed kunt meten. Elke keer nadat je de vragenlijst hebt ingevuld, bespreekt de behandelaar de resultaten met je.
IG
H
Bron: Vitaal GGZ (z.d.).
C
O
PY
R
Stappen om de voortgang te monitoren Welke stappen kun je als bewegingsagoog zetten om de voortgang van een bewegingsagogisch programma goed te kunnen volgen? 1. Formuleer concrete (SMART) doelen. Beschrijf je doelstelling(en) zodanig dat je de voortgang kunt waarnemen of meten. 2. Deze stap houdt nauw verband met de doelstelling(en): bepaal wat je precies wilt monitoren. Gaat het om bepaalde resultaten (toename van kracht, afname van sociale angst) of ook om het proces? 3. Bepaal welke diagnostische methoden of hulpmiddelen je gaat gebruiken. Als het gaat om het vergroten van iemands fysieke fitheid, bepaal je vooraf met welk instrument je die goed in kaart kunt brengen. Bij de beeldvormingsfase verricht je de eerste meting.
220
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
6.
IJ S
EP
7.
N D ER W
5.
SO
4.
Vervolgens herhaal je gedurende de uitvoering van het programma de test of het instrument dat je gekozen hebt. Je kunt van meerdere instrumenten gebruikmaken. Zo kun je ook met behulp van een vragenlijst informeren hoe iemand zijn fysieke fitheid ervaart. Dit doe je dan weer vooraf, tijdens en na het programma. Een soort van (eigen) leerlingvolgsysteem kan hierbij ook een rol spelen. Houd bij het maken van een keuze voor mogelijke instrumenten/methoden rekening met de tijdsinvestering. Zeker als je met een grote groep werkt, moet het wel praktisch uitvoerbaar blijven. Deze klacht hoor je vaak in het onderwijs en de zorg. Het bijhouden van resultaten kost veel tijd. Binnen de kinderdagcentra is er een app ontwikkeld die heel efficiënt werkt en dus veel tijd bespaart. Vraag je af aan wie je de resultaten op welke manier moet overdragen. Zo kan het zijn dat je met een voortgangsrapportage moet komen bij de behandelplanbespreking van het interdisciplinaire team. Leg de resultaten van de eerste meting (beeldvorming) goed vast. Hieraan kun je afmeten of er vorderingen zijn gemaakt. Voer de vervolgmeting uit en bepaal of je het bewegingsagogisch programma moet bijstellen.
O
De voordelen van goede monitoring
O
M
BE R
Het dagelijks monitoren van cliëntdoelstellingen in de app zorgt er allereerst voor dat begeleiders en behandelaren bewuster met de behandeldoelstellingen bezig zijn. Bovendien krijgen ouders nu ook inzicht in de behandeling van hun kind en kunnen zij zelf ook scoren op behandeldoelstellingen. Met ‘real-time’ inzicht in de effectiviteit van de geleverde zorg is het mogelijk tijdig persoonlijke doelstellingen van een kind bij te stellen wanneer dat nodig is. Op kinderdagcentra is het bijvoorbeeld belangrijk dat vanuit verschillende disciplines (multidisciplinair) wordt geïnterpreteerd hoe het kind optimaal behandeld kan worden.
BO
Bron: Optimale Samenwerking (z.d.).
PY
R
IG
H
T
Zelf instrument ontwikkelen In een aantal gevallen moet je zelf een diagnostisch hulpmiddel (vragenlijst, test) aanpassen of ontwikkelen. De doelgroepen en individuen waarmee de bewegingsagoog werkt, zijn zo divers dat maatwerk vaak noodzakelijk is. Bij de vaktherapeut, waartoe de psychomotorisch therapeut behoort, ontbreekt het bijvoorbeeld nog aan vragenlijsten die specifiek gericht zijn op het meten van de resultaten van vaktherapie.
C
O
Opdracht 31 Hoe kun je de voorgang monitoren? Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken van studenten die min of meer dezelfde stageplaats hebben Bespreek met elkaar hoe je de voortgang van een bewegingsagogisch-programma voor jouw doelgroep kunt monitoren (volgen). Welke diagnostische instrumenten (observatielijsten, vragenlijsten, tests, fysieke fitheid) zou je daarbij gebruiken?
221
Opdracht 32 Doorlopen van de stappen
IJ S
Ga uit van een bewegingsagogisch-programma dat je op je stage opgesteld hebt voor een groep of individuele deelnemer. Doorloop voor dit voorbeeld alle zeven stappen, zoals die beschreven zijn.
Opdracht 33 Leerdoelen
SO
N D ER W
a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Als je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt doen. b. Vul de beoordeling in.
Je kunt het belang van goede beeldvorming omschrijven.
2.
Je kunt de inhoud van een intake omschrijven en deze afnemen.
3.
Je kunt de vijf bewegingsdiagnostische methoden omschrijven en toepassen.
4.
Je kunt omschrijven wat een leerlingvolgsysteem is en dit toepassen.
5.
Je kunt de voortgang van het bewegingsagogisch-programma monitoren.
BE R
O
EP
1.
M
5.6 Verdiepingsstof - Validiteit en betrouwbaarheid
BO
O
Validiteit Een ander woord voor validiteit is geldigheid. Een test is valide, als door de test dat gemeten wordt wat het instrument beoogt te meten: meet de test wat er gemeten moet worden?
C
O
PY
R
IG
H
T
Betrouwbaarheid De betrouwbaarheid van een test zegt iets over de nauwkeurigheid van de test. Er is bij een betrouwbare test geen sprake van toevalligheden. Een test of meting is betrouwbaar als je bij een volgende meting onder precies dezelfde omstandigheden precies dezelfde testuitslag krijgt. De betrouwbaarheid is voor elke test en elk meetinstrument weer anders. Een valide test hoeft niet betrouwbaar te zijn en een betrouwbare test hoeft niet valide te zijn. In het meest ideale geval is een test valide én betrouwbaar.
222
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
5.7 Verdiepingsstof - HMKTK
N D ER W
IJ S
Deze al wat oudere test bestaat uit zes onderdelen. Het mooie van deze test is dat deze zes onderdelen een betrouwbaar beeld geven van de bewegingsvaardigheid van een deelnemer: 1. met een voorwerp een ballon zo lang mogelijk in de lucht houden (links en rechts) 2. met één been van een verhoging afspringen (trapje) en landen op datzelfde been én daarbij het evenwicht bewaren (links en rechts) 3. balanceren op een evenwichtsbalk (voorwaarts, achterwaarts) 4. over hindernissen heen hinken (opklimmend in moeilijkheid) 5. zo snel mogelijk zijwaarts heen en weer huppen over een latje 6. zo snel mogelijk voortbewegen met behulp van twee plankjes.
5.8 Verdiepingsstof - Steep Ramp Test
EP
SO
De ‘Steep Ramp Test’ (SRT) is een korte maximale inspanningstest op een geijkte fietsergometer om de aerobe capaciteit te meten. De belasting wordt tijdens deze test in een korte tijd snel opgevoerd (standaard 25 W/10 s) tot uitputting van de proefpersoon. 1,2 Vanuit het testresultaat kan een schatting worden verkregen van de VO2-max. (maximale zuurstofopname) en de W-max. (maximaal inspanningsvermogen) zoals gemeten bij een reguliere maximale inspanningstest, met behulp van een regressievergelijking. De SRT is cardiaal minder belastend.
M
BE R
O
Doelgroep: • gezonde kinderen en adolescenten (8 tot 18 jaar oud) • kankerpatiënten • chronische long- en hartpatiënten • diabetes mellitus patiënten (type 2).
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Bekijk de video 'Steep Ramp Test'.
223
5.9 Begrippen
Diagnose Naam van de bij een cliënt vastgestelde ziekte of aandoening.
N D ER W
BMI De BMI (Body Mass Index) is een internationaal gebruikte maat die laat zien of je een gezond gewicht hebt in verhouding tot je lengte.
IJ S
Anamnese Ziektegeschiedenis, voorgeschiedenis ziekte/aandoening.
SO
Diagnostiek Methoden die men gebruikt voor het stellen van een diagnose (dat wat er met iemand aan de hand is).
Kwantitatief Uitgedrukt in getallen, meetbaar.
O
BE R
Impulsief Iets doen zonder er over na te denken.
EP
Hetero-anamnese Als er informatie over de medische voorgeschiedenis en achtergrond van een patiënt ingewonnen wordt bij een andere persoon dan de patiënt zelf.
BO
O
M
Leerlingvolgsysteem Een programma dat de leerkrachten inzicht geeft in de ontwikkeling van de leerlingen, zowel op individueel als op groepsniveau.
T
Monitoren Volgen, het systematisch verzamelen van informatie over de voortgang.
IG
H
Nonchalant Ongeïnteresseerd, onachtzaam.
C
O
PY
R
Personalia Persoonsgegevens.
224
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Thema 5 Bewegingsdiagnostiek
225
IJ S N D ER W SO EP O BE R
BO
O
M
THEMA 6 HET OPSTELLEN VAN EEN BEWEGINGSAGOGISCH PROGRAMMA
C
O
PY
R
IG
H
T
Inhoud thema • Planmatig werken • De voordelen van planmatig werken • Diversiteit aan plannen • De inhoud van het ondersteuningsplan • De inhoud van het bewegingsagogisch programma • Verdiepingsstof • Begrippen
Werken met plannen is heel gewoon geworden binnen de sectoren waar de bewegingsagoog werkzaam is. Toch is dit niet altijd zo geweest. In de eerste paragraaf van dit thema lees je hoe deze planmatige aanpak binnen zorg en welzijn is ontstaan, wat zo’n planmatige aanpak inhoudt en wat de voordelen hiervan zijn.
SO
N D ER W
IJ S
Binnen zorg en welzijn bestaat er een grote hoeveelheid aan plannen. Er zijn onder andere zorgplannen, zorgleefplannen, behandelplannen, handelingsplannen, revalidatieplannen en ondersteuningsplannen. Er worden nogal wat uiteenlopende termen gebruikt. Zo spreek het kwalificatiedossier Sport en Bewegen over een agogisch ondersteuningsplan en een ((para)medisch) behandelplan. Op basis van deze plannen stelt de bewegingsagoog een bewegingsagogisch programma op. In dit thema worden de termen van het kwalificatiedossier gebruikt, ondanks dat in de praktijk nauwelijks gesproken wordt over een bewegingsagogisch programma. Deze laatste term is dus hetzelfde als wat doorgaans een bewegingsagogisch plan wordt genoemd.
EP
Een bewegingsagoog werkt dus planmatig. Aan de hand van voorbeelden wordt ingegaan op hoe zo’n plan is opgebouwd en welke fasen er zijn. De eerste fase (de beeldvorming) komt uitgebreid aan bod in het thema ‘Bewegingsdiagnostiek’.
BE R
O
Relatie met werkproces Het thema ‘Het opstellen van een bewegingsagogisch programma' heeft vooral te maken met werkproces P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch-programma op.
Leerdoelen
BO
O
M
Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder planmatig werken. Je kunt de voordelen van planmatig werken beschrijven. Je kunt beschrijven wat de inhoud en het doel van een kwaliteitssysteem is. Je kunt de meest gangbare plannen binnen zorg en welzijn beschrijven. Je kunt de opbouw van een ondersteuningsplan beschrijven Je kunt de opbouw van een bewegingsagogisch programma beschrijven en toepassen.
C
O
PY
R
IG
H
T
• • • • • •
227
6.1 Casus
EP
SO
N D ER W
IJ S
Opdracht 1 Casus Wat een geplan!
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
Kennisvragen a. In de afbeelding zie je zeven keer het woord ‘plan’. Wat is in deze gevallen de betekenis van het woord ‘plan’? Geef een algemene omschrijving. b. Wat betekent PDCA-cyclus? c. Wat is de relatie tussen de cirkel met PDCA en de acht plannen/programma's? d. Wat is het voordeel van planmatig werken als bewegingsagoog? e. Wat versta je onder een bewegingsagogisch plan? Wat is een bewegingsagogisch programma? Bestaat er verschil tussen deze twee begrippen? f. Wat versta je onder een zorgleefplan? Voor welke doelgroepen wordt deze term gebruikt? g. Geef een omschrijving van het begrip behandelplan. In welke sectoren waar de bewegingsagoog werkzaam is wordt deze term gebruikt? h. Wat is een terugvalpreventieplan? Wat is de relatie tussen dit plan en een behandelplan. Uit welke onderdelen is een revalidatieplan opgebouwd? i. Wat is een ondersteuningsplan? Binnen welke context wordt dit begrip gebruikt? j. Wat is een handelingsplan? Binnen welke sector en voor welke doelgroep wordt dit begrip gebruikt? k. Wat is de relatie tussen een bewegingsagogisch programma en een behandelplan? Wat is de relatie tussen een bewegingsagogisch programma en een ondersteuningsplan? Wat is de relatie tussen een bewegingsagogisch programma en een zorgleefplan?
228
6.2 Planmatig werken Tegenwoordig is planmatig werken binnen alle sectoren waar je als bewegingsagoog werkt heel normaal. De nadruk op dit planmatig werken is de afgelopen jaren voortgekomen uit een drietal ontwikkelingen. In de eerste plaats is de visie op de zorg voor mensen met een ondersteuningsvraag veranderd. De zorg is veranderd van aanbod- naar vraaggericht. Dit betekent dat de mens met zijn ondersteunings- of hulpvraag is centraal staat. Ten tweede
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
N D ER W
Het planmatig werken heeft dus te maken met: • een veranderde visie op zorg: cliëntgericht, vraaggericht, zorg op maat • het streven naar een hogere doelmatigheid • het optimaliseren van de kwaliteit van zorg.
IJ S
groeien de kosten voor de gezondheidszorg enorm, waardoor er zo efficiënt mogelijk gewerkt moet worden. Er is dus een duidelijke vraag vanuit de samenleving om doelmatig en verantwoord om te gaan met de schaarse middelen. Tot slot ligt er steeds meer nadruk op het leveren van kwalitatief goede zorg.
EP
SO
Ontwikkeling naar planmatige zorg Ten tijde van het medisch model was er niet of nauwelijks sprake van zorg, laat staan van planning van zorg. Tijdens het ontwikkelingsmodel kreeg men pas oog voor ontwikkelingsmogelijkheden van mensen. Langzaam maar zeker kwam men tot het inzicht dat planning van de zorg tot betere resultaten leidde. Tot het eind van de jaren zestig werd echter weinig over patiënten of bewoners opgeschreven; het accent lag op een goede verzorging en verpleging.
M
BE R
O
In de jaren zeventig werd de zorg voor mensen met een beperking meer multidisciplinair. Artsen, pedagogen, psychologen, maatschappelijk werkers, fysiotherapeuten, ergotherapeuten, logopedisten, activiteitenbegeleiders en bewegingsagogen deden hun intrede in de diverse gezondheidsinstellingen. Om de zorg te coördineren ging men frequenter rapporteren en vonden steeds vaker besprekingen plaats waarin de zorg van de persoon met een beperking centraal stond. In de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking evolueerden deze besprekingen langzaam maar zeker van een patiëntenbespreking, pupillenbespreking en bewonersbespreking naar een zorgplanbespreking.
BO
O
Bekijk de video's 'Het begeleidingsplan', 'Plannen van zorg in een notendop' en 'Voorlichtingsvideo ASVZ: het Individueel Plan (IP)'.
C
O
PY
R
IG
H
T
Gebruik van uiteenlopende begrippen en plannen De afgelopen jaren kreeg de planmatige zorg verschillende namen. Zo wordt in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking gesproken van zorgplannen, individuele plannen, begeleidingsplannen en ondersteuningsplannen. Binnen de revalidatie heeft men het over revalidatieplannen. De meest voorkomende begrippen in de psychiatrie en de jeugdhulpverlening zijn het behandelplan en het begeleidingsplan. Binnen het (speciaal) onderwijs heeft zich een vergelijkbare ontwikkeling voorgedaan en daar wordt gewerkt met verschillende leerlingvolgsystemen en spreekt men over handelingsplannen. Binnen de ouderenzorg gebruikt men overwegend de termen zorgplan en zorgleefplan. De laatste jaren wordt er steeds meer gesproken over een ondersteuningsplan. Dit geeft volgens velen het beste weer waar het voor de cliënt of bewoner om gaat: behoefte aan bepaalde vormen van ondersteuning. Zo werd er voorheen gesproken over een hulpvraag en tegenwoordig meer over een ondersteuningsvraag. Je kunt concluderen dat de cliënt steeds meer centraal is komen staan in het planmatig werken.
229
Bekijk de video 'Zorgplanbespreking en het zorgdossier'.
N D ER W
IJ S
Van papier naar digitaal Aanvankelijk waren de ondersteuningsplannen dikke papieren dossiers. Het kostte dan ook veel tijd om deze plannen actueel te houden. Tegenwoordig heeft vrijwel elke instelling deze plannen gedigitaliseerd en voeren zij de gegevens aan de hand van een vast format in. Afhankelijk van de taken en bevoegdheden van de medewerker, heeft deze rechten om het dossier in te zien en/of aan te passen. Je krijgt als bewegingsagoog te maken met het werken met deze systemen. De dossiers zijn ook een belangrijke bron om relevante informatie over de betreffende persoon te vinden.
EP
SO
Een aantal jaren geleden heeft de overheid geprobeerd om voor elke burger die in contact komt met de gezondheidszorg een elektronisch patiëntendossier (EPD) aan te leggen. Hierdoor is de informatie over een cliënt gemakkelijk bereikbaar voor verschillende zorgverleners en verschillende zorginstellingen. Dit levert voordelen op voor de kwaliteit en de efficiëntie van de zorg.
BE R
O
Bekijk de video 'Elektronisch patiëntendossier van Amsterdam UMC'.
Lees de verdiepingsstof 'Landelijk Schakelpunt (LSP)'.
H
T
BO
O
M
Wettelijke basis Het werken met plannen is niet vrijblijvend. Je kunt niet zeggen dat je het te veel werk vindt en dat het ten koste van de aandacht voor de mensen gaat en het daarom maar niet doet. Binnen alle sectoren is planmatig werken wettelijk vastgelegd. Zo is het wettelijk verplicht om met elke cliënt een zorgplanbespreking te houden. De gedachte hierachter is dat cliënten die zorg krijgen van bijvoorbeeld verpleeghuizen en de thuiszorg, meer te zeggen krijgen over de invulling van die zorg. Ook in de Wet langdurige zorg (Wlz) kun je lezen dat inspraak van de cliënt de reden is dat het zorgplan en de bespreking daarvan in de wet is geregeld. Het zorgplan is volgens de Wlz de uitkomst van dat wat met de cliënt of zijn vertegenwoordiger besproken is.
C
O
PY
R
IG
Binnen de jeugdhulpverlening is in 1990 door de toenmalige Wet op de jeugdhulpverlening al geregeld dat er verplicht gewerkt moest worden met individuele hulpverleningsplannen. In deze wet is vastgelegd dat over het hulpverleningsplan overleg gevoerd moet worden met de jeugdige, de ouders, de pleegouders, de plaatsende instantie en eventuele andere relevante partijen. In de latere Wet op de jeugdzorg en in de huidige Jeugdwet (2015) is er op dat punt niet veel veranderd.
230
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
Zorgplan en de Wlz
N D ER W
IJ S
Het zorgplan is volgens de Wet langdurige zorg (Wlz) de uitkomst van wat er met de cliënt of zijn vertegenwoordiger besproken is. De wet beschrijft de positie van de cliënt in drie punten: • De cliënt moet de gelegenheid krijgen om zich voor te bereiden op de eerste bespreking van het zorgplan. Om dit goed te doen geeft de zorgverlener hem een persoonlijk plan, dat de cliënt van te voren zelf invult. De zorgverlener moet dan uiteraard de dingen die in dit persoonlijke plan staan meenemen in het zorgplan. • Als de cliënt dit wil mag de mantelzorger altijd bij de zorgplanbespreking aanwezig zijn. • Beiden, cliënt en mantelzorger, kunnen ook gebruik maken van een cliëntondersteuner om het gesprek nog beter te voeren.
O
EP
SO
In de wet staat ook dat de zorgleefplanbespreking zo snel mogelijk na de start van de zorg moet plaatsvinden. Tijdens dit gesprek moeten volgens de Wlz het volgende besproken worden: • Wat het doel is van de zorg en hoe dat doel bereikt wordt • Wie wat gaat doen • Hoe de cliënt zijn leven wil inrichten en welke ondersteuning de zorgverlener daarin kan bieden • Hoe vaak er geëvalueerd wordt (moet minimaal twee keer per jaar)
BE R
Bron: Zorg voor Beter (2022).
Opdracht 2 Planmatig werken
O
M
a. Geef een omschrijving van planmatig werken. b. Leg uit welke ontwikkelingen binnen zorg en welzijn geleid hebben tot planmatig werken.
BO
Opdracht 3 Cliënt centraal
H
T
a. Leg uit wat bedoeld wordt met 'de cliënt centraal'. b. Leg uit op welke manier dit principe terugkomt in het werken met plannen.
IG
Opdracht 4 Video planmatig werken
PY
R
Bekijk een van de video's 'Het begeleidingsplan' en 'Plannen van zorg in een notendop'.
C
O
a. Geef een korte samenvatting van de inhoud van de gekozen video. b. Geef je mening over de inhoud van de video.
Opdracht 5 EPD en LSP a. Wat wordt bedoeld met EPD? b. Waar staat LSP voor? c. Wat is de inhoud van LSP?
231
Opdracht 6 Elektronisch dossier
N D ER W
6.3 De voordelen van planmatig werken
IJ S
Deze opdracht kun je het beste in een groep of met de klas maken. Discussieer met elkaar over de stelling: ‘Vanwege de kwaliteit van zorg weegt de inhoud van een elektronisch dossier zwaarder dan de privacy.’
SO
Het planmatig werken of het werken met zorgplannen of ondersteuningsplannen heeft de volgende voordelen: • verhoging van de kwaliteit • continuïteit van de zorg • duidelijke verantwoordelijkheden • overeenstemming, samenhang en afstemming van zorg • zorg op maat.
EP
Bekijk de video 'Ondersteuningsplannen'.
M
BE R
O
Verhoging van de kwaliteit Een van de voordelen van het werken met (ondersteunings)plannen is dat de kwaliteit van de zorg verbetert. Er is de laatste jaren veel aandacht voor het verbeteren van de kwaliteit van de zorg. Het planmatig werken draagt hier aan bij. Hierbij doorloop je steeds weer de kwaliteitscirkel: PDCA (Plan, Do, Check, Act). Daarnaast wordt er steed meer met kwaliteitssystemen gewerkt. Hier wordt apart aandacht aan besteed.s
BO
O
Continuïteit van de zorg Door het werken met ondersteuningsplannen is de continuïteit van zorg gewaarborgd. Stel dat een of meerdere hulpverleners wegvallen of dat de cliënt overgeplaatst wordt, dan kan de zorg volgens plan vervolgd worden.
IG
H
T
Verantwoordelijkheid In een ondersteuningsplan staat beschreven wie wat doet en daardoor is het duidelijk wie welke verantwoordelijkheid heeft binnen het zorgproces. Dit dwingt zorgverleners hun verantwoordelijkheid te nemen en kwaliteit te leveren.
C
O
PY
R
Samenhang Doordat in een ondersteuningsplan de doelen en de weg ernaartoe beschreven staat, is sprake van overeenstemming en samenhang van zorg. Als het belangrijk is de zelfstandigheid van iemand te vergroten, staat precies beschreven welke disciplines hier een bijdrage aan leveren. Zo wordt voorkomen dat de ene hulpverlener een appel doet op de zelfstandigheid van de cliënt, terwijl de andere hulpverlener bewust betuttelend optreedt. In dit geval wordt ook wel gesproken over een integrale aanpak van de zorg. Binnen een integrale aanpak werken alle betrokken organisaties of disciplines aan bepaalde doelen op basis van één plan.
232
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
Eén integraal behandelplan
N D ER W
IJ S
Jongeren komen bij het integraal jeugdzorgaanbod terecht via Bureau Jeugdzorg (mét indicatiestelling) of zijn rechtstreeks doorverwezen vanuit de lokale of 1e lijnsvoorzieningen (zonder indicatiestelling). In alle gevallen wordt direct bij binnenkomst de diagnose multidisciplinair gesteld, vanuit de samenwerkende expertise van jeugdzorg, jeugd-GGZ en jeugd-LVG. Op basis van deze multidisciplinaire diagnostiek wordt één integraal behandelplan opgesteld. Bron: Jeugdzorg Nederland (2009).
EP
SO
Zorg op maat Het werken met plannen verplicht de zorgverleners het aanbod goed af te stemmen op de vraag van de cliënt. Op deze manier garandeert een ondersteuningsplan zorg op maat.
Voordelen van het werken met hulpverleningsplannen
O
Bezinning en reflectie In de eerste plaats dragen hulpverleningsplannen ertoe bij dat de hulpverlener zich bezint op de voorgenomen plannen en de interpretatie van de hulpvraag die daaraan ten grondslag ligt. Reflectie op de hulpverlening maakt bijsturing mogelijk. Dit wordt door het werken met hulpverleningsplannen gestimuleerd.Hulpverleningsplannen bieden een houvast voor hulpverleners. Ze stimuleren om verantwoording af te leggen en legitimeren het werk van hulpverleners. Afstemming In de tweede plaats dragen hulpverleningsplannen bij aan het bereiken van overeenstemming tussen de hulpvraag en de hulp die mogelijk door verschillende hulpverleners wordt aangeboden. Het werken met hulpverleningsplannen draagt bij aan eenduidigheid, uniformiteit, consistentie en afstemming. De verschillende hulpverleners komen tot een gezamenlijke aanpak en één lijn in de behandeling. De hulpverlening is overdraagbaar = continuïteit van de zorg. Bewaking Hulpverleningsplannen maken het mogelijk het hulpverleningsproces te bewaken, te evalueren en te controleren.
R
O
IG
3.
H
T
BO
2.
M
BE R
1.
C
O
PY
Bron: Jumelet & Teunis (1999).
De kwaliteit binnen zorg en welzijn De overheid heeft het verhogen van de kwaliteit van de zorg al enkele jaren als prioriteit. Het stimuleren van het werken met individuele plannen is daar onderdeel van. Daarnaast richt men zich op het zo veilig mogelijk maken van de zorg. Die veiligheid heeft met zowel met de cliënt als met de zorgverlener te maken. Zo moeten medische fouten bij onder andere het toedienen
233
van medicatie moeten zo veel mogelijk vermeden worden. Vanuit zorgverlening moet het personeel zich houden aan richtlijnen met betrekking tot onder meer tillen. Daar heeft ook de bewegingsagoog mee te maken. Je kunt hierbij denken aan het toezicht binnen zwembaden en het gebruik van een tillift.
N D ER W
IJ S
Ouderenzorg De ouderenzorg krijgt de laatste jaren veel aandacht en dan vooral de zorg voor ouderen met dementie. Daarom hebben verschillende partijen hun krachten gebundeld en zijn ze tot een nieuw kwaliteitskader voor de ouderenzorg gekomen. Dit kader biedt aanknopingspunten om de kwaliteit te verbeteren en te garanderen.
Goede zorg en Kwaliteit van leven
BE R
O
EP
SO
Goede zorg komt tot stand in een complex en continu proces van samenspel met cliënt, familie en mantelzorg. Het draait om kwaliteit van leven en het gezamenlijk afwegen van veiligheidsen/of gezondheidsrisico’s. Kwaliteit van leven wordt niet uitsluitend bepaald door de zorg; daarvoor zijn het leven van de cliënt, zijn omgeving, familie en mantelzorg ook zeer bepalend. De zorg is er op gericht om optimaal bij te dragen aan de kwaliteit van leven. Dat het leven (uiteindelijk) niet maakbaar is, is een unaniem gedeelde menselijke ervaring die gepaard gaat met verdriet en soms onvermijdelijk lijden. Verpleeghuiszorg wordt steeds meer palliatieve zorg. Goede zorg heeft hier deskundige en oprechte aandacht voor.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Bron: Zorginstituut Nederland (2016).
Zorg voor ouderen.
234
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
N D ER W
IJ S
Jeugdzorg De kritiek op de jeugdzorg was dat die te gefragmenteerd was en dat ouders en kinderen te maken kregen met te veel verschillende hulpverleners. De nieuwe Jeugdwet moet daar verandering in brengen. De Jeugdinspectie gaat bij het toezicht op de kwaliteit van de nieuwe jeugdzorg vooral letten op de integrale aanpak van zorg en steun voor kinderen en gezinnen. Een nadeel is momenteel nog wel dat de diverse instanties met verschillende kwaliteitssystemen werken. Ook daar probeert men verandering in aan te brengen. De begrippen jeugdzorg en jeugdhulp worden nogal eens door elkaar gebruikt. Eigenlijk is het begrip jeugdzorg een verzamelnaam voor alle vormen van zorg aan jeugdigen: jeugdhulp, jeugdbescherming en jeugdreclassering.
Kwaliteit jeugdhulp
EP
SO
Jeugdhulporganisaties moeten verantwoorde zorg leveren van goede kwaliteit. Daarom worden in de jeugdhulp goed opgeleide (geregistreerde) specialisten ingezet. Verschillende inspecties werken samen om de kwaliteit van de jeugdhulp te bewaken.
M
BE R
O
Enkele maatregelen zijn: • VOG verplicht voor alle jeugdwerkers • Verplichte registratie werknemers jeugdzorg • Bepaalde taken alleen door geregistreerde professionals • Verplichte certificaten voor organisaties jeugdhulp • Meer samenwerken in jeugdhulp • Werken met een kwaliteitsysteem
BO
O
HKZ-model Zorginstellingen maken veel gebruik van het HKZ-model (Harmonisatie Kwaliteitsbeoordeling Zorgsector). Een belangrijk kenmerk van dit model is dat het enkele basisstappen in het zorgproces onderscheidt, zoals intake, uitvoering en evaluatie.
IG
H
T
Bron: Rijksoverheid (z.d.).
C
O
PY
R
Kwaliteitssystemen Een belangrijk instrument voor de overheid is het werken met kwaliteitssystemen. De zogenaamde kwaliteitswet uit 1994 schrijft voor dat elke gezondheidsinstelling over een kwaliteitssysteem moet beschikken aan de hand waarvan de kwaliteitsnormen te waarborgen en te controleren zijn. Er bestaan verschillende kwaliteitssystemen. Als kenmerk hebben ze gemeen dat ze werken volgens de cyclus van planning en controle en bestaan uit een aantal stappen. In de cirkel van Deming zijn deze stappen opgenomen.
235
IJ S
BE R
O
EP
SO
N D ER W
De kwaliteitscyclus of de cirkel van Deming kent de volgende fasen of stappen: • Stap 1. Plan: op basis van juiste beeldvorming, heldere doelen formuleren en plannen opstellen • Stap 2. Do: uitvoeren van de bedoelde plannen • Stap 3. Check: evalueren van de plannen • Stap 4. Act: bijsturen van de plannen.
T
BO
O
M
Aan een kwaliteitssysteem worden de volgende eisen gesteld: • Het stelt de klant centraal. • Het is zo ingericht dat het inzicht geeft in de impact van de verwachtingen van de klant op: – het management van medewerkers – het management middelen en – het management van processen. • Het is in staat te meten wat de resultaten zijn. • Het is in staat verbetertrajecten in gang te zetten en te begeleiden.
IG
H
Er komen regelmatig nieuwe systemen op de markt.
R
Handboek Zorg & Welzijn
C
O
PY
We ontwikkelden het handboek Zorg & Welzijn op basis van ons ISO 9001 handboek. Het kwaliteitshandboek Zorg & Welzijn heeft een compleet uitgedachte hoofdstructuur en 19 uitgewerkte organisatieonderdelen, onderverdeeld in 3 hoofdcategorieën: besturende, primaire en ondersteunende processen. Inclusief actiedocumenten, praktische voorbeeldinstructies en een personeelshandboek. En natuurlijk een introductie om aan de slag te gaan met het handboek. Bron: Scienta (z.d.).
236
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
IJ S
De meest gangbare zijn modellen zijn • PREZO • Qualicor • INK-model (Instituut Nederlandse Kwaliteit) • HKZ (Harmonisatie Kwaliteitsbeoordeling in de Zorgsector).
SO
N D ER W
PREZO PREZO is een integraal systeem voor de intramurale ouderenzorg en thuiszorg, waarbij niet alleen de procedures en protocollen centraal staan, maar ook de resultaten voor de cliënt. Het is tevens een instrument voor bestuurders en managers om te sturen op prestaties. De belangrijkste aanbevelingen om tot kwaliteit te komen zijn: • Creëer inzicht in taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden. • Leg verbanden tussen processen, protocollen en prestatie-indicatoren. • Verbeter en borg de normen voor verantwoorde zorg.
EP
Wat is PREZO?
BO
Bron: Perspekt (z.d.).
O
M
BE R
O
PREZO is een manier van denken en werken die kwaliteit heel tastbaar en concreet maakt. In uw dagelijkse praktijk, op de werkvloer. Daar waar medewerkers elke dag weer klaarstaan voor de mensen die zij verzorgen of ondersteunen. Mensen zoals wij allen, met eigen mogelijkheden en beperkingen. Met een eigen geschiedenis, toekomst en levensdoelen. Voor hen wilt u het elke dag een beetje beter doen. PREZO helpt u daarbij.PREZO focust niet op protocollen, systemen of richtlijnen. PREZO kijkt in de éérste plaats naar het daadwerkelijke resultaat van de zorgverlening aan uw cliënten. Voelen zij zich thuis? Voelen ze zich gehoord? Ervaren zij dat ze (met hulp) hun eigen keuzes kunnen maken? Vandaar de naam: PREstaties in de ZOrg. PREZO kijkt naar de prestaties die zorgprofessionals en -organisaties leveren. Het kwaliteitssysteem helpt u om die heel gericht, concreet en structureel te verbeteren.
R
IG
H
T
Qualicor Qualicor toetst of zorginstellingen hun organisatie zó hebben ingericht, dat systematisch een acceptabel niveau van kwaliteit van zorg leveren.
C
O
PY
Qualicor Onze visie Kwaliteit is geen toeval! Kwaliteit vraagt om een intelligente organisatie die mensen in staat stelt iedere dag aan de best mogelijke zorg te leveren. De gezondheidszorg kent een hoge mate van complexiteit en risico’s. Dan is het extra belangrijk om veiligheid en kwaliteit in de dagelijkse zorgpraktijk in te bouwen. En hier steeds beter in te worden. Zodat mensen erop kunnen vertrouwen dat zorg goed en veilig georganiseerd is.
237
IJ S
Onze begeleiding, assessments en trainingen stimuleren het duurzaam bouwen en blijvend versterken van een stevig fundament. Een basis waarop je kunt terugvallen en die het mogelijk maakt om door te groeien.
N D ER W
Verbeterkracht Onze assessments zijn een serie van externe toetsen in de dagelijkse praktijk van jouw organisatie. Deze zijn doeltreffend en passend bij de situatie van je organisatie. Door op deze manier jouw organisatie onder de loep te nemen, krijg je inzicht in wat er gebeurt, wat goed gaat, wat beter kan en hoe je hieraan kunt werken. Een assessmentprogramma is een proces dat je met elkaar doorloopt en een spiegel om de verbeterkracht binnen je organisatie zichtbaar te maken. Dit proces doorlopen wij met elkaar. Stap voor stap met een aanbod dat aansluit bij jouw zorgorganisaties, in jouw sector.
SO
Bron: Qualicor (z.d.).
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
INK-model Dit model is strikt genomen meer een managementmodel dan een kwaliteitssysteem. Het kent een brede toepassing, ook buiten de non-profitsector. Het INK-model is opgebouwd uit negen velden. Deze negen velden staan aaneengeschakeld doordat ze op een logische manier met elkaar te maken hebben. De aandachtsgebieden zijn opgesplitst in twee groepen: 1. de velden die de organisatie betreffen: – leiderschap – beleid en strategie – personeelsmanagement – middelenmanagement – management van processen 2. de resultaatgebieden: – waardering door klanten – waardering door personeel – waardering door maatschappij – ondernemingsresultaten.
R
Over INK
C
O
PY
Missie De Stichting INK inspireert mensen in organisaties om continu te verbeteren en te vernieuwen. Zodat zij samen met belanghebbenden kunnen werken aan groei van waarde. Het INK ondersteunt hen met haar kennisontwikkeling, netwerk, training, praktisch toepasbare instrumenten en assessments en erkenningen. Organisaties kunnen zich onderscheiden door een INK-erkenning voor excellentie. Bron: Stichting INK.
238
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
N D ER W
IJ S
HKZ In 1994 werd de Kwaliteitswet Zorginstellingen van kracht en werd de Stichting Harmonisatie Kwaliteitsbeoordeling in de Zorgsector (HKZ) opgericht. De wet verplicht instellingen om zorg van goede kwaliteit te leveren. De stichting zorgt dat de kwaliteit benoemd en getoetst kan worden. De instellingen die voldoen aan de normen van het HKZ-model ontvangen een kwaliteitscertificaat. Dit certificaat is een keurmerk voor kwaliteit. De gecertificeerde instelling heeft het werk zodanig georganiseerd, dat aan alle voorwaarden is voldaan om optimale zorg te kunnen leveren. Het perspectief van de cliënt is daarbij het vertrekpunt.
SO
Voor verschillende sectoren zijn normen vastgelegd, onder andere voor verpleeg- en verzorgingshuizen, kinderdagcentra, thuiszorg en de jeugdzorg. De normen zijn aangepast aan de specifieke sector. Zo zijn binnen de jeugdzorg normen vastgelegd voor de kwaliteit van de toegankelijkheid en voor de kwaliteit van het aanbod.
HKZ, basis voor beter in zorg en welzijn
O
EP
Ontwikkeld vanuit én met zorg en welzijn Onafhankelijk en betrouwbaar Breed gedragen bewezen normen Langdurige samenwerking met partners en certificerende instellingen
BE R
• • • •
O
M
Het certificaat van HKZ (Harmonisatie Kwaliteitsbeoordeling in de Zorgsector) staat voor duurzame kwaliteitsverbetering in zorg en welzijn. Met het HKZ-certificaat laat jij met jouw organisatie, praktijk of onderneming zien dat jij serieus werk maakt van kwaliteit van zorg. Daarnaast voldoe je aan de eisen die gesteld worden door jouw klanten, andere professionals en jouw stakeholders.
BO
Bron: HKZ (z.d.).
C
O
PY
R
IG
H
T
De cliënt als uitgangspunt Het belangrijkste is dat de instellingen de zorg rondom de cliënt goed geregeld hebben. Hierbij gaat om drie stappen die systematisch doorlopen moeten worden: • intake, indicatiestelling goede afstemming van de zorg op de vraag van de cliënt, maken van duidelijke afspraken met de cliënt • uitvoering van zorg werken volgens een individueel zorgplan, goede coördinatie tussen de diverse zorgverleners, juiste attitude van de zorgverleners • evaluatie van zorg en nazorg regelmatige evaluatie, betrekken van de cliënt bij de evaluatie, eventueel bijstellen van de zorg.
239
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Er wordt gekeken naar of er professioneel gehandeld wordt en of dit handelen bewaakt wordt. Daarnaast is een goede communicatie tussen de diverse zorgverleners belangrijk en tot slot moet het zorgproces goed geregistreerd worden.
O
M
Bekijk de video's 'HKZ kwaliteit in zorg' en 'Kwaliteitsmanagement I HKZ, VIM en SAFER bij SolutionS'.
IG
H
T
BO
Daarnaast besteedt het HKZ-model aandacht aan: • beleid en organisatie (heldere doelstellingen, duidelijke klachtenregeling) • personeel (deskundigheid) • onderzoek en ontwikkeling (ontwikkelen van nieuwe producten en diensten) • fysieke omgeving en materiaal (onderhoud van gebouwen, apparatuur en materialen) • diensten door derden (eisen aan geleverde producten door leveranciers) • documenten (werkinstructies, richtlijnen).
R
Lees de verdiepingsstof 'HKZ'.
C
O
PY
Opdracht 7 Voordelen planmatig werken a. Noteer de voordelen van planmatig werken. b. Motiveer wat jij het grootste voordeel vindt.
Opdracht 8 Continuïteit van zorg Leg uit dat door het werken met bijvoorbeeld ondersteuningsplannen de continuïteit van de zorg gegarandeerd is.
240
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
Opdracht 9 Zorg op maat Leg uit dat het werken met plannen bijdraagt aan zorg op maat.
N D ER W
a. Leg uit wat een kwaliteitssysteem is. b. Uit welke vier stappen bestaat de kwaliteitscyclus of de cirkel van Deming?
IJ S
Opdracht 10 Kwaliteitssysteem
Opdracht 11 Kwaliteitskader ouderenzorg Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.
SO
Ga naar de website 'Toetsingskader voor zorgaanbieders waar mensen wonen die langdurige zorg nodig hebben' en download dit document.
BE R
O
Opdracht 12 Gecertificeerd?
EP
Verdeel de hoofdstukken onder de groepjes. a. Maak met je groepje een samenvatting van het betreffende deel. b. Presenteer het resultaat kort maar krachtig aan de andere groepjes.
M
Ga uit van je stageplaats of van een organisatie die jouw interesse heeft. a. Zoek op internet of deze organisatie voldoet aan een kwaliteitskeurmerk. b. Noteer het keurmerk of de certificering en leg kort uit wat dit inhoudt.
O
Opdracht 13 Kwaliteitsmodellen
IG
H
T
BO
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. De meest gangbare zijn kwaliteitsmodellen binnen de zorg zijn • PREZO • Qualicor • INK (Instituut Nederlandse Kwaliteit) • HKZ (Harmonisatie Kwaliteitsbeoordeling in de Zorgsector).
C
O
PY
R
Verdeel de vier modellen over de groepjes. Zoek op internet naar informatie over het betreffende model en presenteer de inhoud kort maar krachtig aan elkaar.
Opdracht 14 Video HKZ Bekijk een van de video's 'HKZ kwaliteit in zorg' en 'Kwaliteitsmanagement I HKZ, VIM en SAFER bij SolutionS'. a. Geef een korte samenvatting van de inhoud van de gekozen video. b. Geef je mening over de inhoud van de video.
241
6.4 Diversiteit aan plannen
N D ER W
IJ S
Er worden binnen zorg en welzijn verschillende namen gebruikt voor het planmatig werken. In deze paragraaf komen de meest voorkomende plannen kort aan de orde: • zorgplan • zorgleefplan • ondersteuningsplan • revalidatieplan • begeleidingsplan • behandelplan • handelingsplan • hulpverleningsplan.
EP
SO
Zorgplan De rijksoverheid gebruikt deze term als een algemene term voor de diverse plannen waarmee binnen zorg en welzijn gewerkt wordt. Je merkt al direct de verwarring die kan ontstaan door het voorbeeld hierna:
O
Zorgplan
BE R
In een zorgplan staan de afspraken die u met uw zorginstelling maakt over uw zorg en ondersteuning. Woont u in een zorginstelling? Dan moet er voor u een zorgplan zijn. Dat staat in de Wet langdurige zorg (Wlz). Een zorgplan heet ook wel een (zorg)leefplan of ondersteuningsplan.
O
M
Bron: Rijksoverheid (z.d.).
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
Afspraken over de zorg Elke zorgaanbieder maakt met elke cliënt een zorgplan. Hierin staan afspraken over de precieze invulling van de zorg. In het zorgplan leg je de voorkeuren, vragen, behoeften of doelen van de cliënt vast. Hierbij heb je als zorgverlener niet alleen aandacht voor de persoonlijke verzorging maar kijk je naar alle aspecten die belangrijk zijn voor kwaliteit van leven van een cliënt. Het zorgplan omvat daarom de volgende vier domeinen: 1. mentaal welbevinden 2. lichamelijk welbevinden 3. woon- en leefomstandigheden 4. daginvulling (participatie). Een cliënt kan de zorgaanbieder vertellen wat hij belangrijk vindt. Bijvoorbeeld wonen met privacy, personeel in de buurt of elke dag douchen. Als een cliënt voor het eerst zorg met verblijf krijgt, moet er zo snel mogelijk een zorgplan zijn. De zorgaanbieder moet het zorgplan binnen zes weken na het begin van de zorgverlening maken.
242
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
Bespreking zorgplan De zorgaanbieder bespreekt het zorgplan minstens een keer per jaar met de (vertegenwoordiger van de) cliënt. Als het nodig is passen cliënt en instelling het zorgplan eerder aan.
N D ER W
IJ S
Persoonsgebonden budget (PGB) en zorgplan Een zorgplan wordt opgesteld voor mensen die zorg of ondersteuning nodig hebben op lichamelijk of geestelijk gebied. Bijvoorbeeld kwetsbare ouderen, of mensen met autisme, dementie, een handicap of psychische aandoening. Dit gebeurt onder meer vanuit de Wet langdurige zorg (WLZ), de Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO) of een Persoonsgebonden budget (PGB).
SO
Een persoonsgebonden budget is een bedrag waarmee iemand zelf zorg of ondersteuning inkoopt. Iemand die een pgb krijgt, bepaalt zelf welke zorgverleners zorg of ondersteuning geven, waar en wanneer. Ook hiervoor wordt een zorgplan opgesteld.
O
EP
Zorgleefplan (ZLP) De term zorgleefplan (ZLP) wordt vooral gebruikt binnen de ouderenzorg. Dit betreft zowel de somatische als de psychogeriatrische zorg voor ouderen. Er is een standaardmodel ontwikkeld aan de hand waarvan het ZLP vormgegeven kan worden. Dit is het Model Zorgleefplan Verantwoorde Zorg.
BO
O
M
BE R
Het zorgleefplan is een hulpmiddel om vraaggerichte zorgverlening te kunnen bieden aan cliënten. Het is een compleet plan aan de hand waarvan de zorg voor de cliënt vorm krijgt. Het vertrekpunt van het opstellen van zo’n plan zijn de voorkeuren, vragen en behoeften van de cliënt. Vervolgens gaat het om de doelen die de cliënt wil nastreven. De verzorging doet voorstellen over de manier waarop de cliënt ondersteund kan worden om zijn doelen te bereiken. De cliënt beslist welke ondersteuning hij wil. Ook alle afspraken die met de cliënt gemaakt worden, worden vastgelegd in het ZLP. Het plan wordt regelmatig met de cliënt geëvalueerd en als dit wenselijk is bijgesteld. De cliënt (of zijn vertegenwoordiger) behoudt de regie.
In de bijlage van het Model Zorgleefplan Verantwoorde Zorg - ‘bewegingsgerichte zorg’ - wordt uitdrukkelijk aandacht gevraagd om bewegen in de meest brede betekenis een vaste plaats te geven in het zorgleefplan van de cliënt.
C
O
PY
R
IG
H
T
Het ZLP kent vier levensdomeinen die sterk overeenkomen met die van het zorgplan: • het mentale welbevinden van de cliënt als persoon • het lichamelijke gevoel van welbevinden en gezondheid • daginvulling volgens eigen interesse en onderhouden van sociale contacten (participatie) • de woon- en leefomstandigheden.
243
Zorgleefplanwijzer
N D ER W
Video's Op internet vind je diverse video's over hoe je kunt werken met een zorgleefplan: • Methodisch werken met het zorgleefplan • Zorgleefplan ouderenzorg
IJ S
Op de website van Zorgleefplanwijzer vind je uitgebreide informatie over het opstellen van en het werken met een zorgleefplan.
SO
Bekijk de website 'Zorgleefplanwijzer' en de video's 'Methodisch werken met het zorgleefplan' en 'Zorgleefplan ouderenzorg'.
Ondersteuningsplan
BE R
O
EP
Ondersteuningsplan Omdat mensen niet alleen behoefte hebben aan zorg, is gezocht naar een betere term. Sommigen zijn van mening dat dit gelukt is met de term ondersteuningsplan. Het lijkt erop dat steeds meer organisaties deze term gaan gebruiken. De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland heeft in 2013 een uitgebreide handreiking opgesteld hoe je tot een ondersteuningsplan komt. Het begrip wordt als synoniem gezien van een zorgplan, zorgleefplan of een persoonlijk plan. De omschrijvingen die je vindt van deze plannen zijn dan ook nagenoeg hetzelfde.
BO
O
M
In het ondersteuningsplan staan alle afspraken tussen cliënt en zorgaanbieder. En wat er nodig is om samen afgesproken doelen te realiseren. Het ondersteuningsplan geeft je als ondersteuner inzicht in benodigde deskundigheid, taken, tijdsduur en tijdstip.
R
IG
H
T
Uiteenlopende eisen Een ondersteuningsplan moet: • begrijpelijk, overzichtelijk, persoonlijk, flexibel en toekomstgericht zijn. • aansluiten bij de wensen van de cliënt en zijn veiligheid garanderen • eigen regie en kwaliteit van bestaan bevorderen • toegankelijk zijn voor de cliënt, hij bepaalt wie het mag inzien.
C
O
PY
In een ideale wereld sluit het ondersteuningsplan aan bij wensen en mogelijkheden van álle betrokkenen. Maar eisen van zorgkantoor, inspectie, brancheorganisatie, beroepsvereniging en cliëntenraad kunnen soms aardig uiteenlopen. Hoe pak je dat aan? Hoe maak je een ondersteuningsplan tot een bruikbaar en werkbaar instrument voor iedereen? Bron: Kennisplein Gehandicaptensector (z.d.).
Bekijk de website 'Ondersteuningsplan'.
244
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
N D ER W
IJ S
Revalidatieplan Deze term wordt gebruikt zowel binnen de revalidatiecentra in Nederland als binnen de revalidatieafdelingen van ziekenhuizen. In het revalidatieplan staan de klachten, aandoeningen, wensen en behoeften van de patiënt beschreven en ook de doelstellingen en de aanpak van de problematiek. In vrijwel alle gevallen gaat het om een multidisciplinaire aanpak en werken revalidatieartsen, fysiotherapeuten, logopedisten, ergotherapeuten, maatschappelijk werkers, psychologen en bewegingsagogen mee aan het plan.
Revalidatieplan
SO
U krijgt een revalidatieplan dat zo goed mogelijk past bij uw vragen en mogelijkheden. De afspraken die we in overleg met u maken over uw kernprobleem, doelstellingen en acties, komen na de bespreking in het revalidatieplan terecht. De revalidatiearts is verantwoordelijk voor de organisatie en de inhoud van uw revalidatieplan.
O
EP
Hulpvraag De hulpvraag beschrijft: De problemen waar u en/of uw naasten tegenaan lopen in het dagelijks leven. De wensen en verwachtingen die u en/of uw naasten hebben ten aanzien van de begeleiding en behandeling.
BE R
Kernprobleem Het kernprobleem beschrijft het probleem waar u, volgens het team, op dit moment in het dagelijkse leven het meeste tegenaan loopt óf waardoor u op dit moment het meest wordt gehinderd.
BO
O
M
Hoofddoelstelling De hoofddoelstelling beschrijft het resultaat dat het team met de behandeling wil bereiken binnen een bepaalde termijn. Het team stelt in gezamenlijk overleg de hoofddoelstelling vast op basis van het kernprobleem en uw hulpvraag/–vragen.
IG
H
T
Doelstellingen Vanuit de hoofddoelstelling formuleren de individuele teamleden hun behandeldoelstellingen. Deze behandeldoelstellingen beschrijven altijd het resultaat dat de betreffende behandelaar met u wil bereiken binnen een bepaalde termijn, meestal tot de volgende bespreking.
C
O
PY
R
Factoren In het RAP (Revalidatie Activiteiten Profiel) onderscheiden we belemmerende en ondersteunende persoonsgebonden- en omgevingsfactoren. Bij het opstellen van doelstellingen is het zinvol gezamenlijk na te denken of deze haalbaar zijn. Het kan zijn dat er zaken aan te wijzen die uw behandeling gunstig beïnvloeden, bijvoorbeeld uw motivatie. Dat is dan een ondersteunende persoonsgebonden factor. Bij belemmerende omgevingsfactoren kunt u denken aan uw huis dat nog niet aangepast is aan uw handicap. Tijdens de bespreking kijken we gezamenlijk of het team invloed kan uitoefenen op deze factoren om haalbare doelstellingen te formuleren. Bron: Sint Maartenskliniek (z.d.).
245
N D ER W
Het begeleidingsplan wordt gebruikt als synoniem van een zorgplan of ondersteuningsplan. Bedoeld wordt dan een algemeen plan waarin de verschillende vormen van zorg- en hulpverlening een plaats krijgen.
IJ S
Begeleidingsplan Het begrip begeleidingsplan wordt op twee manieren gebruikt. Het is belangrijk om het onderscheid te kennen om te beoordelen over welke manier het gaat.
Anderzijds wordt het begrip gebruikt als onderdeel van een zorg- of ondersteuningsplan. Het betreft dan het specifieke deel van een dergelijk plan dat betrekking heeft op de begeleiding en de omgang.
SO
In het voorbeeld hierna wordt het begrip begeleidingsplan gezien als een integraal allesomvattend plan.
EP
8-fasenmodel: formulier begeleidingsplan
BE R
O
Wilt u cliënten krachtgericht, planmatig en integraal begeleiden? Het 8-fasenmodel is een methode voor begeleiding van cliënten met hulpvragen op meerdere leefgebieden. De eigen kracht van cliënten staat centraal. Het 8-fasenmodel brengt sterke punten in beeld. De methode laat cliënten doelgericht werken aan hun toekomst. Het biedt instellingen concrete instrumenten om cliënten daarbij te ondersteunen. Het begeleidingsformulier is daar één van.
BO
O
M
Het 8-fasenmodel onderscheidt zeven leefgebieden, waaronder wonen, sociale relaties, gezondheid en werk. Door met deze leefgebieden te kijken naar het totaal functioneren van de cliënt, ligt de focus op zijn sterke punten en krachten en niet op zijn problemen.
T
Bron: Movisie (2018).
IG
H
Bekijk de website - '8-fasenmodel: formulier begeleidingsplan'.
C
O
PY
R
Behandelplan De term behandelplan wordt enerzijds medisch gebruikt en anderzijds agogisch. Binnen de psychiatrie, forensische psychiatrie, de jeugdzorg en de detentie wordt veelal gesproken over een behandelplan. Daarnaast komt in deze sectoren het begrip begeleidingsplan voor.
246
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
Hoe komt een behandelplan bij ggz-behandeling tot stand?
EP
SO
N D ER W
IJ S
Jouw behandelaar stelt samen met jou een behandelplan op. In een behandelplan staan in ieder geval de doelen en de wijze waarop jij en de behandelaar deze doelen willen bereiken. En ook dient erin te staan wie voor de verschillende onderdelen van de zorg verantwoordelijk is en op welke wijze afstemming plaatsvindt tussen meerdere zorgverleners, en wie je op die afstemming kunt aanspreken (de regiebehandelaar). De behandelaar stelt het behandelplan vast na jouw instemming. Het behandelplan blijft gedurende de behandeling ter beschikking en je hebt ten allen tijde recht op inzage en je kunt een kopie krijgen. In het behandelplan worden ook afspraken opgenomen op welke manier moet worden gehandeld bij een crisis en op welke manier de waarneming tijdens afwezigheid van de regiebehandelaar wordt geregeld.De behandelaar evalueert regelmatig samen met jou en eventueel jouw familie/naasten de voortgang van de behandeling. In het behandelplan staat na welke periode een evaluatie van het behandelplan plaats vindt. De keuze om meer of minder zorg te verlenen is een vast onderdeel van de periodieke behandelevaluatie. Wanneer blijkt dat er onvoldoende toegevoegde waarde is van de behandeling kan de behandeling worden bijgesteld, overgedragen of beëindigd.
O
Bron: Patiëntenfederatie Nederland (2023).
T
BO
O
M
BE R
Handelingsplan Het begrip handelingsplan wordt vooral binnen het (speciaal) onderwijs gebruikt. In een handelingsplan staat concreet beschreven welke doelen de school nastreeft met een leerling. Hierbij gaat het om leer- en/of gedragsproblemen. Ook staat erin op welke manier de doelen behaald worden. De afspraken over de aanpak van de leerling worden doelgericht geformuleerd. Het moet meetbaar zijn, want anders kan nooit nagekeken worden of een leerling het doel gehaald heeft. Een goed handelingsplan stelt de onderwijsbehoeften van het kind centraal. In een handelingsplan wordt eerst de beginsituatie beschreven, dan de aanpak en ten slotte de evaluatie. Ook staat altijd de termijn genoemd, dus hoelang er aan dit plan gewerkt wordt. In een goed uitgewerkt handelingsplan staat ook wie erbij betrokken zijn en welke hulpmiddelen ingezet worden.
C
O
PY
R
IG
H
In het nieuwe stelsel van passend onderwijs is de verplichting om een handelingsplan op te stellen komen te vervallen. Min of meer is er een andere term voor in de plaats gekomen. Voor kinderen die extra ondersteuning nodig hebben, moet nu een ontwikkelingsperspectief opgesteld worden. Hulpverleningsplan Vooral binnen een aantal (gesloten) jeugdinstellingen wordt de term hulpverleningsplan gebruikt. Een dergelijk plan komt op dezelfde manier tot stand en heeft ongeveer dezelfde inhoud als het ondersteuningsplan. Niet alle instellingen gebruiken de term hulpverleningsplan. Bij Almata wordt gesproken over een zorgleefplan. Dit plan wordt bij hen conform de wettelijke regels binnen zes weken na plaatsing samen met de jongere en eventueel ouders/verzorgers opgesteld. Hierin staan onder andere de doelen waarmee aan de slag wordt gegaan.
247
Hulpverleningsplan
N D ER W
IJ S
Voorafgaand aan de uithuisplaatsing stelt de professional samen met ouders en kind een hulpverleningsplan op, in voor hen begrijpelijke termen. In het plan staat centraal wat er nodig is om het kind na de uithuisplaatsing weer terug naar huis te kunnen laten keren en binnen welke termijn. Een gedeelde verklarende analyse vormt de basis voor het opstellen van het hulpverleningsplan. Zo’n hulpverleningsplan is een effectief hulpmiddel als je doelgericht toe wilt werken naar een terugplaatsing of een stabiele langdurige uithuisplaatsing.
O
BE R
Opdracht 15 Plannen
EP
Bron: Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming (z.d.).
SO
In het hulpverleningsplan moeten de volgende algemene onderdelen worden opgenomen: • een samenhangend beeld van de problematiek (gedeelde verklarende analyse); • hulpverleningsdoelen; • in te zetten passende interventies met als doel ouders te ondersteunen, het contact tussen ouders en kind te stimuleren en toe te werken naar terugplaatsing van het kind; • afspraken over monitoring en evaluatie.
Binnen zorg en welzijn wordt gewerkt met plannen. Deze plannen hebben verschillende namen. a. Noteer zo veel mogelijk namen die voor deze plannen gebruikt worden. b. Vergelijk jouw lijstje met dat van een andere student en vul elkaar eventueel aan.
M
Opdracht 16 Naamgeving
H
T
BO
O
Ga uit van je stageplaats of van een organisatie die jouw interesse heeft. a. Welke naam wordt binnen die organisatie gebruikt voor de plannen waarmee gewerkt wordt? b. Beschrijf kort de inhoud van dit plan. c. Leg uit op welke manier dit plan tot stand komt.
IG
Opdracht 17 Ondersteuningsplan
C
O
PY
R
a. Wat versta jij onder een ondersteuningsplan? b. Zoek op internet naar de betekenis van het begrip ondersteuningsplan. Noteer ook de inhoud van een dergelijk plan. c. Noteer voor welke doelgroepen en/of binnen welke sectoren dit begrip gebruikt wordt.
248
Opdracht 18 Zorgleefplan a. Geef een omschrijving van een zorgleefplan. b. Noteer binnen welke sector of sectoren deze term gebruikt wordt. c. Noteer de inhoud van een zorgleefplan.
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
Opdracht 19 Video zorgleefplan a. Beschrijf kort de inhoud van de gekozen video. b. Geef je mening over de video (sterk, minder sterk).
N D ER W
6.5 De inhoud van het ondersteuningsplan
IJ S
Bekijk een van de video's 'Methodisch werken met het zorgleefplan' en 'Zorgleefplan ouderen'.
In de beschrijving van de diverse plannen is min of meer de inhoud van een ondersteuningsplan aan de orde gekomen.
EP
SO
Een ondersteuningsplan is verdeeld in een aantal stappen. Deze lijken op de fasen die je onderscheidt bij het les- en leidinggeven. De fasen van voorbereiden, uitvoeren en evalueren zijn namelijk ook te herkennen in de stappen van een ondersteuningsplan. Zorg verlenen, ondersteuning bieden, het is geen eenmalige actie, maar een voortdurend proces. Dit proces is gebaseerd op de principes van methodisch werken. Binnen sommige sectoren is het gangbaar om het algemene ondersteuningsplan onder te verdelen in een aantal deelplannen.
BO
O
M
BE R
O
Zo kan een algemeen plan bestaan uit: • een activiteitenplan beschrijving van activiteitenaanbod, recreatieve invulling en sport- en bewegingsactiviteiten • een begeleidingsplan beschrijving van hoe de omgang, communicatie en begeleiding vormgegeven wordt, bijvoorbeeld in de woonsituatie • een behandelplan beschrijving van specifieke behandelingen gericht op lichamelijke of psychische aandoeningen.
C
O
PY
R
IG
H
T
Deze onderverdeling in plannen is afhankelijk van de sector waar de bewegingsagoog werkzaam is. In een forensisch psychiatrisch centrum (FPC) gebruikt met als algemene term behandelplan. Dit behandelplan bestaat uit verschillende andere plannen zoals: • sociotherapeutisch zorgplan • plantherapeutische disciplines • werk- en/of scholingsplan • financieel en schuldsaneringsplan • signaleringsplan • verlofplan • terugvalpreventieplan. In sommige gevallen zie je ook een apart bewegingsagogisch plan (programma) of zoals nu met betrekking tot het zorgleefplan, een aparte module voor bewegingsgerichte zorg. Afhankelijk van de aard van het plan kan het bewegingsagogisch programma onderdeel zijn van het activiteitenplan of van het behandelplan.
249
IJ S
N D ER W
Het ondersteuningsplan wordt opgesteld aan de hand van de volgende stappen of fasen: 1. de beeldvormingsfase 2. de diagnose en/of ondersteuningsvraag 3. het bepalen van de doelstellingen 4. de planning van de activiteiten 5. de uitvoering 6. de evaluatie. Bekijk de video 'Ondersteuningsplannen'.
EP
SO
Stap 1 De beeldvormingsfase Het is de bedoeling dat de beeldvorming tot een samenhangend en voor alle betrokkenen herkenbaar beeld van de persoon leidt. Het proces van beeldvorming is belangrijk, omdat het de basis vormt van het ondersteuningsplan. Meestal is deze informatie van de patiënt of cliënt terug te vinden in een (digitaal) dossier. Binnen deze fase is ruim aandacht voor wat nu precies de wensen, behoeften, vragen en doelen van de cliënt zijn.
Voorbeeld revalidatie
BE R
O
Algemene gegevens Personalia waaronder de naam: Sigrid F. Diagnosecode: 357.9 (inflammatoire of toxische neuropathie)
BO
O
M
Anamnese Patiënt is opgenomen op de afdeling neurologie in verband met progressieve nekklachten en verwardheid. In eerste instantie werd het geweten aan een abces op de onderarm. Patiënt ontwikkelde drie dagen later een slappe parese van de benen en de diagnose critical illness polyneuropathie werd gesteld. Vervolgens werd er nog een CT van het cerebrum verricht en deze liet een hyperdensiteit van het links occipitaal gebied zien.
IG
H
T
De patiënt heeft een tracheastoma gehad, waarna deze is verwijderd. Verder is er bij patiënt sprake van depressieve klachten en amfetaminemisbruik.
C
O
PY
R
De meeste instellingen gebruiken een vast format aan de hand waarvan de beeldvorming tot stand komt. Dit leidt tot een overzichtelijke, uniforme opbouw van de plannen. De inhoud varieert per instelling, maar toch is er wel een aantal punten dat heel frequent terugkomt binnen de beeldvorming.
250
N D ER W
Enkele van deze punten zijn: • de anamnese (ziektegeschiedenis) en de levensgeschiedenis (belangrijke mijlpalen in de ontwikkeling, zoals de bevalling en de eerste levensjaren) • informatie met betrekking tot het eerste milieu: de thuissituatie of huidige woon- of leefsituatie • informatie met betrekking tot het tweede milieu: school, werk • informatie met betrekking tot het derde milieu: vrijetijdsbesteding, activiteiten, sportvereniging • informatie uit lichamelijk onderzoek • informatie uit psychologisch onderzoek (intelligentie, leervaardigheden, communicatie, sociaal-emotioneel functioneren) • informatie uit bewegingsonderzoek.
IJ S
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
O
EP
SO
In de revalidatie wordt als kapstok de SCAMP of de SAMPC gebruikt. • S = somatisch (motorisch, sensorisch, vegetatief, neurologisch) • C = communicatie • A = ADL of ambulantie (algemeen dagelijkse levensverrichtingen, mate van mobiliteit) • M= maatschappelijk functioneren • P = psychisch functioneren.
•
M
O
PY
R
IG
•
BO
•
T
•
Somatisch Kan handen beiderzijds tot gezicht brengen, kan linkerhand enigszins manipuleren, rechts manipulatie met handen niet goed mogelijk. Kan niet zelfstandig omdraaien in bed, niet mogelijk van lig tot zit te komen. Communicatie Geen bijzonderheden, behalve verminderde schrijffunctie. ADL/ambulantie Wordt volledig op bed verzorgd, kan gezicht en bovenlichaam enigszins zelf wassen. Niet mobiel. Maatschappelijk Cliënt is gehuwd en heeft drie kinderen. Echtgenoot werkt in een winkel. Psychisch Stemming blijft wisselend. Cognitief functioneren lijkt intact te zijn. Er is voldoende ziekte inzicht aanwezig.
H
•
BE R
SCAMP Sigrid
C
O
Lees de verdiepingsstof 'SAMPC'. Bij de beeldvorming wordt vanuit verschillende invalshoeken naar de persoon gekeken. Daarom wordt er relevante informatie aangeleverd door diverse disciplines. In het merendeel van de gevallen levert ook de bewegingsagoog een bijdrage aan de algemene beeldvorming.
251
Voorbeeld persoonsbeschrijving
N D ER W
IJ S
Christa is een meisje dat geboren is op 3 februari 1999 en nu dus ruim 6 jaar oud is. Tijdens de zwangerschap deden zich geen bijzonderheden voor. De bevalling verliep echter uitermate problematisch, waardoor ernstig zuurstofgebrek bij Christa is opgetreden. Het uiteindelijke gevolg van dit alles is spastische tetraplegie. De eerste levensjaren verliepen moeizaam. Christa was vaak ziek. Er is sprake van retardatie.
Gegevens psychologisch onderzoek: • Christa functioneert op het niveau van een kind van 4 jaar en heeft een IQ van ongeveer 80.
O
EP
SO
Gegevens medisch onderzoek: • zintuigen: – auditief: geen bijzonderheden – visueel: er is sprake van nystagmus • grove motoriek: – een spastisch bewegingspatroon aan de extremiteiten – de zitbalans is matig.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
Inzet van specifieke diagnostische hulpmiddelen In het kader van de beeldvorming worden door de diverse disciplines verschillende instrumenten gebruikt. De psycholoog maakt gebruik van bijvoorbeeld een intelligentie- en of een persoonlijkheidstest. De arts verricht medisch onderzoek en het maatschappelijk werk brengt de gezinssituatie in kaart.
Intelligentietest.
252
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
IJ S
Binnen de jeugdhulpverlening probeert de pedagoog zicht te krijgen op de opvoedingsproblemen. Ook op dit punt kunnen verschillende diagnostische hulpmiddelen ingezet worden, zoals vragenlijsten. De bewegingsagoog kan gebruikmaken van een of meerdere bewegingsdiagnostische hulpmiddelen, zoals die in het betreffende thema besproken zijn.
BE R
O
EP
SO
N D ER W
Stap 2 De diagnose en ondersteuningsvraag Op basis van de beeldvorming probeert het multidisciplinaire team antwoord te geven op de vraag wat er met de persoon aan de hand is. In deze fase vormt het team een mening over de ingebrachte informatie en trekt men bepaalde conclusies. Je kunt ook zeggen dat het om de fase of stap van de oordeelsvorming gaat. In de psychiatrie kan een bepaald beeld bijvoorbeeld leiden tot een oordeel of diagnose ‘depressieve stoornis’ of ‘obsessieve-compulsieve stoornis’. In andere sectoren gaat het niet direct om een diagnose, maar om het antwoord op de vraag wat voor een persoon belangrijk is en op welke gebieden hij ondersteuning en hulp nodig heeft. Steeds nadrukkelijker vormen de wensen, behoeften en ondersteuningsvragen van de cliënt het uitgangspunt van zorg. Ondersteuningsvragen kunnen zich op verschillende gebieden voordoen. De vragen kunnen betrekking hebben op zorg, begeleiding, vrijetijdsbesteding en op verschillende gedragsaspecten zoals sociaal, emotioneel, cognitief of motorisch. Zo willen ouders ondersteund worden bij de verzorging van hun ernstig gehandicapte kind, wil Simon zijn zelfstandigheid vergroten, wil Ingmar ondersteuning bij het leren spelen met andere kinderen, Shaira bij het maken van huiswerk, Timo met NAH bij het plannen van zijn werkzaamheden en Kai wil ondersteuning bij de opvoeding van zijn dochter.
M
Lies en ondersteuningsvragen
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
‘Lies’ is afgeleid van Marlies, de ‘founder’ van de organisatie. De naam ‘Lies’ staat voor persoonlijke betrokkenheid en kleinschaligheid. Wij zijn klaar voor de toekomst. Een tijd waarin kleine efficiënte organisaties een belangrijke rol spelen om cliëntgerichte zorg te kunnen blijven borgen. Voorbeelden van ondersteuningsvragen waar Lies ervaring mee heeft: • het ontlasten van een gezin met twee kinderen met een ontwikkelingsachterstand en een verstandelijke beperking • het vergroten van de zelfstandigheid van een jongen van 17 jaar met een autismespectrumstoornis • het vergroten van de zelfredzaamheid van een 31 jarige vrouw met het Prader-Willi syndroom • een meisje van 14 jaar met een autismespectrumstoornis leren zelfstandig met het ov te reizen • een 18-jarig meisje met Dravetsyndroom leren spelen met andere kinderen • het begeleiden van een 9-jarige jongen met ADHD tijdens de judoles • het helpen van een jongen van 15 jaar met een autismespectrumstoornis bij het plannen van zijn huiswerk • het verzorgen van naschoolse opvang voor één of meer kinderen met een beperking. Bron: Lies (z.d.).
253
SO
Je kunt daarbij denken aan doelen op het gebied van: • communicatie • scholing • zelfredzaamheid • lichamelijke gezondheid • cognitief functioneren • actieve vrije tijdsbesteding.
N D ER W
IJ S
Stap 3 Het bepalen van de doelstellingen Na stellen van de diagnose en/of de ondersteuningsvragen worden de doelstellingen geformuleerd. De cliënt en eventuele relevante andere personen worden hier nauw bij betrokken. Afhankelijk van de sector worden doelen geformuleerd op het gebied van bijvoorbeeld wonen, werken, activiteiten, begeleiding, lichamelijk welbevinden, sociaal welbevingen enADL. Binnen de detentie zal bijvoorbeeld ook aandacht zijn voor resocialisatie en terugvalpreventie. Afhankelijk van de wensen, vragen en doelen van de cliënt kunnen op een of meerdere van deze gebieden doelstellingen worden geformuleerd.
M
BE R
O
EP
Meestal wordt een algemeen doel geformuleerd en daarvan afgeleid weer specifieke doelen per aandachtsgebied. Bovendien worden de doelen verdeeld in langetermijn- en kortetermijndoelen. De doelen moeten zo SMART mogelijk geformuleerd worden. SMART staat voor: • Specifiek • Meetbaar • Acceptabel • Realistisch • Tijdgebonden.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Hoe concreter een doelstelling geformuleerd is, hoe meer houvast om eraan te werken. De doelstelling ‘Herman socialer maken’ geeft weinig houvast. Wat wordt daar nu precies mee bedoeld? De volgende concrete doelstellingen vormen een beter uitgangspunt voor een actieplan: • Herman voert de samenwerkingsopdracht in tweetallen uit. • Herman overlegt met een partner over de uitvoering van de samenwerkingsopdracht. • Herman accepteert verlies tijdens het voetballen. • Herman verleent hulp aan anderen bij de oefeningen. • Herman neemt plaats bij de groepsgenoten. • Herman speelt naast een groepsgenoot. • Herman zoekt contact met een groepsgenoot. • Herman kan eventjes (ongeveer drie minuten) alleen zijn zonder aandacht te vragen. • Herman kan duidelijk ja en nee aangeven. • Herman neemt vijf minuten actief deel aan de spelactiviteit.
254
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
Doel 1: patiënt kan binnenshuis mobiliseren met hulpmiddelen. Doel 2: patiënt is ADL volledig zelfstandig. Doel 3: patiënt kan zijn armen en handen functioneel inzetten bij activiteiten Doel 4: patiënt kan zijn emoties uiten en delen. Doel 5: patiënt kan zich buitenshuis verplaatsen. Doel 6: patiënt heeft een actieve, geschikte vorm van vrijetijdsbesteding.
N D ER W
• • • • • •
IJ S
Revalidatiedoelen
EP
SO
Stap 4 De planning van de activiteiten Na het vaststellen van de doelstellingen wordt bekeken welke discipline het best een bijdrage kan leveren aan welke doelstellingen. Er wordt een plan opgesteld waarin staat wie welke acties onderneemt om de gestelde doelen te bereiken. Zo kan het team beslissen dat de bewegingsagogie een bijdrage levert aan het sociaal functioneren, aan de bewegingsvaardigheid en aan een zinvolle dagbesteding van een bepaalde persoon.
BE R
O
Vervolgens stellen de verschillende disciplines een plan op waarin staat hoe ze de geformuleerde doelstellingen op lange en korte termijn denken te bereiken. Het is belangrijk om de deelplannen op elkaar aan te laten sluiten. Zo moet een eventueel begeleidingsplan, waarin acties vastgelegd worden die betrekking hebben om de omgang en de begeleiding, een duidelijke relatie hebben met het algemene ondersteuningsplan, zorgleefplan of behandelplan.
M
Voorbeeld begeleidingsplan jeugdhulpverlening
O
Betreffende het hulpaanbod
BO
Omschrijving behandelingsdoelen •
T
•
IG
H
Therapeutische middelen die ingezet zullen worden •
C
O
PY
R
•
255
Afspraken over de jeugdige Hanteren van probleemgedrag
IJ S
• •
N D ER W
Hanteren van fysieke inperking/beheersing • • Hanteren van ruimtelijke inperking •
SO
•
EP
Afspraken met betrekking tot vrijheden, onvrijheden •
O
•
BE R
Specifieke afspraken (verzorging, geloof, voeding) •
M
•
Afspraken over contacten en informatie
O
Bel- en bezoekcontacten (tijdstip, duur, manier waarop, met wie)
BO
• •
IG
•
H
T
Informeren van de jeugdige
•
C
O
PY
R
Informeren van de ouders en/of gezinsbegeleiding
256
• •
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
N D ER W
IJ S
Stap 5 De uitvoering In de uitvoeringsfase vindt het uiteindelijke werk plaats. Het is belangrijk dat dit gecoördineerd gebeurt, dat de verschillende acties goed op elkaar afgestemd verlopen. De uitvoering is een voortdurende cyclus van activiteiten of acties voorbereiden, uitvoeren, evalueren en eventueel bijstellen. Om alle medewerkers die bij de uitvoering van het ondersteuningsplan betrokken zijn op de hoogte te houden van het proces, wordt gebruikgemaakt van een rapportagesysteem. Naast deze schriftelijke vorm van werkoverdracht, vindt meestal ook mondelinge overdracht plaats. De begeleider die de dienst overneemt, is zo op de hoogte van welke bijzonderheden er in de voorafgaande periode waren. Zo is de kwaliteit en de continuïteit van de zorg gegarandeerd.
O
EP
SO
Stap 6 De evaluatie Er vinden periodiek evaluaties of planbesprekingen plaats. Deze evaluaties gebeuren op in het plan vooraf vastgestelde momenten. Het hele team bespreekt dan de voortgang en besluit eventueel tot bijstelling van het plan. De frequentie is erg afhankelijk van de aard van de problematiek en de sector. In instellingen voor mensen met een verstandelijke beperking vindt zo’n bespreking meestal een keer per jaar plaats, terwijl het crisisopnameteam van een bijzonder jeugdinternaat vrijwel wekelijks rond de tafel zit.
BE R
Voorbeeld structuur van een ondersteuningsplan
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Het ondersteuningsplan bestaat uit: 1. Een persoonlijk plan wonen, vrije tijd of ambulante dienstverlening: – beeldvorming – ondersteuningsvragen – doelen – acties – evaluatie (eenmaal per jaar). 2. Een persoonlijk plan dagbesteding (waarvan de sport- en bewegingsactiviteiten deel uitmaken): – beeldvorming – ondersteuningsvragen – doelen – acties – evaluatie (eenmaal per jaar). 3. Een persoonlijk plan behandeling: – beeldvorming – ondersteuningsvragen – doelen – acties – evaluatie (minimaal eenmaal per jaar).
Lees de verdiepingsstof 'Voorbeelden van ondersteuningsplannen'.
257
Opdracht 20 De inhoud
N D ER W
IJ S
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken van studenten met een overeenkomstige stageplaats of interesse. Maak met je groepje een keuze voor een bepaalde sector binnen zorg en welzijn. a. Welke naam wordt binnen die sector gebruikt voor het plan? b. Beschrijf uitgebreid de inhoud van het plan. Maak hierbij eventueel gebruik van de website van een concrete instelling die tot de sector behoort. c. Beschrijf wat de rol van de bewegingsagoog is binnen dit plan.
Opdracht 21 Deelplannen
SO
Ga uit van je stageplaats of van een instelling die je interesse heeft. a. Welke deelplannen kent je stageplaats of de instelling van je interesse? b. Beschrijf kort de inhoud van deze deelplannen.
EP
Opdracht 22 De stappen van het plan
M
BE R
O
Het ondersteuningsplan wordt opgesteld aan de hand van de volgende stappen of fasen: 1. de beeldvormingsfase 2. de diagnose en/of ondersteuningsvraag 3. het bepalen van de doelstellingen 4. de planning van de activiteiten 5. de uitvoering 6. de evaluatie.
BO
O
a. Geef een korte toelichting op alle zes de stappen. b. Geef aan op welke manier jouw stageplaats of een instelling die jouw interesse heeft tot de beeldvorming komt. Is er geen sprake van bepaalde vaste punten of categorieën, geef dan aan welke punten jij van belang vindt voor de beeldvorming.
T
Opdracht 23 Doelstellingen en ondersteuningsvragen
R
IG
H
a. Noteer een aantal SMART-doelstellingen die relevant zijn binnen jouw stageplaats of binnen een organisatie die jouw interesse heeft. b. Noteer enkele ondersteuningsvragen die relevant zijn binnen jouw stageplaats of binnen een organisatie die jouw interesse heeft.
C
O
PY
6.6 De inhoud van het bewegingsagogisch programma
258
Alle plannen, dus ook het bewegingsagogisch plan (programma), zijn opgebouwd uit dezelfde stappen of fasen als het ondersteuningsplan. De rol die de bewegingsagoog speelt binnen het planmatig werken wordt duidelijk gemaakt aan de hand van het volgende voorbeeld.
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
Dementie
N D ER W
IJ S
De heer Van Gijzel is 74 jaar en heeft drie kinderen. Drie jaar geleden is zijn vrouw overleden. Tot vorig jaar woonde de heer Van Gijzel zelfstandig. Hij werd toen ondersteund door zijn kinderen, die hem hielpen bij de huishouding en de verzorging. De laatste jaren is de toestand van de heer Van Gijzel achteruitgegaan. Hij vertoont verschijnselen van dementie en het is te riskant geworden om hem zelfstandig te laten wonen. Daarom is hij opgenomen binnen een psychogeriatrisch verpleeghuis. De opname heeft hem behoorlijk aangegrepen. Hij verwijt zijn kinderen dat ze hem hebben laten opsluiten. Hij voelt zich behandeld als een klein kind. De heer Van Gijzel heeft verwarde momenten en is rusteloos. Aan diverse disciplines wordt gevraagd een bijdrage te leveren aan de beeldvorming van de heer Van Gijzel. Een van deze disciplines is de bewegingsagogie.
EP
SO
Na de beeldvormingsfase worden de overige stappen van het zorgleefplan doorlopen. Een belangrijk doel heeft betrekking op het bevorderen en/of handhaven van de realiteitsoriëntatie bij de heer Van Gijzel. Van de bewegingsagogie wordt verwacht dat ze een bijdrage levert aan deze doelstelling.
M
BE R
O
Het voorbeeld geeft aan dat in een groot aantal gevallen de bewegingsagoog een rol heeft in het planmatig werken; in dit geval binnen het zorgleefplan. Soms lever je als bewegingsagoog alleen een bijdrage aan de beeldvorming. Als de cliënt, belangrijke betrokkenen en het team van deskundigen tot de conclusie komen dat er bij de doelstellingen geen bewegingsagoog nodig is, speel je verder geen rol. Het is echter ook mogelijk dat je betrokken wordt bij een deel van de uitvoering van het plan.
IG
H
T
BO
O
De opbouw van het bewegingsagogisch programma Het bewegingsagogisch programma bestaat uit de volgende stappen of fasen: 1. de beeldvormingsfase 2. de diagnose en/of ondersteuningsvraag 3. het bepalen van de doelstellingen 4. de planning van de activiteiten 5. de uitvoering 6. de evaluatie.
C
O
PY
R
Stap 1 De beeldvormingsfase De beeldvormingsfase komt uitgebreid aan de orde in het ‘Bewegingsdiagnostiek’. Daarin wordt de inhoud van de intake en van een aantal bewegingsdiagnostische hulpmiddelen besproken. De beeldvorming begint meestal met een intake. Een dergelijk gesprek voer je meestal met de cliënt, maar het kan ook voorkomen dat je dit met andere betrokkenen (ouders, familieleden) doet. Hierbij gaat het om informatie die betrekking heeft op de gezondheid, klachten, beperkingen, blessures en dergelijke meestal in relatie tot sport en bewegen. Denk hierbij aan de invloed op belasting en belastbaarheid. Naar aanleiding hiervan kan er eventueel een anamnese (ziektegeschiedenis) van een bepaalde klacht of aandoening afgenomen worden.
259
Daarnaast gaat het om het actuele sport- en beweeggedrag van de cliënt en om diens sportverleden. Tijdens de intake is er ook aandacht voor vragen, wensen, behoeften en doelstellingen.
SO
N D ER W
IJ S
Bij de bespreking van de uitgangspunten van de bewegingsagogiek is aan de orde gekomen dat bewegen gedrag is. Mensen laten in hun bewegen en hun houding veel van zichzelf zien. Daar maak je als bewegingsagoog gebruik van tijdens de beeldvormingsfase. Daarnaast zet je ook bewust bepaalde bewegingsdiagnostische hulpmiddelen in. Zo kun je een keuze maken uit: • vaardigheidstests • kwantitatieve motorische tests • kwalitatieve motorische tests • vragenlijstmethoden • observatiemethoden.
EP
Na de keuze of ontwikkeling van een bewegingsdiagnostisch instrument vindt de uitvoering plaats en worden de gegevens op de een of andere manier in een bepaald systeem geregistreerd.
BE R
O
Voorbeeld beeldvorming Bewegingsagogen proberen op verschillende manieren inzicht te krijgen in het bewegingsbeeld van de cliënt.
BO
O
M
Binnen de revalidatie gebeurt de intake meestal aan de hand van een intakeformulier. Niet alleen de bewegingsagoog, maar ook andere disciplines, zoals de fysiotherapeut, revalidatiearts en ergotherapeut werken mee aan de beeldvorming. Dit leidt tot het opstellen van de volgende stappen van het revalidatieplan. Uit het algemeen opgestelde revalidatieplan volgen verschillende disciplineplannen. Het is mogelijk dat er voor de bewegingsagogie specifieke doelen zijn geformuleerd vanuit het algemene revalidatieplan. Het kan ook zijn dat een wat algemener doel vanuit fysiotherapeutische hoek is geformuleerd, waar ook de bewegingsagoog zijn specifieke bijdrage aan levert.
IG
H
T
Het algemene doel kan bijvoorbeeld gericht zijn op een optimale ontwikkeling van de onderste extremiteiten (benen). Aan de bewegingsagoog kan gevraagd worden om hier met als middel zwemmen een bijdrage aan te leveren.
C
O
PY
R
Nadat het doel bekend is gemaakt aan de bewegingsagoog vindt er een intake voor het zwemmen plaats met de betreffende persoon. Deze intake gebeurt aan de hand van een vast formulier dat bij elke potentiële zwemrevalidant afgenomen wordt. Het formulier bestaat uit twee delen: • en praktisch gedeelte om in kaart te brengen wat de betreffende cliënt allemaal kan • een deel dat gericht is op de wensen, behoeften en ondersteuningsvragen van de cliënt.
260
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
Voorbeeld Intake de heer K. Visser Onderdeel
Resultaten
• • • •
De heer Visser loopt ongeveer 5 meter in heupdiep water waarbij hij aan de kant steun zoekt met de rechterarm. Hij drijft zelfstandig op de rug. Hij drijft op zijn buik met behulp van een tube. Hij moet geholpen worden bij rotaties.
SO
Activiteiten intake (beginsituatie in het water)
N D ER W
IJ S
Achtergrond en wensen met Voor zijn CVA vond de heer Visser zwemmen als recreatieve betrekking tot het zwemmen activiteit heel prettig. Tijdens vakanties werd met het gezin veel gezwommen en in het water gespeeld. Hij hoopt dat hij dit nog in enige mate weer kan leren.
Met behulp van de beweegbare bodem.
Hulpmiddelen
Brancard
Belastbaarheid
Volledig, alleen de linkerarm tot de pijngrens.
Therapieassistentie/verpleging
Helpen bij het ophalen.
Bijzonderheden (gezondheidsaspecten en motivatie)
De heer Visser heeft diabetes mellitus. De motivatie is groot.
Algemene doelen
• • •
Een verbetering van het looppatroon. Een toename van de kracht in vooral de linkerarm. Zelfstandig leren voortbewegen in het water met behulp van een (aangepaste) zwemslag.
• •
Tweemaal per week. Categorie A (een-op-eenbegeleiding).
BO
O
M
BE R
O
EP
Transfers
IG
H
T
Therapiefrequentie en indeling zelfstandigheidsniveau
C
O
PY
R
In de andere sectoren verloopt de procedure ongeveer op dezelfde manier. Soms worden specifieke doelstellingen geformuleerd voor de bewegingsagoog in de betreffende plannen, maar het kan ook zijn dat je een bijdrage levert aan een meer algemene doelstelling. Je kunt hierbij denken aan het leveren van een bijdrage aan zelfstandigheid, sociale vaardigheden of zelfvertrouwen. Ook in de psychiatrie vindt meestal eerst een intakegesprek plaats. Daarna volgt eventueel uitgebreider bewegingsdiagnostisch onderzoek.
261
Intake met Meneer V. Rozenboom
IJ S
Algemene informatie • Datum: 27 februari 2023 • Tijdstip: 14.30-15.00 uur
N D ER W
Naam: Vincent Rozenboom Geboortedatum: 26-10-1986 Behandelaar: P. van Zelhem Naam intaker: Jeroen Fredriks
EP
SO
Motivatie • De heer Rozenboom wil graag weer buitenshuis komen. Hij zit erg veel alleen thuis en komt bijna niet meer buiten de deur. • Hij geeft aan altijd veel aan sport gedaan te hebben en na overleg met de psycholoog lijkt sport een goede manier om de draad weer op te pakken.
BE R
O
Lichamelijke bijzonderheden • De heer Rozenboom klaagt veel over pijn in zijn nek, mogelijk als restverschijnsel van een auto-ongeluk dat hij ooit had. De verschijnselen die hij beschrijft, lijken op die van een whiplash. • De heer Rozenboom rookt erg veel en zegt daardoor niet zo’n beste conditie te hebben.
BO
O
M
Algemeen • De heer Rozenboom heeft een tenger postuur en is slordig gekleed. Hij komt verlegen en wat angstig, teruggetrokken over. Hij geeft alleen antwoord op vragen en vertelt vrijwel niets uit zichzelf. • Hoewel hij non-verbaal niet echt gemotiveerd lijkt, geeft hij verbaal aan gemotiveerd te zijn. Hij zegt zijn afspraken na te zullen komen.
IG
H
T
Hulpvraag • De heer Rozenboom wil in contact komen met andere mensen, sociale contacten opbouwen. • Hij wil zijn conditie verbeteren.
C
O
PY
R
Doelen • De heer Rozenboom is elke week aanwezig bij de runningtherapie en de fitness. • Hij is in staat 3 kilometer achter elkaar hard te lopen, zonder te gaan wandelen. • Hij heeft contact met minimaal twee andere personen uit de groep.
262
Afspraken • Elke dinsdag van 14.00-14.45 uur neemt hij deel aan het hardloopgroepje (runningtherapie). • Elke donderdag van 15.00-16.00 uur neemt hij deel aan de fitness.
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
N D ER W
IJ S
Stap 2 De diagnose en/of ondersteuningsvraag Op basis van de beeldvormingsfase probeert het team antwoord te geven op de vraag wat er met de persoon aan de hand is. Het trekt in deze fase de conclusie uit de resultaten van de beeldvormingsfase. De bewegingsagoog geeft in deze fase antwoord op de vraag wat voor de persoon belangrijk is op het gebied van sport en bewegen en op welke punten ondersteuning en hulp nodig is. In principe formuleert hij samen met de betreffende persoon de wensen, behoeften en ondersteuningsvragen op het gebied van sport en bewegen. Zoals eerder aangegeven, kan het voorkomen dat je als bewegingsagoog vanuit het algemene ondersteuningsplan gevraagd wordt een bijdrage te leveren aan een of meerdere ondersteuningsvragen. Deze vragen worden dan meegenomen en verder uitgewerkt in het bewegingsagogisch programma.
O
EP
SO
Enkele voorbeelden van ondersteuningsvragen: • Ik wil goed kunnen omgaan met winst en verlies. • Ik wil ondersteuning bij het mij leren houden aan de spelregels van een activiteit. • Ik wil geholpen worden bij het weer zelfstandig leren zwemmen. • Ik wil hulp bij het ontwikkelen van handboogschieten als zinvolle vrijetijdsbesteding. • Ik wil graag ondersteuning bij het opbouwen van mijn conditie. • Ik wil geholpen worden bij het opbouwen van sociale contacten.
BE R
Agathos
T
BO
O
M
Agathos biedt in Zeeland diverse soorten ondersteuning: 1. Ondersteuning aan individuele zorgvragers Voorbeelden van ondersteuningsvragen zijn: – ‘Kan ik geholpen worden bij het vergroten van mijn netwerk?’ – ‘Kunt u mij leren omgaan met de gevolgen van mijn diagnose autisme?’ 2. Ondersteuning aan gezinnen Voorbeelden van ondersteuningsvragen zijn: – ‘Help ons om ons kind met ADHD op een goede manier te begeleiden.’ – ‘Leer ons om de veiligheid in ons gezin te vergroten.’
IG
H
Bron: Agathos (z.d.).
C
O
PY
R
Stap 3 Het bepalen van de doelstellingen Op basis van de beeldvormingsfase en de geformuleerde ondersteuningsvragen komt de bewegingsagoog in overleg met de cliënt en eventuele andere betrokkenen tot het formuleren van doelstellingen. Meestal worden zowel doelstellingen op de lange en op de korte termijn geformuleerd. Het is belangrijk dat je de doelen zo SMART mogelijk formuleert. Deze stap en het verband met de vorige twee stappen maken we duidelijk aan de hand van het voorbeeld van de heer Rozenboom.
263
De heer V. Rozenboom
IJ S
Beeldvorming: Een gedeelte uit de biografie van de heer Rozenboom en de inventarisatie van zijn klachten en problemen:
N D ER W
Sinds het overlijden van zijn moeder, ongeveer zes weken geleden, is de cliënt somber en denkt hij voortdurend na over het beëindigen van zijn leven. In feite wil hij dit niet echt. Hij heeft nergens zin in, heeft slaapproblemen en eet slecht. Hij is erg prikkelbaar. Sinds een aantal weken gebruikt hij medicatie (Slooft). Zijn vader is overleden toen hij drie jaar oud was. Hij heeft één broer met wie hij nauwelijks contact heeft. De heer Rozenboom heeft nooit een vaste relatie gehad.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
Een gedeelte uit de bewegingsobservatie: • Initiatief: De heer Rozenboom heeft wel ideeën, maar neemt nauwelijks initiatief. Hij wacht af wat anderen voorstellen te gaan doen. Hij laat zich in het spel sturen door de anderen. Hij gaat geregeld aan de kant zitten om te rusten. • Communicatie: Hij lijkt goed te luisteren naar de andere leden van de groep, maar hij praat weinig tegen hen. Hij zoekt alleen communicatie met de heer Van Dijk. Hij spreekt zacht en articuleert slecht. • Samenwerking: De heer Rozenboom helpt wel, bijvoorbeeld bij het ophangen van het volleybalnet, maar zelf om hulp vragen lijkt hij moeilijk te vinden. In de samenwerking is hij erg volgzaam. • Stemming: Hij toont weinig emotie. De heer Rozenboom lijkt meer te reageren op mislukken dan op succes. Tegenover de andere deelnemers lijkt hij zich in te houden. Hij blijft wat gemaakt vriendelijk tegen hen. • Concentratie: De heer Rozenboom kan zich slecht concentreren. Hij lijkt af en toe weg te dromen en gaat geregeld even aan de kant zitten. Hij lijkt de spelregels en de stand steeds weer te vergeten. • Conditie De heer Rozenboom heeft een slechte conditie. Hij kan ongeveer 300 meter achter elkaar hardlopen. Hij klaagt vaak over last van zijn nek. • Lichaamsbeleving Hij lijkt zichzelf te onderschatten en heeft een negatief beeld van zijn eigen mogelijkheden. Vaak mompelt hij dat hij het toch niet kan en dat het hem allemaal niet lukt.
264
Ondersteuningsvraag: • Ik wil graag geholpen worden bij het in contact komen met andere mensen en bij het onderhouden van deze contacten. • Ik wil graag geholpen worden bij het mij fitter voelen, bij het verbeteren van mijn conditie.
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
N D ER W
Doelen op korte termijn: • De heer Rozenboom is elke week aanwezig bij de runningtherapie en bij de fitness. • Hij is in staat om 1 kilometer achter elkaar hard te lopen, zonder te gaan wandelen. • Hij neemt minstens tweemaal initiatief tijdens de fitness bij het samenwerken met een partner. • Hij vraagt tijdens de fitness minstens eenmaal hulp aan een andere deelnemer.
IJ S
Doelen: Doelen op lange termijn: • De heer Rozenboom is in staat om 3 kilometer achter elkaar hard te lopen, zonder te gaan wandelen. • Hij heeft met minstens één deelnemer contact buiten de activiteit.
SO
Hij heeft met minimaal twee andere personen uit de groep geregeld contact.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
Stap 4 De planning van de activiteiten De volgende stap die de bewegingsagoog maakt is het vertalen van de doelstellingen en ondersteuningsvragen in concrete acties. In deze fase doe je als bewegingsagoog onder andere het volgende: • Je bepaalt het aanbod aan sport- en bewegingsactiviteiten. • Je kiest voor een individueel aanbod of plaatsing in de meest geschikte groep. • Je beschrijft de manier waarop de verschillende doelstellingen op korte en lange termijn gerealiseerd kunnen worden. • Je beschrijft de meest passende bewegingsagogische strategie (primaire activering, bewegingsactivering, bewegingsonderwijs, bewegingsrecreatie, sport, psychomotorische therapie). • Je beschrijft de begeleidingswijze of begeleidingsstrategie. • Je stelt een SB-activiteitenplan op. Dit is een globale planning van de SB-activiteiten over een bepaalde periode. • Je werkt de lessen of bijeenkomsten uit naar de diverse aspecten van het didactisch model: – beginsituatie en doelstelling – keuze voor de sport- en bewegingsactiviteiten – organisatie – methodiek, opbouw – didactische werkvormen – veiligheid – begeleidingswijze – evaluatie.
265
IJ S N D ER W SO EP BE R
O
Hardloopgroep.
Globale planning van de eerste bijeenkomsten voor de hardloopgroep
BO
O
M
Met de heer Rozenboom is afgesproken dat hij gaat deelnemen aan de hardloopgroep (runningtherapie) en dat hij het best past in het fitnessgroepje van donderdagmiddag. Deelname aan sportactiviteiten in de gymzaal ziet hij voorlopig nog niet zitten.
R
IG
H
T
Eerste bijeenkomst: Doelstelling: • De heer Rozenboom is aanwezig. • Hij kan zijn ademhaling controleren. • Hij loopt 300 meter zonder te wandelen. • Hij heeft contact met minimaal één deelnemer.
C
O
PY
Opbouw van de activiteit: • de deelnemers welkom heten en complimenteren met hun aanwezigheid • rondvraag over de afstand die de deelnemers vandaag denken te gaan afleggen • warming-up onder leiding van een van de deelnemers • hardlopen afgewisseld met momenten van actieve rust (wandelen) • cooling-down onder leiding van een van de deelnemers. • evaluatierondje over de tevredenheid over de geleverde prestatie van vandaag.
266
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
N D ER W
IJ S
Organisatie (aandachtspunten): • Warming-up en cooling-down bij voorkeur in een halvecirkelopstelling. • De warming-up bevat minimaal één vorm waarbij samenwerking met een ander noodzakelijk is. • Het middengedeelte wordt in tweetallen afgelegd. • Het laatste gedeelte: snellere lopers keren op een bepaald moment om, lopen terug en sluiten zich weer aan bij de groep.
EP
SO
Begeleiding: • een duidelijk compliment aan de heer Rozenboom geven over diens aanwezigheid • de heer Rozenboom extra aandacht geven door geregeld bij hem in de buurt te lopen en een ontspannen praatje met hem maken • de heer Rozenboom erop wijzen dat hij zelf de grens aan moet leren geven. • proberen de heer Rozenboom bij de andere deelnemers te betrekken door de deelnemers in tweetallen te laten lopen • navragen of de heer Rozenboom tevreden is over zijn prestatie • niet overenthousiast aanmoedigen en complimenten geven.
BE R
O
Evaluatie: • alle deelnemers kort laten vertellen of ze de bijeenkomst als prettig hebben ervaren en of ze tevreden zijn over de eigen prestatie • nadrukkelijk zeggen: ‘Tot volgende week!’.
T
BO
O
M
Doelstellingen volgende bijeenkomsten: Tweede bijeenkomst: • De heer Rozenboom is aanwezig. • Hij kan zijn ademhaling controleren. • Hij geeft zijn grenzen aan. • Hij loopt 500 meter zonder te wandelen. • Hij heeft contact met minimaal twee deelnemers.
C
O
PY
R
IG
H
Derde bijeenkomst: • De heer Rozenboom is aanwezig. • Hij geeft zijn grenzen aan. • Hij loopt 1000 meter zonder te wandelen. • Hij heeft contact met minimaal twee deelnemers. • Hij toont zich tevreden over zijn prestaties. Vierde bijeenkomst: • De heer Rozenboom is aanwezig. • Hij loopt 1500 meter zonder te wandelen. • Hij heeft spontaan en leuk contact met de helft van het aantal deelnemers. • Hij toont zich tevreden over zijn prestaties. • Bij de evaluatie geeft hij aan de activiteit leuk en ontspannen te vinden.
267
IJ S
N D ER W
Vijfde bijeenkomst: • De heer Rozenboom is aanwezig. • Hij loopt 1500 meter op een ontspannen manier zonder te wandelen. • Hij heeft spontaan en leuk contact met de helft van het aantal deelnemers. • Hij verzorgt de warming-up voor de groep. • Bij de evaluatie geeft hij aan de activiteit leuk en ontspannen te vinden. • Hij denkt erover na om buiten de groep ook te gaan hardlopen.
SO
Stap 5 De uitvoering Elke uitvoering van een bijeenkomst is in feite een minicyclus van voorbereiden, uitvoeren en evalueren. Je hebt als bewegingsagoog een globale planning gemaakt voor de komende weken, maar na elke bijeenkomst volgt een evaluatie en eventueel een bijstelling van de doelstellingen en de aanpak. Als blijkt dat de heer Rozenboom veel sneller dan verwacht vooruitgang boekt, kunnen de doelen positief bijgesteld worden.
O
M
BE R
O
EP
Bij veel instellingen is het gangbaar om een kort verslag te maken van een bijeenkomst. Na afloop van iedere bijeenkomst noteert de bewegingsagoog dan per deelnemer de bijzonderheden. Dit betreft in eerste instantie de bijzonderheden met betrekking tot het opgestelde ondersteuningsplan in het algemeen of het bewegingsagogisch programma in het bijzonder. Het noteren van de bijzonderheden kan gebeuren in de vorm van een logboek of in de vorm van werkaantekeningen. Bij werkaantekeningen kun je bijvoorbeeld vermelden welke accentverschuivingen plaatsgevonden hebben op het gebied van de doelstellingen en de aanpak. De aantekeningen kun je gebruiken bij de voorbereiding van de voortgangsrapportage binnen het multidisciplinair overleg.
T
BO
In een aantal gevallen vindt ook een mondelinge overdracht plaats. Na gewerkt te hebben met een groep of individuele SB-deelnemer, zoekt de bewegingsagoog kort contact met de groepsbegeleiding of andere betrokkenen en bespreekt hij hoe de bijeenkomst verlopen is.
IG
H
Registratieformulier activiteiten
C
O
PY
R
Datum behandelingssessie
268
Activiteiten
Bijzonderheden
Vervolg
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
N D ER W
IJ S
Stap 6 De evaluatie Bij de evaluatie worden de bevindingen gedurende een bepaalde tijdsperiode op een rijtje gezet en samengevat. De bewegingsagoog bekijkt welke veranderingen hebben plaatsgevonden. Hij gaat na of het aanbod en de aanpak stroken met de gestelde doelen en in welke mate deze laatste zijn bereikt. Zo kan het opgestelde bewegingsagogisch programma eventueel bijgesteld worden om een optimaal resultaat te bereiken. Evaluatie van het ondersteuningsplan, waar het bewegingsagogisch programma deel van uitmaakt, vindt periodiek plaats. De frequentie is afhankelijk van de instelling en de betreffende deelnemer.
Protocol voor halfjaarlijks evaluatiegesprek over zorgleefplan van een cliënt met een indicatie zonder een behandelcomponent
M
O
C
O
PY
R
IG
H
T
• • • • •
De evaluatie vindt plaats in de woning van de cliënt, de verzorger is te gast. De cliënt krijgt de gelegenheid zich voor te bereiden op het gesprek. De cliënt wordt gestimuleerd om iemand die hem of haar goed kent uit te nodigen bij het gesprek (een familielid/vriend), zodat die met de cliënt mee kan denken. De cliënt bepaalt een belangrijk deel van de gespreksagenda. Er wordt voldoende tijd genomen voor een gesprek. Dat is standaard 1,5 uur. Afspraken over zorg komen tot stand na instemming van de cliënt. De cliënt krijgt de conclusies (besluiten) op papier en ondertekent als hij instemt. De contactverzorgende (CV) ondersteunt de cliënt bij het voeren van regie over zijn eigen leven. Concreet betekent dit: – De CV kent de cliënt goed en komt op voor de belangen van de cliënt; De CV helpt de cliënt bij het zoeken aan mogelijkheden om te leven zoals de cliënt dat wil; – De CV bereidt zich voor op het evaluatiegesprek door zich af te vragen: 1. Ondersteunen we de cliënt nu naar tevredenheid te leven zoals hij dat wil? welke onderwerpen zou ik willen bespreken met de cliënt? 2. Zie ik als professional gezondheidsrisico’s voor de cliënt? Æ welke onderwerpen moet ik bespreken? – De CV legt de conclusies van het gesprek vast ter goedkeuring en als · geheugensteun voor de cliënt.
BO
• • •
BE R
O
EP
SO
Uitgangspunten • Het doel van de evaluatie van het zorgplan is om de cliënt (zo mogelijk) nog beter te ondersteunen te leven zoals hij dat wil. • De wensen van de cliënt kunnen gaandeweg veranderen, afhankelijk van bijvoorbeeld zijn omstandigheden en zijn lichamelijke en geestelijke conditie. • De cliënt bepaalt hoe hij wil leven en houdt de regie over zijn leven. De evaluatie is erop gericht die regie van de cliënt te versterken • Concreet betekent dit dat:
269
•
De evaluatie is een gesprek tussen contactverzorgende en cliënt. Zowel de cliënt als het contactverzorgende kunnen voorstellen om anderen (denk aan de huisarts, een mantelzorger, een vrijwilliger, een therapeut, activiteitenbegeleider of teamleider) uit te nodigen bij het gesprek. De cliënt beslist wie hij/zij bij het gesprek wil hebben. De contactverzorgende draagt zorg voor het vastleggen van de besluiten uit het gesprek.
IJ S
•
SO
N D ER W
Frequentie Het eerste evaluatiegesprek vindt 6 weken na de aanvang van de zorg plaats. Het gaat dan om het vaststellen van het zorgplan. Vervolgens vindt elke 6 maanden een evaluatiegesprek plaats. In het zorgdossier moet aantoonbaar zijn: • Wanneer de laatste evaluatiedatum was. • Wanneer de volgende evaluatie gepland is.
EP
Bron: Van Uden (2010).
O
Opdracht 24 Inhoud bewegingsagogisch programma
BE R
a. Noteer de zes stappen of fasen van het bewegingsagogisch programma. b. Geef een toelichting op deze zes stappen.
M
Opdracht 25 Bewegingsagogische programma's (plannen) in de praktijk
R
IG
H
T
BO
O
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken van studenten met een overeenkomstige stageplaats of interesse. Maak met je groepje een keuze voor een bepaalde sector binnen zorg en welzijn. a. Bespreek met elkaar op welke manier er binnen die sector gewerkt wordt met bewegingsagogische programma's (plannen) b. Bespreek met elkaar de inhoud van het bewegingsagogisch programma c. Bespreek met elkaar op welke manier een dergelijk plan tot stand komt. d. Bespreek met elkaar wat de relatie van het bewegingsagogisch programma is met het algemene ondersteuningsplan.
C
O
PY
Opdracht 26 Meenemen bewegingsagogisch programma
270
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken van studenten met een overeenkomstige stageplaats of interesse. Maak met je groepje een keuze voor een bepaalde sector binnen zorg en welzijn. Neem als dat kan allemaal een concreet bewegingsagogisch programma mee. a. Bespreek dit plan met elkaar aan de hand van de zes stappen. b. Trek een conclusie met betrekking tot sterke en minder sterke punten. Geef bijvoorbeeld een aantal verbeterpunten aan.
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
Opdracht 27 Doelstellingen en ondersteuningsvragen
IJ S
a. Noteer een aantal SMART-doelstellingen die relevant zijn binnen de afdeling bewegingsagogie van jouw stageplaats of binnen een organisatie die jouw interesse heeft. b. Noteer een aantal ondersteuningsvragen dat relevant is binnen de afdeling bewegingsagogie van jouw stageplaats of binnen een organisatie die jouw interesse heeft.
N D ER W
Opdracht 28 Leerdoelen
SO
a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Als je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt doen. b. Vul de beoordeling in.
Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder planmatig werken.
2.
Je kunt de voordelen van planmatig werken beschrijven.
3.
Je kunt beschrijven wat de inhoud en het doel van een kwaliteitssysteem is.
4.
Je kunt de meest gangbare plannen binnen zorg en welzijn beschrijven.
5.
Je kunt de opbouw van een ondersteuningsplan beschrijven.
6.
Je kunt de opbouw van een bewegingsagogisch programma beschrijven en toepassen.
O
M
BE R
O
EP
1.
BO
6.7 Verdiepingsstof - Landelijk Schakelpunt (LSP)
H
T
Het Landelijk Schakelpunt is een zorginfrastructuur. Dat is een netwerk waar zorgaanbieders op kunnen aansluiten. Via dit netwerk kunnen zij medische gegevens over hun patiënten met elkaar uitwisselen. 24 uur per dag, zeven dagen in de week. Het Landelijk Schakelpunt is hier speciaal voor ontwikkeld en beveiligd.
C
O
PY
R
IG
Medische gegevens worden niet opgeslagen in het Landelijk Schakelpunt Het Landelijk Schakelpunt is geen database. Er worden geen medische gegevens in opgeslagen. Jouw medische gegevens blijven gewoon staan in de dossiers bij de huisarts en apotheek. Andere zorgaanbieders kunnen de belangrijkste informatie bekijken via het Landelijk Schakelpunt. Maar dat kan en mag alleen als jij daar toestemming voor hebt gegeven. Gegevens delen mag alleen met jouw toestemming Als je toestemming geeft, melden je zorgaanbieders je burgerservicenummer (BSN) aan bij het Landelijk Schakelpunt. Jouw BSN wordt opgeslagen in de zgn. ‘verwijsindex’ van het Landelijk Schakelpunt. Als je bij een andere zorgaanbieder komt, dan kan die met jouw BSN zoeken in de verwijsindex. Zo kan hij zien welke
271
zorgaanbieders bepaalde medische informatie over jou beschikbaar hebben om te delen. De zorgaanbieder waar je onder behandeling bent, kan dan de gegevens bekijken die hij nodig heeft voor jouw behandeling.
IJ S
Bekijk de video 'Het LSP op de huisartsenpost'.
N D ER W
Bron: Volg je zorg (z.d.).
6.8 Verdiepingsstof - HKZ
SO
Basis voor beter in zorg en welzijn • Ontwikkeld vanuit én met zorg en welzijn • Onafhankelijk en betrouwbaar • Breed gedragen bewezen normen • Langdurige samenwerking met partners en certificerende instellingen
BE R
O
EP
Het certificaat van HKZ (Harmonisatie Kwaliteitsbeoordeling in de Zorgsector) staat voor duurzame kwaliteitsverbetering in zorg en welzijn. Met het HKZ-certificaat laat jij met jouw organisatie, praktijk of onderneming zien dat jij serieus werk maakt van kwaliteit van zorg. Daarnaast voldoe je aan de eisen die gesteld worden door jouw klanten, andere professionals en jouw stakeholders. Met het HKZ-certificaat zijn de zaken intern goed op orde, staat de klant centraal en wordt voortdurend de zorg- en dienstverlening verbeterd.
BO
O
M
HKZ is onderdeel van NEN, Stichting Koninklijk Nederlands Normalisatie Instituut. Wij verbinden belanghebbenden binnen zorg en welzijn en we zien toe dat zij komen tot afspraken, die worden vastgelegd in normen en richtlijnen. Het Centraal College van Deskundigen voor Zorg en Welzijn ziet toe op onafhankelijkheid en betrouwbaarheid van de normen en toetsing.
IG
H
T
Kwaliteit en betrouwbaarheid zijn essentieel Het keurmerk van HKZ staat voor duurzame kwaliteitsverbetering in zorg en welzijn: onafhankelijk en betrouwbaar. Met het HKZ-keurmerk laat jouw organisatie of praktijk zien dat je serieus werk maakt van kwaliteit van zorg. Dat jouw organisatie voldoet aan de eisen die worden gesteld door klanten, professionals en relevante stakeholders.
C
O
PY
R
Een organisatie met het HKZ-keurmerk heeft intern de zaken goed op orde, stelt de klant centraal en werkt voortdurend aan het verbeteren van de zorg- en dienstverlening.
272
Bron: HKZ (z.d.).
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
6.9 Verdiepingsstof - SAMPC
N D ER W
Somatiek • Lijdt de cliënt op dit moment aan een bepaalde ziekte? Zo ja, welke? • Zijn er uit de levensgeschiedenis relevante ziektes bekend? Zo ja, welke? • Gebruikt de cliënt op dit moment medicijnen? Zo ja, welke? • Heeft de cliënt op dit moment een dieet? Zo ja, welke? • Hoe uit de cliënt zich over het eigen lichamelijk welbevinden?
IJ S
De afkorting SAMPC is afgeleid uit de beginletters van de onderwerpen die met een cliënt kunnen worden besproken. De oorspronkelijke lijst is behoorlijk uitgebreid en er zijn veel varianten in omloop. Meestal wordt een ingekorte versie gebruikt.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
ADL/mobiliteit/aanpassingen • Uiterlijk van de cliënt – Wat is karakteristiek aan het uiterlijk van de cliënt? (houding, manier van kijken, lopen, anderen aanspreken, reageren, kleding enzovoort) • Opstaan – Hoe laat is de cliënt gewend op te staan? • Wassen aankleden toiletgang – Heeft de cliënt hulp nodig bij het wassen/aankleden? Zo ja, welke? – Op welke manier laat de cliënt individualiteit zien in uiterlijk of kleding? – Welke kleding draagt de cliënt graag? – Heeft de cliënt hulp nodig bij toiletgang? Zo ja, welke? – Is de cliënt incontinent en vindt hij het erg om incontinent te zijn? – Beleeft de cliënt afhankelijkheid als een probleem? • Eten en drinken – Waarvan houdt de cliënt (favoriet eten of drinken, een borrel enzovoort)? – Waaraan heeft de cliënt een hekel? – Waarbij heeft de cliënt hulp nodig? – Welke betekenis heeft eten voor de cliënt? (belangrijk, veel tijd voor nemen, of niet) • Mobiliteit/aanpassingen/hulpmiddelen – In welke mate kan de cliënt zelfstandig lopen? – Zit de cliënt goed of is aangepaste stoel nodig? – Is de cliënt bereid mee te werken wanneer met een til- of stalift wordt getild?\ – Wat heeft de cliënt nodig om zich veilig te voelen in bed? (lampje, open gordijnen enzovoort) • Slapen/rusten – Heeft de cliënt behoefte aan rusten overdag? – Wil de cliënt rusten op bed of in eigen stoel? • Middelen en maatregelen – Is de cliënt geneigd tot gedrag waarmee hij voor zichzelf of anderen risico’s neemt? Zo ja, welke middelen of maatregelen moeten genomen worden? – Hoe ervaart de cliënt dat? – Wat is de reactie van familie?
273
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Maatschappelijk/sociaal/geestelijk functioneren • Levensloop – Vorm je een beeld van de levensgeschiedenis van de cliënt aan de hand van de volgende vragen (raadpleeg ook het verslag van het RIO) – Wanneer en waar is de cliënt geboren? – In wat voor gezin? – Beroep vader en/of moeder – Hoeveelste kind in gezin? – Welstand/armoede – Geloof/levensovertuiging – Welk beroep heeft de cliënt gekozen en welke schoolopleidingen heeft hij/zij gevolgd? – Hoe staat de cliënt tegenover die keuzes, had hij meer willen leren of iets anders willen worden? – Hoe heeft de cliënt echtgeno(o)t leren kennen? – Hoe was het gezin dat de cliënt eventueel heeft gesticht? – Beroep, bezigheden man/vrouw – Kinderen – Welstand – Godsdienst/levensovertuiging – Hobby’s, vrije tijdsbesteding – Is de cliënt tevreden over zijn/haar leven? Zo nee, waarover verdriet, boosheid, onvrede? – Hoe was de woonsituatie voor opname? • Gerichtheid op anderen – Is de cliënt gericht op een of enkele personen (klein wereldje)? – Maakt de cliënt gemakkelijk contact met medecliënten en/of medewerkers? – Zit de cliënt graag in kring met anderen? – Zit de cliënt graag afgezonderd in eigen hoekje of plaats? – Hoe vaak krijgt de cliënt bezoek en van wie? Hoe reageert hij op komst en vertrek bezoek? • Activiteiten – Welke activiteiten doet de cliënt graag? – Luisteren: de cliënt houdt van de volgende muziek: – Ruiken: de cliënt houdt van of reageert op volgende luchtjes: – Kijken: de cliënt vindt het fijn om te kijken naar (heen en weer lopen op de gang, verkeer, buiten, kinderen, televisie, boeken, fotoalbums, dieren enzovoort). – Welke spullen en dingen hebben betekenis voor de cliënt en waarom? – Welke speciale gewoontes heeft de cliënt? – Van wat voor ontspanning houdt de cliënt? – Hoe is de dagindeling van de cliënt? Psychisch functioneren Fase van beleving: Hierna vind je een samenvatting van een observatieschema. Geef aan in welke fase de cliënt volgens jou verkeert en motiveer je antwoord. Samenvatting ik-beleving Kruis of kleur de vakken die gelden voor deze cliënt en neem bij gelijke beschrijving steeds beide kolommen.
274
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
Verdwaalde ik
Verzonken ik
Waar bevindt cliënt zich?
In het hier en nu
Afwisselend in In tijdloze, In innerlijke het hier en nu, en innerlijke wereld wereld in innerlijke wereld
Initiatief tot contact
Cliënt en verzorgende
Cliënt en verzorgende
Alleen verzorgende
Wederkerigheid Ja in contact
Ja
Ja, als de Nee verzorgende het ‘uitlokt’
Ogen
Kijken fel en soms stekend
Kijken helder en Kijken uit zichzelf Kijken niet doelgericht maar ongericht zonder felheid
Houding, spieren
Gespannen, strak Ontspannen en stijf
Alleen verzorgende
SO
N D ER W
Verborgen ik
EP
Ontspannen of in Ontspannen of in voortdurende contractuur beweging Geen doelgerichtheid
Regels en manieren
Zijn belangrijk
Spelen geen rol
Emoties
Betreffen het hier Betreffen mensen Betreffen mensen Onduidelijk en nu, verlies van en situaties uit en situaties uit eigen leven het verleden het verleden
BE R
O
Doelgerichtheid Handelt en loopt Handelt en loopt Geen doelgericht in de regel niet doelgerichtheid doelgericht Spelen geen rol
BO
O
M
Zijn niet zo erg belangrijk
IJ S
Bedreigde ik
C
O
PY
R
IG
H
T
Gevoelsmatig ervaren (aan de hand van je indruk) • Hoe beleeft de cliënt zichzelf en de situatie, welke gevoelens laat de cliënt zien? – Hoe uit zich dat in gedrag en wat zegt de cliënt er zelf over?zich bedreigd voelen, gevoelens van onveiligheid, angstboosheid, agressie, woedeverdriet (depressiviteit, treurigheid, moedeloosheid, lusteloosheid, huilen) – Wanneer voelt de cliënt zich prettig, reageert hij positief en waaraan beleeft hij plezier? – Wanneer voelt de cliënt angst, verdriet of boosheid? Zijn er concrete aanleidingen, mensen of situaties aan te wijzen? • Cognitief functioneren – Kan de cliënt dingen die zojuist gebeurd of verteld zijn onthouden en navertellen? – Kan de cliënt zich dingen uit het verleden herinneren? Vertelt de cliënt graag over vroeger? – Kan de cliënt zich concentreren en voor hoe lang (bij bepaalde persoon of activiteit?
275
IJ S
Communicatie • Hoe goed kan de cliënt horen? • Hoe goed kan de cliënt zien? • Gebruikt de cliënt communicatie-hulpmiddelen, zo ja, welke? • Kan de cliënt zich goed uitdrukken? (verbaal/non-verbaal) • Heeft de cliënt woordvindproblemen?
N D ER W
6.10 Verdiepingsstof - Voorbeelden van ondersteuningsplannen
Voorbeeld 1. Format leefgroep - behandelingsplan bijzonder jeugdinternaat A. Kind of jeugdige als individu Ontwikkelingsniveau en probleemomschrijving
BO
O BE R M
O
Cognitieve ontwikkeling • waarnemen • geheugen • spraak en taal • denken • zelfbeeld
EP
Lichamelijke ontwikkeling • lichamelijke gesteldheid • zindelijkheid • medicatie • zintuigen • motoriek • impulscontrole
H
T
Emotionele ontwikkeling • emoties • zelfbeleving • stemming
C
O
PY
R
IG
Seksualiteit en driftleven • fantasieën • spel • dromen
276
Sociale ontwikkeling • contactname • inlevend vermogen • frustratietolerantie • geweten
Doelen
SO
Ontwikkelingsaspect
Strategieën en middelen
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
B. Kind of jeugdige in relatie tot volwassenen Ontwikkelingsaspect
Ontwikkelingsniveau en probleemomschrijving
Doelen
N D ER W
IJ S
Lichamelijke aspecten • aangaan van contact • aanspreekbaar zijn • hechting • autonomie
Strategieën en middelen
Cognitieve aspecten • betekenisverlening aan relaties
O
EP
SO
Sociaal-emotionele aspecten • gevoelswaarde van de relaties • specifieke activiteiten met ouders/verzorgers, begeleiders
C. Kind of jeugdige in relatie tot andere kinderen of jeugdigen Ontwikkelingsniveau en probleemomschrijving
Strategieën en middelen
M
Doelen
O
Lichamelijke aspecten • aangaan van contact • aanspreekbaar zijn • afstand versus nabijheid
BE R
Ontwikkelingsaspect
BO
Cognitieve aspecten • betekenisverlening aan relaties
C
O
PY
R
IG
H
T
Sociaal-emotionele aspecten • gevoelswaarde van de relaties • afgunst, jaloezie, rivaliteit • solo- en gedeelde activiteiten • samenspel
277
D. Kind of jeugdige in relatie tot de groep Ontwikkelingsaspect
Ontwikkelingsniveau en probleemomschrijving
Doelen
N D ER W
IJ S
Lichamelijke aspecten • deel van ruimtelijke structuur • deel van interactionele structuur Cognitieve aspecten • betekenisverlening aan de groep
SO
Sociaal-emotionele aspecten • gevoelswaarde • deelname
EP
Voorbeeld 2 Behandelplan psychiatrie
O
Behandelplan
BE R
Naam: Afdeling: Persoonlijk begeleider: Datum:
M
Probleemdefinitie en verwachtingen van de cliënt
O
Probleemomschrijving volgens DSM-V
BO
Doelen van interventie, begeleiding en/of behandeling 1. Korte termijn: 2. Lange termijn:
C
O
PY
R
IG
H
T
Behandelvoorstel Medicatie: Afspraken met cliënt: Systeemcontacten: Verpleegkundige interventies: Non-verbale therapieën:
278
Strategieën en middelen
Opmerkingen van de cliënt na het behandelvoorstel Akkoord tot wederopzegging Indien niet akkoord, reden(en)
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
Voorbeeld 3 Kinderrevalidatie 1. Onderzoek: aan de hand van SCAMP: – S = somatisch – C = communicatie – A = algemeen dagelijkse levensverrichtingen – M = maatschappelijk – P = psychisch. 2. Hulpvraag (dat wat de ouders en het kind zelf aangeven). 3. Kernprobleem (datgene wat het team op grond van visie en diagnostiek het grootste probleem vindt). 4. Hoofddoelstellingen (disciplineoverstijgend) 5. Revalidatiedoelen (SMART-geformuleerd) per discipline: – Peter trekt zelfstandig sokken aan en uit. – Peter loopt zelfstandig over een bank. 6. Acties 7. Evaluatie.
IJ S
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
279
6.11 Begrippen ADL Algemeen dagelijkse levensverrichtingen.
N D ER W
NAH Niet-aangeboren hersenletsel.
IJ S
Dravetsyndroom Een ernstige ziekte die vaak begint met een vorm van epilepsie.
Ondersteuningsvraag Een vraag van een cliënt om (extra) hulp (soms samen met de zorgaanbieder geformuleerd).
SO
Vraaggericht Bij vraaggerichte zorg doet de zorgaanbieder moeite om de zorgverlening aan te passen aan de specifieke behoeften en wensen van de individuele cliënt.
BE R
O
EP
Wet langdurige zorg De Wet langdurige zorg (Wlz) is bedoeld voor mensen die voortdurend (intensieve) zorg nodig hebben in de nabije omgeving (chronisch zieken, kwetsbare ouderen en mensen met een ernstige verstandelijke of lichamelijke beperking). Wlz Wet langdurige zorg
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Zorg op maat Wanneer het aanbod van zorg goed afgestemd is op de vraag van de cliënt.
280
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Thema 6 Het opstellen van een bewegingsagogisch programma
281
IJ S N D ER W SO EP O BE R
BO
O
M
THEMA 7 DE BEWEGINGSAGOOG ALS BEGELEIDER
C
O
PY
R
IG
H
T
Inhoud thema • Een sociaal veilig sportklimaat • Een fysiek veilig sportklimaat • Teamrollen • Samenwerken in een team • Diversiteit en een inclusief sportklimaat • Verdiepingsstof • Begrippen
N D ER W
IJ S
Een bewegingsagoog moet niet alleen een goede lesgever, instructeur zijn, maar ook beschikken over allerlei begeleidingskwaliteiten. Dit thema gaat over de rol van de bewegingsagoog als begeleider. In die rol is het belangrijk dat je zowel sociaal als fysiek een veilig sportklimaat kunt creëren. Aan beide aspecten wordt aandacht besteed. Om het creëren van een veilig sportklimaat wat duidelijker te maken, zijn de vier inzichten van de trainer ontwikkeld. Deze vormen ook een prima leidraad voor de bewegingsagoog in zijn rol als begeleider. Vandaar dat op dit onderwerp ingegaan wordt. Als bewegingsagoog werk je meestal in een team. Dat kan een team zijn met andere bewegingsagogen of een team met mensen uit verschillende disciplines: een multi- of interdisciplinair team. Het goed functioneren in een dergelijk team vraagt om samenwerken en inzicht hebben in je rol binnen een team. De teamrollen komen in paragraaf 3 aan de orde en de paragraaf daarna gaat over samenwerken.
EP
SO
Niet alleen een veilig sportklimaat is belangrijk, maar ook een omgeving waarin iedereen het gevoel heeft erbij te horen. In dit geval wordt gesproken over inclusief klimaat. Dit betekent onder andere dat je om weet te gaan met uiteenlopende mensen, met diversiteit. Hierover gaat de laatste onderwerp van dit thema.
BE R
O
Relatie met werkproces Het thema ‘De bewegingsagoog als begeleider' heeft vooral te maken met werkproces P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch-programma uit.
Leerdoelen
M
O
BO
T
C
O
PY
R
IG
•
Je kunt omschrijven hoe je een bijdrage kunt leveren aan een sociaal veilig sportklimaat. Je kunt de vier inzichten van de trainer toepassen als bewegingsagoog. Je kunt omschrijven hoe je een bijdrage kunt leveren aan een fysiek veilig sportklimaat. Je kunt de diverse rollen in een team beschrijven. Je kunt je eigen rol(len) in een team beschrijven. Je kunt beschrijven wat er belangrijk is voor een goede samenwerking in een team en dit toepassen. Je kunt beschrijven wat het betekent om adequaat om te gaan met diversiteit en een bijdrage te leveren aan een inclusief klimaat.
H
• • • • • •
283
7.1 Casus
IJ S
Opdracht 1 Casus De meest geschikte kandidaat
N D ER W
Bij de afdeling bewegingsagogie waar Hella stage loopt is een vacature. Uiteindelijk zijn er twee geschikte kandidaten overgebleven en het team vindt het lastig om een keuze te maken. Vakinhoudelijk zijn de twee kandidaten aan elkaar gewaagd. Het team stelt zich de vraag welke van de twee kandidaten het best in het team past. Ze zijn met zijn vieren en daarnaast hebben ze twee stagiaires. Na veel discussie komt de vraag op tafel welke rollen de huidige teamleden vervullen en aan welke rol ze de meeste behoefte hebben. Ze besluiten om eerst de eigen rol in kaart te brengen en vervolgens te kijken naar waar dan de behoefte ligt.
EP
SO
Brigit merkt nog op dat ze behalve de rol die het nieuwe teamlid kan vervullen, ook benieuwd is naar de samenwerkingskwaliteiten van de twee overgebleven kandidaten. Ze vraagt of het team een lijstje op kan stellen van wat op dat punt belangrijk is.
O
M
BE R
O
Kennisvragen a. Wanneer is de samenstelling van een team ideaal? b. Kun je een dreamteam samenstellen? Op basis waarvan zou dat dan moeten gebeuren? c. Het team is van mening dat mensen in groepen verschillende rollen vervullen. Welke rollen zijn dat? d. Welke hulpmiddelen bestaan er om de rollen van de huidige teamleden en van de twee kandidaten in kaart te brengen? e. Wanneer spreek je van een goede samenwerking in een groep? Om welke kwaliteiten vraag dit?
BO
7.2 Een sociaal veilig sportklimaat
T
Sporten in een veilige omgeving moet voor iedereen mogelijk en normaal zijn. In een dergelijke omgeving is geen plaats voor ongewenst gedrag, discriminatie of intimidatie.
C
O
PY
R
IG
H
Veilig sportklimaat Om een dergelijk klimaat te creëren is een aantal jaren geleden het actieplan ‘Samen naar een veiliger Sportklimaat’ (kortweg VSK) opgesteld. Het is een landelijk programma dat bedoeld is om gewenst gedrag te bevorderen en ongewenst gedrag tegen te gaan. Het programma richt zich op sportbestuurders, trainers, coaches en begeleiders, scheidsrechters en officials.
284
Rol van de bewegingsagoog Sport is goed voor ons: goed voor de gezondheid, voor het zelfvertrouwen, voor teamgeest, discipline, integratie, talentontwikkeling, normen en waarden. Sportbeoefening kan prima bijdragen aan de persoonlijke en sociale ontwikkeling van kinderen en jeugdigen. Echter, sport is niet ‘vanzelf’ goed voor deze ontwikkeling. De sport- en bewegingsleider en dus ook de
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
bewegingsagoog speelt hierbij een belangrijke rol. Jouw interacties bepalen grotendeels of kinderen en jeugdigen deze positieve aspecten van sport ervaren. Dit betekent dat de sportcontext moet passen bij de deelnemers.
N D ER W
IJ S
De manier waarop sport aangeboden wordt is dus belangrijk. Gebeurt dit op een verkeerde manier, dan kan de jeugd juist te maken krijgen met negatieve effecten van sportbeoefening (blessures, dopinggebruik, valsspelen, stress). Er is zeker niet altijd sprake van sociale veiligheid. Deze is met name in het geding als er sprake is van pesten, discriminatie en (seksuele) intimidatie. Deze onderwerpen komen in 'Begeleiden van een les of training' uitgebreid aan de orde.
O BE R
De vier steunpilaren zijn: • ontwikkelingsgericht klimaat • zorgzaam klimaat • motiverend klimaat • sociaal veilig klimaat.
EP
SO
Sport in pedagogisch perspectief Pedagogisch handelen is gericht op het ontwikkelen van het vermogen van sb-deelnemers om zelfstandig keuzes te leren maken. Binnen de sport betekent dit dat alle betrokkenen hen ondersteuning geven in hun persoonlijke en sociale ontwikkeling, gericht op autonomie en zelfsturing. In een pedagogisch sportklimaat staat het kind of de jeugdige centraal. Een dergelijk klimaat kent vier belangrijke steunpilaren. Deze steunpilaren zijn zeker ook belangrijk in het werk van de bewegingsagoog.
BO
O
M
Ontwikkelingsgericht klimaat Centraal staat de ondersteuning van de persoonlijke en sociale ontwikkeling van jeugdigen. ‘Kind/jeugdige op de eerste plaats, sport op de tweede plaats’. Zo moet er een balans gevonden worden tussen ‘willen winnen’ aan de ene kant en persoonlijke ontwikkeling aan de andere kant. Dit is een belangrijke boodschap voor de sport- en bewegingsleider: eerst het kind/de jeugdige, dan de prestatie!
C
O
PY
R
IG
H
T
Zorgzaam klimaat Deze pilaar heeft betrekking op de relatie tussen de trainer (opvoeder) en jeugdige. De trainer moet aansluiten bij de wensen en behoeften van jeugdigen. Communicatie en interactie staan centraal. Het gaat niet alleen om de trainer, maar om dat wat de hele club uitstraalt. Het gaat dus om welke omgangsvormen en gedragsregels gelden tijdens de training, bij de club. Voor de sportleider is het dus belangrijk om inzicht te hebben in de motieven van sportdeelname van de kinderen en jeugdigen en hierop aan te sluiten. Motiverend klimaat Hierbij gaat het vooral om plezier! Plezier is de belangrijkste reden om aan sport te blijven doen en niet vroegtijdig af te haken. Plezier ontstaat onder andere door succes, door te merken dat je dingen kunt, dat dingen lukken. Dit geeft ook weer motivatie om te blijven sporten. Sociale steun (aanmoediging, te horen krijgen dat je het best wel kunt) is hierbij ook belangrijk. Voor de sportleider is het dan ook belangrijk om deze steun te bieden: moedig kinderen aan en laat ze weten dat ze best wel wat kunnen, dat ze de moeite waard zijn.
285
N D ER W
IJ S
Sociaal veilig sportklimaat De sportclub moet ervoor zorgen dat er geen ongewenst gedrag binnen de vereniging voorkomt, bijvoorbeeld door preventie. Vanuit een veilig sportklimaat moeten gericht eisen aan jeugdtrainers gesteld worden, zoals een vog en/of deelname aan bijvoorbeeld een cursus positief coachen. Een dergelijk klimaat bevordert ook nog het leren: hersenen leren optimaler in de ‘positief-emotionele staat’. Op wat we precies verstaan onder positief coachen, gaan we later in dit thema in. Bekijk de video 'Veilig sportklimaat'.
SO
Vier inzichten van de trainer én bewegingsagoog Enkele jaren geleden heeft men om vorm te geven aan een positieve sportcultuur, aan positief coachen, de vier inzichten van de trainer ontwikkeld. Deze gelden zeker ook voor het werk van de bewegingsagoog. In 'Begeleiden van een les of training' komen de vier inzichten uitgebreid aan de orde. Hier worden de inzichten beknopt weergegeven.
BE R
O
EP
De vier inzichten zijn de succesfactoren in het gedrag van trainers en coaches bij het creëren van een plezierig en ontwikkelingsgericht sportklimaat. De vier inzichten zijn: • structureren • stimuleren • individueel aandacht geven • regie overdragen. Bekijk de video 'Vier inzichten trainerschap'.
H
T
BO
O
M
Structureren Het eerste inzicht is structureren. Een duidelijke structuur zorgt ervoor dat iedereen weet waar hij aan toe is. Structuur biedt houvast: je kunt erop terugvallen en elkaar erop aanspreken. Structuur kun je creëren door afspraken te maken, een vast patroon aan te houden en door duidelijke doelen te stellen. Zo maak je afspraken met alle betrokkenen, ook ouders en/of verzorgers. Structureren speelt zeker bij een groot aantal doelgroepen waar de bewegingsagoog mee werkt een belangrijke rol. Denk onder andere aan kinderen en jeugdigen met autisme, ADHD of mensen met hersenletsel of schizofrenie.
C
O
PY
R
IG
Voor de bewegingsagoog betekent dit: • Maak concrete afspraken over gedrag, gedragsregels, omgangsvormen, grenzen. • Maak afspraken over praktische zaken (materiaal, op tijd aanwezig, verzamelen, vervoer). • Maak afspraken over sportspecifieke zaken (wisselen, wie op welke positie). • Maak afspraken met ouders en/of verzorgers (verwachtingen, rolverdeling, aanmoedigen mag, coachen niet). • Geef zelf het goede voorbeeld. Kom je afspraken na. • Houd de afspraken positief, simpel, duidelijk, kort en maak er niet te veel. Bekijk de video 'Structureren'.
286
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
Stimuleren Stimuleren betekent het positief aanmoedigen van sb-deelnemers en het geven van eerlijke, concrete complimenten.
N D ER W
IJ S
Voor de bewegingsagoog betekent dit: • Richt je meer op de persoonlijke vooruitgang van een deelnemer dan op het eindresultaat (kampioen worden). • Voorkom algemene complimenten, maar geef gerichte complimenten. • Geef eerst een compliment en bespreek dan eventueel een verbeterpunt. • Verpak verbeterpunten als een tip of opdracht. • Creëer een sfeer waarin fouten maken toegestaan is, daar leer je van. • Geef ook complimenten over bijvoorbeeld sociaal gedrag (mooi dat je helpt met opruimen). • Geef positieve feedback, zoals het volgende voorbeeld laat zien.
SO
Bekijk de video 'Stimuleren'.
BE R
O
EP
Individuele aandacht geven Iedereen verdient evenveel aandacht van de bewegingsagoog. Je bint de sb-deelnemers aan je door hen nadrukkelijk individuele aandacht geeft aan iedereen. Door individuele aandacht te tonen creëer je een gevoel van verbondenheid. Door deze verbondenheid zullen ze sneller en beter luisteren, waardoor jullie makkelijker met elkaar kunnen samenwerken.
M
Onder individuele aandacht geven verstaan we dat je aandacht toont voor ieder individu door ervoor te zorgen dat iedereen gezien wordt, door in te spelen op individuele verschillen, door je aan te passen aan de deelnemer en zo veel mogelijk naar hen te luisteren.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Voor de bewegingsagoog betekent dit: 1. Zorg ervoor dat ze gezien worden. – Groet iedereen, iedere bijeenkomst persoonlijk. – Noem de deelnemers bij naam. – Neem ooghoogte aan wanneer je praat. – Besteed extra aandacht aan de veiligheid van kwetsbare deelnemers. 2. Erken en waardeer individuele verschillen. – Het mooiste is als het lukt dat iedereen, iedere bijeenkomst, op welk niveau dan ook, plezier en succes ervaart. – Wees blij met de verschillen die er zijn, wees blij met elke deelnemer. 3. Pas je aan, aan de deelnemer. – Praat in begrijpelijke taal. 4. Luister naar de deelnemer. Bekijk de video 'Individuele aandacht geven'. Regie overdragen Het vierde inzicht is regie overdragen. Dit betekent dat je de regie (gedeeltelijk) bij de sb-deelnemers legt. Dat kan bijvoorbeeld betrekking hebben op het invullen van een deel van de les (warming-up, bepaalde oefenvormen), op het elkaar aanwijzingen geven, op het stellen
287
N D ER W
Voor de bewegingsagoog betekent dit: • Betrek de sb-deelnemers bij het verloop van de les, bijeenkomst. • Formuleer samen met de deelnemers (specifieke) doelstellingen. • Ondersteun deelnemers bij het formuleren van (persoonlijke) doelen. • Bied de deelnemers keuzemogelijkheden om hun doel te bereiken. • Stimuleer deelnemers om zelf na te denken. • Complimenteer deelnemers voor de gemaakte keuzes en de verantwoordelijkheid die ze nemen.
IJ S
van (persoonlijke) doelen. Langzaam maar zeker geef je de deelnemers meer verantwoordelijkheid. Je hoeft hiermee zelf minder sturend te zijn. De sb-deelnemers gaan de resultaten dan ook meer zien als iets wat ze zelf met elkaar gepresteerd hebben. Het overdragen van regie, van verantwoordelijkheid bevordert de motivatie.
SO
Bekijk de video 'Regie overdragen'.
BE R
O
EP
De bewegingsagoogs als begeleider In je rol als begeleider is het belangrijk om vorm te geven aan de besproken vier inzichten. Daarnaast heb je drie belangrijke mogelijkheden in jouw rol als begeleider: • Je kunt de relatie met de SB-deelnemer(s) bewust vormgeven. • Je kunt bewust een bepaalde sfeer of een bepaald groepsklimaat creëren. • Je kunt bewust gebruikmaken van middelen en methoden om het gedrag te stimuleren of te begrenzen.
BO
O
M
Het bewust vormgeven van de relatie Een goede relatie tussen cliënt en hulpverlener is een belangrijke voorwaarde voor effectieve hulp. Er bestaat een direct verband tussen de mate waarin een hulpverlener begrip heeft voor de cliënt en de therapietrouw.
IG
H
T
De relatie tussen jou als hulpverlener en je cliënt kun je op verschillende manieren vormgeven. Er is niet één manier de beste. In de psychiatrie kom je de term supportieve houding tegen. Dit betekent dat je de cliënt wel moet ondersteunen en randvoorwaarden moet creëren, maar niet de verantwoordelijkheid over moet nemen. In veel gevallen gaat dit op, maar bij dementie in een vergevorderd stadium of bij een acute psychose wijk je hier waarschijnlijk toch vanaf.
C
O
PY
R
Als bewegingsagoog moet je steeds en bewuste keuze te maken voor de manier waarop je de relatie vormgeeft. De manier waarop je dit doet is afhankelijk van dat wat de cliënt nodig heeft en van de kwaliteiten en opvattingen van de hulpverlener.
288
Een kind met ADHD vraagt om een relatie met andere kenmerken dan iemand met een borderline persoonlijkheidsstoornis, een verslaving of iemand die ernstig emotioneel verwaarloosd is. Als bewegingsagoog geef je daar invulling aan.
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
C
O
PY
R
IG
H
T
De kant van de cliënt Van de kant van de cliënt zijn er verschillende mogelijkheden. Zo kan de cliënt vanuit zijn problematiek vragen om: • structuur • aandacht, genegenheid • vrijheid, loslaten • begrenzing • leiding. Bij cliënten die om structuur vragen kun je denken aan kinderen en jeugdigen met ADHD en aan kinderen met een autismespectrumstoornis. Vrijheid en loslaten kan gelden voor mensen met een angststoornis of met een obsessieve-compulsieve stoornis. Mensen die dementeren hebben aan de ene kant structuur nodig en aan de ander kant aandacht en genegenheid. De meeste personen met een borderlinestoornis zijn gebaat bij structuur en begrenzing, om vanuit die relatie langzaam maar zeker losgelaten te worden. Bij mensen met schizofrenie blijkt het belangrijk om enige distantie te bewaren en niet te direct en emotioneel te reageren.
289
Expressed emotion
N D ER W
IJ S
Uit onderzoek blijkt dat het merendeel van de mensen met schizofrenie gebaat is bij een houding die wordt gekenmerkt door een lage EE. De letters EE staan voor: expressed emotion. Dit betekent dat de hulpverleners niet te sterk emotioneel moeten reageren op het gedrag van mensen met schizofrenie. Dit zowel in positieve (overdreven complimenten) als in negatieve (duidelijke afkeuring) zin. Het is belangrijk dat de hulpverlener op vrij neutrale manier feedback geeft op het gedrag van deze mensen.
EP
SO
Binnen de jeugdhulpverlening en verslavingszorg wordt de behandeling vaak verdeeld in fasen. De fasen kennen een opbouw van weinig vrijheden naar meer vrijheden. Hier wordt ook de begeleidingswijze van de hulpverleners op aangepast. In het begin nemen de hulpverleners bijna alle beslissingen en zijn zij directief en op afstand. Geleidelijk wordt op basis van getoond gewenst gedrag meer verantwoordelijkheid bij de deelnemers gelegd en verandert de houding van de hulpverleners.
BE R
O
De kant van de hulpverlener Je kunt niet alle cliënten over één kam scheren, en dat kan net zo min met hulpverleners. Ondanks dat je als hulpverlener de vormgeving van de relatie af moet stemmen op de cliënt, heb je ook een eigen inbreng. Elke hulpverlener geeft op een eigen, unieke manier vorm aan de relatie met cliënten. Deze unieke inkleuring heeft met veel factoren te maken. Enkele van deze factoren zijn:
BO
O
M
De persoonlijkheidskenmerken van de hulpverlener Niet iedereen is hetzelfde. De een maakt gemakkelijker gebruik van humor of is van nature introverter dan de ander. Bij de een is de rust zijn kracht, bij de ander het enthousiasme.
H
T
De mensvisie van de hulpverlener Iedereen heeft een bepaalde visie op mensen en meestal ook op de specifieke doelgroep waarmee gewerkt wordt. Hoe jij tegen gedetineerden of mensen met een verstandelijke beperking aankijkt, bepaalt mede hoe je me hen omgaat.
C
O
PY
R
IG
De normen en waarden van de hulpverlener Opvoeden, begeleiden en hulpverlenen heeft veel te maken met overdracht van normen en waarden. Waarom schiet je uit je slof als iemand ´homo´ roept en blijf je rustig als iemand een ander uitlacht. Waarom neem je maatregelen als de een de ander slaat en doe je dit niet als er gescholden wordt?. Ondanks dat je hier met elkaar afspraken over maakt, neem je in dit soort besluiten een stuk van je eigen opvoeding, van je geloof of van je culturele achtergrond mee.
290
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
Flexibility of Behaviour
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Er zijn verschillende manieren of attitudes die een goede begeleider moet beheersen om met verschillende situaties op een flexibele manier om te gaan en dit is altijd afhankelijk van wat de deelnemer van je vraagt en het doel dat je als begeleider gesteld hebt: • Laisser faire: je geeft de deelnemers alle ruimte om zelf uit te zoeken wat er kan bij een activiteit. • Directief: je bent directief en duidelijk naar de deelnemers, je stelt duidelijke grenzen en de deelnemers weten wat ze aan je hebben. • Volgend/leidend: je kijkt goed wat de deelnemer nodig heeft en daarna neem je de leiding over (richting het gestelde doel). • Begeleidend: letterlijk en figuurlijk begeleid je de deelnemer naar het doel. • Begrijpend: je toont veel begrip voor de deelnemer. • Enthousiast en stimuleren. • Rustig en afwachtend. • Militaristisch: opdracht = opdracht. • (Te) zorgend: overnemen van verantwoordelijkheden. • Op afstand: fysiek ver van de deelnemer af. • Dichtbij met veel lichamelijk contact: lijfelijk sturen.
BE R
Iedere begeleider heeft een voorkeur voor het omgaan met deelnemers en situaties. Stel je als begeleider elke keer de vraag: op welke drie andere manieren zou ik met deze situatie om kunnen gaan? Door op deze wijze na te denken, groeit je flexibility of behaviour.
O
M
Bron: Niks & Van den Dool.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
Het bewust creëren van een bepaald groepsklimaat Niet alleen de manier waarop je de relatie vormgeeft draagt bij aan de gestelde doelen, maar ook de sfeer of het klimaat heeft hier invloed op. Vandaar ook de aandacht voor een veilig sportklimaat en een inclusief klimaat. In een dergelijk klimaat voelen deelnemers zich meer op hun gemak, durven ze zichzelf te zijn en is er onder andere minder sprake van pesten en animositeit. Het voorbeeld hierna maakt dit duidelijk.
291
Heilzaam klinisch milieu
N D ER W
IJ S
De huidige praktijk van de sociotherapie wordt gekenmerkt door intensieve aandacht voor de tussenmenselijke relatie. Sociotherapeutisch gesproken kan er pas met de cliënt aan verandering gewerkt worden als er sprake is van een relatie, die dan door de sociotherapeut ook bewust gehanteerd moet worden. De sociotherapeut kan daarom het best worden gezien als een relatiedeskundige. Hij (of zij) zal proberen de relaties met zijn cliënten, alsmede de verhoudingen tussen cliënten bewust en doelgericht te beïnvloeden. De Sociotherapeut richt zich op de contacten en de interacties tussen de groepsleden en de stafleden én houdt rekening met de persoonlijke hulp- en bestaansvragen van de cliënt in zijn specifieke situatie. Op deze wijze geven sociotherapeuten vorm aan een ‘heilzaam’ klinisch milieu.
SO
Bron: Bassant & De Roos (2010).
M
BE R
O
EP
Binnen de sociotherapie wordt de dagelijkse leefomgeving van de cliënt gezien als behandelingsinstrument. Dit geldt ook voor de bewegingsagoog, hoewel hij de cliënten meestal veel minder intensief meemaakt. Toch kan ook het bewust gecreëerde klimaat in de gymzaal een bijdrage leveren aan de (behandel)doelen. Zo geef je niet alleen de relatie op een gestructureerde manier vorm, maar ook het klimaat. Voor cliënten met ADHD en autisme is het belangrijk dat er structuur heerst. Voor hen moet er duidelijkheid zijn in tijd, ruimte, plaats en activiteiten. Dit geldt niet alleen voor de leefgroep, maar ook voor het dagprogramma waaronder de sport- en bewegingsactiviteiten. In de jeugdzorg wordt in dit verband gesproken van een open en ondersteunend leefklimaat.
O
Open en ondersteunend leefklimaat
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
Uit onderzoek blijkt dat de belangrijkste indicatoren voor een open en ondersteunend leefklimaat zijn: 1. ‘Steun’; responsiviteit van de pedagogische medewerker (aandacht voor de jongere als deze dat nodig heeft, het gevoel hebben dat pedagogisch medewerkers te vertrouwen zijn, complimentjes en ondersteuning bij problemen). 2. ‘Groei’; leren en zingeving, werken aan een beter toekomstperspectief (dat wat jongeren leren heeft zin en geeft een perspectief op een beter leven). 3. ‘Repressiviteit’ en gebrek aan structuur; met name wanneer jongeren ervaren dat regels oneerlijk en onconsequent worden toegepast en ze geen uitleg krijgen ervaren de jongeren het leefklimaat als negatief. 4. De ‘atmosfeer’ tussen jongeren onderling; het is belangrijk dat jongeren elkaar kunnen vertrouwen en bijvoorbeeld geen spullen worden gestolen, drugs verhandeld of wordt gepest. Bron: Boendermaker et al (2013).
292
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
Lees de verdiepingsstof 'Analyse van de groepssfeer'.
IJ S
Het bewust hanteren van het groepsklimaat vraagt veel van de kwaliteiten van de bewegingsagoog, vooral op het gebied van de groepsdynamica. Dit onderwerp krijgt uitgebreid aandacht in het boek 'Begeleiden van een les of training'.
EP
SO
N D ER W
Belangrijke inzichten in verband met het bewust hanteren van het groepsklimaat of de sfeer zijn: • inzicht in de diverse rollen die cliënten vervullen binnen een groep (bij het maken van partijen kun je hier bijvoorbeeld bewust rekening mee houden) • inzicht in het groepsproces (ontwikkeling van onzekerheid en aftasten tot structurele samenwerking en de rol die je daarbij speelt als begeleider, oog voor taakaspecten en sociaal-emotionele aspecten) • inzicht in groepsnormen en waarden, groepsdruk • inzicht in het beïnvloeden van de groepscohesie, samenhang, voorkomen van subgroepjes • inzicht in en beïnvloeden van besluitvormingsmethoden binnen de groep • inzicht in de invloed van de leiderschapsstijl op de groep en het groepsproces.
O
Groepscohesie en groepsnormen
H
T
BO
O
M
BE R
Factoren die de groepscohesie versterken en de groepsnormen bevorderen: • het aanbieden van eenheidsbeleving • het starten van een leerproces in het samen oplossen van problemen • het bieden van hulp bij het verwerken van gebeurtenissen en gevoelens die in het groepsleven plaatsvinden • het bieden van hulp bij ruzies en conflicten • het voorkomen van problemen door tijdig hulp te bieden • het duidelijk demonstreren van de bereidheid tot het delegeren van macht aan de groep; het bieden van gelegenheid tot overleg en het nemen van zinvolle beslissingen ten aanzien van regelen en het programma • het bieden van gelegenheid om het informele groepsleven helder te krijgen, zodat het voor hulp en verandering vatbaar is.
R
IG
Bron: De Bree (1992).
C
O
PY
Unfreezing, moving, freezing Aanvullend op de basisstof wordt hier de theorie van Lewin besproken. Zijn model heeft betrekking op het doorvoeren van veranderingen binnen groepen. Lewin heeft een fasetheorie van sociale verandering ontwikkeld. Uitgangspunt voor hem is daarbij dat elke poging tot verandering tegenkrachten oproept die erop gericht zijn de effecten van verandering ongedaan te maken. Zo ontstaat een spel van veranderkrachten en tegenkrachten. Lewin wijst op het belang dat wanneer een nieuwe situatie bereikt is, er veel aandacht moet zijn voor het ‘bevriezen’ (freezing) van deze resultaten, omdat anders terugval naar het oude gedrag groot is.
293
N D ER W
IJ S
Sociale verandering verloopt dan ook volgens een driefasenmodel: 1. Unfreezing: ontdooien van het huidige niveau van functioneren, van huidige gedrags- en interactiepatronen 2. Moving: een beweging naar een nieuw niveau van functioneren, naar nieuwe acceptabele gedragspatronen 3. Freezing: stabiliseren, verankeren of consolideren van de behaalde resultaten.
Sociale verandering.
BE R
O
EP
SO
Het bewust hanteren van middelen en methoden Gedrag kun je op verschillende manieren positief beïnvloeden. Enkele opvoedingsmiddelen zijn: • het goede voorbeeld geven • positieve aandacht geven: – een praatje maken – aanmoedigen – belonen, complimenteren. • grenzen stellen – verbieden – negeren – straffen.
H
T
2.
Belonen – door het toevoegen van iets positiefs – door het wegnemen van iets negatiefs. Bestraffen – door het toevoegen van iets negatiefs – door het wegnemen van iets positiefs.
BO
1.
O
M
Schema belonen en bestraffen
C
O
PY
R
IG
In het merendeel van de gevallen kun je dit materieel (geld, snoepje), sociaal (compliment) of fysiek (schouderklopje) doen.
Dit zijn min of meer algemene pedagogische middelen die de bewegingsagoog in kan zetten om het gewenste gedrag te bevorderen. De (specifieke) methoden komen in een apart thema aan de orde. Het volgende voorbeeld geeft aan hoe belonen en bestraffen toegepast wordt binnen de detentie. Er vindt onderzoek plaats naar of het systeem van promoveren en degraderen wel zo effectief is.
294
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
Promoveren en degraderen
N D ER W
IJ S
Het gevangeniswezen werkt met een basis- en plusprogramma. Gedetineerden kunnen promoveren (meer uren buiten de cel) en degraderen (meer uren in de cel). Elke gedetineerde wordt aangesproken op zijn of haar gedrag en wordt gestimuleerd om gewenst gedrag te laten zien. Het nemen van eigen verantwoordelijkheid wordt beloond met meer vrijheden en meer ruimte voor activiteiten buiten de cel.
SO
Hoe werkt het? Promotie of degradatie gebeurt op basis van gedrag. Gewenst gedrag betekent promoveren. Voorbeelden van gewenst gedrag zijn de eigen cel schoonhouden, en meewerken aan de re-integratieactiviteiten. Ongewenst en ontoelaatbaar gedrag kan leiden tot niet promoveren (meer uren buiten de cel) of juist tot degraderen (meer uren in de cel). Voorbeelden van ontoelaatbaar gedrag zijn agressie en het aanrichten van vernielingen. Bij ongewenst gedrag, bijvoorbeeld te laat komen, kan het gedrag in zijn context worden beoordeeld.
BE R
O
EP
Gedetineerden starten bij binnenkomst in detentie in het basisprogramma. Als een gedetineerde zich zes weken lang aan alle gedragsregels houdt, kan de directeur van de inrichting besluiten tot promotie naar het plusprogramma. Het plusprogramma heeft vijf uur aan extra activiteiten per week zoals meer onderwijs en bezoek, arbeid met meer vrijheden en verantwoordelijkheden (zoals de groenvoorziening) of gedragsinterventies.
M
Bron: Dienst Justitiële Inrichtingen (z.d.).
BO
O
Opdracht 2 De mogelijkheden van de bewegingsagoog als begeleider
H
T
In de rol van begeleider heb je drie mogelijkheden. a. Noteer deze drie mogelijkheden. b. Geef een toelichting op deze drie mogelijkheden. c. Geef van elke mogelijkheid een voorbeeld uit de praktijk.
R
IG
Opdracht 3 De mogelijkheden van de bewegingsagoog als begeleider in de praktijk
C
O
PY
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Kies met de klas evenveel doelgroepen als groepjes. Je kunt hierbij denken aan doelgroepen met een aandoening als autisme, ADHD, depressie, dementie, verslavingsstoornis, delinquent gedrag enzovoort. Verdeel de doelgroepen over de groepjes. a. Geef een korte typering van de wensen en behoeften van de doelgroep ten aanzien van: • het vormgeven van de relatie • het klimaat/de sfeer • het hanteren van pedagogische middelen.
295
b. Beschrijf met je groepje hoe je tijdens SB-activiteiten de relatie, het klimaat/de sfeer vorm kunt geven en wat de meest geschikte pedagogische middelen zijn. c. Presenteer de resultaten kort aan elkaar.
IJ S
Opdracht 4 De vier inzichten
SO
Opdracht 5 Expressed emotion
N D ER W
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar op welke manier je in de praktijk vorm kunt geven aan de vier inzichten van de trainer. b. Bespreek met elkaar hoe jij scoort op deze vier inzichten. Je kunt bijvoorbeeld een tienpunt-schaal gebruiken. Een 1 betekent dan dat je dit onderdeel zeer slecht beheerst en een 10 is dat je dit onderdeel uitmuntend beheerst. Bespreek met elkaar op welke manier jullie je nog kunnen verbeteren op een of meerdere van deze inzichten.
O
EP
a. Leg uit expressed emotion is. b. Hoeveel emoties toon jij? Beargumenteer of jij iemand bent die overwegend naar deelnemers toe een hoge of een lage EE heeft. c. Geef twee voorbeelden van doelgroepen die gebaat zijn bij een lage EE.
BE R
Opdracht 6 Flexibility of behaviour
M
a. Lees de volgende tekst.
O
Flexibility of Behaviour
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
Er zijn verschillende manieren of attitudes die een goede begeleider moet beheersen om met verschillende situaties op een flexibele manier om te gaan en dit is altijd afhankelijk van wat de deelnemer van je vraagt en het doel dat je als begeleider gesteld hebt: • Laisser faire: je geeft de deelnemers alle ruimte om zelf uit te zoeken wat er kan bij een activiteit. • Directief: je bent directief en duidelijk naar de deelnemers, je stelt duidelijke grenzen en de deelnemers weten wat ze aan je hebben. • Volgend/leidend: je kijkt goed wat de deelnemer nodig heeft en daarna neem je de leiding over (richting het gestelde doel). • Begeleidend: letterlijk en figuurlijk begeleid je de deelnemer naar het doel. • Begrijpend: je toont veel begrip voor de deelnemer. • Enthousiast en stimuleren. • Rustig en afwachtend. • Militaristisch: opdracht = opdracht. • (Te) zorgend: overnemen van verantwoordelijkheden. • Op afstand: fysiek ver van de deelnemer af. • Dichtbij met veel lichamelijk contact: lijfelijk sturen.
296
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
IJ S
Iedere begeleider heeft een voorkeur voor het omgaan met deelnemers en situaties. Stel je als begeleider elke keer de vraag: op welke drie andere manieren zou ik met deze situatie om kunnen gaan? Door op deze wijze na te denken, groeit je flexibility of behaviour.
N D ER W
Bron: Handreiking voor moeilijk verstaanbaar gedrag binnen beweegsituaties (Stichting Onbeperkt Sportief).
b. Geef een omschrijving van flexibility of behaviour. c. Geef je mening over de manier waarop jij jouw flexibility of behaviour kunt vergroten.
SO
Opdracht 7 Groepsklimaat Bekijk de video 'Meet me @ the Gym - Sporten met hersenletsel'.
EP
Op welke manier geef je aan deze doelgroep het groepsklimaat vorm?
O
7.3 Een fysiek veilig sportklimaat
O
M
BE R
Bij een veilig sportklimaat is niet alleen sociale veiligheid van belang, maar ook fysieke veiligheid. Het gaat hierbij om het voorkomen van blessures, het in acht nemen van de hygiëne en het juist optreden in bijzondere situaties. Je kunt hierbij denken aan een calamiteitenplan, een ontruimingsplan en ongevallenregistratie. Aangezien een groot gedeelte van de bewegingsagogen ook in een zwembad werken, is een calamiteitenplan van belang.
BO
Calamiteitenplan, ontruimingsplan en ongevallenregistratieformulier
C
O
PY
R
IG
H
T
Calamiteitenplan In een calamiteitenplan (zwembad) moeten maatregelen zijn vastgelegd voor de volgende calamiteiten en onvoorziene gebeurtenissen: • verdrinking • brand • vrijkomen van gevaarlijke stoffen • overval • explosie • bommelding • ongevallen • agressie, seksuele intimidatie en geweld • diefstal • stroomuitval.
297
IJ S
Voor deze calamiteiten en onvoorziene gebeurtenissen worden de maatregelen vastgelegd over hoe te handelen als deze calamiteit zich voordoet. Je kunt hierbij denken aan de procedure van de melding, de instructies voor het personeel en de eventuele inzet van bhv’ers (bedrijfshulpverleners).
N D ER W
Ontruimingsplan In het ontruimingsplan moeten in ieder geval maatregelen zijn vastgelegd voor ontruiming bij calamiteiten als brand, vrijkomen van gevaarlijke stoffen, explosie en een overval. Ook hierbij moeten de te nemen maatregelen beschreven te worden.
BE R
O
EP
SO
Ongevallenregistratieformulier In een ongevallenregistratie moeten - per ongeval - ten minste de volgende punten worden opgenomen: • naam van het slachtoffer en geboortedatum • adres en woonplaats • datum, tijd en plaats van het ongeval • aard van de verwonding • naam van de verzekeringsmaatschappij • oorzaak van het ongeval • EHBO verleend door (naam persoon) en bestaande uit (handelingen) • naam behandelend arts • ondernomen acties met betrekking tot de oorzaak van het ongeval.
H
T
BO
O
M
In dit kader moet je ook duidelijk maken hoe binnen de club de EHBO geregeld is en waar eventueel een AED hangt. Bij een fysiek veilig sportklimaat hoort ook het regelmatig controleren van materialen, de accommodatie, de verlichting en de betegeling bij de douches. Voor de doelgroepen waarmee de bewegingsagoog werkt is dit zeker van belang. De deelnemers kunnen lang niet altijd zelf goed de risico's inschatten. Tot slot hoort bij dit onderwerp ook een goede trainingsopbouw en het dragen van specifieke materialen ter voorkoming van blessures. Je kunt hierbij onder andere denken aan het dragen van een helm.
C
O
PY
R
IG
In het kader van een fysiek veilig sportklimaat lees je meer over: • protocollen en voorschriften • regelmatige controle • veiligheid en hygiëne.
298
Protocollen en voorschriften Afhankelijk van de werkzaamheden heb je te maken met uiteenlopende protocollen en voorschriften. Bepaalde sport- en bewegingsactiviteiten brengen risico’s met zich mee. In veel gevallen zijn er bepaalde voorschriften om dit zo veilig mogelijk te laten verlopen. Denk aan activiteiten als zwemmen, buitensporten (klimmen, boogschieten, mountainbiken) en trampolinespringen.
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
Hygiëne en veiligheid zwembaden
N D ER W
IJ S
Hygiënevoorschriften Voor zwembaden gelden hygiënevoorschriften voor onder meer: • het zwem- en badwater • het aantal douches en toiletten en de inrichting daarvan • de gebruikte materialen • het gelijktijdig aantal toe te laten bezoekers. • kwaliteitscontrole van het water in het zwembad door een laboratorium met een kwaliteitsborgingssysteem gebaseerd op de Europese norm NEN-EN-ISO/IEC 17025 of een gelijkwaardige norm.
O
EP
SO
Veiligheidsvoorschriften Voorschriften voor de veiligheid van de bezoekers hebben te maken met onder meer: • EHBO-voorzieningen • de aanduiding van de waterdiepte • de gebruikte materialen • het toezicht.
BO
O
M
BE R
Arbo Je krijgt ook te maken met de Arbeidsomstandighedenwet, afgekort Arbowet. Deze wet bepaalt dat de werkgever moet zorgen voor goede arbeidsomstandigheden op de volgende drie gebieden: • veiligheid • gezondheid • welzijn.
T
De Arbowet geeft niet alleen bepaalde verplichtingen aan de werkgever, ook de werknemer heeft plichten. Zo ben jij als bewegingsagoog verplicht om gevaarlijke situaties te melden aan je werkgever.
C
O
PY
R
IG
H
Medicatie Een heel specifiek punt voor de bewegingsagoog kan het verstrekken van medicatie zijn. Een groot gedeelte van de cliënten met wie je te maken hebt, gebruikt om uiteenlopende redenen medicatie. Het kan zijn dat je let op het tijdig innemen van de medicatie rondom sport- en bewegingsactiviteiten. Ook is het belangrijk om in verband met de veiligheid rekening te houden met bepaalde bijwerkingen, zoals duizeligheid en concentratieproblemen. Meldcode Afhankelijk van je werkzaamheden kan de meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling van belang zijn. Er is een stappenplan opgesteld voor het handelen bij signalen van huiselijk geweld en kindermishandeling. De stappen maken de beroepskracht duidelijk wat er van hem
299
Meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling
IJ S
wordt verwacht bij signalen van huiselijk geweld of kindermishandeling. Als dit op jouw werk van toepassing is, is het belangrijk om hier kennis van te nemen en dit te bespreken met je leidinggevende.
N D ER W
De meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling helpt professionals met het signaleren en handelen bij (vermoedens van) huiselijk geweld of kindermishandeling. En bij psychisch of seksueel geweld en verwaarlozing. De meldcode is bedoeld voor (vermoedens van) fysiek, psychisch of seksueel geweld en verwaarlozing. De vijf stappen in de meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling helpen professionals vanaf het moment van signaleren tot aan het besluit over het al dan niet doen van een melding bij Veilig Thuis.
EP
SO
STAP 1: Breng signalen in kaart Breng signalen in kaart die je zorg bevestigen of ontkrachten. Leg signalen en vervolgstappen objectief en feitelijk vast in het dossier. Voer indien nodig de kindcheck uit.
BE R
O
STAP 2: Overleg met een deskundige collega of Veilig Thuis Overleg met een deskundige collega om signalen te duiden. Raadpleeg zo nodig Veilig Thuis of een forensisch arts. Neem bij eergerelateerd geweld, huwelijksdwang of vrouwenbesnijdenis direct contact op met Veilig Thuis.
O
M
STAP 3: Praat met ouders en het kind Bespreek je zorgen zo snel mogelijk met de ouders/verzorgers van het kind en het kind zelf. Alleen als jouw veiligheid of die van het kind in gevaar kan komen door een gesprek kan hiervan worden afgezien.
T
BO
STAP 4: Weeg het geweld Maak een inschatting van de aard en de ernst van de situatie op basis van signalen, het overleg met een collega en de gesprekken met ouders en het kind. Vraag bij twijfel advies aan Veilig Thuis. Bij een reële kans op schade: melden.
R
IG
H
STAP 5: Beslis: Is melden nodig? Is hulpverlening nodig? Als je het kind voldoende kunt beschermen, bied of organiseer je de noodzakelijke hulp. Als de situatie acuut of structureel onveilig is, doe je een melding bij Veilig Thuis en beslis je samen welke hulp je zelf kunt organiseren.
Bekijk de video 'Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling'.
C
O
PY
Bron: Augeo (z.d.).
Lees de verdiepingsstof 'Meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling'.
300
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
IJ S
Regelmatige controle Het is belangrijk om vóór elke activiteit de accommodatie en materialen te controleren op veiligheid. Bij de accommodatie kun je denken aan: • het vloeroppervlak (glad, nat, te stroef, scherpe voorwerpen op het veld, gaten of kuilen) • gevaarlijke uitsteeksels of voorwerpen.
SO
N D ER W
Bij het controleren van het materiaal is het belangrijk om te letten op: • uitsteeksels, scherpe randen, splinters en dergelijke (zoals een zwengel van een basketbalinstallatie die uitsteekt) • de stabiliteit van bepaalde opstellingen en materialen (zoals doeltjes die bij harde wind om kunnen waaien) • slijtage van toestellen en materialen (zoals de touwen van een zwaai-installatie, slagplankjes of kegels die bijna doorbreken) • de stevigheid van touw- en knoopconstructies (zoals de constructie van een tokkelbaan) • de opstelling van de materialen in de ruimte en ten opzichte van elkaar (zoals voldoende tussenruimte, niet te dicht bij de muur).
EP
Controleer niet alleen vóór de activiteit, maar houd ook tijdens de activiteit de veiligheid van de accommodatie en materialen in de gaten.
BO
O
M
BE R
O
Veiligheid en hygiëne Bij dit punt is het belangrijk dat je gericht bent op het voorkomen van blessures en ongevallen door onveilige situaties, slechte uitrusting, kleding (met name schoeisel) en door onvoldoende rekening te houden met de belastbaarheid van cliënten. Simpel gezegd is het geen gekke dingen doen tijdens sport- en bewegingsactiviteiten ook de verantwoordelijkheid van de deelnemers zelf. In een aantal gevallen heb je als bewegingsagoog echter te maken met deelnemers die deze verantwoordelijkheid niet of niet volledig aankunnen. Dat vraagt om extra alertheid van de kant van de bewegingsagoog. Zo is het onder andere bij fitnessactiviteiten belangrijk om te letten op een juiste houding en op een juiste belasting.
R
IG
H
T
Behalve het voorkomen van blessures, moet je ook letten op hygiëne. Dat geldt vooral voor het douchen na afloop van een sport- en bewegingsactiviteit. Soms vraagt dit om extra aandacht en ondersteuning van jouw kant. Zo is niet iedereen in staat om zich goed af te drogen en dan help en ondersteun je. Daarnaast hebben niet alle deelnemers voldoende inzicht in de eigen hygiëne. Bij een aantal psychische stoornissen treedt decorumverlies op, wat gepaard gaat met verlies van aandacht voor de persoonlijke hygiëne.
C
O
PY
Behalve de hygiëne rondom het douchen, is hygiëne sowieso belangrijk in accommodaties waar veel gezweet wordt en meerdere mensen gebruikmaken van apparaten en toestellen. Je kunt hier onder meer denken aan fitnessactiviteiten.
Opdracht 8 Protocollen en voorschriften a. Ga na met welke protocollen en voorschriften jij te maken krijgt op je stageplaats of bij de organisatie die je interesse heeft. b. Werk een protocol of voorschrift uit.
301
Opdracht 9 Periodieke controle Beschrijf op welke manier jij te maken hebt met het regelmatig controleren van accommodatie en materialen met betrekking tot de veiligheid.
IJ S
Opdracht 10 Hygiëne
N D ER W
a. Ga na in welke situaties jij te maken krijgt met hygiëne op je stageplaats of bij de organisatie die je interesse heeft. b. Werk een situatie nader uit en beschrijf wat in die situatie op dit punt jouw taken zijn.
Opdracht 11 Medicatie
SO
Ga na op welke manier jij te maken kunt krijgen met medicatie van cliënten. Denk hierbij aan het verstrekken, het toezicht daarop en de bijwerkingen.
EP
Opdracht 12 Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling Wat houdt deze meldcode in? Voor welke sectoren geldt deze meldcode? Waaruit bestaat het stappenplan? Denk jij dat je gezien jouw interesse in het werkveld van de bewegingsagogie te maken krijgt met deze meldcode? e. Geef je mening over het bestaan van deze meldcode.
M
7.4 Teamrollen
BE R
O
a. b. c. d.
BO
O
Een bewegingsagoog maakt vrijwel altijd deel uit van een team. Dit kan een team van bewegingsagogen zijn of een interdisciplinair team. Het is belangrijk dat je goed kunt samenwerken met collega’s. Hiervoor moet je zicht hebben op je eigen rol in een team en op de rollen van je collega’s.
R
IG
H
T
Er bestaan verschillende manieren om teamrollen te analyseren en om de rol van mensen binnen een team duidelijk te maken. Zo beschrijft Remmerswaal een twaalftal veelvoorkomende groepsrollen en onderscheidt Belbin acht teamrollen. Op grond van de typologie van Myers-Briggs ontstaan zestien verschillende typeringen en acht rollen. Met de theorie van Leary en de kernkwaliteiten van Ofman sluiten we de paragraaf af.
C
O
PY
De teamrollen van Remmerswaal Remmerswaal constateert dat er in teams vaak bepaalde kenmerkende rollen voorkomen. Zo’n rol valt pas op als de betreffende persoon een keer afwezig is. Voorbeelden van zulke kenmerkende rollen zijn: • Het stille verzet: de persoon geeft ontwijkende antwoorden en laat merken het maar zozo te vinden. • De kat-uit-de-boom-kijker: geeft niet snel een eigen mening, onduidelijk wat je aan hem hebt. • Het verlegen type: durft niet, heeft weinig inbreng.
302
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
IJ S
De jaknikker: waait met alle winden mee, is het overal mee eens. De grappenmaker: kan storend werken, soms ook positief voor de sfeer. De doordrammer: geeft het gevoel zijn zin te willen hebben. De waterval: enorm breedsprakig, geeft anderen weinig ruimte. De dominerende: vraagt veel aandacht, is veel aan het woord. De bezwarenmaker: stokt de voortgang door onnodig bezwaren of beren op de weg te zien. De sociale: betrekt de anderen bij het geheel, steunt. De afdwaler: komt met verhalen en eigen voorbeelden die er niet altijd toe doen. De initiatiefnemer: komt met voorstellen, geeft anderen de ruimte.
N D ER W
• • • • • • • • •
Bedrijfsman
Behoudend, plichtsgetrouw, voorspelbaar, stabiel, beheerst
Voorzitter
Kalm, beheerst, veel zelfvertrouwen
M O
BO
T H IG
C
O
PY
R
Vormer
Positieve kwaliteiten
O
Typische kenmerken
Toelaatbare zwakheden
BE R
Type
EP
De acht teamrollen van Belbin
SO
Teamrollen van Belbin Belbin heeft zich nadrukkelijk bezig gehouden met rollen van mensen binnen groepen. Hij onderscheidt acht teamrollen. Al deze rollen zijn belangrijk binnen een goed functionerend team of een samenwerkende groep. Met name de afwisseling van rollen binnen één team is belangrijk. Elke rol kent zijn typische kenmerken, positieve kwaliteiten en zwakheden.
Veel energie, extravert, dynamisch, dominant, onrustig
Organisatietalent, Gebrek aan flexibiliteit, gezond verstand, niet ontvankelijk voor praktisch, harde werker, ideeën die hun waarde systematisch werken, nog niet bewezen zelfdiscipline hebben. Te snel aan de slag Beoordeelt iedereen die Redelijk intelligent, niet een bijdrage kan leveren bijzonder creatief, zonder vooroordelen op benadrukt tempo in zijn merites en handelt besluitvorming, star daarnaar. Zoekt (vasthouden aan consensus eenmaal genomen besluit) Gedreven en gemotiveerd om iets te doen aan inertie en ondoelmatigheid, geeft richting aan het team, wil doelen halen
Ongeduldig, snel geïrriteerd, geneigd tot drammen/platwalsen, impulsief, maakt ruzie, maar is het zo weer vergeten
303
Typische kenmerken
Positieve kwaliteiten
Toelaatbare zwakheden
Plant
Individualistisch, serieus, onorthodox
Genialiteit, fantasie, intellect, kennis, komt met ideeën en suggesties. Verbeeldingskracht, gevoelig voor waardering en kritiek
In ivoren toren en geneigd praktische details en (standaard)procedures te veronachtzamen, terugtrekken bij kritiek
Brononderzoeker
Extravert, enthousiast, Goed in het leggen van nieuwsgierig, contacten en het communicatief, gezellig, exploreren van nieuwe joviaal ontwikkelingen. Reageert goed op uitdagingen
Verliest snel interesse wanneer het eerste enthousiasme over is, maakt niet altijd af waar hij aan begint, verslappen als werkdruk afneemt
EP
SO
N D ER W
IJ S
Type
BE R
O
Monitor Nuchter, weinig emoties, Goed Mist inspiratie en het (waarschuwer) voorzichtig, introvert, beoordelingsvermogen, vermogen anderen te slim kundig, zakelijk, kritisch, inspireren, vertraagt ernstig, zoekt naar besluitvorming door overzicht beren op de weg
H IG R PY O
C 304
Reageert positief op Besluiteloos in tijden mensen en situaties en van crisis, vermijdt bevordert de teamgeest, confrontaties/conflicten, loyaal aan teamleden, soms te weinig zakelijk luister goed
Nauwgezet, ordelijk, Kan dingen goed gewetensvol, bezorgd, afmaken, perfectionist, zorgzaam naar anderen, houdt zich stipt aan rustig, introvert schema’s
T
Zorgdrager
BO
O
M
Groepswerker Sociaal gericht, mild, gevoelig, extravert
Heeft de neiging zich te veel zorgen te maken over kleine dingen, dingen niet los te kunnen laten. Intolerant t.o.v. leden die de kantjes eraf lopen
Uit Meredith Belbins onderzoek naar optimaal functionerende teams, blijkt dat het belangrijk is dat de verschillende rollen in één groep vertegenwoordigd zijn. Dit pleit voor het feit dat het evenwichtig samenstellen van een projectteam erg belangrijk is. Vaak heeft men de neiging om naar soortgelijke mensen te zoeken. Bij de samenstelling van teams geldt dan ‘soort zoekt soort’. Op korte termijn leidt dit wel tot succes, maar op langere termijn zijn zogenaamde complementair (elkaar aanvullend) samengestelde teams effectiever.
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
In sommige modellen wordt een negende rol toegevoegd: de rol van specialist.
IJ S
Bij de samenstelling van een team is het belangrijk om zowel naar inhoudelijke als naar persoonlijke kwaliteiten te kijken. Zo heeft de een meer verstand van pr, de ander van financiën en een derde van projectplannen. Op het persoonlijke vlak is de een daadkrachtig en de ander flexibel of een goede bemiddelaar.
N D ER W
Bekijk de video's 'Betere teams samenstellen: Belbins Teamrollen' en 'Samenwerken in projecten, de teamrollen van Belbin voor studenten'.
SO
Typologie van Myers-Briggs Myers en Briggs hebben een zelfevaluatie-instrument ontwikkeld aan de hand waarvan je kunt vaststellen wat voor type je bent en welke rol je vervult binnen een team. Het instrument heet de MBTI (Myers-Briggs Type Indicator). Je scoort op vier onderdelen, waarbij je steeds een keuze maakt uit twee mogelijkheden. Door het invullen van een uitgebreide vragenlijst, komt daar door een vertaalslag van de antwoorden een bepaalde typering uit.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
De vier onderdelen van de MBTI zijn: 1. de aard van de sociale gerichtheid – extravert (E) = gericht op anderen, op grotere groepen – introvert (I) = gericht op enkele goede vrienden en bekenden 2. de manier waarop je informatie opneemt – sensing (voelend) (S) = gericht op praktische feiten, oog voor details – intuition (intuïtie) (N) = gericht op globale beelden, fantasierijk, creatief 3. de manier waarop je tot conclusies, besluitvorming komt – thinking (denkend) (T) = redeneren logisch, analytisch, objectief – feeling (voelend) (F) = volgen hun hart, gevoel, medelevend 4. de aard van je levensstijl – judging (inschattend) (J) = leven geordend, gepland, werken systematisch – perceiving (opmerkzaam) (P) = spontaan, flexibel, werken niet vastomlijnd.
305
4.
BO
O
M
BE R
O
Welke van beide woorden is kenmerkend voor u? 1. schematisch of ongepland 2. spraakzaam of terughoudend 3. spreken of schrijven 4. vredelievend of rechtvaardig 5. vastberaden of vriendelijk 6. concreet of globaal 7. productie of ontwerp 8. feiten of ideeën 9. meevoelen of analyseren 10. zachtaardig of resoluut.
N D ER W
3.
SO
2.
Het is een groter compliment om: A. een mens met warme gevoelens te worden genoemd B. een consequent en verstandig persoon te worden genoemd. Vindt u een planning volgen: A. aantrekkelijk B. beperkend. Kunt u meestal het best opschieten met: A. mensen met verbeeldingskracht B. nuchtere mensen. Hecht u doorgaans: A. meer waarde aan gevoelens dan aan logica B. meer waarde aan logica dan aan gevoelens.
EP
1.
IJ S
Voorbeeldvragen uit de MBTI
De antwoorden op de vragen leiden tot een bepaalde typering. Bijvoorbeeld INTP.
C
O
PY
R
IG
H
T
Enkele voorbeelden van een typering: • INTP (I staat voor ‘introvert’, de N voor ‘intuition’, de T voor ‘thinking’, de P voor ‘perceiving’.) Teamleden met deze typering streven ernaar logische verklaringen te ontwikkelen voor alles wat hen interesseert. Ze zijn theoretisch en abstract, hebben meer interesse voor ideeën dan voor sociale interactie. Ze zijn rustig, beheerst, flexibel en soepel. Ze beschikken over een ongewone vaardigheid om zich te concentreren op het dieperliggende en om problemen binnen hun interessesfeer op te lossen. Ze zijn sceptisch, soms kritisch en altijd analytisch. • ESTJ (E staat voor extravert, S voor sensing, T voor thinking, J voor judging.) Teamleden met deze typering zijn praktisch, realistisch, zakelijk, vastberaden en snel in het uitvoeren van beslissingen. Ze organiseren projecten en mensen om dingen gedaan te krijgen, richten zich op het behalen van resultaten op de meest efficiënte manier. Zij zorgen voor routinematige details. Ze beschikken over een duidelijke reeks logische normen, volgen die systematisch en willen dat anderen dat ook doen. Ze zijn krachtig in het verwezenlijken van hun plannen.
306
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
EP
SO
N D ER W
IJ S
Met behulp van de gegevens uit de MBTI is het mogelijk om een team evenwichtig samen te stellen en na te gaan wat de mogelijke bijdrage van iemand aan een team kan zijn. Op basis van de zestien mogelijke typeringen van de MBTI komen Myers en Briggs tot acht verschillende teamrollen die mensen kunnen vervullen. Zij hebben in feite de MBTI omgebouwd naar een MTRI (Management TeamRollen Indicator).
BE R
O
De zestien MBTI-typeringen.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
De acht teamrollen van Myers-Briggs 1. beeldhouwer (ESFP of ESTP) De beeldhouwer is extravert gericht, onderneemt graag actie en wel het liefst zo snel mogelijk. 2. conservator (ISFJ of ISTJ) De conservator is iemand die de informatie eerst voor zichzelf helder op een rij wil hebben en duidelijk wil hebben dat het praktisch en toepasbaar is. Het is een introverte rol. 3. onderzoeker, ontdekker (ENTP of INFP) De onderzoeker is de extraverte speurder naar verbeteringen en nieuwe perspectieven. 4. vernieuwer (INTJ of INFJ) De vernieuwer zoekt in de wereld van begrippen en ideeën naar verbeteringen en nieuwe mogelijkheden en komt dan vaak met uitgedachte en daardoor wat radicaal lijkende oplossingen. 5. dirigent (ESTJ of ENTJ) De dirigent wil logische besluiten en de zaken goed afwegen. Het is iemand die in de buitenwereld kijkt naar een logische ordening der dingen. 6. wetenschapper (ISTP of INTP) De wetenschapper zoekt in zijn introverte rol naar verklaringen en probeert de complexiteit van zaken te ontdekken en weer te geven. 7. coach (ESFJ of ENFJ) De coach heeft een extraverte rol en zoekt naar consensus en harmonie in de groep. 8. kruisvaarder, pelgrim (ISFP of INFP) De kruisvaarder is een introverte rol. Hij legt de nadruk op normen, waarden en persoonlijke overtuigingen.
307
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
De Roos van Leary Naast de rol die mensen in een team hebben is het ook interessant om naar het gedrag van mensen in teams te kijken. Een hulpmiddel om te achterhalen hoe mensen zich opstellen in het contact met anderen is het model van Leary, ook wel de Roos van Leary genoemd.
H
T
Dit model gaat uit van een tweetal posities dat je inneemt: 1. de positie op de lijn dominant … ondergeschikt (verticale as) 2. de positie op de lijn samenwerkend … tegenwerkend (horizontale as).
C
O
PY
R
IG
Opstelling en relatie De verticale as staat voor de opstelling die iemand ten opzichte van een ander inneemt. Dat kan variëren van een dominante houding tot een ondergeschikte houding. Er bestaat dus bovengedrag en ondergedrag. De horizontale as staat voor de relatie die iemand met een ander heeft. Dit kan aan de ene kant coöperatief, samenwerkend zijn en aan de andere kant tegenwerkend, vijandig. Er bestaat dus samengedrag en tegengedrag. De uitwerking van samengedrag (nabijheid), tegengedrag (afstand), bovengedrag (dominant) en ondergedrag (volgzaam) is globaal als volgt te omschrijven: • Een samengedragspatroon uit zich in verantwoordelijk, behulpzaam, respecterend, dankbaar en samenwerkingsgezind gedrag. • Een tegengedragspatroon uit zich in onafhankelijk, wantrouwend, standvastig, kritisch en twijfelzuchtig gedrag.
308
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
• •
Een bovengedragspatroon uit zich in actief, initiërend, beïnvloedend, beheersend en motiverend gedrag. Een ondergedragspatroon uit zich in passief, afhankelijk, onderdanig, conformerend en bescheiden gedrag.
SO
N D ER W
IJ S
Acht gedragsvarianten Op basis van deze twee assen en de posities die je in kunt nemen, komt Leary tot de volgende acht gedragsvarianten: • leidend • helpend • meewerkend • afhankelijk • teruggetrokken • opstandig • aanvallend, offensief • concurrerend.
BE R
Roos van Leary vragenlijst
O
EP
Leary heeft een vragenlijst ontwikkeld waaruit je gedragsvoorkeur blijkt. Hierna zie je een gedeelte van de vragenlijst.
O
M
Hieronder staan steeds twee gedragingen. Haal jezelf voor de geest hoe jezelf doorgaans ten opzichte van anderen opstelt. Denk hierbij aan vrienden, collega's, klanten en managers. Bedenk per keer welke gedraging het meest op je van toepassing is, welke het best bij je past. Ook als beide minder op je van toepassing zijn. Maak dus altijd een keuze.
BO
Koelbloedig Autoritair
T
Leidingnemend
Zachtaardig Overheersend Joviaal
Invoelend
Hartelijk
Stug
Bescheiden
IG
H
Afstandelijk
R PY O
C
Welbespraakt
Streng
Defensief
Zorgzaam
Aanwezig
Zakelijk
Nors
Boeiend
Behulpzaam
Attent
Behoudend
309
EP
SO
N D ER W
Invloed op elkaar Het gedrag van de een heeft invloed op het gedrag van de ander: gedrag roept gedrag op. De manier waarop de gedragsstijlen op elkaar reageren, is soms overeenkomstig en soms tegengesteld: • Samengedrag roept samengedrag op. Als mensen samengedrag vertonen, roepen ze samengedrag bij de ander op. Voorbeeld: ‘helpend gedrag’ roept ‘meewerkend’ gedrag op. • Tegengedrag roept tegengedrag op. Als mensen tegengedrag vertonen, roepen ze tegengedrag bij de ander op. Voorbeeld: ‘aanvallend gedrag’ roept ‘opstandig gedrag’ op. • Bovengedrag roept ondergedrag op. Als mensen bovengedrag vertonen, roepen ze ondergedrag bij de ander op. Voorbeeld: ‘concurrerend gedrag’ roept ‘teruggetrokken gedrag’ op. • Ondergedrag roept bovengedrag op. Als mensen ondergedrag vertonen, roepen ze bovengedrag bij de ander op. Voorbeeld: ‘volgend gedrag’ roept ‘leidend gedrag’ op.
IJ S
Bekijk de website 'Vragenlijst Roos van Leary' en de video's 'Korte introductie Roos van Leary' en 'Groepsdynamica Roos van Leary'.
M
BE R
O
Mensen die tegenwerken, kun je dus vaak beter meekrijgen door te blijven samenwerken dan door tegen hen in te gaan. In een team heb je elke vorm van gedrag nodig. Want tegengedrag klinkt weliswaar negatief, maar het kritisch vermogen in een team is ook belangrijk. En het spreekt voor zich dat er leiders (boven) en volgers (onder) nodig zijn.
O
Omgang agressieve cliënt
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
De Roos van Leary biedt houvast bij het omgaan met agressieve cliënten. Agressief gedrag ligt in het kwadrant ‘boven-tegen’. Leary geeft aan dat mensen geneigd zijn complementair te reageren. Leidend gedrag roept ondergeschikt gedrag op bij de ander. Zo leidt agressief gedrag (boven-tegen) tot opstandig (onder-tegen) gedrag. Dit gedrag is echter weinig effectief, omdat de ander daar weer met agressie op reageert en op die manier escaleert de situatie. Zo blijkt het effectiever te zijn om op hetzelfde niveau te reageren, dus niet ‘ondergedrag’ te vertonen, maar juist ook ‘bovengedrag’ en daarbij dan wel de ‘samenpositie’ te kiezen. De beste manier om te reageren op agressieve mensen is dus tot op zekere hoogte mee te gaan. Uiteraard is het afhankelijk van de situatie in hoeverre je mee kunt gaan met de agressieve persoon.
310
Rolrigiditeit versus rolflexibiliteit Tot slot onderscheidt Leary de begrippen rolrigiditeit en rolflexibiliteit. Voor sommige mensen is het erg moeilijk zich aan te passen aan de omstandigheden. In wat voor team ze ook functioneren en ongeacht de situatie, ze stellen zich altijd afhankelijk of meewerkend op. Deze mensen vertonen rolrigiditeit; ze houden star, rigide vast aan hun voorkeursrol. Andere mensen daarentegen nemen bewust bepaald gedrag aan dat op dat moment het meest gepast is, gezien
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
het team en de situatie. Zo stellen ze zich, als het nodig is, de ene keer leidend op en de andere keer wat meer afwachtend. Ook durft deze persoon af en toe opstandig te zijn. In projectteams functioneren mensen met rolflexibiliteit beduidend beter dan mensen die star zijn.
IJ S
Lees de verdiepingsstof 'Wederzijdse beïnvloeding Roos van Leary'.
BE R
O
EP
SO
N D ER W
Kernkwaliteiten van Ofman Als bewegingsagoog moet je niet alleen zicht hebben op je rol binnen een team, maar ook inzicht hebben in je sterke en minder sterke eigenschappen of kwaliteiten. Een prima hulpmiddel hierbij is het model van Ofman. Aan de hand van een zogenaamd kernkwadrant, probeert hij mensen bewust te maken van hun sterke kanten (kernkwaliteiten) en minder sterke kanten (valkuilen of vervormingen).
Bekijk de video's 'Kernkwadrant animatie' en 'Kernkwadranten uitleg'.
BO
O
M
Kernkwaliteit Kernkwaliteiten zijn eigenschappen die tot de kern van een persoon behoren. De kernkwaliteit kleurt een persoon; het is zijn specifieke sterkte waar we bij die persoon direct aan denken. Voorbeelden van kernkwaliteiten zijn bijvoorbeeld daadkracht, zorgzaamheid, zorgvuldigheid, flexibiliteit en invoelingsvermogen.
IG
H
T
Valkuil In veel gevallen heeft een kernkwaliteit echter ook een schaduwkant. De kernkwaliteit wordt een valkuil of vervorming als deze te ver doorschiet of overdreven wordt. Zo kan daadkracht doorschieten naar drammerigheid en behulpzaamheid kan overdreven worden in de vorm van bemoeizucht. Je zou ook kunnen zeggen dat er dan sprake is van 'te veel van het goede'.
C
O
PY
R
Uitdaging Het niet in je valkuil trappen en zo goed mogelijk gebruikmaken van je kernkwaliteit heeft voor iedereen een bepaalde uitdaging. De kernkwaliteit en de uitdaging zijn elkaar aanvullende kwaliteiten. De uitdaging voor iemand die als kernkwaliteit daadkracht heeft is geduld. Deze persoon zal de balans moeten vinden tussen daadkracht en geduld. Wanneer de balans te ver overhelt naar daadkracht, is de kans aanwezig dat deze daadkracht doorschiet in drammerigheid. Met andere woorden, om te voorkomen dat men in zijn valkuil terechtkomt, is het raadzaam de uitdaging te ontwikkelen.
311
IJ S
Allergie Het laatste begrip uit het kernkwadrant van Ofman is de allergie. De allergie is het negatief tegenovergestelde van de kernkwaliteit. Het negatief tegenovergestelde van daadkracht is passiviteit. Je zou ook kunnen zeggen dat de allergie het 'te veel van het goede' is van de uitdaging. Geduld is prima, maar wanneer dit overdreven wordt, mondt dit uit in passiviteit.
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
Uit ervaring blijkt dat veel mensen allergisch zijn voor een teveel van zijn uitdaging. Zo zal iemand met de kernkwaliteit daadkracht en de uitdaging geduld, geïrriteerd raken door mensen die zich erg passief opstellen. Het vervelende in een dergelijk geval is, dat we dan niet onze daadkracht aanwenden, maar in onze valkuil stappen. We reageren op een passief persoon niet met daadkracht, maar we gaan helaas drammen. Hoe meer men in een ander met zijn eigen allergie geconfronteerd wordt, des te groter de kans dat men in zijn valkuil terechtkomt. De daadkrachtige persoon gaat steeds harder drammen en hij verwijt de ander passiviteit. Op deze manier kan er een onwerkbare situatie tussen twee mensen in een team ontstaan.
BO
O
Volgens Ofman leer je het meest van de mensen met wie je het moeilijkst kan omgaan. Bewustwording is de eerste stap om een impasse met een bepaalde collega op het werk te doorbreken.
T
Opdracht 13 Teamrollen Remmerswaal
C
O
PY
R
IG
H
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Remmerswaal onderscheidt de volgende teamrollen: • de kat-uit-de-boom-kijker • het stille verzet • het verlegen type • de jaknikker • de grappenmaker • de doordrammer • de waterval • de dominerende • de bezwarenmaker • de sociale • de afdwaler • de initiatiefnemer.
312
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
Kom met elkaar tot een korte beschrijving van deze rollen. Kies voor jezelf twee rollen uit die het meest bij je passen. Kies voor jezelf twee rollen uit die het minst bij je passen. Kies voor een van de andere studenten uit het groepje de twee meest passende en de twee minst passende rollen uit. e. Bespreek de resultaten met elkaar.
IJ S
a. b. c. d.
N D ER W
Opdracht 14 Belbintest Ga naar de website 'Groepsrollentest'.
SO
a. Doe de test op de website. b. Welke twee rollen komen bij jou het sterkst en het minst sterk naar voren? c. Herken jij je in het resultaat? Waarom wel/niet?
EP
Opdracht 15 Belbinrollen binnen de klas Ga naar de website 'Groepsrollentest'.
M
BE R
O
a. Doe allemaal de Belbintest op de website. b. Maak een keuze voor een of twee rollen die het beste bij jou passen of waar je het hoogste op scoort. c. Maak een inventarisatie van alle Belbinrollen die in de klas voorkomen. d. Analyseer het resultaat.
O
Opdracht 16 MBTI
H
T
BO
a. Geef een beschrijving van de vier onderdelen van de MBTI. b. Kies voor elk onderdeel welke van de twee beschrijvingen het beste bij jou past. Kom op basis hiervan tot jouw MBTI-typering. c. Wat is de teamrol die hierbij past?
IG
Opdracht 17 MBTI-test
C
O
PY
R
Ga naar de website 'Jung persoonlijkheidstest'. a. Doe de test op de website. b. Wat is je resultaat? c. Herken jij je in het resultaat? Waarom wel/niet?
Opdracht 18 MBTI-typering Geef een omschrijving van de MBTI-typeringen ISFP en ENTJ.
313
Opdracht 19 Kernkwadrant
Opdracht 20 Je eigen kernkwadrant
N D ER W
a. Noteer vijf kernkwaliteiten van jezelf. b. Noteer vijf valkuilen van jezelf. c. Maak twee volledige kernkwadranten die betrekking hebben op jezelf.
IJ S
a. Leg de theorie van Ofman met betrekking tot het kernkwadrant uit. b. Geef een voorbeeld van een compleet ingevuld kernkwadrant.
7.5 Samenwerken in een team
EP
SO
Diverse persoonlijke kwaliteiten en sociaal-communicatieve vaardigheden zijn van belang om goed te kunnen samenwerken. Daarnaast moet, om van een effectieve samenwerking te kunnen spreken, sowieso aan een aantal voorwaarden voldaan zijn. Vervolgens komt het samenwerken in een team van bewegingsagogen en het samenwerken in een multi- of interdisciplinair team aan de orde.
BE R
O
Voorwaarden voor effectieve samenwerking Over het onderwerp effectieve samenwerking is veel geschreven. Om effectief samen te werken moet eerst aan een aantal voorwaarden voldaan zijn.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
De belangrijkste voorwaarden voor effectieve samenwerking zijn: • De visie en de doelstellingen van de organisatie en/of het team moeten helder zijn. Als je de doelen niet helder zijn, weet je ook niet welke kant je op moet werken. Bovendien moeten iedereen achter de gestelde doelen staan. Dit geldt ook voor de visie van de organisatie. • Er moet een helder taakverdeling zijn en de rollen binnen het team moeten duidelijk zijn. Hierdoor is het duidelijk wat de leden van elkaar mogen verwachten en wie waarvoor verantwoordelijk is. Zeker bij het werken in een multidisciplinair team is het belangrijk dat iedereen zijn taken goed kent. • De taken en werkzaamheden moeten goed op elkaar afgestemd zijn. Uiteindelijk gaat het om het welzijn van cliënten en levert iedereen hier een specifieke bijdrage aan. Dit vraagt om goede afstemming. • Teamleden moeten deskundig zijn. • Teamleden moet privé en werk kunnen scheiden. • Teamleden moeten gemotiveerd zijn om samen te werken. • De afspraken en procedures moeten helder zijn. Er moeten duidelijk spelregels en afspraken zijn over hoe de teamleden met elkaar omgaan en wat eventuele consequenties zijn wanneer dit niet gebeurt. • Een goede onderlinge verstandhouding tussen de teamleden is noodzakelijk. Het is belangrijk om te weten wie welke rol heeft en hoe de onderlinge verstandhouding is tussen de leden. Een team hoeft geen vriendenclub te zijn, maar je moet wel professioneel met elkaar kunnen werken. Dat betekent openheid naar elkaar en ruimte voor feedback.
314
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
Voorbeelden van teamafspraken
IJ S
Iedereen is verantwoordelijk voor de gestelde doelen. We zorgen er gezamenlijk voor dat iedereen ruimte krijgt voor inbreng. We respecteren elkaars mening. We geven elkaar open feedback. We houden ons aan gemaakte afspraken. De procedure van besluitvorming wordt vooraf vastgesteld. Bij het werkoverleg wordt vooraf bepaald wie de rol van voorzitter heeft en wie notuleert. De notulen worden binnen een week verspreid. Tijdens het team- of werkoverleg zijn de mobieltjes uit.
N D ER W
• • • • • • • • •
O
EP
SO
Effectieve teams hebben in volgorde van belangrijkheid de volgende kenmerken: 1. Het team heeft een gemeenschappelijke visie onder woorden gebracht. 2. De doelen zijn gemeenschappelijk, duidelijk en geaccepteerd. 3. De taakverdeling is afgesproken en de rollen en wederzijdse verwachtingen zijn in balans. 4. Teams hebben werkafspraken en de wijze van besluitvorming is vastgesteld. 5. Tussen de teamleden bestaan gezonde en zakelijke relaties.
BO
O
M
BE R
Kwaliteiten Goed kunnen samenwerken, vraagt om een veelheid aan kwaliteiten. In dit thema kwam al aan de orde dat het belangrijk is om zicht te hebben op je rol in een team en op de rol van de anderen. Daarnaast moet je ook je sterke en minder sterke eigenschappen kennen. Aan de hand van de Roos van Leary kun je duidelijk maken wat een belangrijke kwaliteit is, namelijk rolflexibiliteit. Je moet afhankelijk van wat het team vraagt, je rol invulling kunnen geven. Soms betekent dit dat jij je leiderschapskwaliteiten aan moet spreken en in een andere situatie betekent dit dat je het initiatief bij een van je collega’s laat.
C
O
PY
R
IG
H
T
Enkele belangrijke kwaliteiten zijn: • assertiviteit, oog hebben voor eigen belang en groepsbelang • flexibiliteit, om kunnen gaan met diversiteit • argumenteren, overtuigen • onderhandelen, omgaan met meningsverschillen en conflicten • respect, inlevingsvermogen, tact en empathie • actief luisteren, vragen stellen, samenvatten • feedback geven en ontvangen (om kunnen gaan met kritiek) • systematisch problemen op kunnen lossen (beeldvorming-oordeelsvorming-besluitvorming) • informatie geven en delen.
315
Gedrag van een teamspeler
• • • •
IJ S
BE R
•
N D ER W
•
SO
•
EP
• • •
Je zet je in om samen met anderen doelen te bereiken. Je draagt bij aan het gezamenlijk resultaat, ook wanneer je daarbij niet direct persoonlijk belang hebt. Met andere woorden: je stelt het gezamenlijk belang boven het eigen belang. Je speelt informatie die voor anderen van belang kan zijn tijdig door. Je respecteert de deskundigheid van anderen en je maakt er optimaal gebruik van. Je helpt collega's om hun doelen te bereiken. Je biedt spontaan hulp aan waar dat nodig is. Je steunt goede ideeën en initiatieven van anderen. Je pakt ze positief op en bouwt erop voort in de richting van een gemeenschappelijk doel. Je blijft meedenken en je levert bijdragen aan het groepsproces, ook wanneer je er geen persoonlijk belang bij hebt. Je zet je in voor het bereiken van win-win opties, waarvan het hele team profijt heeft. Je uit je positief over prestaties van collega's. Je draagt samen met anderen bij aan het aanpakken van conflicten, problemen en spanningen in het team. Je bent in teamsituaties bereid te onderhandelen en concessies te doen om tot een gezamenlijk resultaat te komen. Als je deze vaardigheden oefent, kun je het samenwerken binnen een team verbeteren.
O
• •
Bron: https://www.carrieretijger.nl/functioneren/professionele-eigenschappen/
BO
O
M
Niveau van samenwerken In sommige situaties is het handig om te bedenken dat samenwerken verschillende niveaus heeft en je af te vragen op welk niveau de verschillende leden zitten.
C
O
PY
R
IG
H
T
De niveaus van samenwerken zijn: 1. kan en wil niet samenwerken 2. werkt niet productief, veroorzaakt problemen en uit zich soms negatief over teamleden 3. heeft een onverschillige houding, werkt liever alleen en heeft vooral oog voor eigen belang 4. is bereid tot samenwerken, ondersteunt groepsbeslissingen en doet dat wat hij moet doen 5. spreekt positief over teamleden en respecteert de inbreng van anderen, stelt het groepsbelang boven het eigen belang 6. waardeert de inbreng van anderen, is bereid van anderen te leren, vraagt om meningen en ideeën, betrekt teamleden bij gemeenschappelijke besluitvorming, levert positieve bijdrage aan groepsstructuur en groepscultuur.
316
Lees de verdiepingsstof 'Niveaus van samenwerken'.
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
IJ S
Samenwerken in een multi- of interdisciplinair team De voorwaarden en kwaliteiten die besproken zijn, gelden zowel voor een goede samenwerking onder vakgenoten binnen de afdeling bewegingsagogie, als binnen een multidisciplinair team. Er is sprake van een interdisciplinair team wanneer meerdere disciplines samenwerken in het kader van de behandeling, aanpak of therapie van een cliënt.
N D ER W
Effectieve samenwerking in een team met uiteenlopende disciplines vraagt nog wel wat extra’s. Op deze extra’s gaan we kort in. Een interdisciplinaire samenwerking heeft vooral betrekking op het gezamenlijk vergaderen ter afstemming en optimalisering van het ondersteuningsplan van cliënten. Maar niet alleen tijdens de vergadering werk je met elkaar samen, ook in de wandelgangen of in andere situaties heb je met elkaar te maken.
BE R
O
EP
SO
Enkele aandachtspunten zijn: • het duidelijk profileren van de eigen deskundigheid (heldere observaties en rapportages, duidelijke bijdrage aan de doelstellingen, (on)mogelijkheden van het vak belichten) • het gericht en effectief consulteren van andere disciplines (wanneer loop je naar de psycholoog, revalidatiearts, fysiotherapeut, groepsbegeleiding voor informatie?) • inzicht hebben in de inhoud en bijdrage van de andere disciplines • respecteren van de specifieke deskundigheid van de andere disciplines • op de hoogte zijn van veelgebruikt vakjargon door andere disciplines • op de hoogte zijn van de inhoud van het ondersteuningsplan van cliënten • kennis van ziektebeelden van de verschillende cliënten.
H
T
BO
O
M
Je mag best respect hebben voor een revalidatiearts, psychiater of andere hoogopgeleide collega’s, maar dat betekent niet dat jij jezelf moet wegcijferen of moet opkijken tegen deze mensen. Iedereen heeft zijn vak, ook de bewegingsagoog. Je kunt stellen dat je niet het meest eenvoudige beroep hebt, en dat het moeilijk is uit te leggen wat het vak inhoudt en wat je ermee kunt. Veel andere disciplines weten vaak niet wat een bewegingsagoog te bieden heeft en wat een dergelijke afdeling kan betekenen binnen een instelling. Dit vraagt om een regelmatige toelichting en veel aandacht voor interne pr.
IG
Goed functioneren in een multidisciplinair team
C
O
PY
R
Om goed te functioneren in een multidisciplinair team is het belangrijk om: • je goed voor te bereiden op vergaderingen en overleg. Lees de stukken aandachtig en zoek eventueel onbekende termen op. Als je dingen niet begrijpt, vraag het dan • je te verdiepen in de achtergrond, het ziektebeeld van de cliënt, zodat je gemakkelijker mee kunt praten • je af te vragen welke informatie relevant is om over te dragen naar de andere leden van het team en je af te vragen welke informatie van de anderen relevant is voor jou • duidelijk taken af te bakenen en respect te tonen voor ieders discipline en inbreng • duidelijk, helder en in correct Nederlands te rapporteren.
317
Opdracht 21 Voorwaarden voor effectieve samenwerking
Opdracht 22 Kwaliteiten
BE R
O
EP
SO
Enkele belangrijke kwaliteiten met betrekking tot samenwerking zijn: 1. assertiviteit, oog hebben voor eigen belang en groepsbelang 2. flexibiliteit, om kunnen gaan met diversiteit 3. argumenteren, overtuigen 4. onderhandelen, omgaan met meningsverschillen en conflicten 5. respect, inlevingsvermogen, tact en empathie 6. actief luisteren, vragenstellen, samenvatten 7. feedback geven en ontvangen (om kunnen gaan met kritiek) 8. systematisch problemen op kunnen lossen (beeldvorming-oordeelsvorming-besluitvorming) 9. informatie geven en delen.
N D ER W
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Kom met elkaar tot een lijstje met voorwaarden voor een effectieve samenwerking. b. Vergelijk dit lijstje met het lijstje van een ander groepje en stel het eventueel bij.
IJ S
Lees de verdiepingsstof 'Multidisciplinaire behandelteams Oncologie'.
O
M
a. Noteer de drie kwaliteiten die jij in verband met samenwerking het belangrijkste vindt. b. Noteer drie kwaliteiten waar jij goed in bent. Geef een korte toelichting. c. Noteer drie kwaliteiten waar jij minder goed in bent. Geef een korte toelichting.
BO
Opdracht 23 Multi- of interdisciplinair team
IG
H
T
a. Noteer wat je verstaat onder een multi- of interdisciplinair team. b. Ga uit van je stageplaats of een organisatie die jouw interesse heeft. Met welke disciplines heb je in die situatie als bewegingsagoog te maken? c. Noteer een aantal voordelen van werken in een multidisciplinair team.
C
O
PY
R
Opdracht 24 Werken in een multi- of interdisciplinair team
318
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat er komt kijken bij het goed kunnen functioneren in een multidisciplinair team. b. Bespreek met elkaar wat je lastig vindt om goed in een dergelijk team te kunnen functioneren.
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
7.6 Diversiteit en een inclusief sportklimaat
N D ER W
IJ S
Als bewegingsagoog krijg je te maken met zeer uiteenlopende mensen. Dat geldt bijvoorbeeld voor hun aandoening, die kan variëren van lichamelijk, verstandelijk tot psychisch, en de leeftijd, die uiteenloopt van 0 tot 100 jaar. Maar daarnaast verschillen de mensen met wie je te maken krijgt ook nog op een aantal andere punten, zoals de culturele achtergrond. Het is belangrijk dat je met deze diversiteit kunt omgaan. Enige kennis van de achtergrond kan hierbij helpen. Je leest hier over vier punten op grond waarvan mensen van elkaar verschillen: • verschil in seksuele geaardheid • verschil in sociaal-economische status (SES) • verschil in religieuze achtergrond • verschil in culturele achtergrond.
EP
SO
Verschil in seksuele geaardheid De laatste jaren is er meer aandacht voor verschillen in seksuele geaardheid. Dit is niet altijd zo geweest. Tot zo’n kleine veertig jaar geleden stond homoseksualiteit op de lijst van geestesziekten en pas in 2001 werd het mogelijk om met iemand van hetzelfde geslacht te trouwen.
O
M
BE R
O
Met seksuele geaardheid wordt bedoeld tot welk geslacht iemand zich aangetrokken voelt. Dat kan seksueel zijn, maar ook romantisch. Het gaat er simpel gezegd om op welk geslacht(en) een persoon valt. Seksuele geaardheid wordt vaak in vier categorieën ingedeeld: • Heteroseksualiteit: mensen hebben (seksuele) gevoelens voor het andere geslacht. • Homoseksualiteit: mensen hebben (seksuele) gevoelens voor hetzelfde geslacht. • Biseksualiteit: mensen hebben (seksuele) gevoelens voor zowel mannen als vrouwen. • Aseksualiteit: mensen ervaren geen seksuele gevoelens naar anderen, soms wel romantische gevoelens.
T
lhbtiq+
BO
Helaas komt er ook binnen de sport nog veel discriminatie voor die gericht is op de seksuele geaardheid van mensen. Dit geldt in feite voor alle mensen die vallen onder lhbtiq+.
C
O
PY
R
IG
H
Waar staan de letters lhbtiq+ voor? l = lesbisch, h = homo, b = biseksueel, t = transgender, i = intersekse, q = queer en de + staat voor al die andere mogelijke manieren waarop mensen zichzelf, dus hun gender of seksualiteit, kunnen benoemen. Je kunt denken aan panseksueel (je voelt je aangetrokken tot allerlei mensen) of aseksueel (je voelt je niet of vrijwel tot niemand seksueel aangetrokken) of non-binair (je ziet jouw gender niet als man of vrouw, maar vindt dat het meer fluïde is). Mensen kunnen zichzelf op heel veel verschillende manieren zien, vandaar dat er zoveel verschillende termen zijn. Hoe iemand zich identificeert, is ook geen vaststaand gegeven en dit kan in de loop van de tijd veranderen. Bron: CSG (z.d.).
319
Discriminatie binnen de sport
N D ER W
IJ S
Discriminatie in de sport heeft vele gezichten. Denk aan discriminerende scheldpartijen op het sportveld, aan antisemitische en racistische spreekkoren vanaf de voetbaltribune of aan iemand aan wie vanwege zijn afkomst een lidmaatschap geweigerd wordt. Lesbische vrouwen, homoseksuele mannen, biseksuele mensen of transgender personen lopen op het sportveld of in bijvoorbeeld de sportschool nog regelmatig tegen een gebrek aan acceptatie aan. Maar behalve dat discriminatie en sport op die manier met elkaar verbonden zijn, is er ook een andere kant: sport wordt ook gezien als een middel tegen sociale misstanden zoals discriminatie en uitsluiting.
SO
Bron: Radar (2021).
BE R
Bekijk de video 'Wat is LHBTIQ+?'.
O
EP
Omgaan met diversiteit in seksuele geaardheid In de omgang is het onder andere belangrijk dat je laat merken dat jijzelf je op je gemak voelt bij lhbtiq+ personen. Maak het eventueel bespreekbaar en doe er gewoon over, zonder het te ontkennen. In die zin kun je een belangrijk rolmodel zijn in de acceptatie. Daarnaast is het belangrijk dat je alert bent op signalen van pesten en discriminatie. Grijp in als het toch gebeurt.
10 tips voor ondersteuning en hulp
M
O
R
IG
• • • •
BO
•
T
•
Maak sekse, gender en seksuele oriëntatie bespreekbaar, durf te vragen, maar geef ook ruimte om vragen niet te beantwoorden. Ga er niet automatisch van uit dat mensen heteroseksueel zijn en cisgender (niet transgender) en doe geen aannames over geslachtskenmerken als deze niet zichtbaar zijn. Stel open vragen over verliefde gevoelens, relaties, over man- of vrouwzijn en mannelijkheid en vrouwelijkheid in plaats van gesloten vragen of verplichte invulvelden (ook op formulieren, webteksten). Faciliteer of moedig ontmoeting tussen lhbtiq+ jongeren aan (switchboard.nl). Ken mogelijke struggles voor lhbtiq+ jongeren. Versterk de eigen kracht van jongeren; zelfacceptatie is hierin een eerste stap. Houd er rekening mee dat veel lhbtiq+ jongeren (deels) in de kast zitten en wees zorgvuldig met geheimhouding. Ken de belangenbehartigers als COC, antidiscriminatiebureau, Transvisie en NNID. Signaleer discriminatie van lhbtiq+ jongeren en grijp in, steun het slachtoffer en spreek de plegers aan. Signaleer onveilige situaties van lhbtiq+ jongeren in gezin en wijk, en schakel deskundigheid in.
H
•
C
O
PY
• • •
Bron: Iedereen is anders (z.d.).
320
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
IJ S
Verschil in sociaal-economische status Je krijgt binnen zorg en welzijn te maken met mensen die hoog of juist laag opgeleid zijn, met mensen met een hoog of laag inkomen. Dit worden ook wel een verschil in sociaal-economische status (SES) genoemd. Er bestaan meerdere omschrijvingen van de sociaal-economische status. Meestal wordt ervan uitgegaan dat deze bepaald wordt door opleidingsniveau, inkomenspositie en beroep.
N D ER W
SES, gezondheid en leefstijl Er bestaat een duidelijk verband tussen de SES en gezondheid van mensen. Ook is er een verband tussen sociaal-economische status en leefstijl.
Sociaal-economische gezondheidsverschillen
O
EP
SO
In Nederland leven mensen met basisonderwijs of vmbo gemiddeld vier jaar korter dan mensen met hbo of een universitaire opleiding, en zelfs vijftien jaar in minder goed ervaren gezondheid. Naast opleiding zijn ook inkomen en positie op de arbeidsmarkt belangrijke algemene indicatoren voor de sociaal-economische status, en daarmee voor gezondheid. Hoe hoger het inkomen, hoe hoger de gezonde levensverwachting. Ook het hebben van bijvoorbeeld een bijstandsuitkering of schulden hangt samen met een slechtere gezondheid.
BE R
Bron: Pharos (2022).
T
BO
O
M
Een lager opleidingsniveau kan leiden tot minder inzicht in de risico’s van bijvoorbeeld zittend (sedentair) en inactief gedrag, roken of alcoholgebruik. Een lager inkomen leidt tot minder mogelijkheden om gezond, vaak duurder, voedsel te kopen. Een lager opleidingsniveau heeft gevolgen voor de houding die mensen hebben ten aanzien van bewegen. Minder financiële armslag maakt de kans groter dat je in een achterstandswijk komt te wonen. De invloed in een dergelijke wijk om gezond te leven is beduidend lager dan in een wijk met overwegend vrijstaande huizen.
IG
H
Hoog- versus laagopgeleid: weg met die termen
C
O
PY
R
Alternatieven voor hoog- en laagopgeleid Welke termen kun je dan wel gebruiken? WOMEN Inc. kiest er bijvoorbeeld voor om over praktisch en theoretisch opgeleide mensen te praten. Of wees zo concreet mogelijk: spreek van mbo-, hbo- of wo-opgeleid. Stel jezelf ook de vraag of het nódig is om iemands opleiding te noemen. Als het niets toevoegt, kun je die extra woorden gewoon schrappen! En eh, de belangrijkste tip van allemaal: stop met oordelen hangen aan iemands opleiding. We zijn namelijk veel meer dan ons diploma. Is hiermee de kloof opgelost? Helaas niet. Maar als we met alternatieven voor de termen hoog- en laagopgeleid een begin kunnen maken, is dat alweer een horde minder. Bron: Letterdesk (z.d.).
321
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Hoe groter het verschil in opleidingsniveau, des te groter wordt het verschil in levensverwachting. De levensverwachting van mannen met alleen een lagereschoolopleiding is 75,3 jaar, mannen met hbo of een wetenschappelijke opleiding leven gemiddeld 81,8 jaar. Laagopgeleide vrouwen hebben een levensverwachting van 80,0 jaar, terwijl hoogopgeleide vrouwen gemiddeld 86,1 jaar leven.
IG
H
T
BO
O
M
Leefstijl Een belangrijke verklaring voor dit verschil is terug te voeren op het verschil in leefstijl. Mensen met een lage SES hebben een minder gezonde leefstijl. Ze roken en drinken meer, eten minder groenten en fruit en bewegen minder. Ook zijn woon- en werkomstandigheden vaak minder gunstig voor de gezondheid. Zo hangt het rookgedrag van jongeren samen met het opleidingsniveau. Op het vmbo-basis rookt 12% dagelijks, terwijl dit op het vwo slechts 3% is. Van de hoogopgeleide volwassenen rookt ongeveer 20%, tegen 30% van de laagopgeleide mensen. Voor alcoholgebruik geldt min of meer hetzelfde. Tot slot geldt helaas ook: hoe lager het opleidingsniveau, des te minder wordt er bewogen. Van de hoogopgeleide mensen sport 11% helemaal niet en 65% sport wekelijks. Bij laagopgeleiden sport 40% helemaal niet en sport maar 38% wekelijks. Het gaat dus om forse verschillen.
C
O
PY
R
Wat de leefstijlfactor voeding betreft blijkt dat volwassenen met een hoog opleidingsniveau gemiddeld meer groente en fruit eten dan mensen met een lage opleiding. Volwassenen met een hoog opleidingsniveau consumeren gemiddeld ook meer vezels en vis dan laagopgeleide volwassenen.
322
EP
SES en sportdeelname.
SO
N D ER W
IJ S
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
BE R
O
Aandoeningen Hierdoor hebben laagopgeleiden vaker een chronische aandoening. Relatief grote verschillen tussen opleidingsgroepen zijn er voor lichamelijke beperkingen, ervaren gezondheid en gewrichtsaandoeningen. Er zijn ook chronische aandoeningen die even vaak voorkomen onder laag- als onder hoogopgeleiden (psoriasis, kanker, darmstoornissen).
T
BO
O
M
Aandoeningen die duidelijk meer voorkomen bij lageropgeleiden zijn: • artrose • reuma • rugaandoeningen • vernauwing bloedvaten buik of benen • gehoor- en gezichtsbeperkingen • mobiliteitsbeperkingen.
R
IG
H
Overgewicht komt eveneens veel vaker voor bij laagopgeleiden. Dit geldt met name voor obesitas (ernstig overgewicht). Obesitas komt ruim vier keer zo vaak voor bij laagopgeleiden als bij hoogopgeleiden. Tot slot hebben mensen met een lage SES vaker last van hoge bloeddruk en een te hoog cholesterolgehalte.
C
O
PY
Mensen met een lage SES zijn niet alleen ongezonder, maar beoordelen hun eigen gezondheid ook lager dan mensen met een hoge SES. Ze voelen zich dus ook ongezonder. Zo voelt bijna 60% van de laagopgeleide ouderen zich niet gezond. De sociaal-economische gezondheidsverschillen blijven al jaren min of meer gelijk.
323
SES, werken en wonen
N D ER W
IJ S
Werken Het verschil in gezondheid van mensen met een lage SES wordt eveneens verklaard door de arbeidsomstandigheden. Je kunt hierbij denken aan moeten werken in een omgeving met veel lawaai, uitstoot van chemische stoffen, vochtige en slecht geventileerde ruimten en een vergroot risico op ongevallen, zoals in de bouw. Daarnaast speelt ook fysieke belasting, zoals geknield, gehurkt of met zware voorwerpen werken, een belangrijke rol. Een hoge fysieke belasting leidt met name tot rugproblemen en artrose aan heupen en knieën.
SO
Laagopgeleid betekent in Nederland meestal dat je een baan hebt die minder dan gemiddeld betaald wordt. Minder inkomen beperkt je in het maken van bepaalde keuzes, zoals gezonde voeding, regelmatig ontspannen door op vakantie te gaan, lidmaatschap van een sportvereniging of commerciële sportaanbieder.
O
EP
Een andere factor die een deel van het verband tussen werk en gezondheid verklaart, is werkgerelateerde stress. Je kunt de vraag stellen of mensen met een laagbetaalde baan minder of meer stress ervaren. De ervaren stress hangt van meer factoren af dan alleen het werk. Toch blijkt werk een belangrijke bron van stress. Uit onderzoek blijkt dat minder invloed op je werk, minder zeggenschap, minder autonomie leidt tot meer stress.
BO
O
M
BE R
Wonen Helaas wonen mensen met een lage SES vaker in achterstandsbuurten en in woningen van mindere of slechte kwaliteit. Je kunt hierbij denken aan een slecht geïsoleerde vochtige woning, midden in de stad met veel last van lawaai en stank. Daarnaast is er in dergelijke wijken vaak minder groen en zijn er minder recreatie- en ontspanningsmogelijkheden. Bovendien wonen de mensen er dichter op elkaar, met een groter risico op infecties. Deze laatste aspecten behoren tot de fysieke buurtomgeving.
T
Voor de bewegingsagoog kan het belangrijk zijn om goed zicht te hebben op wat er precies in een bepaalde wijk speelt. Door onder andere het Kenniscentrum Sport en VSG (Vereniging Sport en Gemeenten) is een buurtscan ontwikkeld die je hierbij kan helpen.
IG
H
Bekijk de website 'Buurtscan'.
C
O
PY
R
Verschil in religieuze achtergrond In je werk als bewegingsagoog krijg je te maken met mensen met uiteenlopende religieuze achtergronden. Enige kennis hiervan helpt je bij het beter begrijpen van bepaalde gedragingen en bijvoorbeeld het omgaan met ziekte of een aandoening. Er wordt hier ingegaan op de islam en het hindoeïsme. Het gaat om twee voorbeelden waaruit blijkt dat religie invloed heeft op een aantal zaken die van belang zijn voor de bewegingsagoog, zoals waarden, normen, sportgedrag en omgang met beperkingen.
324
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
Geschiedenis De islam is een van de grote godsdiensten. De moslimgemeenschap bestaat wereldwijd uit ruim 1,5 miljard mensen. Hiervan wonen er ongeveer 1 miljoen in Nederland. In 2010 telde Nederland 453 moskeeën. Het merendeel hiervan staat in de grote steden.
IJ S
De islam
N D ER W
Islamitische gelovigen zijn moslims, zoals christelijke gelovigen christenen zijn en joodse gelovigen joden. Het woord islam betekent letterlijk ‘overgave aan God’. De moslims geloven dat deze God, Allah in het Arabisch, dezelfde God is als de God van de joden en de christenen. De islam kent verschillende verschijningsvormen. Dit komt doordat de Koran, hét heilige boek voor de moslims, op meerdere manieren uit te leggen is.
EP
SO
Historisch gezien begint de islam met de komst van de profeet Mohammed. Hij heeft in 610 de islam gesticht. Toch is het niet voor iedereen duidelijk dat de profeet Mohammed de stichter van de islam is. Volgens velen is God de stichter van de islam. Als zijn eerste boodschapper zond hij Adam. Daarna heeft God nog vele boodschappers gezonden. Ten slotte, na een lange periode zonder profeten, kwam met de komst van Mohammed de climax. Na hem heeft de mensheid geen nieuwe boodschapper meer nodig.
BE R
O
Bekijk de video 'Islam in het kort'.
BO
O
M
De meeste inleidingen in de islam laten de geschiedenis van deze godsdienst beginnen in de zevende eeuw en vertellen hoe de wereld eruitzag toen Mohammed op het toneel verscheen. Mohammed werd in 570 na Christus in Mekka geboren. Hij kreeg naar eigen zeggen een aantal goddelijke openbaringen. Mohammed voelde zich als een man door God gezonden met de opdracht te verkondigen dat alleen gehoorzaamheid aan God de mens kan redden van het laatste oordeel. Later werden allerlei voorschriften, wetten en verhalen verzameld in de Koran. De islamitische wet wordt de sharia genoemd. De Koran bestaat ongeveer voor 10% uit wetten die aangeven hoe gelovigen moeten leven.
PY
R
IG
H
T
Mohammed richtte zich vooral tegen zijn heidense landgenoten. Hij kreeg al snel volgelingen en binnen dertig jaar na de stichting van de islam was dit geloof al tot buiten de grenzen van Arabië verspreid. Mohammed stierf in 632 en na zijn dood werd Aboe Bakr de leider, die weer is opgevolgd door Oemar. Oemar werd de grote veroveraar en staatsman van de vroege islamitische staat. Hij bepaalde dat in Arabië naast de islam geen ruimte was voor andere religies. Vooral onder Oemar breidde de islam zich snel uit.
C
O
Sinds de jaren 60 groeit de islam ook in Europa en Amerika. De vijf zuilen van de islam De islam kent vijf belangrijke steunpunten, ook wel zuilen genoemd. De vijf zuilen zijn de plichten van de bewoners van het huis van de islam. Op deze vijf zuilen rust het huis.
325
IJ S
Vijf zuilen van de islam: 1. geloofsbelijdenis 2. ritueel gebed (salaat) 3. weldadigheid (zakat) 4. vasten tijdens de ramadan 5. hadj of pelgrimage naar Mekka.
N D ER W
Geloofsbelijdenis De koran draagt moslims op te getuigen dat ze moslims zijn. De geloofsgetuigenis, de sjahada, bestaat uit slechts één zin: ‘Ik getuig dat er geen godheid is behalve God en dat Mohammed de gezant is van God’. In feite komt de eerste zuil neer op het geloof, het geloof in God en diens profeet Mohammed.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
Ritueel gebed (salaat) In de meeste moslimlanden worden gelovigen vijfmaal daags op bepaalde tijden via luidsprekers op de toren (minaret) van de moskee opgeroepen tot gebed. Op de salaat bereiden mensen zich voor door een kleine of grote rituele reiniging, al naar gelang de graad van onreinheid. De grote reiniging – de reiniging van het hele lichaam – is onder meer nodig na seksueel verkeer en na het aanraken van een dode. De kleine reiniging betreft hoofd, handen en armen tot de ellebogen en voeten. Bij voorkeur wordt er vijfmaal daags samen gebeden in een moskee, geknield, waarbij men zich samen met alle moslims in de hele wereld naar Mekka richt. Het zijn rituele gebeden waarvoor bepaalde lichaamshoudingen voorgeschreven zijn. Op vrijdag is er een gezamenlijke eredienst in de moskee. Een moskee is voor moslims wat kerken voor de christenen zijn en een synagoge voor de joden.
Islamitisch gebed.
326
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
IJ S
Weldadigheid (zakat) De voorschriften met betrekking tot schenkingen staan duidelijk in de Koran. De derde zuil schrijft voor hoeveel je moet geven aan aalmoezen of schenkingen voor de armen. Er zijn verplichte schenkingen en vrijwillige. De gaven zijn bestemd voor ‘de armen en behoeftigen, voor hen die ermee belast zijn en voor hen wier harten tot elkaar gebracht zijn, voor de vrijkoop van slaven en schuldenaren, om in te zetten op Gods weg en voor hem die onderweg is’.
SO
N D ER W
Vasten tijdens de ramadan Een goede moslim vast tijdens ramadan, de negende maand van het islamitische jaar. Ook de voorschriften betreffende de vastenmaand staan in de Koran. Tijdens de ramadan mogen gezonde volwassen moslims van zonsopgang tot zonsondergang niet eten. Nadrukkelijk wordt vermeld wie niet hoeft te vasten. Wie ziek is of op reis, moet op andere dagen vasten. Door ouderdom verzwakte mensen hoeven niet te vasten. Ook moeders die borstvoeding geven, zijn tijdens die periode verontschuldigd. In verband met sport is het belangrijk met de ramadan rekening te houden.
EP
Behalve dat ze niet mogen eten, interpreteren sommige moslims de regels zodanig dat ze ook niet willen drinken en zelfs niet willen douchen, omdat ze dan water binnen kunnen krijgen.
BE R
O
Tijdens de vastenmaand worden moskeeën heel goed bezocht. Elke avond wordt een dertigste deel van de Koran door reciteerkunstenaars voorgedragen. Op de 27e van de maand wordt de nederdaling van de Koran gevierd. De hele vastenmaand behoort tot de hoogtijdagen van het islamitisch jaar.
T
BO
O
M
De islamitische wet (sharia) kent het kleine en het grote feest. Het kleine feest (Id al-Fitr) wordt gevierd aan het einde van de ramadan. Dit feest viert men met anderen samen. Mannen gaan dan in schone, meestal witte kleren naar de moskee voor het gebed. Voor dit gebed is het de bedoeling een vrijwillige gave te geven voor de armen. Na het gebed gaat men bij familie en vrienden op bezoek en geeft men elkaar geschenken. Het grote feest (Id al-Adha) wordt gevierd aan het einde van de bedevaart op de tiende van de maand van de hadj (de pelgrimage naar Mekka). Op die dag wordt, in navolging van Abraham, een offerdier geslacht.
C
O
PY
R
IG
H
Hadj De hadj of pelgrimage naar Mekka is de vijfde zuil van het huis van de islam. Velen kunnen die reis pas aan het eind van hun leven maken, omdat men er zich niet voor in de schulden mag steken. Het is gebruikelijk om de pelgrimage of hadj te combineren met het niet-verplichte bezoek aan het graf van de profeet in Medina. Tijdens zijn laatste bedevaart heeft de profeet precies aangegeven hoe de hadj moet worden gedaan. Dit wordt nog nauwgezet nageleefd. Bij aankomst trekken alle pelgrims, mannen en vrouwen, hun witte pelgrimskleed aan. Tot het aankomstceremonieel behoort het zevenmaal lopen rondom de Ka’ba met de zwarte steen. Men gelooft dat die door Abraham en Ismaël werd geplaatst. De laatste jaren nemen geregeld meer dan 2 miljoen mensen aan de hadj deel. Het is daarmee de grootste internationale religieuze manifestatie ter wereld.
327
IJ S
Betekenis van de zuilen De zuilen moeten ondersteund worden door de strijd tegen het kwaad. Deze strijd heet de jihad. Er bestaan verschillende betekenissen van de jihad. De grondbetekenis in de Koran is ‘inspanning en ijver’ voor de zaak van God. Een belangrijke tweede betekenis heeft te maken met de strijd tegen alle slechte neigingen en strevingen die in het hart en in het denken van mensen kunnen opkomen. Deze innerlijke strijd wordt in de islam ‘de grote jihad’ genoemd.
N D ER W
Moslimschrijvers kunnen niet ontkennen dat volgens de Koran jihad ook een militaire dimensie kan hebben. Over de definitie van die militaire dimensie bestaat onenigheid.
SO
De jihadplicht is een collectieve plicht, geen individuele. Een individuele moslim kan worden opgeroepen tot de jihad, maar kan niet zelf op eigen houtje uitmaken wat de jihad in een bepaalde situatie is. Jihad kan alleen door een rechtmatig leider, imam van de gemeenschap (oemma), worden begonnen.
O
EP
Moslimgroeperingen Ook onder moslims bestaat onderlinge verdeeldheid. Er zijn van oudsher twee belangrijke groepen moslims: • soennieten: scheiding tussen wereldlijk gezag en geestelijk leiderschap. • sjiieten: geen scheiding tussen politiek en geestelijk leiderschap.
BO
O
M
BE R
De soennieten vormen de meerderheid van alle moslims over de hele wereld. Beide groepen hebben hun eigen interpretatie van de Koran en hebben hun eigen tradities. Het belangrijkste verschil is dat de soennieten een zekere scheiding kennen tussen het wereldlijk gezag en het geestelijk leiderschap. Bij de sjiieten is die scheiding er niet. Zij vinden dat de politieke en geestelijke leiding in handen moet zijn van een afstammeling van de profeet Mohammed. We kunnen dat duidelijk zien in Iran, waar een aantal jaren geleden ayatollah Khomeini zowel politiek als geestelijk leider was. In Iran hebben de sjiieten een grote aanhang. Ook voor de huidige leider van Iran bestaat er geen scheiding tussen politiek en geestelijk leiderschap.
H
T
Gebruiken van de islam We bespreken een aantal belangrijke gebruiken binnen de islam met betrekking tot de kalender, kleding, het huwelijksrecht, eten en drinken en opvoeding.
C
O
PY
R
IG
Gebruiken binnen de islam: • kalender • seclusie • huwelijksrecht • eten, drinken en gezondheid • opvoeding.
328
De islamitische kalender volgt de maanstanden. De maankalender is elf dagen korter dan de zonnekalender. De islamitische maankalender wordt ten aanzien van de zonnekalender niet gecorrigeerd. Daarom valt een islamitisch feest volgens de zonnekalender elk jaar elf dagen eerder dan het jaar daarvoor. Om deze reden valt ook de ramadan steeds op een ander moment in het jaar volgens de zonnekalender.
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
N D ER W
IJ S
Seclusie Onder seclusie wordt verstaan: het zich gescheiden manifesteren in publieke ruimtes van de verschillende seksen. In het dagelijks handelen komt dit tot uiting in onder andere het niet geven van een hand aan de andere sekse, het in afzonderlijke ruimten verrichten van het gebed en het dragen van bedekkende kleding door vrouwen én mannen. Een aantal islamitische scholen kent de schoolregel die bepaalt dat jongens een broek tot over de knie moeten dragen. Verder moet onderling contact tussen islamitische mensen van dezelfde sekse niet onnodig voorkomen. Het zal duidelijk zijn dat de seclusie behoorlijke consequenties heeft voor de sportbeoefening. Zo kan het gebeuren dat de lessen bewegingsonderwijs gescheiden worden gegeven en dat lichamelijk contact uit principe vermeden wordt.
Een moslimvrouw past de kledingvoorschriften ook toe tijdens het sporten.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
Vooral moslimvrouwen zijn vaak te herkennen aan hun kleding. Afhankelijk van de interpretatie van de Koran dragen vrouwen lange jurken en hoofddoeken die niet alleen het haar, maar soms ook een groot deel van het gezicht bedekken. Hoe streng de kledingvoorschriften zijn, is ook weer afhankelijk van waar de moslimvrouwen vandaan komen. Het ene land kent een strengere interpretatie van de Koran dan het andere. Daarbij is er ook vaak een enorm verschil tussen de stad en het platteland. Op het platteland worden de wetten en regels van de Koran veel strenger toegepast dan in de stad. Dat is vergelijkbaar met het christelijke geloof in Nederland.
329
IJ S
Uithuwelijken en polygamie In de islamitische samenleving wordt het gezin als kern van de maatschappij gezien. De Koran kent dan ook nogal wat regels die betrekking hebben op het huwelijk en de ontbinding daarvan. Zo is de partnerkeuze geregeld. De sharia bepaalt welke mannelijke verwanten bij afwezigheid van de vader mogen uithuwelijken.
N D ER W
Wanneer in Nederland woonachtige moslims in het buitenland trouwen, wordt zo’n huwelijk hier zonder meer erkend. Een moslimman mag wel met een niet-moslimvrouw (christen of jood) huwen, maar een moslimvrouw mag niet met een niet-moslimman trouwen. Alle islamitische landen, behalve Turkije en Tunesië, staan polygamie toe. Het huwen van meerdere vrouwen (maximaal vier) wordt door de Koran gelegitimeerd. Bij ontbinding van het huwelijk door de dood krijgen mannen een groter erfdeel.
BE R
O
EP
SO
Eten, drinken en gezondheid Voor moslims die in Europa wonen, is het belangrijk dat er geen varkensproducten gegeten worden en er geen alcohol gedronken wordt. Alle vleesproducten moeten van ritueel geslachte dieren komen. Belangrijke beslissingen met betrekking tot de gezondheid worden genomen in overleg met shariageleerden en medisch specialisten. Hierbij kun je denken aan beslissingen en adviezen op het gebied van het afbreken van zwangerschappen, euthanasie, orgaandonatie en bloedtransfusie.
BO
O
M
Opvoeding De belangrijkste islamitische opvoedingsdoelen zijn: • nederigheid, bescheidenheid en schaamte • respect voor ouderen, ouders en familie • gulheid en goedgeefsheid • het nakomen van afspraken • vergevingsgezindheid.
IG
H
T
Nederigheid, bescheidenheid en schaamte blijken onder andere uit een aantal gedragscodes, zoals het dragen van een hoofddoek door vrouwen, bescheidenheid in kleding van zowel mannen als vrouwen en onopvallend gedrag in het openbaar. Vanwege dit opvoedingsdoel kunnen islamitische jongeren nogal preuts overkomen. Vanuit hun islamitische geloofsovertuiging is dit echter heel normaal.
C
O
PY
R
Het hindoeïsme Het hindoeïsme is meer een religie van juist handelen dan van juist geloven. Het is onduidelijk wanneer het hindoeïsme is begonnen: er is geen stichter bekend. Evenmin is er één enkel ‘heilig boek’ dat gezaghebbend is. Er bestaan diverse geschriften die als een heilig boek kunnen functioneren. Bovendien spelen heilige geschriften voor veel hindoes geen enkele rol. Er bestaat geen vaststaande leer. Het hindoeïsme omvat een groot aantal uiteenlopende stromingen en opvattingen die vaak niet met elkaar in overeenstemming zijn. Het kent geen religieus hoofdkwartier en is ongeorganiseerd. Bekijk de video 'Hindu Basics: Hindoeïsme in het kort'.
330
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
N D ER W
De benaming hindoeïsme werd uiteindelijk gegeven aan de religie van India die zich baseert op de oudste geschriften van de Indische cultuur, de zogeheten Veda’s.
IJ S
Hindoeïsme blijkt een etiket te zijn dat vanuit het westen op deze religie is geplakt. Het begon in de oudheid, toen de Perzen de bevolking die bij de rivier de Indus woonde, aanduidden met de benaming ‘Hindoes’. Toen de moslims later in India kwamen, namen ze deze naam over en gebruikten ze die voor elke Indiër die geen moslim was. Hindoes noemen zich in principe niet zo. Als ze hun religie een naam willen geven, spreken ze van ‘Sanatana Dharma’, oftewel de ‘Eeuwige Waarheid’ of ‘Eeuwige Traditie’.
SO
Het aantal hindoes bedraagt ongeveer 900 miljoen. Het overgrote deel woont in India, maar op andere plaatsen in de wereld wonen ook concentraties hindoes, bijvoorbeeld in Suriname, Zuid-Afrika, Bali, Nepal, Sri Lanka, Pakistan, Engeland en Nederland (ongeveer 200.000).
India en hindoeïsme
BE R
O
EP
India telt ruim 1,2 miljard mensen, van wie verreweg de meesten hindoe zijn. Christenen zijn goed voor 2,5%, moslims voor 14%. Hindoepartijen in Orissa accepteren niet dat hindoes tot het christendom worden bekeerd. De staat heeft een wet aangenomen waarin is vastgelegd dat een bekering alleen geldig is als de politie daarvoor toestemming heeft gegeven. Christelijke organisaties betwisten de rechtmatigheid van de wet voor de rechter.
BO
O
M
Geschiedenis van het hindoeïsme Het hindoeïsme is de oudste levende religie ter wereld. Uit opgravingen uit de Induscultuur (2500 v. C. tot 1500 v. C.) blijkt dat hier afbeeldingen, voorstellingen en voorwerpen voorkomen die we later tegenkomen in het hindoeïsme. Zo zijn er afbeeldingen gevonden van goden in de lotushouding en blijkt uit de Induscultuur een duidelijke verering van de koe.
R
IG
H
T
In het tijdperk van de Veda’s (1200 v. C tot 500 v. C.) bloeit het hindoeïsme op. Veda’s zijn religieuze geschriften over God(en), spirituele filosofie, het universum, de natuur en de juiste levenswijze. Nog steeds wordt de vedische tijd door hindoes als zeer belangrijk gezien. Het hindoeïsme uit deze periode wordt gekenmerkt door de grote invloed van de priesterkaste en de vele rituelen, met name offerrituelen. Door allerlei magische handelingen probeert men ziektes, kwalen en boze geesten te verdrijven.
C
O
PY
Hindoes geloven in meerdere goden. De bekendste goden uit de vedische tijd zijn Indra, Varuna en Rudra. In latere tijden worden Shiva en Vishnu de centrale goden. Vishnu wordt altijd als een vriendelijke godheid beschouwd, die het goed met de mensen voorheeft. Vishnu wordt op verschillende manieren afgebeeld. De bekendste vormen zijn de afbeelding met vier armen, zittend in de lotushouding, en de afbeelding waarbij hij half mens en half leeuw is. Shiva is een onberekenbare godheid, die bij de mensen pijn en verdriet kan veroorzaken. Bij Shiva hoort een witte stier. Deze stier symboliseert de beheersing van de lusten.
331
Eeuwen later wordt daar de godheid Brahma aan toegevoegd. Samen vormen zij de ‘drie-eenheid’ van het hindoeïsme. In dit model is Brahma de schepper van alles, is Vishnu degene die het bestaande onderhoudt en is Shiva de godheid die het kwaad vernietigt.
N D ER W
IJ S
De verschillende goden hebben allemaal verschillende karakters en eigenschappen. Hindoes kunnen één god, meerdere goden of geen enkele god aanbidden. Ook kunnen ze op een bepaald moment in hun leven één god heel belangrijk vinden.
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
Het hedendaagse hindoeïsme Het hedendaagse hindoeïsme wordt sterk gekenmerkt door de bhakti. Bhakti is onder andere gericht op de schoonheid van God, op verering, dienstbaarheid, liefde en vriendschap. Uit deze tijd stamt ook de yogamethode. Yoga vormt een belangrijke methode om reinheid, overgave en zelfbeheersing te bereiken. De populaire goden van tegenwoordig zijn Krishna, Radha, Kali, Hanuman en Ganesha.
R
Ganesha.
C
O
PY
De bekendste hindoe uit de vorige eeuw is ongetwijfeld Mahatma Gandhi (1869-1948). Gandhi kwam uit een beweging die niets moest hebben van godenbeelden, rituelen en de priesterkaste. Het ging Gandhi vooral om het vasthouden aan of grijpen naar de waarheid. Geweldloos verzet, armoede en eenvoud zijn hierbij van groot belang. Ghandi schafte het kastenstelsel principieel af en vormde een grote groep kastelozen en paria’s als het ware om tot een gewaardeerde kaste die hij ‘de kinderen van God’ noemde. Uiteindelijk werd Indië zelfstandig en werd het gesplitst in twee landen: India en Pakistan. In 1948 werd Ghandi door een orthodoxe hindoe vermoord.
332
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
IJ S
Nederland telt 160.000 á 170.000 hindoes. Hiervan komt het grootste gedeelte uit Suriname en een ander belangrijk deel uit India. De groep Surinaamse hindoes werd in de vorige eeuw overgehaald om vanuit Brits-Indië naar Suriname te gaan om het werk van de slaven op de plantages over te nemen. Sinds 1975, toen Suriname afhankelijk werd, zijn zo’n 100.000 Surinaamse hindoes naar Nederland gekomen.
N D ER W
Er zijn in Nederland nog diverse hindoeïstische bewegingen actief. In de jaren 70 werd vooral onder (oudere) jongeren Bhagwan Shri Rajneesh zeer populair. Na zijn dood in 1990 liep de populariteit terug, maar nog steeds trekken mensen naar Poona in India.
BE R
O
EP
SO
Kenmerken van het hindoeïsme Het hindoeïsme is een vrolijke warboel van geschriften, goden, stromingen en sekten. Er zijn verschillende manieren om hindoe te zijn, er zijn niet echt vaste regels. Kenmerken van het hindoeïsme: • reïncarnatie • standen en kasten • reinheid • rituelen rondom geboorte en huwelijk • puja • symbolen • religieuze feesten • heilige koe. Enkele van deze kenmerken worden kort besproken.
BO
O
M
Reïncarnatie Hindoes geloven in reïncarnatie. Steeds wordt de mens wedergeboren en blijft hij ronddraaien in de kringloop van geboorten. Je ziel wordt opnieuw geboren in een ander lichaam. In principe brengt een hindoe de laatste jaren van zijn leven door als bedelmonnik (sannyasin). Doden worden zo snel mogelijk gecremeerd, omdat de ziel zo snel mogelijk terug moet naar de oerbron. Als het kan, laat men zijn as over de Ganges uitstrooien.
C
O
PY
R
IG
H
T
Standen en kasten De structuur van standen en kasten vormt een belangrijk onderdeel van het hindoeïsme en de Indiase cultuur. De begrippen standen en kasten worden veel door elkaar gebruikt, maar zijn niet hetzelfde. Een kaste is een groep waarbinnen men geboren wordt en die gekenmerkt wordt door één bepaald beroep, bepaalde rituelen en omgangsregels. Zo mag men alleen binnen de eigen kaste huwen. Het aantal kasten in India loopt in de duizenden. Het begrip stand of varna verwijst naar het onderscheid in hiërarchie tussen bevolkingsgroepen. De ariërs vormen de belangrijkste groep en zijn weer onderverdeeld in drie standen of lagen: de brahmanen (met name priesters), de adel en de kooplieden. Als vierde stand komen de mensen die vuil en minder belangrijk werk verrichten. Deze mensen zijn donkerder van kleur. Tot slot bestond er nog een restgroep, de outcasts of paria’s. Door Gandhi werden deze mensen verheven tot de vijfde stand. Officieel is het kasten- en standensysteem afgeschaft, maar op het platteland is het nog volop levend.
333
IJ S
Reinheid Binnen het denken van de hindoes speelt het begrip reinheid een belangrijke rol. Dit komt terug binnen allerlei rituelen. Ook yoga moet in feite binnen het licht van de reinheid geplaatst worden. Er bestaan allerlei rituelen om je te reinigen van de zonden. De bekendste is de reiniging in de heilige rivier de Ganges. Hindoes zullen vervuiling op ieder gebied tegengaan. Veel hindoes zijn vegetariër om hun geest ‘zuiver’ te houden.
N D ER W
Symbolen Het hindoeïsme kent veel symbolen, zoals de lotusbloem (symbool voor Vishnu), het Shri-symbool (teken van welvaart en welzijn) en het symbool ‘Om’ (het heilige geluid; symbool voor geestelijke volmaaktheid). Hindoes geloven dat dit geluid voorafging aan de vorming van het universum. Het wordt uitgesproken aan het begin van gebeden, zegeningen, ceremonies en lezingen uit de heilige boeken. Het wordt ook wel bij het mediteren gebruikt.
BE R
O
EP
SO
Heilige koe Hindoes beschouwen bepaalde dieren als bijzonder heilig. Dit geldt met name voor de koe en de cobra. Als onderdeel van de natuur wordt de koe geïdentificeerd met de Ahimsa, dat betekent de afwezigheid van de wil om te doden. De koe is ook het symbool van het moederschap en naastenliefde. De waarde van de koe kwam in vroegere tijden vooral tot uiting tijdens hongersnoden. Vooral kinderen hielden zich vaak in leven door het drinken van de melk. Hindoes eten geen vlees van de koe en velen van hen zijn vegetariër.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Hindoestanen en sport De belangrijkste vorm van lichaamsbeweging voor veel Hindoestanen is yoga. Populaire sporten in landen waarin het hindoeïsme een belangrijke rol speelt, zijn cricket, hockey, tennis, badminton en schaken.
Cricket in India.
334
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
N D ER W
IJ S
Verschil in culturele achtergrond Tot slot krijg je te maken met mensen met verschillende culturele achtergronden. Ook hier geldt dat de culturele achtergrond voor een groot deel de waarden en normen van mensen bepaalt. Zo wordt onder andere de wijze van opvoeden nogal bepaald door waarden en normen. Vandaar dat er aandacht is voor interculturele opvoeding. Daarnaast gaan mensen met een verschillende culturele achtergrond anders om met lichamelijk en/of psychisch lijden. Om deze reden wordt ook hier aandacht aan besteed.
SO
Interculturele opvoeding Het is belangrijk dat je, behalve voor het verschil in cultuur, begrip hebt voor de verschillen in opvoeding. Onlangs zijn de termen ‘allochtoon’ en ‘autochtoon’ in de ban gedaan. Waar voorheen gesproken werd over allochtoon, wordt nu de term ‘mensen met een migratieachtergrond’ gebruikt. Het is lastig om de opvoeding van bijvoorbeeld Marokkaanse, Turkse, Poolse en Surinaamse gezinnen te vergelijken met wat je dan een Nederlands gezin noemt. Enerzijds is de diversiteit binnen die betreffende gezinnen vrij groot en anderzijds gaat het in een groot aantal gevallen om inmiddels Nederlandse gezinnen.
BO
O
M
BE R
O
EP
Diversiteitsproof Op de website van ‘Wijkteams werken met jeugd’ vind je een handige tool met behulp waarvan je kunt nagaan of jij diversiteitsproof bent. Als bewegingsagoog wil jij je cliënt zo goed mogelijk ondersteunen. Als het gaat om het werken met cliënten met een migratieachtergrond, kunnen meerdere zaken van invloed zijn op de effectiviteit van de ondersteuning die je als professional kunt bieden. Bijvoorbeeld je eigen opvattingen en vooroordelen kunnen bewust of onbewust een rol spelen in de manier waarop je de cliënt benadert en ondersteunt. Dit kan tot gevolg hebben dat cliënten zich niet gehoord voelen of niet de juiste ondersteuning krijgen. Het is daarom cruciaal dat je jezelf regelmatig de volgende vragen stelt: 1. Welke kennis heb ik nodig om met de grote diversiteit aan cliënten om te gaan? 2. Welke houding heb ik nodig om te werken met kwetsbare burgers met een migratieachtergrond? 3. Welke vaardigheden heb ik nodig om met de grote diversiteit aan cliënten om te gaan?
C
O
PY
R
IG
H
T
De vragen die horen bij de houding die je nodig hebt, zijn: • Ben ik me bewust van mijn eigen vooroordelen? • Kan ik mijn eigen vooroordelen ter discussie stellen? • Kan ik onpartijdigheid uitstralen? • Heb ik affiniteit met de groep? • Ben ik in staat mee te leven? • Ben ik open-minded? • Ben ik bereid de wereld ook door de bril van anderen te bekijken? • Besef ik dat de eigen beleving of identiteit geen maatstaf is voor hoe anderen (moeten) denken? • Ben ik eerlijk? • Laat ik me niet meeslepen door eigen emoties en/of emoties van anderen?
Lees de verdiepingsstof ‘Diversiteitsproof’.
335
N D ER W
IJ S
Wat betreft kennis kan het gaan om belangrijke waarden en normen en over opvoedingsdoelen. Verschillende belangrijke waarden en normen van mensen met een islamitische en hindoeïstische levensovertuiging zijn in de vorige paragraaf aan de orde gekomen. Zo gelden als belangrijke islamitische opvoedingsdoelen: • nederigheid, bescheidenheid en schaamte • respect voor ouderen, ouders en familie • gulheid en goedgeefsheid • het nakomen van afspraken • vergevingsgezindheid. Het kan belangrijk zijn om bijvoorbeeld kennis te hebben van bepaalde kledingvoorschriften. Het lastige is alleen weer dat de diversiteit groot is en dat niet iedereen deze voorschriften volgt.
SO
De kleding
BE R
O
EP
Op het gebied van kleding is het aan te bevelen eenvoudige kleding te dragen. Dit betekent: geen kleding met opvallende kleuren. Aan jongens moet van begin af aan duidelijk gemaakt worden dat meisjes wel zijde mogen dragen en dat jongens daar niet van houden, of anders voor verwijfd aangezien worden. Een kind moet zo veel mogelijk worden gestimuleerd eenvoudige, maar nette kleding te dragen, omdat het dragen van overdreven dure en luxe kleding geldverspilling is en vaak een teken is van de aandacht op je willen vestigen om de verkeerde eigenschap.
M
In plaats van dit laatste kan een kind beter gestimuleerd worden om de aandacht op een goed karakter te willen vestigen.
BO
O
Het is beter als een kind meer waarde hecht aan zijn/haar eigen innerlijk en aan dat van andere mensen, dan aan uiterlijkheden.
T
Bron: Stichting Ar Rayaan (z.d.).
C
O
PY
R
IG
H
Cultuur en omgaan met lichamelijke gezondheid Hoe mensen ziekte beleven, is voor een deel cultureel bepaald. In het westen gaat men doorgaans uit van een lichamelijke, rationele verklaring, terwijl andere culturen en religies ziekte en genezing vaak verklaren door God of bovennatuurlijke oorzaken.
336
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
Open houding
N D ER W
IJ S
Veel mensen met een migratieachtergrond kennen de gemeenschap een andere waarde toe dan in de overheersende Nederlandse cultuur gebeurt. De rol van familie is vaak belangrijker. Uithuisplaatsing van een zorgbehoevende oudere ligt bijvoorbeeld gevoelig. Hierdoor komt het voor dat mensen langer thuis blijven wonen dan gezien hun zorgbehoefte verantwoord is. Ook heeft de familie over het algemeen een grotere stem bij besluitvorming. Het kan voorkomen dat familieleden de wens uiten dat de cliënt niet zelf betrokken wordt in het gesprek omtrent diagnose, prognose, behandeling, begeleiding. Culturele verschillen vragen vooral om een open, begripvolle houding en open communicatie. Verdiep je in iemand, in de individuele cliënt, want anders loop je de kans in stereotypen te blijven hangen.
EP
SO
Bron: Zorg voor Beter (z.d.).
M
BE R
O
De man-vrouwverhouding kan ingewikkeld zijn, voor zowel de patiënt als de hulpverlener. Het komt nog wel voor dat mannen met bijvoorbeeld een Turkse of Marokkaanse achtergrond moeite hebben met vrouwelijke hulpverleners. Ook het omgekeerde komt voor. Daarnaast is het voor hulpverleners met een migratieachtergrond soms lastig om min of meer intieme handelingen uit te moeten voeren. Ook taalproblemen kunnen een barrière zijn, waardoor het bieden van de juiste hulp lastiger kan zijn.
O
Eerste aanraking van Hassan
IG
H
T
BO
De eerste aanraking met cultuurverschillen in de zorg had Hassan toen hij tijdens zijn opleiding voor het eerst een vrouw moest wassen. 'Ik voelde mij erg oncomfortabel toen ik een vrouw moest wassen; er komt vanuit mijn cultuur een gevoel van schaamte bij kijken. Ik vergeet nooit dat de patiënt, een echte Amsterdamse uit de Jordaan, riep: “Hassan, niet in m’n kont knijpen!” Stond ik daar, rood aangelopen en zwetend, met mijn mond vol tanden. Het was een grap, maar op dat moment kon ik er niet om lachen. Later wist ik beter mee te gaan in uitspraken die in de Nederlandse cultuur meer geaccepteerd zijn dan in Marokko.'
In het boek Begeleiden van een les of training wordt aandacht besteed aan het model van Pinto, die een onderscheid maakt in F- en G-culturen. Dit model kan houvast bieden in de omgang met mensen met een andere culturele achtergrond.
C
O
PY
R
Bron: Mooij (2022).
337
Methode Pinto
SO
N D ER W
IJ S
De methode gaat als volgt: “Bij de eerste stap sta je stil bij je eigen normen en waarden. De tweede stap is om erachter te komen wat de normen en waarden van de ander zijn, in dit geval de patiënt. Je doet dit door slechts te luisteren en interesse te tonen. De laatste stap bestaat uit het nemen van een beslissing, waarbij je de belangen van de organisatie, jezelf als zorgprofessional én de patiënt in acht neemt. Ik ben ervan overtuigd dat wanneer je deze drie stappen uitvoert, je met patiënten uit iedere cultuur kunt omgaan. Je hoeft het niet altijd eens te zijn met de opvattingen van de ander, maar als je iemand de ruimte geeft om zijn of haar verhaal te doen en diegene serieus neemt, voelt de ander zich gehoord en creëer je vertrouwen. Wanneer je dit doet, zul je zien dat er minder conflicten zijn met de patiënt of familie, dat de patiënt minder lang zorg nodig heeft en dat je zelf meer werkplezier hebt.” Bron: Mooij (2022).
BE R
O
EP
Interculturele psychiatrie In plaats van over interculturele psychiatrie wordt ook wel gesproken over transculturele psychiatrie. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat mensen met een migratieachtergrond het moeilijk hebben binnen de geestelijke gezondheidszorg. In deze paragraaf staan we stil bij de oorzaken en gaan we in op twee belangrijke problemen, namelijk relationele problemen en professionele problemen. Bekijk de video 'Interculturele psychiatrie: obstakels en uitdagingen'.
IG
H
T
BO
O
M
Risicofactoren Migratie is wellicht een van de meest miskende levensgebeurtenissen en daarom een belangrijke risicofactor voor het ontstaan van psychische problemen. Daarnaast spelen nog andere factoren een rol. Zo vormt voor veel van deze mensen de taal een barrière, waardoor het lastig is om klachten duidelijk onder woorden te brengen. Ook blijken mensen met een migratieachtergrond andere verwachtingen en doelstellingen te hebben als ze bij een psycholoog of psychiater komen. Over het algemeen zijn ze meer gericht op lichamelijke aspecten. Ze hopen op uitgebreid lichamelijk onderzoek en zitten niet of nauwelijks te wachten op het diepgaand blootgeven van hun zielenleven. Het liefst worden ze behandeld met medicatie.
R
Het leven van migranten
C
O
PY
Het leven van migranten in Nederland wordt bemoeilijkt door drie groepen factoren: 1. Migratiespecifieke factoren: – De taalbarrière. – De grote geografische afstand tussen migranten in Nederland en de sleutelfiguren in het land van herkomst. Uit bezorgdheid en medeleven gaan soms veel geld en telefoontjes naar laatstgenoemden. Ook aan bezoeken van het thuisland wordt soms veel geld gespendeerd.
338
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
IJ S
3.
Cultuurspecifieke factoren: – De verschillen in normen en waarden ten opzichte van het gastland, zoals gebaren, kleding, andere man-vrouwverhoudingen, schaamte en schuldcultuur, collectivisme versus individualisme, religie, tijdsbeleving enzovoort. Gastlandspecifieke factoren: – Het voortdurend blootgesteld zijn aan discriminatie en racisme. – De vreemdelingenwetgeving met betrekking tot echtscheiding, huwelijk, diplomawaardering, exporteerbare uitkeringen, verzekeringen enzovoort.
N D ER W
2.
De combinatie van factoren roept bij veel migranten het gevoel op dat ze ergens alleen maar logeren.
SO
Bron: Kortmann (2006).
BE R
O
EP
Door deze risicofactoren mag je verwachten dat er onder migranten meer psychiatrische problemen voorkomen. Toch is dit nooit goed onderzocht. Vrijwel iedereen gaat ervan uit dat er meer problemen zijn. De verklaring wordt dan vooral gezocht in het feit dat veel mensen met een migratieachtergrond behoren tot de groep met een lage sociaal-economische status. De groep blijkt meer gezondheidsklachten te hebben en meer psychische problemen.
M
Mensen met een migratieachtergrond en psychische problemen
H
T
BO
O
Hoewel Nederland steeds meer een multi-etnische samenleving is, is de geestelijke gezondheidszorg (ggz) hier nog nauwelijks op aangepast. Uit een advies van de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg over interculturalisatie van de gezondheidszorg blijkt onder meer: • een laag bereik van de ggz onder mensen met een migratieachtergrond • een relatief groot aantal eenmalige contacten en hoge uitval • het late tijdstip waarop mensen met een migratieachtergrond in de ggz komen met relatief ernstige problemen.
C
O
PY
R
IG
Uit een onderzoek van het Trimbos Instituut en het Nederlands Centrum Buitenlanders blijkt dat 80% van de instellingen nog weinig tot niets doet op het gebied van interculturalisatie. Op grond van deze constateringen mag men aannemen dat er meer mensen met een migratieachtergrond met psychische en/of psychiatrische problemen rondlopen dan er daadwerkelijk behandeld worden.
339
N D ER W
IJ S
Wat is bekend in Nederland met betrekking tot personen met een migratieachtergrond? • Bij Surinamers en Marokkanen komt meer schizofrenie voor, bij Turken minder. • Een voorgeschiedenis van migratie- en familieproblemen vergroot de kans op psychotische symptomen bij kinderen en adolescenten aanzienlijk. • Depressies en suïcide lijken minder vaak voor te komen bij Surinamers dan bij autochtone Nederlanders. • Antilliaanse, Surinaamse en Marokkaanse mannen en Indonesische, Antilliaanse en Surinaamse vrouwen worden verhoudingsgewijs vaker opgenomen in de ggz dan autochtone Nederlanders.
SO
Problemen in de hulpverlening De problemen waarmee cliënten met een migratieachtergrond en hulpverleners te maken hebben, zijn tweeledig: • relationele problemen: er niet in slagen de relatie optimaal vorm te geven • professionele problemen: er niet in slagen de juiste hulpverlening/zorg te bieden.
BE R
O
EP
Relationele problemen In de eerste plaats wordt de hulpverlening aan deze mensen bemoeilijkt doordat er geen goede (werk)relatie met de hulpverlener tot stand komt. Dit heeft verschillende oorzaken. Ook hier speelt soms de taalachterstand een rol. Daarnaast blijkt dat veel hulpverleners te weinig kennis hebben van de achtergrond, waardoor het moeilijker is om het vertrouwen te winnen. Vertrouwen winnen heeft alles te maken met je kunnen inleven in de wereld van migranten. Dit inlevingsvermogen vraagt om kennis van de leefwereld en daar ontbreekt het vaak aan.
IG
H
T
BO
O
M
De relatie wordt ook bemoeilijkt doordat de psychiatrie een aantal ongeschreven regels kent: • De behandelaar bepaalt de regels van begroeten en afscheid. Sommige culturen kennen de gewoonte om eerst tijd te nemen voor een formele begroeting en dan pas te praten over belangrijke zaken. Ook heeft men veel aandacht voor het afscheid. • De behandelaar bewaakt de tijd, waardoor het idee kan ontstaan dat hij haast heeft. Een bekend gezegde in Afrika luidt: God schonk ons de tijd, jullie het horloge. • De hulpverlener verwacht dat de zorgvrager open vertelt over zijn problemen. In een collectivistische cultuur is dan niet normaal, je geeft je niet zomaar bloot aan een onbekende. • De behandelaar moet de diagnose uitleggen en bespreekt samen met hulpvrager de beste behandeling. Voor sommige culturen is dit een vreemd soort democratie.
C
O
PY
R
Ook bestaat de kans dat door andere normen, waarden en gewoonten spanningen ontstaan. Een paar voorbeelden van mogelijke spanning en conflicten zijn: • Een cliënt komt met vrouw, dochter en de buurman de spreekkamer binnen, terwijl de hulpverlener de cliënt alleen wil spreken. • Een cliënt kijkt de hulpverlener niet aan tijdens het gesprek. • Een hulpverlener trekt zijn schoenen niet uit bij een huisbezoek aan een moslimfamilie. • Een moslimvrouw komt samen met haar man naar de mannelijke hulpverlener. De mannelijke hulpverlener wil de vrouw ook even alleen spreken, maar een man mag zijn vrouw niet alleen laten bij een vreemde man. • De cliënt wil doorgestuurd worden naar een medisch specialist en accepteert geen psychiatrische verklaring voor zijn klachten.
340
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
N D ER W
IJ S
Professionele problemen Ook op dit vlak kunnen zich meerdere problemen voordoen. Goede hulpverlening heeft te maken met het stellen van de juiste diagnose en het aanbieden van de juiste behandeling of therapie. De eerste problemen doen zich al voor bij het stellen van de diagnose. De DSM-systematiek veronderstelt dat psychiatrische aandoeningen worden gekenmerkt door algemeen geldende symptomen. Zo zien schizofrenie en depressiviteit er over de hele wereld hetzelfde uit. Dit blijkt echter niet te kloppen. Uit onderzoek blijkt onder andere dat er aanzienlijke verschillen zijn in de manier waarop in diverse culturen depressieve gevoelens tot uitdrukking worden gebracht.
SO
Enkele voorbeelden: • Zwitsers melden in 68% schuldgevoelens, Iraniërs in 32%. • 70% van de Canadezen meldt suïcidale gedachten, bij Japanners ligt dit op 40%. • 27% van de Canadezen somatiseert, tegen 57% van de Iraniërs.
M
BE R
O
EP
Andere opvallende verschillen zijn: • Het catatone subtype van schizofrenie komt in ontwikkelingslanden zesmaal zo vaak voor als in geïndustrialiseerde landen. Blijkbaar uiten zij schizofrenie op een wat andere manier. • Patiënten in niet-westerse culturen drukken psychiatrische problematiek vaak uit in de vorm van lichamelijke klachten. Migranten in Nederland doen dit sterker dan autochtonen. • Het horen van stemmen zonder dat er iemand in de buurt is, kan wijzen op verlies van contact met de realiteit; er kan dan sprake zijn van een psychotisch fenomeen. Maar bij niet-westerse mensen ziet men dit verschijnsel vrij vaak in het kader van normale rouwverwerking.
O
Contact met andere culturen
IG
H
T
BO
“In contact met mensen uit andere culturen worden hulpverleners soms geconfronteerd met ziektegevoel en ziektegedrag dat ze van autochtone patiënten niet gewend zijn. Ze ontmoeten patiënten met een migratieachtergrond met andere ideeën over de oorzaak van hun ziekte dan zij, bijvoorbeeld bovennatuurlijke krachten. Bovendien hebben migranten soms andere ideeën over passende hulp.”
C
O
PY
R
Bron: Kortmann (2006).
Het stellen van de juiste diagnose is dus lastig. Een hulpverlener kan diagnostisch op een dwaalspoor worden gezet wanneer hij niet bekend is met de manier waarop patiënten uit een bepaalde cultuur hun ziektegevoel en ziektegedrag presenteren. Een voorbeeld. Italiaanse patiënten presenteren hun ziekten bij een bezoek aan een dokter anders dan Ierse patiënten. Italianen gebruiken vaak een stortvloed van superlatieven bij de beschrijving van hun gevoel van onwel bevinden, terwijl Ieren met eenzelfde ziekte geen woord te veel zeggen tegenover de dokter.
341
IJ S
Daarnaast komt het voor dat er wel een juiste diagnose gesteld wordt, maar dat de cliënt de geboden hulp niet als zinvol ervaart. Het als zinvol ervaren van de behandeling is erg belangrijk voor de motivatie, zeker bij behandelingen die pas na wat langere tijd effect laten zien. Helaas zijn mensen met een migratieachtergrond minder therapietrouw en breken ze vaker de hulpverlening af.
N D ER W
Bij veel psychiatrische behandelingen wordt medicatie voorgeschreven. Ook hier kunnen zich problemen voordoen. De reactie op geneesmiddelen blijkt deels etnisch bepaald te zijn. Moslims reageren soms heftig op een normale dosis benzodiazepine (angstremmer, kalmeringsmiddel). Mensen nemen gemiddeld genomen slecht hun medicatie in. Dit percentage is bij mensen met een migratieachtergrond groter. Dit heeft te maken met verkeerde of niet begrepen voorlichting.
O
EP
SO
Inclusief sportklimaat In Nederland wordt gestreefd naar een inclusief sportklimaat. Dit betekent dat iedereen mag meedoen en welkom is, ongeacht (culturele) achtergrond of (seksuele) geaardheid. Diversiteit maakt de sport juist mooi. Uiteraard is dit ook van belang binnen de bewegingsagogie. Tegelijkertijd is het een grote uitdaging voor deze beroepsgroep, omdat je te maken krijgt met een grote verscheidenheid aan mensen. De besproken verschillen maken dit duidelijk.
BE R
Vereniging voor Diversiteit en Leiderschap in de Sport
O
BO
Bron: VDLS (z.d.).
M
De VDLS is een maatschappelijke beweging (ondergebracht in een vereniging) die met haar activiteiten bijdraagt aan de ontwikkeling van diversiteit en leiderschap in en via de sport. Voorheen de LNVS (alleen gericht op vrouwen) groeien we in 2022 uit tot een vereniging met oog voor élke vorm van diversiteit.
H
T
Het is ook als een van de ambities terug te vinden in het Nationaal Sportakkoord. Daar wordt gesproken over een positieve sportcultuur.
IG
Positieve sportcultuur
C
O
PY
R
De ambitie is dat iedere Nederlander een leven lang plezier kan beleven aan sporten en bewegen. Inclusief sporten en bewegen is vanzelfsprekend. Belemmeringen vanwege leeftijd, fysieke of mentale gezondheid, etnische achtergrond, seksuele geaardheid of sociale positie nemen we weg.
Lees de verdiepingsstof ‘Positieve sportcultuur’.
342
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
NOC*NSF heeft het over sport voor iedereen.
Sport voor iedereen
N D ER W
IJ S
NOC*NSF wil dat écht iedereen mee kan doen aan sport. Sport brengt Nederland samen en geeft de kracht om eenheid te brengen in verscheidenheid. Wie regelmatig beweegt en sport, voelt zich gelukkiger en geniet meer van het leven.
Sport haalt mensen uit hun isolement en verbindt grote groepen. Sport bevordert een actieve gezonde leefstijl voor mensen mét en zonder beperking of chronische ziekte. Sport moet een plek zijn waar ook bijvoorbeeld ouderen, mensen met een laag inkomen, de lhbtiq+ community én mensen met verschillende culturele achtergronden zich thuis kunnen voelen. Iedereen moet kunnen meedoen en iedereen hoort erbij.
EP
SO
Samen sporten draagt bij aan langer, blijvend sporten en aan onderlinge ontmoeting. De sportclub is daarbij een van de steeds zeldzamere plekken waar mensen met verschillende achtergronden elkaar ontmoeten en naar elkaar omzien. Die infrastructuur van clubs is uniek in de wereld.
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
NOC*NSF zet zich in om sport in Nederland inclusief te maken. Zodat iedere Nederlander, ook voor wie deelnemen aan sport niet vanzelfsprekend is, kan sporten bij een club die bij hem of haar past. Bij een inclusieve sportomgeving hoort: • behoefte van persoon staat centraal • meedoen in de samenleving • welkom zijn • erbij horen • geaccepteerd worden • niet uitgesloten worden • waardering krijgen • een goed leven hebben • sociale rollen vervullen • iets nuttigs doen • eigen keuzes kunnen maken.
C
O
PY
R
Bron: NOC*NSF (z.d.).
343
IJ S N D ER W SO EP BE R
O
Sport voor iedereen.
Opdracht 25 Verschil in seksuele geaardheid
BO
O
M
Deze opdracht kun je het best in een groepje maken. a. Op welke manier kun je seksuele geaardheid indelen? b. Waar staan de letters lhbtiq+ voor? c. Bespreek met elkaar hoe je het best kunt omgaan met mensen die vallen onder lhbtiq+. Bespreek met elkaar ook wat je hier eventueel lastig aan vindt. Wissel tot slot praktijkervaringen met elkaar uit en wat je hier van kunt leren.
T
Opdracht 26 Sociaal-economische status
IG
H
a. Leg het begrip sociaal-economische status uit. b. Welke factoren bepalen de sociaal-economische status?
C
O
PY
R
Opdracht 27 Sociaal-economische status, aandoeningen en leefstijl
344
a. b. c. d.
Noteer enkele aandoeningen die meer voorkomen bij mensen met een lage SES. Beschrijf de belangrijkste leefstijlverschillen tussen mensen met een hoge en een lage SES. Leg het verband uit tussen SES en overgewicht/obesitas. Verklaar dit verschil.
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
Opdracht 28 Werk en gezondheid a. Leg uit wat de invloed van werk op de gezondheid is. b. Beschrijf de verschillen in werkomstandigheden tussen mensen met een hoge en lage SES.
IJ S
Opdracht 29 Achterstandsbuurt
N D ER W
Deze opdracht kun je het best in een groepje doen. a. Maak met je groepje een keuze voor een bepaalde achterstandswijk die je kent. Zoek informatie over de bewoners van deze wijk (gezondheidsproblemen, arbeidsparticipatie, sportparticipatie). b. Presenteer je informatie aan de andere groepjes.
Opdracht 30 De islam
SO
a. Beschrijf kort de geschiedenis van de islam. b. Beschrijf de vijf zuilen van de islam.
EP
Opdracht 31 Gebruiken binnen de islam
O
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.
BO
O
M
BE R
Enkele gebruiken binnen de islam zijn: • kalender volgt maanstanden • seclusie (scheiding tussen mannen en vrouwen) • uithuwelijken en polygamie (geldt niet voor alle islamitische landen en moslims). • vlees van ritueel geslachte dieren • geen varkensvlees • geen alcohol • nederigheid en eerbied voor ouderen.
T
a. Bespreek met elkaar de gebruiken. b. Bespreek met elkaar op welke manier je hier als bewegingsagoog aan tegemoet kunt komen.
H
Opdracht 32 Het hindoeïsme
C
O
PY
R
IG
a. Beschrijf kort de geschiedenis van het hindoeïsme. b. Beschrijf het hindoeïsme op hoofdlijnen.
345
Opdracht 33 Kenmerken van het hindoeïsme Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.
N D ER W
IJ S
Het hindoeïsme heeft onder andere de volgende kenmerken: • reïncarnatie • standen en kasten • reinheid • rituelen rondom geboorte en huwelijk • puja • symbolen • religieuze feesten • heilige koe.
EP
Opdracht 34 Diversiteitsproof
SO
a. Verdeel de kenmerken over de groepjes en zoek informatie over het betreffende kenmerk. b. Presenteer de resultaten kort en krachtig aan elkaar.
BE R
Ga naar de website 'Werk jij diversiteitsproof?'.
O
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat verstaan wordt onder diversiteitsproof.
M
b. Geef een korte samenvatting van wat op de website onder diversiteitsproof verstaan wordt. c. Bespreek met elkaar in hoeverre jullie diversiteitsproof zijn.
O
Opdracht 35 Houding
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
Deze opdracht kun je het beste in een tweetal of kleine groep maken. Bespreek met elkaar in hoeverre dit wel/niet past bij jullie houding: • Ben ik bewust van mijn eigen vooroordelen? • Kan ik mijn eigen vooroordelen ter discussie stellen? • Kan ik onpartijdigheid uitstralen? • Heb ik affiniteit met de groep? • Ben ik in staat mee te leven? • Ben ik open-minded? • Ben ik bereid de wereld ook door de bril van anderen te bekijken? • Besef ik dat de eigen beleving of identiteit niet een maatstaf is voor hoe anderen (moeten) denken? • Ben ik eerlijk? • Laat ik me niet meeslepen door eigen emoties en/of emoties van anderen.
346
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
Opdracht 36 Verschil in opvoeding
N D ER W
IJ S
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Discussieer met je groepje over mogelijke verschillen binnen gezinnen met een verschillende culturele achtergrond. Bestaan er nog wel verschillen in opvoeding tussen bijvoorbeeld een Turks gezin, Surinaams gezin, Joods gezin en een Nederlands gezin (met gezinsleden zonder migratieachtergrond)? Of zijn deze verschillen in onze multiculturele samenleving zo goed als verdwenen?
Opdracht 37 Kennis van andere gebruiken Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Discussieer met elkaar over de onderstaande tekst:
EP
SO
"Ik wil ten slotte een lans breken voor intercultureel onderwijs, onderwijs dus waarmee leerlingen kennis maken met waarden en normen, gebruiken en verhalen van mensen uit andere culturen en levensbeschouwingen dan de eigen. Ik ondersteun van harte de stelling van de filosofe Martha Nussbaum, dat we begrip moeten kweken voor de situatie van andere groepen en personen. Kennis krijgen van culturen en tradities binnen eigen land en daarbuiten is volgens Nussbaum een van de belangrijkste opgaven van het huidige onderwijs."
BE R
O
Opdracht 38 Interculturele psychiatrie a. Geef een omschrijving van wat onder interculturele psychiatrie wordt verstaan. b. Geef het belang aan van interculturele psychiatrie.
M
Opdracht 39 Het leven van migranten
BO
O
a. Noteer de drie groepen van factoren waardoor het leven van migranten in Nederland wordt bemoeilijkt. b. Geef van elke groep van factoren twee voorbeelden.
Opdracht 40 Verschillen
IG
H
T
Zoek op internet naar verschillen in het voorkomen van bepaalde psychische aandoeningen die te maken hebben met etniciteit.
R
Opdracht 41 Een inclusief sportklimaat
C
O
PY
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Beschrijf wat jullie verstaan onder een inclusief sportklimaat. b. Bespreek met elkaar hoe je binnen je werk als bewegingsaoog kunt bijdragen aan een inclusief (sport)klimaat. Bespreek daarbij de punten die volgens NOC*NSF hoort bij een inclusieve sportomgeving.
347
Opdracht 42 Leerdoelen
N D ER W
IJ S
a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Als je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt doen. b. Vul de beoordeling in.
Je kunt omschrijven hoe je een bijdrage kunt leveren aan een sociaal veilig sportklimaat.
2.
Je kunt de vier inzichten van de trainer toepassen als bewegingsagoog.
3.
Je kunt omschrijven hoe je een bijdrage kunt leveren aan een fysiek veilig sportklimaat.
4.
Je kunt de diverse rollen in een team beschrijven.
5.
Je kunt je eigen rol(len) in een team beschrijven.
6.
Je kunt beschrijven wat er belangrijk is voor een goede samenwerking in een team en dit toepassen.
7.
Je kunt beschrijven wat het betekent om adequaat om te gaan met diversiteit en een bijdrage te leveren aan een inclusief klimaat.
BE R
O
EP
SO
1.
M
7.7 Verdiepingsstof - Analyse van de groepssfeer
BO
O
Gebruik bij de analyse van de groepssfeer de vragenlijst hierna of andere beschikbare instrumenten, zoals het sociogram, de KlassenKlimaatSchaal, observatie-instrumenten. Kwaliteit van de groepssfeer
1
Ervaren de kinderen de school als `hun' school? Herkennen zij de school als een plek die elementen uit de vertrouwde sfeer van thuis laat terugkomen?
2
Hoe vind ik de sfeer in mijn klas? (totaalindruk)
IG
H
T
A
Waarop baseer ik dit oordeel?
4
Wat vind ik positieve aspecten van de groepssfeer?
5
Welke aspecten van de groepssfeer beoordeel ik negatief?
6
Hoe worden de uitvoering van het schoolprogramma en de schoolprestaties door de groepssfeer (positief en negatief) beïnvloed?
C
O
PY
R
3
348
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
Relatie leerkracht - kinderen
1
Met welke kinderen heb ik een goede, prettige relatie?
2
Wat vind ik goed of prettig aan die relaties?
3
Met welke kinderen laat de relatie te wensen over?
4
Waarom vind ik die relaties niet prettig?
C
Relaties tussen kinderen
1
Welke kinderen gaan plezierig met elkaar om?
2
Waarom vind ik dat?
3
Waarom zouden deze kinderen zo met elkaar omgaan?
4
Welke kinderen hebben voortdurend of vaak problemen met elkaar?
5
Waarom vind ik hun relatie problematisch?
6
Kan ik er mogelijke oorzaken voor aanwijzen?
D
Relatie onderwijsprogramma - groepssfeer
1
Welke positieve invloeden heeft het onderwijsprogramma (inhoud, werkvormen, groeperingvormen, leer- en hulpmiddelen, programmadruk) op het functioneren van de groep en van mijzelf?
2
Waarom vind ik die invloeden positief?
3
Welke negatieve invloeden heeft het onderwijsprogramma op het functioneren van de groep en van mijzelf?
4
Waarom vind ik die invloeden negatief?
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
B
Bron: Donkers & Vermulst (2014).
IG
H
T
7.8 Verdiepingsstof - Meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling
C
O
PY
R
Bekijk de website 'Meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling'.
7.9 Verdiepingsstof - Voorbeelden MBTI Een voorbeeld: Paul Paul werkt op de administratieve afdeling van een autoleasemaatschappij. Van hem wordt verwacht dat hij zijn taken volgens een vaste routine uitvoert. Paul is echter het liefst bezig met manieren om het werk beter te organiseren. Volgens hem zijn bepaalde procedures verouderd en zitten sommige mensen niet op de goede positie binnen de afdeling. Hij kaart dit vaak aan
349
bij zijn collega’s en leidinggevenden. Hoewel hij zijn voorstellen goed onder woorden kan brengen, vindt hij toch meestal geen gehoor. “Laten we het gewoon zo houden”, is de reactie die hij vaak hoort.
N D ER W
IJ S
Uit Pauls testresultaten van de MBTI blijkt dat hij extravert en intuïtief is (EN). Hij is dus een actiegerichte vernieuwer. Dit in tegenstelling tot veel van zijn collega’s, die vooral bedachtzame realisten zijn (IS) en dus minder houden van verandering. Misschien zou Paul beter tot zijn recht komen op een plek waar er meer ruimte is voor nieuwe ideeën en waar hij mensen kan begeleiden bij het uitvoeren daarvan.
SO
Zijn persoonlijke ‘MBTI-code’ is ENFJ. Daarmee is hij een extraverte (E), intuïtieve (N) persoon die beslist op basis van emotie (F) en het liefst gestructureerd en snel werkt (J). Zoals we al zagen, is hij vanwege zijn E en N de actiegerichte vernieuwer. Omdat hij ook een voeler is en een 'oordelaar', zou hij bij uitstek passen in de teamrol van coach (zie tabel). Hij is namelijk graag bezig met mensen en haalt het beste bij ze naar boven. Hij is ook georganiseerd, waardoor hij niet afdwaalt en dus (bijvoorbeeld) de voortgang van een bijeenkomst kan bewaken.
M
BE R
O
EP
Een ander voorbeeld: Minke Minke is een collega van Paul. Ze is administratief-juridisch medewerker. Haar hoofdtaak is het opstellen van waterdichte leaseovereenkomsten. Ze heeft het profiel ISTP. Daarmee is zij een introverte (I) observator (S) die logisch denkt (T) en zich snel aanpast aan nieuwe informatie (P). Minke is de bedachtzame realist. Omdat ze ook een denker en een observator is, past ze bij uitstek in de teamrol van de wetenschapper. Ze is nieuwsgierig, rustig en zelfstandig. Ze is goed in het oplossen van complexe, organisatorische problemen. Ze functioneert prima in haar baan.
O
Bron: Weijers (z.d.).
BO
7.10 Verdiepingsstof - Wederzijdse beïnvloeding Roos van Leary
T
Met de Roos van Leary kan het gedrag van de ander beter worden begrepen en beïnvloed.
C
O
PY
R
IG
H
Voor mensvriendelijk gedrag is het verstandig om vaak samen-boven of samen-onder te reageren op de relatiewens van een ander. Het contact verloopt dan in een vriendelijke sfeer. U zult merken dat zelfs bullebakken dan makkelijker hanteerbaar worden.
350
Het is niet goed om altijd onder te zitten: mensen lopen dan gauw over u heen. Evenmin is het aan te bevelen om altijd boven te reageren: zulke mensen wekken irritaties op, omdat ze nooit toegeven en het altijd beter lijken te weten. Aan de samen-kant zitten is wel goed voor een vriendelijke sfeer, maar er zijn situaties dat dit niet meer werkt. Bijvoorbeeld als u iemand een aantal keren vriendelijk heb gevraagd iets te doen, waarop de ander niet reageert. Dan kan een flinke boven-tegenreactie effect hebben. Het is wel goed om daarna weer samen te reageren, om de sfeer te herstellen.
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
Door in de dagelijkse praktijk goed op te letten of iemand boven of onder zit, kunt u effectiever reageren op gedrag. Zo kunt u een pessimist soms helpen door aan te geven dat u ook geen oplossing weet; er is een kans dat hij dan toch een lichtpuntje gaat zien.
IJ S
Bron: 2Reflect (2008).
7.11 Verdiepingsstof - Niveaus van samenwerken
N D ER W
In hoeverre ben jij een teamplayer?
7. Maakt in korte tijd aanpassingen in de strategie van het bedrijf, afdeling, e.d. als reactie op de behoeften in een gegeven situatie. 6. Waardeert input en expertise van anderen, is bereid om te leren van medewerkers of collega's, vraagt om ideeën en opinies voor beslissingen.
SO
5. Heeft het in positieve zin over teamleden, toont respect voor input van anderen, stelt het groepsbelang boven het eigen belang.
EP
4. Houdt mensen geïnformeerd over het groepsproces, deelt alle relevante informatie, werkt aan het eigen belang én aan het groepsbelang.
BE R
O
3. Is bereid te participeren, ondersteunt groepsbeslissingen, is een normaal teamlid en doet zijn deel van het werk, zodat doelen bereikt worden. 2. Heeft een onverschillige houding, participeert niet, werkt liever alleen, heeft voornamelijk oog voor het eigen belang.
M
1. Werkt ontwrichtend en veroorzaakt soms problemen in het team, uit zich soms negatief over teamleden.
BO
O
0. Kan en wil totaal niet samenwerken. Bron: Pijlman (z.d.).
IG
H
T
7.12 Verdiepingsstof - Multidisciplinaire behandelteams Oncologie
C
O
PY
R
Patiënten met kanker krijgen voor onderzoek en behandeling te maken met meerdere afdelingen en specialismen binnen het ziekenhuis. De verschillende specialisten werken met elkaar samen in multidisciplinaire behandelteams. Een multidisciplinair team bestaat uit verschillende specialisten en andere deskundigen die gespecialiseerd zijn in een bepaalde kankersoort. Ook specialisten uit andere ziekenhuizen worden bij het multidisciplinair overleg betrokken. Meestal een specialist uit het NKI-AvL of het AMC. Gezamenlijk zijn ze verantwoordelijk voor het behandelplan van de patiënt. Bij elke patiënt met kanker is een multidisciplinair team van verschillende specialisten en andere deskundigen betrokken. Dit team verschilt per kankersoort.
351
N D ER W
IJ S
Wie horen bij een multidisciplinair team? Een multidisciplinair team bestaat uit artsen van verschillende specialismen die bij de behandeling betrokken zijn. Bij longkanker zijn dat bijvoorbeeld: de longarts, de longchirurg die de operatie uitvoert, de radioloog en de patholoog die een grote rol hebben bij het stellen van de diagnose, en collega-specialisten uit relevante vakgroepen, zoals een radiotherapeut en een specialistisch verpleegkundige (vaak de casemanager). Bij alle oncologische overleggen is ook een internist-oncoloog aanwezig.
Vaak wordt tijdens de behandeling ook een diëtist, fysiotherapeut of psycholoog geraadpleegd. Afhankelijk van de plaats van de tumor of de aanwezigheid van eventuele uitzaaiingen zijn ook andere deskundigen betrokken bij het multidisciplinaire team.
EP
SO
Multidisciplinair overleg voor elke nieuwe oncologische patiënt Na de diagnose komt een multidisciplinair behandelteam bij elkaar om voor de patiënt een behandelplan te maken. Dit multidisciplinaire overleg wordt voor iedere nieuwe oncologische patiënt gehouden. De patiënt is niet aanwezig bij deze bespreking. In het overleg bespreken alle specialisten en deskundigen die betrokken zijn bij een bepaalde patiënt de gegevens die uit de verschillende medische onderzoeken naar voren zijn gekomen.
BE R
O
De kennis van elke discipline (elk specialisme) wordt meegenomen in de afweging: wat is bij deze tumorsoort, op dit moment, voor deze patiënt de beste behandeling?
M
Bij een complexere behandelvraag overlegt het behandelteam van het OLVG met een expert uit een specialistisch centrum, zoals het Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis of AMC. De geldende landelijke behandelrichtlijnen vormen altijd de basis voor het individuele behandelplan
H
T
BO
O
Persoonlijk behandelplan Het doel van het multidisciplinair overleg is te komen tot een zo goed mogelijk voorstel voor een behandelplan. Hierbij houdt het behandelteam rekening met de individuele gezondheidsstatus van de patiënt. Problemen als gewichtsverlies of bijkomende ziekten, maar ook de wensen van de patiënt worden meegenomen in de afweging een bepaalde behandeling wel of niet uit te voeren. De behandelend arts of de verpleegkundig specialist zal de uitkomst van het overleg zo snel mogelijk met de patiënt bespreken.
R
IG
Van het multidisciplinair overleg wordt een verslag gemaakt. Dit verslag komt in het medisch dossier van de patiënt en gaat naar de huisarts.
C
O
PY
Bron: Isala (z.d.).
352
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
7.13 Verdiepingsstof - Diversiteitsproof
IJ S
Intercultureel communiceren
SO
N D ER W
Communicatie tussen personen met verschillende culturele achtergronden kan leuk maar ook uitdagend zijn. Verschillen in sociale betekenis van woorden leiden vaak tot misverstanden. Daarom heb je kennis van gewoonten, praktijken, normen en waarden van de cliënt nodig om te weten hoe je met een cliënt communiceert of waarom de cliënt op een bepaalde manier communiceert. Maar ook kennis van de manier waarop jij als professional communiceert vanuit je eigen praktijken, normen en waarden. Uiteindelijk is het doel bij het intercultureel communiceren het streven naar of bereiken van effectieve communicatie tussen personen met verschillende culturele achtergronden. Effectieve communicatie slaagt pas als jij als professional en de cliënt elkaar goed begrijpen. De volgende tips kunnen je helpen om een effectievere communicatie te realiseren.
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
Do’s • Houd rekening met non-verbale communicatie (70% van de communicatie!). Deze is sterk cultuurgebonden (bijvoorbeeld afstand die je tot iemand houdt, iemand aanraken tijdens het spreken, iemand wel of niet aankijken, snelheid waarmee je spreekt, je intonatie enzovoort). • Denk goed na over welk medium je inzet om je boodschap over te brengen en of die effectief is (persoonlijk gesprek, telefoon, e-mail, brief via de post). • Wees minder direct dan gebruikelijk en neem tijd voor ‘small talk’. • Probeer meer te luisteren, samen te vatten en door te vragen (en minder te praten). • Respecteer de verschillen. • Erken de complexiteit van de situatie. • Bouw aan zelfbewustzijn. • Probeer steeds een flexibele opstelling te behouden. • Stel open vragen. • Geef gelegenheid om vragen te stellen. • Schrijf afspraken duidelijk op voor de cliënt. • Check of de cliënt het begrepen heeft (of het er mee eens is) door terug te vragen. • Bij taalproblemen: praat duidelijk en langzaam, maak korte zinnen.
C
O
PY
R
Don’ts • in stereotypen denken • hard praten • vaktaal gebruiken • typisch Nederlandse uitdrukkingen gebruiken • op een directe manier ‘nee’ zeggen.
353
N D ER W
IJ S
Afsluitende tip Eindig je gesprek met de volgende vragen aan de cliënt: • Hebt u zich gehoord gevoeld? • Hebt u zich begrepen gevoeld? • Heb ik u kunnen helpen/doorverwijzen?
Omgang met kinderen met een migratieachtergrond
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
Enkele tips zijn: 1. Zie een kind als een individu en niet als vertegenwoordiger van een groep. Culturen en mensen veranderen (denk aan de tweede generatie Marokkanen). 2. Kijk en luister goed naar het kind. 3. Toon belangstelling voor het kind en vorm niet meteen een oordeel. 4. Probeer datgene wat je zelf normaal vindt, ter discussie te stellen. Leer vraagtekens te zetten bij je eigen vanzelfsprekendheden, zodat je meer open kunt staan voor die van anderen. Sta stil bij jouw normen en waarden en die van de ander. Kijk waar de verschillen zijn en hoe je daarmee om kunt gaan. 5. Geef geregeld samenvattingen, herhaal je woorden en controleer of het kind je goed begrepen heeft. 6. Wees geduldig. 7. Wees alert op eventuele gevoeligheden, met name op het gebied van normen en waarden. 8. Verdiep je in de ‘culturele bagage’ van het kind. Een voorwaarde voor het slagen in het werken met mensen met een migratieachtergrond is dat je geïnteresseerd bent in andere culturen en je verdiept in de achtergronden van je sporters. Verdiep je in de ander: luister goed naar wat hij of zij belangrijk vindt en sluit daarbij aan.
C
O
PY
R
IG
H
T
Bron: Kennisplatform Integratie & Samenleving (z.d.).
354
Thema 7 De bewegingsagoog als begeleider
7.14 Begrippen Assertiviteit Het uiten van je gedachten, meningen en gevoelens op een tactvolle, niet kwetsende manier.
IJ S
Calamiteit Een ernstig incident.
N D ER W
Huiselijk geweld Geweld dat wordt gepleegd door iemand uit de huiselijke kring van het slachtoffer. Dat kunnen zijn: partners, ex-partners, gezinsleden, familieleden en huisvrienden. Inclusief Alles, iedereen inbegrepen.
SO
Regie De leiding.
O
EP
Repressiviteit Onderdrukking.
BE R
Responsiviteit De afgestemde houding die een professional heeft naar cliënten.
M
Rigiditeit Starheid.
BO
O
Seksuele geaardheid Tot welk geslacht iemad zich aangetrokken voelt.
C
O
PY
R
IG
H
T
Supportieve Ondersteunende.
355
IJ S N D ER W SO EP O BE R
BO
O
M
THEMA 8 SPECIFIEKE BEGELEIDINGSMETHODEN
C
O
PY
R
IG
H
T
Inhoud thema • Interventies en methoden • Gedragstherapeutische methoden • Methoden binnen de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking • Methoden binnen de ouderenzorg • Methoden binnen de psychiatrie • Methoden binnen de jeugdzorg • Methoden binnen het speciaal onderwijs • Verdiepingsstof • Begrippen
IJ S
Zoals uit de naam al blijkt, behoort de bewegingsagogie tot de agogische beroepen en vormen begeleidingsaspecten de kern van het beroep. In het merendeel van de gevallen wordt sport en bewegen gebruikt om het gedrag van deelnemers op een positieve manier te beïnvloeden. Het grootste deel van de instellingen hanteert hiervoor specifieke methoden. In dit thema wordt ingegaan op een aantal specifieke begeleidingsmethoden.
N D ER W
De eerste paragraaf geeft een overzicht van allerlei ontwikkelingen op dit gebied. Zo zijn er de laatste jaren tal van interventies en methoden ontwikkeld. Een aantal methoden is terug te voeren op algemene principes vanuit gedragstherapeutische invalshoek. Op dit onderwerp gaan we eerst in. In de resterende paragrafen komt een aantal veelgebruikte methoden aan bod met betrekking tot de gehandicaptenzorg, de ouderenzorg, de psychiatrie, de jeugdzorg en het speciaal onderwijs.
EP
SO
Methoden binnen de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking die aan bod komen, zijn Gentle Teaching, Veronica Sherborne, Methode Heijkoop, Triple C, Meer Mens methode en LACCS. Sommige methoden komen uitgebreid aan bod, andere worden samengevat. De methode ‘Geef me de vijf’ komt aan de orde in het thema waarin kinderen met een autismespectrumstoornis besproken worden.
BE R
O
Relatie met werkproces Het thema ‘Specifieke begeleidingsmethoden’ heeft vooral te maken met werkproces P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch-programma uit.
Leerdoelen
M
O
BO
T
C
O
PY
R
IG
• • • • •
Je kunt de belangrijkste gedragstherapeutische methoden beschrijven en toepassen. Je kunt een aantal methoden binnen de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking beschrijven. Je kunt een aantal methoden binnen de ouderenzorg beschrijven. Je kunt een aantal methoden binnen de psychiatrie beschrijven. Je kunt een aantal methoden binnen de jeugdzorg beschrijven. Je kunt een aantal methoden binnen het speciaal onderwijs beschrijven. Je kunt een aantal methoden binnen de richting waarin jij stageloopt toepassen.
H
• •
357
8.1 Casus
IJ S
Opdracht 1 Casus Behandelmethode
SO
N D ER W
Als niets meer lijkt te werken biedt Yes We Can Clinics voor veel jongeren tussen 13 en 21 jaar met gedragsstoornissen en/of verslavingsproblemen een oplossing. Onze aanpak is voor velen van hen succesvol gebleken. Juist omdat we het niet alleen doen. Succesvolle behandeling vergt een stevige inzet van jongeren zelf en van hun ouders/verzorgers. Zo’n gezamenlijke aanpak bij Yes We Can Clinics blijkt vaak het keerpunt in hun leven. Wij hebben onze behandelmethode volledig beschreven voor de medewerkers van Yes We Can Clinics als ook voor externe partners, zoals verwijzers en/of financiers, zodat zij inzicht kunnen verkrijgen in de onderbouwing en uitvoering van het zorgaanbod dat Yes We Can Clinics ten behoeve van de jongeren en hun ouders/verzorgers organiseert.
BE R
O
EP
Onze onderscheidende behandelvisie Yes We Can Clinics werkt vanuit de (positieve) dynamiek van de groep, onze benadering is individueel- en systeemgericht en we werken met een strak kaderend programma. Onze kernwoorden zijn: openheid, eerlijkheid, bereidwilligheid en respect. Zo krijgen jongeren, jong volwassenen en hun ouders/verzorgers bij YWCC inzicht in hun gedrag en de achtergronden daarvan. Op die basis ontwikkelen we voor hen nieuwe handvatten om het leven weer op de rit te krijgen. We werken met zorgprofessionals en ervaringsdeskundigen vanuit een onvoorwaardelijke acceptatie van alle betrokkenen. We gaan confrontatie niet uit de weg. We willen alle problemen bespreekbaar maken – en daadwerkelijk delen.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Dit programma wordt door veel professionals gedragen, met onderdelen als: • individuele therapie • groepstherapie • psychiatrische consulten • cognitieve therapie • effectieve verslavingstherapie • psycho-educatie • familie-/systeemtherapie • emotie-/agressieregulatie • traumaverwerking • een uitdagend en veelzijdig sport- en outdoorprogramma • een intensief nazorgtraject van 2 maanden voor de jongeren • een wekelijks nazorgtraject voor de ouders. Jongeren die met deze problematiek kampen, hebben vaak een lage eigenwaarde, faalangst, autoriteitsproblemen, motivatieproblemen en/of communicatieproblemen. Ouders van de jongere ervaren dit gedrag als zeer frustrerend en geven vaak zichzelf of de directe omgeving de schuld van het gedrag van de jongere. Bron: Yes We Can Clinics (z.d.).
358
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
Ga naar de website 'Yes We Can Clinics'.
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Kennisvragen a. Wat roept de naam van de aanpak op bij ‘Yes We Can Clinics’? b. Een succesvolle behandeling vergt een stevige inzet van jongeren zelf en van hun ouders/verzorgers. Op welke manier zouden de ouders/verzorgers een stevige inzet moeten leveren? c. Er wordt uitgegaan van een (positieve) dynamiek van de groep. Wat wordt hiermee bedoeld? d. De benadering is individueel- en systeemgericht. Wat wordt bedoeld met systeemgericht? e. Er is sprake van een strak, kaderend programma. Hoe ziet zo’n programma eruit? Waarom is een dergelijk programma belangrijk voor deze jongeren? f. Er worden voor hen nieuwe handvatten ontwikkeld om het leven weer op de rit te krijgen. Wat voor handvatten zijn dat? g. Er worden verschillende vormen van therapie genoemd. Geef een korte omschrijving van: • cognitieve therapie • emotie-/agressieregulatie • traumaverwerking. h. Stel dat jij een uitdagend en veelzijdig sport- en outdoorprogramma op moet stellen voor deze jongeren, hoe ziet dat er dan uit? i. Jongeren die met deze problematiek kampen, hebben vaak een lage eigenwaarde, faalangst, autoriteitsproblemen, motivatieproblemen en/of communicatieproblemen. Ga uit van een van deze kenmerken en maak aan de hand van een voorbeeld duidelijk dat er een verband kan bestaan tussen dit kenmerk en probleemgedrag.
8.2 Interventies en methoden
BO
O
M
Werken binnen de sector Zorg en Welzijn is niet eenvoudig. Het gaat om zeer diverse doelgroepen met een uiteenlopende problematiek. Er is vrijwel nooit één factor de oorzaak van het vertoonde gedrag. Bijna altijd spelen meerder factoren, oorzaken een rol. Je kunt hierbij denken aan persoonlijkheidsfactoren, genetische factoren, sociale factoren en traumatische gebeurtenissen.
H
T
Toegenomen complexiteit
C
O
PY
R
IG
De toegenomen complexiteit van onze samenleving leidt in de psychosociale sfeer tot problemen in een veelvoud van verschijningsvormen. Nooit eerder werd in ons land zo veel hulp gevraagd, nooit eerder was het aanbod zo gevarieerd en nooit eerder was het voor cliënten zo lastig om de juiste hulpverlener te vinden. De hoge eisen die we aan elkaar en het leven stellen spelen in dit verschijnsel door. Zo is de maatschappelijke druk op de mens om uit te groeien tot een uniek, hoogstpersoonlijk en zelfgestuurd individu met de dag groter, hetgeen alleen al voor kerngezonde en zeer wilskrachtige mensen de nodige persoonlijke moeilijkheden met zich meebrengt. Intussen lijkt de tolerantie voor menselijk ongeluk in hoog tempo af te nemen. Bron: Bassant & De Roos.
359
N D ER W
IJ S
Methodisch werken Met ‘gewoon maar wat doen’, ‘spontaan je werk verrichten’, ‘vertrouwen op je intuïtie’, bereik je meestal niet het gewenste resultaat. Professionele hulpverleners onderscheiden zich onder meer van niet-professionele hulpverleners doordat zij methodisch werken. De kenmerken van methodisch werken of methodisch handelen zijn: • doelgericht • systematisch • planmatig • bewust.
Een professionele hulpverlener kan verschillende methoden hanteren en is in staat op het juiste moment de juiste methoden voor de juiste cliënten te kiezen. Onder een methode wordt verstaan:
SO
Een omschreven en doelgerichte werkwijze met een cliënt of cliëntengroep in een bepaalde situatie een bepaald vraagstuk op te lossen.
BE R
O
EP
Een methode heeft de volgende kenmerken: • kent specifieke doelen • is ontworpen voor een bepaalde doelgroep of kent verschillende varianten voor diverse doelgroepen • kent min of meer een vaste structuur, met voorgeschreven stappen • geeft richtlijnen voor hoe de hulpverlener moet handelen • ligt een bepaalde theorie aan ten grondslag, is theoretisch onderbouwd.
BO
O
M
Overzicht in het aanbod van methoden en interventies De afgelopen jaren is een groot aantal methoden en interventies ontwikkeld. Om het overzicht te bewaren en om de hulpverleners inzicht te geven in de effectiviteit van de verschillende methoden, zijn er diverse databases en websites ontwikkeld. Het grootste aanbod van interventies vind je op de website 'Loket Gezond Leven'.
C
O
PY
R
IG
H
T
Je kunt daar op een groot aantal thema’s zoeken. Bovendien vind je een overzicht van de effectiviteit van de interventies op basis van: • sterke aanwijzingen voor effectiviteit • goede aanwijzingen voor effectiviteit • eerste aanwijzingen voor effectiviteit • goed onderbouwd • goed beschreven.
360
Zoek je bijvoorbeeld op het thema ‘depressie’ dan vind je 36 interventies. Op basis van de effectiviteit en specificering van de doelgroep, kun je dan tot een juiste keuze komen.
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
Tools4U
N D ER W
IJ S
Tools4U is een training cognitieve en sociale vaardigheden. Tools4U wordt door de kinderrechter als leerstraf opgelegd aan jongeren van 12 tot 18 jaar die één of meer delicten gepleegd hebben. Doel is om de kans op delict-herhaling te verminderen. Er is ook een plusvariant, waarin de Tools4u training uitgebreid wordt met extra trainingsbijeenkomsten om de vaardigheden van ouders op het gebied van monitoring en het oplossen van problemen te versterken.
Bekijk de website 'Databank Effectieve jeugdinterventies'.
SO
Zoek je interventies en methoden die betrekking hebben op ouderen, mensen met dementie of mensen met een verstandelijke beperking, dan kun je terecht bij de databank erkende interventies gehandicaptenzorg.
EP
Bekijk de website 'Databank erkende interventies gehandicaptenzorg'.
BE R
O
Daar vind je bijvoorbeeld de interventie ‘Video Interventie Ouderenzorg’ (VIO). Het doel van dit programma is het stapsgewijs verhogen van draagkracht, zelfvertrouwen en gevoel van competentie bij de zorgverlener(s). Waardoor de kwaliteit van de zorgrelatie verbetert, de spanningen minder oplopen, er minder escalaties zijn in het gedrag van de cliënt en de gedragsen/of stemmingsstoornissen afnemen of worden door de zorgverlener(s) als belastend ervaren.
M
Bekijk de video 'Video Interventie Ouderenzorg'.
O
Exbelt
T
BO
Doel Het gebruik van bandenfixatie is twee jaar na de implementatie van de interventie volledig gestopt.
C
O
PY
R
IG
H
Subdoelen: • 50% reductie van het gebruik van bandenfixatie, vier maanden na implementatie van de interventie • geen bandenfixatie inzetten bij mensen met dementie die bij de start van de implementatie geen bandenfixatie gebruiken • geen gebruik van bandenfixatie bij nieuwe opnamen Doelgroep Mensen met dementie op verpleegafdelingen in psychogeriatrische verpleeghuizen in Nederland bij wie bandenfixatie wordt toegepast of dreigt te worden toegepast. Bron: Vilans (z.d.).
361
Bekijk de video 'Databank interventies langdurende zorg'.
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
Overzicht methoden Voor dit thema is de volgende keuze gemaakt voor de methoden en interventies: 1. gedragstherapeutische methoden 2. methoden binnen de verstandelijkgehandicaptenzorg – Gentle Teaching – Sherborne – Methode Heijkoop – Triple C – Meer Mens methode – LACCS 3. methoden binnen de ouderenzorg – ROT, validation, warme zorg, snoezelen – Methode Urlings – Doen bij Depressie – Grip op probleemgedrag 4. methoden binnen de psychiatrie – Rehabilitatie en IRB (individuele rehabilitatie Benadering – ACT – MBCT 5. methoden binnen de jeugdzorg – Sociaal Competentiemodel – Multi Systeem Therapie – Agressie Regulatie op Maat (AR op Maat) – Sociale Vaardigheden op Maat (SoVa op Maat) – MatriXmethode 6. methoden binnen het speciaal onderwijs – PAD-methode – Kanjermethode.
IJ S
Lees de verdiepingsstof 'Interventies'.
R
Opdracht 2 Methodisch werken
C
O
PY
a. Noteer vier belangrijke kenmerken van methodisch werken. b. Leg uit waarom het voor een bewegingsagoog belangrijk is om methodisch te werken.
362
Opdracht 3 Diversiteit Leg uit waarom er binnen het werkveld van zorg en welzijn zo veel verschillende methoden zijn om het gedrag van cliënten te beïnvloeden.
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
Opdracht 4 Interventies
IJ S
Bezoek drie verschillende websites waarop interventies te vinden zijn (bijvoorbeeld de website van het Loket Gezond Leven). Noteer van elke website één interventie en geef een korte beschrijving van deze interventie.
Opdracht 5 Effectiviteit
N D ER W
a. De interventies verschillen wat betreft effectiviteit. De effectiviteit wordt aangeduid op een vijfpuntsschaal. Geef een omschrijving van deze vijfpuntsschaal. b. Zoek twee interventies die de hoogste beoordeling hebben.
Opdracht 6 Bekende methoden?
Opdracht 7 Jouw methoden
EP
SO
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bekijk met elkaar het overzicht van de interventies die in dit thema aan bod komen. Bespreek met elkaar van welke je wel eens gehoord hebt en wat je ervan weet.
BE R
O
Ga na welke methoden om het gedrag van de cliënten positief te beïnvloeden bij jou op de stage (of binnen de sector waar jouw interesse ligt) gebruikt worden.
8.3 Gedragstherapeutische methoden
T
BO
O
M
De gedragstherapie is gericht op het aanleren van gewenst gedrag en het afleren van ongewenst gedrag door middel van conditioneren en belonen en straffen. Conditioneren is een vorm van leren waarbij reacties worden aangeleerd onder bepaalde voorwaarden (condities). In het verleden is hier veel onderzoek naar gedaan. Binnen de gedragstherapie kunnen twee belangrijke vormen onderscheiden worden: • de klassieke conditionering • de operante conditionering.
C
O
PY
R
IG
H
De klassieke conditionering Bij de klassieke conditionering leert iemand op een bepaalde prikkel te reageren. Er ontstaat na voldoende herhaling een koppeling tussen de prikkel (stimulus) en de reactie op die prikkel (respons). Een bekend voorbeeld is het onderzoek met de hond van Pavlov. Pavlov, een Russische onderzoeker, deed in het begin van de vorige eeuw als fysioloog onderzoek naar de afscheiding van spijsverteringssappen. In het schema hierna staan de verschillende stappen van de conditionering van de hond. De hond van Pavlov leerde te reageren op een voor hem in eerste instantie onbelangrijke prikkel (neutrale stimulus). De neutrale stimulus werd een geconditioneerde stimulus. De hond leerde te reageren (te kwijlen) als het geluid van een bel klonk.
363
IJ S N D ER W
De hond van Pavlov.
SO
Dit principe van conditioneren vind je terug in de gezondheidszorg. Het volgende is daar een voorbeeld van.
O
EP
Chemotherapie veroorzaakt misselijkheid. Stel, de patiënt gaat met een taxi naar het ziekenhuis. De eerste keer zal hij nog nauwelijks weten wat hem te wachten staat De taxi als neutrale stimulus veroorzaakt op zich geen misselijkheid, maar na verloop van een aantal behandelingen zal de patiënt zich in de taxi al misselijk gaan voelen.
BE R
Bekijk de video's 'Gedrag en Wetenschap: Klassieke Conditionering' en 'The Little Albert Experiment'.
R
IG
H
T
BO
O
M
De operante conditionering De klassieke conditionering hield zich vooral bezig met de uitlokkende prikkels. Binnen de operante conditionering kwam vooral aandacht voor de reacties die volgen op bepaald gedrag en die dit gedrag beïnvloeden. Dit worden de bekrachtigende factoren genoemd. Skinner, een Amerikaanse psycholoog (1904-1990), heeft dit principe uitgewerkt. Hij ontwierp een kooitje waarin hij een duif stopte. Af en toe kreeg de duif een graantje als voer door een speciale opening in het kooitje. De duif moest daar dan wel zelf voor op een knopje drukken. Dat werd de duif geleerd door conditionering. Later in het experiment kreeg de duif pas voer als hij een kleine draai naar links maakte en daarna op de knop drukte. Maakte de duif een draai naar rechts, dan kreeg hij niets. Zo werd de draai steeds verder uitgebreid tot de duif in staat was om een hele draai naar links om zijn as te maken. Pas dan kreeg hij een graantje. Dit principe noemde Skinner het principe van de operante of instrumentele conditionering.
C
O
PY
Bekjk de video 'Operante conditionering Skinner'.
364
Conditionering, wenselijk of verwerpelijk? Je kunt je afvragen of conditioneren wel zo’n goed middel is om gewenst gedrag aan te leren of ongewenst gedrag af te leren. Is het niet beter je af te vragen waarom of waardoor bepaald gedrag ontstaat? Als je achter de oorzaak komt, is het mogelijk beter daar wat aan te doen dan je te richten op het ongewenste gedrag. Dit laatste wordt symptoombestrijding genoemd. De meningen lopen op dit punt uiteen. Sommige hulpverleners wijzen het toepassen van deze methoden af, omdat het te veel lijkt op het dresseren van dieren en er te weinig aandacht is voor de oorzaak. Binnen de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking is er dan nog
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
IJ S
de kritiek dat de mensen zelf geen zeggenschap hebben over het gedrag dat veranderd wordt. De persoon wordt geconditioneerd door een hulpverlener, omdat die zich bijvoorbeeld ergert aan zijn gegil of geschreeuw. De hulpverleners zijn dan eigenlijk degenen die bepalen hoe het gedrag van de ander eruit moet zien. Daar valt ethisch heel wat tegen in te brengen. Is het wel terecht dat hulpverleners dat willen? Moet de hulpvrager zelf niet bepalen of hij bepaald gedrag wil (af)leren?
N D ER W
Anderen zijn voorstander van de vaak effectieve conditionering. Gedragstherapeuten behalen bijvoorbeeld prima resultaten bij het behandelen van fobieën, zonder dat ze zich druk hebben gemaakt om de oorzaak of het ontstaan van de angsten.
EP O
BE R
Conditionering binnen zorg en welzijn: • positieve en negatieve bekrachtiging • time-out • negeren • electro-aversieve therapie • overcorrectie • systematische desensitisatie.
SO
Toepassing conditioneringsprincipes binnen gezondheidszorg Binnen de operante conditionering gaat men ervan uit dat gedrag dat bestraft wordt, afneemt en dat gedrag dat beloond wordt, toeneemt. In het werkveld van zorg en welzijn worden nog steeds verschillende principes uit deze theorie toegepast.
BO
O
M
Positieve en negatieve bekrachtiging Positieve en negatieve bekrachtiging houdt in het systematisch belonen van gewenst gedrag en bestraffen van ongewenst gedrag. Dit principe wordt veel toegepast binnen de jeugdhulpverlening. Er wordt met name gewerkt met het toekennen of innemen van vrijheden. Gewenst gedrag levert vrijheden op, ongewenst gedrag betekent vrijheden kwijtraken.
IG
H
T
Uit meerdere onderzoeken blijkt dat het belonen van gewenst gedrag effectiever is dan het bestraffen van ongewenst gedrag. Dit geldt met name voor kinderen en jeugdigen met ADHD en antisociaal gedrag. De problematiek van deze doelgroep is juist dat ze moeite hebben met prikkels onderdrukken of beheersen. Straf is gericht op beheersing en dat lukt ze nauwelijks. Stimuleren van gewenst gedrag blijkt bij hen veel effectiever te zijn.
C
O
PY
R
Bij bepaalde groepen binnen de verslavingszorg worden deze principes ook gehanteerd. Naast aandacht voor het aanleren van competenties en vaardigheden die nodig zijn om terugval te voorkomen, wordt ook gewerkt met principes van belonen en bestraffen. Hoe meer gewenst gedrag de verslaafde vertoont, des te meer vrijheden hij krijgt. Binnen de psychiatrie vind je het principe bij meerdere doelgroepen terug. Bijvoorbeeld bij jongeren met anorexia nervosa. Hier zijn de vrijheden gekoppeld aan de toename of afname van gewicht. Meer gewicht betekent meer vrijheden.
365
Tot slot wordt ook binnen het (speciaal) onderwijs veel gebruikgemaakt van het belonen met punten, stickers of muntstukken.
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Time-out Bij een time-out probeert men iemand zo neutraal mogelijk uit de situatie te halen om bekrachtiging te voorkomen. Iemand kan apart gezet worden in een speciale ruimte of op een bepaalde plaats. Bij een time-out wordt het principe van extinctie of uitdoving van een prikkel gehanteerd. Negeren is hier ook een voorbeeld van.
BO
Time-out.
IG
H
T
Negeren Gedrag wordt afgeleerd door uitdoven, door er geen aandacht aan te schenken. Op dit principe van uitdoving (extinctie) is negeren gebaseerd. Geen aandacht schenken, negeren wordt gezien als een vorm van bestraffen, waardoor het ongewenste gedrag verminderd.
C
O
PY
R
Electro-aversieve therapie Electro-aversieve therapie bestaat uit het toedienen van een aversieve prikkel, vaak in de vorm van een korte, ongevaarlijke stroomstoot (schok) direct volgend op het probleemgedrag. Sinds een aantal jaren mag dit principe onder toezicht van de Inspectie voor de Gezondheidszorg weer worden toegepast. Het gebeurt onder bij kinderen en jeugdigen met een ernstige vorm van zelfverwonding. Lees de verdiepingsstof 'Electro Convulsie Therapie'.
366
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
IJ S
Overcorrectie Bij overcorrectie moet de persoon de door hem veroorzaakte toestand niet alleen herstellen of corrigeren, maar extra goedmaken door het wel gewenste gedrag extra te oefenen. Wanneer iemand bijvoorbeeld steeds heel hard de deur dicht gooit, moet hij tien keer achter elkaar de deur op een normale manier dichtdoen.
SO
N D ER W
Systematische desensitisatie Letterlijk vertaald betekent systematische desensitisatie dat je iemand stapje voor stapje (systematisch) ongevoelig (desensitief) maakt voor een bepaalde prikkel. Deze methode wordt veel toegepast bij fobieën. Bij een spinfobie wordt iemand gevraagd een lijstje te maken van situaties die hij een beetje eng vindt tot situaties die hij verschrikkelijk eng vindt in verband met spinnen. Langzaam maar zeker laat de therapeut de cliënt wennen aan steeds moeilijkere situaties. Zo kan bijvoorbeeld gestart worden met het kijken naar een plaatje van een spin. Uiteindelijk wordt de cliënt geconfronteerd met een echte spin. Bekijk de video 'Systematische desensitisatie'.
BE R
O
EP
Functionele analyse Een combinatie van de twee conditioneringsprincipes levert het volgende schema op:
BO
O
M
Dit schema wordt ook wel de functionele analyse of de ABC-analyse genoemd. Bij deze analyse wordt naar de volgende drie aspecten van het gedrag gekeken: • A: Aanleiding (uitlokkende prikkels of stimuli) • B: Behaviour (gedrag) • C: Consequenties (bekrachtigende factoren).
H
T
De functionele analyse is een goed hulpmiddel voor het analyseren van het gedrag van mensen.
C
O
PY
R
IG
Ontwikkelingen binnen de gedragstherapie Aanvankelijk hield men zich bezig met het aan- en afleren van relatief eenvoudige gedragingen. Na verloop van tijd probeerde men deze leerprincipes ook toe te passen op sociale vaardigheden en ander competenties. Zo ontwikkelde Bandura de sociale leertheorie. Uit deze theorie blijkt dat niet alleen het oefenen van vaardigheden tot resultaat leidt, maar ook het kijken naar gewenst gedrag. Dit principe wordt binnen de sociale leertheorie ‘modeling’ of imitatie genoemd; je leert hierbij aan de hand van een voorbeeld. Bijvoorbeeld een hulpverlener die het goede voorbeeld laat zien. Uit de theorie van Bandura blijkt ook dat de verwachtingen en het zelfbeeld van de cliënt het resultaat voor een groot gedeelte bepaalt. Een positieve resultaatverwachting (self-efficacy) en een positief zelfbeeld vergroten de kans op succes.
367
het geven van instructie (open met: ‘Dag, ik heet …, hoe heet jij?’) het laten zien van een voorbeeld (live of op video) na laten doen (rollenspel) feedback (met name door complimenten te geven en/of tastbare bekrachtigers) oefenen (met huiswerk om te oefenen in het dagelijks leven).
N D ER W
• • • • •
IJ S
Stappen sociale-vaardigheidstraining
EP
SO
Het aanleren van competenties volgens de leerprincipes staat binnen de hulpverlening bekend onder het competentiemodel. Complexe gedragingen worden hierbij in delen gesplitst en stukje voor stukje aangeleerd. Vervolgens worden de gedragingen in toenemende complexiteit aangeleerd. Binnen de gedragstherapie kwam uiteindelijk steeds meer aandacht voor het belang van ‘het denken’ van de mens. Men ontdekte dat het denken, de cognitieve processen, medebepalend zijn voor het gedrag van mensen. Deze ontdekking heeft zich ontwikkeld tot de cognitieve gedragstherapie die we hierna apart bespreken.
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
Cognitieve gedragstherapie Een van de grondleggers van deze richting is Albert Ellis. Hij ontwikkelde de Rationeel-Emotieve Therapie (RET). Deze therapie gaat ervan uit dat denken in hoge mate de emoties en dus het gedrag van de mens bepaalt. Waarom heeft iemand een fobie voor een hond of een lift? Ellis gaat ervan uit dat angst begint bij de gedachte van iemand. Diegene heeft het idee dat een hond een zeer angstaanjagend beest is dat je ernstig kan verwonden. Deze gedachte leidt tot bepaalde emoties (angst) en deze emotie leidt tot bepaald gedrag (vermijden, ontlopen, vluchten). Het aanknopingspunt van de therapie moeten de gedachten van de persoon zijn. Als de persoon zijn gedachten kan veranderen, veranderen zijn emoties en zijn gedrag.
C
O
ABC-schema van Ellis.
368
Bekijk de video's 'Cognitieve gedragstherapie' en 'Cognitieve gedragstherapie Ascender'.
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
EP
SO
N D ER W
IJ S
Ellis ontdekte dat mensen heel selectief zijn in hun waarneming en interpretatie van de werkelijkheid. Wat in hun kraam te pas komt, laten ze binnen en de rest wordt gefilterd. Op die manier bouwen mensen irrationele gedachten op. De meeste van deze gedachten hebben te maken met: • zelfonderschatting – Ik ben dom, ik kan niets. • perfectionisme – Ik moet perfect en succesvol zijn. – Ik mag geen fouten maken. • sociale angst – Iedereen moet mij aardig vinden. – Als ik boos word op een ander, word ik afgewezen. • rampgedachten – Ook dat zal wel weer niets worden. – Zo ben ik nu eenmaal. – Als je voor een dubbeltje geboren bent …
BO
O
M
BE R
Het is verschrikkelijk als anderen me niet leuk vinden. Ik ben slecht als ik een vergissing bega. Alles moet gaan zoals ik het wil; ik zou altijd mijn zin moeten krijgen. Voor mij zou alles makkelijk moeten zijn. De wereld zou eerlijk moeten zijn en slechte mensen zouden gestraft moeten worden. Ik zou gevoelens niet moeten tonen. Volwassenen moeten perfect zijn. Er is maar een juist antwoord. Ik moet winnen. Ik zou op niets moeten hoeven wachten.
T
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
O
Tien meest voorkomende irrationele gedachten bij kinderen
C
O
PY
R
IG
H
De gedachten van mensen blijken niet alleen een rol te spelen bij angst- en dwangstoornissen, zoals het voorbeeld van de fobie, maar ook bij andere aandoeningen zoals depressiviteit en anorexia nervosa. Het denkpatroon van veel mensen met een depressie blijkt zodanig te zijn dat ze falen en mislukken toeschrijven aan zichzelf en succes en slagen aan omgevingsfactoren. Bij het missen van een kans bij voetbal wordt dit als volgt geëvalueerd: ‘Zie je wel, ook hier kan ik niets van.’ De misser wordt niet alleen toegeschreven aan zichzelf, maar ook nog veralgemeniseerd. De persoon komt niet tot de gedachte dat hij niet goed in voetballen is, nee men deugt compleet niet als mens. In de behandeling met cognitieve therapie is de insteek dit denkpatroon doorbreken. Simpel gezegd zou je kunnen stellen dat positieve gedachten over jezelf tot prettige gevoelens leiden en dat dit gevolgen heeft voor het sociale gedrag.
369
De G + G = G + G formule
IJ S
Een bekende formule uit de cognitieve gedragstherapie is: G + G = G + G. Dat wil zeggen dat Gebeurtenis en Gedachten bepalend zijn voor het Gevoel en het Gedrag.
SO
N D ER W
Als een kind uitgelachen wordt (Gebeurtenis) en het kind heeft daarbij sterk de gedachte: ‘Zie je wel ik ben gewoon een dombo en niemand mag me’, leidt dit tot een bepaald gevoel (verdriet, waardeloosheid, somberheid) en tot bepaald gedrag (zich sociaal terugtrekken, huilen, zichzelf beschadigen). Als het kind de gebeurtenis interpreteert als: ‘Och schelden doet geen pijn, je bent gewoon jaloers’, leidt dit tot heel andere gevoelens en gedragingen.
O
M
BE R
O
EP
Dialectische gedragstherapie Een ander voorbeeld van een vorm van therapie die min of meer gebaseerd is op de principes van de gedragstherapie is de dialectische gedragstherapie. Deze methode is vooral gericht op mensen met een borderlinestoornis en heeft als doel het aanleren van verschillende vaardigheden om zo goed mogelijk op problemen te reageren. De therapie is voornamelijk gekoppeld aan problemen die kenmerkend zijn voor iemand met borderline, zoals relationele problemen, gedrags- en impulsbeheersing, instabiele identiteit, emotioneel labiel zijn en cognitieve stoornissen. Kort samengevat leert de cliënt zijn gedrag en gedachten te 'managen'. Cliënten leren zich bewust worden van de manier waarop zij reageren, denken en voelen, en hier effectief op te reageren.
IG
H
T
BO
EMDR Het laatste voorbeeld van een vorm van therapie die zijn wortels vindt in de principes van de gedragstherapie is EMDR. Eye Movement Desensitization and Reprocessing is een therapie voor mensen die last blijven houden van de gevolgen van een schokkende ervaring, zoals een ongeval, seksueel geweld of een geweldsincident.
R
Hoe gaat EMDR in zijn werk?
C
O
PY
De therapeut zal vragen aan de gebeurtenis terug te denken, inclusief de bijbehorende beelden, gedachten en gevoelens. Eerst gebeurt dit om meer informatie over de traumatische beleving te verzamelen. Daarna wordt het verwerkingsproces opgestart. De therapeut zal vragen de gebeurtenis opnieuw voor de geest te halen. Maar nu gebeurt dit in combinatie met een afleidende stimulus. In veel gevallen is dat de hand van de therapeut of door geluiden die door middel van een koptelefoon afwisselend links en rechts worden aangeboden. Er wordt gewerkt met ‘sets’ (= series) stimuli. Na elke set wordt er even rust genomen. De therapeut zal de cliënt vragen wat er in gedachten naar boven komt. De EMDR-procedure brengt doorgaans een stroom
370
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
IJ S
van gedachten en beelden op gang, maar soms ook gevoelens en lichamelijke sensaties. Vaak verandert er wat. De cliënt wordt na elke set gevraagd zich te concentreren op de meest opvallende verandering, waarna er een nieuwe set volgt.
Opdracht 8 Klassieke conditionering
N D ER W
Bekijk de website 'Wat is EMDR?' en de video's 'EMDR: eerste-keuze behandeling voor de gevolgen van psychotrauma', 'Hoe werkt EMDR? Een animatie' en 'Hier kunt u zien hoe EMDR in zijn werk gaat bij een 12-18-jarige'.
SO
Bekijk een van de video's 'Gedrag en Wetenschap: Klassieke Conditionering' en 'The Little Albert Experiment'.
EP
a. Leg uit hoe de klassieke conditionering werkt en verklaar dus wat er in het video gebeurt. b. Geef een voorbeeld uit de praktijk van tegenwoordig waaruit blijkt dat hier nog steeds gebruik van gemaakt wordt.
BE R
O
Opdracht 9 Operante conditionering
M
a. Leg uit hoe de operante conditionering werkt. b. Maak dit duidelijk aan de hand van een voorbeeld. c. Geef een voorbeeld uit de praktijk van tegenwoordig waaruit blijkt dat hier nog steeds gebruik van gemaakt wordt.
O
Opdracht 10 Discussie
T
BO
Deze opdracht kun je het beste in een groepje of met de hele klas maken. Discussieer met elkaar over de stelling: ‘Het gebruikmaken van conditionering binnen zorg en welzijn moet verboden worden.’
H
Opdracht 11 Conditionering
IG
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.
C
O
PY
R
Verdeel de gedragstherapeutische methoden hierna genoemd over de groepjes. • positieve en negatieve bekrachtiging • time-out • negeren • electro-aversieve therapie • overcorrectie • systematische desensitisatie.
371
Opdracht 12 RET
N D ER W
a. Leg de principes van de RET uit. b. Geef aan hoe je met de RET faalangst bij het rijexamen kunt aanpakken.
IJ S
Elk groepje beantwoordt de volgende vragen: a. Geef een beschrijving van de vorm van conditionering. b. Geef een voorbeeld uit de praktijk waaruit blijkt hoe dit principe gebruikt kan worden. c. Presenteer de resultaten kort aan elkaar.
Opdracht 13 Jouw irrationele gedachten a. Van welke irrationele gedachten heb jij last?
M
BE R
O
EP
Het is verschrikkelijk als anderen me niet leuk vinden. Ik ben slecht als ik een vergissing bega. Alles moet gaan zoals ik het wil; ik zou altijd mijn zin moeten krijgen. Voor mij zou alles makkelijk moeten zijn. De wereld zou eerlijk moeten zijn en slechte mensen zouden gestraft moeten worden. Ik zou gevoelens niet moeten tonen. Volwassenen moeten perfect zijn. Er is maar een juist antwoord. Ik moet winnen. Ik zou op niets moeten hoeven wachten.
BO
O
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
SO
Tien meest voorkomende irrationele gedachten bij kinderen
T
b. Bekijk de hiervoor beschreven top tien en kies de twee gedachten die het meest op jou van toepassing zijn.
H
Opdracht 14 G + G = G+ G
R
IG
a. Leg de G + G = G+ G formule uit. b. Maak de formule duidelijk aan de hand van een voorbeeld.
C
O
PY
Opdracht 15 EMDR Bekijk een van de video's 'EMDR: eerste-keuze behandeling voor de gevolgen van psychotrauma', 'Hoe werkt EMDR? Een animatie' en 'Hier kunt u zien hoe EMDR in zijn werk gaat bij een 12-18-jarige'. Geef een beschrijving van wat EMDR inhoudt.
372
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
N D ER W
In deze paragraaf wordt aandacht besteed aan een aantal methoden die gebruikt worden binnen de zorg voor mensen met een (ernstige) verstandelijke en meervoudige beperking: • Gentle Teaching • Sherborne • Methode Heijkoop • Triple C • Meer Mens methode • LACCS.
IJ S
8.4 Methoden binnen de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking
BE R
O
EP
SO
Gentle Teaching Ieder mens verlangt ernaar zich veilig te voelen en geliefd te zijn. Bovendien verlangt ieder mens naar een liefdevolle relatie waarin die veiligheid en liefde tot uitdrukking kunnen komen. Gentle Teaching is hierop gebaseerd. Je kunt de genoemde verlangens zien als basisverlangens die horen bij het mens-zijn. Dit geldt voor kinderen, volwassenen en ouderen, met of zonder beperkingen. Het gevoel dat zo’n relatie bij je oproept, wordt bij Gentle Teaching een gevoel van companionship genoemd. Companionship duidt op een bijzondere relatie die onvoorwaardelijk is en die bestaat uit de vier eerder genoemde elementen.
Gentle Teaching
Logo Gentle Teaching.
IG
H
T
BO
O
M
Gentle Teaching is zowel een houding als een methode waarin de begeleider streeft naar: • een dusdanige relatie met zijn cliënt dat deze een gevoel van companionship ervaart. De cliënt: – voelt zich geliefd – kan zijn eigen gevoelens van liefde delen – voelt zich veilig – voelt zich verbonden met zijn begeleider. • een optimalisering van de levenskwaliteit van de cliënt.
C
O
PY
R
Met het woord ‘liefde’ wordt de basisliefde bedoeld, zoals die bestaat tussen ouders en kind. Als alles goed gaat, ontwikkelt dit gevoel zich al in de eerste kinderjaren. Het kind leert spelenderwijs dat het zich veilig kan voelen en dat de ouders van hem of haar houden. Het leert zelf ook gevoelens van liefde delen. Het leert te lachen, kusjes te geven, te knuffelen. Het kind leert zich op een natuurlijke manier verbonden te voelen met de ouders. Het wordt door de ouders geholpen, het kijkt wat de ouders doen en probeert het na te doen, omdat het gevoelsmatig weet dat het goed is om van de ouders te leren. Deze fase in de ontwikkeling van het kind wordt de hechtingsfase genoemd. Als deze fase goed is verlopen, heeft het kind geleerd vertrouwen in zichzelf en in de mensen in zijn naaste omgeving te hebben en is er een stevige
373
Bekijk de video's 'Gentle Teaching: Minder weerstand (Zideris)' en 'Interview McGee uitleg Gentle Teaching'.
IJ S
basis om zich verder te ontwikkelen. Als er in het verdere leven geen dramatische ontwikkelingen plaatsvinden, zal deze basis blijven bestaan en zal het kind of de latere volwassene ook in staat zijn in relatie met andere mensen het gevoel van companionship te ontwikkelen.
SO
N D ER W
De meeste mensen kennen het gevoel van companionship wel en ze ervaren dit gevoel ook voldoende om zich erdoor ondersteund te voelen in het dagelijks bestaan. Maar niet iedereen heeft dit geluk; bij sommige kinderen gaat het al direct na de geboorte niet goed met de ontwikkeling van de relatie met de ouders. Dit kan het gevolg zijn van een aandoening waarmee het kind geboren wordt. Of de ouders zijn door bijzondere omstandigheden niet in staat de hechting met het kind te ontwikkelen. Als deze relatie tussen ouders en kind niet goed ontwikkeld wordt, kan dit leiden tot een gemis aan ervaring van companionship in het latere leven.
BE R
O
EP
Maar ook als het in de kinderjaren wel goed is gegaan, biedt dit nog geen garantie dat het gevoel van companionship altijd zal blijven bestaan. Het kan door verschillende oorzaken verloren gaan, zoals door een traumatische ervaring, niet-aangeboren hersenletsel of een psychische aandoening. Een gebrek aan companionship kan leiden tot isolement in een onveilige wereld. Uiteindelijk kan het leiden tot verschillende vormen van probleemgedrag, zoals agressie en zelfverwondend gedrag.
IG
H
T
BO
O
M
Helaas kijken mensen vaak eerder naar de uiterlijke vorm van gedrag dan naar wat eronder ligt. Dat geldt voor bijna alle aspecten in het leven en dus ook voor de menselijke relaties. Als je ziet dat iemand heel vaak je aandacht vraagt, zie je dit als ‘claimen’ en zie je niet zijn behoefte om gezien en geliefd te worden. Als iemand agressief is, zeg je dat hij anderen schade wil toebrengen en zie je niet zijn angst en onzekerheid. Zo vel je een oordeel over een persoon op basis van wat je hem ziet doen in plaats van wie hij is en hoe hij zich in het leven voelt staan. Dit beeld bepaalt je reactie op hem. Je komt op die manier samen met hem in een vicieuze cirkel waarin je steeds verder van elkaar verwijderd raakt. Gentle Teaching probeert hier iets aan te doen door de negatieve spiraal te doorbreken en een proces op gang te brengen waarin de persoon leert zich (weer) veilig en geliefd te voelen. Gentle Teaching kan gedefinieerd worden als een leerproces waarin het erom gaat de ander een gevoel van companionship te laten ervaren.
C
O
PY
R
Middelen De middelen waarvan Gentle Teaching gebruikmaakt zijn de dagelijkse communicatiemiddelen als handen, stem, gelaatsuitdrukking en fysieke aanwezigheid. Door je stem en aanraking met je handen kun je iemand het gevoel van companionship geven. In feite gaat het om je hele houding ten opzichte van de ander. Dit pas je niet zo nu en dan, maar voortdurend toe. Vandaar dat Gentle Teaching zowel een attitude als een methode is. Er zijn mensen die zo kwetsbaar zijn en die zich in zo’n emotioneel isolement bevinden, dat we er alleen met een bewuste houding niet komen. Bij deze mensen moet Gentle Teaching meer als methode toegepast worden. Door middel van speciale leersessies wordt hun het gevoel van companionship bijgebracht.
374
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
N D ER W
IJ S
Persoonlijke relatie In de hulpverlening wordt vaak gezegd dat het niet goed is een persoonlijke relatie met een hulpvrager aan te gaan. Dat is onprofessioneel. Emoties spelen dan een rol en bij verstandige beslissingen moet je emoties uitsluiten. McGhee, de grondlegger van Gentle Teaching, denkt daar anders over. Hij vindt dat het juist professioneel is om een persoonlijke relatie met een hulpvrager aan te gaan, als die dat nodig heeft. Het is volgens hem onprofessioneel om niet aan deze behoefte tegemoet te komen omdat dat niet zou passen in de werkverhouding. Wel is het belangrijk dat je als begeleider voor je naar huis gaat het contact met de cliënt goed afrondt. Voor jezelf betekent het dat je eventuele emoties die ontstaan zijn in het contact dat je met de cliënt hebt gehad een plek geeft voor je het werk verlaat. Dit kan door even de tijd te nemen om er voor jezelf bij stil te staan of door er met collega’s over te praten.
EP O
M
BE R
Deze basiswaarden zijn: • je lichaam accepteren • deel uitmaken van een sociale omgeving • een positief zelfbeeld hebben • liefdevolle relaties hebben • een ondersteunende structuur hebben • dagelijkse, zingevende activiteiten hebben • jezelf veilig en geborgen voelen • innerlijke rust ervaren.
SO
Levenskwaliteit Behalve om companionship, gaat het bij Gentle Teaching om het optimaliseren van de levenskwaliteit. Hiervoor is een model ontwikkeld waarbij levenskwaliteit gezien wordt als de vertaling van acht basiswaarden.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Gewenst of ongewenst gedrag? Als je door een handicap of aandoening of door je leefomstandigheden niet in staat bent geweest een evenwichtig patroon van verlangens te ontwikkelen, kan het voorkomen dat je in het willen realiseren van de verlangens, die er wel zijn, tot een gedrag komt dat door de omgeving als ongewenst wordt gezien. Als bijvoorbeeld om de een of andere reden het krijgen van persoonlijke aandacht heel erg belangrijk voor je is, zul je van alles doen om deze aandacht te krijgen. De manier waarop je dit doet, kan door mensen in de omgeving als ongewenst worden ervaren en ze kunnen besluiten je te negeren of te straffen voor je gedrag. Hierdoor zal je behoefte aan aandacht echter niet afnemen; eerder toenemen omdat je het gevoel hebt niet gezien te worden. Je zult dus nog meer uit de kast halen om de gewenste aandacht te krijgen. Gentle Teaching praat daarom niet over ongewenst gedrag. Gedrag wordt gezien als een manier om invulling te geven aan de levenskwaliteit. Gentle Teaching is gericht op de vraag hoe iemand geholpen kan worden om zijn levenskwaliteit op de een andere manier te realiseren. De methode biedt een basis in het bestaan, maar kan niet alles oplossen. Daarom is het belangrijk om bij mensen met bijzondere problemen te bekijken welke specifieke benadering daar, naast Gentle Teaching, voor gebruikt kan worden. Werken met Gentle Teaching sluit de meeste andere benaderingen niet uit.
375
N D ER W
Basale behoeften Volgens Sherborne hebben mensen drie basale behoeften. Deze drie behoeften zijn: • persoonlijke lichaamsbehoefte: het contact met het eigen lichaam • persoonlijke omgevingsbehoefte: het contact met de omgeving • persoonlijke relatiebehoefte: het contact met anderen.
IJ S
Veronica Sherborne Voor Veronica Sherborne is bewegen hét middel om de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen en het welbevinden van kinderen en volwassenen te stimuleren. Lichamelijk contact met anderen brengt mensen bij zichzelf.
SO
Persoonlijke lichaamsbehoefte Als we het hebben over de persoonlijke lichaamsbehoefte, bedoelen we dat iedereen het nodig heeft zich thuis te voelen in het eigen lichaam en er zo beheersing over te krijgen ofwel: in contact te zijn met zichzelf; de zogenaamde ‘met-relatie’. Hierbij gaat het er vooral om het lichaamsplan en het lichaamsbesef te ontwikkelen.
BE R
O
EP
Persoonlijke omgevingsbehoefte. Daarnaast heeft iedereen een persoonlijke omgevingsbehoefte. Iedereen wil de wereld als omgeving en zijn actuele mogelijkheden en grenzen ontdekken door de drang naar zichzelf-zijn. We spreken van zogenaamde ‘tegen-relaties’. Hierbij worden de volgende doelen nagestreefd: zich in de ruimte kunnen bewegen en de ruimtelijke begrippen aanleren en zich bewust worden van de ruimte. Deze doelen vallen eveneens onder het lichaamsbesef.
BO
O
M
Persoonlijke relatiebehoefte Tot slot heeft ieder mens een persoonlijke relatiebehoefte. Ieder heeft de behoefte in staat te zijn om relaties vorm te geven ofwel in contact te zijn met andere mensen; zogenaamde ‘samen-relaties’ te hebben. Het doel hiervan is het omgaan met een ander ervaren: het krijgen van plezier in het contact met anderen, het leren vertrouwen te hebben in een ander en voor de ander open te staan, met beurten kunnen werken. Kortom: leren samen te werken.
H
T
Bekijk de video's 'Presentatie Sherborne', 'Program Developmental movement Sherborne' en 'KOCA juf Katrien bewegen (Sherborne)'.
C
O
PY
R
IG
Veronica Sherborne heeft haar bewegingspedagogiek in eerste instantie toegepast in haar werk met kinderen met een verstandelijke beperking. Het bewegen vormde voor haar de mogelijkheid om het bewustzijn van het eigen lichaam en het bewegen samen met anderen vorm te geven. Kinderen met een verstandelijke beperking hebben, langer dan kinderen zonder beperking, behoefte aan het leren via zintuiglijke bewegingservaringen. Maar als deze kinderen ouder worden, verdwijnt de behoefte om eenvoudige spelletjes met hen te doen zoals je die met een baby, peuter of kleuter doet. De bewegingsagoog kan wel ingaan op de behoefte aan zintuiglijke bewegingservaringen van oudere mensen met een beperking.
376
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
Bouwen aan een relatie In de visie van Sherborne bouwen de begeleider en de ander aan een relatie: aan een relatie met elkaar, een relatie met het eigen lichaam en een relatie met anderen.
N D ER W
IJ S
Het bouwen aan een relatie gaat in de volgende stappen: 1. de fase van het ontvangen 2. de fase van het initiatief 3. de fase van het partnerschap.
SO
1. De fase van ontvangen In de fase van het ontvangen zorgt de begeleider voor de ander en deze ervaart die zorg. De relatie tussen beiden staat voorop. De ander ervaart het contact en bouwt zo zijn vertrouwen in de begeleider op. De begeleider werkt met de ander dicht bij zichzelf, soms tegen zichzelf aan en op de grond. Het werken op de grond is belangrijk, omdat de ander zo de stevigheid en het gewicht van het eigen lichaam leert ervaren.
O
EP
Bewegingen als wiegen, schommelen en dragen worden in deze fase toegepast. Als het contact warm is en de ander zich veilig voelt, ontwikkelt hij veiligheid en zekerheid bij zichzelf en is hij eerder bereid een relatie aan te gaan. Zodra die veiligheid wordt ervaren, kunnen ook andere basisbewegingen worden aangeboden (rollen, springen, schommelen).
O
M
BE R
2. De fase van het initiatief In de fase van het initiatief leert de ander om te gaan met zijn eigen lichamelijke kracht en wilskracht (doorzettingsvermogen). De fase van het initiatief is de fase van de tegen-relaties. In verschillende krachtmetingen tussen de begeleider en de deelnemer leert de laatste zijn kracht en stabiliteit kennen. Voorbeelden van krachtmetingen zijn elkaar omduwen en elkaar dragen. Dit kan liggend, zittend, op de knieën of staand gebeuren.
T
BO
3. De fase van partnerschap Bij de fase van het partnerschap hoort de samen-relatie. Deze kenmerkt zich door allerlei spelvormen die door de begeleider en de deelnemer(s) samen worden gedaan, zoals balanceerspelen.
C
O
PY
R
IG
H
Alle spelen en opdrachten zijn erop gericht dat de ander zich sociaal en emotioneel steeds beter gaat voelen, dat hij beter in zijn vel gaat zitten. Met name voor mensen met een verstandelijke beperking of mensen met een negatief lichaamsbeeld is de bewegingspedagogiek een goede methode voor de sociaal-emotionele ontwikkeling. De volgende houdingsaspecten zijn bij het opbouwen van de relatie belangrijk: • uitnodigend zijn • enthousiast zijn • creatief zijn in het bedenken van bewegingsvormen • geduld hebben: iedere deelnemer kiest zijn eigen tempo • goedkeurend zijn: elke reactie van een deelnemer is goed.
377
Verder is het belangrijk om te verwoorden wat je doet. De opdrachten moeten duidelijk zijn en niet onverwacht. Zorg voor veel herhaling. Observeer tijdens de beweging en let op lichaamssignalen, gedragssignalen en creatieve momenten van de deelnemer(s).
N D ER W
IJ S
De Methode Heijkoop Dat wat nu de Methode Heijkoop wordt genoemd, was in eerste instantie nog geen methode. Wel bood het aanknopingspunten voor de omgang met mensen met ernstig probleemgedrag. Inmiddels bestaat de Heijkoop Academy en is de Methode Heijkoop ontwikkeld. Bij de bespreking van de theorie van Heijkoop staan we eerst stil bij een aantal belangrijke uitgangspunten die hij hanteert. Vervolgens beschrijven we de nieuwe Methode Heijkoop. Bekijk de video's 'Gedragsproblematiek: een relationele visie op welzijn en probleemgedrag', 'Methode Contact 1' en 'Methode Contact 2'.
BE R
O
EP
SO
Invloed uit kunnen oefenen als uitgangspunt Volgens Jacques Heijkoop komt een groot deel van de gedragsproblemen van mensen met en verstandelijke beperking voort uit het feit dat ze onvoldoende invloed ervaren op hun omgeving. Ze worden geleefd in plaats van dat ze zelf de regie voeren. Deze gebrekkige invloed leidt tot een gebrek aan zelfvertrouwen met onder andere probleemgedrag als gevolg. Zijn benadering is dan ook gericht op het vergroten van het persoonlijk ervaren van eigen invloed, waardoor het zelfvertrouwen van deze mensen groeit. Om te komen tot een situatie waarin de cliënt eigen invloed ervaart, presenteert Heijkoop twee begrippen die primaire menselijke behoeften weergeven: begrijpen en begrepen worden. Wat houden deze behoeften in?
IG
H
T
BO
O
M
Begrijpen Voordat er sprake is van begrijpen, moet er eerst een proces van volgen, herkennen, voorspellen en beïnvloeden zijn. 1. allereerst moet je kunnen volgen wat de ander doet 2. op grond daarvan is herkenning mogelijk. 3. herkenning stelt je in staat om het gedrag van de ander te voorspellen. 4. het gedrag van de ander kunnen voorspellen vergroot de kans dat je de ander kunt beïnvloeden.
C
O
PY
R
Betekenis voor de bewegingsagoog Als bewegingsagoog moet je er in de eerste plaats voor zorgen dat de ander je kan volgen. Vaak ligt het tempo van handelen veel te hoog, waardoor volgen onmogelijk wordt. Je bent vaak gewend alles in een behoorlijk tempo te doen. Veel sporten zijn op snelheid en snel reageren gebaseerd. Hetzelfde geldt voor de communicatie: snel, effectief en vaak gehaast. Je zult het tempo van handelen moeten aanpassen aan de deelnemer en zodanig moeten communiceren dat de ander in staat is je te volgen. Gebruikmaken van totale communicatie helpt hierbij. Bij totale communicatie maak je tegelijkertijd gebruik van verschillende communicatiesignalen. Bijvoorbeeld bij de mededeling: ‘Het is tijd’, wijs je tegelijkertijd naar je horloge of naar een klok.
378
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
IJ S
Je kunt iemand goed helpen dingen te herkennen door deze vaak te herhalen. Bekende geluiden, bewegingen, liedjes en gespreksonderwerpen zorgen voor een vertrouwde omgeving. Door bepaalde zaken steeds in dezelfde volgorde af te werken, bied je iemand een goede gelegenheid om dingen te herkennen en later ook te voorspellen. Als je begeleider altijd samen met de cliënt de handdoek en de zwembroek gaat pakken voor hij gaat zwemmen, weet de cliënt na een aantal keren dat het pakken van die spullen gevolgd wordt door zwemmen.
N D ER W
Als iemand eenmaal een bepaalde volgorde in gebeurtenissen of handelingen herkent of ontdekt heeft dat bepaalde zaken met elkaar samenhangen, kan hij ze voorspellen. Als iemand het gevoel begint te krijgen dat hij dingen kan voorspellen, kan hij de laatste stap zetten in het proces van begrijpen: hij kan invloed gaan uitoefenen, hij kan zelf gaan meedoen.
SO
Het beïnvloeden van de situatie is een fundamentele menselijke behoefte. Het zwemmen komt niet steeds als een onverwachte gebeurtenis. Bij het zien van de zwemspullen weet de cliënt wat er komt en kan hij laten merken wat hij ervan vindt. Zeker voor mensen die erg onzeker zijn, is dit van groot belang.
BE R
O
EP
Begrepen worden Niet alleen begrijpen is belangrijk. Je wilt als mens ook graag begrepen worden. Dit is niet altijd even gemakkelijk. Veel mensen met wie bewegingsagogen werken, drukken zich niet altijd even duidelijk uit. Een aantal van hen is niet of nauwelijks in staat verbaal te communiceren. De meeste mensen zijn met name gericht op het gesproken woord, maar als je daar te veel op focust, zal het ‘begrepen worden’ lastig blijven.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Wil je iemand die niet of nauwelijks verbaal communiceert goed kunnen begeleiden, dan is het belangrijk te letten op non-verbale signalen als gebaren, de houding van het hoofd en de mimiek. Je moet dan observeren en proberen te begrijpen wat de betekenis kan zijn van een gebaar of een beweging. Om ervoor te zorgen dat iemand begrepen wordt, kun je onder andere letten op: • de houding van het hoofd • de manier van voortbeweging • de gezichtsuitdrukking • de blik • hand- en armbewegingen • voet- en beenbewegingen • de lichaamshouding • geluiden. Als voorbeeld kun je aan de handen denken. Naarmate de ontwikkeling voortschrijdt, worden je handen steeds meer een instrument in de omgang met anderen. Handen ondersteunen je woorden: je kunt wijzen, iets uitbeelden en gebaren maken die een specifieke bedoeling hebben. Ook mensen met een beperking drukken zich uit met de handen. Aan het fladderen van de handen en armen kun je bijvoorbeeld aflezen dat de persoon blij of opgewonden is. Je kunt hierbij denken aan mensen met een verstandelijke beperking, maar ook aan autisten en kinderen met ADHD. Het is dus goed als jij je meer bewust bent van het belang van begrijpen en begrepen worden. De sleutel ligt vaak in goed observeren en bewust totaal communiceren.
379
De methode Bij de beschrijving van deze methode is gebruikgemaakt van de website van de Heijkoop Academy.
IJ S
Bekijk de website 'Heijkoop Academy'.
N D ER W
Meer informatie kun je vinden in het boek van Heijkoop: ‘Ontdekkend kijken’, basisboek Methode Heijkoop.
SO
De Methode Heijkoop is een vorm van samenwerken tussen de Heijkoop-trainer/coach en de personen die de cliënt in het dagelijks leven begeleiden. De samenwerking bestaat uit een gezamenlijk onderzoek naar de unieke manier waarop de cliënt functioneert. De Methode Heijkoop beschikt daarvoor over een set krachtige instrumenten die richting en inhoud geven aan dat onderzoek, waardoor het denken over en kijken naar de cliënt ingrijpend verandert.
BE R
O
EP
Via werkbijeenkomsten ontwikkelt zich een bewustwordingsproces bij de deelnemers dat leidt tot nieuwe sociale interacties tussen hen en de cliënt. Met behulp van de instrumenten ontwikkelen de deelnemers het vermogen om zonder vooroordelen en verklaringen naar de cliënt te kijken. Ze begrijpen daardoor veel meer van zijn lichaamstaal, zijn angsten, belangstelling en behoeften. Die andere kijk heeft onmiddellijk invloed op hoe zij met de cliënt omgaan. Elk instrument draagt op zijn eigen manier bij aan de verdere positieve ontwikkeling van de begeleiders, de cliënt en hun onderlinge relatie.
BO
O
M
Toepasbaarheid De Methode Heijkoop wordt met succes ingezet bij cliëntgroepen zoals mensen met een meervoudige, zintuigelijke en/of verstandelijke beperking, de ouderen- en verpleeghuiszorg, het onderwijs, instellingen voor de ggz en gezinsbegeleiding.
T
Vraagstellingen variëren van ernstig en chronisch probleemgedrag aan de ene kant tot het verder ontwikkelen van al bestaande kwaliteit van leven en zorg aan de andere kant.
C
O
PY
R
IG
H
De instrumenten Een instrument is een methodische manier om tijdens werkbijeenkomsten bewustwording en inzicht op gang te brengen bij de deelnemende begeleiders en familieleden. Elk instrument is ontwikkeld en uitgeprobeerd in de praktijk en is gebaseerd op een open en actieve manier van samenwerken. De Heijkoop-trainer/coach beschikt over vijf instrumenten om ouders en teamleden actief te betrekken bij de observatie, de analyse en de daaruit voortvloeiende nieuwe mogelijkheden om met de cliënt om te gaan. Vier instrumenten, Ontdekkend Kijken, Functioneringsprofiel, Probleemoplossend Samenwerken en Relatiedynamiek, helpen de deelnemers om vanuit verschillende invalshoeken zich te richten op het functioneren van de cliënt.
380
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
Het vijfde instrument, Videotraining, steunt begeleiders bij hun persoonlijke ontwikkeling door het verfijnen van de begeleidingskwaliteiten die zijn voortgekomen uit de vier andere instrumenten.
IJ S
De instrumenten, hun invalshoek en wat ze doen
SO
N D ER W
Ontdekkend Kijken Ontdekkend Kijken is een unieke vorm van videoanalyse. Het is het basisinstrument van de Methode Heijkoop. Het instrument helpt de begeleiders betekenisvol en onbevooroordeeld naar de cliënt te kijken en maakt hen op een indringende manier bewust van de unieke lichaamstaal van de cliënt. Ze krijgen oog voor zijn persoonlijke beleving, emoties, manier van oriënteren, contact maken, communiceren, initiatieven nemen en oplossingen bedenken. Het instrument brengt de deelnemers er ook toe om het standpunt van de cliënt in te nemen. Het directe effect is dat het contact tussen de begeleider en de cliënt openbloeit, actiever en dynamischer wordt, dat beiden er invloed op hebben en er veel meer sprake is van samenwerking.
BE R
O
EP
Functioneringsprofiel Dankzij het instrument Functioneringsprofiel wordt de begeleider zich bewust van de verwachtingen die de cliënt onbewust bij hem oproept. Het geeft de begeleider inzicht op grond waarvan hij de cliënt over- of onderschat. Doordat hij meer inzicht krijgt, kan hij zijn reacties beter afstemmen op wat de cliënt op een bepaald moment aankan. Daarmee voorkomt de begeleider veel stress bij de cliënt en zichzelf.
BO
O
M
Probleemoplossend Samenwerken Dit instrument helpt de begeleider om op moeilijke momenten, al dan niet met probleemgedrag, actief samen te werken met de cliënt. Het helpt de begeleider onderscheid maken tussen de betekenis van het probleemgedrag voor de cliënt en de emotionele reacties van de begeleider op het probleembedrag. Als de begeleider inziet wat het probleemgedrag betekent voor de cliënt, kan hij hem helpen daar een andere oplossing voor te vinden.
C
O
PY
R
IG
H
T
Relatiedynamiek Het instrument Relatiedynamiek brengt de dynamiek terug in een vastgelopen relatie tussen begeleider en cliënt. Het maakt de begeleider bewust van hoe hij zich opstelt ten opzichte van de cliënt en van het beroep dat hij daarmee doet op de cliënt. Het omgekeerde geldt ook: hij krijgt meer oog voor het beroep dat de cliënt op hém doet.Mensen doen onbewust een beroep op elkaar, ze koesteren verwachtingen en vervullen die met automatische reacties. Als je je daarvan bewust wordt, en vervolgens inzicht krijgt in de manier waarop dat werkt tussen jou en de cliënt, komt er weer lucht in het contact en wordt de relatie dynamischer.Vaste relationele patronen komen net zo goed voor in gezonde relaties. Ze worden pas een probleem als ze structureel worden en de relatie gaan overheersen. Dan voelt geen van beiden zich meer prettig bij de ander.
381
N D ER W
IJ S
Videotraining Het instrument Videotraining helpt de begeleider bij het ontwikkelen en zich eigen maken van begeleidingskwaliteiten. Onder leiding van de Heijkoop-videotrainer leert de begeleider zichzelf feedback geven op de begeleidingskwaliteit die hij zelf heeft uitgekozen. Die gaat hij oefenen in de praktijk, mét de cliënt. Van die begeleidingssituatie worden video-opnames gemaakt, die de begeleider en de Heijkoop-videotrainer na afloop bespreken. Tijdens de nabespreking helpt de videotrainer de begeleider zichzelf feedback te geven op zijn poging om zijn begeleidingskwaliteit in praktijk te brengen.Het instrument Videotraining heeft een indringend en bestendig effect op de persoonlijke ontwikkeling van de begeleider.
SO
Aansluiten bij het proces van verandering Het proces van verandering begint ermee dat begeleiders en familieleden dankzij de instrumenten anders kijken naar de cliënt en als gevolg daarvan op een nieuwe manier over hem gaan denken. Tijdens hun daaropvolgende contacten met de cliënt onderzoeken zij deze nieuwe kijk en nieuwe gedachten, waardoor die worden verankerd.
BE R
O
EP
Hoe ingrijpend de andere manier van zien en denken is, is te horen aan uitspraken als: • ‘Ik heb me nooit gerealiseerd wat er allemaal aan hem te zien is.’ (Bewustwording) • ‘Het heeft me echt verrast dat hij zelf pogingen doet om zijn gedrag te beheersen. Dat was me nooit opgevallen.’ (Verkennen) • ‘Nu ik beter naar hem kijk, vallen allerlei puzzelstukjes op hun plek.’ (Inzicht) • ‘Ik merk dat ik soms vanzelf al rekening houd met zijn inbreng. Ik wil daar graag beter in worden en er vaker op inspelen.’ (Bewust bekwaam)
BO
O
M
Terwijl de begeleiders in de praktijk hun ontdekkingen verkennen, worden ze rijp voor volgende fasen in het proces. Ze merken hoe hun andere manier van kijken en denken het contact met de cliënt al beïnvloedt. Het contact verloopt natuurlijker en plezieriger, er is meer sprake van samenwerking. De volgende stappen in het proces sluiten daar naadloos bij aan, waardoor de begeleider het proces als passend, vanzelfsprekend en natuurlijk ervaart.
IG
H
T
Triple C De methode Triple C kwam in 2011 in het nieuws, omdat een verstandelijk gehandicapte jongeman regelmatig vastgeketend zat aan een muur. Deze jongeman, Brandon, werd overgeplaatst naar ASVZ en werd daar met deze methode succesvol behandeld.
C
O
PY
R
Bij deze methode gaat het erom dat de mensen met een verstandelijke beperking die gedragsproblemen of psychische problemen hebben het gewone leven kunnen ervaren. Het motto van Triple C is dan ook: ‘Doe mij maar een gewoon leven’. De methode is erop gericht dat ook deze groep het gewone leven kan ervaren. Triple C staat voor: • cliënt • coach • competentie. Coaches ondersteunen cliënten door op basis van een onvoorwaardelijke ondersteuningsrelatie samen competenties op te bouwen.
382
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
BE R
O
EP
SO
N D ER W
Cliënten ervaren het gewone leven, doordat we: • uitgaan van hun menselijke behoeften • een onvoorwaardelijke ondersteuningsrelatie met hen aangaan (relatieopbouw) • samen werken aan betekenisvolle daginvulling (competentieopbouw) • anders kijken naar probleemgedrag en de onderliggende oorzaken aanpakken.
IJ S
Triple C in een notendop
BO
O
M
Het fundament: de menselijke behoeften Het belangrijkste uitgangspunt van Triple C is dat cliënten met een verstandelijke beperking of een psychiatrische stoornis mensen zijn en dus ook menselijke behoeften hebben. Begeleiding en behandeling volgens Triple C is volledig gericht op beantwoorden aan en vervullen van menselijke behoeften van cliënten. Cliënten straffen, vastbinden of afzonderen doen we dan ook niet. In plaats daarvan werken we aan een onvoorwaardelijke en gelijkwaardige ondersteuningsrelatie, waarin we cliënten menselijk en wenselijk gedrag ‘voorleven’.
IG
H
T
De belangrijkste pijlers van Triple C • relatieopbouw • competentieopbouw • andere kijk op probleemgedrag.
C
O
PY
R
Relatieopbouw: onvoorwaardelijke ondersteuning Door sensitief en responsief aan te sluiten bij de behoeften van de cliënt bouwt de begeleider een relatie op met de cliënt. De begeleider biedt onvoorwaardelijke ondersteuning. Hij is en blijft altijd betrouwbaar voor de cliënt. Hun vertrouwensrelatie groeit en fungeert als buffer tegen stress. Competentieopbouw: betekenisvolle daginvulling Cliënten ervaren het gewone leven aan de hand van een volledig dagprogramma dat bestaat uit betekenisvolle activiteiten op de competentiegebieden: Zelfzorg, Wonen, Werk/Scholing en Vrije tijd. Binnen deze vier gebieden krijgen cliënten uitdagingen, taken en verantwoordelijkheden waardoor ze competenties opbouwen.
383
Bij elke activiteit die de cliënt uitvoert, krijgt hij ondersteuning van zijn begeleider. De begeleider zorgt ervoor dat de relatie, ongeacht het gedrag, in stand blijft en dat de activiteit succesvol wordt afgerond. Daardoor ontwikkelt de cliënt meer vertrouwen in de ander en in zichzelf en groeit ook zijn (gevoel van) competentie.
N D ER W
IJ S
Anders kijken naar probleemgedrag Problematisch gedrag wordt gezien als het topje van de ijsberg: als resultaat van onvervulde menselijke behoeften. Daarom is het niet zinvol om het probleemgedrag de kop in te drukken met protocollen, medicatie, fixatie of separatie. Daardoor raken cliënten alleen maar verder verwijderd van ‘het gewone leven’. De methode richt zich dus niet op controleren of beheersen van probleemgedrag. de aandacht wordt wel gericht op de onderliggende, onvervulde menselijke behoeften. Die worden aangevuld, waardoor de stress en het probleemgedrag bij cliënten afnemen. Daardoor wordt het leven om hen heen weer zo gewoon mogelijk.
BE R
O
EP
SO
Meer Mens methode Deze methode is ontwikkeld door stichting Prisma en bouwt voort op de theorie van Dorothea Timmers-Huigens. Zij onderscheidt vier ervaringsfasen, met als eerste de lichaamsgebonden ervaringsfase. Mensen met een ernstige meervoudige beperking zitten met name in deze ontwikkelingsfase en daar is de methode dan ook op gericht. Daarnaast kan de methode gebruikt worden bij mensen met NAH en dementie. De theorie van Timmers-Huigens wordt besproken in het thema waar mensen met een verstandelijke beperking het onderwerp zijn.
Stichting Prisma
IG
H
T
BO
O
M
Stichting Prisma biedt zorg en ondersteuning aan mensen met een beperking. Daarbij wordt uitgegaan van de visie van het ‘volwaardig burgerschap’ en wordt een bijdrage geleverd aan de kwaliteit van leven van iedere cliënt. Volwaardig burgerschap betekent dat mensen met een beperking volwaardige burgers zijn van onze samenleving. De elementen die ervoor zorgen dat mensen met een beperking zelf vorm en inhoud kunnen geven aan hun leven zijn: • relaties kunnen aangaan en onderhouden • keuzes kunnen maken en mogen maken • zich bewust zijn van de eigen mogelijkheden • deelnemen aan een samenleving die hen respecteert.
PY
R
Bron: Prisma (z.d.).
C
O
Bekijk de video 'Stichting Prisma'.
384
Methode De methode heeft wel overeenkomsten met de methode Heijkoop. Ook hier wordt ervan uitgegaan dat iedereen, ongeacht niveau en/of aandoening, grip wil hebben op zijn of haar omgeving. Dat biedt veiligheid en houvast. Ook bij deze methode is het inzicht krijgen in de cliënt van groot belang. De begeleiders wordt geleerd om aan het gedrag van een cliënt betekenis
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
SO
N D ER W
IJ S
te geven en de hulpvraag, de wensen en mogelijkheden van de individuele mens met een beperking beter te herkennen. De werkwijze gaat globaal als volgt: 1. beeldvorming – uitleg over de ervaringsordening van Timmers-Huigens – invullen profielschets om duidelijkheid te krijgen over de fase van ervaringsordening van de cliënt. – achterhalen wat basisveiligheid voor de cliënt betekent en hoe die vormgegeven kan worden. – opstellen gedragsduiding (wat is de betekenis van bepaalde minimale signalen?) om de communicatie te verbeteren. 2. doelen Binnen de methode worden drie langetermijndoelen gehanteerd: verbreding en verdieping, stabilisering en behoud en omgaan met afnemende mogelijkheden. Het werkdoel wordt vastgesteld en bij elk van de drie doelen wordt de werkwijze beschreven. 3. gezamenlijk uitvoeren van de werkwijze.
M
BE R
O
EP
LACCS Het LACCS-programma is bedoeld voor mensen met een ernstig verstandelijke en meervoudige beperking (EVMB). Dit programma richt zich op vijf gebieden die van belang zijn voor een goed leven: • lichamelijk welzijn • alertheid • contact • communicatie • stimulerende tijdsbesteding.
IG
H
T
BO
O
Op al deze vijf gebieden worden voor de cliënt zogenoemde waarden beschreven. Tot mogelijke waarden voor lichamelijk welzijn behoren: • goede lichamelijke conditie • goed verzorgd • goed gevoed • gezondheidsproblemen worden juist behandeld.
R
Vijf gebieden
C
O
PY
Wat vinden wij dan echt belangrijk voor mensen met EVMB? In onze overtuiging gaat het om vijf gebieden. Voor een goed leven moet het op alle vijf gebieden goed voor elkaar zijn. Deze vijf gebieden gaan over de menselijke behoeften die jij en wij ook hebben: een lijf zonder pijn, lekker slapen, dingen doen die je leuk vindt, zo nu en dan iets nieuws ondernemen, je begrepen, geliefd en gewaardeerd voelen en verbonden zijn met de mensen om je heen. Wij vinden de vijf LACCS-gebieden even belangrijk. In onze overtuiging is er geen rangorde. Bron: De Geeter & Munsterman Orthopedagogen (z.d.).
385
IJ S
Goed beeld van de cliënt: ontwikkelingsdenken Ook bij deze methode is het weer belangrijk om een goed beeld van de cliënt te krijgen en zijn of haar gedrag, wensen en behoeften te leren kennen. Hierbij gaat het onder andere om het goed inschatten van het niveau van de cliënt. Daar is het zogeheten ontwikkelingsdenken voor ontwikkeld. Dit ontwikkelingsdenken lijkt enigszins op de vier ervaringsfasen van Timmers-Huigens, zoals je die bij de Meer Mens methode bent tegengekomen.
BE R
O
EP
SO
N D ER W
Bij dit programma onderscheidt men: • de sensatiefase In de sensatiefase staan zintuiglijke sensaties centraal. Het gaat om dingen voelen, ruiken, proeven, horen, zien. Het gaat om het moment van nu en om wat de cliënt aan deze sensaties ervaart (prettig, onprettig). • de klikfase De klikfase overstijgt de sensatiefase. Dit is de fase waarin je gewoonten leert herkennen, leert hoe voorwerpen worden gebruikt of leert hoe andere mensen reageren. Het klikken slaat op het aan elkaar verbinden van dingen. Dit klikken geeft houvast, doordat iemand weet wat hem of haar te wachten staat. • de begrijpfase In de begrijpfase komt er nog een stapje bij. Hier gaat het om inzicht en begrip. In deze fase kunnen cliënten zich aanpassen aan de situatie. Deze fase is niet relevant voor mensen met EVMB.
O
M
Kennis, vaardigheden en methodisch werken Vervolgens heb je kennis en vaardigheden nodig, bijvoorbeeld om de soms ingewikkelde communicatie met de cliënt op gang te brengen of contact te maken met iemand die erg lastig is. Tot slot is het belangrijk dat er methodisch gewerkt wordt en dat dit gezamenlijk door alle betrokkenen gebeurt.
IG
H
T
BO
Met methodisch werken wordt bedoeld dat je systematisch, stapsgewijs werkt: 1. verzamelen van informatie (beeldvorming, ontwikkelingsdenken, wensen, behoeften) 2. stellen van doelen 3. plannen van activiteiten 4. uitvoeren 5. evalueren en eventueel bijstellen.
R
Bekijk de video 'Werken met LACCS bij De Onderwijsspecialisten'.
C
O
PY
Opdracht 16 Companionship
386
a. Leg het begrip companionship uit binnen de context van Gentle Teaching. b. Leg uit hoe je companionship in de praktijk kunt ontwikkelen bij mensen met een verstandelijke beperking.
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
Opdracht 17 Video's Gentle Teaching Bekijk de video's 'Gentle Teaching: Minder weerstand (Zideris)' en 'Interview McGee uitleg Gentle Teaching'.
IJ S
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.
N D ER W
Praat met elkaar over de methode Gentle Teaching en hoe die in de video's naar voren komt. Spreek je mening naar elkaar uit. Wat vind je er goed en minder goed aan? Bespreek met elkaar de bruikbaarheid van deze methode.
Opdracht 18 Video's Sherborne Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.
SO
Bekijk een of twee van de video's 'Presentatie Sherborne', 'Program Developmental movement Sherborne' en 'KOCA juf Katrien bewegen (Sherborne)'.
BE R
Opdracht 19 Begrijpen
O
EP
Praat met elkaar over de methode Sherborne en hoe die in de video's naar voren komt. Spreek je mening naar elkaar uit. Wat vind je er goed en minder goed aan? Bespreek met elkaar de bruikbaarheid van deze methode.
O
M
Voordat er sprake is van begrijpen, moet er eerst een proces van volgen, herkennen, voorspellen en beïnvloeden zijn. a. Leg het verband tussen de begrippen: volgen, herkennen, voorspellen en beïnvloeden uit. b. Maak dit eveneens duidelijk aan de hand van een voorbeeld.
BO
Opdracht 20 Video's Methode Heijkoop
H
T
Bekijk een of meer van de video's 'Gedragsproblematiek: een relationele visie op welzijn en probleemgedrag', 'Methode Contact 1' en 'Methode Contact 2'.
R
IG
a. Leg aan de hand van een van deze video's de Methode Heijkoop uit. b. Geef je mening over de toepasbaarheid van deze methode. c. Noteer een aantal sterke en minder sterke punten van deze methode.
a. Leg uit wat bedoeld wordt met ontdekkend kijken. b. Leg uit wat je hier in de praktijk als bewegingsagoog mee kunt.
C
O
PY
Opdracht 21 Ontdekkend kijken
387
Opdracht 22 Triple C a. Geef een korte omschrijving van de methode Triple C
N D ER W
b. Geef naar aanleiding van de video's de inhoud van Triple C weer. c. Geef je mening over de mogelijkheden van Triple C.
IJ S
Bekijk de video's 'Intro Triple C' en 'Interview Hans van Wouwe (ASVZ) over resultaten van Triple C'.
Opdracht 23 Meer Mens methode en LACCS
SO
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek de overeenkomsten en verschillen van deze twee methoden b. Bespreek met elkaar wat je al dan niet met een of beide methoden in de praktijk kunt.
8.5 Methoden binnen de ouderenzorg
BE R
O
EP
Er komt een aantal methoden kort aan de orde, omdat deze terugkomen bij de bespreking van dementie. Dat geldt met name voor de methoden ROT, validation, warme zorg en snoezelen. Daarnaast wordt aandacht besteed aan: • Methode Urlings • Doen bij Depressie • GRIP op probleemgedrag.
M
ROT, validation, warme zorg en snoezelen
H
T
BO
O
Realiteitsoriëntatietraining (ROT) Deze methode wordt ook wel realiteitsoriëntatie benadering genoemd. ROT wordt vooral toegepast in de beginfase van dementie. Men probeert aan te sluiten bij de nog intacte cognitieve functies en deze te stimuleren. Zo wordt er onder andere gericht een appel gedaan op het geheugen en de oriëntatie. Deze benadering vind je ook terug binnen de bewegingsagogie. Een voorbeeld zijn activiteiten waarbij een bepaald gekleurd pittenzakje in een overeenkomstige bak gegooid moet worden.
IG
Bekijk de video 'Functioneel trainen'.
C
O
PY
R
Validation Op een gegeven moment is het niet langer zinvol om bij dementerende mensen een appel op de realiteit te doen. Het is dan beter om aan te sluiten bij en mee te gaan in de belevingswereld van dementerende ouderen. Als iemand tijdens een activiteit plotseling weg wil omdat hij moet gaan werken, speel je hier op in door te antwoorden dat hij vandaag een vrije dag heeft. Confrontatie met het feit dat hij al lang niet meer werkt is niet zinvol en leidt alleen maar tot meer onduidelijkheid. Bekijk de video 'Meegaan in emotie'.
388
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
IJ S
Warme zorg Deze benadering lijkt op validation, maar is nog wat sterker ingebed in de totale zorg voor dementerende ouderen. Het gaat met name om een veilig en warm leefklimaat voor deze mensen. Belangrijke pijlers van deze methode zijn nabijheid, herkenbaarheid, huiselijkheid en familiebanden.
N D ER W
Snoezelen Deze methode is overgenomen van de zorg voor mensen met een ernstig verstandelijke beperking. Bij snoezelen wordt een dominant appel gedaan op de zintuigen. Je kunt hierbij denken aan zien, horen, voelen, ruiken en proeven. De benadering is vooral geschikt voor ernstig dementerende ouderen.
SO
Bekijk de video 'Snoezelen'.
EP
Lees de verdiepingsstof 'Reminiscentie'.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
Methode Urlings Deze methode wordt ook gebruikt bij mensen met een verstandelijke beperking, maar omdat de Methode Urlings in zijn algemeenheid geschikt is voor dementerende ouderen, komt deze hier aan de orde. De methode heette aanvankelijk ‘Respectvol en methodisch begeleiden van oudere en dementerende mensen met verstandelijke beperkingen’, maar is bekend geworden onder de naam Methode Urlings. Het is een nadere uitwerking van de eerder besproken methoden, zoals validation en warme zorg. Ook deze methode sluit aan bij de individuele behoeften, belevingen en wensen van dementerende ouderen.
389
N D ER W
De methode bestaat uit vier elementen: • de fenomenologische benadering • aanvullende benaderingswijzen • het levensverhaal • de huidige behoeften, belevingen en wensen van de ouderen zelf.
IJ S
Uitgangspunt en elementen Het uitgangspunt van de methode is het dusdanig respectvol met de cliënt om gaan, zoals iemand het zelf zou willen wanneer hij afhankelijk zou zijn van professionele zorgverleners.
SO
De fenomenologische benadering komt in feite sterk overeen met het laatste element, namelijk het aansluiten bij de individuele behoeften, wensen en belevingen van dementerende ouderen. Het accepteren van de eigenheid van de ander en respect zijn de belangrijkste begrippen. Het streven is om ouderen een zo gelukkig mogelijke oude dag te bezorgen.
BE R
O
EP
Hierbij zijn van een groot aantal aanvullende benaderingswijzen, zoals ROT, validation, warme zorg, massage, muziek en snoezelen hulpmiddelen. Een andere aanvullende methodiek, die apart aan bod komt, is het levensverhaal. Hierbij is het uitgangspunt dat je goed op de hoogte moet zijn van de geschiedenis, het levensverhaal van de cliënt. Naarmate het verleden zorgvuldiger en gedetailleerder bekend is, hebben begeleiders betere handvatten voor goede zorg.
M
Doen bij Depressie Deze methode is erop gericht om de depressiezorg in verpleeghuizen te verbeteren en zo het voorkomen van depressie te verminderen. Men richt zich hierbij vooral op de kwetsbare ouderen in verpleeghuizen.
IG
H
T
BO
O
De aanleiding voor een dergelijke methode is het frequent voorkomen van depressie binnen verpleeghuizen. Dit komt onder andere doordat de mensen te maken krijgen met verlies op verschillende terreinen, zoals hun gezondheid, hun sociale contacten en hun vertrouwde omgeving. Daarnaast worden depressies onvoldoende opgespoord in verpleeghuizen. Tot slot worden depressies in verpleeghuizen onvoldoende behandeld. Depressie, ook depressie bij verpleeghuisbewoners, is toch goed behandelbaar en een effectieve aanpak van depressies kan de kwaliteit van leven van verpleeghuisbewoners verbeteren en hun zorggebruik verlagen. Doen bij Depressie is zo’n effectieve aanpak.
C
O
PY
R
Het programma bestaat uit drie fasen: 1. opsporen 2. behandelen 3. monitoren en evalueren.
390
Bij de fase van het opsporen gaat het om het tijdig herkennen van symptomen van depressiviteit. Hierbij worden observatie-instrumenten, screeningsinstrumenten en onderzoek door een multidisciplinair team ingezet.
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
Bij het behandelen gaat het om een keuze voor de juiste vormen van therapie en de juiste medicatie. In de derde fase is het belangrijk dat de betrokkenen het proces op de voet volgen en indien nodig tijdig ingrijpen.
IJ S
Resultaten
N D ER W
De resultaten van het wetenschappelijk onderzoek naar het effect van Doen bij Depressie tonen aan dat deze structurele aanpak van depressie in verpleeghuizen tot minder depressie op somatische afdelingen leidt, tot minder apathie op psychogeriatrische afdelingen en een verhoging van zelfgerapporteerde kwaliteit van leven van bewoners op zowel somatische als psychogeriatrische afdelingen.
O
EP
SO
GRIP op probleemgedrag Deze methode is een erkende interventie. De methode is er op gericht om zicht te krijgen op de achtergrond en aanpak van probleemgedrag met name bij dementerende ouderen. Dit gebeurt in een multidisciplinair team. Er wordt gestart met een interne cursus voor enkele medewerkers die opgeleid worden om zelf hun kennis en ervaring over te brengen op de collega's.
T
BO
O
M
BE R
De werkwijze bestaat uit vier stappen: 1. signaleren Vroegtijdig signaleren en vaststellen van het probleemgedrag. Hierbij wordt gebruik gemaakt van een scorelijst (NPI-Q). 2. analyseren Analyse van het probleemgedrag, eventueel in samenspraak met arts en/of psycholoog. 3. behandelen Opstellen van een behandelplan (doelen, acties, evaluatiemoment). 4. evalueren Evaluatie met het team door arts of psycholoog.
IG
H
Analyse
R
Uit de analyse bleek dat de cliënt zich overbodig en alleen voelde. Door hem te betrekken bij bijvoorbeeld het dekken van de tafel en het bereiden van het eten is hij ontzettend opgeknapt.
C
O
PY
Bron: Zorg voor Beter (2020).
Bekijk de video 'Grip op probleemgedrag UNO VUmc'.
Opdracht 24 ROT a. Leg uit waar de benaderingswijze ROT voor staat. b. Geef aan hoe je ROT toe kunt passen binnen de bewegingsagogiek.
391
Opdracht 25 Validation a. Leg uit wat verstaan wordt onder validation.
N D ER W
b. Geef je mening over wat in de video naar voren komt (sterke, minder sterke punten). c. Geef aan wat je als bewegingsagoog met validation kunt.
IJ S
Bekijk de video 'Meegaan in de emotie'.
Opdracht 26 Snoezelen
a. Geef een omschrijving van snoezelen. b. Leg uit wat je met de principes van snoezelen binnen je werk als bewegingsagoog kunt.
SO
Opdracht 27 Methode Urlings
EP
a. Leg in hoofdlijnen de methode Urlings uit. b. Leg uit wat je eventueel met deze principes kunt binnen de bewegingsagogie.
8.6 Methoden binnen de psychiatrie
BO
O
M
BE R
O
De psychiatrie kent een enorme variatie aan mensen met psychische problematiek. Het is dan ook logisch dat verschillende methoden gebruikt worden. Zo is een specifieke benadering voor mensen met een borderlinestoornis, namelijk dialectische gedragstherapie, al kort besproken. Bij de methoden binnen de psychiatrie wordt aandacht besteed aan: • Rehabilitatie en IRB (Individuele Rehabilitatie Benadering) • ACT • Strengths Model • MBCT.
Effectieve interventies
IG
H
T
Welke interventies werken? Een onafhankelijke erkenningscommissie heeft verschillende interventies voor de langdurige ggz beoordeeld op kwaliteit. Zodat u betere zorg kunt leveren aan mensen met ernstige psychiatrische aandoeningen.
C
O
PY
R
Interventies met sterke aanwijzingen voor effectiviteit • Individuele Plaatsing en Steun (IPS) • Individuele Rehabilitatie Benadering (IRB) • MBCT
392
Interventies met goede aanwijzingen voor effectiviteit • Crisiskaart • Community Reinforcement Approach (CRA) • Liberman module: Omgaan met antipsychotische medicatie
N D ER W
Interventies met eerste aanwijzingen voor effectiviteit • Eye Movement Desensitization and Reprocessing therapie (EMDR) • Hallucinatie Integratieve Therapie (HIT) • Assertive Community Treatment (ACT) • Herstellen doe je Zelf • Flexible Assertive Community Treatment (FACT) • Begeleide lotgenotengroepen voor mensen met een psychosegevoeligheid • Multi-Familie Groepen (MFG) • Beeldend Therapeutische Emotieregulatie Groep • Wie Ben Ik?
IJ S
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
SO
Bron: Trimbos instituut (z.d.).
BE R
O
EP
Rehabilitatie en IRB Rehabilitatie is een term die je regelmatig tegenkomt in de zorg. Het doel van rehabilitatie is om mensen (weer) deel te laten nemen aan de samenleving. Het gaat om maatschappelijke participatie. Hiervoor worden verschillende vormen van hulp en ondersteuning geboden. Indien nodig ook aan familielededen en andere betrokkenen (het sociale netwerk).
O
M
Uitgangspunten rehabilitatie De methode kent drie uitgangspunten, ook wel aangrijpingspunten genoemd: • de cliënt • de omgeving • de maatschappij.
IG
H
T
BO
Het belangrijkste uitgangspunt van deze benadering is de cliënt met zijn wensen en zorgbehoeften. Daarnaast is er oog voor de omgeving, waarbij je moet denken aan allerlei sociale verbanden, zoals het gezin en de familie. Ook met hen vindt overleg plaats en als het nodig is worden ze betrokken bij de hulpverlening. Tot slot is er een nauwe samenwerking met allerlei maatschappelijke instellingen, zoals bedrijven, onderwijsinstellingen en vrijetijdsorganisaties. Zulke contacten zijn nodig om deelname aan het maatschappelijk leven te herstellen.
C
O
PY
R
Het uiteindelijke doel van rehabilitatie is tweeledig: • verbetering van de kwaliteit van leven • kunnen vervullen van sociaal-maatschappelijke rollen (integratie, participatie). Het gevolg en soms ook de oorzaak van veel psychiatrische aandoeningen is het zich langzaam maar zeker terugtrekken uit het sociale leven. Voor veel mensen dreigt eenzaamheid. Daarom is rehabilitatie gericht op het weer vervullen van allerlei rollen. Hierbij kun je denken aan de zelfverzorgingsrol, gezinsrol, familierol, ouderrol, burgerrol, vriendenrol, beroepsrol, vrijetijdsrol en studierol. Rehabilitatie richt zich op het herstel van maatschappelijke participatie. Mensen moeten weer, naar vermogen, deel kunnen nemen aan de samenleving, in plaats van verpieteren in een instelling.
393
Deelnemen aan de samenleving doe je op verschillende manieren. Daarom is rehabilitatie gericht op wonen, werken, leren en recreëren (sporten).
SO
N D ER W
Planmatige aanpak Voor elke cliënt wordt een persoonlijk rehabilitatieplan opgesteld. Dit plan bestaat uit vijf stappen: 1. Stel de zorg- of ondersteuningsvragen van de cliënt vast. 2. Stel de mogelijkheden en belemmeringen van de cliënt vast met betrekking tot het zelfstandig vervullen van de behoefte 3. Stel de belangrijkste randvoorwaarden vast 4. Stel de gewenste steunfactoren of hulpbronnen vast 5. Stel de belemmeringen en mogelijkheden van de omgeving vast
IJ S
Het doel van rehabilitatie is het leven van personen met psychiatrische aandoeningen zodanig te verbeteren dat ze succesvol en tot hun tevredenheid kunnen wonen, leren en werken in de milieus van hun keuze met de minste mate van professionele hulp.
EP
Op deze manier probeert men tegemoet te komen aan de persoonlijke wensen van de individuele cliënt.
BO
O
M
BE R
O
Individuele Rehabilitatie Benadering IRB is een interventie met sterke aanwijzingen voor effectiviteit. Bij deze benadering komen de vier terreinen (wonen, werken, leren, recreëren) waar de rehabilitatie zich op richt duidelijk terug. De doelen waar men zich op richt zijn: • met succes en naar tevredenheid wonen en werken • dagbesteding en vrije tijdsbesteding hebben • leren • sociale en familiecontacten hebben in de omgeving van eigen keuze met zo min mogelijk professionele hulp.
PY
R
IG
H
T
De IRB wordt onder andere vaak gebruikt in de volwassenenpsychiatrie, de verslavingszorg en in de zorg voor dak- en thuislozen. Belangrijk bij de benadering is het scheppen van een band met de cliënt. Er moet een basis van vertrouwen zijn. Vervolgens worden mensen geholpen bij het helder krijgen van hun individuele wensen en behoeften. Vervolgen worden er doelen geformuleerd op de vier terreinen. Om de doelen te behalen kan de cliënt gebruikmaken van zogenaamde werkbladen. Ook wordt er gekeken naar welk vaardigheden en hulp de cliënt nodig heeft om de doelen te bereiken en wordt dit aangeboden.
C
O
Bekijk de video 'De IRB methodiek bij Altrecht'.
394
Acceptance and Commitment Therapy (ACT) In de eerste paragraaf is de gedragstherapie met een aantal ontwikkelingen besproken. De ACT is een redelijk nieuwe behandelvorm die gebaseerd is op de gedragstherapie. De cliënten leren om de aanwezigheid van vervelende gedachten en gevoelens te accepteren en het verzet hiertegen op te geven. Over emoties en gedachten kun je niet of nauwelijks controle krijgen,
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
IJ S
dus daar kun je ook beter je energie niet in steken. In ACT wordt de cliënt geleerd om aandacht te besteden aan zaken die je wel kunt beïnvloeden, zoals je gedrag. De methode wordt niet alleen in de psychiatrie toegepast, maar bijvoorbeeld ook binnen de revalidatie bij onder andere chronische pijn en chronische vermoeidheid. Programma’s als ‘Je pijn de baas’ zijn op de principes van ACT gebaseerd.
N D ER W
ACT en chronische pijn
EP
SO
Er is in toenemende mate bewijs dat Acceptance and Commitment Therapy (ACT) het emotionele, fysieke en sociale functioneren van patiënten met chronische pijn kan verbeteren. ACT richt zich nadrukkelijk niet op het verminderen van de pijn of de stress, of op het veranderen van de frequentie en/of inhoud van disfunctionele gedachten. ACT probeert daarentegen het functioneren van de patiënt te verbeteren door het modificeren van de impact van chronische pijn en andere symptomen door acceptatie en mindfulness methoden. Dit wordt bereikt door het vergroten van de psychologische flexibiliteit van de patiënt. Onder psychologische flexibiliteit verstaat ACT: “Het vermogen om effectief te handelen in overeenstemming met persoonlijke waarden en doelen, ook al zijn er potentieel verstorende gedachten of gevoelens aanwezig.”
BE R
O
Bron: Van Burken (z.d.).
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
De behandeling vindt plaats aan de hand van zes kernprocessen: 1. defusie Je moet zien los te komen van je gedachten, ideeën of overtuigingen. Je moet leren inzien dat die niet noodzakelijk zijn voor het gedrag dat je vertoont. Je kunt iets anders doen dan je gedachten je ingeven. Je hebt dus keuzevrijheid. 2. mindfulness Je leert om zonder direct te oordelen je ervaringen te observeren en te ondergaan. Je leert dat je deze ervaringen niet hoeft te vermijden of te controleren, maar dat je ze gewoon tot je kunt laten komen. 3. acceptatie Hierbij leer je dat vechten tegen allerlei leed, zoals pijn en angst weinig zin heeft. Je kunt dit menselijk leed beter accepteren. 4. zelf-als-context Jij bent niet die pijn of die angst. Je bent meer dan dat. Je moet jezelf leren zien in de samenhang met je omgeving. 5. verhelderen van waarden Hierbij leer je bepalen wat echt waardevol is in het leven, zoals gezondheid, relaties, vriendschap en sportiviteit. 6. toegewijde actie Dit vraag om de bereidheid om je gedrag stap voor stap te veranderen in de richting van de waarden waaraan je jezelf verbonden hebt. Bekijk de video 'ACT busmetafoor'.
395
Psychologische flexibiliteit
N D ER W
IJ S
Gezamenlijk zorgen de oefeningen en metaforen uit deze zes zuilen voor meer psychologische flexibiliteit. Hierdoor kun je beter omgaan met de grillen van het leven, en ben je sneller geneigd om de dingen te doen die echt belangrijk voor je zijn. ACT zorgt voor een vrolijke, speelse levenshouding, waarbij alle angst en pijn die inherent is aan het leven op de koop toe wordt genomen.
Lees de verdiepingsstof 'ACT'.
BE R
O
EP
SO
Strengths Model Traditioneel zijn veel behandelmethoden binnen de psychiatrie gericht op het beïnvloeden van symptomen, ziekte en het gebrekkig functioneren van mensen. Het Strengths Model gaat juist uit van de aanwezige krachten van de persoon en zijn omgeving om tot herstel te komen. Dit gebeurt door aan te sluiten bij de persoonlijke ervaringen, wensen en ambities van de persoon. De aandacht gaat niet uit naar de problemen van de cliënt, maar naar zijn gezondheid, welzijn, krachten en omgevingsinvloeden. Hierdoor wordt de eigen motivatie van de cliënt aangesproken. Een belangrijk begrip is ‘empowerment’. Hierbij gaat het om een proces van versterking, waarbij de persoon meer greep krijgt op zijn eigen situatie en zijn omgeving. Hij is hierdoor beter in staat om zich staande te houden en de eventuele problemen het hoofd te bieden.
BO
O
M
Doel Mensen met psychiatrische beperkingen of andere beperkingen ten gevolge van psychiatrische aandoeningen, verslaving of dakloosheid ondersteunen in hun herstelproces, zodat zij optimaal gebruikmaken van hun mogelijkheden, en zij persoonlijke doelen op verschillende levensdomeinen kunnen realiseren.
C
O
PY
R
IG
H
T
Aanpak Het Strengths Model is een methode die helpt mensen hun persoonlijke en omgevingskrachten te ontdekken, belangrijke levensdoelen te formuleren. Hierbij wordt gebruikgemaakt van de vrijkomende krachten om deze doelen te bereiken. De aanpak kent vijf onderdelen: 1. contact maken en ontwikkelen van een helpende samenwerkingsrelatie 2. het maken van een krachteninventarisatie 3. doelstelling en planning 4. het verwerven van hulpbronnen uit de omgeving 5. voortdurende samenwerking en geleidelijke losmaking.
396
De doelen hebben betrekking op verschillende domeinen, zoals: • dagelijks functioneren thuis • inkomen en financieel beheer • werk en opleiding • sociale relaties • gezondheid en welzijn • ontspanning en vrijetijdsbesteding (sport).
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
De kracht van de cliënt
N D ER W
IJ S
Begin bij de kracht van de cliënt, niet bij zijn of haar problemen – dat is de kern van het Strengths Model, een rehabilitatiemethodiek die mensen met een ernstige chronische psychiatrische stoornis helpt beter te functioneren in de maatschappij. ‘Een heel directe en prettige manier om cliënten te ondersteunen om met hun ziekte te leven als mens onder de mensen,’ vertelt hoofdopleider Dirk den Hollander. ‘En bovendien: bewezen effectief.’ Bron: RINO Groep (z.d.).
EP
SO
MBCT Mindfulness-Based Cognitive Therapy (MBCT) is gericht op mensen met (chronische) psychische problemen, zoals een depressie. Het is een combinatie van elementen uit de cognitieve therapie en meditatie. Bij de cognitieve therapie kun je denken aan het inzicht dat bepaalde gedachten invloed hebben op je gevoel, gemoed.
O
Decentreren
BO
O
Bron: Mindfulness.nl (z.d.).
M
BE R
Een voorbeeld is “decentreren”, een focus op het bewust worden van alle binnenkomende gedachten en gevoelens en deze te accepteren, maar er niet aan te hechten of erop te reageren. Dit proces is bedoeld om een persoon te helpen los te komen van zelfkritiek, piekeren en dysfore stemmingen die kunnen ontstaan bij het reageren op negatieve denkpatronen.
IG
H
T
Je leert je gemoedstoestand (her)kennen en er op een andere manier mee omgaan. De doelen waar MBCT zich op richt zijn het helpen begrijpen van de depressie, ontdekken wat je kwetsbaar maakt en het leren anders te denken over jezelf. Dit laatste heeft te maken met dat negatief denken leidt tot een negatieve gemoedstoestand en dat je vaak te hoge eisen aan jezelf stelt. Hier komen de irrationele gedachten die aan de orde zijn gekomen bij RET in feite terug.
C
O
PY
R
Hoe werkt MBCT? MBCT gebruikt deze mindfulness-voordelen om de geestelijke gezondheid te verbeteren: • Mindfulness helpt de cliënt zijn eigen denk- en stemmingspatronen te ontdekken. • Mindfulness helpt de cliënt om aanwezig te zijn en de kleine geneugten van het dagelijks leven te waarderen. • Mindfulness leert de cliënt hoe hij de neerwaartse spiraal kan stoppen die kan ontstaan door een slecht humeur of het denken aan pijnlijke herinneringen. • Mindfulness stelt de cliënt in staat om “over te schakelen” van zijn huidige gemoedstoestand naar een die bewuster, evenwichtiger en minder veroordelend is. • Mindfulness geeft de cliënt toegang tot een andere benadering voor het omgaan met moeilijke emoties en stemmingen.
397
Bekijk de video 'Coaching-Mindfulness Based Cognitive Therapy'.
a. Geef een omschrijving van het begrip rehabilitatie. b. Zoek op internet naar drie verschillende omschrijvingen van het begrip rehabilitatie.
N D ER W
Opdracht 29 De uitgangspunten van rehabilitatie De methode kent drie uitgangspunten, ook wel aangrijpingspunten genoemd: • de cliënt • de omgeving • de maatschappij.
SO
Geef een toelichting op alle drie de uitgangspunten.
Opdracht 30 Het rehabilitatieplan
Bekijk de video 'ACT busmetafoor'.
BE R
a. Noteer waar de afkorting ACT voor staat. b. Geef een omschrijving van ACT.
O
EP
Geef een beschrijving van de vijf fasen waaruit het rehabilitatieplan is opgebouwd.
Opdracht 31 ACT
O
M
c. Geef een samenvatting van de inhoud van de video. d. Geef je mening over de sterke en minder sterke punten van ACT.
BO
Opdracht 32 Kernprocessen ACT
T
Geef een toelichting op de zes kernprocessen van ACT.
H
Opdracht 33 ACT en bewegingsagogie
C
O
PY
R
IG
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat de mogelijkheden van de principes van ACT zijn binnen de bewegingsagogie. b. Presenteer de resultaten kort aan elkaar.
398
IJ S
Opdracht 28 Het begrip rehabilitatie
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
Opdracht 34 Strengths Model Lees de volgende tekst.
IJ S
De kracht van de cliënt
SO
Leg op grond van deze tekst op hoofdlijnen het Strengths Model uit.
N D ER W
Begin bij de kracht van de cliënt, niet bij zijn of haar problemen – dat is de kern van het Strengths Model, een rehabilitatiemethodiek die mensen met een ernstige chronische psychiatrische stoornis helpt beter te functioneren in de maatschappij. ‘Een heel directe en prettige manier om cliënten te ondersteunen om met hun ziekte te leven als mens onder de mensen,’ vertelt hoofdopleider Dirk den Hollander. ‘En bovendien: bewezen effectief.’
8.7 Methoden binnen de jeugdzorg
O
M
BE R
O
EP
De methoden die we hier bespreken worden ook buiten de jeugdzorg gebruikt. Je kunt hierbij denken aan het Sociaal Competentiemodel, dat ook binnen de psychiatrie gebruikt wordt. Het omgekeerde geldt ook: methoden die aan de orde zijn gesteld binnen de psychiatrie of de gehandicaptenzorg kom je ook tegen binnen de jeugdzorg. Aan de volgende methoden of interventies wordt aandacht besteed: • Sociaal Competentiemodel • Multi Systeem Therapie • Agressie Regulatie op Maat (AR op Maat) • Sociale Vaardigheden op Maat (SoVa op Maat) • MatriXmethode
BO
Sociaal Competentiemodel Dit model is aanvankelijk ontwikkeld voor delinquente jongeren, maar is later ook toegepast op andere groepen, zoals mensen met een licht verstandelijke beperking.
C
O
PY
R
IG
H
T
Ontstaan van gedragsproblemen Het Sociaal Competentiemodel vertrekt vanuit een bepaalde visie op het ontstaan van gedragsproblemen. Uitgangspunt is dat de problemen ontstaan omdat er een groot verschil bestaat tussen dat wat van de jongeren gevraagd wordt en zijn competenties of vaardigheden. Jongeren kunnen om uiteenlopende redenen voldoende vaardigheden of competenties missen. Het kan zijn dat ze een bepaalde stoornis hebben, dat ze pedagogische verwaarloosd zijn of dat ze een traumatische ervaring hebben opgelopen. Er zijn duidelijk elementen vanuit de gedragstherapie overgenomen. Ook hier is de visie dat nieuw, meer effectief gedrag kan worden aangeleerd dat in plaats kan komen van ongewenst gedrag. Zo wordt soms gebruikgemaakt van gedragstherapeutische technieken als het token economy-systeem, waarbij iemand bij gewenst gedrag systematisch beloond wordt.
399
IJ S
Doelen stellen Voor dat met de behandeling gestart wordt, is het noodzakelijk om vast te stellen welke vaardigheden deelnemers al beheersen en welke nog aangeleerd moeten worden. Voor elke jongere worden hiervoor aparte doelen opgesteld. Het algemene doel is dat met het vergroten en uitbreiden van vaardigheden de jongeren zich dusdanig gaan gedragen, dat ze zich in hun dagelijks functioneren kunnen handhaven en zich verder kunnen ontwikkelen.
SO
N D ER W
Competenties verbeteren De jongeren krijgen een gestructureerde omgeving aangeboden waar ze kunnen oefenen met gedrag dat binnen hun mogelijkheden ligt. Op die manier werken ze langzaam maar zeker naar verbetering van de competenties toe. Ze krijgen consequent positieve feedback op het vertonen van gewenst gedrag en hulpverleners negeren het negatieve, ongewenste gedrag zo veel mogelijk. Dit vergroot het zelfvertrouwen van de jongeren. De hulpverleners en/of begeleiders spelen de belangrijkste rol. Zij hebben het meeste contact met de jongeren en hebben een belangrijke voorbeeldfunctie. Als het goed gaat delen ze complimenten uit, als het niet of minder goed gaat laten ze zien hoe het wel moet.
BE R
O
EP
Verschillende fasen De methode kent verschillende fasen met steeds een bepaald accent. Het gaat om een geleidelijke opbouw van vaardigheden die in complexiteit toenemen. 1. Het accent ligt in fase 1 op basisvaardigheden als verzorging, kameronderhoud en het meewerken aan opdrachten, taken. 2. Het accent ligt in fase 2 op het leren van sociale vaardigheden. 3. Het accent ligt in fase 3 op het zelfstandig functioneren.
R
IG
H
T
BO
O
M
Multi Systeem Therapie (MST) Multi Systeem Therapie (MST) is bedoeld voor jongeren van 12 tot 18 jaar met ernstige gedragsproblemen bij wie plaatsing dreigt in de (gesloten) jeugdzorg. Wat de problematiek betreft kun je denken aan spijbelen, agressie, plegen van delicten, weglopen en drugsgebruik. Vaak is sprake van een combinatie van verschillende gedragsproblemen, die vervolgens uitmonden in crimineel gedrag. De interventies die binnen MST worden ingezet richten zich vooral op ouders en andere sleutelfiguren uit de omgeving van de jongere. Vaak wordt ook gewerkt aan het vergroten van vaardigheden van de jongere zelf, het functioneren op school en de omgang met leeftijdgenoten. Het unieke van de aanpak is dus dat er niet alleen intensief met de jongere en het gezin gewerkt wordt, maar ook met school, verwijzers, leeftijdgenoten en met de buurt.
C
O
PY
Hoofddoel Het hoofddoel van MST is het terugdringen van de ernstige gedragsproblemen waarmee de jongere is aangemeld en zorgen dat het gezin en zijn omgeving in staat zijn eventuele toekomstige problemen zelfstandig het hoofd te bieden. Behandelplan Bij aanvang wordt samen met alle betrokken partijen een behandelplan opgesteld. De behandelduur is gemiddeld drie tot vijf maanden.
400
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
Multi Systeem Therapie heeft als interventie de hoogste effectiviteitsscore, namelijk effectief volgens sterke aanwijzingen.
IJ S
Bekijk de video's 'Multisysteem Therapie: gezinsbehandeling voor jongeren tussen de 10 en 19 jaar' en 'De Waag Multi Systeem Therapie'.
N D ER W
MST Nederland
Op de website van MST Nederland vind je veel meer informatie over deze vorm van therapie. Ook vind je daar verschillende video’s met betrekking tot dit onderwerp
EP
SO
Doel Het hoofddoel van MST is het terugdringen van de ernstige gedragsproblemen waarmee de jongere is aangemeld en zorgen dat het gezin en zijn omgeving in staat zijn eventuele toekomstige problemen zelfstandig het hoofd te bieden. De MST-therapeut stelt bij aanvang van de behandeling samen met de ouders, jongere en verwijzer een behandelplan op met duidelijke doelen en meetbare uitkomsten.
M
BE R
O
Doelgroep Multi Systeem Therapie (MST) is bestemd voor 12-tot-18-jarigen met ernstig antisociaal/grensoverschrijdend gedrag (zoals agressie, spijbelen, plegen van delicten, weglopen, drugsgebruik en omgang met verkeerde vrienden) én hun ouder(s). De problematiek doet zich op meerdere levensgebieden voor (gezin, school, vrienden, buurt) en is vaak dermate ernstig, dat een uithuisplaatsing dreigt. MST beoogt een dergelijke plaatsing te voorkomen. Het is voor MST niet nodig dat een jongere zelf gemotiveerd is om zijn of haar gedrag te veranderen.
IG
H
T
BO
O
Aanpak De aanpak bestaat uit intensieve behandeling in de thuissituatie gedurende drie tot vijf maanden. Het gezin staat centraal en heeft 24 uur per dag, 7 dagen per week een therapeut ter beschikking. Na het opstellen van het behandelplan wordt in alle systemen om de jongere heen gezocht naar de factoren die samenhangen met het probleemgedrag. De behandeltechnieken en strategieën die tijdens MST ingezet worden zijn gericht op de jongere zelf, het gezin, de school, het contact met leeftijdsgenoten en de buurt.
C
O
PY
R
'Moet die blonde dame ons redden?' Jeffrey, 17 jaar, woont bij zijn vader Hans. Jeffrey raakt verslaafd aan wiet. Hij gaat niet meer naar school en heeft geen werk. Aan geld komt hij door grote druk uit te oefenen op vrienden, en familieleden. Steeds vaker gaat dat gepaard met verbale en ook fysieke agressie. Het loopt uit de hand. Hans, de vader van Jeffrey: "De situatie thuis was volledig uit de hand gelopen. Op een gegeven moment was de situatie onhoudbaar en werd Jeffrey via Jeugdzorg opgenomen in een instelling. Binnen no-time was hij weer thuis, omdat ie agressief was. Lekker makkelijk zei ik, kan ik het weer oplossen."
401
IJ S
Na die opname leek de situatie thuis uitzichtlozer dan ooit. Hoe nu verder was de grote vraag. Nog even en dan zou de situatie volledig escaleren. Op dat moment kwam MST in beeld. Hans: "Ik zie Suzanne van MST nog binnenlopen, mijn eerste gedachte was, ‘moet die blonde dame ons redden?' Maar ik besloot ook gelijk er voor de volle honderd procent voor te gaan. Ik wilde koste wat kost verandering".
EP
SO
N D ER W
Met vader en Jeffrey en andere betrokken personen werd eerst gekeken naar de oorzaken van de problemen. Kern van het probleem was Jeffrey's wietverslaving en de druk die hij op zijn omgeving uitoefende om aan geld te komen. Daarom werd begonnen met een veiligheidsplan waarin met Hans werd gesproken over hoe om te gaan met agressie. Belangrijk was om het niet meer tot fysiek geweld te laten komen. Hans: "Als die situatie dreigde, probeerde ik Jeffrey naar buiten te krijgen. Lukte dat niet, dan ging ik zelf. Na een paar weken escaleerde de situatie thuis. Zoals eerder met Suzanne was besproken, belde ik 112. Het is heel heftig om dit als vader te doen maar hiermee gaf ik tegelijkertijd mijn zoon een duidelijke boodschap namelijk: ‘tot hier en niet verder'. Ik accepteer jouw agressie niet. Vanaf nu wist Jeffrey dat hij met agressie niets meer af kon dwingen. Hij werd vervolgens drie dagen vastgehouden. Daarna heeft er geen fysieke agressie meer plaatsgevonden."
BE R
O
Bron: MST (z.d.).
Bekijk de website 'Multisysteem Therapie (MST)'.
BO
O
M
Agressieregulatie op Maat Agressieregulatie op Maat is gericht op jongeren van 16 tot 21 jaar in gesloten jeugdzorg. Deze jongeren hebben ernstige agressieproblematiek en vertonen antisociaal gedrag. De kans om opnieuw in de fout te gaan is bij deze groep matig tot hoog.
IG
H
T
Doel Het doel van de interventie is het verbeteren van de zelfregulatie en het verminderen van de kans op herhaling. Agressieregulatie op Maat duurt minimaal vijf maanden en maximaal anderhalf jaar en maakt gebruik van motivatietechnieken, mindfulness en elementen uit de cognitieve gedragstherapie.
C
O
PY
R
Behandeling Dit programma is grotendeels een individuele behandeling die gebruikmaakt van een cognitieve gedragsmatige aanpak en het structureel aanbieden van oefeningen. Je kunt hierbij denken aan allerlei rollenspelen, maar ook aan oefenen uit de dramatherapie en mindfulness.
402
Lees de verdiepingsstof 'Agressieregulatie op Maat'.
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
IJ S
Sociale Vaardigheden op Maat De Sociale Vaardigheidstraining (SoVa) op Maat is voor jongeren van 15 tot 21 jaar die in een residentiële setting verblijven en kan ambulant worden voortgezet. De training sluit met maatwerk aan op de specifieke problematiek of het recidiverisico van de jongere en kent drie hoofdvarianten, gericht op sociale vaardigheden, conflicthantering en assertiviteit. De duur van de training varieert van vijf maanden tot twee jaar.
N D ER W
Doel Het doel van deze interventie is om het tekort aan sociale vaardigheden te verminderen. Dit heeft ook invloed op het probleemgedrag en maakt de kans op herhaling, recidive, kleiner. Het gaat erom dat de jongeren zich beter dan voorheen kunnen handhaven in allerlei sociale (probleem)situaties.
SO
Ook wordt invloed uitgeoefend op de gedachten van deze jongeren. Vaak houden ze er opvallend negatieve gedachten, cognities, op na die vervolgens hun gedrag negatief beïnvloeden. Zo hebben ze snel het idee dat er om hen gelachen wordt of dat iemand anders ruzie met ze zoekt.
M
BE R
O
EP
Aandachtspunten Belangrijke aandachtspunten zijn: • oefenen van vaardigheden in sociale situaties (communiceren, onderhandelen, omgaan met conflicten, samenwerken, omgaan met kritiek) • verminderen van niet-functionele gedachten, cognities • vergroten van de impulscontrole en zelfcontrole • vergroten van de (sociale) oplossingsvaardigheden • vergroten van het geloof in eigen kunnen, vergroten van het zelfvertrouwen • stimuleren van de morele ontwikkeling.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
MatriXmethode Deze methode is met name een gesprekstechniek waarbij de cliënt zelf tot de oplossing komt. Bij veel mensen zit als het ware het hoofd vol. Ze willen rust, vooral in hun hoofd. Het belangrijkste doel van deze methode is het krijgen van regie over de processen die zich afspelen in iemands hoofd. Dit staat centraal in de eerste stap van deze methode, namelijk het MatriXgesprek. Door deze wijze van gespreksvoering vindt de cliënt een eigen oplossing. De methode gaat er vanuit dat de cliënt met een hulpvraag zelf de probleemeigenaar en de probleemoplosser is.
403
IJ S N D ER W SO EP
BE R
O
MatriXmethode.
Zelf ervaren
BO
Bron: Stoop (2023).
O
M
Iemand met een gerichte hulpvraag weet als geen ander hoe iets zelf wordt ervaren. Dat komt doordat meteen een plaatje (zien), geluid (horen), gevoel (voelen), geur (ruiken), smaak (proeven) of gedachte (denken) naar boven komt. Daar wordt de nadruk opgelegd tijdens een gesprek.
IG
H
T
Bekijk de video 'De MatriXmethode: de korte uitleg'.
R
Opdracht 35 Bruikbaarheid van methoden
C
O
PY
Deze opdracht kun je het beste in een groepje van studenten met ongeveer dezelfde interesse of stageplaats maken. Bespreek met elkaar met welke van de onderstaande methoden jullie binnen de stageplaats of sector waar jullie interesse naar uitgaat, het meest kunnen. 1. Sociaal Competentiemodel 2. Multi Systeem Therapie 3. Agressie Regulatie op Maat 4. Sociale Vaardigheden op Maat 5. MatriXmethode.
404
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
Opdracht 36 Sociaal Competentiemodel
Opdracht 37 Multi Systeem Therapie
N D ER W
Leg uit wat er met de term ‘multisysteem’ wordt bedoeld en hoe dat terugkomt in deze vorm van therapie.
IJ S
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Leg de principes van het Sociaal Competentiemodel uit. b. Geef aan wat je als bewegingsagoog met dit model kunt.
Opdracht 38 Sociale vaardigheden op maat
SO
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar wat je met deze methode binnen je eigen situatie kunt.
8.8 Methoden binnen het speciaal onderwijs
O
EP
Naast het leren van allerlei sociale en schoolse vaardigheden, probeert men binnen het onderwijs het gedrag van de kinderen op een positieve manier te beïnvloeden. Sommige scholen hanteren hiervoor een specifieke methode.
BE R
Veelgebruikte methoden zijn: • PAD-methode • Kanjermethode • Taakspel.
BO
O
M
Het Nederlands Jeugdinstituut omschrijft ruim 300 interventies. Zes interventies hebben de hoogste waardering: Effectief volgens sterke aanwijzingen. Twee daarvan zijn de PAD-methode en de Kanjermethode.
IG
H
T
De PAD-methode De afgelopen jaren is op scholen voor regulier, speciaal basisonderwijs en speciaal onderwijs een toenemende behoefte ontstaan aan lesprogramma’s die het sociaal en emotioneel functioneren van hun leerlingen versterken. De op dit moment meest uitgewerkte methode is het Programma Alternatieve Denkstrategieën (PAD), ook wel Probeer Anders te Denken genoemd.
C
O
PY
R
Het PAD-leerplan Het PAD-leerplan is een programma ter bevordering van de sociale en de emotionele ontwikkeling en is gericht op het bijbrengen van moreel besef en sociale vaardigheden. Het plan bestaat uit gedetailleerd uitgewerkte lessen van twee keer ruim een half uur per week, gedurende een groot deel van de basisschoolleeftijd. PAD richt zich vooral op de preventie van bepaald gedrag. Niet alleen door aandacht te besteden aan wat wel of niet mag, maar vooral aan de achterliggende normen en waarden, aan de gedachten en gevoelens van het kind zelf en van de andere betrokkenen. Kinderen leren dat er verschillende manieren zijn om problemen op te lossen. Daardoor worden ze sociaal en emotioneel competenter.
405
N D ER W
Lesprogramma en PAD-kind van de dag Er is daarbij gekozen voor een duidelijke opbouw van de lesstof om de complexiteit van de sociale werkelijkheid voor de leerlingen te verhelderen. Naast onderwijsleergesprekken over concrete ervaringen van de kinderen en de leerkracht en het formuleren van conclusies over de sociale werkelijkheid op metacognitief niveau, is er ook consequent en veelvuldig ruimte voor een activiteit als het rollenspel.
IJ S
De lessen richten zich op vier aspecten van de sociale competentie: • Zelfbeeld: hoe waardeer en zie ik mijzelf, hoe bouw ik een positief zelfbeeld op? • Zelfcontrole: hoe stem ik mijn gedrag op mijn emoties af? • Emoties: hoe ga ik om met de emoties van mijzelf en de ander? • Probleemoplossingstrategieën: hoe kan ik op bevredigende wijze een probleem oplossen en hoe kan ik me meer verantwoordelijk en volwassen gedragen?
BE R
O
EP
SO
Op veel scholen bestaat het programma uit twee lessen van dertig minuten per week. Tijdens deze lessen komen verschillende vaardigheden aan bod. Daarnaast stimuleert elke leerkracht de kinderen voortdurend de geleerde begrippen en vaardigheden te gebruiken. Ook ‘Het PAD-kind van de dag’ is onderdeel van het leerplan. De bedoeling hiervan is het gevoel van eigenwaarde en zelfvertrouwen bij de kinderen te vergroten. Elke dag wordt er een PAD-kind van de dag gekozen. Dit kind mag de leerkracht de hele dag helpen bij leuke klusjes. Daarnaast krijgt het regelmatig complimenten van de leerkracht. Aan het einde van de dag krijgt het PAD-kind van een aantal of alle kinderen een compliment en mag het zichzelf ook nog een compliment geven. Soms worden deze complimenten verzameld op één blad (complimentenlijst) dat het kind mag houden en mee naar huis mag nemen.
BO
O
M
Padden Ook binnen het bewegingsonderwijs wordt aandacht besteed aan sociaal-emotionele vorming. Kinderen leren er met elkaar te spelen en samen te werken, elkaar te helpen, complimenten te geven, met winnen en verliezen om te gaan en ruzies bij te leggen.
C
O
PY
R
IG
H
T
Een belangrijk onderdeel binnen het project is ‘padden’. De kinderen leren eerst het schildpadverhaal dat vertelt over een jonge schildpad die steeds boos wordt omdat alles mis gaat. Tot hij op een dag van een oude schildpad leert om zich terug te trekken in zijn schild als dingen mis dreigen te lopen. Als hij oplossingen heeft bedacht, kan hij weer uit zijn schild kruipen en deze uit proberen. Oudere kinderen leren het verhaal abstracter door de kleuren rood, oranje en groen te gebruiken (stoplicht).
406
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
Voorbeeld
IJ S
Tijdens een spel wordt Max kwaad op Ravi, omdat Ravi op zijn voet heeft getrapt. Max begint te schelden, waarop Ravi nog eens op zijn voet gaat staan. Ruzie is het gevolg.
N D ER W
Max is kwaad op Ravi, omdat hij op zijn voet heeft gestapt. • Rood: Max loopt bij Ravi weg en gaat padden om rustig te worden (meestal gaat het kind op de zogenaamde padkruk zitten). • Oranje: Max bedenkt dat hij Ravi gaat vragen om in het vervolg beter uit te kijken, want hij heeft pijn. • Groen: Als hij dit heeft gedaan, reageert Ravi door te zeggen dat hij het niet expres deed en hij biedt zijn excuses aan.
SO
Het probleem is opgelost.
EP
Ook wordt wel gebruikgemaakt van de gekleurde stippen. De rode stip is de strafstip, de groene stip is de stip waar de leerling kan gaan staan als hij denkt weer mee te kunnen doen.
BO
O
M
BE R
O
Kanjermethode Het doel van de Kanjermethode is het stimuleren van betrouwbaar en constructief gedrag: Kanjergedrag. Door deze methode krijgen kinderen meer zelfvertrouwen en meer respect en waardering voor anderen. In het onderwijs betekent dit dat de sfeer in de klas veiliger wordt, de relaties onderling verbeteren en dat de leerkracht en de kinderen zich sociaal competenter voelen. In het onderwijs wordt gesproken over Kanjertrainingen. Deze aanpak is ook naar de sport vertaald en heet ‘Kanjers in de sport’. Bij de kanjermethode spelen twee aspecten een belangrijke rol.
H
T
Kanjerafspraken De rode draad van de methode bestaat uit het maken van Kanjerafspraken waar iedereen zich aan moet houden. Deze kanjerafspraken kunnen gelden in de klas, in de gymzaal en bij de sportvereniging (Kanjers in de sport). Ze dragen bij aan een betere sfeer.
C
O
PY
R
IG
De kanjerafspraken zijn: • We helpen elkaar. • We vertrouwen elkaar. • We lachen elkaar niet uit. • Niemand speelt de baas. • Niemand doet zielig. • We hebben respect voor onszelf en anderen.
407
Vier gedragstypen Uit onderzoek blijkt dat sociaal gedrag van kinderen ingedeeld kan worden in vier verschillende typen.
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Deze typen zijn: • de pestvogel • het konijn • het aapje • de tijger.
H
T
Het voorbeeld uit de sport geeft aan waarvoor elk dier staat.
IG
De spelers
C
O
PY
R
De pestvogel Ik eis respect, want ik ben de beste. Jij bent een sukkel.
408
Het konijn Ik ben een sukkel, ik kan het niet, een ander heeft het gemakkelijker dan ik, en is veel beter dan ik. Waarom helpt niemand mij? Ik respecteer anderen wel, en waarom zij mij niet?
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
IJ S
Het aapje Als ik gek doe, dan ben ik leuk. Leuke kinderen horen erbij. Ik wil er graag bijhoren. Ik doe maar wat, als het maar leuk is. Ik wil graag bij de pestvogel horen. Ik respecteer niemand en mijzelf ook niet.
N D ER W
De tijger Ik doe gewoon. Dat is niet 'braaf' wat sommige mensen denken. Ik ben mijzelf. Dat wil zeggen dat ik mijn mening durf te geven en niet bang ben. Ik hoef niet stoer of grappig te doen. Het gaat goed met mij, ik durf blij te zijn en kan goed met de trainer praten.
BE R
O
EP
SO
Bron: Werkboek Kanjers in de Sport.
BO
O
M
Tijdens de kanjertraining worden de kinderen vertrouwd gemaakt met deze vier typen. Ze leren tevens hun eigen gedrag en dat van anderen te herkennen en te categoriseren naar de vier typen. Ze oefenen met het reageren op de verschillende typen en te reageren zoals de verschillende typen gedrag.
IG
H
T
Vervolgens worden kinderen aangesproken op hun manier van reageren, met verwijzing naar de gedragstypen. Hierdoor krijgen de kinderen inzicht in hun eigen gedrag en in het gedrag van anderen en oefenen de kinderen spelenderwijs het tijgergedrag.
C
O
PY
R
Naast de gedragstypen hanteert de kanjertraining de kanjerafspraken. De kanjertraining kent boeken, werkboeken en een leerkrachtenhandleiding, waarin precies aangegeven is hoe de lessen gegeven moeten worden. Bij Kanjers in de sport worden de trainers bewust gemaakt van de vier typen gedrag en leren ze deze te herkennen bij de sporters. De trainer moet leren om zodanig in te spelen op het gedrag van de spelers dat het allemaal min of meer tijgers worden. Ook hier houdt men zich aan de kanjerafspraken. Taakspel Lees de verdiepingsstof 'Taakspel'.
409
a. b. c. d.
Leg uit waar de letters PAD voor staan. Leg uit wat er bedoeld wordt met padden. Leg uit hoe de stoplichtmethode werkt. Leg uit wat het doel van het PAD-kind van de dag is.
N D ER W
Opdracht 40 PAD en de bewegingagoog
IJ S
Opdracht 39 PAD-methode
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar hoe je de principes van de PAD-methode kunt gebruiken binnen de bewegingsagogie.
Opdracht 41 De Kanjermethode
SO
a. Leg uit wat Kanjerafspraken zijn. b. Geef een beschrijving van de vier typen die binnen deze methode voorkomen.
EP
Opdracht 42 Kanjers binnen de sport
BE R
O
a. Leg uit hoe de Kanjermethode binnen de sport wordt gebruikt. b. Geef aan wat jij als bewegingsagoog kunt met de Kanjermethode.
Opdracht 43 Leerdoelen
BO
O
M
a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Als je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt doen. b. Vul de beoordeling in.
Je kunt de belangrijkste gedragstherapeutische methoden beschrijven en toepassen.
C
O
PY
R
IG
2.
H
T
1.
410
Je kunt een aantal methoden binnen de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking beschrijven.
3.
Je kunt een aantal methoden binnen de ouderenzorg beschrijven.
4.
Je kunt aantal methoden binnen de psychiatrie beschrijven.
5.
Je kunt een aantal methoden binnen de jeugdzorg beschrijven.
6.
Je kunt aantal methoden binnen het speciaal onderwijs beschrijven.
7.
Je kunt een aantal methoden binnen de richting waarin jij stageloopt toepassen.
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
8.9 Verdiepingsstof - Interventies
IJ S
Een overzicht van interventies vind je op de websites 'Loket Gezond Leven', 'Databank Effectieve jeugdinterventies', 'Justitiële interventies voor jongeren en volwassenen', 'Movisie: Justitiële interventies' en 'Databank erkende interventies voor de langdurige zorg'.
N D ER W
8.10 Verdiepingsstof - Electro Convulsie Therapie
Electro Convulsie Therapie (ECT) is een behandeling waarbij onder narcose plakkers op het hoofd geplaatst worden. Zij zorgen voor een korte elektrische stroom door het brein. Toen deze behandeling nog niet onder narcose plaats vond, sprak men van elektroshocks. ECT wordt in Nederland relatief weinig toegepast. Toch is het een werkzame en veilige behandeling voor (ernstige) depressies, met name als andere behandelingen niet werken.
O
EP
SO
Wanneer wordt ECT toegepast? Voordat ECT wordt toegepast, zullen eerst medicijnen tegen depressie zijn uitgeprobeerd. Als dit werkt heeft dat de voorkeur boven ECT. Soms hebben medicijnen echter onvoldoende effect. Ook is het mogelijk dat zij te veel bijwerkingen hebben. In zulke gevallen kan ECT geprobeerd worden, vaak met goed resultaat. De voor- en nadelen van ECT worden uitvoerig besproken met de persoon die ECT ondergaat en diens naasten.
BO
O
Bron: Hersenstichting (z.d.).
M
BE R
Bijwerkingen van ECT Kort na een ECT-behandeling kunnen mensen last krijgen van hoofdpijn, misselijkheid, spierpijn, vergeetachtigheid en verwardheid. In de loop van een ECT kuur kunnen er geheugenproblemen optreden. Wanneer met ECT wordt gestopt, herstelt het geheugen zich meestal weer snel. Een klein gedeelte van de mensen die ECT hebben gehad, blijft last houden van geheugenproblemen.
8.11 Verdiepingsstof - Reminiscentie
Bron: Kennisplein gehandicaptensector (2019).
C
O
PY
R
IG
H
T
Reminiscentie is het bewust ophalen van herinneringen, waardoor oudere cliënten met een beperking meer tevredenheid ervaren over hun leven. Door bewust herinneringen op te halen (reminiscentie) kun je als begeleider een bijdrage leven aan de kwaliteit van het leven van een oudere cliënt. Je kunt een aantal middelen inzetten om herinneringen naar voren te halen. Maak gebruik van: materialen geuren foto's muziek dialoog Het geheugen wordt zo gestimuleerd. De beoogde doelen zijn verbetering van het gevoel van tevredenheid over het leven, contact onderhouden, het leren kennen van een dementerend persoon en het gevoel van eigen waarde versterken. Het ophalen van herinneringen kan ook worden gebruikt om levensverhalen te maken. Andersom kunnen levensboeken worden gebruikt bij reminiscentie.
411
8.12 Verdiepingsstof - ACT
N D ER W
IJ S
ACT staat voor Acceptance and Commitment Therapy (Nederlands: Acceptatie en Toewijdingstherapie). Deze vorm van therapie helpt je afstand te nemen van je gedachten en er flexibeler mee om te gaan. Vaak willen we namelijk van onze gedachten af en proberen ze dan te controleren. Met ACT leer je er op een andere manier mee om te gaan, namelijk op een meer vriendelijke manier. ACT haalt je uit die gedachtenspiraal en brengt je weer terug in het hier en nu.
SO
Wat is ACT? ACT is een bewezen effectieve vorm van gedragstherapie. De therapie komt vanuit het meer bekende cognitieve gedragstherapie. ACT helpt je om de gedachten en emoties die je hebt te accepteren en te omarmen in plaats van het gevecht met ze aan te gaan. We willen die negatieve gedachten vaak niet hebben en proberen ze dan ook vakkundig te onderdrukken. Maar juist door dat te doen, krijgen die gedachten en bijbehorende gevoelens, meer kracht en komen ze op een ander moment weer sterker terug.
O
M
BE R
O
EP
Wat doet ACT? ACT helpt jou om mentaal flexibeler te worden en steeds meer aandacht te besteden aan wat jij belangrijk vindt in je leven. De therapie gaat voor een groot deel over het accepteren van je gevoel en emoties en het leren afstand nemen van je gedachten. Het overige stuk, het ‘Commitment’ gedeelte, gaat over dat jij nagaat wat je belangrijk vindt en vanuit daar leert te handelen. Dit doe je door het niet alleen te denken, maar juist door te doen. Tijdens de ACT therapie krijg je praktische oefeningen om hiermee te oefenen en je dit helemaal eigen te maken. Juist door te doen stap je uit die negatieve spiraal en gaat de kwaliteit van je leven er met grote stappen op vooruit. Je houdt namelijk de energie over die je voorheen kwijt was aan het strijden tegen je negatieve gedachten. Die kun je nu besteden aan wat je écht belangrijk vindt.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
Wanneer ACT? ACT kan goed helpen bij burn-out klachten, burn-out, depressieve klachten en verschillende angsten of spanningen. Maar ook als je bijvoorbeeld door een cirkel wilt heen breken of over hindernissen in je hoofd heen stappen, zoals situaties die je steeds maar liever vermijdt of uit de weg gaat. En om te leren bepaalde dingen los te laten die je om verschillende reden blijft doen, maar je eigenlijk meer ongemak dan plezier opleveren. Zoals uitstelgedrag. ACT kan dus enorm helpen als je weer gelukkig en tevreden in het leven wilt staan en nieuwe situaties sterk tegemoet wilt gaan.
412
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
ACT behandeling Tijdens een ACT behandeling werk je samen met een psycholoog aan het vergroten van jouw mentale veerkracht en flexibiliteit. Dit doe je onder andere met oefeningen die ervoor zorgen dat je beter kunt omgaan met tegenslagen. De punten hierna vormen de basis van de behandeling: 1. Acceptatie: Een belangrijke stap is je te leren openen voor je emoties, ook de vervelende. Die horen er namelijk ook bij. En dat kan best moeilijk en confronterend zijn. Je onderzoekt precies wat het is dat je tegenhoudt om die emoties te voelen. En samen met een psycholoog oefen je om ze juist wel te voelen. 2. Defusie (uit elkaar halen): Gedachten kunnen je helemaal overnemen. Met de zogenaamde defusie-technieken leer je afstand te nemen van belemmerende gedachten. Zo zitten ze je minder in de weg. In deze technieken zit veel humor. Je mag dus echt leren lachen om deze gedachten waardoor ze hun zware lading verliezen. 3. Zelf waarnemen: Je leert een meer flexibelere en aardigere houding naar jezelf toe aan te nemen en je eigen gedrag beter waar te nemen. 4. Hier en nu: Je gedachten en zorgen gaan vaak over je verleden of wat er mogelijk in de toekomst gaat gebeuren. Met ACT leer je je meer focussen op vandaag. Juist op alles wat er in het hier en nu is. In het hier en nu is ook je lichaam aanwezig en kun je dingen doen in plaats van dat je alleen maar in je hoofd leeft. 5. Waarden: Je ontdekt wat je eigenlijk écht belangrijk vindt in het leven, wat je leven waardevol maakt. Je waarden zijn een soort kompas dat je gaat helpen bij het maken van keuzes. 6. Toegewijd handelen: Doordat je weet wat je belangrijk vindt, kun je ook vanuit daar gaan handelen en kiezen en niet meer vanuit je negatieve gedachten en zorgen.
BO
O
M
Met ACT werk jij samen met jouw psycholoog aan deze punten. Dit doe je met oefeningen die er voor zorgen dat je beter kunt omgaan met de tegenslagen die je ervaart. Uiteindelijk kom je weer gelukkig en tevreden in het leven te staan en kun jij nieuwe situaties weer sterk tegemoet gaan. Bron: Psychologen Nederland (2022).
H
T
8.13 Verdiepingsstof - Agressieregulatie op Maat
IG
Meer informatie en een uitgebreide brochure over deze interventie kun je vinden op NJI
C
O
PY
R
Meer informatie en een uitgebreide brochure vind je op de website 'Agressieregulatie op Maat Jeugd'.
413
8.14 Verdiepingsstof - Taakspel
N D ER W
Belangrijke elementen van het Taakspel: 1. Positieve regels. 2. De hele groep doet mee. 3. Het is geen aparte activiteit. 4. De regels worden aangepast aan het kind met problemen.
IJ S
Het taakspel is een methode die kinderen binnen het basisonderwijs helpt hun gedrag tijdens de les om te buigen.
We bespreken deze vier belangrijke elementen en eindigen met een uitleg over hoe de methode in de praktijk werkt.
EP O
BE R
Dus niet: • Je mag niet door de klas schreeuwen. • Je mag niet door de gang rennen. • Je mag niet op je sokken gymen.
SO
1. Positieve regels Voor elke les bedenken de kinderen samen met de leerkracht positieve regels. Positieve regels zeggen wat je wel mag doen.
O
M
Maar wel: • Je praat zachtjes met elkaar. • Je loopt rustig door de gang. • Gymen doen we op sportschoenen of op blote voeten.
H
T
BO
Positieve regels bieden houvast. Negatieve regels vertellen alleen wat je niet mag doen. Je weet dan nog niet wat je wel mag doen. Zeker voor kinderen met gedragsproblemen is dit belangrijk. Deze kinderen hebben de neiging verboden te negeren of te saboteren. Regels die vertellen wat je wel mag doen, kun je niet omzeilen.
IG
Voorbeeld
C
O
PY
R
Als Mirna langs leraar Hans flitst, grijpt Hans haar in de kraag. ‘Rustig aan zeg!’ Mirna loopt verder, nu sloffend. ‘En dat sloffen is ook niet nodig’, zegt Hans geërgerd. Mirna zucht diep. ‘Is er nog iets wat ik wel mag?’ ‘Ja, rustig door de gang lopen’, zegt Hans die zich kwaad begint te maken. ‘Zeg dat dan’, zegt Mina en ze loopt verder.
414
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
IJ S
2. De hele groep doet mee Gedragsproblemen of niet, Taakspel wordt met de hele groep uitgevoerd. Het voordeel is dat lastige kinderen geen uitzonderingspositie innemen. Kinderen die geen gedragsproblemen hebben, kunnen met positieve regels ook prima overweg. Ook zij hebben baat bij de aanpak. De sfeer wordt namelijk beter en de instructies worden korter, omdat iedereen beter oplet. De leerkracht hoeft minder corrigerende opmerkingen te maken. Het wordt gezelliger in de klas.
N D ER W
3. Het is geen aparte activiteit Taakspel is een aanpak die tijdens alle lessen kan worden gebruikt. Het is geen aparte activiteit en kost dus ook geen extra tijd.
EP
SO
4. De regels worden aangepast aan het kind met problemen De regels die de kinderen samen met de leerkracht bedacht hebben, kunnen aangepast worden aan de specifieke kenmerken van de kinderen. Een kind met ADHD kan geen halfuur stilzitten. Dit kind krijgt bijvoorbeeld na een poosje een taak waar hij even voor moet lopen. Zo voorkomt Taakspel dat hij het niet volhoudt en zomaar wegloopt. Het kind kan zich op deze manier beter aan de regels houden en ervaart op die manier succes. Als een kind zijn best doet, maar het lukt toch niet, wordt samen met de leerkracht naar een oplossing gezocht. Falen moet voorkomen worden. Het gaat om succesbeleving bij alle kinderen.
M
BE R
O
Het taakspel in de praktijk Tijdens de les vormen leerlingen groepjes. De groepjes krijgen allemaal een aantal kaarten. De groepjes leerlingen leggen hun regels vast. Ze spreken af hoe lang ze zich aan de regels houden. De leerkracht geeft complimenten als het lukt, maar het hoeft niet altijd te lukken. Als het kind een regel overtreedt, haalt de leerkracht een kaart weg. Hij zegt verder niets en er is dus geen negatieve aandacht voor het kind. De sfeer in het groepje lijdt eveneens geen schade.
IG
H
T
BO
O
De groep die de meeste kaarten overhoudt, heeft gewonnen. De winnende groep vult een scoreformulier in dat aan de muur hangt. Zo kunnen de groepen sparen voor iets bijzonders, een beloning. De leerlingen bedenken zelf welke beloning (video, buiten spelen, wandeling, muziek in de klas). Groepjes willen graag winnen en daarom stimuleren de kinderen elkaar zich aan de regels te houden. Belangrijk bij deze aanpak is ook, dat de kinderen de probleemkinderen op een positieve manier helpen. Immers ze zoeken naar oplossingen als zij het moeilijk hebben met de regels. Ook verlegen en stille kinderen krijgen door het taakspel complimenten. Immers, stil zijn is een kwaliteit.
C
O
PY
R
Bron: CED-Groep (z.d.).
415
8.15 Begrippen Conditionering Een verzamelterm voor leerprocessen waardoor iemand zich aanpast aan de omgeving.
N D ER W
Desensitisatie Ongevoelig maken. EMDR Eye Movement Desensitization and Reprocessing.
SO
Fobie Heftige niet reële angst voor iets.
EP
Genetische factoren Dat wat erfelijk bepaald is.
BE R
O
Irrationeel In strijd met het gezonde verstand.
Methodisch werken Stap voor stap werken volgens een opgesteld plan.
BO
Time-out Uit de situatie halen.
O
M
Stimulus Prikkel.
C
O
PY
R
IG
H
T
Validation Waardering voor de belevingswereld van iemand.
416
IJ S
Companionship Gezelschap, kameraadschap.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Thema 8 Specifieke begeleidingsmethoden
417
IJ S N D ER W SO EP O BE R
BO
O
M
THEMA 9 OMGAAN MET AGRESSIE
C
O
PY
R
IG
H
T
Inhoud thema • Wat is agressie? • Opvattingen over agressie • Agressie binnen de samenleving • Risicofactoren van agressiviteit • Het agressiemodel • Omgaan met en voorkomen van agressie • Signaleringsplan Amarant • Verdiepingsstof • Begrippen
IJ S
De kans is groot dat je als bewegingsagoog te maken krijgt met agressie. Deze kans wordt vooral bepaald door de sector waarin je werkzaam bent. Op een afdeling SGLVG (Sterk Gedragsgestoord Licht Verstandelijk Gehandicapt) komt waarschijnlijk meer agressie voor dan op een somatische of psychogeriatrische afdeling van een verpleeghuis. Je moet niet het idee krijgen dat je voor een beroep hebt gekozen waarbij je dagelijks geconfronteerd wordt met allerlei vormen van agressie. Je moet je echter wel realiseren dat het zo nu en dan voor kan komen.
N D ER W
In dit thema wordt aandacht besteed aan wat agressie inhoudt en aan een aantal opvattingen over agressie. Paragraaf 3 biedt informatie over agressie als maatschappelijk probleem in het algemeen en als probleem binnen de sector Zorg en Welzijn in het bijzonder. De volgende twee paragrafen gaan over hoe je om kunt gaan met agressief gedrag. Zeker bij agressie geldt dat voorkomen beter is dan genezen. Het voorkomen start met het maken van een goede inschatting van de risico’s. Dit is het onderwerp van paragraaf 4.
EP
SO
Er worden in Nederland verschillende trainingen op het gebied van omgaan met agressie aangeboden. Dit gebeurt vanuit verschillende modellen. Op hoofdlijnen komt een veelgebruikt model aan de orde. Aan het einde van dit thema wordt een voorbeeld gegeven van een signaleringsplan en hoe dat in de praktijk werkt.
BE R
O
Relatie met werkproces Het thema ‘Omgaan met agressie' heeft vooral te maken met werkproces P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch-programma uit.
Leerdoelen
BO
O
M
Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder agressie. Je kunt de verschillende opvattingen over agressie beschrijven. Je kunt beschrijven wat de belangrijkste risicofactoren van agressie zijn. Je kunt het belang en de inhoud van het agressiemodel beschrijven. Je kunt beschrijven hoe je agressie kunt voorkomen en hoe je er mee omgaat. Je kunt een signaleringsplan ontwikkelen en toepassen.
C
O
PY
R
IG
H
T
• • • • • •
419
9.1 Casus
N D ER W
Bekijk de video’s 'Omgaan met agressie aan de balie; preventie van agressie in de zorg' en 'Omgaan met verbale agressie in de zorg'.
IJ S
Opdracht 1 Casus Agressie aan de balie
BE R
O
EP
SO
Kennisvragen a. Noteer een aantal oorzaken van agressie. b. Noteer een aantal vormen van agressie. c. Van welke vorm van agressie is sprake in de video ' Omgaan met agressie aan de balie; preventie van agressie in de zorg'? d. Wat zijn mogelijke oorzaken van het agressieve gedrag van de mevrouw aan de balie? e. Geef je mening over hoe de baliemedewerker omgaat met deze vorm van agressie. Noteer een aantal sterke en eventueel minder sterke punten. f. Vind je dat er in de video 'Omgaan met verbale agressie in de zorg' sprake is van agressie? g. Van welke vorm van agressie is in deze video sprake? h. Geef je mening over hoe de verpleegkundige omgaat met deze vorm van agressie.
9.2 Wat is agressie?
T
BO
O
M
Het begrip agressie kent verschillende betekenissen. Zelfs een positieve betekenis. Binnen de sport hoor je nog al eens dat iemand wat meer agressie moet tonen. In deze betekenis wordt agressie gekoppeld aan begrippen als felheid, inzet, energie, vitaliteit en doorzettingsvermogen. In geval van nood of bij bedreiging, is het heel positief als je met enige agressie (vluchten of vechten) reageert. De letterlijke betekenis van het woord agressie heeft geen negatieve lading. Het woord agressie komt van het Latijnse woord agredior, wat ‘ergens gericht op af gaan’ betekent.
IG
H
Agressie, agressief gedrag en geweld
C
O
PY
R
Elk kind heeft een gezonde vorm van agressie en opstandigheid nodig om zijn leefwereld te ontdekken. Hij leert zijn grenzen kennen en zijn territorium af te bakenen. De begrippen agressie, agressief gedrag en geweld worden vaak door elkaar gebruikt. Het begrip ‘agressie’ is een instinct dat (bij iedereen) in potentie aanwezig is (zie eerste zin). Het begrip ‘agressief gedrag’ is instinctief gedrag dat wordt omgezet in aanvallend gedrag dat schade tot gevolg heeft. Het begrip ‘geweld’ is een uiting van agressief gedrag en leidt tot fysieke en/of mentale beschadiging.
420
Thema 9 Omgaan met agressie
Negatieve betekenis In het merendeel van de gevallen heeft agressie echter een negatieve betekenis.
N D ER W
IJ S
Enkele omschrijvingen van agressie zijn: • Agressie is gewelddadig gedrag dat wordt gebruikt om schade aan te brengen aan een ander. Dit kan zowel door middel van fysiek geweld als door dreigen of domineren. • Er is sprake van agressie wanneer iemand andermans grenzen overschrijdt, bewust schade berokkent of met woede probeert iets te bereiken. • Agressie is gedrag dat iemand inzet om - bewust of onbewust - iets kapot te maken, een ander schade te berokkenen en/of duidelijk te maken wat hij wel of niet wil. Het gedrag overschrijdt de grenzen van wat algemeen acceptabel is in dit soort situaties en roept gevoelens van angst, pijn, verdriet en/of boosheid bij de ander op.
SO
Agressie is dus bedreigend en schadelijk voor degene tegen wie het gericht is.
O
EP
Natuurlijk is de grens niet altijd even scherp te trekken en gaat het om een geleidelijke schaal van niet agressief naar agressief. Zo is agressie duidelijk iets anders dan assertiviteit. Bij assertiviteit kom je voor jezelf op, maar houd je ook rekening met de ander. Soms ben je misschien wel eens te assertief (over-assertief) en kan dit vervelend overkomen bij andere mensen. In dit thema wordt later uitgebreid ingegaan op niveaus van agressiviteit.
BO
O
M
BE R
Verschijningsvormen van agressie Agressie kent verschillende verschijningsvormen. Agressie kan fysiek zijn, maar ook psychisch. Pesten en treiteren vallen dus ook onder agressie. Je kunt vormen van agressie op verschillende manieren indelen: • naar de aard van de agressie • naar de gerichtheid van de agressie • naar de mate van directheid waarop de agressie geuit wordt • naar de intentie van de agressie • naar de aanleiding of oorzaak van de agressie.
IG
H
T
Naar aard van de agressie Bij de aard van de agressie gaat het om verbale agressie, fysieke agressie en agressie met gebruiksvoorwerpen of gevaarlijke voorwerpen:
C
O
PY
R
Verbale agressie of niet-fysieke agressie Hierbij kun je denken aan iemand uitschelden, uitlachen, pesten, treiteren, verbaal bedreigen. Daarnaast kun je ook denken aan non-verbale vormen van agressie zoals een dreigende houding aannemen of je middelvinger opsteken. Fysieke agressie Fysieke agressie kent vele varianten, zoals schoppen, slaan, spugen, bijten, knijpen, duwen en krabben. Ook agressie met gebruiksvoorwerpen of gevaarlijke voorwerpen hoort hierbij. Bij de eerste categorie kun je denken aan het gooien met serviesgoed, asbakken en stoelen. Tot agressie met gevaarlijke voorwerpen horen het bedreigen met een mes, hamer, pistool of vuurwapen.
421
Voorbeelden
N D ER W
IJ S
Merel is prikkelbaar en snel geïrriteerd. Zij heeft gemakkelijk boze buien en is vaak slechtgehumeurd. Merel wordt vlug boos als zij haar zin niet krijgt en ook als anderen haar op fouten wijzen, soms wordt ze zelfs zonder enige reden erg boos. Zij is ook overdreven fel boos. Merel kan haar fouten maar moeilijk toegeven. Bij conflicten beschuldigt zij de anderen en ontkent zij haar eigen fouten. Merel kan slecht tegen haar verlies. Als zij gepest wordt, slaat Merel terug.
SO
Tim probeert andere kinderen te domineren. Hij kiest liever jongere vrienden uit. Tim kwetst andere kinderen om te kunnen winnen. Hij bedreigt en pest anderen. Hij kan anderen er zelfs toe aanzetten om een bende te vormen. Tim speelt vals. Hij vertelt dingen die niet waar zijn. Hij zegt gemene dingen over anderen. Hij doet dingen die hij niet mag achter iemands rug. Hij steelt ook wel eens dingen van andere kinderen.
M
BE R
O
EP
Naar de gerichtheid van de agressie Hierbij wordt ook wel gesproken over geëxternaliseerde (naar buiten gerichte) en geïnternaliseerde (naar binnen gerichte) vormen van agressie. Voorbeelden hiervan zijn: • agressie gericht op andere mensen • agressie gericht op voorwerpen Hierbij kun je denken aan het vernielen of beschadigen van eigendommen, huisraad, bushokjes, prullenbakken en dergelijke. • agressie gericht op zichzelf Dit wordt ook wel zelfverwondend gedrag of automutilatie genoemd (geïnternaliseerd).
BO
O
Naar de mate van directheid waarop de agressie geuit wordt Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen: • directe vormen van agressie (zichtbare agressie) • indirecte vormen van agressie (onzichtbare agressie).
PY
R
IG
H
T
Hierbij kun je denken aan het bewust niet op komen dagen bij afspraken, muziek te hard aanzetten, de hond laten poepen in de tuin van de buren, bewust regels overtreden en vormen van emotionele chantage of manipulatie. In de psychiatrie kun je geconfronteerd worden met een uitspraak als: ‘Als jij mij niet helpt, maak ik er een eind aan.’
C
O
Zichtbare en onzichtbare agressie
422
Bij agressie denken we vaak aan heftige uitbarstingen, zoals bedreigen, schreeuwen en vechten. Deze zichtbare en opvallende incidenten vormen echter nog geen acht procent van het totaal. De meeste incidenten zijn veel minder zichtbaar. De ene keer bedreigt een cliënt een medewerker via de telefoon. Een andere keer heeft een medewerker sterk het gevoel dat er iets in de lucht hangt. Dit geeft een onveilig gevoel.
Thema 9 Omgaan met agressie
Naar de intentie van de agressie Daarnaast kun je ook nog naar de intentie of de bedoeling van de agressie kijken. Is het de bedoeling van de cliënt om de hulpverlener pijn te doen of is het meer een onhandige poging van om aandacht vragen of een uiting van frustratie en onlustgevoelens?
SO
N D ER W
IJ S
Naar de aanleiding of oorzaak van de agressie Tot slot kom je indelingen van agressieve handelingen tegen op basis van de aanleiding of oorzaak. Hierbij kun je denken aan: • reactieve vormen van agressie (agressie als reactie op iets) • spontane vormen van agressie • agressie op basis van imitatie • agressie vanuit angst • agressie op basis van (psychiatrische) aandoeningen. Denk hierbij zowel aan een antisociale gedragsstoornis als aan agressie bij mensen met niet-aangeboren hersenletsel.
EP
Vormen van agressie
BO
O
M
BE R
O
De verschillende vormen van agressie volgens Bronfenbrenner: • fysieke agressie • verbale agressie • proactieve agressie • reactieve agressie • vijandige agressie • instrumentele agressie • directe agressie • indirecte agressie • open agressie • verdoken (covert) agressie • destructief gedrag.
IG
H
T
Seksuele intimidatie Een verschijningsvorm van agressie die als aparte categorie benoemd wordt is seksuele intimidatie. Onder seksuele intimidatie wordt verstaan:
Lees de verdiepingsstof 'Casus agressie'.
C
O
PY
R
Elke vorm van seksueel gedrag of seksuele toenadering, in verbale, non-verbale of fysieke zin, opzettelijk of onopzettelijk, die door de persoon die het ondergaat als ongewenst of gedwongen wordt ervaren.
423
Opdracht 2 Woordspin 'agressie'
N D ER W
IJ S
Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘agressie’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier dat volgens hen te maken heeft met agressie. Als iemand niets meer weet mag je passen en gaat je beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen die op het papier staan. b. Kom met het groepje tot een omschrijving van agressie.
Opdracht 3 Verschijningsvormen van agressie
EP
SO
Agressie kent verschillende verschijningsvormen. Je kunt vormen van agressie op verschillende manieren indelen: • naar de aard van de agressie • naar de gerichtheid van de agressie • naar de mate van directheid waarop de agressie geuit wordt • naar de intentie van de agressie • naar de aanleiding of oorzaak van de agressie.
BE R
O
a. Leg uit wat er met alle vijf de categorieën bedoeld wordt. b. Geef een voorbeeld van elke categorie.
Opdracht 4 Ervaren van agressie
BO
O
M
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar met welke vormen van agressie jij zelf ooit te maken hebt gehad en hoe je dat ervaren hebt. b. Bespreek met elkaar welke vormen van agressie jij als het meest vervelend ervaart (vind je uitgescholden worden vervelender dan gespuugd of geduwd worden?).
Opdracht 5 Agressie naar aard
IG
H
T
a. Welke drie vormen van agressie kun je onderscheiden bij de indeling van agressie naar de aard? b. Geef van elke vorm van agressie twee voorbeelden.
R
Opdracht 6 Indirecte vormen van agressie
C
O
PY
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat indirecte vormen van agressie zijn. Bespreek een aantal voorbeelden. b. Bespreek met elkaar waarom het zo lastig is om deze uitingen te zien als agressief.
Opdracht 7 Seksuele intimidatie a. Geef een omschrijving van seksuele intimidatie. b. Geef aan of je dit wel of niet een vorm van agressie vindt. Beargumenteer je antwoord.
424
Thema 9 Omgaan met agressie
Er bestaan verschillende opvattingen of theorieën over agressie en agressief gedrag. Deze theorieën kun je als volgt indelen: • biologisch georiënteerde theorieën • behavioristisch georiënteerde theorieën • psychoanalytisch georiënteerde theorieën.
IJ S
9.3 Opvattingen over agressie
BE R
O
EP
SO
N D ER W
Biologisch georiënteerde theorieën Al jarenlang vormt de biologie een belangrijke bijdrage aan het verklaren van agressie. Agressie wordt gezien als iets van de mens als soort. De belangrijkste namen in dit verband zijn die van Darwin en Lorenz. Voor Darwin is agressie een natuurlijke en noodzakelijke eigenschap van de mens om zich te verzekeren van veiligheid. De mens gebruikt, net als dieren dat doen, agressie om zich te verdedigen bij aanvallen, om zelf te kunnen aanvallen en om voedsel te kunnen verzamelen. Dit alles staat in dienst van het grote levensdoel van de mens: zijn voortplanting. Agressie wordt gezien als een instinct, als een drift die gewoon bij de menselijke soort hoort. De mens heeft agressie nodig om zich te handhaven en te overleven. Lorenz sluit aan bij de theorie van Darwin en gaat er eveneens van uit dat het om een drift gaat die genetisch bepaald is. In evolutionair opzicht overwint de sterkste en overleven alleen de meest adequate gedragingen. Daarom vertoont de mens ook niet-agressieve handelingen. Alleen met agressie kom je er natuurlijk niet. In overzichtelijk en gestructureerde samenlevingsvormen blijken agressieve handelingen minder passend en in die tijd werd dit gedrag dan ook naar de achtergrond verdrongen. Het lijkt erop dat de complexe, weinig gestructureerde samenleving van dit moment het agressieve gedrag van mensen weer aanwakkert.
IG
H
T
BO
O
M
De Waal Een moderne representant van deze theorie, De Waal, draait deze redenering om. In kleine groepen had agressie een functie, namelijk in het bepalen van de rangorde en daarmee de structuur in een groep. De Waal is van mening dat in de huidige samenleving het nut van agressie verdwenen is. Helaas is er sprake van onvoldoende sociale druk, veel frustratie en stress, waardoor agressie een veelvoorkomend verschijnsel is geworden. Volgens de Waal gaan de maatschappelijke ontwikkelingen te snel voor de evolutie van de mens. Het gevolg is dat agressief gedrag en het vermogen tot agressief gedrag zich binnen de mens verder negatief ontwikkelen.
R
De Waal
C
O
PY
"De meest gebruikelijke situatie voor agressief gedrag bij dieren is territoriaal," zegt De Waal aan de telefoon vanuit Atlanta. "En als het binnen de groep is, heeft het te maken met wie is dominant over wie, dus wat is de hiërarchie? Dat is heel voorspelbaar gedrag, ook bij mensen trouwens. Als je jonge kinderen op de kinderopvang bij elkaar zet, wordt op de eerste dag nogal geschopt en geslagen, omdat een hiërarchie moet worden bepaald. Hetzelfde gebeurt als je jonge honden bij elkaar zet of jonge ganzen. Als de hiërarchie eenmaal is gevormd, kan de agressie voor een groot deel verdwijnen en zie je er heel weinig van." Bron: Lobosco (2020).
425
N D ER W
IJ S
Neurobiologie Binnen de biologisch georiënteerde stroming krijgt de neurobiologie steeds meer voet aan de grond. Binnen deze opvatting gaat men ervan uit dat agressie genetisch bepaald is en dat de agressie gereguleerd wordt door hormonale stoffen als adrenaline, testosteron en serotonine. Ook het verschil in agressie tussen mannen en vrouwen wordt hierdoor verklaard. Aangezien (jonge) mannen een hogere concentratie testosteron en adrenaline hebben, reageren ze agressiever dan vrouwen, die agressief gedrag reguleren en beïnvloeden.
Door (hersen)afwijkingen vertonen bepaalde mensen onaangepast agressief gedrag. De aanlegkant van agressiviteit wordt sterk benadrukt. Zo kunnen bijvoorbeeld roken en drinken van de moeder tijdens de zwangerschap of stressvolle gebeurtenissen tijdens de bevalling hun weerslag hebben op hoe agressief een kind in potentie zal zijn.
BE R
O
De twee populairste theorieën uit deze richting zijn: • de frustratieagressie • de instrumentele agressie.
EP
SO
Behavioristisch georiënteerde theorieën Binnen deze benaderingswijze gaat men ervan uit dat alle gedrag aangeleerd is en dat geldt dus ook voor agressief gedrag. Imitatie en persoonlijke ervaringen van mensen spelen hierbij een rol. Uit een bekend experiment waarbij de ene groep kinderen kijkt naar agressieve video's en de andere groep naar een vredelievend schouwspel, blijkt dat het zien van agressie kan leiden tot agressie.
T
BO
O
M
De frustratieagressie De frustratieagressietheorie stelt dat agressief gedrag altijd het gevolg is van een of andere vorm van frustratie. Het uiten van agressie zorgt voor een ontlading van de spanning die de frustratie met zich meebracht. Dit ontladingsprincipe wordt ook wel catharsis genoemd. Eigenlijk is het een vorm van vluchtgedrag dat je op jonge leeftijd hebt aangeleerd. Er zijn voldoende voorbeelden te geven waarbij agressie inderdaad voortkomt uit frustratie. Denk bijvoorbeeld aan de sporter die uit frustratie een speler onderuitschopt of een cliënt die kwaad wordt, omdat hij binnen niet mag roken.
C
O
PY
R
IG
H
De instrumentele agressie Bij instrumentele agressie gaat men ervan uit dat het agressieve gedrag bewust ingezet wordt als instrument om een gewenst doel te bereiken. Ook deze vorm van agressie is aangeleerd. Je hebt min of meer toevallig ontdekt of gezien dat agressief gedrag tot bepaalde doelen kan leiden. Je hebt bijvoorbeeld geleerd dat schreeuwen leidde tot je zin krijgen. Ook deze vorm van agressie is herkenbaar in de zorg. Er zijn cliënten die bewust een dreigende houding aannemen in de hoop dat de hulpverlener zwicht voor hun eisen.
426
Psychoanalytisch georiënteerde theorieën Binnen de psychoanalyse ziet men agressie als een van de driften, behorend tot het ‘Es’. Het ‘Es’ staat voor het driftmatige van de mens. Agressie kan opgewekt worden door frustratie of door gevoelens van angst of onzekerheid. Agressie wordt gezien als een reactie op de (boze)
Thema 9 Omgaan met agressie
buitenwereld. De bekendste vertegenwoordiger van deze richting, Freud, zag agressief gedrag als een uiting van een primaire drift gericht op het behoud en voortbestaan van het ik. Het ik wordt ‘Ich’ genoemd.
N D ER W
IJ S
Het inzetten van agressie is noodzakelijk om te kunnen garanderen dat de mens zijn andere driften, met name de seksuele drift en doodsdrift, kan verwezenlijken. In de kern is agressie niet anders dan een aangepaste uiting van deze twee driften. Ten slotte onderscheidt de psychoanalyse nog het ‘Über-ich’ of wel het geweten van de mens. Het ‘Über-ich’ moet zodanig ontwikkeld worden dat het ‘Es’ zich op gepaste wijze uit. In die zin is het mogelijk dat mensen hun agressie op een adequate manier uiten, bijvoorbeeld door te sporten of hout te hakken.
SO
Zoals bij veel gedragingen blijft het een eeuwenoude discussie of agressiviteit nu een kwestie van aanleg of van omgevingsfactoren is. Tegenwoordig gaan de meeste deskundigen ervan uit dat beide factoren een rol spelen. Het volgende citaat laat zien dat men er tegenwoordig van uitgaat dat het om een complex van factoren gaat.
EP
Psychoanalyse en agressie
BE R
O
De aanwezige agressie verplaatst zich ook dikwijls van ouders en opvoeders naar andere autoriteiten zoals zorgverleners en ordehandhavers. Uit onderzoeken blijkt dat afwijkend agressief gedrag tijdens de basisschoolleeftijd geen indicatie is voor afwijkend agressief gedrag op latere leeftijd. Wel is het zo dat nogal wat volwassenen met antisociaal gedrag al op zeer jonge leeftijd in conflict zijn gekomen met sociale normen en regels of gevoelens van anderen.
T
BO
O
M
Als kind kenden ze reeds een lage frustratiedrempel, reageerden ze snel agressief, waren ze niet in staat zich schuldig te voelen en leerden ze niet uit straf. Op volwassen leeftijd en wanneer driftimpulsen in extreme vorm doorbreken, spreekt men van een antisociale persoonlijkheid en, relatief recent, ook van een borderline persoonlijkheid. Het tekort aan zelfvertrouwen en vertrouwen in de anderen zorgt ervoor dat onvoorspelbare situaties als zeer bedreigend ervaren kunnen worden en dat de bedoelingen van anderen niet altijd correct worden waargenomen. Daarop kan dan op een agressieve manier gereageerd worden.
IG
H
Bron: Agressietraining.nl (z.d.).
PY
R
Lees de verdiepingsstof 'Opvattingen over agressie'.
C
O
Opdracht 8 Biologisch georiënteerde theorieën a. Wat hebben de biologisch georiënteerde theorieën met elkaar gemeen? b. Geef twee voorbeelden van theorieën die hier onder vallen en geef een korte omschrijving van deze twee theorieën. c. Geef je mening over de biologische opvatting met betrekking tot agressie.
427
Opdracht 9 Psychoanalytisch georiënteerde theorieën
IJ S
a. Wat hebben de psychoanalytisch georiënteerde theorieën met elkaar gemeen? b. Geef een voorbeeld van een theorie die hieronder valt en geef een korte omschrijving van deze theorie. c. Geef je mening over deze opvatting met betrekking tot agressie.
a. b. c. d.
Leg de frustratieagressietheorie uit. Geef een voorbeeld van deze theorie in de praktijk. Leg de instrumentele agressietheorie uit. Geef een voorbeeld van deze theorie in de praktijk.
SO
9.4 Agressie binnen de samenleving
N D ER W
Opdracht 10 Behavioristisch georiënteerde theorieën
BE R
O
Agressie en geweld op je werk
EP
Agressie is al een aantal jaren een groot probleem in de samenleving. In verschillende bedrijfstakken, waaronder die van zorg en welzijn, worden regelmatig agressie-incidenten gemeld. TNO voert regelmatig onderzoek uit naar agressie op het werk.
Elk jaar krijgen bijna 2 miljoen Nederlanders te maken met agressie of geweld op hun werk. Van slaan, spugen, schelden tot een overval of bedreiging. Je hoeft dit niet te pikken. Agressie en geweld op je werk is niet normaal. Je werkgever moet zorgen voor een veilige werkplek.
R
IG
H
T
BO
O
M
Wie lopen er risico? Je hebt volgens de Arbowet recht op een veilige werkplek. Helaas is een veilige werkplek nog niet voor iedereen vanzelfsprekend. In sommige sectoren is de kans ook groter dat agressie of geweld voorkomt. De sectoren op een rijtje gezet: • In de zorg door patiënten/ cliënten; • In de horeca door klanten; • In het openbaar bestuur en onderwijs komen agressie en geweld vaker voor; • In de facilitaire dienstverlening (beveiligers); • Handel (overvallen, winkeldiefstal); • In het personenvervoer door passagiers.
C
O
PY
Naast de sector waarin je werkt zijn er nog een aantal factoren die de kans op agressie of geweld verhogen? • Vrouwen hebben een grotere kans op agressie en geweld dan mannen; • In grote steden is er vaak meer agressie dan in dorpen en kleine steden; • Buiten normale werktijden (09.00 - 17.00 uur) is de kans op agressie groter; • Hoe meer contacten je hebt op je werk, hoe groter de kans op ervaringen met geweld. Bron: FNV (z.d.).
428
Thema 9 Omgaan met agressie
N D ER W
IJ S
Bijna 2 miljoen werknemers slachtoffer van agressie Agressie op de werkvloer vormt een serieuze bedreiging voor werknemers in Nederland. Volgens vakbond FNV hebben ongeveer 2 miljoen werknemers jaarlijks te maken met agressie. In het laatste rapport van TNO wordt gesproken over 1.6 miljoen Nederlanders. Het gaat hierbij om externe agressie. Dat betekent agressie vanuit de buitenwereld, zoals klanten, voorbijgangers. Als er sprake is van agressie door collega's (vanuit de organisatie zelf), wordt gesproken over interne agressie. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen vier verschillende vormen van agressie: • ongewenste seksuele aandacht • intimidatie • lichamelijk geweld • pesten.
O
EP
SO
Intimidatie komt het meest voor. Een op de vijf werknemers geeft aan slachtoffer te zijn geweest van intimidatie door externen. Vrouwen hebben aanzienlijk vaker te maken met externe agressie (een op drie) dan mannen (een op vijf). Zij worden vooral vaker slachtoffer van (seksuele) intimidatie. Interne agressie komt bij mannen en vrouwen even vaak voor. Agressie door externen komt het meest voor bij oproep- en invalkrachten. Deze groep is relatief vaak slachtoffer van seksuele intimidatie. Daarnaast komt externe agressie relatief veel voor bij werknemers met een parttimeraanstelling tussen de 20 en 34 uur per week.
BE R
Bekijk de video 'Schippers over agressie in de zorg'.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Agressieprobleem blijft ongeveer even groot tot corona Ongeveer eens in de zeven jaar wordt er uitgebreid onderzoek gedaan naar agressie op de werkvloer binnen onder andere de sector zorg en welzijn. Er wordt onderscheid gemaakt tussen ongewenst gedrag en agressie.
Agressie en ongewenst gedrag op de werkvloer Rapportage totale sector zorg en welzijn (maart 2021) Lange tijd is de agressie en het ongwenste gedrag ongeveer gelijk gebleven. Corona is echter een belangrijke reden voor de toename hiervan. Dat geldt met name voor ongewenst gedrag. Dit blijkt ook uit het onderzoek van Ipsos uit 2021. Een groot gedeelte van de ondervraagde personen geeft aan dat het ongewenste gedrag is toegenomen.
429
IJ S
Daders agressief en ongewenst gedrag en vormen In het onderzoek uit 2021 gaf 74% aan dat er sprake is geweest van agressie en/of ongewenst gedrag in het contact met patiënten/cliënten. 44% had te maken met dergelijk gedrag door familie, vrienden of bezoekers van de patiënten/cliënten. Ruim een kwart (26%) heeft agressie en/of ongewenst gedrag ervaren in het contact met collega's of leidinggevenden.
N D ER W
De belangrijkste resultaten uit dit onderzoek voor de bewegingsagoog worden hier kort weergegeven. Voor hen zijn vooral de gehandicaptenzorg, de geestelijke gezondheidszorg en de jeugdzorg van belang.
SO
Agressie en ongewenst gedrag door patiënten/cliënten: • gehandicaptenzorg: 88% • geesteelijke gezondheidszorg: 82% • Jeugdzorg: 81%
EP
Agressie en ongewenst gedrag door familie, vrienden of bezoekers van patiënten/cliënten: • Jeugdzorg: 54% • geesteelijke gezondheidszorg: 48% • gehandicaptenzorg: 32%
BE R
O
Agressie en ongewenst gedrag door collega's, leidinggevenden: • geesteelijke gezondheidszorg: 26% • gehandicaptenzorg: 22% • Jeugdzorg: 21%
BO
O
M
Kijk je naar de vormen van agressie dan komt in het contact met al deze groepen verbale agressie en pesten het meest voor. In het contact met patiënten/cliënten scoort de fysieke agressie opvallend hoog.
C
O
PY
R
IG
H
T
Als oplossing wordt door het personeel onder andere het deelnemen aan agressiecursussen genoemd. Mogelijk kan de bewegingsagoog hier een rol bij spelen.
Samenvatting onderzoek Ipsos 2021.
430
Thema 9 Omgaan met agressie
N D ER W
IJ S
Detentie en agressie Binnen de detentie ervaart gevangenispersoneel de agressie als erg hoog. In 2020 concludeert RTV Oost op basis van een onderzoek dat het geweld tegen gevangenispersoneel toeneemt. Intimidatie, fysieke en verbale agressie, geweld en ongewenste seksuele aandacht zijn zaken waar het personeel in onder andere de Penitentiaire Inrichting (PI) in Zwolle mee te maken heeft. Vaak blijft het bij verbaal geweld en intimidatie, soms gaat het verder.
Agressie en regime
60 procent minder incidenten met agressie in de gevangenis bij soepeler regime, blijkt uit onderzoek
EP
SO
Wanneer gedetineerden een soepeler regime krijgen waarbij ze bijvoorbeeld een telefoon op hun cel krijgen of zelf kunnen koken, zal er veel minder agressie zijn in de gevangenis. Dat blijkt uit een groot onderzoek van de Universiteit van Tilburg: er was sprake van 60 procent minder incidenten met agressie. "Een streng regime lijkt misschien goed om gedetineerden kort te houden, maar leidt uiteindelijk tot méér in plaats van minder ongewenst gedrag", aldus de onderzoekers.
BE R
O
Bron: VRT (2020).
O
M
Psychiatrie en agressie Een onderzoek van ongeveer tien jaar geleden naar agressie in de psychiatrie leverde onder andere het volgende resultaat op. Op een gesloten afdeling van ongeveer twaalf tot vijftien bedden komt gemiddeld vijf tot zes keer per week een agressie-incident voor, waarbij drie tot vier keer per week een verpleegkundige het doelwit is.
H
T
BO
In 2013 werd een soortgelijk onderzoek gehouden waaraan ruim 1500 medewerkers uit de psychiatrie deelgenomen hebben. Hun is gevraagd een anonieme online enquête in te vullen over hun ervaringen met geweld door patiënten in de afgelopen vijf jaar. De respondenten meldden dat zij in hun werk te maken hadden gehad met relatief veel, soms zeer ernstig geweld, dat soms ernstige gevolgen had.
C
O
PY
R
IG
Ruim 500 personen (33,2%) meldden geen gewelddadig incident, 197 mensen meldden één incident, 191 twee incidenten, 148 drie, 89 vier, 87 vijf en 313 meldden meer dan vijf incidenten; in totaal 2648 incidenten. Slechts een klein deel van het geweld dat gerapporteerd werd aan de politie, werd uiteindelijk vervolgd (69 van de 704 bij de politie gemelde gevallen). De slachtoffers werden slecht geïnformeerd over het strafrechtelijke vervolg van hun zaak. Dergelijke onderzoeken hebben er wel toe geleid dat er steeds meer aandacht komt voor de preventie en voor nazorg. Uit recent onderzoek (2020) in opdracht van het ministerie van VWS kwam naar voren dat 74% van de medewerkers in zorg en welzijn in het afgelopen jaar in aanraking is gekomen met agressie of ongewenst gedrag in het contact met patiënten of cliënten. Sectoren waar veel agressie wordt beschreven zijn de psychiatrie, de zorg voor verstandelijk gehandicapten, de ambulancezorg en de jeugdzorg.
431
Bekijk de video 'Agressie in de zorg bij dementie'.
5 invalshoeken om agressie aan te pakken
• •
SO
•
IJ S
•
Registreren: Effectieve preventie van agressie begint met nauwgezette registratie en analyse van voorvallen. Scholing: Wanneer meer medewerkers geschoold zijn in agressiehantering, blijkt dat agressie beter beheerst wordt. Preventie: Agressie is vaak te voorkomen, bijvoorbeeld door systematische risicotaxatie. Beheersen: Wanneer agressie zich toch ontwikkelt, is het zaak het zo veel mogelijk beheersbaar te maken. Nazorg: Na een agressievoorval is opvang van slachtoffers en getuigen essentieel en is het in bepaalde gevallen nodig aangifte te doen.
N D ER W
•
Agressiehantering
BE R
O
EP
Je mag ervan uitgaan dat ook de bewegingsagoog te maken krijgt met vormen van agressie. Binnen zorg- en welzijnsinstellingen komt steeds meer aandacht voor dit probleem. Veel instellingen investeren in het scholen en voorlichten van personeel. Er is een enorm aanbod van trainingen op het gebied van omgaan met agressie en geweld. Steeds meer instellingen ontwikkelen eigen programma’s en methodieken.
H
T
BO
O
M
Agressie, verbaal en fysiek, is een indringend fenomeen dat direct appelleert aan de kern van de persoon. Om begeleiders en cliënten met bijzondere zorgvragen bij het hanteren van agressie te ondersteunen, maakt agressiehantering binnen Amarant deel uit van de opleiding en training van die begeleiders. Het geheel krijgt gestalte in een handelingskader waarin factoren van de cliënt, medewerker, organisatie en maatschappelijke context verder worden ingekleurd. Een cruciaal onderdeel van dit handelingskader is het signaleringsplan, waarin het fysieke handelen van de begeleiders een plaats krijgt.
IG
Lees de verdiepingsstof 'Onderzoek agressie op het werk'.
R
Opdracht 11 Interne en externe agressie
C
O
PY
a. b. c. d.
432
Leg uit wat verstaan wordt onder interne agressie. Geef twee voorbeelden van interne agressie. Leg uit wat verstaan wordt onder externe agressie. Geef twee voorbeelden van externe agressie.
Thema 9 Omgaan met agressie
Opdracht 12 Vier vormen van agressie
IJ S
a. Bij agressie op het werk wordt onderscheid gemaakt in vier verschillende vormen van agressie. Noteer deze vormen van agressie. b. Geef van elke vorm van agressie een voorbeeld.
Opdracht 13 Agressie op het werk
N D ER W
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Praat met elkaar over ervaring met agressie (ongewenste seksuele aandacht, intimidatie, lichamelijk geweld en pesten) op de werkvloer. b. Spreek met elkaar over mogelijke oorzaken. c. Spreek met elkaar over mogelijke oplossingen.
SO
Bekijk de video 'Schippers over agressie in de zorg'.
EP
d. Praat met elkaar over de inhoud van de video (onder andere over de aangedragen oplossingen).
BE R
O
Opdracht 14 Agressie binnen de verschillende sectoren Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.
M
Bekijk de tabel hierna.
O
Voorkomen van externe agressie naar sector Fysiek pesten geweld
1%
2%
0,3%
1%
27%
10%
20%
3%
8%
Onderwijs
28%
2%
22%
8%
10%
Gezondheidszorg
45%
14%
38%
14%
7%
Verpleging
52%
19%
33%
34%
9%
C
O
PY
R
Horeca
T
3%
H
Seksuele Intimidatie intimidatie
IG
Landbouw
BO
Externe agressie totaal
a. Geef een verklaring voor de grote verschillen in de totale externe agressie binnen de vijf sectoren. b. Bespreek met elkaar de resultaten van de gezondheidszorg en/of de verpleging. Welke concrete vormen/voorbeelden van seksuele intimidatie kom je daar tegen? Om welke vormen/voorbeelden van intimidatie gaat het? Op welke manier komt fysiek geweld naar voren? Bespreek met elkaar voorbeelden van pesten binnen deze sectoren.
433
Opdracht 15 Agressie en dementie
Opdracht 16 Agressie en detentie
N D ER W
a. Geef je mening over de inhoud van de video. b. Geef een verklaring voor het voorkomen van agressie bij mensen met dementie.
IJ S
Bekijk de video 'Agressie in de zorg bij dementie'.
a. Zoek naar informatie over de omvang en aard van agressie binnen de detentie. b. Noteer een aantal mogelijke oorzaken van agressie binnen de detentie.
Opdracht 17 Agressie en psychiatrie
EP
SO
a. Zoek naar informatie over de omvang en aard van agressie binnen de psychiatrie. b. Noteer een aantal mogelijke oorzaken van agressie binnen de psychiatrie. c. Komt agressie bij bepaalde psychiatrische aandoeningen meer/minder voor? Maak een keuze voor één psychiatrische aandoening en beschrijf het verband tussen deze aandoening en het voorkomen van agressie.
O
9.5 Risicofactoren van agressiviteit
M
BE R
Natuurlijk is het belangrijk dat je weet hoe je moet handelen in geval van agressie, maar misschien valt er wel meer resultaat te boeken door agressie tijdig te signaleren en een uitbarsting te voorkomen. Het (her)kennen van de risicofactoren van agressie kan een bijdrage leveren aan het voorkomen van agressief gedrag. Daarom is het ook belangrijk om agressie-incidenten goed te registreren.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Registratie van agressie incidenten Door een juiste registratie, waarbij ook aantekening gemaakt wordt van mogelijke aanleidingen, kan inzicht ontstaan in de belangrijkste aanleidingen van agressie. Deze registraties moeten als geheel geanalyseerd worden, maar ook voor de betreffende cliënten afzonderlijk. Dit kan leiden tot algemeen geldende aanleidingen en persoonlijke aanleidingen. Hiermee kan tijdens de zorg of behandeling rekening mee worden gehouden.
434
Thema 9 Omgaan met agressie
Waarom wordt een cliënt agressief?
IJ S
Cliënten hebben eigen doelen, verlangens en behoeften. En cliënten hebben behoefte aan enige controle over zichzelf en hun eigen omgeving. Vanuit deze behoeften beoordelen zij hun situatie. Dat gaat soms bewust en soms onbewust. Het emotionele brein speelt hier een belangrijke rol.
N D ER W
Hoe werkt dat nu? Het emotionele brein legt gebeurtenissen langs de lat van goed of kwaad. Afhankelijk van deze beoordeling ontstaat een bepaalde emotie. Er volgt een negatieve emotie als iemands belang worden bedreigd, als iemand geld of sociaal aanzien dreigt te verliezen, het gevoel voor eigen waarde wordt aangetast, als behoeften worden geblokkeerd en bij plotselinge veranderingen of onzekerheden.
EP
SO
De ene cliënt is gevoeliger dan de anderen, sommige cliënten zijn overgevoelig. Dit hangt af van de beheersingsoriëntatie en controlebehoefte van die persoon. Ook de persoonlijkheid, eventuele persoonlijkheidsstoornissen, psychiatrisch ziektebeeld en omgevingsinvloeden kunnen een rol spelen.
BE R
O
Om veilig te kunnen werken moet u beschikken over voldoende informatie over uw cliënt zodat u kunt schatten hoe uw cliënt in een bepaalde situatie zal reageren. Ervaren werkers kunnen dat vaak snel inschatten. Hun intuïtie zegt al: ‘oppassen’. Het is voor hen zaak dat zij met deze signalen ook iets doen om het risico in de hand te houden. Voor minder ervaren medewerkers is het zaak dat zij een risico schatting leren maken.
M
Bron: Gezond & zeker (z.d.).
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Registratieformulieren Binnen de diverse werkvelden bestaan verschillende registratieformulieren die enigszins van elkaar verschillen. Hierna zie je een voorbeeld van een formulier waar gemeentes mee werken. Bij dit formulier hoort nog een tweede deel, waarop de gevolgen (schade, letsel) van het incident en het vervolg (aangifte, sancties) worden geregistreerd.
435
Aankruisen/omcirkelen wat van toepassing is
Naam medewerker
M/V
N D ER W
Geboortedatum Afdeling/bureau Naam leidinggevende Gegevens agressie-incident
SO
Datum en tijdstip incident Locatie incident
EP
Naam agressor (dader)
Adres agressor Aard van het incident
M
Telefoon
O BO
2. Discriminatie
T
3. Intimidatie (psychische druk, bedreiging)
IG
H
4. Fysiek geweld (zaakgericht)
C
O
PY
R
5. Fysiek geweld (persoonsgericht)
436
BE R
O
Geboortedatum agressor
1. Verbaal geweld
IJ S
Persoonsgegevens
6. Combinatie van agressievormen (nummers noteren) Omschrijving van het incident
Locatie
Openbare ruimte
Thema 9 Omgaan met agressie
Bekijk de website 'Agressie incident registratieformulier (voorbeeld)'.
N D ER W
IJ S
RADAR Zorg- en welzijnsinstellingen kennen ook dergelijke formulieren. Een van de methoden van registreren is het RADAR incident registratie formulier. RADAR staat voor Registration Aggression Diagnoses and Analyse Risks. RADAR komt verderop in dit thema uitgebreid aan de orde. Op dit formulier moet onder andere het volgende genoteerd worden: • ernst van het incident • aanleiding van het incident • het diagnosegebied • de maatregelen die genomen zijn • eventuele fysieke controletechnieken die toegepast zijn.
EP
SO
Met het diagnosegebied worden drie te onderscheiden vormen van agressie bedoeld: • agitatie • dreigend verbaal/fysiek agressief gedrag • fysiek gewelddadig gedrag.
M
BE R
O
Belang van de aanleiding Bij het ontstaan van agressie spelen veel factoren een rol. Je hebt kunnen lezen dat allerlei vormen van frustratie een rol spelen en dat agressie wordt gebruikt om doelen te bereiken. Op sommige factoren, zoals aanlegfactoren, kun je weinig invloed uitoefenen. Andere factoren, zoals omgevingsfactoren, zijn wel te beïnvloeden. Het is dan ook belangrijk om in een aantal gevallen de aanleiding te kennen om op die manier gericht invloed uit te kunnen oefenen.
O
Aanleiding leren kennen
IG
H
T
BO
Het zijn bij elke werksoort vaak een zelfde soort situaties waarop cliënten agressief reageren. In het buurthuis: bijvoorbeeld als u een bezoeker terecht moet wijzen omdat deze een joint op wil steken. In de gehandicaptenzorg: als u een cliënt een opdracht moet geven: ‘Ruim je kamer op.’ In een asielzoekerscentrum: als u een slecht nieuws gesprek moet voeren. Zo kent iedere werksoort momenten waarop de kans op irritatie, frustratie en boosheid toeneemt. Zorg dat u weet in welke situaties het risico op agressie toeneemt.
C
O
PY
R
Bron: Gezond & zeker (z.d.).
In deze paragraaf komen de belangrijkste risicofactoren aan de orde. Een eenduidige indeling van risicofactoren is lastig. Het meest voorkomende onderscheid is de tweedeling in aanlegfactoren en omgevingsfactoren. Een andere factor die een rol speelt is de psychiatrische aandoening van de cliënt. Bij het ontstaan van deze psychiatrische aandoeningen spelen meestal zowel aanleg- als omgevingsfactoren een rol. Zo worden ook de opvoedingsfactoren als een aparte factor beschouwd en niet als onderdeel van de omgevingsfactoren.
437
IJ S
N D ER W
Agressiefactoren De volgende factoren spelen een belangrijke rol bij het ontstaan van agressie: • aanlegfactoren – erfelijke factoren – biochemische factoren – persoonlijkheidskenmerken • psychiatrische aandoeningen • opvoedingsfactoren • omgevingsfactoren – maatschappelijke factoren – culturele factoren – fysieke omgeving.
SO
Aanlegfactoren Tot de aanlegfactoren horen onder andere erfelijke factoren, biochemische factoren en persoonlijkheidskenmerken.
BE R
O
EP
Erfelijke factoren Mensen verschillen van elkaar in een groot aantal opzichten. Erfelijkheid speelt hierbij een belangrijke rol. Dit geldt ook voor agressie. De ene persoon is agressiever van aard dan de ander. Over sommige mensen wordt wel gezegd dat ze een kort lontje hebben. Hier kunnen echter ook omgevingsfactoren en opvoedingsfactoren een rol bij hebben gespeeld.
BO
O
M
In een onderzoek onder 234 tweelingen is het verband onderzocht tussen lichamelijke agressie, sociale agressie (pestgedrag, sociale uitsluiting) en genetische factoren. Uit de resultaten blijkt dat de gedeelde genetische aanleg van de tweelingen een groot deel van de verschillen in lichamelijke agressie (50%-60%), maar slechts een klein deel van de verschillen in sociale agressie (20%) verklaart. Een groot deel van de verschillen in sociale agressie wordt daarentegen door omgevingsfactoren verklaard (60%).
C
O
PY
R
IG
H
T
Biochemische factoren Voor neurobiologen is de aanlegfactor het belangrijkst. Ze verklaren individuele verschillen grotendeels door de werking van de hersenen en de invloed hierop van biochemische en hormonale processen. Dat het functioneren van onze hersenen invloed heeft op agressief gedrag blijkt bijvoorbeeld bij mensen met niet-aangeboren hersenletsel. Je hoort vaak dat mensen voor hun hersenletsel vrij rustig waren en dat ze na het hersenletsel veel agressiever zijn geworden. Ook omgekeerde persoonlijkheidsveranderingen zijn bekend.
438
In het boek ‘Wij zijn ons brein’ gaat de hoogleraar neurobiologie Dick Swaab onder andere in op agressie. Hij ziet de mens als een agressieve diersoort, net als de chimpansee. Het hormoon testosteron maakt dat jongens agressiever zijn dan meisjes. Hoe hoger de testosteronspiegel, des te agressiever iemand zich gedraagt. Uit onderzoek blijkt dat bij mannen die gevangenzaten wegens geweldsdelicten en verkrachting de testosteronspiegels hoger waren dan bij mensen die om minder agressieve daden gevangenzaten. Bij hockeyers is een verband gevonden tussen het aantal agressieve responsen en de testosteronspiegel in het bloed.
Thema 9 Omgaan met agressie
Volgens Swaab spelen genetische factoren een belangrijke rol bij de mate van agressiviteit. Hij geeft wel aan dat ook slechte sociale omstandigheden en gebrek aan opleiding een rol spelen bij agressief en delinquent gedrag.
IJ S
Genetische factoren en agressie
SO
N D ER W
Genetische factoren spelen hierbij een belangrijke rol, zoals blijkt uit tweelingstudies. Het gaat om kleine variaties in het DNA, van genen die betrokken zijn bij de productie of afbraak van chemische boodschappers in de hersenen. Kleine variaties in het gen voor eiwitten die chemische boodschappers in de hersenen afbreken, kunnen leiden tot meer agressie, alcoholisme en agressieve zelfmoorden. Een verminderde activiteit van de chemische boodschapper serotonine gaat gepaard met meer agressie, impulsiviteit en antisociaal gedrag. Onze genetische achtergrond kan dus in belangrijke mate bijdragen aan ons agressieve en criminele gedrag later.
EP
Bron: Swaab (2012).
M
BE R
O
Een voorbeeld waaruit verband blijkt tussen neurologisch functioneren en biochemische factoren enerzijds en agressie anderzijds, is de relatie tussen agressie en drugsgebruik en drankmisbruik. De kans op agressief-gewelddadig gedrag neemt toe naarmate iemand (langdurig) veel alcohol heeft gebruikt. Alcohol beïnvloedt de waarneming en het beoordelingsvermogen. Een opwindingstoestand gaat gemakkelijk over in agressie. Voor de hulpverlener is het belangrijk deze opwindingstoestand te signaleren.
BO
O
Persoonlijkheidsfactoren Onze persoonlijkheid en ons temperament worden mede bepaald door aanleg. Vanaf het prille begin zijn er al grote verschillen. De ene baby heeft van nature wat meer pit dan de andere. Het ene kind is temperamentvoller of agressiever dan het andere. Blijkbaar is onze persoonlijkheid medebepalend voor het uiteindelijke gedrag.
IG
H
T
Uit onderzoek in diverse instellingen blijkt dat het vaak dezelfde cliënten zijn die voor problemen zorgen. Doorgaans is ongeveer 25% van de bij agressie betrokken cliënten verantwoordelijk voor ruim de helft van de incidenten.
C
O
PY
R
Ook zie je bij bepaalde persoonlijkheidsstoornissen als de antisociale persoonlijkheid een verhoogd risico op agressie. Dit brengt ons op de volgende risicofactor: psychiatrische aandoeningen.
439
Biologische basis?
N D ER W
IJ S
In de discussie over de biologische basis van agressie gaat het altijd over genen. Genen, of beter nog: één gen, zou bepalen of iemand gewelddadig is of niet. Maar dat kan niet, want genen veroorzaken geen gedrag. Er bestaan wel genen die kenmerkend zijn voor bepaalde ziekten, maar menselijk gedrág is zo gecompliceerd dat daarvoor nooit één gen verantwoordelijk kan zijn. Geboren – lees: door hun genen gestuurde – misdadigers bestaan daarom niet.
EP
SO
Het tweede misverstand is ook wijdverbreid: genen staan bij de conceptie vast en wat ze doen dus ook. Het eerste is waar, het tweede niet. De invloed die genen hebben, hangt af van andere factoren. Dat geldt zelfs voor een sterk genetisch bepaalde eigenschap als lichaamslengte. Een kind dat slecht te eten krijgt en vaak ziek is, wordt minder lang dan een gezond kind dat goede voeding krijgt. Er is weinig fantasie voor nodig om te bedenken dat iemands gedrag nog veel sterker beïnvloed kan worden. Een kind met een kort lontje dat geboren wordt in een milieu waar slaan en schelden normaal is, ontwikkelt zich in de regel anders dan datzelfde kind in een milieu waar zelfbeheersing en overleg gebruikelijk zijn.
BE R
O
Dat al onze biologische functies genetisch zijn bepaald, is het derde misverstand. Want ook hier spelen omgevingsinvloeden een rol. Onze hersenen bijvoorbeeld zijn de eerste vier jaar na de geboorte extra gevoelig voor invloeden vanbuiten af, en ze zijn pas volgroeid als we een jaar of twintig zijn.
M
Bron: Van Hintum (2005).
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Psychiatrische aandoeningen Uit onderzoek blijkt dat hulpverleners in de psychiatrie geneigd zijn de oorzaak van een agressie-incident vaker toe te schrijven aan het ziektebeeld van de cliënt dan aan andere oorzaken. Binnen de psychiatrie is veel onderzoek gedaan naar cliëntfactoren die een voorspellende waarde hebben voor agressief gedrag. Dergelijk onderzoek heeft veel minder resultaat opgeleverd dan de meeste mensen gehoopt of gedacht hadden. Zo vindt de ene onderzoeker meer agressie bij depressieve mensen, terwijl de andere onderzoeker tot minder agressie-incidenten komt. Dit heeft te maken met het feit dat mensen met eenzelfde diagnose verschillend gedrag kunnen vertonen. Bovendien blijkt de fase van de ziekte van invloed op het voorkomen van agressie. Zo blijkt bij de ziekte van Alzheimer dat in het laatste stadium het meeste agressieve gedrag wordt geregistreerd. Het is het stadium waarin veel personeelsleden geconfronteerd worden met een klap, knijpen in de arm of spugen.
440
Van ADHD is eveneens bekend dat dit gepaard gaat met meer agressiviteit en een hogere kans om met justitie in aanraking te komen.
Thema 9 Omgaan met agressie
Schizofrenie
IJ S
De agressief-gewelddadige uitingen van schizofrene mensen komen heel plotseling en zijn heftig. De uitingen zijn gericht op en tegen degene die te dichtbij is. Dit kan zijn in de ruimte, maar ook in psychisch-sociale zin. Deze cliënten voelen zich gauw bedreigd in hun territorium. Het is hun angst voor de nabijheid van anderen.
N D ER W
Bron: Schuur (2014).
O
EP
SO
Er zijn ook onderzoeken die zich richten op psychiatrische symptomen als voorspeller van agressie. De volgende kenmerken gaan samen met een risico op agressie: • verwardheid, agitatie, angst • gestoorde waarneming en waandenkbeelden • neiging tot acting-out gedrag, impulsiviteit • beperkte tolerantie voor angst en spanning • gespannen, stressvolle relaties met belangrijke anderen • aangetoond middelenmisbruik.
BE R
Cliëntfactoren
BO
O
M
De beste voorspeller is agressie in de geschiedenis. Sommige auteurs bevelen aan om bij opname altijd naar het agressieverleden te informeren. De aard van de symptomen, de fase van de ziekte, gebrek aan communicatieve vaardigheden spelen mogelijk wel een rol bij het ontstaan van agressie-incidenten, maar is afhankelijk van hoe anderen daarmee omgaan. Er is geen duidelijk verband aangetoond tussen kenmerken van verpleegkundigen (leeftijd, sekse en ervaring) en het voorkomen van agressie-incidenten.
T
Bron: Broers & De Lange (1996).
C
O
PY
R
IG
H
Opvoedingsfactoren Je opvoeding heeft invloed op je gedrag. Over de mate waarin opvoeding het (agressieve) gedrag van kinderen beïnvloedt lopen de meningen uiteen. Zo blijkt dat fysiek agressief gedrag voor ongeveer de helft bepaald wordt door erfelijke factoren en dat dit bij sociale agressie maar twintig procent is. Dit laat dus redelijk wat ruimte over voor omgevingsfactoren en opvoedingsfactoren. Vooral het behaviorisme dat er van uitgaat dat (agressief) gedrag aangeleerd is, legt een belangrijke rol weg voor de opvoeding. Als situaties in het gezin door agressie opgelost worden, nemen kinderen dit gedrag over. Voorbeeldfunctie van ouders Van je ouders hoor je wat ze goed en minder goed vinden, ook ten aanzien van agressief gedrag. Bovendien vervullen ouders een belangrijke voorbeeldfunctie. Als ouders zelf systematisch agressief reageren op situaties die zich in het gezin voordoen, heeft dit invloed op de kinderen.
441
IJ S
In sommige gevallen leren ouders hun kind ongewild een agressieve reactie aan door aan te geven dat het kind maar terug moet slaan wanneer het gepest of geslagen wordt. Ook fysieke straf kan een kind leren dat agressie een normale reactie is wanneer je boos bent. Dit wordt nog versterkt wanneer de straf onvoorspelbaar is. Vooral een fysieke straf die het kind niet ziet aankomen of die onterecht gegeven wordt kan agressie oproepen bij een kind.
EP
SO
N D ER W
Inzicht in bedoelingen Een kind dat agressief is reageert vaak ook slecht op een (niet-fysieke) straf terwijl deze straf wel werkt bij een niet-agressief kind. Ouder en kind beïnvloeden elkaar en beïnvloeden beiden het ontstaan van de agressie bij een kind. Jonge kinderen laten agressief gedrag zien en moeten rond de leeftijd van zes à zeven jaar leren dat dit niet gepast is. Ouders spelen hierbij een belangrijke rol. Op die leeftijd krijgen kinderen meer inzicht in de bedoelingen achter het gedrag van anderen. Kinderen die erg agressief zijn hebben vaak moeite de bedoelingen van anderen te begrijpen. Deze groep kinderen neemt ook vaker agressie en boosheid bij anderen waar, dan een niet-agressief kind waarneemt. De verklaring hiervoor is tweeledig. Agressieve kinderen nemen soms ten onrechte agressie of boosheid bij anderen waar. Maar agressieve kinderen lokken ook meer agressieve reacties uit dan niet-agressieve kinderen.
BE R
O
Criminaliteitscijfers Dat het heel belangrijk is te leren bepaalde agressie onder controle te houden blijkt uit verschillende criminaliteitscijfers. Deze cijfers laten zien dat wanneer er bij een kind op driejarige leeftijd agressie wordt waargenomen en het kind niet leert omgaan met zijn of haar agressie en er controle over leert te krijgen, er een langzame toename van agressie en geweld plaatsvindt naar de adolescentie toe. En dat kan leiden tot ongewenst of crimineel gedrag.
BO
O
M
Verleden van fysieke mishandeling Tot slot is het opvallend dat veel jongeren met agressieproblemen in de jeugdhulpverlening, zelf een verleden hebben van fysieke mishandeling. Cliënten met een verleden van geweld, gevoelens van machteloosheid en communicatief beperkte mogelijkheden hebben een verhoogd risico tot agressief reageren.
IG
H
T
Houding van hulpverleners Zoals kinderen hun ouders als model zien, zo zien cliënten hulpverleners als hun voorbeeld. Dit betekent dat hulpverleners zich bewust moeten zijn van hun houding en terughoudend moeten zijn met zelf agressief reageren naar cliënten.
C
O
PY
R
Gezinssituatie Ook de gezinssituatie blijkt van invloed te zijn op de kans op agressie. De gezinssituatie speelt een belangrijke rol in het risico om slachtoffer te worden van agressie. Van alleenstaanden met thuiswonende kinderen wordt bijna twintig procent slachtoffer van agressie in de privésfeer. Vaak is de ex-partner de dader. Lees de verdiepingsstof 'Interactie tussen aanleg en omgeving'.
442
Thema 9 Omgaan met agressie
Omgevingsfactoren Onder omgevingsfactoren vallen onder andere maatschappelijke factoren, culturele factoren en factoren die de fysieke omgeving bepalen.
N D ER W
IJ S
Maatschappelijke factoren Onder maatschappelijke factoren horen onder andere opleiding, werk en inkomen, huisvesting en buurt.
Opleidingsniveau De kans om slachtoffer te worden van agressie in de privésfeer wordt beïnvloed door het hoogst bereikte opleidingsniveau. Meer mensen met een lage of middelhoge opleiding worden slachtoffer van huiselijk geweld dan mensen met een hoge opleiding. Plegers van agressie komen meer voor onder laagopgeleiden dan onder (middel)hoogopgeleiden.
EP
SO
Arbeidssituatie Wat betreft de arbeidssituatie komt agressie in de privésfeer meer voor onder werklozen, WAO’ers en bijstandsgerechtigden dan onder werkenden. Bijna de helft van de slachtoffers van agressie in de privésfeer is werkloos. Onder plegers van agressie in de privésfeer bevinden zich relatief veel werklozen.
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
Welbevinden en veiligheid Waarschijnlijk spelen bij beide verbanden ook andere factoren een rol. Mensen met een hoger opleidingsniveau hebben vaak meer mogelijkheden om problemen op te lossen (copingstrategieën). Werklozen ondervinden waarschijnlijk meer tegenslag en frustratie dan mensen met een betaalde baan. Je zou kunnen zeggen dat het tegenovergestelde van tegenslag en frustratie welbevinden is. Er blijkt een positief verband te zijn tussen welbevinden en niet-agressief gedrag. Hoe prettiger en veiliger iemand zich voelt, des te eerder hij geneigd is zich op kalme en plezierige wijze te verhouden met anderen. Het tegenovergestelde geldt ook: des te onveiliger en minder op zijn gemak iemand zich voelt, des te eerder hij geneigd is oplossingen te zoeken die in zijn ogen die onveiligheid tenietdoen en rust brengen. In veel gevallen is dat juist het zelf uitoefenen van agressie. Pijn en emoties als angst, boosheid en verdriet hebben een negatieve invloed op het welbevinden en verhogen de kans op agressie incidenten. Zo lijkt er ook een verband te bestaan tussen toekomstperspectief en agressie. Gebrek aan toekomstperspectief verhoogt de kans op agressie.
C
O
PY
R
Voor hulpverleners is het creëren van een gevoel van welbevinden, van veiligheid een belangrijke omgevingsfactor om agressie te voorkomen. Het signaleren van pijn en onlustgevoelens is eveneens belangrijk. Zeker bij mensen met een verstandelijke beperking is dat niet altijd gemakkelijk. Toch spelen dit soort gevoelens een rol bij het eventueel ontstaan van agressie. Culturele factoren Agressie is ook cultureel bepaald. Binnen de ene cultuur is sprake van meer agressie dan binnen een andere. Hoewel het heel goed mogelijk is dat binnen een wat agressievere cultuur dit gedrag niet als zodanig bestempeld wordt. Er zijn echter wel culturele verschillen zichtbaar. Wanneer je deze culturele verschillen uit het oog verliest, kan dit leiden tot misverstanden en frustratie en dat is weer een voedingsbodem voor agressie.
443
Inzicht in miscommunicatie tussen culturen
N D ER W
IJ S
Conflicten en agressie kunnen gelegen zijn in miscommunicatie. Miscommunicatie kan ontstaan door het niet willen of niet kunnen begrijpen van elkaar. Wanneer personen van verschillende (sub)culturen met elkaar in aanraking komen, kan het zijn dat zij elkaar verkeerd interpreteren. Puur omdat zij niet bekend zijn met elkaars cultuurgebonden normen en waarden (kunnen), elkaars normen en waarden niet herkennen, of elkaars waarden niet respecteren (willen).
SO
Om conflicten en agressie te voorkomen, is het van belang dat (sub)culturen zich verdiepen in andere (sub)culturen. Aan een succesvolle interculturele communicatie zijn drie randvoorwaarden verbonden: 1. Het kennen van cultuurgebonden waarden en normen uit de eigen cultuur 2. Het kennen van cultuurgebonden waarden en normen uit de andere cultuur 3. Omgaan met de verschillen
O
EP
Vijf culturele dimensies De verschillen in diverse (sub)culturen zijn uiteen te zetten in vijf culturele dimensies. Deze dimensies kun je aanhouden om culturele waarden en normen van een ander te herkennen en er vervolgens op te anticiperen.
BE R
1. Machtsafstand (klein versus groot) Verwijst naar de mate van ongelijkheid die er bestaat en die wordt aanvaard door personen van een (sub)cultuur. Bij een grote machtsafstand zijn sterke hiërarchieën zichtbaar. Bij kleine machtsafstanden is gelijkheid waar te nemen.
H
T
BO
O
M
2. Individualisme (individualistisch versus collectivistisch) Verwijst naar de kracht van onderlinge banden tussen individuen in een (sub)cultuur. In een collectivistische cultuur is er een sterke groepscohesie. Loyaliteit, respect, harmonie zijn kernwoorden en er ligt een nadruk op continue ontwikkelen van vaardigheden die individuen maken tot een soort ‘goeroe’, meester of expert. In een individualistische (sub)cultuur is er weinig verdeling van verantwoordelijkheid. Individuen hebben een grote behoefte aan vrijheid, privacy en beloning voor hard werken.
C
O
PY
R
IG
3. Mannelijkheid (mannelijkheid versus vrouwelijkheid) Verwijst naar de mate waarin een samenleving zijn waarden naleeft in de vorm van traditionele mannen- en vrouwenrollen. Wanneer een (sub)cultuur zich vasthoudt aan de traditionele rolverdeling, zijn mannen hard, sterk en assertief, en vrouwen onderdanig, dienstbaar en lief. In (sub)culturen waarin dit onderscheid niet zo duidelijk te maken is, mogen mannen ook lief en gevoelig zijn, en vrouwen krachtig en succesvol. Dat wordt juist bewonderd en gerespecteerd.
444
4. Onzekerheid/vermijding (laag versus hoog) Verwijst naar de mate van angst die leden van een (sub)cultuur voelen wanneer zij te maken krijgen met onbekende en onzekere situaties. Er zijn culturen waarin onzekerheden vermeden worden met behulp van regels en orde. Men zoekt in die culturen naar een collectieve waarheid
Thema 9 Omgaan met agressie
IJ S
waaraan verwachtingen met een bepaalde mate van zekerheid worden gekoppeld. Maar er zijn ook culturen waarin verandering en risico nemen wordt geaccepteerd. In die culturen worden nieuwe initiatieven geprezen.
N D ER W
5. Termijn focus (kort versus lang) Verwijst naar de samenlevingswaarden die gebaseerd zijn op tradities en eeuwenoude waarden. (Sub)culturen met een lange termijn focus zien familie als de basis van de samenleving, hebben een hoge waardering voor onderwijs, en hebben ontzag voor ouderen en mannen. (Sub)culturen met een korte termijn focus zijn veel individualistischer, gericht op persoonlijke ontwikkeling en behoeften van het individu. Het individu wordt als basis gezien en niet de groep.
SO
Bron: Agressietraining.nl (z.d.).
O
EP
De fysieke omgeving Ook de omgeving waarin jij je bevindt of waarin je leeft speelt een rol bij het ontstaan van agressie. Een prettige, overzichtelijke, rustige leefomgeving verlaagt het agressieniveau. Drukte en lawaai op een woongroep blijkt door veel cliënten als een negatieve factor ervaren te worden.
H
T
BO
O
M
BE R
Ruimte en privacy Dit geldt ook voor gebrek aan ruimte en privacy, bijvoorbeeld doordat je regelmatig met veel mensen binnen één ruimte verblijft zonder de mogelijkheid je terug te trekken. In veel gevallen speelt grensoverschrijding een rol bij het ontstaan van agressie. Grensoverschrijding heeft veel te maken met de ruimte waarin jij je bevindt. Zo kan het zijn dat iemand onze intieme of persoonlijke ruimte binnenkomt en daarmee een grens overschrijdt. Iemand komt bij voorbeeld te dicht naast je staan of zitten of iemand kijkt je te lang en indringend aan. Mensen kunnen zich hierdoor in het nauw gedreven voelen en vanuit angst en onzekerheid agressief reageren. Niet alleen de afstand speelt hierbij een rol, maar ook de snelheid en de manier waarop iemand de intieme of persoonlijke ruimte binnendringt is bepalend. Bij mensen met schizofrenie speelt dit een rol en kan dit tot agressie leiden.
IG
Drukke sfeer
C
O
PY
R
Er hing een drukke sfeer op de afdeling, dat werkt op elkaar in, dat merk je gewoon. Brian, een van de cliënten, werd er onrustiger van. Ik denk dat het ook sterk in verband stond met een andere manische cliënt op de afdeling, iemand die heel veel onrust kan veroorzaken door zijn gedrag en heel erg de neiging heeft om andere mensen mee te nemen. Plotseling trok Brian het tafelkleed van tafel met alle gevolgen van dien.
445
IJ S
Regels en structuur Duidelijke regels en structuur leveren eveneens een bijdrage aan het gevoel van veiligheid en welbevinden. Uit registratieonderzoek in de psychiatrie blijkt dat in bijna 25% van de gevallen onenigheid of onduidelijkheid tussen cliënt en hulpverlener over een regel of afspraak de directe aanleiding is voor een agressie incident.
N D ER W
Ook een aantrekkelijk dagprogramma behoort tot de omgevingsfactoren. Sommige onderzoeken tonen een verband aan tussen het optreden van agressie en verveling of gebrek aan activiteiten.
EP
SO
Agressiefactoren en de zienswijze van G. Schuur Schuur veronderstelt dat inzicht in het proces dat aan de uiting van agressie voorafgaat mogelijkheden biedt om preventief te handelen. Volgens hem zijn aanleidingen of oorzaken altijd terug te voeren op: • een verliesaspect (verlies van geld, geliefde, gezichtsverlies, vrijheid) • een ontberingsaspect (iets missen waaraan je behoefte en/of recht op hebt, zoals zorg, voedsel, aandacht, sigaret) • een aantastingsaspect (lichamelijk, psychisch, sociaal, bijvoorbeeld eergevoel, familie-eer, seksuele intimidatie) • een bedreigingsaspect (lichamelijke bedreiging, ingrijpende medische operatie, pijn).
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
Deze aspecten dragen bij aan een gevoel van de grip op het leven kwijt zijn, aan machteloosheid. Deze machteloosheid slaat gemakkelijk om in angstreacties en stress. Allerlei onzekerheden moeten weer onder controle gebracht worden. Hierbij komen emoties los als radeloosheid, angst, verdriet en boosheid. De levensenergie (agressie) om weer grip op eigen leven te krijgen en zelf te bepalen hoe het verder moet, mondt uit in een agressieve uiting. Deze uiting kan zowel constructief als destructief zijn. De snelheid waarmee dit proces doorlopen en/of omgebogen wordt, is afhankelijk van de cliënt en van de interventies van anderen, zoals verpleegkundigen.
446
Thema 9 Omgaan met agressie
Weten dat een zich agressief uitende cliënt worstelt met verliesgevoelens, gevoelens van aantasting en/of bedreiging, machteloosheid en angst, of klem zit in een moeilijke, pijnlijke situatie, biedt de mogelijkheid het kalmerende, steunende gesprek daarop te richten, ook al zijn de precieze oorzaken, aanleidingen of redenen niet bekend.
IJ S
Oorzaak, aanleiding?
N D ER W
De gedachtegang is als volgt: tussen de oorzaken en de uiteindelijke gevolgen verloopt een proces met meerdere aangrijpingspunten om te voorkomen dat iets ongewensts gaat gebeuren. Bron: Schuur (2014).
EP
SO
Het maken van een risico-inschatting Het maken van een risico-inschatting is een belangrijke stap bij het omgaan met en voorkomen van agressie. In de volgende paragraaf gaan we daar nader op in.
O
Het is belangrijk om de risico’s op agressie voor een aantal individuen op bijvoorbeeld een woongroep of sportgroep in te schatten.
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
Hier opvolgend staat een aantal van deze risicofactoren genoemd. Deze kunnen als hulpmiddel dienen om vast te stellen of er een verhoogde kans is op het ontstaan van agressie (bron: ZLTO, 2010). • Cliënt heeft in het verleden veel te maken gehad met agressie en geweld (als dader of als slachtoffer). • Cliënt ervaart sterke gevoelens van machteloosheid. • Cliënt heeft problemen. • Er is sprake van een psychiatrisch ziektebeeld. • Cliënt is erg afhankelijk. • Cliënt heeft een negatief toekomstbeeld. • Cliënt heeft een lage frustratiedrempel. • Cliënt kampt met problemen in zijn persoonlijke omgeving • De persoonlijkheid van de cliënt wordt gekenmerkt door achterdocht, angst en vijandigheid. • Cliënt heeft beperkte communicatieve vaardigheden. • Cliënt gebruikt alcohol en/of drugs (heroïne, crack of cocaïne). • Cliënt is verslaafd én heeft last van psychische stoornissen (dubbele diagnose). • Cliënt gebruikt medicijnen of krijgt juist geen medicijnen (met effect op het gedrag).
C
O
Opdracht 18 Registratieformulieren a. Beschrijf een aantal voordelen van het werken met registratieformulieren. b. Welke onderwerpen noteer je op een registratieformulier in verband met agressie? c. Ga na of er binnen jouw stage of de sector van jouw interesse gewerkt wordt met registratieformulieren.
447
Opdracht 19 RADAR
N D ER W
Opdracht 20 Belang van de aanleiding
IJ S
a. Noteer waar RADAR voor staat. b. Noteer de onderwerpen die op dit formulier genoteerd moeten worden. c. Een van de onderwerpen die genoteerd moeten worden is het diagnosegebied. Noteer de drie diagnosegebieden die onderscheiden worden. d. Geef van elk diagnosegebied een voorbeeld.
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar waarom het belangrijk is om de aanleiding tot de agressie te kennen. b. Bespreek met elkaar hoe je achter de aanleiding kunt komen.
SO
Opdracht 21 Aanlegfactoren
O
EP
Aanlegfactoren spelen een rol bij het ontstaan van agressie. Je kunt deze factoren onder verdelen in: • erfelijke factoren • biochemische factoren • persoonlijkheidskenmerken.
BO
O
M
BE R
a. Beschrijf op welke manier erfelijke factoren een rol kunnen spelen bij het ontstaan van agressie. b. Beschrijf op welke manier biochemische factoren een rol kunnen spelen bij het ontstaan van agressie. c. Beschrijf op welke manier persoonlijkheidskenmerken een rol kunnen spelen bij het ontstaan van agressie. d. Geef je mening over het belang van aanlegfactoren bij het ontstaan van agressie.
Opdracht 22 Agressieve diersoort
IG
H
T
Deze opdracht kun je het beste in een groepje of met de hele klas maken. Discussieer met elkaar over de stelling: 'De mens is net als de chimpansee een agressieve diersoort'.
Opdracht 23 Psychiatrische aandoeningen
C
O
PY
R
a. Verklaar waarom psychiatrische aandoeningen kunnen leiden tot agressief gedrag. b. Geef een verklaring voor het kunnen ontstaan van agressief gedrag bij mensen met schizofrenie.
Opdracht 24 Agressie en opvoeding Deze opdracht kun je het beste in een groepje of met de hele klas maken. Discussieer met elkaar over de stelling: ‘Het grootste gedeelte van agressief gedrag wordt veroorzaakt door verkeerde opvoeding’.
448
Thema 9 Omgaan met agressie
Opdracht 25 Agressie en culturele factoren
Opdracht 26 Agressie en fysieke omgeving
IJ S
a. Geef je mening over of agressie gedeeltelijk ook door culturele factoren bepaald wordt. b. Zoek (op internet) naar voorbeelden waaruit wel/niet blijkt dat er een verband bestaat tussen agressie en culturele factoren.
EP
SO
N D ER W
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Praat met elkaar over het verband tussen agressie en fysieke omgeving. Wissel meningen en voorbeelden uit. b. Bespreek met elkaar door welke aanpassingen in de fysieke omgeving je de agressie eventueel positief kunt beïnvloeden. c. Uit registratieonderzoek in de psychiatrie blijkt dat in bijna 25% van de gevallen onenigheid of onduidelijkheid tussen cliënt en hulpverlener over een regel of afspraak de directe aanleiding is voor een agressie incident. Bespreek met elkaar of je dit herkent en hoe je dit oplost.
O
Opdracht 27 Agressieaspecten Schuur
BE R
a. Schuur onderscheidt vier aspecten die een belangrijke rol spelen bij het ontstaan van agressie. Noteer deze vier aspecten. b. Geef van elk aspect twee voorbeelden.
9.6 Het agressiemodel
BO
O
M
Nederland kent een groot aanbod van trainingen op het gebied van omgaan met en voorkomen van agressie. In het merendeel van de gevallen worden deze trainingen verzorgd door commerciële bureaus. Toch zie je in toenemende mate dat instellingen zelf kennis en vaardigheden opbouwen en de trainingen zelf verzorgen.
H
T
Bekijk de video's 'Agressietraining (1)', 'Agressietraining (2)' en 'Hoe om te gaan met boosheid en agressie'.
C
O
PY
R
IG
Het uitgangspunt van de meeste trainingen is: beter voorkomen dan genezen. Dat wil zeggen dat de trainingen zich richten op het in een vroeg stadium herkennen van signalen die duiden op agressie of escalatie van agressie. Daarnaast is er meestal ook aandacht voor aan controle en fysieke beheersingstechnieken. Het effect van dit specifieke deel van de training is tweeledig. Enerzijds gaat het om zelfbescherming en daadkrachtig fysiek ingrijpen als de situatie hier om vraagt, anderzijds draagt het bij aan het zelfvertrouwen van het personeel. Het model dat hier aan de orde komt, wordt regelmatig gebruikt bij agressietrainingen. Het model is oorspronkelijk ontwikkeld door Leo Regeer. Lees de verdiepingsstof 'De RADAR-methode Regeer'.
449
N D ER W
IJ S
Het belang van het model Het belang van het agressiemodel is drieledig: 1. eenduidige registratie Aanvankelijk is het model ontworpen om tot een eenduidige registratie van agressieve incidenten te komen (RADAR: Registration Aggression Diagnoses and Analyse Risks). Hier biedt het model nog steeds goede aanknopingspunten voor. 2. tijdig signaleren van agressiviteit Het model biedt de mogelijkheid (houvast) om vroegtijdig signalen van agressiviteit bij cliënten op te pakken, zodat tijdig ingrijpen tot de mogelijkheden behoort. 3. houvast voor interventies Het model maakt een koppeling tussen de verschijningswijze of het niveau van agressiviteit en de mogelijke interventies. Het biedt dus houvast hoe je in bepaalde (bijna) agressieve situaties handelend op kunt treden.
EP
SO
De onderdelen van het agressiemodel Het model bestaat uit de volgende onderdelen: • controle en fysieke beheersingstechnieken (CFB-technieken) • onderkennen van verschillende verschijningswijzen en niveaus van agressie • koppeling van interventies (handelend optreden) aan deze verschijningswijzen en niveaus.
BO
O
M
BE R
O
CFB-technieken Het doel van het aanleren van controle en fysieke beheersingstechnieken is het verwerven van een veilige en fysiek zekere professionele houding in gewelddadige situaties. Bovendien gaat het om het verwerven van vaardigheden om in gewelddadige situaties met een minimum aan kracht en een maximum aan wederzijdse veiligheid teamgericht te handelen. Uit onderzoek blijkt dat de winst zeker ook zit in een toename van het zelfvertrouwen van het personeel dat deze technieken geleerd heeft. Ook blijkt dat het regelmatig herhalen van de technieken belangrijk is, omdat de vaardigheid en handigheid snel minder wordt.
R
IG
H
T
Verschijningswijzen en niveaus van agressie Het model gaat uit van vier te onderscheiden verschijningswijzen of niveaus van agressie. In strikte zin is bij de eerste twee niveaus nog geen sprake van agressie. Toch zijn deze verschijningswijzen belangrijk, omdat het in veel gevallen voorlopers (kunnen) zijn van daadwerkelijk agressief gedrag. Aan de verschijningsvormen worden mogelijke interventies gekoppeld.
C
O
PY
Vereenvoudigde weergave van de verschijningswijzen en interventies
450
Niveau
Verschijningswijzen
Interventies
0
Assertiviteit
Observeren en interpreteren Assertiviteitstraining
Verschijningswijzen
Interventies
1
Agitatie
Ruimte bieden Gedragsalternatieven bieden
2
(Dreigend) verbaal/fysiek agressief gedrag Grenzen stellen Moment van ingrijpen nog te bepalen
N D ER W
Niveau
IJ S
Thema 9 Omgaan met agressie
SO
Subniveaus Deze vier verschijningswijzen worden nader onderverdeeld in subniveaus. Dit levert de volgende fasering van mild tot ernstig agressief gedrag op:
Verschijningswijze
0
Assertiviteit
0-1
Subassertief gedrag
0-2
Assertief gedrag
0-3
Over-assertief gedrag
1
Agitatie
1-1
1e niveau van agitatie
1-2
2e niveau van agitatie
1-3
3e niveau van agitatie
BE R
M O
BO
T
IG 2-3
Dreigend fysiek agressief gedrag, gericht op anderen
3
Fysiek gewelddadig gedrag
3-1
(Dreigend) fysiek agressief gedrag, gericht tegen de omgeving
3-2
Fysiek gewelddadig gedrag, gericht tegen de omgeving
3-3
Fysiek gewelddadig agressief gedrag, gericht tegen anderen
R PY O
(Dreigend) verbaal agressief niveau Vernederend verbaal agressief niveau
2-2
C
(Dreigend) verbaal/fysiek agressief gedrag
H
2 2-1
O
Niveau
EP
Niveaus en subniveaus van verschijningswijzen van agressie
451
IJ S
Gedragskenmerken Vervolgens zijn aan al deze niveaus gedragskenmerken gekoppeld. Dit levert twee voordelen op. Enerzijds is het niveau van agressie en de daarbij behorende interventies herkenbaar voor het personeel en anderzijds kunnen op deze manier de agressie-incidenten goed worden geregistreerd.
BE R
O
EP
SO
N D ER W
Zo wordt (dreigend) verbaal/fysiek agressief gedrag beschreven in onder andere de volgende gedragingen: 1. eerste niveau: (dreigend) verbaal agressief gedrag – duidelijke uitingen van woede, boosheid – verbaal dreigende en vijandig gezinde opmerkingen, vloeken, schelden – dringt gemakkelijk de sociale ruimte van de ander(en) binnen en komt zeer nabij. 2. tweede niveau: vernederend verbaal agressief gedrag – gedrag als jennen, kleineren, beschimpen in het bijzijn van anderen – spugen – het maken van sarcastische en kwetsende opmerkingen. 3. derde niveau: dreigend fysiek agressief gedrag, gericht op anderen – bedreigen met een mes, stok, wapen, schroevendraaier en eventueel andere voorwerpen – gooien met voorwerpen, zoals asbakken, kopjes, bestek, stoelen – lichamelijk handtastelijk zijn.
Uitwerking van Agressieniveau 3: fysiek gewelddadig gedrag
BO
O
M
3-1: (Dreigend) fysiek agressief gedrag, gericht tegen de omgeving Omschrijving: Het betreft hier het dreigen met fysieke handelingen die direct tegen de omgeving gericht en vijandig van aard zijn. Het leidt (nog) niet tot destructief gedrag t.o.v. de omgeving Gedragskenmerken
Dreigen te gooien met allerlei voorwerpen in de hand
2
Klaar staan met bijvoorbeeld een hamer om een voorwerp in elkaar te slaan
3
H
T
1
4
Dreigen met de hele boel kort en klein te slaan
R
IG
Dreigen met brandstichten
C
O
PY
3-2: Fysiek gewelddadig gedrag, gericht tegen de omgeving Omschrijving: Het gaat om gedrag dat wordt omschreven als direct fysiek geweld. Het is zeer vijandig gedrag en wordt soms ook wel crimineel gedrag genoemd. Het gaat hier niet om direct tegen het lichaam van de ander bedoeld gedrag met als oogmerk de ander lichamelijke schade toe te brengen. Het gedrag is gericht op het al dan niet opzettelijk vernielen van spullen van anderen.
452
Thema 9 Omgaan met agressie
Gedragskenmerken Het gooien, smijten en vernielen van serviesgoed, meubilair, ramen e.d.
6
Het hard dichtsmijten van deuren en ramen, zodat deze kapot gaan
7
Het ingooien van deuren en ramen
8
Brandstichten
9
Stuktrekken van kleding, brillen, sieraden e.d.
10
In het algemeen vernielen van andermans spullen
N D ER W
IJ S
5
Gedragskenmerken
EP
SO
3-3 Fysiek gewelddadig agressief gedrag, gericht tegen anderen Omschrijving: Het betreft gedrag dat wordt omschreven als direct fysiek geweld. Het is zeer vijandig gedrag en wordt soms ook wel crimineel gedrag genoemd. Het gaat hier om lichamelijk geweld gericht op het toebrengen van lichamelijke schade aan de ander.
Lichamelijke intimidatie en stevig vastpakken
12
Slaan, schoppen, klappen geven, duwen, stompen e.d.
13
Krabben, krassen, bijten
14
Aan de haren trekken
15
Vechten
16
Gericht gooien met voorwerpen naar de ander
17
Sigaret op het lichaam uitdrukken
18
Mishandeling, in elkaar slaan
19
Steken met een scherp voorwerp
20
Wurgen
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
11
C
O
PY
R
Als specifieke verschijningswijze van agressie wordt seksuele intimidatie onderscheiden. Ook dit gebied kent drie niveaus: 1. seksistische gedragingen 2. (dreigend) verbaal/fysieke seksuele intimidatie 3. seksueel gewelddadig gedrag. Koppeling van interventies: handelend optreden De belangrijkste handeling is in de meeste gevallen het vroegtijdig signaleren en daarmee voorkomen van (meer) agressie. Gekoppeld aan de verschijningswijze begint preventie van agressie op het grensgebied van assertiviteit en agitatie.
453
Mensen die gespannen zijn, kunnen geagiteerd raken en dit gedrag kan geleidelijk overgaan in (verbaal) dreigend gedrag. Het is belangrijk om preventie-interventies toe te passen om dit te voorkomen.
N D ER W
IJ S
Interventietechnieken Voor een succesvolle omgang met agressie is het belangrijk om op de juiste wijze te handelen. Het besproken model biedt houvast door een koppeling van de verschijningswijze en het niveau van agressie aan bepaalde interventies.
SO
Enkele mogelijke interventies bij agitatie zijn: • structuur bieden • ruimte bieden • positieve bekrachtiging • emotionele ondersteuning.
BE R
O
EP
De interventie ruimte bieden wordt als volgt uitgewerkt. Bij ruimte bieden geeft de hulpverlener de cliënt de gelegenheid zijn emoties te uiten en zijn spanning te ontladen. De hulpverlener hanteert een houding die gekenmerkt wordt door termen als stimulerend, steunend, beschermend, voorwaardenscheppend en tegemoetkomend. Bij het toepassen van deze interventie is het wel belangrijk dat de cliënt openheid tot contact en onderhandeling biedt. Deze interventie wordt gehanteerd om op dit moment in deze situatie verergering (escalatie) te voorkomen. Mogelijk wordt in een later stadium op de situatie teruggekomen.
BO
O
M
Enkele mogelijke interventies bij (dreigend) verbaal/fysiek agressief gedrag zijn: • grenzen stellen • time out bieden • een beperking opleggen • waarschuwen • structuur bieden.
C
O
PY
R
IG
H
T
De interventie grenzen stellen krijgt in de praktijk als volgt vorm. De hulpverlener benadert de agressieve cliënt op een directieve wijze en maakt de cliënt duidelijk dat zijn gedrag ongewenst is en dat hij dit moet veranderen. Hierbij wordt het ongewenste gedrag duidelijk benoemd en aangegeven wat gezien de situatie wel wenselijk wordt geacht. Op deze manier probeert de hulpverlener erger te voorkomen en tegelijkertijd aan te geven dat er grenzen zijn waar iedereen zich aan moet houden. Het is de bedoeling dat de cliënt leert omgaan met grenzen. Deze aanpak schept bovendien duidelijkheid naar andere cliënten.
454
Enkele mogelijke interventies bij fysiek gewelddadig gedrag zijn: • fysiek ingrijpen • afzondering • separeren • fixeren • gedwongen medicatie.
Thema 9 Omgaan met agressie
Opdracht 28 Belang agressiemodel
Opdracht 29 De onderdelen van het agressiemodel
N D ER W
Het agressiemodel bestaat uit de volgende onderdelen: • controle en fysieke beheersingstechnieken. • onderkennen van verschillende verschijningswijzen en niveaus van agressie. • koppeling van interventies aan deze verschijningswijzen en niveaus.
IJ S
a. Het belang van het agressiemodel is drieledig. Noteer dit drieledige belang. b. Geef van alle drie de belangen een omschrijving.
Geef een toelichting op al deze drie onderdelen.
SO
Opdracht 30 Agressietrainingen
EP
Bekijk een van de video's 'Agressietraining (1)' en 'Agressietraining (2)'.
O
a. Geef een beschrijving van de inhoud van de training. b. Geef je mening over de training (sterk, minder sterk).
BE R
Opdracht 31 Verschijningswijzen van agressie
O
M
Het agressiemodel onderscheidt vier verschijningswijzen (niveaus) van agressie: • (dreigend) verbaal/fysiek agressief gedrag • agitatie • assertiviteit • fysiek gewelddadig gedrag.
BO
a. Plaats deze verschijningswijzen (niveaus) in juiste volgorde van matig tot ernstig agressief gedrag.
C
O
PY
R
IG
H
T
Assertiviteit (Dreigend) verbaal/fysiek agressief gedrag Agitatie Fysiek gewelddadig gedrag
b. Vervolgens kun je in deze vier niveaus subniveaus of verschijningswijzen onderscheiden. Noteer van twee van deze vier niveaus de subniveaus.
455
Opdracht 32 Interventies
N D ER W
IJ S
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Het agressiemodel onderscheidt vier verschijningswijzen/niveaus van agressie. Bespreek met elkaar welke interventies geschikt zijn bij deze vier niveaus. Ga telkens uit van een concrete situatie. • assertiviteit • agitatie • (dreigend) verbaal/fysiek agressief gedrag • fysiek gewelddadig gedrag.
9.7 Omgaan met en voorkomen van agressie
SO
Het optreden in dreigend agressieve situaties vraagt veel van de kwaliteiten van hulpverleners. Deze kwaliteiten komen hier aan de orde.
O
EP
Hoewel in het agressiemodel interventies worden gekoppeld aan bepaalde agressieniveaus, bestaat een receptenboek uiteraard niet. Succesvol omgaan met en voorkomen van agressie en geweld heeft onder andere te maken met: • houding en omgangsvormen • sociaal-communicatieve vaardigheden.
H
T
BO
O
M
BE R
Houding en omgangsvormen Belangrijk is een houding die gekenmerkt wordt door respect, echtheid en empathie. Je moet in staat zijn tot het opbouwen van een vertrouwensband met de cliënt. Daarbij moet je wel goed de juiste afstand in de gaten houden. Zoals we gezien hebben speelt grensoverschrijding een rol bij het ontstaan van agressie. Respect en gevoel voor de persoonlijke ruimte van de cliënt is belangrijk. Als hulpverlener moet je goed om weten te gaan met het spanningsveld van afstand en nabijheid (intimiteit). In geval van (dreigende) agressie is het belangrijk om op gepaste afstand te blijven. Straal in een dergelijk geval rust uit, probeer je ademhaling te controleren. Steek geen handen omhoog of ga niet wijzen, dit kan agressief overkomen. Blijf oogcontact houden, maar staar de cliënt niet aan. Het is belangrijk de (dreigend) agressieve cliënt duidelijk bij naam te noemen. Het is belangrijk dat je als hulpverlener je eigen emoties onder controle hebt.
C
O
PY
R
IG
Met name in de omgang met mensen met schizofrenie blijkt de hoeveelheid getoonde emotie door de hulpverlener van belang. In dit geval wordt gesproken over expressed emotion (EE). Een lage EE, waarbij je min of meer ingetogen emotioneel reageert op de cliënt, blijkt meer effect te hebben dan een hoge EE. De hoeveelheid getoonde emotie heeft zowel betrekking op positieve (complimenten, blijdschap) als negatieve (afkeuring, boosheid, teleurstelling) emoties.
456
Let als hulpverlener altijd op je eigen veiligheid. Let op waar je gaat staan en houd vluchtwegen in de gaten. Zorg dat je geen mensen die agressief kunnen reageren in je rug hebt. Houd altijd overzicht. Houd bij agressie voldoende afstand (twee tot drie stappen) en sta in een hoek van 45 graden naar de persoon gedraaid. Je bent dan moeilijker te raken. Neem een alerte maar niet direct agressieve houding aan. Ga eventueel achter een barricade staan (tafel, kast,
Thema 9 Omgaan met agressie
toonbank, bureau). Kijk of je bij daadwerkelijke agressie beschermingsmiddelen in de buurt hebt (stoel). Waarschuw, als het kan, zo snel mogelijk overig personeel (gebruik van de alarmknop).
IJ S
Beroepshouding
N D ER W
Stel duidelijke grenzen voor jezelf in wat je wel en beslist niet accepteert. Maak je eigen grenzen duidelijk kenbaar. Het is ieders verantwoordelijkheid bij te dragen aan een sfeer van collegialiteit en veiligheid. Signaleer tijdig pestgedrag en discriminatie en maak het bespreekbaar. Bron: Schuur (2014).
SO
Bekijk de video 'Omgaan met agressie aan de balie; preventie van agressie in de zorg'.
M
BE R
O
EP
Sociaal-communicatieve vaardigheden Als tips voor het omgaan met (dreigende) agressie kom je vaak algemeen geldende sociaal-communicatieve regels tegen als: • Luister actief, laat de ander merken dat je daadwerkelijk luistert. • Geef ik-boodschappen. Zeker als je iets wilt of vindt van de ander. • Laat de ander uitspreken en val hem niet onnodig in de rede. • Wees duidelijk en concreet in wat je zegt en onderbouw het waar nodig met argumenten. • Probeer mensen zo veel mogelijk op een positieve manier te benaderen. • Vat af en toe samen en vraag de ander of je het op die manier goed begrepen hebt.
BO
O
Bij de communicatie is de manier waarop je spreekt belangrijk. Hierbij gaat het om de snelheid van spreken, het volume waarmee je spreekt, de toonhoogte en de articulatie. Spreek niet te snel. Het af en toe je stem verheffen om duidelijk over te komen is geen probleem, maar het moet niet ontaarden in schreeuwen. Sneller en harder gaan praten zijn logische reacties als je bedreigd of onheus bejegend wordt. Probeer dit te controleren.
IG
H
T
Daarna wordt er gewezen op het belang van goed kunnen observeren en juist kunnen interpreteren van gedrag.
C
O
PY
R
Bij conflicten is het belangrijk een snelle inschatting te maken van wat er mogelijk speelt en wat in dit concrete geval de beste conflicthanteringstijl is. Informatie over de diverse stijlen vind je in het boek 'Begeleiden van een les of training'. Enkele aanbevelingen zijn: • Zorg dat je weet wat je favoriete stijl is, ondanks dat je in principe alle stijlen moet kunnen hanteren. Elke stijl kan de meest adequate zijn in een bepaalde situatie. • Kies niet te snel voor de strategie forceren (vechten), dit leidt tot het gevoel dat de macht bij het personeel ligt en roept op toerbeurt gevoelens van frustratie op.
457
•
IJ S
•
Kies bewust voor vermijden, toedekken, vluchten. Deze stijl komt neer op het overdreven meegaan, overdreven tolerant zijn naar de betrokken cliënt(en). Dit kan opgevat worden als een vorm van beloning of goedkeuring van het agressieve gedrag. Ook kan het opgevat worden als angst bij het personeel. Je kunt deze strategie bewust hanteren om de confrontatie uit te stellen en hem vervolgens, met hulp of op een beter moment, wel aan te gaan. In veel gevallen wordt gewezen op het win-winmodel. Hierbij is oog voor het belang van de cliënt en van het personeel. Daarnaast is er oog voor de onderlinge relatie. Op een assertieve, gecontroleerde manier ga je als hulpverlener het conflict aan. Conflicten worden opgebouwd, verlopen procesmatig van agitatie (de gemoederen raken langzaam maar zeker verhit), naar spanning (verstarring van standpunten, impasse) tot escalatie (er ontstaat strijd, er worden dreigementen geuit). Ook nu is het weer belangrijk dit proces te herkennen en tijdig in te grijpen.
N D ER W
•
SO
Bekijk de video 'Communiceren bij moeilijk gedrag'.
O
M
BE R
O
EP
De Roos van Leary In het thema ‘De bewegingsagoog als begeleider’ komt de Roos van Leary aan de orde. Ook dit model biedt houvast bij het omgaan met agressieve cliënten. Agressief gedrag ligt in het kwadrant ‘boven-tegen’. Leary geeft aan dat mensen geneigd zijn complementair te reageren. Leidend gedrag roept ondergeschikt gedrag op bij de ander. Zo leidt agressief gedrag (boven-tegen) tot opstandig (onder-tegen) gedrag. Dit gedrag is echter weinig effectief, omdat de ander daar weer met agressie op reageert en op die manier escaleert de situatie. Zo blijkt het effectiever te zijn om op hetzelfde niveau te reageren, dus niet ‘ondergedrag’ te vertonen, maar juist ook ‘bovengedrag’ en daarbij dan wel de ‘samenpositie’ te kiezen. De beste manier om te reageren op agressieve mensen is dus tot op zekere hoogte mee te gaan. Uiteraard is het afhankelijk van de situatie in hoeverre je mee kunt gaan met de agressieve persoon.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
Nazorg Je hebt gelezen over omgaan met agressie en het tijdig ingrijpen en proberen te voorkomen van agressie. Dit lukt natuurlijk niet altijd, vandaar dat het ook belangrijk is om in te kunnen grijpen bij daadwerkelijke agressie. Maar daar houdt het niet mee op. Ook nazorg is erg belangrijk. Binnen de instelling moet zorg zijn voor de medewerkers die betrokken zijn geweest bij een agressie-incident. De betrokkenen moeten zich in elk geval serieus genomen voelen en het idee hebben dat de instelling op dit punt gericht beleid voert. Zorgvuldige registratie van het incident is een van de stappen. Daarnaast moet er aandacht te zijn voor het welzijn van de medewerkers. Dit kan in de vorm van een of meerdere gesprekken met een deskundige binnen de instelling. Daarnaast kan de instelling een bijdrage leveren door de deskundigheid van medewerkers op dit punt te bevorderen. Het volgen van een agressietraining is een van de mogelijkheden.
458
Lees de verdiepingsstof 'Nazorg'.
Thema 9 Omgaan met agressie
N D ER W
IJ S
Interventies voor cliënten Natuurlijk kan er ook wat gedaan worden aan de kant van de agressor om agressie te voorkomen. Inmiddels zijn er in Nederland verschillende interventies op dit gebied effectief bevonden. Volgens het Nederlands Jeugdinstituut zijn de meest effectieve interventies gericht op agressie bij jongeren en jongvolwassenen: • Agressie Regulatie op Maat Jeugd • Agressie Regulatie op Maat JongVolwassenen • ART: Agression Replacement Training.
O
EP
Agressie Regulatie op Maat Jeugd Agressie Regulatie op Maat Jongvolwassenen Aggression Replacement Training (ART) Grip op Agressie (GoA) Agressie Regulatie op Maat Plus (ARopMaat-Plus) Agressieregulatie op maat ambulant volwassenen Agressieregulatie op maat klinisch volwassenen Training sport en gedrag I Training Sport en Gedrag II TACt en TACt Plus i-Respect.
BE R
• • • • • • • • • • •
SO
Erkende interventies Agressie
M
Bron: Trimbos instituut (z.d.).
BO
O
Opdracht 33 Gedragsproblemen Bekijk de video 'Intenzie, begeleiding van gedragsproblemen bij gehandicapten'.
H
T
Geef je mening over de oplossing die in deze video naar voren wordt gebracht in geval van gedragsproblemen bij gehandicapten.
IG
Opdracht 34 Houding en omgangsvormen
C
O
PY
R
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar voorbeelden van dat je houding en je omgang een rol spelen bij het omgaan (en voorkomen) van agressie. b. Bespreek met elkaar of je kunt spreken van ‘de beste houding’. c. Bespreek met elkaar welke houding jij aanneemt in geval van agressie of om agressie te voorkomen.
459
Opdracht 35 Communiceren en agressiviteit Bekijk de video 'Communiceren bij moeilijk gedrag'.
IJ S
Geef je mening over de inhoud van de video.
N D ER W
Opdracht 36 De Roos van Leary
a. Leg uit op welke manier de roos van Leary aanknopingspunten biedt voor het handelen tijdens agressief gedrag. b. Zoek op internet naar een videovoorbeeld dat dit duidelijk maakt.
9.8 Signaleringsplan Amarant
EP
SO
In deze paragraaf geven we een voorbeeld van een signaleringplan, zoals dit door Amarant is ontwikkeld. Amarant verleent in Midden- en West-Brabant op een betrokken en deskundige manier diensten aan mensen met een beperking en hun omgeving.
M
BE R
O
Signaleringsplan In een groot aantal gevallen komt de agressie van een cliënt onverwacht of wordt (te) laat opgemerkt. Verschillende factoren spelen hierin een rol, waaronder het onvoldoende of niet juist inschatten van de signalen die de cliënt geeft. Vooral cliënten met ernstig probleemgedrag (ook wel eens moeilijk verstaanbaar gedrag genoemd) kunnen lang niet altijd duidelijk maken wat zij willen en wat in hen omgaat. Een signaleringlijst biedt ons een handvat om op tijd signalen van de cliënt waar te nemen en te begrijpen. Een actueel bijzonderzorgplan (bzp) of persoonlijkplan (pp) is een onmisbaar fundament waarin het signaleringsplan is ingebed.
BO
O
Uiteraard is het signaleringsplan een hulpmiddel en zal een cliënt in veel gevallen niet fase 1 tot en met 6 stap voor stap doorlopen. Een en ander hangt af van de gepleegde interventie en een cliënt kan ook zomaar van een lichte onrust doorschieten naar ongecontroleerde agressie.
C
O
PY
R
IG
H
T
Naast het signaleringsplan moet rekening gehouden worden met een aantal andere factoren: • wijzigingen in medicatie • tijd van het jaar (bijvoorbeeld de feestdagen) • bezoek of andere aankondigingen die niet doorgaan • wijzigingen in werk of dagbesteding • wijzigingen in teamsamenstelling • wijzigingen in de samenstelling van de woongroep • lichamelijke gesteldheid • interacties tussen personeel • interacties tussen cliënten.
460
Thema 9 Omgaan met agressie
N D ER W
IJ S
De stappen van het signaleringsplan Het signaleringsplan bestaat uit zes fasen: 1. de ontspannen fase 2. de fase van onrust en lichte irritatie 3. de fase van oplopende spanning 4. de fase van dreigen met geweld 5. de fase van openlijke agressie 6. de fase van herstel. Het is niet zo dat de fasen altijd even duidelijk van elkaar te onderscheiden zijn. Ze kunnen soms heel geleidelijk in elkaar overlopen. Fase 1: de ontspannen fase
BE R
O
EP
SO
Toestandsbeeld Het is belangrijk om in deze fase te beschrijven en te weten hoe de cliënt is als hij zich goed voelt. Van belang is om dat precies te doen, hoe kun je zien en horen dat het goed gaat met de cliënt? Men weet dan waar je naar toe wilt werken als iemand in een slechtere fase zit. Afgewogen moet worden of je ernaar moet streven iemand (altijd) in die fase te houden en wat daarbij het motief is. Mag een cliënt zich ook onrustig en geïrriteerd voelen, spelen er andere belangen een rol bijvoorbeeld de rust bewaren binnen de woning? Het probleemgedrag heeft een lage intensiteit. Iemand maakt terloops een gebaar dat aan probleemgedrag doet denken. Het gebaar heeft alleen weinig kracht of lading.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Signalen • open, vrolijk gezicht • kan zich concentreren • kan activiteiten goed doorlopen • handelt niet gejaagd • lichaamshouding ontspannen • beweegt zich in een rustig tempo voort/ontspannen motoriek • is weinig beweeglijk en kan stilzitten • geluiden: – neuriën – lachen – zingen – op lage toon brommen. Interventies De begeleider heeft en behoudt te allen tijde de regie door: • het naleven van de bij punt 1 genoemde grondhouding • het handelen volgens de opgestelde scenario’s Algemeen Wanneer B. in deze fase zit, houd je de deur open/op een kier.
461
IJ S
SO
N D ER W
Belangrijke punten in de Grondhouding • lage expressie van emoties; affectief-neutraal, rustig benaderen • consequente en eenduidige manier van begeleiden • te allen tijde de regie houden • korte, concrete instructies • zo veel mogelijk visueel duidelijk maken, zo min mogelijk verbaliteit. • terugverwijzen naar dagprogramma; sturend • geen waarschuwingen • alles steeds goed voorbereiden • zo veel mogelijk functioneel contact • rustige en zekere houding • scenario’s volgen • positief gedrag bekrachtigen • zorgen voor tijdige back-upcollega’s; zorgen dat er collega’s zijn die weten waar je mee bezig bent en hoe B. gestemd is.
Fase 2: de onrust en lichte irritatie
BE R
O
EP
Doorlopen verschillende fases • Het is typerend dat B. de verschillende fases in een explosief tempo kan doorlopen. De overgang van fase 3 naar fase 4 en 5 kan heel snel gaan bij B. • Bij het plegen van de interventies moet hier dus ook rekening mee gehouden worden. Houd te allen tijde voldoende fysieke afstand.
BO
O
M
Toestandsbeeld De fase van onrust en lichte irritatie kan onderkend worden door vele, vaak non-verbale, signalen. Enkele zintuigen kunnen zich sluiten omdat er te veel informatie binnenkomt, handen worden voor het gezicht gehouden, andere positie wordt in de ruimte ingenomen.
C
O
PY
R
IG
H
T
Signalen • in zichzelf gekeerd • motorisch meer onrust • wil zijn programma versnellen • gaat vragen stellen • minder open en vrolijke blik • minder ontspannen geluiden: met een iets hogere toon • afwijzen aangeboden picto/activiteit.
462
Interventies • terugwijzen op waarmee hij bezig is • preventief motorische activiteiten aanbieden • begeleider bepaalt begin en eind van de activiteit • probeer hem af te leiden door hem uit de situatie te halen • direct ruimte verlaten en na vijf minuten opnieuw picto aanbieden.
Thema 9 Omgaan met agressie
Algemeen Wanneer B. in deze fase zit, sluit je de deur van zijn werkruimte.
IJ S
Belangrijk Hanteer te allen tijde de onder 1 en 2 besproken punten.
N D ER W
Bekijk de video's 'Een visueel signaleringsplan' en 'Eerste-Psychose-Signaleringsplan-Crisisplan-Parnassia'. Fase 3: de oplopende spanning
BE R
O
EP
Signalen • laat uitdagend gedrag zien, zoals boeren en hard lachen • is lichamelijk onrustig • gaat op andere mensen af om ze aan te raken • wordt verbaal luidruchtig • slaat zichzelf • reageert moeizaam op wat je zegt.
SO
Toestandsbeeld In deze fase worden de uitingen van de spanning dominanter en is het zaak om in te grijpen. Het is een tussenfase waarin de cliënt snel kan doorschieten naar erger.
BO
O
M
Interventies • collega informeren, mondeling • zorgen voor fysieke afstand • hem wijzen op datgene wat hij moet doen en negeer het gedrag, ga de ruimte uit • dit mag hij niet, stuur hem naar zijn werkruimte • deur van zijn werk ruimte is dicht • iets harder praten, directief.
H
T
Belangrijk Hanteer te allen tijde de onder 1 en 2 besproken punten.
IG
Fase 4: Het dreigen met geweld
C
O
PY
R
Toestandsbeeld Dit is een kritieke fase. De cliënt is zich nog wel bewust van zichzelf maar dreigt de controle geheel te verliezen. Contact met de cliënt is niet meer mogelijk. Signalen • dreigt met slaan, schoppen, omverduwen • donkere blik • gillen • gooit met materiaal.
463
N D ER W
Belangrijk Hanteer te allen tijde de onder 1 en 2 besproken punten.
IJ S
Interventies • collega erbij roepen • als je zijn ruimte ingaat een collega mee laten kijken • afstand houden en de ruimte uitgaan • hem even alleen laten, door spion kijken • hem makkelijke activiteit laten doen bijvoorbeeld muziek luisteren.
Fase 5: de openlijke agressie en/of autoagressie
EP
SO
Toestandsbeeld In de fase openlijke agressie/autoagressie is de controle geheel verloren en de escalatie gaat naar een hoogtepunt. De agressie kan zich uiten naar medewerkers, andere cliënten, op de cliënt zelf gericht en/of op de materiële omgeving. De cliënt heeft zichzelf niet meer in de hand. Het probleemgedrag heeft een karakter van totaal controleverlies.
BE R
O
Signalen • slaan gericht, schoppen, bijten, kleding vastpakken, materiaal kapotgooien, zichzelf slaan, omverduwen begeleiding/spullen, gillen. • haren trekken • is compleet de controle kwijt.
BO
O
M
Interventies • assistentie roepen via portofoon • veiligheid andere cliënten waarborgen • gang vrijmaken • B. naar rustruimte in het gebouw verwijzen. Hij rent dan de zelf de rustruimte in. • Indien dit niet lukt dan fysiek met twee personen naar rustruimte brengen. • Komt hij hier niet tot rust, dan afzonderingsprotocol inzetten woongroep
IG
H
T
Belangrijk Hanteer te allen tijde de onder 1 en 2 besproken punten.
C
O
PY
R
Fysieke interventie Wanneer de cliënt fysiek gestuurd moet worden, is het wenselijk dat er een aanhangsel is aan het signaleringsplan waarin de technieken die toegepast worden door de begeleiders worden beschreven. Mogelijk door ondersteuning van foto’s waarop de technieken staan afgebeeld.
464
De fysieke interventies moeten door alle begeleiders op eenzelfde manier gehanteerd te worden. Medewerkers worden op hun fysieke vaardigheden getraind.
Thema 9 Omgaan met agressie
Fase 6: Herstel
IJ S
Toestandsbeeld In deze fase wordt het herstel gemaakt. Herstel wordt gemaakt als aan voorwaarden is voldaan (cliënt rustig, begeleider rustig, omgeving rustig).
Interventies • De begeleider geeft hem de volgende picto. • Maak een goede rapportage SOAS invullen. • Blijf je dagprogramma verder volgen!
EP
Belangrijk Hanteer te allen tijde de onder 1 en 2 besproken punten.
SO
N D ER W
Signalen • is rustig zowel lichamelijk als verbaal • mimiek is ontspannen • reageert op wat begeleider zegt. • volgt zijn picto’s verder.
M
BE R
O
Algemeen • Afzondering in de AR (afzonderingsruimte) vindt ongeveer … maal per maand plaats. • SOAS invullen. • Het afzonderingsbeleid en de bijbehorende M&M’s (middelen en maatregelen) worden ieder halfjaar geëvalueerd. • Ouders/wettelijke vertegenwoordigers op de hoogte brengen.
O
Opdracht 37 Belang van een signaleringsplan
H
T
BO
Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar het belang van het werken met een signaleringsplan. b. Wissel ervaringen uit van voorbeelden uit de (eigen) praktijk van dergelijke systemen en hoe dit in de praktijk werkt.
IG
Opdracht 38 Stappen van het signaleringsplan
C
O
PY
R
Het signaleringsplan bestaat uit zes fasen: 1. de ontspannen fase 2. de fase van onrust en lichte irritatie 3. de fase van oplopende spanning 4. de fase van dreigen met geweld 5. de fase van openlijke agressie 6. de fase van herstel. Geef een omschrijving van de inhoud van al deze zes stappen.
465
Opdracht 39 Opvattingen over een signaleringsplan Bekijk de video's 'Een visueel signaleringsplan' en 'Eerste-Psychose-Signaleringsplan-Crisisplan-Parnassia'.
N D ER W
a. Omschrijf wat er verstaan wordt onder een signaleringsplan in de eerste video. b. Omschrijf wat er verstaan wordt onder een signaleringsplan in de tweede video.
IJ S
Het begrip signaleringsplan wordt op verschillende manieren opgevat.
Opdracht 40 Leerdoelen
EP
SO
a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Als je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt doen. b. Vul de beoordeling in.
Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder agressie.
2.
Je kunt de verschillende opvattingen over agressie beschrijven.
3.
Je kunt beschrijven wat de belangrijkste risicofactoren van agressie zijn.
4.
Je kunt het belang en de inhoud van het agressiemodel beschrijven.
5.
Je kunt beschrijven hoe je agressie kunt voorkomen en hoe je er mee omgaat.
6.
Je kunt een signaleringsplan ontwikkelen en toepassen.
BO
O
M
BE R
O
1.
H
T
9.9 Verdiepingsstof - Casus agressie
IG
Ga naar de websites 'Casus Alex' en 'Casus mevrouw Tiny' voor voorbeelden uit de praktijk met betrekking tot agressie.
C
O
PY
R
9.10 Verdiepingsstof - Opvattingen over agressie De school van de psycho-biologie Binnen deze school kun je drie theorieën rondom drie grote namen - Darwin, Lorentz en De Waal - onderscheiden (kijk voor titels van hun boeken bij documentatie). Tezamen bieden ze min of meer het fundament van alle agressie-theorieën. Darwin Darwin schreef in de 19e eeuw The Origin of Species by Means of Natural Selection, het boek dat de basis vormt voor de evolutietheorie en dat door alle wetenschappers inzake agressie en agressiviteit gebruikt wordt als startpunt.
466
Thema 9 Omgaan met agressie
Voor Darwin is agressie een natuurlijke en noodzakelijke eigenschap van de mens om zich te verzekeren van veiligheid.
IJ S
De mens gebruikt agressie om zich te verdedigen bij aanvallen, om zelf te kunnen aanvallen, en om voedsel te kunnen verzamelen. Dit alles staat in dienst van het grote levensdoel van de mens: zijn voortplanting.
N D ER W
Agressief gedrag krijgt zijn gestalte door een evolutionair proces van natuurlijke selectie: díe vormen van agressie ontwikkelen zich het best die de mens het best helpen bij zijn overleving en voortplanting. Darwin ontkent niet dat de mens ook goed, trouw en altruïstisch kan zijn maar acht dat van minder belang. Agressie is een instinct, een drift, en dat heb je te accepteren.
EP
SO
Lorenz De theorie die Konrad Lorenz in de jaren zestig van de vorige eeuw ontwikkelde bouwt rechtstreeks voort op die van Darwin. In Agressie bij mens en dier stelt Lorenz dat agressie een instinct, een menselijke drift is, vergelijkbaar met de voortplantingsdrift.
BE R
O
Volgens Lorenz is agressie in de basis genetisch bepaald. Het is het gedrag en het vermogen tot dat gedrag waaruit, in de vroege evolutionaire ontwikkeling van de mens, het overige gedragsrepertoire, zoals jezelf verbinden of afhankelijk opstellen, zich heeft ontwikkeld.
O
M
Dat zich uit het agressieve ander gedrag heeft ontwikkeld was pure noodzaak: hoe kun je je anders voortplanten en vredig omgaan met je nakomelingen? Niet-agressief gedrag bewees daarmee haar nut en kreeg, naarmate de evolutie van de mens voortschreed, een steeds bredere verankering binnen de mens.
BO
De mens ontwikkelde zijn agressie van generatie op generatie in gemeenschappen die vooral klein en overzichtelijk waren, en waarin de agressie goed ingebed was in lokale structuren.
H
T
Door het leven in grotere en lossere verbanden, ontwikkelde de agressie in de mens en de samenleving zich echter op een negatieve wijze.
C
O
PY
R
IG
De Waal De psycholoog-bioloog Frans de Waal, een generatie na Lorenz, staat lijnrecht tegenover Lorenz. In ‘Van nature goed’ stelt hij dat de mens van nature geneigd is mee te leven met anderen en altruïstisch te handelen (dat is: goed doen zonder er iets voor terug te verwachten). Hoewel ze agressief kunnen handelen en dit ook doen, heeft, wanneer mensen de keuze hebben en hun gedrag niet al blijvend negatief beïnvloed is, dit altruïstisch gedrag hun voorkeur. Het gebruik van agressie werd oorspronkelijk beperkt doordat mensen, net als mensapen waarop het onderzoek van de Waal vooral is gebaseerd, in kleine verbanden leefden.
467
In die kleine groepen had agressief gedrag een functie om de rangorde te bepalen - wie kan het meest? wie is het sterkst? - en te bewaken - tikken op vingers, vermaningen - en de seksuele drift te reguleren.
IJ S
Buiten deze toegestane vormen werd misbruik meteen afgestraft door hogeren in de pikorde. Ook werd agressie gebruikt om de relatie met andere groepsverbanden te reguleren.
N D ER W
Onder meer door het leven in grotere, lossere, en vagere verbanden, is het zicht op het oorspronkelijke nut van de agressie kwijt geraakt terwijl de sociale druk onvoldoende was om de agressie te kanaliseren. Het resultaat is stress, frustratie en ongecontroleerde agressie.
SO
De moderne mens moet daarnaast ook een veelheid aan ingewikkelde, en vaak tegenstrijdige rollen spelen terwijl de persoonlijke bronnen waaruit hij kan putten eindig zijn. Dit levert nog meer stress en strijd op.
EP
Volgens de Waal gaan de maatschappelijke ontwikkelingen te snel voor de evolutie van de mens. Het gevolg is dat agressief gedrag en het vermogen tot agressief gedrag zich binnen de mens verder negatief ontwikkelen.
BE R
O
De behavioristische school De behavioristische benadering bestrijdt grote delen van de psycho-biologische theorieën niet. Ze concentreert zich echter op wat we in het dagelijkse spraakgebruik agressie noemen, niet de agressie in brede zin van Lorenz en de Waal.
O
M
Behavioristen stellen dat agressief gedrag is aangeleerd op basis van imitatie of persoonlijke ervaringen. Agressief gedrag is per definitie verkeerd gedrag en dien je dus af te leren. Binnen de Behavioristische school kennen we twee, niet-tegenstrijdige visies op agressie.
BO
De frustratie-agressie theorie In de jaren veertig ontwikkelde de Yale School (Dollard ea) de frustratie-agressie theorie. Die stelt dat agressief gedrag een naar buiten gerichte reactie op innerlijke frustratie is.
C
O
PY
R
IG
H
T
De agressie helpt de innerlijke emotionele spanning te ontladen - het is gewoon makkelijker boos te worden op een ander dan met je frustraties aan de slag te moeten want dat vereist dikwijls in het reine komen met jezelf. Het is vluchtgedrag wat je je toen je jong was hebt aangeleerd.
468
Instrumentele agressie Een tweede vorm van agressie is wanneer je bewust agressief gedrag inzet om een gewenst doel te bereiken. Je past het dan als een instrument toe. Ook deze vorm van agressie is gedrag wat je vroeger - ooit - hebt aangeleerd: je hebt geleerd dat als je je hond een schop gaf hij onderdanig luisterde, je hebt geleerd dat als je schreeuwde naar je moeder ze bang werd en deed wat je zei. Deze vorm van agressief gedrag noem je wel instrumentele agressie.
Thema 9 Omgaan met agressie
De analytisch-psychologische school De analytisch-psychologische school ziet agressie als een oervorm van gedrag die wordt opgeroepen door interne frustratie en/of externe dreiging. Agressie is in diepste wezen een drift, een instinct, een reactie op wat de mens aantreft in de wereld.
N D ER W
IJ S
De grote naam binnen deze school (hoewel dit eigenlijk een te ruim begrip is) is die van Freud. Freud zag agressief gedrag als een uiting van een primaire drift gericht op het behoud en voortbestaan van het ik, het individu, binnen de samenleving.
SO
Het inzetten van agressie is daarbij noodzakelijk om te kunnen garanderen dat de mens zijn andere driften, op het hoogste niveau de seksuele drift en doodsdrift, kan nastreven. In haar kern is agressie niet anders dan een aangepaste uiting van deze twee driften. Na Wereldoorlog II sleutelden navolgers van Freud aan zijn opvattingen, ook die inzake de agressie. Daarbij werd het agressie-begrip breder en zelfstandiger opgevat dan eerst het geval was. Voor de rest bleef de visie van Freud met de nodige mitsen en maren geaccepteerd.
BE R
O
EP
De neurobiologische school De ingang van deze school is simpelweg dat agressie in het lichaam is gecodeerd in de genen en gereguleerd wordt door hormonale stoffen als adrenaline, testosteron en serotonine onder invloed van schemata in bepaalde hersengebieden. Door afwijkingen en fouten in deze schemata vertonen mensen een teveel of een gebrek aan vermogen tot agressief gedrag vergeleken met een 'gemiddeld' mens.
O
M
Deze afwijkingen kunnen al generaties lang in de familie voorkomen en daarnaast ook nog eens individueel ontwikkeld worden. Zo kunnen bijvoorbeeld roken en drinken van de moeder tijdens de zwangerschap of stressvolle gebeurtenissen tijdens de bevalling hun weerslag hebben op hoe agressief een kind in potentie zal zijn.
BO
De neurobiologische school bestrijdt niet de basisideeën die Lorenz en de Waal hebben ontwikkeld. Of er nu wel of geen evolutionaire rol is weggelegd voor agressief gedrag en hoe die rol er dan uit ziet, vindt ze echter minder relevant.
H
T
Bron: Idee Psychologisch bureau (z.d.).
Ga naar de website 'TNO rapport 2014 Agressie op het werk'.
C
O
PY
R
IG
9.11 Verdiepingsstof - Onderzoek agressie op het werk
469
9.12 Verdiepingsstof - Interactie tussen aanleg en omgeving
N D ER W
IJ S
Uit onderzoek blijkt dat het MAO-gen een belangrijke rol speelt bij agressief en delinquent gedrag. Het MAO-enzym is verantwoordelijk voor de afbraak van drie van de belangrijkste boodschappermoleculen in het brein serotonine, noradrenaline en dopamine. Deze stoffen, en met name serotonine, zijn betrokken bij de regulatie van agressie. Een aantal mensen heeft een afwijking in het MAO-gen. Toch leidt dit feit alleen niet tot meer agressief gedrag.
Uit ander onderzoek bleek dat mishandeling in de jeugd niet tot meer agressief gedrag op latere leeftijd leidt.
SO
Uiteindelijk vonden de onderzoekers dat indien er sprake was van zowel een afwijking van het MAO-gen én er sprake was van mishandeling in de jeugd, dit leidde tot duidelijk meer agressief gedrag op latere leeftijd.
O
EP
‘En inderdaad, toen Moffitt en Caspi het effect van de omgeving analyseerden afhankelijk van het MAO-genotype, liet het resultaat aan duidelijkheid niets te wensen over: mishandeling in de jeugd had wel degelijk een invloed op later crimineel gedrag, maar alleen bij e kinderen met het niet-actieve MAO-genotype.
BE R
Bron: Kahn (2011).
9.13 Verdiepingsstof - De RADAR-methode Regeer
BO
O
M
Deze door Leo Regeer ontwikkelde praktijk theorie heeft als uitgangspunt dat eenieder in principe slachtoffer én dader van agressief gedrag kan zijn in verschillende situaties. De methode is ontstaan vanuit onze jarenlange ervaring in onze trainingen en verder wetenschappelijk onderbouwd. Deze methode kan eenvoudig worden geïntegreerd in de praktijk van alle dag.
IG
H
T
RADAR staat voor Registratie Agressie Diagnostiek Analyse Risico’s. Hiervoor zijn op inductieve wijze assertiviteit- en agressiegebieden onderscheiden, die zijn onderverdeeld in vier niveaus. Bij elk niveau hoort een cluster van bijbehorende resultaten en interventies. De RADAR kan als uitgangspunt dienen bij het beantwoorden van de vraag hoe je moet handelen bij agressie en geweld.
C
O
PY
R
De doelstellingen die met de RADAR-methode kunnen worden bereikt zijn: 1. eenduidige communicatie en begrippenkader over agressie en geweld 2. professioneel instrument voor risico inventarisatie ARBO artikel 3 (RIE) 3. gestandaardiseerde registratie van (agressief) gewelddadige incidenten 4. preventie van agressie en geweld bewerkstelligen 5. selecteren van het meest adequate handelen in ongewenste situaties 6. professionele collegiale opvang na ernstige incidenten 7. bepalen van de behoefte aan deskundigheid voor beroepsbeoefenaren 8. hulpmiddel voor educatie van alle betrokkenen. Bron: LEO Management Agressiepreventie (z.d.).
470
Thema 9 Omgaan met agressie
9.14 Verdiepingsstof - Nazorg
IJ S
Type nazorg afhankelijk van situatie Natuurlijk is het voorkomen van agressie en geweld belangrijk, maar als medewerkers er toch mee te maken krijgen, is de nazorg net zo belangrijk. Een voorval van agressie of geweld op het werk kan een grote impact hebben op de werknemers. Dit kan zelfs tot langdurig ziekteverzuim leiden.
SO
N D ER W
Voorkom langdurig ziekteverzuim en zorg voor een goede nazorg. Kijk goed naar de situatie. Iedereen reageert anders na een incident. De ene werknemer wordt stil en trekt zich terug van sociale gelegenheden, terwijl een ander juist uitgesproken emotioneel wordt. Soms helpt het om in groepsgesprek het incident te bespreken, terwijl een andere keer een individuele aanpak effectiever is. Denk hierbij aan een gesprek met de bedrijfsarts of een psycholoog. De bedrijfsarts kan eventueel aangeven dat het zinvol is om een specialistische traumadeskundige in te schakelen.
O
EP
Leidinggevende en collega’s belangrijk bij nazorg De leidinggevende heeft ook een belangrijke rol bij de nazorg. De werknemer moet het gevoel krijgen dat het niet erg is dat hij tijd nodig heeft om het voorval te verwerken. Liever enkele dagen of weken minder productief, dan dat hij doorwerkt en daarna langdurig ziek thuis belandt.
M
BE R
Ook de steun van collega’s is belangrijk. Na een tijd gaat het dagelijks leven weer verder alsof er niks gebeurd is, maar de direct betrokken werknemer loopt dan mogelijk nog rond met gevoelens van angst of onzekerheid. Let dus goed op of hij tegen eventuele knelpunten aanloopt. Wijs ook andere medewerkers op het feit dat de verwerking langere tijd kan duren, zodat zij begrijpen dat de betrokken werknemer nog niet helemaal de oude is en hem kunnen steunen.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Bron: Redactie Arbo Rendement (2023).
471
9.15 Begrippen Agressie Het in woord of gebaar vertonen van vijandig gedrag.
IJ S
Intentie Bedoeling.
N D ER W
Fysiek Lichamelijk. Geëxternaliseerd Naar buiten gericht.
SO
Geïnternaliseerd Naar binnen gericht.
EP
Reactief Als reactie op iets.
BE R
O
Instinct Drift.
Regime Hoe streng de gedetineerde behandeld/benaderd wordt.
BO
Separeren Apart plaatsen.
O
M
Copingstrategie De manier hoe je met moeilijke, stressvolle situaties omgaat.
H
T
Autoagressie Agressie gericht tegen jezelf.
C
O
PY
R
IG
Fixeren Vastzetten, vastbinden.
472
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Thema 9 Omgaan met agressie
473
IJ S N D ER W SO EP O BE R
BO
O
M
THEMA 10 ONTWIKKELINGEN EN BELEID BINNEN ZORG EN WELZIJN
C
O
PY
R
IG
H
T
Inhoud thema • Missie, visie en beleid • Beleidsplan • Beleidsinstrumenten • Zorgmodellen • Sportbeleid • Gezondheidsbeleid • Ontwikkelingen binnen de gezondheidszorg • Verdiepingsstof • Begrippen
Om de kansen en knelpunten met betrekking tot nieuw of aangepast beleid te kunnen signaleren, moet je op de hoogte zijn van de ontwikkelingen op het gebied van gezondheid en sport.
N D ER W
IJ S
Het is belangrijk dat je als bewegingsagoog weet aan te sluiten bij het beleid en de ontwikkelingen binnen de zorg en de sport. Vandaar dat er wordt ingegaan op wat er onder beleid wordt verstaan en wat ontwikkelingen zijn. Om het beleid gericht uit te voeren, stel je een beleidsplan op. Dat is het onderwerp van de tweede paragraaf van dit thema. In paragraaf 4 vind je een overzicht van enkele zorgmodellen die de afgelopen jaren belangrijk zijn geweest. Vervolgens komen het sportbeleid en het gezondheidsbeleid aan de orde en wordt ingegaan op de belangrijkste ontwikkelingen.
EP
SO
Relatie met werkproces Het thema ‘Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn’ heeft vooral te maken met werkproces P4-K1-W1: Stelt de ondersteuningsvraag en doelstellingen voor een bewegingsagogisch programma vast en werkproces P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.
BE R
C
O
PY
R
IG
H
T
•
M
•
O
•
Je kunt de begrippen missie, visie en beleid omschrijven. Je kunt een beleidsplan opstellen. Je kunt de belangrijkste beleidsinstrumenten omschrijven en een aantal toepassen in de praktijk. Je kunt het sportbeleid in Nederland omschrijven en het belang daarvan aangeven voor de bewegingsagoog. Je kunt het gezondheidsbeleid in Nederland omschrijven en het belang daarvan aangeven voor de bewegingsagoog. Je kunt de belangrijkste ontwikkelingen binnen de gezondheidszorg beschrijven.
BO
• • •
O
Leerdoelen
475
10.1 Casus
IJ S
Opdracht 1 Casus Bewegingsgerichte zorg
N D ER W
Bijna alle mensen die in een zorgorganisatie wonen, bewegen minder dan goed voor hen zou zijn. Dat is jammer, want bewegen heeft bijna uitsluitend positieve effecten! Bewegen geeft voldoening, bewegen brengt mensen met elkaar in contact en geeft plezier. Bewegen vertraagt de achteruitgang van het functioneren en zorgt voor een betere conditie, bewegen leidt tot een verbetering van het geheugen, en … zo kunnen we nog wel even doorgaan. Kortom: bewegen is van onschatbare waarde en verhoogt de kwaliteit van leven.
EP
SO
Maar natuurlijk kost bewegen vaak ook moeite – zeker voor verpleeghuisbewoners die veel gezondheidsproblemen ondervinden en voor een groot deel van de tijd op bed en rolstoel aangewezen zijn. Daarom is het belangrijk dat aandacht voor bewegen een vanzelfsprekend onderdeel is van het dagelijks leven van cliënten in een zorgorganisatie. Daar gaat deze module over: bewegen als geïntegreerd onderdeel van ieders dagelijkse doen en laten – van de dagbesteding, de huishoudelijke zaken en de lichamelijke verzorging.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
Deze module heeft als doel alle medewerkers in de zorg een hulpmiddel te bieden bij het leveren van bewegingsgerichte zorg. Verzorgenden, verpleegkundigen, fysiotherapeuten, managers en leidinggevenden vervullen regelmatig een sleutelrol bij het ontwikkelen van bewegingsgerichte zorg. Maar letterlijk iedereen die bij de zorg betrokken is, is nodig om hierin succesvol te kunnen zijn – inclusief de cliënt zelf en zijn sociale netwerk.
Bewegen geeft voldoening.
476
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
N D ER W
IJ S
Kennisvragen a. Wanneer beweegt iemand voldoende? Welke beweegrichtlijnen zijn er? b. Welke beweegrichtlijnen zijn belangrijk voor ouderen? c. Wat zijn de belangrijkste voordelen van bewegen voor ouderen? d. Bewegen moet opgevat worden als een geïntegreerd onderdeel van ieders dagelijkse doen en laten: • van de dagbesteding • van de huishoudelijke zaken • van de lichamelijke verzorging.
EP
10.2 Missie, visie en beleid
SO
Geef voor deze drie onderdelen aan wat de rol van bewegen kan zijn. e. Er worden enkele medewerkers genoemd die een rol spelen bij bewegen: verzorgenden, verpleegkundigen, fysiotherapeuten, managers en leidinggevenden. Welke rol hebben deze medewerkers? f. Wat kan de rol van de bewegingsagoog zijn binnen de bewegingsgerichte zorg? g. Wat wordt bedoeld met ‘sociaal netwerk’?
O
M
BE R
O
In welke volgorde kom je deze begrippen tegen en wat is het onderscheid tussen missie, visie en beleid? De termen worden veel gebruikt en ook regelmatig door elkaar gegooid. Dit is de gangbare volgorde: een organisatie start vanuit een bepaalde missie en formuleert op basis daarvan een visie; mede op basis van deze visie komt het beleid tot stand.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
Missie Er bestaan verschillende omschrijvingen van het begrip missie. Toch zit er wel een gemene deler in de verschillende definities. Een missie geeft aan wat een organisatie wil zijn en wat zij wil betekenen voor haar omgeving. De missie geeft aan welke functie de organisatie in de markt (samenleving) kan en wil vervullen. Een missie formuleer je niet elk jaar opnieuw, maar heeft betrekking op een langere periode. Een goed geformuleerde missie is inspirerend en sturend en moet gemakkelijk te communiceren zijn. Voorbeelden maken het begrip vaak veel beter duidelijk. Zo is de missie van de overheid ten aanzien van sport: ‘Nederland sportieve samenleving’. De missie van de Nederlandse Vereniging van Tropische Geneeskunde is: ‘Gezondheid zonder grenzen’. Missie: • Wie zijn we? • Waarom bestaan we? • Wat is ons belangrijkste doel? • Wat is onze belangrijkste toegevoegde waarde?
477
Voorbeeld missie
IJ S
Missie KNWU Onze missie is om de wielersport te promoten, organiseren en ontwikkelen voor alle inwoners van Nederland, om zo te verzekeren dat zij gelijke kansen hebben om op hun eigen niveau de wielersport te beoefenen en zich hierin te ontwikkelen.
N D ER W
Bron: KNWU Kennisplatform (z.d.).
SO
Missie Amarant Amarant draagt bij aan het welzijn en geluk van mensen met een (verstandelijke) beperking, autisme of hersenletsel. We helpen problemen te verminderen, stimuleren de zelfredzaamheid en zetten ons in voor een hogere kwaliteit van leven. Dat doen we in verbinding met verwanten, medezeggenschap en samenwerkingspartners.
EP
Amarant: jouw leven, jouw mogelijkheden.
O
Bron: Amarant (z.d.).
BO
O
M
BE R
Visie Een visie is een bepaalde kijk op de toekomst en geeft de gewenste situatie aan. Net als de missie moet de visie inspireren. Jaren geleden zei Steve Jobs al: ‘An Apple on every desk.’ Hoewel dit nooit helemaal gerealiseerd kan worden, geeft het wel een prima beeld van de toekomst en kan het een motivatie zijn voor de medewerkers. Op de website van de KNWU staat als onderschrift bij het logo: ‘Maakt wielerdromen waar’. Ook dat geeft prima aan wat de wielerbond beoogt.
Voorbeeld visie
PY
R
IG
H
T
Bij Amarant denken we vooral in de mogelijkheden die mensen met een (verstandelijke) beperking, autisme of hersenletsel hebben. Samen met verwanten, medezeggenschap en samenwerkingspartners dragen we bij aan het welzijn en geluk van onze cliënten. We creëren een veilig, ondernemend en professioneel werkklimaat en stimuleren medewerkers zich te blijven ontwikkelen, zowel persoonlijk als professioneel. Want als je denkt in mogelijkheden, houdt leren nooit op en ontstaat ruimte voor creativiteit en innovatieve ideeën.
C
O
Bron: Amarant (z.d.).
Een veelgebruikte omschrijving van het begrip visie is: Een visie omvat het toekomstbeeld dat een organisatie van zichzelf heeft in relatie tot haar omgeving, de plaats die deze organisatie in de omgeving wil innemen en de functie die zij in de omgeving wil vervullen. Het is een langetermijnbeeld.
478
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
Zo heeft de overheid een visie op de rol van sport en bewegen. Voor haar is sport en bewegen een belangrijk middel om maatschappelijke problemen op te lossen.
IJ S
Sport versterkt
N D ER W
Sport is van grote maatschappelijke waarde. Het is voor velen een belangrijk onderdeel van het dagelijks leven. Het draagt bij aan onze fysieke en mentale gezondheid, creëert saamhorigheid en biedt kansen voor persoonlijke ontwikkeling. Iedereen in Nederland heeft de kans om zonder belemmering te sporten, te excelleren ín sport en te genieten ván sport. We inspireren zo veel mogelijk mensen met de kracht van sport. Want sport versterkt!
SO
Bron: Sportakkoord (2023).
BO
O
M
Visie: • Hoe ziet onze toekomst eruit? • Wat willen we bereiken? • Waar gaan we naartoe?
BE R
O
EP
Dit geldt ook voor het gezondheidsbeleid. In de nota Gezondheid dichtbij staat de visie van de overheid. Uitgangspunt is dat gezondheid in de eerste plaats de verantwoordelijkheid van de Nederlander zelf is. Elke burger moet zelf gezonde keuzes maken, het enige wat de overheid doet is deze keuze gemakkelijk maken. In de landelijke nota gezondheidsbeleid 2020-2024, Gezondheid breed op de agenda, sluit men aan bij de visie dat het om zogenoemde Positieve Gezondheid gaat. Het gaat het niet alleen om de lichamelijke kanten van gezondheid, maar ook om het vermogen je aan te passen, om welbevinden, eigen regie, veerkracht, participatie en zingeving.
Bekijk de video 'Missie & visie binnen een bedrijf'.
C
O
PY
R
IG
H
T
Beleid Er bestaan verschillende omschrijvingen van beleid. Twee tamelijk eenvoudige omschrijvingen zijn: • het geheel aan opvattingen over te realiseren doelstellingen, tezamen met de in de tijd uitgezette acties en de daarvoor benodigde middelen om deze doelstellingen te bereiken • het streven naar het bereiken van bepaalde doeleinden met bepaalde middelen en bepaalde tijdskeuzen. Binnen de definitie ‘beleid’ gaat het om drie elementen: 1. formuleren van doelen of ambities 2. beschrijven van de middelen, acties of strategie waarmee de doelen bereikt kunnen worden 3. het tijdspad waarin de middelen worden ingezet.
479
IJ S
Beleid is de manier waarop, het tijdspad waarin en de middelen waarmee organisatiedoelen bereikt worden. Organisaties maken daarbij onderscheid tussen tactische en operationele doelen. De bewegingsagoog heeft vooral met de operationele doelen te maken. Een organisatie kan de beoogde doelen op verschillende manieren bereiken. De weg die een organisatie hiervoor kiest, noem je een strategie. De gekozen strategie maakt dus deel uit van het beleid.
N D ER W
Gehandicaptensport Nederland
Missie Gehandicaptensport is sport en bewegen op maat, op zowel competitief als recreatief niveau, voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking en chronisch zieken. Gehandicaptensport verbindt, maakt fit en laat mensen participeren en excelleren.
BE R
O
EP
SO
Gehandicaptensport Nederland vervult verschillende rollen vanuit onze bevlogenheid voor de gehandicaptensport: • Als overkoepelend orgaan zijn wij dienstverlener, belangenbehartiger en verbinder voor alle aangesloten lidorganisaties • zijn wij de sportbond voor een aantal bijzondere takken van sport • willen wij een inspirerende rol vervullen om de onbegrensde mogelijkheden van gehandicaptensport in Nederland breed toegankelijk te maken.
IG
H
T
BO
O
M
Visie Gehandicaptensport Nederland zet zich in als dienstverlener en belangenbehartiger voor en ten behoeve van haar leden. In de overtuiging dat: • sport en bewegen voor iedereen toegankelijk moet zijn, met voldoende mogelijkheden in de directe woonomgeving, op elk niveau en afgestemd op de wensen van de specifieke doelgroepen en sporters zelf • organisatorische integratie van de verschillende takken van gehandicaptensport moet worden nagestreefd, maar deze altijd in dienst moet blijven staan van het verbeteren van de sportmogelijkheden van de gehandicapte sporter/beweger • gehandicaptensport Nederland zich met landelijke partners sterk maakt om de aansluiting van het aanbod met de wensen en behoeften van de gehandicapten sporter/beweger te optimaliseren. Centrale begrippen hierbij zijn diversiteit en keuzevrijheid.
R
Jaarplan 2022 (Daarin wordt het beleid uitgewerkt.)
C
O
PY
Bron: Gehandicaptensport Nederland (z.d.).
480
Als voorbeeld wordt het beleidsplan Voetbal om van te houden (2014-2018) gebruikt. In dit plan heeft de KNVB drie kernthema’s benoemd: • voetbal • voetballandschap • voetbalbeleving.
N D ER W
Bovendien onderscheidt de KNVB vijf speerpunten die dwars door de drie kernthema’s heen lopen: • Voetbal is verbinden. • Voetbal is plezier. • Voetbal is winnen. • Voetbal is voor iedereen. • Voetbal is in ontwikkeling.
IJ S
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
Vervolgens zijn hier doelstellingen aan gehangen en wordt aangegeven hoe men die denkt te bereiken (acties).
EP
SO
Doelstellingen die horen bij het eerste kernthema voetbal zijn onder andere: • elke voetballer optimale begeleiding en coaching op zijn niveau • optimale doorstroom van de jeugd naar de top • het Nederlandse topvoetbal streeft naar maximale prestaties • succesvol door kennisontwikkeling en innovatie • elke wedstrijd passende arbitrage.
BE R
O
Tot de acties behoren: • gekwalificeerde trainer/coaches opleiden • een scouting- en selectiesysteem ter bevordering van de doorstroom optimaliseren • KNVB Campus realiseren • cursussen voor specialisten ontwikkelen • video refereeing mogelijk maken.
M
Opdracht 2 Missie, visie en beleid
BO
O
a. Geef een omschrijving van de begrippen missie, visie en beleid. b. Maak aan de hand van een voorbeeld duidelijk hoe deze drie begrippen met elkaar samenhangen.
T
Opdracht 3 Missie, visie en beleid van een organisatie
IG
H
Kies een bepaalde organisatie binnen het werkveld van de bewegingsagogie. Zoek en beschrijf de missie, visie en het beleid van deze organisatie.
R
Opdracht 4 Missie en visie
C
O
PY
Bekijk een van de video’s: • 'Vzw VORA visie missie kernwaarden' • 'Zorgbedrijf Antwerpen: onze missie, visie, waarden' • 'De visie en missie van Alpe d’Huzes'. Geef een korte beschrijving van wat men in de video onder missie en visie verstaat of hoe deze begrippen naar voren komen.
481
Opdracht 5 Visie en missie Cello Welke visie en missie heeft Cello op de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking?
N D ER W
10.3 Beleidsplan
IJ S
Bekijk de video 'De kracht van eenvoud' en de website 'Cello Zorg'.
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
De stappen, en daarmee de inhoud van een beleidsplan, zijn vrijwel altijd hetzelfde, ongeacht of het nu gaat om gezondheid, ruimtelijke ordening of sport. In het beleidsplan zie je altijd de stappen van de PDCA-cyclus: Plan, Do, Check en Act.
Stappen beleidsplan beleidsanalyse – beeldvorming, huidige situatie – trends en ontwikkelingen, aanleiding, toekomstige situatie beleidsvoorbereiding – formuleren van doelstellingen – opstellen plan, bepalen strategie beleidsuitvoering beleidsevaluatie – evalueren beleid – bijstellen plannen.
R
IG
2.
H
T
1.
C
O
PY
3. 4.
482
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
IJ S
1. Beleidsanalyse Beleid ontstaat niet zomaar. Er zijn voortdurend aanleidingen om (opnieuw) na te denken over het beleid van een sportorganisatie. Meestal gebeurt dit om de drie tot vijf jaar. De juiste doelstellingen en een juiste training stem je af op de beginsituatie. Bij het opstellen van een beleidsplan is dit niet anders. Een beleidsplan start meestal met het inventariseren van wat er allemaal speelt op het gebied van sport en bewegen.
N D ER W
Bij het opstellen van vrijwilligersbeleid zul je als eerste stap in kaart brengen wat de huidige situatie is. Hoeveel vrijwilligers heb je? Wat is de leeftijdsopbouw en het opleidingsniveau van de vrijwilligers? Hoelang verrichten ze al vrijwilligerswerk? Hoe groot is het verloop? Je wilt zicht krijgen op de huidige situatie, maar ook op bepaalde trends en ontwikkelingen. Wordt het verloop kleiner of groter? Is er vooral verloop onder relatief nieuwe vrijwilligers of juist onder de ‘oudjes’? Hoe is de situatie bij vergelijkbare sportverenigingen?
EP
SO
In veel gevallen wordt een SWOT-analyse gemaakt, die zowel de interne situatie (sterkten en zwakten) als de externe situatie (kansen en bedreigingen) in kaart brengt. Bij de bespreking van de analyse- of beleidsinstrumenten gaan we hier verder op in.
BE R
O
Aan landelijke nota’s zoals Het Nationaal Sportakkoord en de Landelijke Nota Gezondheidsbeleid gaat een uitgebreide analyse vooraf. Zo kom je conclusies tegen als: ‘De analyse van het RIVM laat zien dat het goed gaat met de gezondheid in Nederland, maar dat het nog beter kan.’ Op basis van een dergelijke analyse wordt het beleid vastgesteld. Bekijk de video 'Beleidsplan'.
BO
O
M
Buurstscan en een gebiedsgerichte gezondheidsanalyse Het kan belangrijk zijn om de situatie in de gemeente of in een bepaalde buurt goed in kaart te brengen. Een goede beleidsanalyse vormt immers de basis van het beleid. Door onder andere het Kenniscentrum Sport en VSG (Vereniging Sport en Gemeenten) is een buurtscan ontwikkeld die kan helpen bij het maken van een analyse.
T
Bekijk de website 'Buurtscan en Buurtactieplan'.
IG
H
Daarnaast bestaan er zogeheten gebiedsgerichte analyses van bepaalde wijken in een gemeente. Meestal zijn deze analyses uitgevoerd door de GGD.
Naast landelijk beleid is er ook lokaal gezondheidsbeleid. Vrijwel elke gemeente heeft een gezondheidsnota. Voor jou als bewegingsagoog kan het belangrijk zijn om hiervan op de hoogte te zijn.
C
O
PY
R
Lees de verdiepingsstof ‘Gemeentelijke cijfers Gezondheidsmonitor’.
483
N D ER W
IJ S
2. Beleidsvoorbereiding De fase of de stap van de beleidsvoorbereiding kent twee belangrijke onderdelen, namelijk het formuleren van doelstellingen en het opstellen van een plan. In de eerste plaats is het belangrijk om doelstellingen te formuleren. Meestal kent een beleidsnota algemene en specifieke doelstellingen. Zeker als een beleidsplan over vijf jaar loopt, is het aan te bevelen om doelstellingen op de korte en lange termijn te formuleren. De langetermijndoelstellingen worden ook wel in de vorm van ambities geformuleerd.
Een Nimweegs hert veur sport en bewegen!
BE R
Bron: Gemeente Nijmegen (2022).
O
EP
SO
Een Nimweegs hert veur sport en bewegen!: deze sport- en beweegnota 2022 geeft een weergave van het langetermijnbeleidskader voor sport en (sportief) bewegen in Nijmegen, waarin we werken aan een leven lang met plezier sporten en bewegen voor iedere inwoner van Nijmegen. Het beleidskader kent de volgende ambities: • Nijmegen, een inclusieve sport- en beweegstad • vitale Nijmeegse sport- en beweegaanbieders • de Nijmeegse jeugd is sportief en vaardig • beweegvriendelijke inrichting van Nijmegen • talentontwikkeling en topsport inspireert.
BO
O
M
Het analyseren van de situatie is niet eenvoudig, hiervoor zijn aardig wat hulpmiddelen beschikbaar. Het formuleren van doelstellingen is meestal niet al te ingewikkeld. Het meest complex is het antwoord op de vraag hoe een organisatie de beoogde doelen kan bereiken. In veel gevallen is er sprake van een beperkt budget, dus je zult vaak keuzes moeten maken. Strategisch beleid vraagt om het zo goed mogelijk inzetten van middelen om de beoogde doelstellingen te bereiken.
C
O
PY
R
IG
H
T
Voor doelstellingen op de korte termijn geldt vaak: hoe concreter hoe beter. Enkele voorbeelden zijn: • Het percentage volwassen inwoners van de aandachtswijken dat zijn gezondheid als ‘goed’ ervaart, stijgt van 77% in 2016 tot 86% in 2024. • In de overige wijken neemt dit percentage toe van 86% in 2016 tot 89% in 2024. • Het percentage jongeren met gezond gewicht neemt in 2024 met 5% toe. • Het percentage jongeren dat rookt, neem in 2024 met 3% af.
484
Om dergelijke doelstellingen te bereiken zijn er in Nederland al heel wat programma’s en interventies ontwikkeld. Op de site van het Loket Gezond Leven vind je een groot aantal interventies. Bij elke interventie staat wat de effectiviteit is. Deze kan variëren van goed beschreven, goed onderbouwd tot sterke aanwijzingen voor effectiviteit.
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
IJ S
3. Beleidsuitvoering In deze fase worden de projecten uitgevoerd. Het kan de taak van jou als bewegingsagoog zijn om bepaalde projecten te coördineren of bij grotere projecten te assisteren. Over het coördineren van projecten en alles wat daarbij komt kijken, lees je alles in ‘Sport- & bewegingsprojecten coördineren’.
N D ER W
4. Beleidsevaluatie Een evaluatie vindt niet alleen aan het einde van een project plaats, maar wordt ook regelmatig tussentijds gedaan. Tijdens de beleidsuitvoering zijn vooraf evaluatiemomenten ingepland om te kijken of de programma’s en acties wel volgens plan en met voldoende resultaat verlopen. Dit volgen van de vooruitgang noem je monitoring. Op basis van deze bevindingen worden de plannen soms tussentijds al bijgesteld.
O
Lees de verdiepingsstof ‘Nota gehandicaptensport’.
EP
SO
In deze fase is het niet alleen belangrijk om te kijken naar de resultaten, maar ook om oog te hebben voor de verankering of het behoud van de resultaten. Het is mooi als in 2024 het aantal jongeren met gezond gewicht met 5% is toegenomen, maar als dit positieve effect een jaar later al weer verdwenen is, heb je nog niet heel veel bereikt. In sommige modellen wordt deze verankering van het beleid als aparte fase gezien.
BE R
Opdracht 6 Fasen van een beleidsplan Geef een omschrijving van de vier fasen van een beleidsplan.
M
Opdracht 7 Beleidsanalyse
T
BO
O
Om de situatie op het gebied van bewegen of gezondheid in een bepaalde wijk in kaart te brengen, kun je een zogeheten buurtscan of een gebiedsgerichte gezondheidsanalyse gebruiken. Zoek op internet naar een voorbeeld van een dergelijke buurtscan van een wijk, of van een gebiedsgerichte gezondheidsanalyse van een bepaalde wijk. Beschrijf kort de inhoud van deze analyse.
IG
H
Opdracht 8 Video beleidsplan
R
Bekijk de video’s 'Beter worden doen we samen | Beleidsplan Tjongerschans 2022 - 2026' en 'NVvP beleidsplan'.
C
O
PY
Noteer de speerpunten van het beleid dat in de video’s naar voren komt.
Opdracht 9 Beleidsplan in de praktijk Op internet zijn verschillende beleidsplannen te vinden. Zoek een beleidsplan gericht op sport en gezondheid voor bepaalde doelgroepen, of gericht op de jeugdzorg. Geef een korte beschrijving van de inhoud van dit beleidsplan.
485
10.4 Beleidsinstrumenten
N D ER W SO
Op grond hiervan kun je tot de volgende indeling komen: • beleidsinstrumenten gericht op de externe omgeving: – SWOT-analyse – DESTEP – scenarioplanning – vijfkrachtenmodel. • beleidsinstrumenten gericht op de interne organisatie: – 7S-model – benchmarking – checklist.
IJ S
Er zijn verschillende instrumenten die je in de fase van beleidsanalyse ter ondersteuning kunt gebruiken. Sommige instrumenten zijn vooral gericht op de eigen, interne organisatie en andere op de externe omgeving. De SWOT-analyse is een instrument dat de aandacht richt op beide aspecten.
EP
Van elke categorie worden de eerste twee instrumenten besproken.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
SWOT-analyse De analyse van de externe omgeving én de interne organisatie noemen we een SWOT-analyse. De SWOT-analyse geeft inzicht in de: • sterkten (strengths) • zwakten (weaknesses) • kansen (opportunities) • bedreigingen (threats).
486
De SWOT-analyse is een belangrijk instrument bij het ontwikkelen van beleid. De resultaten van deze analyse dragen bij aan het goed kunnen formuleren van de doelen en het opstellen van acties en plannen.
Stappen bij de SWOT-analyse Bij het maken van een SWOT-analyse doorloop je de volgende stappen: 1. analyseren van sterke en zwakke punten 2. analyseren van kansen en bedreigingen 3. opstellen van de confrontatiematrix 4. bepalen van de strategieën.
N D ER W
Bij stap 1 en 2 staan de volgende vragen centraal: • Welke interne sterke punten kent de organisatie nu en in de toekomst? • Welke interne zwakke punten kent de organisatie nu en in de toekomst? • Welke externe kansen heeft de organisatie nu en in de toekomst? • Welke externe bedreigingen zijn er nu en in de toekomst voor de organisatie?
IJ S
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
BE R
O
EP
SO
Interne factoren Welke interne factoren zijn van belang om op sterkte en zwakte te beoordelen? • kwaliteit en kwantiteit van het personeel (management, medewerkers, vrijwilligers) • de accommodatie en de locatie (staat van onderhoud, bereikbaarheid, parkeergelegenheid, hygiëne) • klantenbestand (opbouw, achtergrond, klanttevredenheid, verloop) • aanbod aan diensten, gezondheidsprogramma’s, interventies • de financiële positie (inkomsten en uitgaven) • de organisatiestructuur (plat, hiërarchisch) en de organisatiecultuur (waarden en normen) • het imago van de organisatie • de pr en de marketing van de organisatie.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
Externe factoren Welke externe factoren zijn van belang om op kans of bedreiging te beoordelen? • ontwikkelingen in de markt van gezondheid, sport en bewegen • de concurrentiepositie in de regio • demografische ontwikkelingen • economische ontwikkelingen • overheidsbeleid en subsidiemogelijkheden • gemeentelijk beleid en subsidiemogelijkheden • ontwikkelingen met betrekking tot stakeholders (belanghebbenden) • bestemmingsplannen, ruimtelijke ordening.
487
IJ S N D ER W SO EP O BE R
SWOT-analyse ‘Health Plus’
M
De leefstijlcoach van gezondheidscentrum ‘Health Plus’ heeft samen met een medewerker een SWOT-analyse gemaakt.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
De belangrijkste resultaten zijn: 1. sterkten: – voldoende en kwalitatief goed opgeleid personeel – sterke financiële positie – goede cultuur, prettige sfeer 2. zwakten: – eenzijdig aanbod van op gezondheid gerichte diensten – weinig aantrekkingskracht op ouderen – verouderde en beperkte accommodatie (kleedlokalen en douches). 3. kansen: – vergrijzing, toename van het aantal oudere klanten – samenwerking met zorg- en welzijnsorganisaties – aandacht voor gezonde, actieve leefstijl vanuit het lokale gezondheidsbeleid, subsidiemogelijkheden, mogelijke vergoedingen vanuit zorgverzekeraars 4. bedreigingen: – vervoersproblematiek kwetsbare ouderen – concurrentie van vooral fitnesscentra.
488
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
Sterkten
Zwakten
N D ER W
IJ S
Confrontatiematrix en strategie Het doel van een SWOT-analyse is niet alleen dat deze een goed beeld van de situatie moet geven, ze moet ook leiden tot houvast voor een aanpak of strategie voor de toekomst. De SWOT-analyse moet aanknopingspunten bieden om doelstellingen te formuleren en gericht plannen te maken. Een belangrijke tussenstap (stap 3) is het opstellen van een confrontatiematrix. Hierin staan de interne en externe elementen tegenover elkaar. Het is gebruikelijk dat in de horizontale rijen de sterktes en zwaktes staan en in de verticale kolommen de kansen en bedreigingen. Op deze manier kunnen strategische opties in kaart gebracht worden.
Offensieve strategie: Verbeteringsstrategie: hierbij worden sterkten gebruikt om hierbij worden kansen gebruikt om kansen te benutten. zwakten te verbeteren.
Bedreigingen
Afwerende strategie: Defensieve strategie: hierbij worden sterkten gebruikt om hierbij worden zwakheden en/of bedreigingen buiten de deur te bedreigingen afgewend, houden. gereduceerd.
O
EP
SO
Kansen
BE R
Op grond van de SWOT-analyse van gezondheidscentrum ‘Health Plus’ uit het voorbeeld zou de confrontatiematrix conform de diverse strategieën als volgt ingevuld kunnen worden. Sterkten
Offensieve strategie: zet het goedopgeleide personeel in en gebruik financiële middelen om vooral ouderen te werven en in te spelen op de aandacht voor een gezonde leefstijl.
BO
O
M
Kansen
Verbeteringsstrategie: uitbreiding van het aanbod, waardoor de organisatie interessant wordt voor ouderen en mensen die om gezondheidsredenen willen bewegen.
Afwerende strategie: Defensieve strategie: sterke financiële positie laat het toe verbeteren van de accommodatie en om alternatief lidmaatschap en daarmee van de concurrentiepositie contributie te ontwikkelen, waardoor in de regio. de drempel voor minder draagkrachtige mensen afneemt. Klanttevredenheid en goede sfeer inzetten om concurrentie het hoofd te bieden.
C
O
PY
R
IG
H
T
Bedreigingen
Zwakten
489
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
DESTEP DESTEP is een afkorting van: demografische, economische, sociaal-culturele, technologische, ecologische en politieke factoren. Het is een middel om inzicht te krijgen in de externe omgeving waarin een organisatie actief is. Dit is van belang om effectief gebruik te maken van de kansen en bedreigingen. De acties, programma’s en strategie kunnen op deze analyse afgestemd worden. • D = Demografische gegevens en ontwikkelingen bevolkingsgroei of -krimp, vergrijzing, ontgroening, verkleuring, mate van urbanisatie • E = Economische gegevens en ontwikkelingen groeiende of krimpende economie, werkgelegenheid, werkloosheid, koopkracht • S = Sociaal-culturele gegevens en ontwikkelingen veranderingen in deelnamemotieven sport en bewegen, inzet van sport en bewegen als middel ter bevordering van de gezondheid • T = Technologische gegevens en ontwikkelingen mogelijkheden Facebook, Twitter, toepassing van apps om sport- en beweeggedrag te stimuleren • E = Ecologische gegevens en ontwikkelingen klimaat, duurzaamheid, natuur • P = Politieke ontwikkelingen wet- en regelgeving, aandacht politiek voor de sport, speerpunten van het lokale gezondheidsbeleid.
490
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
IJ S
Bij de DESTEP probeer je voor alle factoren zowel de huidige als de toekomstige situatie te beschrijven. Alles zelf onderzoeken is meestal niet gemakkelijk. Een groot gedeelte – zoals demografische gegevens, economische gegevens en politiek-beleidsmatige gegevens – is goed te vinden bij het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP). Een goede bron is de rapportage sport, die eens in de vier jaar uitgebracht wordt.
N D ER W
Bekijk de volgende websites: • 'Sociaal en Cultureel Planbureau' • 'Informatie over Volksgezondheid en Zorg' • 'Alles over sport'.
SO
Daarnaast zijn gegevens verkrijgbaar via de website van de gemeente, via (branche)organisaties als NOC*NSF, Kenniscentrum Sport, NL Actief, sportbonden, HISWA-RECRON en VeBON, en via de Kamer van Koophandel en het EIMK (Economisch Instituut voor Midden- en Kleinbedrijf).
EP
7S-model Onderzoeksbureau McKinsey heeft het ‘7S-model’ ontwikkeld. Het is vrijwel onmogelijk om de aspecten in dit model los van elkaar te bekijken. Een verandering bij het ene aspect heeft ook gevolgen voor de andere zes aspecten.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
Bij het systematisch zoeken naar de sterkten en zwakten van de interne organisatie met behulp van het 7S-model wordt gekeken naar een dwarsdoorsnede van de organisatie ten aanzien van alle zeven aspecten.
491
IJ S
N D ER W
De zeven S’en in dit model staan voor: • Strategie: de belangrijkste doelstellingen van de organisatie en de manier waarop deze gerealiseerd worden • Structuur: de organisatiestructuur, zowel de arbeidsverdeling als de coördinatie • Systemen: de werkprocessen en informatiestromen die ervoor zorgen dat de organisatie functioneert • Stijl: stijl van management en leidinggeven • Staf: de personele bezetting, kwantitatief en kwalitatief • Sleutelvaardigheden: de vaardigheden van de totale organisatie en niet zozeer van individuele medewerkers; bijvoorbeeld de klantgerichtheid van de organisatie • Shared values: gemeenschappelijke kernwaarden; deze komen tot uitdrukking in de organisatiecultuur.
SO
De zeven S’en worden bij de interne analyse beoordeeld door ze te vergelijken met gelijksoortige organisaties. In het voorbeeld van gezondheidscentrum ‘Health Plus’ zou je deze zeven aspecten kunnen vergelijken met die van de concurrerende sportaanbieders.
EP
Opdracht 10 Beleidsinstrumenten
BE R
O
a. Je kunt beleidsinstrumenten in twee categorieën verdelen. Welke categorieën zijn dat? b. Geef van elke categorie twee voorbeelden van beleidsinstrumenten.
Opdracht 11 SWOT-analyse
BO
O
M
Deze opdracht kun je het best met een groepje maken. Het gaat erom dat de deelnemers van het groepje uit dezelfde omgeving (stad, gemeente) komen. a. Geef een beschrijving van de SWOT-analyse. b. Maak een SWOT-analyse van de gezondheid van jullie gemeente of van een bepaalde wijk van jullie gemeente. c. Presenteer kort de resultaten aan de klas.
Opdracht 12 DESTEP
R
IG
H
T
a. Geef een beschrijving van de DESTEP. b. Pas DESTEP toe op een (sport)organisatie naar keuze (je eigen sportorganisatie, je stageorganisatie). c. Trek een of twee conclusies op basis van deze DESTEP-analyse.
C
O
PY
10.5 Zorgmodellen
492
De zorg voor mensen met beperkingen of psychische problemen verandert voortdurend. Ontwikkelingen die zich in de maatschappij voordoen, zijn ook zichtbaar binnen de zorg- en welzijnssector. In deze paragraaf komen de volgende zorgmodellen aan de orde: • het medisch model • het ontwikkelingsmodel • het relationele model • community care en de inclusieve samenleving.
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
Geschiedenis in een notendop Om de modellen in perspectief te plaatsen vatten we de geschiedenis van de zorg hier kort samen.
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
De oude Grieken en Romeinen doodden afwijkende en misvormde kinderen, omdat ze niet pasten in het ideale mensbeeld. Misvormden mochten geen last voor de staat zijn. In de vroege middeleeuwen was er voor de afwijkende mens wel, zij het een bescheiden, plaats binnen de samenleving. Aan het einde van de middeleeuwen (14e/15e eeuw) werden de geestesgestoorde mensen meer en meer buiten de maatschappij geplaatst in aparte huizen, de zogenoemde dolhuizen.
T
Dolhuys Haarlem (momenteel een museum).
C
O
PY
R
IG
H
In de 16e en 17e eeuw werden deze mensen gezien als door de duivel bezeten, met als resultaat de brandstapel (heksenvervolging). Rond 1800 maakte men onderscheid tussen zwakzinnigen en krankzinnigen. De opvang werd menselijker. Veel mensen werden letterlijk van hun ketenen bevrijd. In 1841 werd de eerste Nederlandse Krankzinnigenwet van kracht. Dit was een eerste poging om de rechten van krankzinnigen vast te leggen. De eerste speciale voorzieningen verschenen, meestal op initiatief van artsen en iets later ook van religieuzen. In 1849 werd in Santpoort het eerste Nederlandse ‘geneeskundig gesticht’ geopend. Opvallend is dat de zorg voor blinden en doven rond 1800 al goed geregeld was. Deze groep kende al eigen instituten en scholen. Rond 1900 ontstonden op grote schaal inrichtingen voor mensen met een verstandelijke beperking en voor psychiatrische patiënten.
493
IJ S
Uit het voorgaande blijkt dat de zorg voor afwijkende mensen vooral opgepakt werd door medici en religieuze mensen als broeders en zusters. Vanaf 1850 tot 1945 spreken we ook wel van het barmhartigheidsmodel, waarbij het ging om ‘opbergen en verzorgen’. Vanaf 1945 neemt de medische wetenschap een vlucht en drukken medici steeds zwaarder hun stempel op de zorg. Op deze manier ontstaat gaandeweg de zorg naar het medisch model.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
Medisch model Het medisch model bepaalde de zorg tot ongeveer 1950. Er wordt met een medische bril (gezond-ongezond, normaal-afwijkend, gebrekkig-gestoord) naar mensen met uiteenlopende beperkingen gekeken. Artsen en verpleegkundigen bepaalden de inhoud van de zorg. Zwakzinnigen, in medische termen oligofrenen genoemd, werden gezien als zieke mensen met allerlei tekorten of defecten. Daarom werd ook wel gesproken van het defectmodel. Deze defecten komen vooral voor in de hersenen of in de chromosomen, waardoor men ook van mening was dat aan zwakzinnigheid niets valt te veranderen. Op een soortgelijke manier dacht men ook over mensen met psychiatrische aandoeningen: eens gek altijd gek. Dergelijke defecten zouden niet of nauwelijks te beïnvloeden zijn. Het enige wat voor hen gedaan kon worden, was verzorgen en verplegen.
494
Medisch model.
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
N D ER W
IJ S
Instelling Het verzorgen en verplegen van zwakzinnigen en psychisch gestoorden kon volgens het medisch model het best gebeuren in een op een ziekenhuis lijkende instelling. De patiënten verbleven in grootschalige inrichtingen, die het karakter droegen van totale instituties. Alles gebeurde onder één dak: slapen, wonen, werken en vrije tijd. De patiënten woonden in grote groepen en verbleven op slaapzalen met wel veertig mensen. Hun leefwereld verschraalde: weinig te beleven, weinig activiteiten en weinig prikkels. Het lange verblijf in een en dezelfde inrichting leidde tot hospitalisatie. Een reeks van maatregelen en regels, alles voor iedereen hetzelfde, strikt op tijd en geen privacy, beroofde mensen van hun identiteit. De patiënten werden apathisch en raakten (sociaal) geïsoleerd, soms zelfs gedesoriënteerd.
SO
Separatie of segregatie De inrichtingen bevonden zich bij voorkeur ver weg van de bewoonde wereld. De maatschappij had niets aan zwakzinnigen en psychisch gestoorden en zij hadden niets aan de maatschappij. Ze werden als aparte groep buiten de maatschappij geplaatst. Dit noem je separatie of segregatie.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
Positieve kanten Je vindt het medisch model na deze beschrijving misschien niet erg positief. Toch kende dit model ook positieve kanten. Er bestond in die tijd tenminste aandacht voor deze groep mensen en er was goede zorg. Bovendien vond je deze instituten vaak in een mooie, gezonde, bosrijke omgeving. Vandaag de dag merk je dat in een aantal gevallen nog steeds. Nog steeds bestaan er verschillende instellingen die uit die tijd dateren. De gebouwen zijn inmiddels aangepast aan de moderne tijd, maar ze liggen nog wel aan de rand van een gemeente. Het voormalige Vrederust in Bergen op Zoom, nu GGZ Westelijk Noord-Brabant, is hier een voorbeeld van.
GGZ Westelijk Noord-Brabant.
495
N D ER W
IJ S
Ontwikkelingsmodel In de jaren 60 komt er een democratiseringsproces in de samenleving op gang. Stukje bij beetje verandert de medische kijk op mensen die anders zijn, zoals lichamelijk gehandicapten. Tot dat moment was ook revalidatie een strikt medische aangelegenheid. Toch kwam er gaandeweg oog voor psychosociale aspecten. In het ontwikkelingsmodel werden de ontwikkelingsmogelijkheden van deze groep mensen opgemerkt. Men kwam tot het inzicht dat deze mensen ook een eigen wil hebben en zelf keuzes kunnen maken. Om ontwikkelingsmogelijkheden een kans te geven zijn twee voorwaarden heel belangrijk: • aandacht voor de inrichtingsomgeving • een gericht activiteitenaanbod.
EP
SO
Beide aspecten kregen in die tijd dan ook aandacht. Men probeerde de omgeving interessanter te maken; er moest wat te beleven zijn op het terrein en het werd allemaal kleinschaliger. Leefgroepen van veertig of meer personen maakten plaats voor groepen van ongeveer tien tot vijftien personen. Mensen met een beperking werden gezien als individuen met een eigen wil, die goed in staat waren om keuzes te maken en verantwoordelijkheden te dragen als ze daar de kans voor kregen. Er kwam meer keuzevrijheid en inspraak.
M
Gehandicaptensport
BE R
O
Er ontstond een breed en gevarieerd activiteitenaanbod, zowel binnen als buiten de inrichting. Binnen de inrichtingen werden allerlei therapeuten aangesteld, zoals arbeidstherapeuten, muziektherapeuten, bewegingstherapeuten en creatieve therapeuten. In het begin hield men nog vast aan de term therapeut (uit het medisch model), later spreekt men van begeleiders of agogen.
IG
H
T
BO
O
Begin jaren 70 werd de NSG (Nederlandse Sportbond Geestelijk gehandicapten) opgericht. Deze bond wil mensen met een verstandelijke beperking de mogelijkheid bieden om in hun vrije tijd te sporten. Sportbeoefening ziet men als een goede mogelijkheid tot ontwikkeling. In de beginjaren zijn de activiteiten met name recreatief van aard en gericht op de groep mensen met een licht verstandelijke beperking. In de jaren daarna ontwikkelt de bond zich van een spelletjesbond tot een sportbond voor alle mensen met een verstandelijke beperking.
C
O
PY
R
Twee begrippen die binnen het ontwikkelingsmodel aandacht kregen, zijn nog steeds actueel: • integratie • normalisatie.
496
Integratie Integratie betekent ingroeien in een groter geheel, (weer) opgenomen worden binnen de samenleving. Geïntegreerd wonen betekent dat je in een gewoon rijtjeshuis in een normale straat woont. Geïntegreerd sporten wil zeggen dat je eventueel met andere mensen met een beperking sport bij een reguliere sportvereniging. Begin jaren 70 kwam het begrip integratie overwaaien uit Scandinavië en het is nog steeds aan de orde van de dag. Het heeft ertoe geleid
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
dat veel mensen de grote instituten hebben verlaten en meer geïntegreerd wonen en werken. Met name de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) is bedoeld om iedereen zo lang mogelijk deel te laten nemen aan de samenleving.
N D ER W
IJ S
Binnen de sport is de term organisatorische integratie populair geworden. Hiermee wordt bedoeld dat een team van mensen met een beperking als team opgenomen wordt bij een reguliere sportvereniging. Volledige integratie, waarbij een persoon met een beperking sport met allemaal valide mensen, is blijkbaar (nog) geen haalbare kaart. Organisatorische integratie koppelt de voordelen van het sporten onderling en toch integreren in de maatschappij aan elkaar. Vrijwel alle takken van gehandicaptensport zijn momenteel ondergebracht bij de reguliere sportbonden. Gehandicaptensport Nederland behartigt alleen nog de belangen van een handjevol sporten, zoals boccia en blindenvoetbal.
SO
Lees de verdiepingsstof ‘Organisatorische integratie’.
O
EP
Normalisatie Normalisatie betekent dat datgene wat in onze maatschappij gebruikelijk is, ook het uitgangspunt moet zijn voor de zorg aan mensen met een beperking. Daarbij moet wel rekening gehouden worden met hun anders-zijn. Daarom luidt de slogan van normalisatie: ‘Gewoon wat gewoon kan, anders wanneer het anders moet’.
BE R
De normalisatiegedachte heeft onder andere geleid tot het zo veel mogelijk scheiden van wonen, werken en vrije tijd. Een ander gevolg is dat ook mensen met een beperking gewoon op vakantie gaan en intieme relaties aan kunnen gaan.
BO
O
M
Voor de bewegingsagogie betekent normalisatie dat in principe gespeeld wordt volgens de gangbare regels van een spel of sport. Er wordt alleen naar aanpassingen gezocht als dit noodzakelijk is. Bovendien maakt normalisatie de integratie gemakkelijker. Als iemand heeft leren badmintonnen volgens min of meer de officiële regels, is het veel gemakkelijker om hieraan geïntegreerd deel te nemen.
Communicatie, met name totale communicatie, wordt een belangrijk onderwerp binnen de zorg. Daarnaast krijgt het begrip ‘belevingswereld’ een belangrijke plaats. De zorg hoort uit te gaan van de belevingswereld van de cliënt. Iedere persoon wordt gezien als uniek, met eigen wensen en behoeften.
C
O
PY
R
IG
H
T
Relationele model De ontwikkeling zet zich door en onder invloed van de normalisatiegedachte komt er steeds meer erkenning van de behoefte aan intieme relaties en seksualiteit van mensen met een beperking. Er worden dan ook mogelijkheden gecreëerd om dit te realiseren. Steeds meer komt de omgang tussen hulpvrager en hulpverlener centraal te staan. Het gaat om de onderlinge relaties.
497
Relaties moeten centraal staan
N D ER W
IJ S
“... maar de mens met zijn relaties moet centraal staan in de gezondheidszorg. Daarmee komt een nieuw element naar voren: de zwakzinnige is een persoon, met wie we in gesprek kunnen gaan. Niet altijd zal het mogelijk zijn om dat gesprek op de voor ons gebruikelijke manier te voeren. We zullen moeten leren ‘luisteren naar fluisteren’ (Van der Most). Net zoals in ieder gesprek worden dingen tussen de regels door gezegd, we interpreteren wat de ander meedeelt, proberen achter de woorden en gebaren te kijken.”
O
EP
SO
Zorg op maat Een begrip dat binnen dit model een rol gaat spelen, is ‘zorg op maat’. Dit houdt in dat het zorgaanbod precies moet aansluiten op de zorgvraag van de cliënt. Als een gezin met een kind met een beperking alleen tijdens de ‘spitsuren’ overbelast is, moet je niet aankomen met uithuisplaatsing, maar met thuishulp op die tijden. Het gevolg van zorg op maat is dat het aanbod veel meer variaties kent; er ontstaat zorgdifferentiatie. Dit blijkt duidelijk wanneer je de huidige woonvoorzieningen vergelijkt met die van ongeveer 25 jaar geleden. Toen had je de keuze tussen een 24-uursverblijf in een instelling of volledige opvang thuis. Tegenwoordig zie je tal van woonvoorzieningen met een verschillende graad van zelfstandigheid en begeleiding.
M
BE R
Sport op maat In feite heeft zorgdifferentiatie zich ook voltrokken binnen de sport. Je kunt spreken van sport op maat. Voor mensen met een beperking is het hele scala binnen sport, van primaire activering tot topsport, mogelijk.
BO
O
Community care en de inclusieve samenleving Voor een aantal mensen ging het afbouwen van de grote instituten en het streven naar integratie niet ver genoeg. Voor hen was community care het devies.
IG
H
T
Community care betekent dat mensen met een beperking, net als iedereen, meedoen in de samenleving. Ze wonen tussen de andere mensen en kunnen volop meedoen aan alles wat onze samenleving te bieden heeft, van werk tot vrijetijdsbesteding. Daarbij krijgen ze steun van professionals en van familie, vrienden en vrijwilligers.
R
Community care
C
O
PY
Community care houdt in: als ieder ander kunnen leven in de samenleving. Voor mensen met een beperking betekent dit: • leven in de samenleving • werken bij een regulier bedrijf • onderwijs in de samenleving • gebruikmaken van voorzieningen in wijk of buurt • zeggenschap.
498
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
In de praktijk houdt het in dat de persoon die de ondersteuning nodig heeft, woont in een gewoon huis in een gewone wijk in een dorp of stad. Hij wordt begeleid door hulpverleners. Overdag heeft de persoon een dagbesteding, gaat naar school of heeft een baan.
N D ER W
IJ S
Dit lukt alleen als de samenleving toegankelijk is. In een toegankelijke samenleving kunnen mensen met een beperking makkelijk alle gebouwen in, en ook makkelijk de bus of de tram nemen. Maar een toegankelijke samenleving betekent meer: mensen met een beperking kunnen er ook net zo makkelijk als anderen een baan vinden of samen met anderen een hobby of sport beoefenen.
SO
De persoon die de ondersteuning nodig heeft, moet voor zijn sociale contacten terug kunnen vallen op de mensen en voorzieningen in de wijk: de buren, het buurthuis, de sportclub en de arts in de wijk. De Wmo probeert dit beleid te ondersteunen en is erop gericht dit soort voorzieningen mogelijk te maken. Steeds meer zorginstellingen richten hun beleid op het ondersteunen van mensen met een beperking bij het leven in en deelnemen aan de samenleving.
BE R
O
EP
Participatiesamenleving Ongeveer tien jaar geleden werd de term ‘participatiesamenleving’ in de troonrede gebruikt. In een participatiesamenleving moeten burgers er voor elkaar zijn. Mocht iemand hulpbehoevend worden, dan hebben we de gezamenlijke verantwoordelijkheid ondersteuning te bieden. Dit wordt ook wel mantelzorg genoemd. Op deze manier kunnen mensen zo lang mogelijk mee blijven doen in de samenleving. Dit laatste is dus niet alleen de verantwoordelijkheid van de overheid (centraal of op gemeentelijk niveau), maar van alle burgers.
BO
O
M
Het model heeft een aantal belangrijke voordelen: • De participatiesamenleving is goedkoper dan de verzorgingsstaat. • In de ideale participatiesamenleving doet iedereen mee, daar waar de verzorgingsstaat juist mensen buiten spel heeft gezet. • In de ideale participatiesamenleving gaat het meer om de ‘leefwereld’ en minder om de ‘systeemwereld’.
IG
H
T
Burenhulp, mantelzorg en dergelijke moeten in de toekomst gemeengoed worden. De tijd dat opa en oma inwoonden bij de kinderen komt mogelijk weer terug, bijvoorbeeld in zogeheten aanklikwoningen.
C
O
PY
R
Ouderen kunnen ‘aanklikwoning’ koppelen aan huis kinderen Bezoekers van de 50-Plusbeurs in Utrecht kunnen deze week kennismaken met de aanklikwoning. Ouderen kunnen deze prefabminihuisjes aan de eigen woning koppelen of aan die van hun zoon of dochter. Zo kunnen ze langer zelfstandig blijven wonen en het is ook nog eens handig voor mantelzorgers.
499
Door een achterpui, raam of muur van een bestaande woning te verwijderen, kan met een sluis de gelijkvloerse zorgwoning aan de eigen hoofdwoning gekoppeld worden.
N D ER W
De aanklikbare woningen zijn voorzien van hightechgemakken, zoals sensoren, camera’s en gps-gestuurde apparaten, die bij een calamiteit signalen naar een centrale, mantelzorger of familie sturen. De aanklikbare woningen zijn er in een- en tweepersoonsvarianten.
IJ S
‘De prefabunit is op elk woningtype aan te klikken. Er ontstaat echt een architectonisch geheel en de zorg voor de persoon in kwestie is niet meer geïsoleerd’, zegt bedenker Wilfried Gradus.
Bron: RTV Utrecht (2015).
BE R
O
EP
SO
Inclusieve samenleving Een andere term die in dit verband gebruikt wordt, is de inclusieve samenleving. Hier gaat het om een samenleving waarbij niemand uitgesloten wordt. Iedereen hoort erbij, ongeacht geaardheid, achtergrond of beperking. Ook binnen de sport wordt gestreefd naar inclusiviteit. Voor de bewegingsagoog ligt hier een belangrijke taak om sporters met een beperking die hiertoe in staat zijn, te leiden naar reguliere sportaanbieders.
Inclusieve samenleving
T
BO
O
M
Een inclusieve samenleving is een samenleving waarin mensen volwaardig kunnen participeren. Participatie kan worden onderverdeeld in arbeidsparticipatie, maatschappelijke participatie en sociale participatie. Onder maatschappelijke participatie verstaan we vrijwilligerswerk, mantelzorg, het volgen van onderwijs en dagbesteding. Onder sociale participatie verstaan we deelname aan het maatschappelijke verkeer via informele sociale contacten (contacten met kennissen, buren, vrienden, familie) en via georganiseerde sociale participatie: deelname aan (sport- en cultuur)verenigingen, belangenorganisaties, godsdienstige organisaties.
PY
R
IG
H
Deelname aan de maatschappij bevordert de gezondheid, geeft structuur aan de dag, biedt sociale contacten, geeft zelfvertrouwen en het gevoel nuttig te zijn. Arbeidsparticipatie stelt mensen in staat om in hun eigen levensonderhoud te voorzien en is de basis voor onze welvaart. Participatie kan bovendien leiden tot binding binnen groepen en bevordert gelijkwaardige relaties tussen groepen. Als grotere groepen mensen stelselmatig minder participeren, gaat dit ten koste van de maatschappelijke samenhang en het functioneren van de democratie.
C
O
Bron: Rijksoverheid (2020).
500
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
Opdracht 13 Zorgmodellen
Opdracht 14 Het medisch model
N D ER W
a. Geef je mening over het medisch model. Noteer voor- en nadelen van dit model. b. Beschrijf wat je vandaag de dag nog herkent van dit model binnen de sector waarvoor jij belangstelling hebt of waar je stage loopt.
IJ S
a. Noteer de vier zorgmodellen die een rol hebben gespeeld binnen zorg en welzijn vanaf ongeveer 1900 tot nu. b. Geef een korte beschrijving van deze vier modellen.
Opdracht 15 Opkomst van sport en bewegen
SO
a. Binnen welk zorgmodel kwam er aandacht voor sport en bewegen voor mensen die anders zijn? b. Verklaar waarom sport en bewegen binnen dit model aangeboden werd.
BE R
O
Geef een omschrijving van de volgende begrippen: • integratie • normalisatie • zorg op maat • participatie • inclusiviteit.
EP
Opdracht 16 Begrippen binnen de zorg
O
M
Opdracht 17 Video woonvorm
BO
Ga naar de website 'Nieuwe woonvorm voor verstandelijk beperkten in Haren' en bekijk de video.
H
T
a. Binnen welk zorgmodel valt de woonvorm uit de video? b. Geef je mening over dit initiatief van de ouders.
IG
Opdracht 18 Participatiesamenleving
PY
R
Bekijk de video 'Sociologe uit Zwolle kraakt participatiesamenleving'.
C
O
Geef je mening over de video. Ben je het eens met Femmianne Bredewold?
Opdracht 19 Discussie integratie Deze opdracht kun je het best in een groepje maken. Discussieer met elkaar over de vraag in hoeverre je binnen de zorg (bijvoorbeeld psychiatrie, zorg voor verstandelijk gehandicapten en lichamelijk gehandicapten) moet streven naar integratie. Discussieer over voor- en nadelen. Jullie kunnen dit eventueel aan de hand van een stelling doen.
501
Opdracht 20 Het dorp
IJ S
In 1962 werd ruim 20 miljoen gulden opgehaald voor een dorp (in de buurt van Arnhem), dat specifiek bestemd was voor mensen met een lichamelijke beperking. a. Binnen welke visie past de opening van Het Dorp? Bekijk de video 'Het dorp 50 jaar'.
N D ER W
b. Geef je mening over de video.
10.6 Sportbeleid
SO
Hier wordt het huidige sportbeleid besproken. In het boek Organiseren van een evenement wordt in het thema ‘Evenement en sportbeleid’ uitgebreider ingegaan op het sportbeleid in Nederland. Hier komt het Nationaal Sportakkoord en Sportakkoord II: Sport versterkt aan de orde.
O
EP
Het Nationaal Sportakkoord In 2018 ondertekenden het ministerie van VWS, de gemeenten en de sportbonden (NOC*NSF) gezamenlijk het Nationaal Sportakkoord. Dit akkoord heeft als titel ‘Sport verenigt Nederland’. Het sportakkoord omvat zes ambities.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
De zes ambities zijn: 1. inclusief sporten en bewegen Deze ambitie is erop gericht dat iedere Nederlander een leven lang plezier in sporten en bewegen kan ervaren. Hij of zij moet daarbij niet gehinderd worden door leeftijd, lichamelijke of geestelijke ongezondheid, etnische achtergrond, seksuele geaardheid of sociale positie. Dat zou vanzelfsprekend moeten zijn. Het is de bedoeling om belemmeringen die mensen nu nog ervaren, weg te nemen. 2. duurzame sportinfrastructuur De ambitie is dat Nederland beschikt over een goed werkende en duurzame sportinfrastructuur. Hierbij gaat het niet alleen om sportvelden, zwembaden, sporthallen en clubhuizen, maar ook om het stadspark en het trapveldje in de wijk. Overal waar mensen sporten en bewegen, moeten de voorzieningen op orde zijn. 3. vitale aanbieders Men wil aanbieders van sport en bewegen toekomstbestendig maken, zodat sport en bewegen voor iedereen toegankelijk en bereikbaar blijft. Niet iedere sportaanbieder weet nu in te spelen op ontwikkelingen als vergrijzing, individualisering en digitalisering. Mede hierdoor heeft een kwart van alle verenigingen de afgelopen jaren met een dalend ledenaantal te maken gehad. Veel verenigingen kampen met een tekort aan trainers. 4. positieve sportcultuur Sporten moet leuk, veilig, eerlijk en zorgeloos zijn. Daar wil men voor zorgen. Plezier in sport is het fundament voor een leven lang sporten. De afgelopen jaren heeft bijna 60% van alle sportverenigingen gewerkt aan een plezierig en veilig sportklimaat. De ambitie is ervoor te zorgen dat alle sportclubs aandacht hebben voor een positieve sportcultuur.
502
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
EP
SO
6.
N D ER W
IJ S
5.
Dit betekent onder andere dat trainers, leraren en instructeurs het welzijn van het kind belangrijker vinden dan winnen, en dat ouders en verzorgers langs de lijn positieve supporters zijn. van jongs af aan vaardig in bewegen Spelen en bewegen is minder vanzelfsprekend geworden in het dagelijks leven van kinderen. Onderzoekers stelden in 2016 vast dat de meeste kinderen van 4 tot 11 jaar maar drie tot zeven uur per week buitenspelen en dat de bewegingsvaardigheid van kinderen minder is dan in 2006. Er zijn diverse oorzaken: digitalisering, verstedelijking en te weinig veilige speelplekken. Maar ook de terughoudende en voorzichtige houding van veel ouders en verzorgers bij het buitenspelen speelt een rol. De ambitie is dat meer kinderen voldoen aan de beweegnorm en dat de motorische vaardigheden toenemen. Men richt zich vooral op kinderen in de leeftijd van 0 tot 12 jaar. Jong geleerd is immers oud gedaan. topsport inspireert De ambitie is dat Nederlandse topsportprestaties en topevenementen in Nederland een cruciale inspiratie vormen voor de verenigende waarde van sport. Het meeleven met onze sporters op de Olympische en Paralympische Spelen of het ervaren van topsportevenementen in eigen land hebben in de Nederlandse samenleving een sterk inspirerende en verbindende waarde, die verder uitgebouwd kan worden.
BE R
O
Hoofdlijnen Sportakkoord II: Sport versterkt Het Nationaal Sportakkoord liep in 2021 ten einde. Vervolgens zijn de resultaten geëvalueerd en is er een nieuw akkoord gesloten. Eind 2022 is dit gepresenteerd onder de titel ’Hoofdlijnen Sportakkoord II: Sport versterkt’. Hieruit kunnen we concluderen dat het huidige beleid min of meer wordt voortgezet. De ambities of thema’s zijn enigszins gewijzigd.
T
BO
O
M
De nieuwe thema’s zijn: 1. Inclusie en diversiteit (voorheen: Inclusief sporten en bewegen) 2. Sociaal veilige sport (voorheen: Positieve sportcultuur) 3. Vitale sportaanbieders (voorheen: Vitale sport- en beweegaanbieders) 4. Vaardig in bewegen 5. Ruimte voor sport en bewegen (voorheen: Duurzame sportinfrastructuur) 6. Maatschappelijke waarde van topsport (voorheen: Topsport die inspireert).
C
O
PY
R
IG
H
Behalve de thema’s worden in dit akkoord ook de belangrijkste uitdagingen beschreven waar de sport en de sportcultuur voor staan. Dit zijn: • Het sportaanbod bij sportaanbieders sluit (te vaak) onvoldoende aan op de veranderende behoefte van de sporter aan zowel kwaliteit, veiligheid als toegankelijkheid. • De uitstroom bij sportclubs in bepaalde groepen (zoals 12- tot 18-jarigen) is te hoog. • Als volwassenen eenmaal zijn gestopt met sporten, komen zij moeilijk weer in beweging en terug bij de sportaanbieders. • De ondersteuning van en dienstverlening aan de sportaanbieders is erg versnipperd. • De maatschappelijke waarde van (top)sport is nog te beperkt zichtbaar. • Sport en sportief bewegen zit te weinig in gedrag en routine van alle inwoners van Nederland. • Als we als samenleving doorgaan op de huidige voet, is in 2040 één op de drie Nederlanders chronisch ziek.
503
N D ER W
IJ S
Vanuit Hoofdlijnen Sportakkoord II wil men de sportsector en gemeenten versterken, hen stimuleren tot een groter bereik (meer deelnemers, toeschouwers en vrijwilligers) en de zichtbaarheid van de maatschappelijke waarde van sport en topsport vergroten. De sport moet toegankelijker, veiliger en kwalitatief hoogwaardiger gemaakt worden. Een belangrijk doel is dat in 2026 het merendeel van alle sportaanbieders met de basiseisen sociale veiligheid werkt, vooral voor de jeugd en kwetsbare groepen. Tot deze sociale veiligheid behoort onder andere: • gebruik Regeling Gratis VOG • Gedragscode Sport • vertrouwenscontactpersoon • cursus of e-learning voor trainer-coaches.
Sport versterkt!
O
EP
SO
Maatschappelijke waarde Sport is van grote maatschappelijke waarde. Het is voor velen een belangrijk onderdeel van het dagelijks leven. Het draagt bij aan onze fysieke en mentale gezondheid, creëert saamhorigheid en biedt kansen voor persoonlijke ontwikkeling. Iedereen in Nederland heeft de kans om zonder belemmering te sporten, te excelleren ín sport en te genieten ván sport. We inspireren zo veel mogelijk mensen met de kracht van sport. Want Sport versterkt!
H
T
BO
O
M
BE R
Ambities Sportakkoord II in het kort We werken samen aan een stevig fundament. De voorwaarden om te kunnen sporten en daar plezier aan te beleven, moeten worden verbeterd. Dat gaat over de mensen, organisaties, cultuur en materiële voorzieningen in de sport. Een belangrijk punt de komende jaren is het investeren in kwalitatief sterke sportaanbieders, die toegankelijk en veilig voor iedereen zijn. We werken ook aan een groter bereik. Daarmee bedoelen we dat meer mensen zich aangesproken en uitgenodigd voelen te gaan sporten en sport te beleven, bijvoorbeeld door drempels te verlagen, mensen te prikkelen en meer succesverhalen te delen. En we werken aan meer betekenis van sport. Betekenis gaat over de waarde van sport voor de maatschappij: energie, plezier en zingeving in het dagelijks leven door en van de sport zelf, maar ook een bijdrage aan het tegengaan van eenzaamheid en kansenongelijkheid, of juist het bevorderen van gezondheid.
R
IG
Bron: Sportakkoord (2023).
C
O
PY
Uitwerking van de thema’s
504
Inclusie en diversiteit Het thema ‘Inclusie en diversiteit’ gaat over toegankelijkheid en laagdrempeligheid. Iedereen die mee wil doen aan sport moet ook echt mee kunnen doen. Er dient sprake te zijn van kansengelijkheid in en door sport- en beweegdeelname. Groepen mensen die niet of weinig sporten en bewegen, zoals mensen met een laag inkomen, een lage opleiding of een handicap, gaan dit ook niet snel uit zichzelf doen. Het Sportakkoord richt zich in de eerste plaats op het wegnemen van financiële, sociale en praktische belemmeringen.
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
Lees de verdiepingsstof ‘Diversiteit’.
N D ER W
IJ S
Sociaal veilige sport Het thema ‘Sociaal veilige sport’ heeft als doel een basis te creëren waar iedereen veilig en met plezier kan sporten en sport beleven. Ongewenste situaties, zoals discriminatie, grensoverschrijdend gedrag, doping en matchfixing, zijn een bedreiging om met plezier te kunnen sporten en moeten dan ook voorkomen worden. Het gaat erom dat iedereen die sport recht heeft op een sociaal veilige omgeving. Vitale sportaanbieders Het thema ‘Vitale sportaanbieders’ is gericht op een kwalitatief goed, veilig en toegankelijk sportaanbod voor iedereen. Hiervoor worden allerlei maatregelen genomen om de sportaanbieders sterker en vitaler te maken.
BE R
O
EP
SO
Vaardig in bewegen Dit thema streeft naar kansen voor ieder kind en iedere jongere om vaardig en veelzijdig te sporten en bewegen – met de juiste begeleiding – waarbij plezier en ontwikkeling centraal staan. De basis voor een leven lang sporten en bewegen wordt gelegd in de jeugd. Voor het versterken van die basis is samenwerking van verschillende domeinen cruciaal: sport, onderwijs, kinderopvang, de gemeente en meer. Ouders, sporttrainers, buurtsportcoaches en (vak)leerkrachten zijn samen nodig om dreumes, kind en jongere met plezier aan het sporten en bewegen te krijgen én te houden. In het vorige akkoord lag de nadruk vooral op motorische vaardigheden. Nu vindt men het van belang dat kinderen naast deze vaardigheden ook ontdekken waar zij hun sportplezier uit halen en wat bij hen past als sport- of spelvorm.
BO
O
M
Ruimte voor sport en bewegen Het thema ‘Ruimte voor sport en bewegen’ is gericht op het creëren van een toekomstbestendige sportinfrastructuur die uitnodigend, faciliterend en toegankelijk is voor iedereen. Verduurzaming is hierbij een kernbegrip. Er worden meer verbindingen gelegd tussen ruimte voor sport en bewegen en andere relevante domeinen, zoals natuur, energie en wijkontwikkeling.
C
O
PY
R
IG
H
T
Maatschappelijke waarde van topsport Dit thema heeft als streven om de maatschappelijke waarde van topsport zo groot mogelijk te maken. Er is een gezamenlijk strategisch kader topsport 2032 opgesteld. Het strategisch kader zet vier opgaven centraal: • meer aandacht voor maatschappelijk verantwoord presteren • behoud en verrijking van waardevolle topsportprestaties • vergroten van zichtbaarheid en bereik van topsport • betere benutting van het platform topsport voor maatschappelijke doelen. Sportbeleid en de bewegingsagoog Voor jou als bewegingsagoog zijn vooral de eerste twee ambities van belang. Zeker binnen het werken met mensen met een uiteenlopende beperking is het streven naar inclusie en diversiteit belangrijk. De sportdeelname van deze doelgroepen blijft nog steeds achter en de
505
bewegingsagoog kan een belangrijke rol spelen om deze achterstand enigszins in te lopen. Sporters met een beperking aanzetten tot sport en bewegen is belangrijk, evenals het hen daarna waar mogelijk leiden in de richting van reguliere sportaanbieders.
N D ER W
IJ S
Sporters met een beperking vormen in het algemeen een meer kwetsbare groep dan sporters zonder beperking. Daarom is het creëren van een sociaal veilig sportklimaat zeker voor hen van groot belang. Wees alert op ongewenste situaties, zoals discriminatie, intimidatie en grensoverschrijdend gedrag. Probeer dergelijke situaties te voorkomen en mochten ze toch optreden, grijp dan adequaat in.
Preventie van seksuele intimidatie
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
Houd je als sport- en bewegingsleider aan de regels ten aanzien van de preventie van seksuele intimidatie: • Zorg voor een omgeving en sfeer waarbinnen de sporter zich veilig voelt (te bewegen). • Onthoud je ervan de sporter te bejegenen op een manier die de sporter in zijn waardigheid aantast, én verder in het privéleven van de sporter door te dringen dan nodig is voor het gezamenlijk gestelde doel. • Onthoud je van elke vorm van seksueel (machts)misbruik of seksuele intimidatie tegenover de sporter. • Seksuele handelingen en seksuele relaties tussen jou en de jeugdige sporter tot 16 jaar zijn onder geen beding geoorloofd en worden beschouwd als seksueel misbruik. • Raak de sporter niet zodanig aan dat de sporter en/of jijzelf deze aanraking naar redelijke verwachting als seksueel of erotisch van aard zal ervaren, zoals doorgaans het geval zal zijn bij het doelbewust (doen) aanraken van geslachtsdelen, billen en borsten. • Onthoud je van seksueel getinte verbale intimiteiten. • Ga tijdens training(sstages), wedstrijden en reizen gereserveerd en met respect om met de sporter en de ruimten waarin de sporter zich bevindt, zoals de kleed- of hotelkamer. • Bescherm de sporter tegen schade en (machts)misbruik als gevolg van seksuele intimidatie. Daar waar bekend of geregeld is wie de belangen van de (jeugdige) sporter behartigt, ben je verplicht met deze personen of instanties samen te werken, opdat zij hun werk goed kunnen uitoefenen. • Geef de sporter geen (im)materiële vergoedingen met de kennelijke bedoeling tegenprestaties te vragen. Aanvaard ook geen financiële beloning of geschenken van de sporter die in onevenredige verhouding staan tot de gebruikelijke, dan wel afgesproken honorering. • Zie er actief op toe dat de regels worden nageleefd door iedereen die bij de sporter is betrokken. Als je gedrag signaleert dat niet in overeenstemming is met deze regels, spreek dan de betreffende persoon daarop aan. • In die gevallen waarin de gedragsregels niet (direct) voorzien, ligt het binnen jouw verantwoordelijkheid in de geest hiervan te handelen.
506
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Omgaan met (vermoedens) van seksuele intimidatie Ondanks preventieve maatregelen kan seksuele intimidatie of misbruik voorkomen. Hanteer als sport- en bewegingsleider de volgende richtlijnen: • Stimuleer melden. • De schade die slachtoffers oplopen, is ernstig. Zwijgen over vermoedens of signalen kan tot gevolg hebben dat de situatie voortduurt of dat ook anderen het slachtoffer worden. Maak daarom bij vermoedens melding bij het bestuur. Een melding staat niet gelijk aan een beschuldiging! • Neem alles serieus. • Neem niet alleen concrete klachten, maar ook vermoedens en geruchten serieus. Heb niet alleen oog voor ernstige vormen als aanranding en verkrachting, maar treed ook op bij kleinere grensoverschrijdingen. Ernstige vormen worden bijna altijd voorafgegaan door lichtere vergrijpen. Signaleer dus tijdig. • Wijs slachtoffer(s) op de mogelijkheden van begeleiding of hulpverlening. • Wijs op de mogelijkheden die NOC*NSF biedt, maar ook op reguliere instanties in de regio. • Bij een melding of vermoeden kun je beter niet zelf gaan ‘dokteren’. De problematiek is daarvoor te complex en gevoelig. Neem daarom contact op met NOC*NSF Meldpunt Seksuele intimidatie in de sport of met het meldpunt van het Centrum Veilige Sport Nederland.
Opdracht 21 Ambities Nationaal Sportakkoord
O
M
Deze opdracht kun je het best in een groepje maken. a. Noteer de zes ambities uit het Nationaal Sportakkoord. b. Bespreek met elkaar welke ambities voor de bewegingsagoog het belangrijkst zijn en waarom.
BO
Opdracht 22 Sportaanbod
H
T
Een van de opmerkingen uit het Sportakkoord luidt: ‘Het sportaanbod bij sportaanbieders sluit (te vaak) onvoldoende aan op de veranderende behoefte van de sporter aan zowel kwaliteit, veiligheid als toegankelijkheid.’
IG
Bespreek met elkaar wat je als bewegingsagoog hieraan kunt doen.
R
10.7 Gezondheidsbeleid
C
O
PY
In deze paragraaf staat het landelijk gezondheidsbeleid centraal. Er wordt aandacht besteed aan drie nota’s: • Gezondheid dichtbij • Nationaal Preventieakkoord • Landelijke nota gezondheidsbeleid 2020 - 2024.
507
Gezondheid dichtbij
IJ S
Belang van leefstijl en bewegen Het gaat wel beter met de gezondheid van de Nederlander, maar hieraan valt ook nog veel te verbeteren. Opvallend is dat de overheid een belangrijke rol weggelegd ziet voor sport en bewegen.
SO
N D ER W
In deze nota staan vijf speerpunten centraal en ook nu, ruim tien jaar later, zijn deze onderwerpen nog steeds erg belangrijk: • roken • schadelijk alcoholgebruik • overgewicht • diabetes • depressie.
O
EP
Zelf verantwoordelijk voor je gezondheid De overheid vindt dat gezondheid iets van de Nederlander zelf moet worden. De overheid gaat niet een bepaalde gezonde leefstijl opleggen, maar probeert wel gezonde keuzes gemakkelijker te maken. In dit verband wordt ook de term zelfmanagement gebruikt. De patiënt of cliënt wacht niet lijdzaam af, maar neemt zelf initiatief om de juiste zorg te krijgen.
BE R
Voor sommige mensen met een beperking ligt dit toch wat moeilijker. Zo zal de groepsbegeleiding van mensen met een verstandelijke beperking toch wat van deze verantwoordelijkheid moeten overnemen.
M
Bekijk de video 'Wat is zelfmanagement?'
BO
O
Zorg en sport dichtbij in de buurt De overheid staat op het standpunt dat sport een belangrijk onderdeel van de maatschappij is, en dat bewegen een positief onderdeel van een gezonde leefstijl is. Elke Nederlander moet een geschikt sport- en beweegaanbod in de buurt kunnen vinden. Dit geldt ook voor de zorg.
C
O
PY
R
IG
H
T
Zo vindt iemand zonder beperking best wel een voetbalclub of fitnesscentrum in de buurt, maar voor iemand met een beperking is dit toch vaak veel lastiger. In de buurt ontbreekt het niet zelden aan een aangepast aanbod en dus moet er veel gereisd worden om te kunnen sporten. Vervoer is dan ook nog steeds een belangrijke drempel voor veel mensen met een beperking om te gaan sporten.
508
eHealth Het kabinet beschouwt eHealth als een belangrijk toekomstig onderdeel van de zorgketen. eHealth omvat gerichte voorlichting, zelftests en behandeling via internet. eHealth en zelfmanagement hebben een duidelijke relatie met elkaar. Dankzij eHealth zijn mensen in staat om zelf de regie te nemen over hun gezondheid. Het moet echt de toekomst worden, vandaar dat zelfs gesproken wordt van Zorg 2.0. In de laatste paragraaf komt dit onderwerp nog terug, bij het bespreken van trends en ontwikkelingen in de zorg.
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
N D ER W
IJ S
Ouderen en sport en bewegen Ouderen krijgen veel aandacht in deze nota en ook nu weer wordt er volop aandacht aan bewegen besteed. Volgens het kabinet draagt sport en bewegen bij aan zelfredzaamheid, maatschappelijke participatie en gezondheid. Verminderde mobiliteit en balans worden gezien als de belangrijkste risicofactoren voor vallen bij ouderen. Valincidenten leiden tot veel ellende en hoge kosten. Vandaar dat volop ingezet wordt op beweegprogramma’s die dit voorkomen. Een van de genoemde programma’s is ‘Zicht op evenwicht’. Op de site van het Loket Gezond Leven zijn veel meer van dergelijke programma’s te vinden.
BE R
O
EP
SO
Niet alleen voor bewegen, maar ook voor voeding bestaat terecht aandacht. Bij ouderen is te vaak sprake van ondervoeding, vandaar dat ook hier aandacht voor wordt gevraagd. Voor jou als bewegingsagoog liggen ook hier kansen om projecten gericht op gezonde voeding op te zetten, vooral voor nog zelfstandig wonende ouderen.
M
Via video’s, onder andere te vinden op internet, kun je deze vaardigheden vergroten. Daarnaast zijn er allerlei folders die gericht zijn op gezondheidsvaardigheden.
H
T
BO
O
Gezonde voeding Het eten van gezonde producten als groente en fruit moet makkelijker gemaakt worden en de hoeveelheid ongezonde stoffen als zout en verzadigd vet moet teruggedrongen worden. Voor de zoutconsumptie is de burger tot op zekere hoogte afhankelijk van de voedselproducenten. Vandaar dat de overheid daarmee in overleg is, om de toevoeging van zout te reduceren. Dit geldt onder andere voor het terugdringen van de hoeveelheid zout in brood.
C
O
PY
R
IG
Om mensen tot een gezonde keuze te laten komen zijn er al verschillende hulpmiddelen ontwikkeld. De laatste tijd wordt er gewerkt met de zogeheten nutri-score.
509
IJ S
Gezonde omgeving Je gezondheid wordt mede bepaald door je omgeving. Mensen in groene woonomgevingen zijn gezonder en gaan minder vaak naar de huisarts. Ook dit is weer van belang voor zorginstellingen. Goede zorg heeft ook te maken met de omgeving, met voldoende groen en een omgeving die uitdaagt tot activiteit. Zo zie je steeds meer zogenoemde beweegtuinen bij zorginstellingen.
N D ER W
Nationaal Preventieakkoord
EP
SO
Belang van meer bewegen Het uiteindelijke doel van het Preventieakkoord is een gezonder Nederland. Dit moet in 2040 gerealiseerd zijn. Gezien de vergrijzing en de stijgende kosten van de gezondheidszorg is dit ook wel noodzakelijk. De overheid zet veel meer in op preventie en minder op zorg. Deze nota ligt in het verlengde van ‘Gezondheid dichtbij’. Ook in dit akkoord worden mensen gestimuleerd om gezonde keuzes te maken. Een gezonde leefstijl staat voorop en meer bewegen past daar prima bij. De doelstelling is dat in 2040 75% van de inwoners van Nederland beweegt (inclusief intensief bewegen) volgens de Nederlandse Beweegrichtlijn. In 2017 bewoog 47% van de Nederlanders volgens deze richtlijn.
O
M
BE R
O
Dit kan bijvoorbeeld worden bereikt door: • versterking van motorische vaardigheden van de jeugd • de inzet op aantrekkelijke speelplaatsen • het stimuleren van actief buiten zijn in de natuur • een passend sport- en beweegaanbod voor volwassenen en kinderen met overgewicht • betere lokale samenwerking om inactieve mensen naar lokaal sport- en beweegaanbod te begeleiden • een toename van actief woon-werkverkeer.
H
T
BO
Roken, problematisch alcoholgebruik en overgewicht In het Nationaal Preventieakkoord is bewust gekozen voor een aanpak op drie onderwerpen: roken, problematisch alcoholgebruik en overgewicht. Dit omdat deze thema’s verreweg de grootste oorzaak van ziektelast in Nederland zijn, met 35.000 doden en 9 miljard euro aan zorguitgaven per jaar.
C
O
PY
R
IG
Het is de bedoeling dat in 2040 kinderen de geur van tabaksrook niet meer kennen. Zij zijn de kinderen van de rookvrije generatie en leven in een omgeving vrij van tabak. Ook vinden jongeren onder de 18 het dan de normaalste zaak van de wereld dat je helemaal niet drinkt. In dat jaar is het percentage jongeren met overgewicht gedaald naar ongeveer 9.
510
De concrete ambitie met betrekking tot roken is: in 2040 rookt minder dan 5% van de inwoners van Nederland van 18 jaar en ouder en 0% van de jongeren en zwangere vrouwen.
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
N D ER W
IJ S
Voor overmatig alcoholgebruik zijn in het Preventieakkoord onder andere de volgende doelstellingen geformuleerd: 1. Het percentage Nederlanders van 18 jaar en ouder dat overmatig drinkt, daalt van 8,8% naar 5%, met vooral aandacht voor het aandeel overmatige drinkers van 50+. 2. Het totale aantal Nederlanders van 18 jaar en ouder dat zwaar drinkt, daalt van 8,5% naar 5%, met vooral aandacht voor het aandeel zware drinkers onder jongvolwassenen (18-30 jaar).
EP
SO
Bij het thema overgewicht wil de overheid in 2040 toe naar de situatie zoals die in 1995 was: 1. een daling van het percentage jeugdigen met overgewicht van 13,5% naar 9,1% of lager, en een daling van het percentage jeugdigen met obesitas van 2,8% naar 2,3% of lager in 2040 2. een daling van het percentage volwassenen met overgewicht van 48,7% naar 38% of lager, en een daling van het percentage volwassenen met obesitas van 14,5% naar 7,1% of lager in 2040 3. een evenredige daling van 40% ten opzichte van 2017 van het aantal Nederlanders dat lijdt aan aan obesitas gerelateerde ziekten (zoals diabetes mellitus type 2, hart-, vaat- en leverziekten) in 2040.
BO
O
M
BE R
O
Groot verschil in gezondheid op basis van sociaal-economische status In de nota wordt wederom geconstateerd dat mensen met een lage opleiding en een laag inkomen in onze samenleving veel slechter af zijn als het om gezondheid gaat. Ze roken meer, hebben vaker problemen met overgewicht, bewegen te weinig en eten ongezonder. De gezondheidsproblemen hebben daarnaast te maken met bijvoorbeeld armoede, werkeloosheid en eenzaamheid. Gemiddeld overlijden mensen die tot deze groep behoren zeven jaar eerder en voelen ze zich achttien jaar langer ongezond. De verwachting is dat deze verschillen steeds groter worden. Dit is dan ook een extra argument om juist te focussen op de drie genoemde speerpunten. Daarnaast is er aandacht voor werkgelegenheid en schuldsanering van deze groep mensen. Uiteindelijk moeten alle maatregelen leiden tot een gezonder Nederland in 2040.
C
O
PY
R
IG
H
T
Ontwikkelingen in de gezondheidszorg Voor de bewegingsagoog is het belangrijk om kennis te hebben van ontwikkelingen binnen de gezondheidszorg. Ontwikkelingen en wet- en regelgeving op deze terreinen volgen elkaar in hoog tempo op. Daarom is het belangrijk om regelmatig naar recente informatie op diverse overheidswebsites te zoeken. Doordat de kosten van de gezondheidszorg onbeheersbaar lijken te worden, heeft de overheid allerlei maatregelen genomen om deze terug te dringen. De volgende veranderingen komen hier aan de orde: • zo lang mogelijk zelfstandig functioneren, meedoen in de samenleving • aandacht voor preventie en gezonde leefstijl.
511
N D ER W
IJ S
Zo lang mogelijk zelfstandig functioneren, meedoen in de samenleving De toestroom naar de zorg, vooral naar de langdurige zorg, moet een halt worden toegeroepen. Mede daarom heeft de overheid de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) ontwikkeld. Het doel van de Wmo is dat mensen langer zelfstandig thuis blijven wonen en meedoen in de samenleving. De middelen en de verantwoordelijkheid zijn verschoven van de centrale overheid naar de gemeenten. Sinds 1 januari 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor de uitvoering van de Wmo. De wet regelt dat mensen met een beperking ondersteuning kunnen krijgen. Het kan gaan om onder meer ouderen, gehandicapten of mensen met psychische problemen. Zij krijgen bijvoorbeeld huishoudelijke hulp of een rolstoel.
SO
Gemeenten bepalen zelf op welke manier ze dat doen. In vrijwel alle gevallen moet er een eigen bijdrage betaald worden. Helaas zijn in bepaalde gemeenten deze bijdragen zo hoog dat mensen geen gebruik kunnen maken van de geboden diensten.
EP
Wmo
BO
Bron: Overheid.nl (2023).
O
M
BE R
O
Het begrip ‘maatschappelijke ondersteuning’ omvat: 1. bevorderen van de sociale samenhang, mantelzorg en vrijwilligerswerk, de toegankelijkheid van voorzieningen, diensten en ruimten voor mensen met een beperking, de veiligheid en leefbaarheid in de gemeente, alsmede voorkomen en bestrijden van huiselijk geweld 2. ondersteunen van de zelfredzaamheid en de participatie van personen met een beperking of met chronische psychische of psychosociale problemen zo veel mogelijk in de eigen leefomgeving 3. bieden van beschermd wonen en opvang.
T
Bekij de video 'Wmo uitleg'.
C
O
PY
R
IG
H
Wmo en sport De Wmo biedt op het gebied van sport en bewegen extra mogelijkheden. De wet gaat over participatie, sociale samenhang en voorkomen dat bepaalde groepen buiten de samenleving vallen. Sport en bewegen kan bewust ingezet worden om Wmo-doelen te bereiken. Dit geldt zeker ook voor wat sport, bewegen en gezondheid gemeen hebben.
512
Het aantal prestatievelden van de Wmo is teruggebracht van negen naar drie. Sportbeoefening en sportattributen (zoals een sportrolstoel) moeten door een gemeente onder het eerste of eventueel tweede prestatieveld worden ondergebracht om in aanmerking te komen voor een tegemoetkoming.
SO
N D ER W
IJ S
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
Sportrolstoel.
BE R
O
EP
Aandacht voor preventie en gezonde leefstijl De overheid gooit op dit punt het roer om. Dit blijkt uit de nota Gezondheid dichtbij, maar zeker uit de meest recente gezondheidsnota, Het Nationale Preventieakkoord. Er wordt ingezet op allerlei preventieprogramma’s ter voorkoming van aandoeningen als depressiviteit, diabetes, obesitas en dementie. Een gezonde leefstijl is hierbij een sleutelwoord. Gezondheid moet weer iets van de Nederlanders zelf worden. Ze moeten zich bewust zijn van het belang van een gezonde leefstijl en inzien dat op dit punt er voor elke burger een belangrijke opgave ligt.
BO
O
M
Veel projecten zijn gericht op deze preventie en op bewustheid bij de burger dat hij/zij vooral zelf verantwoordelijk is voor een goede gezondheid. Voor mensen met een beperking is dat niet altijd haalbaar. De begeleiders en verzorgers spelen voor hen een belangrijke rol om tot een gezonde leefstijl te komen. Dit geldt met name voor de leefstijlfactoren voeding, bewegen en ontspanning.
H
T
Voeding van mensen met een verstandelijke beperking
C
O
PY
R
IG
Met betrekking tot voeding van mensen met een verstandelijke beperking geldt: lekker en gezond, maar niet altijd een eigen keuze. Gezonde voeding is belangrijk voor een gezond leven van mensen met een verstandelijke beperking, met name om overgewicht te voorkomen. Voor deze factsheet vroegen we aan naasten van mensen met een verstandelijke beperking wat ze vinden van de voeding en van de manier waarop het (samen) eten plaatsvindt. Ook werd naasten gevraagd in hoeverre familieleden met een verstandelijke beperking inspraak hebben in maaltijdkeuzes. Naasten geven aan dat hun familieleden veelal gezond eten, dat ze de maaltijd lekker en gezellig vinden en dat ze weinig belemmeringen ervaren. Er is vaak begeleiding of ondersteuning bij het kiezen, kopen en koken van de maaltijden. Bron: Voss et al. (2020).
513
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Landelijke nota gezondheidsbeleid 2020-2024 In deze gezondheidsnota staat het begrip ‘Positieve Gezondheid’ centraal. Positieve Gezondheid is een bredere kijk op gezondheid, uitgewerkt in zes dimensies: • lichaamsfuncties • mentaal welbevinden • zingeving • kwaliteit van leven • meedoen • dagelijks functioneren.
Positieve Gezondheid.
IG
H
T
Bekijk de video 'Mijn Positieve Gezondheid: hoe werkt het?'
C
O
PY
R
Lees de verdiepingsstof ‘Positieve Gezondheid’.
De nota beschrijft vier belangrijke gezondheidsvraagstukken: • de sociale en fysieke leefomgeving • gezondheidsachterstanden • mentale druk op het dagelijks leven bij jongeren en jongvolwassenen • vitaal ouder worden Als je naar deze vraagstukken kijkt, kun je gemakkelijk de overeenkomst zien met het Preventieakkoord en het Sportakkoord. Elk vraagstuk wordt kort besproken.
514
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
De sociale en fysieke leefomgeving Een gezonde fysieke leefomgeving kan bijvoorbeeld bijdragen aan de vermindering van eenzaamheid en overgewicht. Een ongezonde fysieke leefomgeving kan juist een bron van ziektelast zijn.
N D ER W
IJ S
Aan dit vraagstuk zijn ambities gekoppeld, die vervolgens weer concreet gemaakt worden. Voor dit vraagstuk wil men het bewegen stimuleren. Dit kan bijvoorbeeld door fietsverkeer in en tussen steden te bevorderen, door aantrekkelijk groen aan te leggen (ook voor ouderen en kinderen), door inclusieve speelplekken te creëren en door de omgeving zo in te richten dat ze bijdraagt aan een gezondere leefstijl.
O
EP
SO
Gezondheidsachterstanden Wie rijker en hoger opgeleid is, leeft gemiddeld langer en in betere gezondheid. Gezondheidsachterstanden zijn de afgelopen jaren niet of nauwelijks kleiner geworden, ondanks allerlei inspanningen. Er zijn twee ambities aan dit probleem gekoppeld: • In 2024 is de levensverwachting van mensen met een lage SES toegenomen, evenals het aantal jaren in goed ervaren gezondheid voor mensen met een lage én een hoge SES. • Vanaf 2024 passen we gezondheidsbevordering via de leefomgeving met voorrang toe in wijken en buurten met gezondheidsachterstanden. Op termijn ontwikkelen we in alle wijken en buurten een leefomgeving die een gezonde leefstijl mogelijk en gemakkelijk maakt.
M
BE R
Mentale druk op het dagelijks leven bij jongeren en jongvolwassenen Er zijn signalen dat prestatiedruk en sociale media effect hebben op de gezondheid van jeugd en jongvolwassenen. De druk dient verminderd te worden, onder andere door programma’s/interventies als Mentaal Vitaal en het project Gezonde School.
BO
O
Vitaal ouder worden Er komen in de toekomst steeds meer ouderen met een chronische aandoening. Daarnaast nemen sociale problemen, zoals eenzaamheid, onder ouderen toe. Een op de drie ouderen van 65 jaar en ouder komt minimaal eens per jaar ten val.
IG
H
T
Vitaal ouder worden probeert men onder andere te realiseren door interventies en programma’s als Langer Thuis, Eén tegen eenzaamheid en erkende interventies gericht op valpreventie (In Balans, Valanalyse 65+, Vallen Verleden Tijd). Daarnaast wil men sportverenigingen faciliteren bij het creëren van sportaanbod voor ouderen, zoals walking football en GoldenSports.
C
O
PY
R
De bewegingsagoog en gezondheidsbeleid Preventie en gezonde leefstijl Een bijdrage leveren aan de gezonde leefstijl van cliënten dient een van de prioriteiten van jou als bewegingsagoog te zijn. In het algemeen houdt een bewegingsagoog zich nog te veel bezig met alleen sport en bewegen. Zeker in een instelling waar cliënten 24 uur per dag verblijven, ligt er een belangrijke taak om ook een bijdrage te leveren aan leefstijlfactoren als voeding en ontspanning. Met name binnen de psychiatrie kun je eveneens een bijdrage leveren aan het positief beïnvloeden van het rookgedrag. Zo verschuift de taak van de bewegingagoog van behandelen naar preventie.
515
IJ S
Dit sluit ook prima aan bij het Nationaal Preventieakoord. Een van de speerpunten is het terugdringen van overgewicht en obesitas. Ook hierin is een belangrijke rol weggelegd voor de bewegingsagoog, met gerichte interventies, zoals die te vinden zijn op de website van het Loket Gezond Leven. Dit geldt ook voor valpreventie. In de ouderenzorg, zorg voor verstandelijk gehandicapten en psychiatrie komt vallen helaas veelvuldig voor. Diverse valinterventies zijn bewezen effectief en als bewegingagoog kun je hier prima gebruik van maken.
N D ER W
Positieve Gezondheid en gezondheidsvraagstukken Wat de landelijke nota Gezondheidsbeleid betreft, dient de bewegingsagoog aan te sluiten bij het idee van Positieve Gezondheid. Aan vrijwel alle zes dimensies kun je als bewegingsagoog een bijdrage leveren.
EP
SO
Voor wat betreft de vier belangrijkste gezondheidsvraagstukken kun je een bijdrage leveren aan de sociale en fysieke leefomgeving, gezondheidsachterstanden en vitaal ouder worden. Voor wat betreft de sociale en fysieke omgeving dient de sportaccommodatie ook de functie van sociale ontmoetingsplaats te hebben. Dit zie je ook terugkomen in interventies als Sociaal Vitaal. Het kopje koffie na afloop is bijna net zo belangrijk als de fysieke activiteit. Het gaat echter niet alleen om de inrichting van de sportaccommodatie, maar om het hele terrein van de instelling. Dat moet uitdagen tot bewegen en ontmoeten.
BE R
O
Als bewegingsagoog krijg je vaak te maken met groepen die een gezondheidsachterstand hebben. Ook aan dit vraagstuk kun je een bijdrage leveren. Hierbij gaat het vaak om een aangepast aanbod voor deze doelgroepen, waarbij de activiteiten laagdrempelig zijn. Dit betreft zowel de activiteit zelf als de prijs en de toegankelijkheid.
BO
O
M
De belangrijkste taak ligt bij het vitaal ouder worden. Gelukkig is de afgelopen jaren het aantal bewegingsagogen in de ouderenzorg toegenomen en zij kunnen hier prima een bijdrage aan leveren. De interventies die bij dit vraagstuk genoemd zijn, kan de bewegingsagoog professioneel uitvoeren. Tot slot geldt hier ook weer dat je best wat vaker je gymzaaltje mag verlaten en dat je je richt op de omgeving, zoals ook de buurtsportcoach dat doet. Ook als bewegingagoog kun je adviserend zijn naar sportaanbieders voor mensen met uiteenlopende beperkingen.
H
T
Opdracht 23 Gezondheidsproblemen
IG
Deze opdracht kun je het best in een groepje maken.
C
O
PY
R
De belangrijkste gezondheidsproblemen zijn roken, schadelijk alcoholgebruik, overgewicht, diabetes en depressie. Bespreek met elkaar hoe je als bewegingagoog een bijdrage kunt leveren aan het terugdringen van deze gezondheidsproblemen.
Opdracht 24 Preventie en gezonde leefstijl Deze opdracht kun je het best in een groepje maken. Bespreek met elkaar hoe je als bewegingagoog een bijdrage kunt leveren aan preventie en een gezonde leefstijl.
516
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
Opdracht 25 Sociale en fysieke omgeving Beschrijf in hoeverre je als bewegingsagoog kunt bijdragen aan een sociale en fysieke omgeving.
N D ER W
Deze opdracht kun je het best in een groepje maken. Bespreek met elkaar in welke mate je als bewegingsagoog kunt bijdragen aan vitaal ouder worden.
IJ S
Opdracht 26 Vitaal ouder worden
10.8 Ontwikkelingen in de gezondheidszorg
Voor de bewegingsagoog is het belangrijk om kennis te hebben van ontwikkelingen binnen de gezondheidszorg
BE R
O
EP
SO
Stijgende kosten De kosten van de gezondheidszorg blijven maar stijgen: ze bedragen zo’n 100 miljard. Vooral de uitgaven aan de langdurige zorg stijgen hard. De overheid heeft dan ook maatregelen genomen om de kosten terug te dringen. Enkele belangrijke maatregelen zijn: • zo lang mogelijk zelfstandig functioneren, meedoen in de samenleving • aandacht voor preventie en gezonde leefstijl • hogere drempel voor toegang tot de langdurige zorg • vergoedingen op maat en naar prestatie.
M
Aan de eerste twee punten is in de vorige paragraaf al aandacht besteed. Daarom wordt er alleen ingegaan op de laatste twee punten.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Hogere drempel voor toegang tot de langdurige zorg Door de vergrijzing en de daarmee samenhangende toename van dementie stijgen de kosten van de ouderenzorg snel. De overheid probeert dit een halt toe te roepen met de al eerder genoemde Wmo, maar ook door de drempel die toegang geeft tot de langdurige zorg te verhogen. Als iemand blijvend intensieve zorg nodig heeft, kan hij zich richten tot het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ). Deze instantie stelt vast welke zorg iemand nodig heeft en of dit voldoende is om toegelaten te worden tot de langdurige zorg. Nederland kent een systeem om de zwaarte van het pakket aan zorg en begeleiding te vertalen naar zorgzwaartepakketten; dit zijn de zogenoemde ZZP’s. Alleen met een zware ZZP (vanaf indicatie 5) maakt iemand kans op permanent verblijf in een instelling. Het wordt dus steeds moeilijker om daar geplaatst te worden. Sinds de ingang van de Wet langdurige zorg spreekt men van ‘zorgprofiel’ in plaats van ‘zorgzwaartepakket’. In de praktijk betekent dit dat er in geval van een dementerende vader, moeder, opa of oma nadrukkelijk een beroep op het sociale netwerk (familie, vrienden, buren) wordt gedaan – soms met alle problemen van dien. Overigens biedt de Wet langdurige zorg ook de mogelijkheid om met allerlei ondersteuning thuis te blijven wonen.
517
IJ S N D ER W SO EP
Wlz en zorgprofielen
BE R
O
Opname in zorginstelling, alleen met een bepaald zorgprofiel.
IG
H
T
BO
O
M
De Wlz kent verschillende zorgprofielen binnen de volgende sectoren: • Sector Verpleging en verzorging (V&V) • Sector Verstandelijk gehandicapt (VG) • Sector Licht verstandelijk gehandicapt (LVG) • Sector Lichamelijk gehandicapt (LG) • Sector Zintuiglijk gehandicapt, auditief en communicatief (ZGaud) • Sector Zintuiglijk gehandicapt, visueel (ZGvis) • Sector GGZ, B-groep (GGZ-B).
C
O
PY
R
Als voorbeeld werken we de zorgprofielen voor mensen met een verstandelijke beperking hier uit. Voor deze mensen zijn de volgende zorgprofielen geformuleerd (tussen haakjes staat de verwijzing naar de oude ZZP):
518
Sector verstandelijk gehandicapt • wonen met begeleiding en verzorging (ZZP 3) • wonen met begeleiding en intensieve verzorging (ZZP 4) • wonen met intensieve begeleiding en intensieve verzorging (ZZP 5) • wonen met intensieve begeleiding, verzorging en gedragsregulering (ZZP 6) • (besloten) wonen met zeer intensieve begeleiding, verzorging en gedragsregulering (ZZP 7) • wonen met begeleiding en volledige verzorging en verpleging (ZZP 8).
N D ER W
Sector licht verstandelijk gehandicapt • wonen met enige behandeling en begeleiding (ZZP 1) • wonen met behandeling en begeleiding (ZZP 2) • wonen met intensieve behandeling en begeleiding, kleine groep (ZZP3) • wonen met zeer intensieve behandeling en begeleiding (ZZP 4) • besloten wonen met zeer intensieve behandeling en begeleiding (ZZP 5) • behandeling in een SGLVG-behandelcentrum (ZZP SGLVG 1).
IJ S
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
SO
Vergoedingen op maat en naar prestatie Al geruime tijd gaat de overheid uit van zorg op maat: je ontvangt die zorg die je nodig hebt, niet meer en niet minder. Voor elke individuele zorgvraag ligt dat anders. Dit maatwerk heeft onder andere geleid tot het in het leven roepen van de persoonsgebonden budgetten (pgb’s). In 2015 is ook op het gebied van de pgb’s veel veranderd. Zo loopt de financiering niet meer rechtstreeks via de zorgvrager, maar wordt deze uitgekeerd door de Sociale Verzekeringsbank. Dit heeft tot de nodige problemen geleid.
O
EP
Bekijk de volgende websites: • 'Mijn PGB' • 'SVB: persoonsgebonden budget (PGB)' • 'Per Saldo: het persoonsgebonden budget'.
IG
H
T
BO
O
M
BE R
Een pgb is een budget dat iemand toegekend krijgt om zelf zorgverleners in te huren voor de zorg die hij nodig heeft. Het pgb kan ook besteed worden aan hulpmiddelen en voorzieningen die nodig zijn om de zorg te realiseren. Het budget is afgestemd op de zorgvraag van de individuele cliënt en is daarmee maatwerk. In die zin kun je spreken van vergoedingen op maat.
C
O
PY
R
Diagnose-behandelcombinaties Onder andere om zorgverleners meer te betalen naar hun prestaties en om de kosten beheersbaar te houden, heeft de overheid het systeem van diagnose-behandelcombinaties (DBC’s) ontwikkeld. Het komt er kortweg op neer dat elke aandoening een diagnose krijgt. Aan die diagnose wordt een min of meer standaardbehandeling gekoppeld, waarbij een standaardbedrag hoort waarmee de zorgverleners het moeten doen. Vroeger werd bij wijze van spreken eindeloos betaald voor het behandelen van een complete dwarslaesie op T3. Nu wordt daar door middel van een DBC een bepaald bedrag voor vergoed. Dit legt druk op de zorgverleners om kwaliteit te leveren en het met de toegekende middelen te doen. Voor de overheid is het een middel om de kosten in de hand te houden. Voor veel zorgverleners betekent het naast prestatiedruk ook heel veel administratieve arbeid.
519
Diagnose Behandelcombinatie (DBC)
IJ S
Een DBC of DBC-Zorgproduct is een unieke code (van veertien cijfers) die de zorgvraag, diagnose en de totale behandeling van een patiënt weergeeft. Het gaat om álle activiteiten van het ziekenhuis en de betrokken medisch specialisten. Het ziekenhuis gebruikt de DBC of DBC-Zorgproduct in zijn administratie.
N D ER W
Wat is een Diagnose Behandelcombinatie (DBC)? DBC staat voor Diagnose Behandelcombinatie. Een DBC vormt de basis voor de rekening die je van je zorgverlener krijgt. Ziekenhuizen, maar ook zelfstandige behandelcentra en revalidatieklinieken, werken met DBC’s. Met DBC’s kunnen zorginstellingen de rekening voor de geleverde zorg indienen bij je zorgverzekeraar. Meer informatie over de rekening van het ziekenhuis vind je op de website van de NZa.
EP
SO
Bron: Patiëntenfederatie Nederland (2023).
M
BE R
O
De belangrijkste ontwikkelingen Er worden hier vijf belangrijke ontwikkelingen binnen de zorg besproken. • digitalisering en eHealth • kunstmatige intelligentie • toenemende aandacht voor duurzaamheid • verplaatsing van zorg naar de thuissituatie • preventie.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
Digitalisering en eHealth Binnen de zorg is sprake van toenemende digitalisering. Bij medische hulpmiddelen is en wordt dit steeds belangrijker; denk aan het gebruik van apps of wearables. Zo bestaat er een veelheid aan apps die mensen ondersteunen bij aandoeningen als diabetes, reuma of het hebben van een stoma. In de stoma-app vind je alle benodigde informatie, ook gericht op sport en bewegen.
Stoma-app.
520
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
Binnen de revalidatie wordt er steeds meer gebruikgemaakt van virtual reality of speciale apps en games om te revalideren of grip te krijgen op de aandoening en het leven.
N D ER W
IJ S
Er zijn steeds meer wearables beschikbaar, zoals inspanningstrackers, thuismeetapparatuur en sensoren. Bij het laatste kun je onder andere denken aan sensoren die de bloedsuikerspiegel registreren. In ziekenhuizen wordt geëxperimenteerd met zogeheten slimme pleisters, waardoor het mogelijk is een patiënt op afstand te monitoren. De zorg vindt ook steeds meer op afstand plaats. Voor een moedervlek of mogelijke tekenbeet hoef je niet meer fysiek langs de huisarts, maar stuur je een foto in. Videoconsulten worden steeds meer de toekomst. Natuurlijk zal het fysieke contact met specialisten blijven. In dit verband wordt gesproken over ‘blended care’.
SO
Blended care
EP
Blended care is een combinatie van traditionele face-to-face behandelingen en online hulpverlening, maar hoe pas je dit toe in de praktijk? De meest effectieve manieren van het inzetten van blended care voor je zorgorganisatie hebben we voor je samengevat.
O
BO
Bron: eHealth88 (2019).
M
BE R
O
Blended care, een vorm van eHealth, kan om te beginnen op kleine schaal ingezet worden. Dit maakt het voor iedere zorgorganisatie mogelijk om blended care toe te passen. De mate waarin ICT wordt gebruikt in bijvoorbeeld de vorm van een patiëntportaal is afhankelijk van de mogelijkheden binnen de organisatie. Het is daarom raadzaam om voor het inzetten van blended care een meerjarenprogramma op te stellen. Hierin kunnen de ontwikkeling, de eventuele samenwerking en de benodigde ICT-infrastructuur worden opgenomen.
R
IG
H
T
Ontwikkeling van domotica: bij domotica gaat het om technologische hulpmiddelen in en om het huis die het wooncomfort vergroten en ervoor zorgen dat mensen meer zelfredzaam zijn. Denk bijvoorbeeld aan sensoren die een signaal afgeven aan zorgverleners of mantelzorgers zodra er een ongebruikelijke of gevaarlijke situatie ontstaat. Maar ook slimme medicijndispensers, die ervoor zorgen dat mensen op tijd hun medicijnen nemen, en videocommunicatie behoren tot de mogelijkheden.
C
O
PY
De inzet van zorgrobots in de zorgsector neemt ook toe. Een robot kan helpen bij het uitvoeren van taken, maar kan ook een sociale functie vervullen bij bijvoorbeeld eenzame ouderen of zieke kinderen. Daarnaast bestaan er robots die worden ingezet bij beweging en revalidatie, of om het geheugen van dementerenden te trainen. Robots worden al langer ingezet bij het uitvoeren van operaties. Ook dit gebruik zal toenemen.
521
IJ S
Kunstmatige intelligentie (AI) Speciale algoritmes worden gebruikt om informatie van de gebruiker te verzamelen en analyseren, en daarvan te leren. Het is steeds beter mogelijk om vrijwel onmiddellijk verkregen informatie te analyseren en een behandeling te adviseren. Voor praktisch alle systemen geldt dat ze door ervaring (meer data) als het ware steeds beter, slimmer worden.
N D ER W
AI kan een bijdrage leveren door verbeterde diagnose, behandeling en monitoring. Computers kunnen soms nog beter ziekten als kanker en tuberculose herkennen dan artsen. Er bestaan toepassingen die uit een scan van een retina (netvlies) automatisch kunnen afleiden of iemand diabetes heeft, en uit een huidfoto valt de aanwezigheid van een melanoom te bepalen.
EP
SO
Bij kankeronderzoek worden pathologen door AI-systemen geholpen met de bestudering van weefsels. Radiologen zetten AI in bij het speuren naar bolletjes op een CT-scan van de longen en ook röntgenfoto’s van de borst zijn bijvoorbeeld gemakkelijker af te lezen. Daarnaast kunnen onder meer hersenbloedingen, tumoren en klaplongen sneller worden opgespoord met behulp van kunstmatige intelligentie. Andere software helpt artsen te bepalen of iemand dement is.
AI voor Gezondheid en Zorg
O
M
BE R
O
Kunstmatige intelligentie (AI) kan een belangrijke hefboom vormen in de aanpak van wereldwijde urgente uitdagingen in de gezondheidszorg, zoals het tekort aan zorgpersoneel, toenemende gezondheidsverschillen, opkomende dreigingen van wereldwijde pandemieën, het beheer van niet-overdraagbare ziekten en leeftijdsgebonden ziekten (zoals kanker en de ziekte van Alzheimer) en het lange ontwikkeltraject van nieuwe geneesmiddelen. In Delft geloven we dat AI innovatieve benaderingen van gezondheid, welzijn en gezondheidszorg mogelijk kan maken, en de toekomst van medische professionals, patiënten en hun families mede vorm kan geven.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
AI presteert beter dan mensen in patroonherkenning en machine learning, maar schiet tekort in taken die algemene kennis van de wereld, gezond verstand, samenwerking, aanpassingsvermogen, verantwoordelijkheid, transparantie en uitlegbaarheid vereisen. In onze visie omarmen wij een ‘mensgericht’ model voor kunstmatige intelligentie, geïntegreerd in een ecosysteem voor gezondheidszorg en zorg dat effectief, efficiënt en rechtvaardig is. In dit model is de integratie van menselijke en kunstmatige intelligentie (hybride intelligentie) het vertrekpunt voor het ontwerp van methoden en gegevens (infrastructuur). Wij gaan hybride intelligentie-oplossingen voor de gezondheidszorg ontwerpen en ontwikkelen, waarbij menselijke intelligentie en AI-intelligentie optimaal worden gecombineerd voor de ontwikkeling van AI-technologie (bijvoorbeeld training van AI-modellen), controle (bijvoorbeeld monitoring en evolutie van AI-gedrag), en werking (bijvoorbeeld interactie tussen mensen en intelligente agents voor gezamenlijke taken, met AI als een vertrouwde medewerker en metgezel).
522
Bron: TU Delft (z.d.).
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
N D ER W
Verplaatsing van zorg naar de thuissituatie Zorg in de thuissituatie kan de zorg en ervaring voor patiënten verbeteren en kan helpen om de druk op ziekenhuizen te verminderen.
IJ S
Toenemende aandacht voor duurzaamheid Duurzaamheid is steeds belangrijker in de zorgsector. De druk op de gezondheidszorg wordt groter en tegelijkertijd is er de uitdaging om de zorg betaalbaar te houden. De zorgsector heeft een belangrijke rol in het verminderen van de milieu-impact.
SO
Preventie Preventie is al een aantal keer aan de orde gekomen. Ook zorgverzekeraars nemen in hun inkoopbeleid steeds meer preventieve zorg op. Het inzetten op preventie draagt bij aan het kwalitatief goed, toegankelijk en betaalbaar houden van de zorg. Immers een gezonde leefstijl maakt minder (snel) ziek.
EP
Ontwikkelingen binnen de psychiatrie Binnen de psychiatrie worden twee ontwikkelingen gesignaleerd: • gepersonaliseerde psychiatrie • meer aandacht voor het dagelijks leven van de psychiatrische patiënt.
BO
O
M
BE R
O
Gepersonaliseerde psychiatrie Gepersonaliseerde psychiatrie wil zeggen dat er steeds minder wordt uitgegaan van een gelijke aanpak bij (ogenschijnlijk) dezelfde problematiek. Een depressie wordt voor wat betreft de kenmerken keurig beschreven in de DSM-V RT, maar vrijwel iedereen beleeft dit op een persoonlijke wijze. Daarom dient de aanpak ook persoonlijk te zijn. Zo kan de behandeling per cliënt dus sterk verschillen. Iemands genetische aanleg is bijvoorbeeld een belangrijke factor. Door de technologische vooruitgang is er meer bekend over de werking van de genen. Hierdoor kan beter voorspeld worden of en hoe iemand een bepaalde psychische aandoening ontwikkelt. Ook bij deze ontwikkeling speelt dus de al eerder besproken kunstmatige intelligentie een rol. Binnen de gepersonaliseerde psychiatrie zijn smartwatches en apps van belang. Hiermee kan de cliënt zelf monitoren hoe het met hem of haar gaat, wat de zelfstandigheid ten goede komt.
C
O
PY
R
IG
H
T
Het dagelijks leven van psychiatrische patiënten Er is in de psychiatrie een groeiende aandacht voor het gewone leven van de patiënt. Steeds meer wordt gekeken naar hoe men in het dagelijks leven functioneert. Behoeften en wensen op het gebied van wonen, werk en sociale relaties krijgen zo meer aandacht. Op tijd signaleren en goede begeleiding zijn dan beter mogelijk. Dit zorgt ervoor dat minder mensen plotseling aangewezen zijn op de crisisopvang. Dit betekent ook minder bedden in de ggz en meer behandelingen door de huisarts en in de thuissistuatie. Een grote groep psychiaters, met als belangrijkste woordvoerder Jim van Os, wil het roer in de pschiatrie behoorlijk omgooien. De ggz is voor wat betreft diagnostiek en behandeling met handen en voeten gebonden aan de klassieke DSM-systematiek. Zij beogen een nieuwe, andere kijk op het psychisch lijden van mensen.
523
GEM (Ecosysteem Mentale Gezondheid) houdt zich sinds 2020 bezig met de uitdaging om de visie op psychisch lijden vanuit De Nieuwe GGZ in cocreatie te bewijzen, organiseren en financieren.
IJ S
Ecosysteem mentale gezondheid (GEM)
N D ER W
De GEM-hypothese is dat de zorg niet verbetert door de match van de vraag met het bestaande ggz-aanbod te optimaliseren (selectie of aanbodgericht), maar door in gezamenlijkheid een antwoord te formuleren op de vraag van de cliënt. Dat antwoord moet gevonden worden in een veel ruimer palet van mogelijke interventies dan momenteel geboden wordt (diversificatie). Dit vraagt om een verruiming van zinvolle en relevante interventies. Hierbij betrekt GEM nadrukkelijk ook ervaringsdeskundigheid, welzijnsaanbod en aanbod uit het publieke domein.
SO
Voor GEM is duidelijk dat het aanbod, de organisatie en financiering van zorgverlening daartoe opnieuw ingericht zullen moeten worden.
BE R
O
Bekijk de video 'Ecosysteem Mentale Gezondheid'.
EP
Bron: De Nieuwe GGZ (z.d.).
M
Lees de verdiepingsstof ‘Trends binnen de revalidatie’.
O
De bewegingsagoog en ontwikkelingen
PY
R
IG
H
T
BO
Zelfstandig functioneren Wat betreft de maatregelen om de zorgkosten te drukken, kun je als bewegingsagoog in elk geval een bijdrage leveren aan het zo lang mogelijk zelfstandig functioneren van mensen. Je kunt ervoor zorgen dat cliënten bijvoorbeeld voldoen aan de beweegrichtlijnen. Voor ouderen houdt dit in dat er ook bot- en spierversterkende oefeningen én balansoefeningen gedaan moeten worden. Deze richtlijn is met name gericht op het behoud van zelfstandigheid. Binnen de revalidatie kan gerichte (rolstoel)training van nut zijn bij het weer zelfstandig functioneren. In die zin kan aandacht voor ADL belangrijk zijn in meerdere sectoren waar de bewegingsagoog werkzaam is.
C
O
Het bijdragen aan preventie en een gezonde leefstijl is al eerder aan de orde gekomen. Dit is en blijft een belangrijke taak voor jou als bewegingsagoog.
524
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
IJ S
Apps, wearables, gamification De bewegingsagoog kan het gebruik van apps en/of wearables stimuleren. Het zijn hulpmiddelen die niet alleen bijdragen aan zelfmonitoring, maar ook aan de motivatie van mensen. Activitytrackers meten je sport- en beweeggedrag, geven aan hoe actief je bent, hoeveel calorieën je verbrandt, wat je slaappatroon is en hoe hoog je hartslag is. Dit kan een stimulans zijn om (meer) te blijven bewegen.
N D ER W
Veel mensen houden van spelletjes. Daarom is het belangrijk om gebruik te maken van gamification. Bij gamification voeg je een spelelement toe aan een bepaalde activiteit om die leuker te maken. Je kunt gamification omschrijven als: het verbeteren van een dienst of activiteit door (digitale) spelelementen toe te passen die het gebruik ervan aantrekkelijker maken. Bekijk de video 'Wat zijn serious games?'
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
Dat spelelement kan te maken hebben met het ontvangen van feedback, het in beeld brengen van de voortgang, allerlei vormen van belonen, sociale verbondenheid en het stellen en bereiken van doelen. De feedback krijgt iemand bijvoorbeeld door lampjes, geluidseffecten, een hoger level of een hogere score. Op die manier probeer je mensen actief te maken of ervoor te zorgen dat ze actief blijven. Ook dit kan op verschillende manier gebeuren. Meestal gaat het om een tool of app die speels stimuleert tot (extra) beweging. Voorbeelden hiervan zijn Strava, Ommetje, virtueel fietsen door de eigen stad, oplichtende traptreden, QR-joggingroutes door de stad en de interactieve speeltoestellen van Yalp.
Interactieve speeltoestellen van Yalp. Lees de verdiepingsstof ‘Gamification’.
525
Opdracht 27 Maatregelen binnen de gezondheidszorg
N D ER W
De overheid heeft de volgende maatregelen genomen om de kosten terug te dringen: • zo lang mogelijk zelfstandig functioneren, meedoen in de samenleving • aandacht voor preventie en gezonde leefstijl • hogere drempel voor toegang tot de langdurige zorg • vergoedingen op maat en naar prestatie.
IJ S
Deze opdracht kun je het best in een groepje maken.
Opdracht 28 Apps en wearables
SO
Bespreek met elkaar wat je als bewegingsagoog hieraan kunt bijdragen.
BE R
Opdracht 29 Gamification
O
EP
Deze opdracht kun je het best in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar van welke apps en wearables jij zelf gebruikmaakt en welke in de praktijk gebruikt worden. b. Zoek op internet naar een app of wearable die van toegevoegde waarde kan zijn voor de bewegingsagogie. Deel het resultaat met andere groepjes.
Deze opdracht kun je ook in een groepje maken.
BO
O
M
Bekijk de volgende video’s: • 'Gamification of physical therapy in VR' • 'Virtual Reality Stroke Rehabilitation Exercise' • 'DobbelFit'.
T
Is er ook in de derde video volgens jullie sprake van gamification? Bespreek vervolgens met elkaar wat jullie met gamification binnen het werk van een bewegingagoog kunnen.
IG
H
Opdracht 30 Discussie over verantwoordelijkheid
C
O
PY
R
Deze opdracht kun je in groepjes doen. Ook kan de groep in tweeën worden gesplitst (voor- en tegenstanders van de stelling). Discussieer met elkaar over de stelling: ‘Gezondheid is de verantwoordelijkheid van de burgers zelf’.
Opdracht 31 Leerdoelen a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Als je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt doen.
526
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
Je kunt de begrippen missie, visie en beleid omschrijven.
2.
Je kunt een beleidsplan opstellen.
3.
Je kunt de belangrijkste beleidsinstrumenten omschrijven en een aantal toepassen in de praktijk.
4.
Je kunt het sportbeleid in Nederland omschrijven en het belang daarvan aangeven voor de bewegingsagoog.
5.
Je kunt het gezondheidsbeleid in Nederland omschrijven en het belang daarvan aangeven voor de bewegingsagoog.
6.
Je kunt de belangrijkste ontwikkelingen binnen de gezondheidszorg beschrijven.
EP
SO
N D ER W
1.
IJ S
b. Vul de beoordeling in.
O
10.9 Verdiepingsstof - Gemeentelijke cijfers Gezondheidsmonitor
M
BE R
Sinds september 2021 staan op volksgezondheidenzorg.info de gemeentelijke resultaten voor de gezondheidsindicatoren uit de Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2020, met een toelichting. De onderliggende cijfers zijn te vinden op CBS Statline en RIVM Statline. De landelijke en regionale cijfers voor deze gezondheidsindicatoren zijn eerder dit jaar al gepubliceerd.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
De Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen is een grootschalig vragenlijstonderzoek dat elke vier jaar wordt uitgevoerd door de 25 GGD’en, VG gemeente Utrecht, GGD GHOR Nederland, RIVM en CBS. Deze keer is de monitor afgenomen onder bijna 540.000 mensen van 18 jaar en ouder. Het onderzoek richt zich op gezondheid, welzijn en leefstijl en laat cijfers zien op lokaal, regionaal en landelijk niveau. Het omvat uiteenlopende vragen: van vragen over hoe men de eigen gezondheid ervaart en over lengte en gewicht, tot vragen over roken, geluidsoverlast en eenzaamheid en over angst, stress en depressie. Mede op basis van deze gegevens wordt bijvoorbeeld het lokale gezondheidsbeleid in een regio opgesteld of geëvalueerd. Per gemeente zitten er verschillen in gezondheidsindicatoren. Verschillen hangen samen met bijvoorbeeld bevolkingssamenstelling, opleidingsniveau, leefstijl, zorggebruik en omgevingskenmerken. De GGD’en analyseren de regionale en gemeentelijke uitkomsten, bekijken waardoor eventuele gezondheidsverschillen worden veroorzaakt en adviseren over een mogelijke aanpak. Voor vragen over de regionale en gemeentelijke uitkomsten kun je contact opnemen met de lokale GGD. Zie www.ggd.nl voor de contactgegevens. Bron: GGD GHOR Nederland (z.d.).
527
10.10 Verdiepingsstof - Nota gehandicaptensport Ga naar de website 'Nota gehandicaptensport'.
IJ S
10.11 Verdiepingsstof - Organisatorische integratie
SO
N D ER W
Met het begrip organisatorische integratie wordt het proces aangeduid waarmee sport voor mensen met een handicap binnen de reguliere sport wordt ingebed. De doelstelling van organisatorische integratie is het vergroten van de sportmogelijkheden voor mensen met een handicap door: • gebruik te maken van de bestaande sportinfrastructuur, zoals reguliere sportbonden, sportverenigingen, accommodaties en ondersteuners in de sport • de sport voor mensen met een handicap in al haar facetten organisatorisch en beleidsmatig bij de reguliere sportbond in te bedden.
EP
‘In al haar facetten’ betekent dat de sportbond de verantwoordelijkheid neemt voor alle doelgroepen die de sport (van breedtesport tot en met topsport) beoefenen. De inbedding bij de sportbond en haar geledingen kan gefaseerd (per doelgroep en per organisatieonderdeel van de reguliere sportbond) verlopen
BE R
O
Organisatorische integratie heeft consequenties voor het type sportvereniging dat op termijn lid zal zijn van de reguliere sportbond. De twee belangrijkste verschijningsvormen zijn: • verenigingen die een sportaanbod hebben voor mensen met en zonder een handicap • verenigingen met enkel en alleen een aanbod voor mensen met een handicap.
BO
O
M
Voor alle duidelijkheid: organisatorische integratie zegt iets over de organisatievorm waarin wordt gesport en betekent niet dat sporters met en zonder handicap met elkaar moeten sporten. Als de sporters dit wel willen, is dit uiteraard geen probleem. Volledige integratie is echter niet de doelstelling van organisatorische integratie. Bron: Notté et al. (2011).
H
T
10.12 Verdiepingsstof - Diversiteit
C
O
PY
R
IG
Sportdeelname stimuleren onder verschillende sociale groepen en ongewenst gedrag en sociale uitsluiting tegengaan: dat zijn belangrijke thema’s in sportbeleid en -onderzoek. Iedereen moet kunnen deelnemen aan sport en zich daar ook ‘thuis’ kunnen voelen. Ongeacht geslacht, leeftijd, sociaal-economische achtergrond, etniciteit, fysieke/cognitieve beperking of seksuele voorkeur. Het Mulier Instituut onderzoekt de sportdeelname van allerlei groepen in de samenleving, maar ook de vertegenwoordiging van die groepen in leiderschapsposities in de sport. En we bestuderen mechanismen van in- en uitsluiting en de beleidsaandacht voor diversiteit en specifieke groepen. Bron: Mulier Instituut (z.d.).
528
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
10.13 Verdiepingsstof - Positieve Gezondheid
IJ S
Wat is Positieve Gezondheid? Positieve Gezondheid is een bredere kijk op gezondheid, uitgewerkt in zes dimensies. Met die bredere benadering draag je bij aan het vermogen van mensen om met de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven om te gaan. Én om zo veel mogelijk eigen regie te voeren.
N D ER W
Een gezondheidsvisie Het denken over gezondheid en ziekte is de laatste jaren sterk aan het veranderen. Lange tijd zagen we gezondheid vooral als afwezigheid van ziekte. Positieve Gezondheid kijkt juist breder. Daarbij gaat het niet om gezondheid als een statisch gegeven of een te bereiken doel, maar om de veerkracht van mensen om zich aan te passen aan wat zich in het leven voordoet. Die meer dynamische benadering doet meer recht aan mensen en aan wat voor hen betekenisvol is.
BE R
O
EP
SO
Een methode Die brede invulling van gezondheid is uitgewerkt in zes dimensies. Die zijn voortgekomen uit onderzoek naar wat mensen zelf verstaan onder gezondheid. Zij blijken niet alleen lichamelijke gezondheid belangrijk te vinden, maar bijvoorbeeld ook zingeving, meedoen en kwaliteit van leven. Het spinnenwebdiagram beschrijft de zes dimensies en bijbehorende aspecten. Met het spinnenweb kunnen mensen hun eigen gezondheid in kaart brengen. Ook is het een instrument dat kan worden ingezet als opmaat naar een gesprek over gezondheid en welzijn.
BO
O
M
Wat is het niet? • Positieve Gezondheid gaat niet over een positieve kijk op gezondheid. Het gaat om de brede blik. • Positieve Gezondheid is geen definitie. Daar is bewust voor gekozen. Het is meer een karakterisering, een gedachtegoed, dan een afbakening. • Positieve Gezondheid is geen meetinstrument. Het spinnenwebdiagram is geen onderzoeksinstrument waarmee je bijvoorbeeld kunt kwantificeren hoe het staat met de gezondheid van je medewerkers.
C
O
PY
R
IG
H
T
Vergelijking andere gezondheidsconcepten De afgelopen jaren zijn er diverse modellen, aanpakken en brede gezondheidsconcepten verschenen. Vaak is de vraag hoe Positieve Gezondheid zich verhoudt tot de andere brede benaderingen. Hoewel ze verschillend worden ingevuld, zijn er ook overeenkomsten, zoals aansluiten op individuele wensen en het anders aangaan van de dialoog met patiënten. De benaderingen kunnen elkaar in het gebruik versterken. Er zijn twee bronnen die de verschillende benaderingen in kaart brengen: • Positieve Gezondheid in perspectief (IPH, Talent for Care, 2019) • Het gebruik van brede gezondheidsconcepten (RIVM, 2019). Bron: Institute for Positive Health (z.d.).
529
10.14 Verdiepingsstof - Gamification
IJ S
Gamification is het gebruiken van spelelementen in een niet-spelsetting, zodat een activiteit leuker wordt. Denk aan beweegapps waarin je door stappen te zetten punten verzamelt en je vrienden ‘verslaat’.
N D ER W
Bruikbaar in allerlei settings Vooral gaming en gamification bieden kansen om bewegen in de wijk te stimuleren, al heeft ‘games-professor’ Ben Schouten van de TU Eindhoven het liever over ‘playification’. “De kracht van gaming en gamification schuilt in de motiverende spelelementen. Je krijgt bijvoorbeeld feedback met geluiden of lampjes, doorloopt levels en ziet je progressie. Ook sociale mogelijkheden maken games aantrekkelijk, zoals chatten of samenspelen met anderen.” Dit alles verhoogt de intrinsieke motivatie. Bovendien zijn games laagdrempelig, dus kun je ze in allerlei settings gebruiken. “Alles kan een speelveld zijn.”
BE R
O
EP
SO
Daarom worden gaming en gamification steeds meer ingezet door bijvoorbeeld scholen, zorginstellingen, sportaanbieders en buurtsportcoaches. Dat gebeurt op allerlei manieren. Zo kun je de motiverende spelelementen gebruiken in het bewegingsonderwijs. Je kunt (beweeg)game-toernooien op sportverenigingen of gamedagen in het woonzorgcentrum organiseren, of een interactieve beweeggame op een jongerenevent aanbieden. Ook kun je als buurtsportcoach met beweegapps activiteiten en buitenspelen interessanter maken. Bovendien komen er steeds meer EGG-mogelijkheden in de openbare ruimte, zoals oplichtende traptreden en QR-jog-routes door de stad.
BO
O
M
Voor iedereen een game die werkt Volgens Carla Scholten, oprichter van Embedded Fitness, bestaat er voor iedereen een game die werkt. “De beste game verschilt per groep. Zo willen kinderen vooral spektakel, ‘fun’ en sociaal contact. Ouderen gaat het meer om beleving en herkenbaarheid; zij gaan bijvoorbeeld liever ‘virtueel fietsen’ door hun eigen stad. En volwassenen zijn dol op data: hoe hard ga ik? Dus stem je aanbod af op de doelgroep.”
IG
H
T
Dat je games zo goed kunt afstemmen op de gebruikers, maakt bovendien allerlei doeleinden mogelijk. Denk aan mensen die thuis hun fysio-oefeningen met een motiverende app of game uitvoeren. Of aan parkinsonpatiënten die thuis een digitaal bordspel spelen dat motorische handelingen vraagt, waarna het spel data naar de arts stuurt. En wat dacht je van kinderen met een beperking, die hun motoriek trainen bij een interactieve beweegmuur?
C
O
PY
R
Aansluiten op leefwereld Met games kun je dus goed aansluiten op de leefwereld van mensen – en dat biedt kansen om bewegen te stimuleren. Ayla Schwarz, onderzoeker bij Wageningen University, vertelt: “Zo gaan veel kinderen minder bewegen als ze naar de middelbare school gaan. De uitdaging voor deze groep is: hoe verweven ze bewegen in hun dagelijks leven? Gaming is daarom een goede ingang; dat doen ze al.”
530
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
N D ER W
IJ S
Ook Nolan Noordzij ziet die kracht van games om specifieke groepen te bereiken en activeren. Hij is combinatiefunctionaris esports bij de gemeente Rotterdam en oprichter van House of Esports. “Denk aan kinderen die opgroeien in armoede. Veel games kunnen gratis gespeeld worden. Ook kan zo’n game juist iets zijn wat ze al wél kunnen. Daardoor betrek je ze gemakkelijker.” Zelfs als games niet direct uitnodigen tot bewegen, kun je ze inzetten om mensen te laten bewegen. Noordzij: “Ik zeg weleens tegen kinderen: als jij beter wilt worden in Mario, moet je fit zijn. Dat werkt, want je doet aanspraak op hun behoeften en verlangens zonder dat je bewegen geforceerd toevoegt.”
SO
Social skills Met slimme inzet van gaming en gamification kun je dus bewegen stimuleren, maar dat is niet het enige. Ben Schouten: “Het draait bijvoorbeeld ook om het creëren van sterke en veilige communities. Gamen is sociaal en verbindt. Dat geldt niet alleen voor de jeugd; zo blijken we met games eenzaamheid onder ouderen te kunnen verminderen.”
EP
Naast bewegen, ontspannen en plezier maken levert gaming nog meer op, ziet ook buurtsportcoach Paulien Kok van Stichting De Schroef. “Tijdens het gamen en bewegend leren ben je actief met anderen bezig. Bovendien ontwikkel je talenten en train je social skills, zoals samenwerken, en digitale vaardigheden. En dat alles helpt ook bijvoorbeeld later bij de studie.”
BE R
O
Bron: Dummer & Bulkens (2022).
10.15 Verdiepingsstof - Trends binnen de revalidatie
BO
O
M
Hoe ziet de Nederlandse medisch specialistische revalidatie eruit in het jaar 2030? Om revalidanten ook in de toekomst te kunnen bieden waarom gevraagd wordt, verdiepte Revalidatie Nederland zich mét andere betrokkenen in die vraag.
C
O
PY
R
IG
H
T
Demografisch • Meer ouderen, minder jongeren. De samenleving vergrijst. Er ontstaat een groeiende en meer complexe zorgvraag van ouderen. • De samenleving verandert en de diversiteit in zorgvragen neemt toe. De verschillen nemen toe tussen mensen die wel en niet regie willen en kunnen voeren over eigen gezondheid en zorg. • Ziekten die voorheen fataal waren, zijn dat niet meer. Het aantal chronisch zieken neemt toe, net als het aantal mensen met meerdere aandoeningen tegelijk. De zorgvraag groeit en wordt complexer. Economisch • Toegankelijkheid van zorg komt door de toenemende zorgvraag en het dreigend tekort aan zorgpersoneel onder druk te staan. • De sociaal-economische verschillen nemen toe. Mensen met een laag inkomen hebben een lagere levensverwachting en meer gezondheidsproblemen.
531
N D ER W
IJ S
Sociaal-cultureel • Zorgvragen worden complexer en uiteenlopender, en elke zorgvraag en omgeving is uniek. Dit vraagt om meer zorg op maat voor elke patiënt. • Positieve Gezondheid: gezondheid wordt niet meer gedefinieerd als afwezigheid van ziekte, maar als het vermogen van een individu om zich aan te passen en eigen regie te voeren. • Met de toenemende zorgvraag neemt ook de aandacht voor preventie toe. De aandacht voor de eigen verantwoordelijkheid voor gezondheid zet de solidariteit onder druk. • Door financiële beperkingen en personeelstekort moeten we vaker een beroep doen op mantelzorgers, maar het aantal mantelzorgers per patiënt neemt af. • Zorg zal vaker dichtbij of aan huis verleend worden. Veel mensen willen hun leven ook op hogere leeftijd voortzetten zoals zij gewend zijn. • De samenleving eist meer transparantie over de kwaliteit van zorg en de verwachtingen over die kwaliteit stijgen. Evidence based werken wordt nog belangrijker.
BE R
O
EP
SO
Technologisch • De technologische mogelijkheden groeien snel. Het op een slimme manier gebruikmaken hiervan vraagt innovatievermogen van zorginstellingen. Door de vele opties wordt het steeds lastiger om te bepalen wat van toegevoegde waarde is voor een patiënt. • Patiënten kunnen steeds meer in verbinding staan met zorgprofessionals en krijgen toegang tot hun eigen gegevens. Samenwerking tussen zorgverleners kan verbeteren dankzij informatie-uitwisseling.
M
Politiek Er wordt steeds meer een beroep gedaan op de eigen verantwoordelijkheid van burgers. Verwachtingen rond zelfredzaamheid zijn hoog.
H
T
BO
O
Sectorgebonden • Revalidatieprofessionals krijgen een meer coachende rol. De relatie tussen de patiënt en zorgprofessional verandert. • Zorg wordt steeds vaker georganiseerd in een netwerk rond de patiënt. Samenwerkingsverbanden worden belangrijker en zorg verplaatst zich. • Om de kwaliteit te vergroten en zorgkosten te verlagen, ontstaat meer concentratie van specialistische zorg en meer spreiding van algemene zorg.
C
O
PY
R
IG
Bron: Revalidatie Magazine (2017).
532
Thema 10 Ontwikkelingen en beleid binnen zorg en welzijn
10.16 Begrippen
IJ S
Beleid Het streven naar het bereiken van bepaalde doeleinden met bepaalde middelen en bepaalde tijdskeuzen.
N D ER W
Community care Opvang, zorg in de samenleving.
Diversiteit Gaat over de mix van verschillen tussen mensen: demografisch (leeftijd, religie, gender, seksuele diversiteit, cultuur), fysieke mogelijkheden, maar ook over verschil in karakters, opleidingsniveau, vakgebieden, organisatiecultuur etc.
SO
Gamification Je voegt een spelelement toe aan een bepaalde activiteit om die leuker te maken.
EP
Inclusieve samenleving Samenleving waarbij iedereen erbij hoort, niemand uitgesloten wordt.
BE R
O
Integratie Ingroeien in een groter geheel, opgenomen worden in de samenleving. Missie Geeft aan wat een organisatie wil zijn en wat zij wil betekenen voor haar omgeving.
BO
Oligofrenie Geestelijke achterstand.
O
M
Normalisatie Dat wat in onze maatschappij gebruikelijk is, vormt het uitgangspunt.
H
T
Participeren Meedoen (in de samenleving).
R
IG
PDCA-cyclus Plan, Do, Check en Act.
C
O
PY
Positieve sportcultuur Een sportomgeving waar ontwikkeling, plezier en sociale veiligheid centraal staan. Sportinfrastructuur Het gaat hierbij niet alleen om de sportvelden, zwembaden, sporthallen en clubhuizen, maar ook om het stadspark en het trapveldje in de wijk.
533
SWOT-analyse Analyse die zowel de interne situatie (sterkten en zwakten) als de externe situatie (kansen en bedreigingen) in kaart brengt.
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Wearables Draagbare technologie.
534
LITERATUURLIJST
IJ S
2Reflect. (2008). Roos van Leary. Geraadpleegd op 10 juli 2023, van https://www.2reflect.nl/roos-van-leary/
N D ER W
Agathos. (z.d.). Over ons. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.agathos-hulpverlening.nl/over-ons
Agressietraining.nl. (z.d.). Inzicht in miscommunicatie tussen culturen. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://agressietraining.nl/kennisbank/oorzaken-agressie/inzicht-in-miscommunicatie-tussen-culturen/
SO
Agressietraining.nl. (z.d.). Psychoanalyse en agressie. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://agressietraining.nl/kennisbank/oorzaken-agressie/psychoanalyse-en-agressie/
O
EP
Aldana, R. (2022). Hedonische adaptatie: waarom ontevredenheid nooit ophoudt. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://verkenjegeest.com/hedonische-adaptatie-waarom-ontevredenheid-nooit-ophoudt/
BE R
Alles in Beweging. (z.d.). Motorische Remedial Teaching. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://allesinbeweging.net/hoofdthema/motorische-remedial-teaching Amarant. (z.d.). Over ons. Geraadpleegd op 21 juli 2023, van https://www.amarant.nl/over-ons
O
M
Augeo. (z.d.). Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Geraadpleegd op 18 juli 2023, van https://www.augeo.nl/themas/meldcode
BO
Bassant, J. & de Roos, S. (2010). Methoden voor sociaal-pedagogisch hulpverleners. Uitgeverij Coutinho.
T
Bax, H. & van den Heuvel, A. (2005). Ethiek in beweging. Uitgeverij Koninklijke Van Gorcum.
IG
H
Boendermaker, L. et al. (2013). Residentiële jeugdzorg: wat werkt? Nederlands Jeugdinstituut.
PY
R
Brandsema, A., Van Lindert, C. & Van den Berg, L. (2017). Sport en bewegen voor mensen met gedragsproblemen en/of autismespectrumstoornis. Mulier Instituut / Kenniscentrum Sport.
C
O
Broers, E., & de Lange, G. (1996). Agressie in de psychiatrie. NcGv.
BTSG. (2017). Het Bewegings Activerings Programma (BAP). Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://btsg.nl/bewegings-activerings-programma-bap/ CED-Groep. (z.d.). Taakspel. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.taakspel.nl/
535
CSG. (z.d.). LHBTIQ+ voor proffesionals. Geraadpleegd op 18 juli 2023, van https://centrumseksueelgeweld.nl/lhbtiq-voor-professionals/
N D ER W
De Geeter & Munsterman Orthopedagogen. (z.d.). LACCS-programma: een goed leven voor iedereen met EVMB. Geraadpleegd op 19 juli 2023, van https://laccsprogramma.nl/
IJ S
De Bree, J. (1992). De professionele inrichtingswerker. Boom uitgevers Amsterdam.
De Greef, dr. M. (2009). Het belang van bewegen voor onze gezondheid. Partnership Huisartsenzorg in Beweging. De Nieuwe GGZ. (z.d.). GEM. Geraadpleegd op 21 juli 2023, van https://www.denieuweggz.nl/gem
SO
De Vos, S. (2013). Sport en Eigenwaarde - Kwantitatief onderzoek naar de relatie tussen fysieke activiteit en eigenwaarde. Erasmushogeschool Brussel.
EP
Dienst Justitiële Inrichtingen. (z.d.). Promoveren / degraderen. Geraadpleegd op 18 juli 2023, van https://www.dji.nl/justitiabelen/volwassenen-in-detentie/promoveren-degraderen
BE R
O
Dienst Justitiële Inrichtingen. (z.d.). Regimes en doelgroepen. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.dji.nl/justitiabelen/volwassenen-in-detentie/regimes-en-doelgroepen Donkers, A., & Vermulst, A. (2014). Klimaatschaal: handleiding. Orthopraktijk.
BO
O
M
Dummer, E., & Bulkens, D. (2022). Gaming en gamification toepassen in de praktijk: successleutels en tips. Geraadpleegd op 21 juli 2023, van https://www.allesoversport.nl/thema/beweegstimulering/gaming-en-gamificationtoepassen-in-de-praktijk-successleutels-en-tips/ eHealth88. (2019). Blended care, hoe werkt dat eigenlijk?. Geraadpleegd op 21 juli 2023, van https://ehealth88.nl/blog/blended-care-hoe-werkt-dat-eigenlijk/
IG
H
T
Embloom. (z.d.). Lichaams-Attitude-Vragenlijst (LAV). Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.embloom.nl/content/lav/
PY
R
FNV. (z.d.). Agressie en geweld op je werk. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.fnv.nl/werk-inkomen/veilig-gezond-werken/agressie-en-geweld-op-je-werk#/
C
O
Gehandicaptensport Nederland. (z.d.). Auditieve beperking. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.gehandicaptensport.nl/beperkingen/auditieve-beperking
Gehandicaptensport Nederland. (z.d.). Wat doen wij?. Geraadpleegd op 21 juli 2023, van https://www.gehandicaptensport.nl/organisatie/wat-doen-wij Gemeente Nijmegen. (2022). Een Nimweegs hert veur sport en bewegen! Sport- en beweegnota 2022 Nijmegen. Nijmegen: Gemeente Nijmegen.
536
Gezond & zeker. (z.d.). Aanleiding leren kennen. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://gezondenzeker.nl/agressie/
N D ER W
GGD GHOR Nederland. (z.d.). Gezondheidsmonitor. Geraadpleegd op 21 juli 2023, van https://ggdghor.nl/thema/gezondheidsmonitor/
IJ S
Gezond & zeker. (z.d.). Waarom wordt een cliënt agressief?. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://gezondenzeker.nl/agressie/
Hersenstichting. (z.d.). Elektroconvulsietherapie (ECT). Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.hersenstichting.nl/behandelingen-van-hersenaandoeningen/elektroconvulsietherapie-ect/
SO
Hersenstichting. (z.d.). Neglect. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.hersenstichting.nl/gevolgen-van-een-hersenaandoening/neglect/
EP
Hilgenkamp, T. (2012). Lichamelijke activiteit en fitheid bij ouderen met een verstandelijke beperking. Erasmus Universiteit Rotterdam.
BE R
O
Hintum, M. (2005). De mythe van het agressie-gen. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.vn.nl/de-mythe-van-het-agressie-gen/ HKZ. (z.d.). HKZ, basis voor beter in zorg en welzijn. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.hkz.nl/
O
M
Idee Psychologisch bureau. (z.d.). Theorieën over agressie. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.idee-pmc.nl/agressie/agressie_theorie.html
BO
Iedereen is anders. (z.d.). Hoe onder steun je lhbtiq+ jongeren?. Geraadpleegd op 18 juli 2023, van https://iedereenisanders.nl/info-tips/hoe-ondersteun-je-lhbtiq-jongeren
H
T
Institute for Positive Health. (z.d.). Positieve Gezondheid. Wat is het?. Geraadpleegd op 21 juli 2023, van https://www.iph.nl/positieve-gezondheid/wat-is-het/
PY
R
IG
Isala. (z.d.). Multidisciplinair overleg. Geraadpleegd op 19 juli 2023, van https://www.isala.nl/specialismen-en-centra/urologische-oncologie/over-de-afdeling/ multidisciplinair-overleg/
C
O
Jellema, M., & Bosscher, R. (2010). Sociale vaardigheden leren door buitensport. Jeugd en Co Kennis, jaargang 4, nummer 1. Jeroen Bosch Ziekenhuis. (z.d.). Bewegingsagogie. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.jeroenboschziekenhuis.nl/behandelingen/bewegingsagogie Jeugdzorg Nederland. (z.d.). Jeugdhulp: JeugdzorgPlus. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.jeugdzorgnederland.nl/jeugdhulp/jeugdzorgplus/
537
Jeugdzorg Nederland. (2009). Visiedocument naar integrale jeugdzorg. MOgroep Jeugdzorg. Jeugdzorg Nederland. (z.d.). Jeugdhulp uitgelegd. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.jeugdzorgnederland.nl/meer-weten/jeugdzorguitgelegd/
N D ER W
IJ S
Jumelet, H., & Teunis, C. (1999). Kwaliteit in uitvoering, kwaliteitszorg in de jeugdzorg. B.V. SWP Utrecht. Kahn, R. (2011). De appel en de boom. Uitgeverij Balans.
Kennemerhart. (z.d.). Bewegingsagogie: Bewegen, Sport en Spel binnen Kennemerhart. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.kennemerhart.nl/behandelcentrum/bewegingsagogie/
EP
SO
Kenniscentrum Sport & Bewegen. (z.d.). Stappenplan bewegen in de ouderenzorg. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/producten/stappenplan-bewegen-in-de-ouderenzorg/
BE R
O
Kennisplatform Integratie & Samenleving. (z.d.). Intercultureel communiceren. Geraadpleegd op 19 juli 2023, van https://www.wijkteamswerkenmetjeugd.nl/files/tool_files/kennisplatform_integratie_ samenleving_-_intercultureel_communiceren.pdf
M
Kennisplein Gehandicaptensector. (z.d.). Ondersteuningsplan. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.kennispleingehandicaptensector.nl/thema-s/ondersteuningsplan
BO
O
Kennisplein gehandicaptensector. (2019). Reminiscentie. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.kennispleingehandicaptensector.nl/tips-tools/tools/reminiscentieherinneringen-ophalen
T
KNWU Kennisplatform. (z.d.). Missie en visie. Geraadpleegd op 21 juli 2023, van https://kennis.knwu.nl/missie-en-visie
IG
H
Kortmann, F. (2006). Transculturele psychiatrie. Koninklijke Van Gorcum B.V.
PY
R
Leenders, R., van Beusekom R., & Dokman, I. (z.d.). Bewegen is gedrag. Kennisbank Sport en Bewegen.
C
O
Lelkens, M. (2010). Rolstoelen geen bezwaar. Fontys Sporthogeschool.
LEO Management Agressiepreventie. (z.d.). De RADAR-methode Regeer. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.leo.nl/ Leraar24. (2020). Beter bewegen en leren met motorische remedial teaching. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.leraar24.nl/69460/beter-bewegen-en-leren-met-motorische-remedial-teaching/
538
Letterdesk. (z.d.). Hoog- versus laagopgeleid: weg met die termen. Geraadpleegd op 18 juli 2023, van https://letterdesk.nl/2022/07/hoog-versus-laagopgeleid-weg-met-die-termen/
IJ S
Libbrecht, M. (2020). Sport als aandachtspunt in de nazorg voor (ex-)gedetineerden. Universiteit Gent.
N D ER W
Lies. (z.d.). Lies begeleiding. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.lies-begeleiding.nl/
Lobosco, R. (2020). Onze agressie lijkt heel erg op die van apen - Frans de Waal over waarom wij haten. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.human.nl/lees/2020/juni/frans-de-waal.html
SO
Mentaal Beter. (z.d.). Runningtherapie. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://mentaalbeter.nl/behandeling/runningtherapie/
EP
Mindfulness.nl. (z.d.). Wat is MBCT?. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://mindfulness.nl/wat-is-mbct/
O
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2020). Gezondheid breed op de agenda. Landelijke nota gezondheidsbeleid 2020-2024. Ministerie VWS.
BE R
Mooij, E. (2022). Cultuurverschillen in de zorg. Geraadpleegd op 19 juli 2023, van https://www.tmi.nl/blog/hassan-cultuurverschillen-zorg/
M
Movere. (z.d.). Wij zijn de bewegingsagoog. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.vakverenigingbewegingsagogie.nl/movere
BO
O
Movisie. (2018). 8-fasenmodel formulier begeleidingsplan. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.movisie.nl/tool/8-fasenmodel-formulier-begeleidingsplan
T
MST .(z.d.). Multisysteem therapie. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.multisysteemtherapie.nl/
IG
H
Mulier Instituut. (z.d.). Diversiteit & Inclusie. Geraadpleegd op 21 juli 2023, van https://www.mulierinstituut.nl/onderzoeksthemas/diversiteit-inclusie/
C
O
PY
R
Mytylschool Gabriël. (2022). Schoolgids 2022. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.mytylschool-gabriel.nl/
Netwerk Dementie. (z.d.). Dementie bij specifieke doelgroepen. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.netwerkdementie-bwendb.nl/wat-is-dementie-2/dementie-bijspecifieke-doelgroepen/ Niks, C., & van den Dool, P. (2014). Handreiking voor moeilijk verstaanbaar gedrag binnen beweegsituaties. Stichting Onbeperkt Sportief.
539
NOC*NSF. (z.d.). Inclusieve sport: sport voor iedereen. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://nocnsf.nl/wat-doet-nocnsf/sport-en-maatschappij/inclusieve-sport
IJ S
NOC*NSF. (2012). Informatie voor trainers: seksuele intimidatie in de sport. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://centrumveiligesport.nl/media/1060/seksuele-intimidatie-informatie-voor-trainers.pdf
N D ER W
Notté, R., van Kalmthout, J., & van Lindert, C. (2011). Monitor Integratie van Gehandicaptensport binnen reguliere sportbonden. Mulier Instituut. NVPMT. (z.d.). NVPMT. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://nvpmt.vaktherapie.nl/
SO
OCO. (2022). Wat is een leerlingvolgsysteem?. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.onderwijsconsument.nl/leerlingvolgsysteem/
EP
Omring. (z.d.). Bewegingsagogen. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.omring.nl/bewegingsagogen
BE R
O
Optimale Samenwerking. (z.d.). Monitoren van de voortgang. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.optimalesamenwerking.nl/News/20180816/Monitoren_van_clientvoortgang_ in_Kinderdagcentra Overheid.nl (2023). Wet maatschappelijke ondersteuning 2015. Geraadpleegd op 21 juli 2023, van https://wetten.overheid.nl/BWBR0035362/2023-07-01
O
M
Parnassia Groep. (z.d.). Doelgroepen. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van www.parnassiagroep.nl/doelgroepen
T
BO
Patiëntenfederarie Nederland. (2023). Behandelplan bij behandeling ggz-instelling of vrijgevestigde behandelaar. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://kennisbank.patientenfederatie.nl/app/answers/detail/a_id/1580/~/behandelplanbij-behandeling-ggz-instelling-of-vrijgevestigde-behandelaar
PY
R
IG
H
Patiëntenfederatie Nederland. (2023). Diagnose Behandelcombinatie (DBC). Geraadpleegd op 21 juli 2023, van https://kennisbank.patientenfederatie.nl/app/answers/detail/a_id/202/~/diagnosebehandelcombinatie-dbc/
C
O
Perspekt. (z.d.). PREZO. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://perspekt.nu/prezo
Pharos. (2023). Discriminatie in de zorg leidt tot minder goede behandeling en zorgmijding. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van http://www.pharos.nl/nieuws/discriminatie-in-de-zorg-onderzoek/
Pharos. (2022). Sociaal economische Gezondheidsverschillen (SEGV). Geraadpleegd op 18 juli 2023, van https://www.pharos.nl/factsheets/sociaaleconomische-gezondheidsverschillen-segv/
540
Pijlman, R. (z.d.). Samenwerken. Geraadpleegd op 10 juli 2023, van https://www.carrieretijger.nl/functioneren/samenwerken
N D ER W
Psychologen Nederland. (2022). ACT. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.psyned.nl/act/
IJ S
Preller, L. (2016). Bewegen houdt je hersens in conditie. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.allesoversport.nl/thema/gezonde-leefstijl/bewegen-houdt-je-hersens-in-conditie/
Qualicor. (z.d.). Onze visie. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.qualicor.eu/assessments/onze-visie/
SO
Radar. (2021). Factsheet Discriminatie en sport. Geraadpleegd op 18 juli 2023, van https://radar.nl/publicaties/factsheet-discriminatie-en-sport/
EP
Redactie Arbo Rendement. (2023). Nazorg bij agressie op het werk belangrijk. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.rendement.nl/risico-inventarisatie-en-evaluatie-ri-e/nieuws/ nazorg-bij-agressie-op-het-werk-belangrijk.html
BE R
O
Regio Hart van Brabant. (z.d.). Ondersteuningsplan Wmo 2022. Geraadpleegd op 14 juli 2022, van https://www.zorginregiohartvanbrabant.nl/wmo/ondersteuningsplan-wmo-begeleiding/
M
Reindersma, C. (2015). Snoezelen, dichter bij jezelf komen door middel van zintuigactivering. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://sociaalweb.nl/nieuws/snoezelen-dichterbijjezelf-komen-door-middel-van-zintuigactiver
O
ReSpAct. (z.d.). ReSpAct en ReSpAct 2.0. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van http://www.respact.nl/
BO
Revalidatie Magazine. (2017). Trends + onzekerheden = scenario’s. Revalidatie Nederland.
IG
H
T
Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. (z.d.). 4. Begeleiden bij uithuisplaatsing en terugplaatsing. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://richtlijnenjeugdhulp.nl/uithuisplaatsing-en-terugplaatsing/ begeleiden-bij-uithuisplaatsing-en-terugplaatsing/hulpverleningsplan/
PY
R
Rijksoverheid. (z.d.). Kwaliteit jeugdhulp. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/jeugdhulp/kwaliteit-jeugdhulp
C
O
Rijksoverheid. (2020). Naar een inclusieve samenleving. Geraadpleegd op 21 juli 2023, van https://www.rijksfinancien.nl/bmh/bmh-6-inclusieve-samenleving.pdf Rijksoverheid. (z.d.). Wat staat er in een zorgplan of zorgleefplan?. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/verpleeghuizen-en-zorginstellingen/ vraag-en-antwoord/zorgplan-of-zorgleefplan
541
RINO Groep. (z.d.). Het Strengths Model. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.rinogroep.nl/opleiding/1154/het-strengths-model.html
N D ER W
RTV Utrecht. (2015). Aanklikwoning voor ouderen. Geraadpleegd op 21 juli 2023, van https://www.rtvutrecht.nl/nieuws/1379049/aanklikwoning-voor-ouderen
IJ S
Roessingh Centrum voor Revalidatie. (z.d.). Uw behandeling: bewegingsagogie. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.roessingh.nl/uw-behandeling/bewegingsagogie
Schaars, D., & Wassenaar, K. (2018). Voel je je beter over je lichaam als je sport?. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.allesoversport.nl/thema/gezonde-leefstijl/voel-je-jebeter-over-je-lichaam-als-je-sport/
SO
Scherder, E. (2017). Laat je hersenen niet zitten. Uitgeverij Athenaeum - Polak & Van Gennep. Schuur, G. (2014). Omgaan met agressie. Uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum.
EP
Scienta. (z.d.). Kwaliteitshandboek Zorg & Welzijn. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.scienta.nl/handboeken/gratis-handboek-zorg-welzijn/
BE R
O
Sint Maartenskliniek. (z.d.). Revalidatieplan. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.maartenskliniek.nl/revalidatiegeneeskunde/dwarslaesie/revalidatieplan-klinisch
M
SLIMMER. (z.d.). Over SLIMMER. Een erkende gecombineerde leefstijlinterventie. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.nogslimmer.nl/over-slimmer
BO
O
Special Olympics. (z.d.). Over Special Olympics. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://specialolympics.nl/over-ons/ Sportakkoord. (2022). Hoofdlijnen Sportakkoord II: Sport versterkt. Ministerie VWS, VNG, VSG, NOC*NSF, POS.
H
T
Sportakkoord. (2023). Strategisch kader topsport 2032. Ministerie van VWS, NOC*NSF en VSG.
R
IG
Stichting Ar Rayaan. (z.d.). Islamitische opvoeding. Geraadpleegd op 18 juli 2023, van http://arrayaan.com/islamitische-opvoeding
C
O
PY
Stichting INK. (z.d.). Over INK. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.ink.nl/over-ink/missie-visie-ambitie-kernwaarden/ Stichting Special Heroes. (z.d.). Onze missie. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://specialheroes.nl/missie-visie/ Stoop, I. (2023). Hoe werkt de MatriXmethode?. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://matrixcoachen.nl/hoe-werkt-de-matrixmethode/
542
Swaab, D. (2012). Wij zijn ons brein. Uitgeverij Atlas Contact.
N D ER W
Trimbos instituut. (z.d.). Justitiële interventies. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.trimbos.nl/kennis/justitiele-interventies/
IJ S
Team Sportservice. (z.d.). Zorg & Welzijn. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.teamsportservice.nl/sectoren/zorg-welzijn/
Trimbos instituut. (z.d.). Langdurige GGZ: effectieve interventies en erkenning. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.trimbos.nl/kennis/zorg-en-participatie/ggz-erkende-interventies/
SO
TU Delft. (z.d.). AI voor Gezondheid en Zorg. Geraadpleegd op 21 juli 2023, van https://www.tudelft.nl/ai/onderzoek-innovatie/onze-onderzoeksthemas/ai-voorgezondheid-en-zorg
EP
Uniek Sporten. (z.d.). Sporten met een psychische aandoening. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.unieksporten.nl/beperking/psychische-aandoening
O
Vaktherapie. (z.d.). Psychomotorische therapie. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.vaktherapie.nl/psychomotorische-therapie
BE R
Van Burken, drs. P. (z.d.). ACT verhoogt de acceptatie van pijn en ander ongemak bij chronische pijnpatiënten. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.psychfysio.nl/5_09_3/
M
Van Dokkum, G. et al (2022). Accent op verbeteren van bewegingshandelingsbekwaamheid en meervoudige deelnamebekwaamheid. KVLO.
BO
O
Van Uden, M. (2010). Evaluatie zorgleefplan met cliënt thuis en in het verzorgingshuis. Sting. VDLS. (z.d.). Vereniging voor Diversiteit en Leiderschap in de Sport. Geraadpleegd op 19 juli 2023, van https://sportendiversiteit.nl/
IG
H
T
Verveld, H. (z.d.). 't Web, Netwerk rondom Bewegen. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.canonlo.nl/biografie/verdieping/50603
PY
R
VGGNet. (z.d.). Psychomotorische therapie (PMT). Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://ggnet.nl/vggnet/behandelingen/psychomotorische-therapie-pmt
C
O
Vilans Hulpmiddelenwijzer. (z.d.). Wat is snoezelen?. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://hulpmiddelenwijzer.nl/tips/snoezelen
Vilans. (z.d.). Interventie Exbelt. Geraadpleegd op 19 juli 2023, van https://www.databankinterventies.nl/interventies/interventie-exbelt Vitaal GGZ. (z.d.). Inzicht in de voortgang. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.vitaalggz.nl/werkwijze/inzicht-in-de-voortgang
543
Voedingscentrum. (z.d.). BMI berekenen. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.voedingscentrum.nl/nl/bmi-meter
IJ S
VNG. (z.d.). Sport als katalysator voor re-integratie van (ex-)gedetineerden. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://vng.nl/artikelen/sport-als-katalysator-voor-re-integratie-van-exgedetineerden
N D ER W
Volg je zorg. (z.d.). Het LSP. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.volgjezorg.nl/het-lsp Voss, H., Scheffer, M., & Boeije, H. (2020). Voeding van mensen met een verstandelijke beperking: lekker en gezond, maar niet altijd een eigen keuze. Nivel.
SO
VRT. (2020). 60 procent minder incidenten met agressie in de gevangenis bij soepeler regime, blijkt uit onderzoek. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/01/09/ nederlands-onderzoek-60-procent-minder-agressie-in-de-gevangeni/
EP
Weijers, E. (z.d.). Myers-Briggs Type Indicator (MBTI). Geraadpleegd op 19 juli 2023, van https://www.carrieretijger.nl/functioneren/ontwikkelen/persoonlijkheidsmodellen/mbti
BE R
O
Werken in de gehandicaptenzorg. (z.d.). Doelgroepen in de gehandicaptenzorg. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.werkenindegehandicaptenzorg.nl/carrieremogelijkheden/ doelgroepen-in-de-gehandicaptenzorg
M
Werken in de gehandicaptenzorg. (z.d.). Volwassenen met ernstige meervoudige beperkingen (EMB). Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.werkenindegehandicaptenzorg.nl/ volwassenen-met-ernstige-meervoudige-beperkingen-emb
BO
O
Windesheim. (z.d.). Psychomotorische therapie en bewegingsagogie. Geraadpleegd op 14 juli 2023, van https://www.windesheim.nl/opleidingen/voltijd/bachelor/psychomotorischetherapie-en-bewegingsagogie
H
T
Yes We Can Clinics. (z.d.). Als niets meer werkt. Geraadpleegd op 19 juli 2023, van https://www.yeswecanclinics.nl/
PY
R
IG
ZLTO. (2010). Informatieblad voor zorglandbouwsector over omgang met agressie op de zorgboerderij. Geraadpleegd op 20 juli 2023, van https://www.zorgboeren.nl/images/ Documenten/ZLTO_Factsheet_omgaan_met_agressie_2010.pdf
C
O
Zorginstituut Nederland. (2016). Kwaliteit in Dialoog – kwaliteitskader ouderenzorg. ActiZ, BTN, Patiëntenfederatie Nederland, Verenso en V&VN.
544
Zorg voor Beter. (z.d.). Competenties cultureel-sensitief zorgen. Geraadpleegd op 19 juli 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/diversiteit-en-inclusie/persoonsgericht-werken/ cultuursensitief-werken
Zorg voor Beter. (2020). GRIP op probleemgedrag. Geraadpleegd op 19 juli 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/kennis-delen/tools/grip-op-probleemgedrag
C
O
PY
R
IG
H
T
BO
O
M
BE R
O
EP
SO
N D ER W
IJ S
Zorg voor Beter. (2022). Wet- en regelgeving over zorgdossier. Geraadpleegd op 17 juli 2023, van https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/werken-met-het-zorgdossier/wet-en-regelgeving
545
INDEX
IJ S
N D ER W
SO
G Gamification ............................................ 525 Gedragscode .............................................. 28 Geëxternaliseerd ..................................... 422 Geïnternaliseerd ...................................... 422 Genetische factoren ................................ 359 Goalball .................................................... 128
H Handicap (participatie) ........................... 174 Hetero-anamnese .................................... 212 Huiselijk geweld ....................................... 299
T
BO
O
M
BE R
C Calamiteit ................................................ 297 Cardiopulmonaire systeem ...................... 75 Cardiovasculair ........................................ 163 Catharsis .................................................... 61 Community care ...................................... 498 Companionship ....................................... 374 Competentie .............................................. 55 Conditionering ......................................... 363 Conformisme ........................................... 167 Copingstrategie ....................................... 443
F Fixeren ...................................................... 454 Fobie ......................................................... 369 Fysiek ....................................................... 421
EP
B Beleid ....................................................... 479 Beperking ................................................. 174 Bewegingsagogie ....................................... 15 BMI ............................................................ 203 Boccia ....................................................... 128
Exploratief .................................................. 58
O
A Adaptatie ................................................. 172 ADL ........................................................... 254 ADL functies ............................................... 17 Agogiek ....................................................... 46 Agressie .................................................... 420 Anamnese ................................................ 191 Assertiviteit .............................................. 318 Autoagressie ............................................ 464
C
O
PY
R
IG
H
D Delinquenten ........................................... 116 Desensitisatie ........................................... 367 Deviant ..................................................... 177 Diagnose .................................................. 186 Diagnostiek .............................................. 186 Diversiteit ................................................. 503 Dominant ................................................. 308 Dravetsyndroom ...................................... 253 E EMDR ........................................................ 370 Empathisch ................................................ 24
546
I Impulsief .................................................. 188 Inclusie ..................................................... 172 Inclusief .................................................... 342 Inclusieve samenleving ........................... 500 Instinct ..................................................... 425 Integratie .................................................. 496 Integriteit ................................................... 25 Intentie ..................................................... 421 Intentioneel ............................................... 53 Interpretatiekader ................................... 151 Intimidatie ................................................. 26 Irrationeel ................................................ 369 K Kickit ........................................................ 132 Kwantitatief ............................................. 194 L Leerlingvolgsysteem ............................... 214 Lichaamsbeeld .......................................... 54 Lichaamsbesef ........................................... 81
O Oligofrenie ............................................... 494 Ondersteuningsvraag .............................. 229 Ongewenste intimiteit ............................... 27 Oriëntatiekader ....................................... 151
IJ S
N D ER W
V Vakconcept .............................................. 160 Validation ................................................. 388 Visie .......................................................... 150 Vraaggericht ............................................. 229
BO
O
M
BE R
P Para ice hockey ........................................ 131 Paramedisch .............................................. 16 Participeren ............................................. 499 PDCA-cyclus ............................................. 482 Personalia ................................................ 191 Positieve sportcultuur ............................. 502 Proactief ..................................................... 24 Psychomotorische therapie .................... 119
T Time-out .................................................. 366
SO
N NAH ........................................................... 253 Nonchalant .............................................. 188 Normalisatie ............................................ 497
EP
M MATP ........................................................ 132 Methodisch werken ................................. 360 Missie ........................................................ 477 Monitoren ................................................. 220
S Seksuele geaardheid ............................... 319 Self-efficacy ............................................... 85 Separeren ................................................. 454 Showdown ............................................... 128 Snoezelen ................................................... 65 Sociaal-economische status ..................... 37 Sportinfrastructuur ................................. 502 Stigma ...................................................... 178 Stimulus ................................................... 363 Stoornis .................................................... 174 Supportieve ............................................. 288 SWOT-analyse .......................................... 483
O
Lichaamsidee ............................................. 81 Lichaamsplan ............................................ 81 Lichamelijke activiteit ............................... 45
W Wearables ................................................ 520 Wet langdurige zorg ................................ 230 Wlz ............................................................ 230 Z Zorg op maat ........................................... 233
H
T
Q Quadrugby ............................................... 128
C
O
PY
R
IG
R Reactief .................................................... 423 Regie ......................................................... 287 Regime ..................................................... 431 Rehabilitatie .............................................. 98 Remedial teaching ..................................... 82 Repressiviteit ........................................... 292 Resocialisatie ............................................. 98 Responsiviteit .......................................... 292 Rigiditeit ................................................... 310
547