65507 Bewegingsagoog 2 CONCEPT by Boom beroepsonderwijs

nd er

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

PY R

C BEWEGINGSAGOOG 2

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Boom beroepsonderwijs info@boomberoepsonderwijs.nl www.boomberoepsonderwijs.nl

COLOFON

Auteur: Bert Geenen Met medewerking van: CIOS Nederland Titel: Bewegingsagoog 2 ISBN: 978 90 3723 203 5 1e druk / 1e oplage

Bronvermelding: Shutterstock.com (Byelikova Oksana, PeterBraakmann, Gertran, ID1974, StanislawTokarski, Aerovista Luchtfotografie), Het DolhuysHaarlem

© 2023 Boom beroepsonderwijs | Boom Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van een (of meerdere) gedeelte(n) uit deze uitgave in bijvoorbeeld een (digitale) leeromgeving of een reader in het onderwijs (op grond van artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting Uitgeversorganisatie voor Onderwijslicenties (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-uvo.nl).

PY R

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Door het gebruik van deze uitgave verklaart u kennis te hebben genomen van en akkoord te gaan met de specifieke productvoorwaarden en algemene voorwaarden van Boom beroepsonderwijs, te vinden op www.boomberoepsonderwijs.nl.

INHOUD Voorwoord ............................................................................................................. 8 Aandoeningen-aan-de-motoriek ..................................................................... 12 Casus ..................................................................................................................... 14 Amputaties ........................................................................................................... 15 Reumatische-aandoeningen ............................................................................... 21 Spierziekten ......................................................................................................... 33 Verdiepingsstof---Wat-is-classificatie? ............................................................... 41 Verdiepingsstof---Osteofyten .............................................................................. 42 Verdiepingsstof---Auto-immuunziekte ............................................................... 42 Verdiepingsstof---Vitamine-D .............................................................................. 42 Verdiepingsstof---Pijnpunten .............................................................................. 43 Begrippen ............................................................................................................. 44

Thema 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 2.13 2.14

Neurologische-aandoeningen .......................................................................... 46 Casus ..................................................................................................................... 48 Niet-aangeboren-hersenletsel ............................................................................ 48 Cerebrale-parese ................................................................................................. 61 De-ziekte-van-Parkinson ..................................................................................... 71 Multiple-sclerose .................................................................................................. 75 Dwarslaesie-en-spina-bifida ............................................................................... 79 Epilepsie ............................................................................................................... 89 Verdiepingsstof---TIA-en-CVA .............................................................................. 98 Verdiepingsstof---Wat-is-afasie? ......................................................................... 98 Verdiepingsstof---Classificatie ............................................................................ 99 Verdiepingsstof---Sporten-met-cerebrale-parese-(CP) ................................... 100 Verdiepingsstof---Tips-voor-sporten-en-bewegen-met-MS ............................ 102 Verdiepingsstof---Classificatie-wheelchairrugby ............................................. 103 Begrippen ........................................................................................................... 104

Chronische-aandoeningen ............................................................................. 106 Casus ................................................................................................................... 108 Hart--en-vaatziekten .......................................................................................... 108 Longaandoeningen ............................................................................................ 119 Diabetes-mellitus ............................................................................................... 129 Kanker ................................................................................................................ 137 Chronische-pijn .................................................................................................. 142 Verdiepingsstof---Angina-Pectoris .................................................................... 151 Verdiepingsstof---Hartafwijkingen-bij-mensen-met-downsyndroom ............ 151 Verdiepingsstof---Cystic-fibrosis ....................................................................... 151 Verdiepingsstof---Praktische-tips-om-te-sporten-met-diabetes .................... 152 Verdiepingsstof---Sporten-en-bewegen-tijdens-kanker ................................. 153

PY R

Thema 3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.11

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 1.10

3.12

Verdiepingsstof---Sport--en-beweeginterventies-voor-mensen-met-chronischeaandoeningen .................................................................................................... 154 Verdiepingsstof---Fibromyalgie ........................................................................ 156 Begrippen ........................................................................................................... 158

3.13 3.14

4.7 4.8

Zintuiglijke-aandoeningen ............................................................................. 160 Casus ................................................................................................................... 161 Auditieve-beperkingen ...................................................................................... 162 Visuele-beperkingen .......................................................................................... 174 Verdiepingsstof---Syndroom-van-Usher ........................................................... 186 Verdiepingsstof---Stimuleren-sport-en-bewegen-mensen-met-een-auditievebeperking ........................................................................................................... 186 Verdiepingsstof---Hoe-stimuleer-je-sport-en-bewegen-voor-mensen-met-eenvisuele-beperking? ............................................................................................. 187 Verdiepingsstof---Goalball ................................................................................ 188 Begrippen ........................................................................................................... 190

Thema 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 5.9 5.10 5.11 5.12 5.13 5.14 5.15

Mensen-met-een-verstandelijke-beperking ................................................ 192 Casus ................................................................................................................... 194 Verstandelijke-beperking .................................................................................. 195 Indeling-verstandelijke-beperking ................................................................... 200 De-ontwikkeling-van-mensen-met-een-verstandelijke-beperking ................ 207 Begeleiding-mensen-met-een-verstandelijke-beperking ............................... 219 Syndromen ......................................................................................................... 225 Ouderen-met-een-verstandelijke-beperking ................................................... 236 Mensen-met-een-meervoudige-beperking ...................................................... 241 Verdiepingsstof---Wat-is-de-WISC-III ................................................................ 246 Verdiepingsstof---Wat-is-snoezelen? ................................................................ 247 Verdiepingsstof---Zorgprofiel ............................................................................ 248 Verdiepingsstof---De-beweegcirkel .................................................................. 248 Verdiepingsstof---Downscreening .................................................................... 249 Verdiepingsstof---Wat-is-Prader-Willi-syndroom-(PWS) ................................. 250 Begrippen ........................................................................................................... 252

6.8 6.9

Thema 6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7

Psychische-problemen-bij-mensen-met-een-verstandelijke-beperking . 254 Casus ................................................................................................................... 255 Verhoogde-kwetsbaarheid ................................................................................ 256 Veelvoorkomende-psychische-problemen ...................................................... 264 Het-begeleiden-van-gedragsmoeilijke-deelnemers ........................................ 270 Zelfverwondend-gedrag .................................................................................... 276 Sterk-gedragsgestoord-licht-verstandelijk-gehandicapt ................................ 283 Verdiepingsstof---Psychische-problemen-bij-een-persoon-met-een-verstandelijkebeperking ........................................................................................................... 295 Verdiepingsstof---Factsheet-psychische-problemen ....................................... 297 Verdiepingsstof---Naar-gedrag-kijken:-het-ABC-model .................................. 297

PY R

4.6

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5

6.10

Verdiepingsstof---Behandelcentrum-Middenweg-–-SGLVG-kliniek-inZwammerdam .................................................................................................... 298 Begrippen ........................................................................................................... 300

6.11

7.10 7.11 7.12

Inleiding-in-de-psychiatrie ............................................................................. 302 Casus ................................................................................................................... 304 Psychische-hulpverlening ................................................................................. 306 Wanneer-is-er-sprake-van-een-psychisch-probleem? .................................... 315 De-continuïteitsgedachte-en-de-evenwichtsgedachte ................................... 319 Het-ontstaan-van-psychische-problemen ....................................................... 323 Algemeen-psychopathologische-verschijnselen ............................................. 330 Indeling-van-psychische-stoornissen ............................................................... 332 Verdiepingsstof---e-health ................................................................................ 336 Verdiepingsstof---Voorbeeld-DSM-5-TR-criteria-stoornis-van-Gilles-de-laTourette .............................................................................................................. 337 Verdiepingsstof---Stigma-en-stigmabestrijding .............................................. 337 Verdiepingsstof---Vaktherapie-bij-een-eetstoornis ......................................... 338 Begrippen ........................................................................................................... 339

Thema 8 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 8.7 8.8 8.9 8.10 8.11 8.12

Psychische-problemen .................................................................................... 342 Casus ................................................................................................................... 344 Angststoornissen ............................................................................................... 344 Obsessieve-compulsieve-en-verwante-stoornissen ........................................ 350 Schizofreniespectrum--en-andere-psychotische-stoornissen ........................ 356 Stemmingsstoornissen ...................................................................................... 368 Persoonlijkheidsstoornissen ............................................................................. 376 Verdiepingsstof---Symptomen-angststoornis .................................................. 384 Verdiepingsstof---EMDR ..................................................................................... 385 Verdiepingsstof---Interventie:-in-de-put,-uit-de-put-bij-volwassenen .......... 385 Verdiepingsstof---Attributietheorie .................................................................. 386 Verdiepingsstof---Dialectische-gedragstherapie-(DGT) .................................. 386 Begrippen ........................................................................................................... 388

Psychogeriatrische-aandoeningen ............................................................... 390 Casus ................................................................................................................... 392 Dementie ............................................................................................................ 392 De-ziekte-van-Alzheimer ................................................................................... 399 Benaderingswijzen ............................................................................................. 403 Belang-van-sport-en-bewegen ......................................................................... 411 Overige-psychische-aandoeningen-bij-ouderen ............................................. 415 Verdiepingsstof---miMakker .............................................................................. 421 Verdiepingsstof---Methode-Urlings ................................................................... 422 Verdiepingsstof---Beweging-positief-effect-op-dementerende-ouderen ...... 423 Begrippen ........................................................................................................... 425

PY R

Thema 9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7 9.8 9.9 9.10

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8 7.9

Autismespectrumstoornis .............................................................................. 426 Casus ................................................................................................................... 428 Autismespectrumstoornis ................................................................................. 428 Andere-stoornissen-gerelateerd-aan-autisme ................................................. 437 Behandelings--en-begeleidingsmethoden ....................................................... 443 Bewegingsagogische-consequenties ................................................................ 451 Verdiepingsstof---Stoornis-of-het-syndroom-van-Heller ................................ 456 Verdiepingsstof---Wat-is-ABA? .......................................................................... 457 Verdiepingsstof---Principes-Son-Rise-programma .......................................... 458 Begrippen ........................................................................................................... 459

Thema 11 11.1 11.2 11.3 11.4 11.5 11.6 11.7 11.8 11.9 11.10 11.11 11.12 11.13 11.14

Jeugdzorg-en-gedragsproblematiek ............................................................ 460 Casus ................................................................................................................... 462 Jeugdzorg ........................................................................................................... 462 Gedragsproblematiek ........................................................................................ 466 De-normoverschrijdend-gedragsstoornis ........................................................ 469 Overige-gedragsstoornissen ............................................................................. 477 Aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis .............................................. 481 Bewegingsagogische-consequenties ................................................................ 490 Verdiepingsstof---Wat-is-Jeugdzorg-Nederland? ............................................ 498 Verdiepingsstof---Agressie-en-genen ............................................................... 499 Verdiepingsstof---Sport-en-antisociaal-gedrag ............................................... 499 Verdiepingsstof---Opvoeding-en-onderwijs ..................................................... 501 Verdiepingsstof---Sport-en-bewegen-voor-mensen-met-gedragsproblemen . 501 Verdiepingsstof---ADHD-en-medicijngebruik ................................................... 502 Begrippen ........................................................................................................... 505

IG PY R O

C 6

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Verslavingsstoornissen ................................................................................... 506 Casus ................................................................................................................... 507 Verslaving ........................................................................................................... 509 Kenmerken-van-verslaving ............................................................................... 513 Oorzaken-en-gevolgen-van-verslaving ............................................................. 517 Behandeling-en-begeleiding ............................................................................. 522 Belang-van-sport-en-bewegen ......................................................................... 532 Verdiepingsstof---Cocaïne ................................................................................. 536 Verdiepingsstof---Craving .................................................................................. 537 Verdiepingsstof---Hersenen-en-verslaving ....................................................... 538 Verdiepingsstof---Cognitieve-gedragstherapie-en-verslaving ........................ 539 Verdiepingsstof---Sport-en-verslaving ............................................................. 539 Begrippen ........................................................................................................... 543

Thema 12 12.1 12.2 12.3 12.4 12.5 12.6 12.7 12.8 12.9 12.10 12.11 12.12

Thema 10 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 10.8 10.9

Mensen-met-een-justitiële-maatregel .......................................................... 544 Casus ................................................................................................................... 545 Kenmerken-van-de-doelgroep .......................................................................... 546 Strafmaatregelen ............................................................................................... 550 Justitiële-inrichtingen ....................................................................................... 557 Begeleiding-van-delinquenten ......................................................................... 570 Sport-binnen-de-penitentiaire-inrichting ........................................................ 573 Verdiepingsstof---Psychiatrische-stoornissen-bij-vrouwen-in-de-gevangenis . 581 Verdiepingsstof---Tbs-inzichtelijk ..................................................................... 582 Verdiepingsstof---Den-Hey-Acker ..................................................................... 582 Verdiepingsstof---Waarom-sport-aan-gedetineerden ..................................... 584 Begrippen ........................................................................................................... 585

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 13 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6 13.7 13.8 13.9 13.10 13.11

Literatuurlijst ........................................................................................................ ?

er nd Zo

PY R

Index .................................................................................................................. 586

VOORWOORD

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Angerenstein Sport & Bewegen is een complete serie leermiddelen voor het kwalificatiedossier Sport en Bewegen 2023. Angerenstein Sport & Bewegen bestaat uit boeken met theorie en opdrachten, een digitaal platform waarin de theorie, opdrachten en verdiepingsstof te vinden is en digitale opdrachten. Dit boek kun je gebruiken bij het profieldeel Bewegingsagoog van het kwalificatiedossier Sport en Bewegen op mbo-niveau 4. In het volgende schema staat de opbouw van de methode. Niveau 4

Buurtsportcoach Bewegingsagoog Leefstijlcoach Trainer-coach/Instructeur

Profielen Niveau 3 en 4 Basiskerntaken

Sport- en bewegingsleider • DIDACTIEK van een les of training (kerntaak 1) • BEGELEIDEN van een les of training (kerntaak 1) • TRAININGSKUNDE van een les of training (kerntaak 1) • ORGANISEREN van een evenement (kerntaak 2).

C 8

er nd Zo

PY R

Koppeling kwalificatiedossier 2023 Elk thema heeft een koppeling met een of meerdere werkprocessen van het kwalificatiedossier. Hieronder tref je per thema aan met welk(e) werkproces(sen) deze is gekoppeld:

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De opbouw van de thema's Ieder product bevat thema's die de sporten bewegingsleider in opleiding gedurende zijn of haar opleiding veelvuldig zal raadplegen. Deze thema's bestaan uit: • leerdoelen • theorie (+ online verdiepingsstof) • casuïstiek • (digitale) verwerkingsopdrachten • digitale toetsen. Leerdoelen Aan het begin van elk thema worden de leerdoelen en de relatie met het werkproces geformuleerd. De leerdoelen zijn afgeleid van de vakkennis en vaardigheden en van de gedragscriteria uit het kwalificatiedossier.

Theorie De thema's bevatten de informatie die relevant is voor de sporten bewegingsleider in opleiding. De theorie wordt verlevendigd met voorbeelden uit het SB-werkveld. Belangrijke begrippen worden uitgelegd in de tekst en zijn uitgelicht. Aanvullende informatie vind je in de verdiepingsstof die beschikbaar is op www.boomdl.nl. Casus De casus bestaat meestal uit een situatie waar een sporten bewegingsleider tegenaan kan lopen in beroepspraktijk. Aan de hand van een aantal kennis- en vaardigheidsopdrachten probeer je te bedenken wat je het best in deze situatie zou kunnen doen.

Voordat je de digitale leeromgeving kunt gebruiken, moet je je licentie activeren: • Overleg met je docent welk type account je gebruikt. • Ga naar www.boomberoepsonderwijs.nl/licentie. • Bekijk de instructiefilm of lees het stappenplan. • Volg de stappen.

PY R

Digitale leeromgeving Daarnaast zijn de onderdelen van Angerenstein Sport & Bewegen ook beschikbaar via www.boomdl.nl. Het gaat om de volgende onderdelen: • (extra) verwerkingsopdrachten • filmmateriaal • stappenplannen • toetsen • verdieping.

Daarna kun je aan de slag!

Verwerkingsopdrachten Bij iedere paragraaf van een thema hoort een aantal verwerkingsopdrachten. Deze opdrachten helpen je de informatie uit de theorie te verwerken. Doordat je actief met de informatie aan de slag gaat, onthoud je de informatie beter.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Je kunt zelf kiezen of je de opdrachten alleen maakt of met een groepje. Ook is het mogelijk om de opdrachten eerst alleen te maken en daarna met een groepje medestudenten. Bij sommige opdrachten, zoals de woordspin, werk je in een groepje. Je kunt zelf kiezen welke opdrachten je maakt. Soms zit er voor een deel overlap in de opdrachten. De opdrachten worden langzaam maar zeker moeilijker. Bij de eerste opdrachten ligt het accent op kennis, bij de laatste opdrachten gaat het meer om het begrijpen en toepassen. De laatste opdracht van elk thema is een reflectieopdracht, waarbij je terugkijkt naar de leerdoelen van het thema. Verwijzingen Bij sommige verwerkingsopdrachten of theorie staat een verwijzing naar Boom digitaal. Daar vind je dan de bron (bijvoorbeeld een filmpje, afbeelding of website) die je nodig hebt bij het maken van de opdracht. Digitale toetsen Bij ieder thema kun je een nulmeting doen waarmee je kunt laten zien wat je al kent en kunt. Je weet dan bijvoorbeeld aan welke onderwerpen je nog extra aandacht moet besteden. Zodra je een thema hebt afgerond, kun je een eindtoets maken. Daarmee laat je zien wat je hebt geleerd. Beide toetsen bevatten vragen over alle leerdoelen van het thema.

C 10

er nd Zo

PY R

Veel plezier en succes met het werken met Angerenstein Sport & Bewegen!

nd er

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

PY R

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

THEMA 1 AANDOENINGEN AAN DE MOTORIEK

PY R

Inhoud thema • Amputaties • Reumatische aandoeningen • Spierziekten • Verdiepingsstof • Begrippen

Er bestaan veel verschillende lichamelijke aandoeningen. Deze kun je op meerdere manieren indelen. Hier wordt gekozen voor een indeling naar aandoeningen aan de motoriek (motorische beperkingen), neurologische aandoeningen, chronische aandoeningen en zintuiglijke aandoeningen. In de verschillende thema’s wordt aan deze onderwerpen aandacht besteed.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In dit thema staan de aandoeningen aan het bewegingsapparaat centraal. Zo besteden we aandacht aan amputaties, reumatische aandoeningen en aan osteoporose. Er bestaat een groot aantal reumatische aandoeningen. Er is gekozen om artrose, reumatoïde artritis, de ziekte van Bechterew en fibromyalgie aan de orde te stellen. Spieren vormen een belangrijk onderdeel van het bewegingsapparaat en helaas kan daar het een en ander misgaan. Je hebt het dan over spieraandoeningen. Spieren worden aangestuurd door zenuwen. In een aantal gevallen is er niets mis met de spier, maar met de zenuwen die de spieren aansturen. Ook die aandoeningen worden tot de spierziekten gerekend. Het is daarom beter te spreken van neuromusculaire aandoeningen. Er wordt een overzicht gegeven van de meest voorkomende aandoeningen, waarbij de ziekte van Duchenne nader uitgewerkt wordt. De nadruk ligt niet op de medische achtergrond van deze aandoeningen, maar op de consequenties voor deelname aan sporten bewegingsactiviteiten.

Relatie met werkproces Het thema ‘Aandoeningen aan de motoriek’ heeft vooral te maken met werkprocessen: • P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch programma op, en • P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.

Leerdoelen

• •

PY R

• •

Je kunt beschrijven wat onder een amputatie wordt verstaan. Je kunt mensen met een amputatie adviseren en begeleiden op het gebied van sport en bewegen. Je kunt de belangrijkste reumatische aandoeningen beschrijven. Je kunt mensen met een reumatische aandoening adviseren en begeleiden op het gebied van sport en bewegen. Je kunt de belangrijkste spierziekten beschrijven. Je kunt mensen met een spierziekte adviseren en begeleiden op het gebied van sport en bewegen.

• •

1.1 Casus

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Gewoon weer mee kunnen doen

Opdracht 1 Casus Mevrouw Van Hall is een gescheiden vrouw van 52 jaar. Zij is werkloos en sinds een aantal jaar heeft zij, net als haar moeder, last van fibromyalgie. Door deze aandoening heeft zij de hele dag spierpijn. Mevrouw Van Hall zit voornamelijk thuis en komt nauwelijks in beweging. Zij heeft weinig sociale contacten buiten haar naaste familie. Dit komt omdat zij nauwelijks de deur uit kan. Mevrouw Van Hall voelt zich depressief.

er nd Zo

PY R

Eens in de zo veel tijd heeft zij een afspraak met haar klantmanager bij de gemeente. Mevrouw Van Hall wil namelijk weer graag meedoen aan het leven van alledag. Maar door haar klachten met betrekking tot fibromyalgie heeft zij elke dag pijn, is zij stijf, vermoeid en slaapt ze bovendien ook nog eens slecht. In de ochtend kan mevrouw Van Hall maar moeilijk op gang komen. De huisarts heeft haar pijnstillers voorgeschreven, maar die pijnstillers verzachten slechts de pijn. De klantmanager raadt haar aan om zwemlessen in een verwarmd zwembad te nemen. De klantmanager weet hiervoor een speciaal beweegprogramma. Zal het beweegprogramma de pijn van mevrouw Van Hall verder verlichten?

Fibromyalgiecyclus.

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Kennisvragen a. Wat is fibromyalgie? b. Wat zijn de meest voorkomende symptomen van fibromyalgie? c. Is fibromyalgie een vorm van wekedelenreuma of van ontstekingsreuma? Licht je antwoord toe. d. Hoe kan een verstoord slaapritme van invloed zijn op fibromyalgie? e. Denk jij dat er een verband is tussen depressie en fibromyalgie? Licht je antwoord toe. f. Wat zijn risicofactoren voor fibromyalgie? g. Denk jij dat een beweegprogramma zinvol is voor mevrouw Van Hall? Waarom wel/niet?

1.2 Amputaties

Wat is een amputatie? Een amputatie is de medische term voor het operatief wegnemen van een lichaamsdeel. Een amputatie betekent het geheel of gedeeltelijk ontbreken van een lichaamsdeel (arm, been). De meest voorkomende oorzaak van een beenamputatie is in Nederland diabetes mellitus. De bloedvaten en de doorbloeding van vooral de benen worden door de gevolgen van diabetes zodanig aangetast dat het weefsel afsterft en geamputeerd moet worden. In een aantal gevallen is een kwaadaardig gezwel (tumor) of een ongeval de reden voor een amputatie.

Fleur Jong

Bron: Uniek Sporten (z.d.)

PY R

Fleur Jong (1995) is op dit moment de snelste sprintster op blades. Tot haar 17e leefde zij het leven zoals dat van veel jongeren eruitziet: school, sport en leuke dingen doen in het weekend. Een paar dagen voor haar zeventiende verjaardag werd alles anders doordat een bacterie in haar bloedbaan terecht was gekomen en haar lichaam in een toxic shock raakte. Daardoor stroomde niet meer voldoende bloed naar haar tenen en vingers. Dat had als gevolg dat de helft van acht vingers, haar rechtervoet en haar linker voorvoet en hiel moesten worden geamputeerd. Later nam ze de moeilijke beslissing om haar linkervoet ook te laten amputeren, zodat ze twee gelijke onderbeenprothesen kon dragen. Op blades wist ze tot grote hoogten te sprinten. Drie jaar nadat Fleur Jong ziek was geworden stond ze namelijk op de Paralympische Spelen van Rio 2016. In 2017 begon ze samen met coach Guido Bonsen Team Paraatletiek, wat nu een hecht team is geworden met het Olympisch Stadion als trainingsbasis. Vorig jaar behaalde ze haar grootste succes tot nu toe: ze verbrak het wereldrecord op de 100 meter van Marlou van Rhijn.

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Fleur Jong.

Bekijk het filmpje ‘Netherlands’ Fleur Jong Wins Womens T64 Long Jump Finals’.

PY R

Ontwikkelingen Door de hedendaagse technische ontwikkelingen vallen prothesen steeds minder op en heb je er meer mogelijkheden mee. Zo kun je prima met een prothese een rotswand beklimmen. In de toekomst worden de prothesen op maat gemaakt en komen ze uit een 3D-printer. Bij mensen met een amputatie zijn de overige lichaamsfuncties normaal in tact. Wat mensen nog kunnen, is natuurlijk sterk afhankelijk van de aard van de amputatie. Iemand met een armamputatie kan aanmerkelijk meer dan iemand met een dubbele bovenbeenamputatie. Mensen met een prothese gebruiken wel veel meer energie dan iemand zonder prothese. Dit verschil kan oplopen van 10% tot 100%. Voor sommige mensen zijn de dagelijkse bezigheden al zo vermoeiend dat men niet toekomt aan een of andere vorm van vrijetijdsbesteding, laat staan aan sportbeoefening.

Fantoompijn Een veelvoorkomend verschijnsel is de zogenaamde fantoompijn. Mensen hebben het gevoel dat het geamputeerde lichaamsdeel nog aanwezig is en hebben op die plaatsen hinderlijke gevoelens als pijn en jeuk of zij voelen er kou of warmte. Direct na de amputatie begint de patiënt met een therapieprogramma. De therapeut leert de patiënt om te gaan met de amputatie en te bewegen. Patiënten die een amputatie hebben ondergaan, wordt aangeraden aansluitend aan het therapieprogramma te gaan sporten.

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

Auto-ongeluk

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Na zijn auto-ongeluk werd Chris wakker in het ziekenhuis. Hij was lang bewusteloos geweest en kon zich niets herinneren van de komst in het ziekenhuis en de operaties die volgden. Hij voelde zich suf maar redelijk goed. De arts had hem net op de hoogte gesteld van het feit dat hij een been miste. Maar Chris voelde niets; geen pijn en hij miste zijn been niet. Langzaam drong het tot hem door wat het betekende: niet meer even lekker een balletje trappen, alles zou moeilijker worden. En het belangrijkste van al: hij miste een deel van zijn lichaam. Dat wat er gisteren nog gewoon zat en wat zo normaal leek, was vandaag ineens weg. Hij voelde ongeloof, woede en afgrijzen bij dit idee. En dan de vele vragen: kon hij nog autorijden, zou hij in een rolstoel belanden, kon hij een prothese hebben, hoe zou hij eruit zien, hoe zouden zijn vrienden en vriendinnen reageren, kon hij zijn werk als monteur wel blijven doen? Chris realiseerde zich dat hij in een heel moeilijke periode van zijn leven terechtgekomen was, waarin zijn hele leven op zijn kop gezet werd. Hij had het daar erg moeilijk mee, maar kreeg gelukkig veel steun van zijn omgeving en het revalidatieteam.

Chris kon in deze fase heel wat ondersteuning gebruiken. Zijn ondersteuningsvragen lagen op veel verschillende terreinen. In het voorbeeld kun je zien waar de vragen betrekking op kunnen hebben.

Ondersteuningsvragen bij amputatie

• • • • •

PY R

•

• •

Fysiotherapie om kracht, strekking, balans en motoriek te ontwikkelen om met behulp van krukken, rolstoel en prothese mobiliteit terug te winnen. Ergotherapie om zo veel mogelijk weer de dagelijkse en beroepsmatige handeling te kunnen verrichten, eventueel met aanpassingen. Bewegingsagogie waar met sporten bewegingsactiviteiten ook de kracht, balans en motoriek wordt ontwikkeld en de mogelijkheden tot verdere sportactiviteiten worden onderzocht. Maatschappelijk werk om te bepalen in hoeverre zelfredzaamheid en psychische capaciteiten voldoende zijn voor terugkeer in de maatschappij. Arbeidstherapie ter ondersteuning van de motorische vaardigheden. Psychologische hulp bij de verwerking van trauma’s en omgaan met beperkingen. Aanmeten en afstellen van een bruikbare prothese. Stompverzorging en omgaan met pijn. Looptechniek of omgang met de prothese.

•

Dit alles wordt door een revalidatieteam o.l.v. een revalidatiearts gecoördineerd. Bron: Stichting Korter maar krachtig.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Belang van sport en bewegen Mensen met een amputatie worden meestal klinisch of poliklinisch behandeld in een revalidatiecentrum. Het doel is mensen met of zonder prothese weer zo optimaal en zelfstandig mogelijk te laten functioneren en dat de amputatie in emotioneel opzicht verwerkt is. In het begin komt de bewegingsagoog nog niet in beeld. In de eerste fase van de behandeling ligt de nadruk op verzorging van de stomp(wond), zoals het leren zwachtelen. Daarna kan de bewegingsagoog een rol spelen bij het leren maken van transfers, het verbeteren van de spierfunctie, beweeglijkheid en algehele conditie. Daarnaast is aandacht voor evenwicht en een goede houding belangrijk. Door een asymmetrische houding of bewegingspatroon kunnen spieren en gewrichten overbelast raken, wat weer kan leiden tot andere klachten. Sport- en bewegingsactiviteiten zijn niet alleen vanuit fysiologisch oogpunt belangrijk. Het belangrijkste is het samen met de revalidant vinden van een (nieuwe) sportieve vorm van vrijetijdsbesteding. Op deze manier draagt sporten bewegen bij aan de verwerking en aan integratie. Afhankelijk van de wensen van de revalidant kan dit staand of vanuit de rolstoel gebeuren. Verschillende vormen van sport zijn geschikt. Afhankelijk van de ernst van de amputatie en de wensen van de revalidant kan dit variëren van zwemmen, atletiek, tafeltennis, zitvolleybal en skiën tot allerlei rolstoelsporten, zoals rolstoelbasketbal, rolstoeltennis en rolstoelhockey. Op de website van Gehandicaptensport Nederland en Uniek Sporten vind je meer informatie op sportmogelijkheden voor mensen met een amputatie. Bekijk de websites ‘Gehandicaptensport Nederland’ en ‘Uniek sporten’.

Sporten met een amputatie

PY R

Hier vindt u informatie over de mogelijkheden van sportbeoefening na een amputatie. Ook wordt het belang van beweging benadrukt en de diverse aspecten die meespelen bij de totstandkoming van een sportkeuze worden behandeld. Sporten kan voor mensen met een lichamelijke beperking meer opbrengen dan alleen plezier. Uit onderzoek blijkt dat regelmatige lichamelijke activiteit kan leiden tot verbetering van de stemming, vergroting van het zelfvertrouwen en een betere acceptatie van de beperking. Daarnaast kan sportbeoefening vereenzaming voorkomen of vereenzaming doorbreken en heeft het positieve effecten op de lichamelijke gezondheid. Zo neemt de kans op hart- en vaatziekten, hoge bloeddruk en botontkalking af en neemt het algehele uithoudingsvermogen toe. Het lopen met een prothese kost dertig tot veertig procent meer energie dan in een normale situatie. Hierdoor is een goede basisconditie van groot belang. Een speciale prothese? Als u een prothese heeft en wilt gaan sporten, heeft u in de meeste gevallen geen speciale prothese nodig. Dit is bijvoorbeeld het geval bij het beoefenen van een rolstoelsport. Ook kunt u kiezen voor sporten zonder prothese, zoals een aantal water- en sneeuwsporten. Soms kan men volstaan met een geringe aanpassing aan de bestaande prothese. Een voorbeeld hiervan is de ‘toeclip’ bij het fietsen.

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bron: Gehandicaptensport.nl (z.d.).

Voor bepaalde sporten is een speciale prothese nodig, bijvoorbeeld voor hardlopen of sprinten. Het is niet alleen de keuze van sport die bepalend is voor het al dan niet aanschaffen van een speciale prothese, maar ook het niveau waarop de sport beoefend wordt. Een hoger niveau van sporten stelt hogere eisen aan de prothese.

PY R

Beweegtips amputatie • De bewegingsmogelijkheden zijn sterk afhankelijk van de aard van de amputatie. Met een eenzijdige amputatie boven de knie kunnen mensen met een prothese redelijk goed lopen, en zelfs hardlopen behoort tot de mogelijkheden. Mensen met een tweezijdige beenamputatie zijn meestal aangewezen op krukken of een rolstoel. Bij hen is sprake van een verminderde zitbalans. Voor hen zijn sporten als tafeltennis, badminton, rolstoeltennis, zitvolleybal, rolstoelbasketbal en zwemmen geschikt. Ook watersporten en wintersporten horen tot de mogelijkheden. • Het duurt enige tijd voordat iemand na een amputatie weer kan sporten. De stomp is nog lange tijd gevoelig en pas na verloop van tijd kan een prothese aangemeten worden. Als iemand zonder prothese sport, is het belangrijk erop te letten dat iemand geen verwondingen oploopt aan de gevoelige, kwetsbare stomp. • Houd rekening met de extra energie die het kost om je voort te bewegen met een prothese. Bij gelijke belasting gebruiken mensen met een prothese meer energie (10% tot 100% meer) dan mensen zonder prothese. • Probeer de geamputeerde zijde en de niet-aangedane zijde gelijk te belasten. • Let op een juiste houding. Veel mensen met een beenprothese hebben de neiging om scheef te gaan lopen, wat kan leiden tot een scoliose. • Sportbeoefening is om uiteenlopende redenen belangrijk. Naast sociale contacten en plezier speelt zeker de gezondheid een belangrijke rol. Sportbeoefening is belangrijk voor het op peil houden of verbeteren van kracht, conditie en mobiliteit. Bovendien verbetert de doorbloeding, wat vooral belangrijk is voor mensen die overwegend een zittend bestaan leiden.

Bekijk de filmpjes ‘Amputatievoetbal’ en ‘Revalidatie na beenamputatie’. Revalideren Revalideren doe je meestal in een revalidatiecentrum. Dit is een instelling waar mensen met lichamelijke beperkingen permanent of poliklinisch behandeld en begeleid worden, om daarna weer zo zelfstandig mogelijk te kunnen functioneren in de samenleving. Niet alleen in fysiek maar ook in sociaal opzicht. Vrijwel direct na het ontstaan van een bepaalde lichamelijke aandoening wordt iemand opgenomen in een revalidatiecentrum. In lang niet alle gevallen betekent dit dat hij daar dan ook 24 uur per dag moet verblijven. Soms is een opname noodzakelijk, maar in steeds meer gevallen probeert men het revalidatieproces in de vorm van dagbehandeling of poliklinisch vorm te geven. Bij dagbehandeling bezoekt de patiënt het revalidatiecentrum overdag en volgt

hij het revalidatieprogramma, om aan het einde van de dag weer terug naar huis te gaan. Poliklinische behandeling betekent dat iemand slechts een paar uur per week naar het revalidatiecentrum komt voor bepaalde vormen van therapie.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Revalidatie is het complex van maatregelen en activiteiten waarmee beoogd wordt de mogelijkheden van een persoon met een functiestoornis tot de individueel hoogst bereikbare graad op te voeren en/of op dit niveau te houden. Het doel van de revalidatiebehandeling is dat de revalidant een zo groot mogelijke mate van zelfstandigheid en zelfredzaamheid bereikt, waarbij hij weer zo zelfstandig mogelijk kan wonen, leven, werken of actief kan zijn en zijn eigen plaats in de maatschappij hervindt. Geheel ‘de oude’ worden, zal niet altijd lukken. Dan is het belangrijk dat iemand zijn nieuwe rol goed kan vervullen. In termen van stoornis-beperking-participatie, gaat het er binnen de revalidatie om iemand weer optimaal te laten participeren. In dit verband wordt binnen de revalidatie gesproken van re-integratie.

De branchevereniging voor revalidatie in Nederland (Revalidatie Nederland) omschrijft revalidatie als volgt: Revalidatie richt zich op herstel of verbetering van mogelijkheden van mensen met blijvend lichamelijk letsel of een functionele beperking. Lees de verdiepingsstof ‘Wat is classificatie?’.

Opdracht 2 Wat is een amputatie?

a. Leg uit wat een amputatie is. b. Wat zijn mogelijke oorzaken van een amputatie? c. Zoek op internet naar informatie over welke amputaties in Nederland het meest voorkomen.

Opdracht 3 Prothesen

a. Zoek op internet naar een aantal mogelijke prothesen voor armen en benen. b. Welke problemen kunnen zich voordoen bij het moeten leren functioneren met een beenprothese?

PY R

Opdracht 4 Fantoompijn

Bekijk het filmpje ‘Wat is fantoompijn?’ a. Leg uit wat fantoompijn is. b. Geef een verklaring voor het ontstaan van fantoompijn.

Opdracht 5 Sporten met een amputatie a. Zoek op internet twee filmpjes over sporten met een amputatie. b. Om welke tak van sport gaat het? Welke aanpassingen moeten er gedaan worden?

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

Opdracht 6 Belang van sport Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sjoukje heeft diabetes type 2 en als gevolg daarvan is haar rechteronderbeen geamputeerd. Ze heeft flink overgewicht. Op het revalidatiecentrum komt ze ook naar de bewegingsagogie. Sjoukje vindt bewegen maar niets en is niet overtuigd van het belang van bewegen.

a. Bespreek met elkaar wat het belang van sport en bewegen voor Sjoukje is. b. Bespreek met elkaar hoe je de revalidatie van Sjoukje aan zou pakken. c. Sjoukje heeft in het verleden nauwelijks iets aan sport en bewegen gedaan. Bespreek met elkaar wat geschikte vormen van sport voor haar zijn.

Opdracht 7 Sporttips

Je begeleidt als bewegingsagoog een groepje mensen in een rolstoel, waaronder een aantal met een beenamputatie. Noteer een aantal aandachtspunten die van belang zijn voor het aanbieden van sportactiviteiten.

1.3 Reumatische aandoeningen

Reumatische aandoeningen in Nederland Ongeveer twee miljoen mensen in Nederland hebben een reumatische aandoening. Door de vergrijzing en door het probleem van overgewicht neemt dit aantal in de toekomst alleen maar toe. De meest voorkomende vormen zijn artrose, osteoporose en vormen van ontstekingsreuma. Bekende vormen van ontstekingsreuma zijn reumatoïde artritis en de ziekte van Bechterew.

PY R

In dit thema wordt aandacht besteed aan: • artrose • reumatoïde artritis (RA) • de ziekte van Bechterew • fibromyalgie • osteoporose.

Grote groepen van reuma 1. 2. 3. 4. 5.

artrose auto-immuunziekten/ontstekingsreuma jicht osteoporose wekedelenreuma.

Bron: ReumaNederland (z.d.).

Verzamelnaam Reuma is een verzamelnaam voor aandoeningen van het bewegingsapparaat. Deze zijn niet ontstaan door een ongeval. Het bewegingsapparaat bestaat uit je gewrichten, spieren, pezen en botten. Bij sommige reumatische aandoeningen zijn ook de organen (longen, hart, nieren) betrokken.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De meeste vormen zijn behandelbaar, maar niet te genezen. De klachten kunnen door behandeling verminderen en de aandoening kan daardoor tot rust komen. Mensen met een vorm van reuma leven dagelijks met pijn en stijfheid als gevolg van hun ziekte.

Het is een misvatting dat alleen oude mensen reuma kunnen krijgen. Ongeveer 60 procent van de mensen met reuma is jonger dan 65 jaar. Bekijk de filmpjes ‘Wat is reuma?’ en ‘Reumatische aandoeningen’.

Oorzaken Reuma is een chronische aandoening. De oorzaken zijn niet geheel duidelijk. Meestal is het een gevolg van een combinatie van factoren. Het gaat bij reuma niet alleen om de oorzaken, maar ook om de omstandigheden die een ongunstig effect kunnen hebben op het verloop van de ziekte. Een aantal oorzaken en omstandigheden, waardoor uiteenlopende vormen van reuma kunnen ontstaan zijn: • verstoring van het immuunsysteem (auto-immuunziekte, zoals reumatoïde artritis) • erfelijke aanleg die de kans vergroot • lichamelijke belasting, overgewicht (obesitas) • langdurige overbelasting of een zware blessure (artrose).

Artrose Artrose is de meest voorkomende reumatische aandoening. In Nederland hebben ruim 1.2 miljoen mensen artrose. Vrouwen hebben vaker last van artrose dan mannen. Het is géén ouderdomsziekte en kan op elke leeftijd optreden. De kans om het te krijgen wordt wel groter naarmate de leeftijd toeneemt. Het kan echter ook bij jonge mensen voorkomen. Het is een chronische aandoening die langzaam progressief verloopt.

PY R O

Algemene symptomen De meeste vormen van reuma zijn te herkennen aan de volgende symptomen: • pijn • stijfheid in gewrichten of spieren • vermoeidheid • moeite met bewegen.

Aandoening van het kraakbeen Bij artrose gaat de kwaliteit van het kraakbeen in de gewrichten langzaam achteruit. Het wordt dunner en zachter en kan op den duur zelfs helemaal verdwijnen. Het bot onder het kraakbeen vervormt. Aan de rand van het gewricht ontstaan uitstulpingen die de beweeglijkheid van het

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

gewricht beperken en zenuwen kunnen beknellen. Dat veroorzaakt pijn, gevoelsstoornis en krachtverlies. De aandoening komt vaak voor in de gewrichten van de nek, onderrug, knieën, heupen, duimen, vingers en de grote teen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Pijn en stijfheid Bij artrose wordt het kraakbeen van je gewricht dunner en slechter van kwaliteit. Soms verdwijnt het helemaal, waardoor het onderliggende bot beschadigd kan raken of kan gaan vervormen. Dit veroorzaakt meestal pijn in de betreffende gewrichten, die bij sommige mensen in de loop van de dag toeneemt. Het kan ook ontstaan als na een periode van rust het lichaam weer in beweging komt. Dit heet startpijn. Het gewricht kan ook stijf worden. Vooral in de ochtend hebben mensen daar last van. Meestal verdwijnt dit na verloop van tijd. Met pijnlijke gewrichten is het moeilijker om te bewegen. Doordat bewegen moeilijker gaat, gaan mensen vaak minder bewegen. Daardoor worden spieren rondom het gewricht minder sterk en verliest het zijn stevigheid en stabiliteit. Hierdoor worden de pezen meer belast en neemt de pijn toe. Pijn en instabiliteit vergroten bovendien de kans op vallen. Bekijk het filmpje ‘Artrose’.

Sportadvies voor mensen met artrose Het belangrijkste is het bepalen van de mate van gewrichtsbelasting van allerlei sporten bewegingsactiviteiten. • Sterk gewrichtsbelastend en dus in veel gevallen ongeschikt zijn: honkbal, basketbal, volleybal, voetbal, squash, handbal, badminton, tennis, hardlopen, karate en waterskiën. • Matig gewrichtsbelastend zijn: paardrijden, schaatsen, skiën en inlineskaten. • Licht gewrichtsbelastend en dus geschikt zijn: fietsen, golf, zwemmen, wandelen, aquafitness, stijldansen, tai chi en yoga.

Zo kan fitness een prima activiteit zijn, als je de apparaten redelijk licht instelt en meer het accent legt op het aantal herhalingen. Het beoefenen van wedstrijdsport is daarom minder geschikt voor mensen met artrose. Sportvormen in een competitieverband leiden eerder tot overbelasting.

PY R

Natuurlijk bepaalt de intensiteit waarmee je sport in grote mate de belasting op je gewrichten. Het gaat vooral om explosieve activiteiten, waarbij het lichaamsgewicht schoksgewijs opgevangen moet worden. Hoe intensiever je sport, des te meer dit optreedt. Een rustig potje badminton of volleybal kan natuurlijk wel.

Soms helpt medicatie de pijn te bestrijden, waardoor bewegen prettiger wordt. In een aantal gevallen kan de combinatie sport en medicijngebruik negatief uitpakken. Overbelasting wordt bijvoorbeeld minder goed opgemerkt. Bewegen versterkt de spieren, banden en pezen, waardoor deze het gewricht beter ondersteunen en beter in staat zijn schokken op te vangen.

Probeer mensen te stimuleren samen te sporten. Dit is niet alleen gezelliger, maar mensen blijken gezamenlijke activiteiten ook langer vol te houden.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Enkele algemene adviezen: • Vermijd lang in dezelfde houding te zitten. • Vermijd langdurig of te intensief bewegen. • Vermijd overbelasting, door een rustige opbouw en een goede warming-up. • Wees alert op pijnklachten, zwelling en stijfheid. Dit kan duiden op overbelasting. Een korte periode van rust kan dan helpen. • Gebruik goed schoeisel, vooral een goede zool is belangrijk. Het gaat hierbij vooral om een goede demping. • In het algemeen is sporten op een zachte ondergrond aan te bevelen boven een harde ondergrond. • Vermijd bewegingsvormen met hoge piekbelastingen en/of langdurige statische belastingen.

Gewrichten ontzien

In het algemeen zijn de meeste sporten geschikt, mits verantwoord uitgevoerd. Kies vooral een activiteit die je leuk vindt. Bewegen rondom huis, wandelen, nordic walking, fietsen, yoga en tai chi zijn prima. Meer oppassen moet je met sporten die je gewrichten veel belasten, zoals volleybal en basketbal. Als je artrose hebt in de benen zijn die minder geschikt. Ook sporten waarbij onverwachte bewegingen gemaakt moeten worden, zoals racketsporten, zijn dan niet aan te raden. Je loopt dan risico op blessures. Activiteiten in het water, zoals zwemmen, zijn juist bijzonder geschikt omdat de gewrichten worden ontzien.

Voorkom overbelasting door te zorgen voor een goede warming-up en een rustige opbouw. Zorg zo nodig dat je je gewrichten goed inpakt, want kou maakt een gewricht stijf en kan de klachten verergeren. Heb je een ontstoken gewricht? Stop dan met sporten totdat de ontsteking voorbij is. Heb je pijn en stijfheid binnen 24 uur na het sporten? Beweeg dan de volgende keer wat korter en minder intensief.

PY R

Bron: Gehandicaptensport Nederland (z.d.).

C 24

Lees de verdiepingsstof ‘Osteofyten’.

Reumatoïde artritis Reumatoïde artritis (RA) is de meest voorkomende vorm van gewrichtsontsteking. Reumatoïde artritis wordt gekenmerkt door een chronische ontsteking van meerdere gewrichten. De eerste verschijnselen ontstaan meestal na het 20e levensjaar. De aandoening komt vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Het is een auto-immuunziekte. Dat wil zeggen dat het afweersysteem zich tegen het eigen lichaam keert. Reumatoïde artritis kan sluipend beginnen of plotseling ontstaan. Het is een chronische ziekte met een grillig verloop. Er kunnen periodes zijn van nauwelijks klachten en periodes met ernstige klachten.

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

Vermoeidheid en een grieperig gevoel zijn klachten die je veel hoort van mensen met RA. Bekijk het filmpje ‘Reumatoïde artritis’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Reumatoïde artritis wordt niet veroorzaakt door een koud en vochtig klimaat, wel kunnen dergelijke omstandigheden de klachten verergeren. In de ontstoken gewrichten treedt pijn, stijfheid en zwelling op. Na verloop van tijd kan men de gewrichten steeds minder goed gebruiken. Op den duur kunnen de gewrichten vergroeien en nog meer klachten geven.

Reumatoïde artritis kan effect hebben op het hele lichaam. Zo hebben mensen met RA een verhoogd risico op hart- en vaatziekten. Dit komt doordat de ontstekingen de vaatwanden doen verkalken en van kwaliteit doen veranderen. Dat geeft meer risico op dichtslibben van de vaten, wat weer kan leiden tot een hartaanval of een beroerte. Enkele tips voor sportbeoefening: • Wees bij mensen met reumatoïde artritis attent op overbelasting. Mensen met artritis moeten zeker niet met zware voorwerpen als een volle boodschappentas gaan sjouwen. Ook fitnessactiviteiten met zware gewichten of hoge belasting is af te raden. • Doorgaans kunnen de mensen zelf het beste aangeven welke activiteiten ze wel en niet kunnen doen. Vraag hier dan ook naar. Regelmatig bewegen met een matige intensiteit leidt al tot verbetering. Voor vrijwel iedereen zijn ontspannende activiteiten (vooral in water) geschikt. Veel mensen hebben baat bij ontspanningsoefeningen als yoga en tai chi. • Medicijnen kunnen de belangrijkste symptomen als pijn en stijfheid bestrijden. Houd het medicijngebruik en de eventuele bijwerkingen goed in de gaten.

Bewegen met reumatoïde artritis

PY R

Bij mensen met reumatoïde artritis (RA) kunnen sportieve activiteiten het beste onder deskundige begeleiding worden uitgevoerd. Door goed gedoseerde lichaamsbeweging kan de spierkracht worden vergroot en bewegingsbeperking geheel of gedeeltelijk voorkomen worden. Uw gewrichten mogen echter niet overbelast worden en na de activiteiten mag u zich niet langdurig vermoeid voelen. Het kan zijn dat u tijdens of na het sportief bewegen iets meer last van pijn in uw gewrichten heeft. Dit hoeft niet verkeerd te zijn. Echter, de pijn mag niet langer dan één dag na de training blijven bestaan.

Bron: Leef.nl (z.d.).

Bekijk het filmpje ‘Bewegen met reuma’. De ziekte van Bechterew De ziekte van Bechterew is een vorm van ontstekingsreuma waarbij meestal eerst de gewrichten van de ruggenwervels en de SI-gewrichten ontstoken raken. SI-gewrichten verbinden de wervelkolom met het bekken. De ontstekingen veroorzaken pijn, stijfheid en mogelijk ook verkromming van de wervelkolom.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De ontstekingshaarden tasten uiteindelijk het kraakbeen en de botten aan. Als reactie hierop gaat het lichaam méér botweefsel aanmaken. Met als gevolg dat de ruggenwervels aan elkaar gaan groeien. In een vergevorderd stadium kunnen deze volledig aan elkaar groeien. Dit leidt tot een verstijving van de totale wervelkolom en wordt ‘bamboe-effect’ genoemd. De benige bruggen tussen de wervels van de wervelkolom zien er namelijk uit als een bamboestengel. Door de vergroeiingen schuren de botten minder langs elkaar, hierdoor neemt de pijn af. De vorm van de wervelkolom verandert, waardoor de patiënt steeds verder voorovergebogen gaat lopen. Andere gewrichten die ontstoken kunnen raken, zijn schouders, heupen en knieën. Naast ontstekingen aan gewrichten komen oogontstekingen relatief vaak voor. Het verloop van de ziekte van Bechterew is grillig. Periodes met relatief weinig klachten worden opgevolgd door periodes met hevige klachten. Ontstekingen van deze ziekte gaan over, maar beschadigingen in de wervelkolom zorgen ervoor dat de rug minder flexibel wordt. Dit kan ernstige mobiliteitsbeperkingen tot gevolg hebben. Bovendien is de wervelkolom vaak broos en daardoor sneller vatbaar voor fracturen. De aandoening begint meestal tussen het 15e en 35e levensjaar. Het is onduidelijk of de ziekte meer bij mannen dan bij vrouwen voorkomt.

Blijf in beweging!

Medicatie én beweging. Bewegen is vooral voor jullie, mensen met de ziekte van Bechterew, van het grootste belang. Beweging (als het moet aangepast) is nog altijd een van de twee pijlers waarop een goede conditie rust. Als de medicamenteuze behandeling goed gekozen is, zul je waarschijnlijk kunnen blijven bewegen tot op hoge leeftijd. Doe dat ook, want bewegen maakt het verschil!

PY R

Zoals voor eigenlijk alle aandoeningen geldt, is het ook bij de ziekte van Bechterew van belang om goed geïnformeerd te zijn over de mogelijke behandelingsmethoden en de verschillende bewegingstherapieën dan wel de meest geschikte sporten. Zwemmen, badminton, volleybal zijn naast wandelen buitengewoon geschikt, omdat hierbij de rug gestrekt moet worden.

C 26

Bron: www.ziektevanbechterew.nl.

Bekijk het filmpje ‘Ziekte van Bechterew’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

PY R

Beweegtips: • Regelmatig bewegen kan het verstijvings- en vergroeiingsproces vertragen. Dit geldt vooral bij sporten die om een correcte lichaamshouding van vooral de romp vragen. Ook sporten waarbij de rug gestrekt moet worden zijn geschikt. Zo zijn zwemmen en, als die mogelijk zijn, ook volleybal, badminton, langlaufen en dansen geschikt. Fietsen in de juiste houding (zeker geen racehouding, bolle rug) is eveneens geschikt. • Stimuleer mensen aansluiting te zoeken bij bechterew-sportgroepen. Meestal gaat het hierbij om zwemactiviteiten. Hierbij is de kracht op de gewrichten laag en het maakt een grote bewegingsuitslag mogelijk. • Regelmaat is heel belangrijk. Probeer mensen met bechterew te stimuleren elke dag minimaal 30 minuten matig intensief te bewegen. Zo kan 10 minuten ochtendgymnastiek een prima begin van de dag betekenen. • Langdurig bewegen of te intensief bewegen kan de gewrichten overbelasten. Iemand met de ziekte van Bechterew krijgt dan last van (meer) pijn. Er kan een gezwollen (dik) gewricht ontstaan. Ook komt het voor dat iemand moeilijk op gang komt en minder kan doen dan voorheen. Overbelasting is te voorkomen door de oefenprogramma’s rustig op te bouwen en door oefeningen correct uit te voeren. Als er extra pijnklachten tijdens of na het bewegen ontstaan, dient het programma (tijdelijk) te worden aangepast. • Het beoefenen van wedstrijdsport is minder geschikt voor mensen met de ziekte van Bechterew. Sportvormen die in competitieverband worden bedreven, leiden eerder tot overbelasting. Sporten als schaatsen, handbal en voetbal hebben een verhoogde kans op vallen. Daarom zijn ze niet geschikt voor mensen met bechterew, die in hun bewegingen beperkt zijn. Lees de verdiepingsstof ‘Auto-immuunziekte’.

Fibromyalgie Fibromyalgie betekent letterlijk ‘pijn in bindweefsel en spieren’. Deze pijn is vaak op vele plaatsen tegelijkertijd aanwezig, de zogenaamde ‘pijnpunten’ (tenderpoints). Fibromyalgie wordt ook wel wekedelenreuma genoemd. De meest voorkomende klachten zijn gewrichtspijnen en spierpijnen, vermoeidheid en stijfheid. De pijn in het lichaam is de grootste klacht.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bij bloedonderzoek is niets te vinden wat de aandoening kan verklaren. Daarom is het moeilijk om vast te stellen. Er zijn geen medicijnen om de aandoening te genezen. De klachten kunnen verminderen met pijnstillers, matige beweging en rust. Fibromyalgie komt voor bij ongeveer twee op de honderd volwassenen, vooral bij vrouwen in de leeftijdscategorie 20 tot 60 jaar. Symptomen van fibromyalgie: • pijn in de gewrichten, bindweefsel, tenderpoints en spieren • ernstige vermoeidheid • darmklachten • gevoelig voor onstekingen • gevoelig voor weersomstandigheden (vocht, koude) • krachtverlies • slaapproblemen • langzaam herstel van blessures • hypermobiliteit.

Algemeen sportadvies Normaal gesproken krijg je van sporten niet zo snel spierpijn. Fibromyalgiepatiënten hebben dagelijks last van klachten die sprekend lijken op spierpijn. Aan te raden is om te rekken en strekken voor en na het sporten. Hierdoor zullen je spieren tijdens het sporten minder belast worden. Het opwarmen van de spieren is een belangrijk proces in het tegengaan van de bijbehorende klachten.

C 28

PY R

Spierversterkende oefeningen zijn van belang om achteruitgang van spieren te voorkomen. Slecht ontwikkelde spieren verstoren namelijk het evenwicht tussen iemands belasting en belastbaarheid. Hier ligt dan ook direct het probleem. Je dient zowel overbelasting als onderbelasting te voorkomen. Sporten onder begeleiding van bijvoorbeeld een bewegingsagoog is dan ook belangrijk om de juiste balans te vinden. Er dient op dezelfde manier aandacht te zijn voor spierversterking en conditie. Lichamelijke overbelasting moet altijd worden voorkomen. Geschikte bewegingsvormen zijn wandelen, zwemmen, waterfitness en yoga.

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

Bewust zijn van jouw pijngrens

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Wanneer je gaat sporten als je fibromyalgie hebt, is het goed om je bewust te zijn van jouw pijngrens. Dit vraagt om een goede kennis van jouw lichaam, kracht en uithoudingsvermogen. Door hier tijdens het sporten regelmatig aan te denken, kun je voorkomen dat je jouw lichaam overbelast.

Wij adviseren dan ook om wanneer je start met sporten, rustig te beginnen en niet te hard van stapel te lopen. Je kunt het sporten vervolgens opbouwen en elke week iets meer doen. Voel je veel pijn tijdens het sporten of heb je er dagen later nog last van? Dan betekent dit dat je over je grenzen bent gegaan en kun je beter een stapje terug doen. Op die manier kun je een balans proberen te vinden tussen sporten en rusten. Houd in je achterhoofd dat sporten met fibromyalgie anders is dan voor iemand die deze aandoening niet heeft. Realiseer je dat sporten tijd en energie kost. Zolang jij er kracht en plezier uit haalt, is het belangrijk om (regelmatig) aan sport te blijven doen! Bron: Medinello (z.d.).

Bekijk het filmpje ‘Fibromyalgie’.

Osteoporose Bij osteoporose neemt de massa van het bot af, waardoor de sterkte van het bot afneemt. Het wordt ook wel botontkalking genoemd. Maar dat is onjuist, omdat naast afname van de sterkte van het bot ook de structuur van het bot verandert, waardoor de sterkte van het bot nog meer afneemt. Door het zwakkere bot ontstaan makkelijk botbreuken. In Nederland zijn er 400.000 mensen met osteoporose.

PY R

Botten hebben kalk (calcium) nodig om sterk en stevig te blijven. Bij osteoporose verliezen de botten met name kalk en mineralen. De sterkte van de botten neemt af en ze worden steeds brozer en breken gemakkelijker. Osteoporose gaat vaak samen met een afname van de spierkracht. Dit leidt tot een grotere kans op misstappen en vallen. Dit kan gemakkelijk leiden tot botbreuken, die vervolgens weer moeizaam genezen. Vrouwen hebben eerder en veel meer last van osteoporose dan mannen. Ongeveer een op de vier vrouwen krijgt te maken met deze aandoening. Bij hen ontstaat de aandoening meestal na de menopauze. Bij mannen ontstaat de aandoening op veel latere leeftijd.

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Afname botmassa met de leeftijd. Bron: Osteoporose Vereniging (z.d.).

Gezonde voeding met calcium en vitamine D en voldoende lichaamsbeweging helpt osteoporose te voorkomen. Bekijk het filmpje ‘Osteoporose’.

Bewegingsagogen die met ouderen werken, hebben zeker te maken met deelnemers met osteoporose. Vooral het risico van vallen moet geminimaliseerd worden. Om vallen te voorkomen, worden steeds vaker valpreventieprogramma’s ingezet.

Voor oudere mensen is het soms lastig om twee dingen tegelijkertijd te doen. Als je een gesprekje aanknoopt, kun je bepaalde ouderen beter vragen om even te stoppen met bewegen. Goede verlichting en het werken met contrastkleuren is ook belangrijk. Mocht het evenwicht zo slecht worden dat het risico van vallen te groot wordt, overweeg dan het gebruik van een looprek. Voor wat betreft de hoeveelheid bewegen is de beweegrichtlijn een goede norm. Ook hierin is voor ouderen aandacht voor bot- en spierversterkende oefeningen.

PY R O

C 30

Om vallen te voorkomen, is het belangrijk dat je als bewegingsagoog let op: • rondslingerend materiaal • slecht passende schoenen • gladde vloeren, deurmatjes • slechte verlichting.

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

Goed bewegen, hoe doe je dat?

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Als je actief je botten belast, is dat een belangrijk signaal voor je botten om sterk te blijven. Bewegen tegen de zwaartekracht in geeft de meeste botbelasting en het beste resultaat. Goede voorbeelden hiervan zijn: wandelen, traplopen, hardlopen, tennissen, dansen, touwtje springen. Een dagelijkse wandeling is al effectief. Voor een maximaal effect moet je stevig doorstappen (ca. 5 km/per uur).

Werk daarnaast ook aan stevige spieren. Dat kan door aan krachttraining te doen. Denk daarbij vooral aan je core-stability (rompstabiliteit). Dit is een combinatie van spierbalans en spierkracht in het midden van het lichaam. Door deze te versterken sta je steviger en verbeter je je balans. Zo voorkom je dat je valt en een (nieuwe) botbreuk oploopt. Zwemmen en fietsen zijn uitstekend voor je conditie en het soepel houden van het lichaam. Ze doen echter weinig om je botten sterker te maken. Bron: Osteoporose Vereniging (z.d.).

Lees de verdiepingsstof ‘Vitamine D’.

Opdracht 8 Reumatische aandoeningen

a. Geef een omschrijving van wat er verstaan wordt onder reumatische aandoeningen. b. Noteer een aantal algemene kenmerken.

Opdracht 9 Filmpje

Bekijk het filmpje ‘Wat is reuma?’.

Geef een samenvatting van de inhoud van het filmpje.

PY R

Opdracht 10 Groepen reuma

Noteer de vijf groepen waarin je reumatische aandoeningen kunt indelen.

Opdracht 11 Artrose Bekijk het filmpje ‘Artrose’. Geef een omschrijving van wat artrose is en hoe het ontstaat.

Opdracht 12 Sportadvies Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Een groepje mannen en vrouwen op leeftijd wil graag weer wat aan sport gaan doen. Ze hebben allemaal last van artrose. Sommige mensen hebben al een prothese (heup of knie). Een aantal heeft het idee dat je eigenlijk beter maar helemaal niet meer kunt sporten. Daar slijten de gewrichten alleen maar nog harder van.

Bereid een presentatie voor gericht op voorlichting aan deze groep. Denk hierbij onder andere aan het belang van bewegen en aan (on)geschikte bewegingsvormen.

Opdracht 13 Reumatoïde artritis Bekijk het filmpje ‘Reumatoïde artritis’.

a. Geef een omschrijving van RA (symptomen, oorzaak). b. Geef een aantal tips met betrekking tot sport en bewegen voor mensen met RA.

Opdracht 14 De ziekte van Bechterew Bekijk het filmpje ‘Ziekte van Bechterew’.

a. Geef een omschrijving van de ziekte van Bechterew (symptomen, verloop, oorzaak). b. Zoek naar informatie over of deze ziekte vaker voorkomt bij mannen of bij vrouwen.

Opdracht 15 Sporten met bechterew

a. Zoek op internet naar filmpjes. Welke sporten zijn favoriet bij mensen met de ziekte van Bechterew? b. Geef een sportadvies voor mensen met bechterew.

Bekijk het filmpje ‘Bewegen met Bechterew’.

PY R

c. Geef een korte samenvatting van de inhoud van het filmpje.

a. Leg uit wat fibromyalgie is. Noteer de belangrijkste symptomen. b. Leg uit waarom mensen met fibromyalgie niet altijd serieus genomen worden door hun omgeving.

Opdracht 16 Fibromyalgie

Opdracht 17 Fibromyalgie en bewegingsagogie Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Zoek met elkaar naar informatie over wat de bewegingsagogie kan bijdragen aan mensen met fibromyalgie. Hoe zien de programma’s eruit? Welke opbouw kennen de programma’s? Wat zijn de effecten van bewegingsagogie?

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

Opdracht 18 Osteoporose

a. Leg uit wat osteoporose is. b. Leg uit wat de risico’s van osteoporose zijn. c. Beschrijf hoe je osteoporose kunt voorkomen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 19 Bewegingsagogie en osteoporose

Op je stage krijg je te maken met een groep ouderen. Er is je verteld dat een aantal duidelijk last heeft van osteoporose. a. Beschrijf waar je als bewegingsagoog rekening mee houdt. b. Noteer een aantal geschikte sporten bewegingsvormen en licht toe waarom deze geschikt zijn.

1.4 Spierziekten

Spierziekten worden ook wel neuromusculaire aandoeningen genoemd. De term neuromusculair geeft wat beter aan waar het allemaal mis kan gaan. Bij het woord spierziekte denk je dat er iets mis is met de spieren. Bij een aantal aandoeningen is er niets mis met de spieren, maar met de zenuwen die naar de spieren lopen. Als een spier geen of nauwelijks prikkels krijgt, neemt de kracht af. Vandaar dat de term neuromusculaire aandoeningen eigenlijk beter is. Letterlijk vertaald gaat het om zenuw-spieraandoeningen.

Oorzaken en verschijnselen Bij de spierziekten kan het op verschillende plaatsen misgaan. Het kan misgaan in de zenuw naar de spier toe (perifeer motorisch neuron), op de overgang van de zenuw naar de spier (motorisch eindplaatje) en in de spier zelf.

PY R

Op grond van waar het mis kan gaan, levert dat de volgende indeling op: • perifeer motorisch neuron – polyneuropathieën (o.a. Guillain-Barrésyndroom) – spinale spieratrofieën. • op de overgang van de zenuw naar de spier – myasthenia gravis. • in de spier zelf – congenitale spierdystrofieën (o.a. becker, duchenne) – congenitale myopathieën – myotonieën (o.a. becker-myotonie) – myositis.

Verschillende aandoeningen Er bestaan ongeveer 600 neuromusculaire aandoeningen. De verschillen hebben onder andere betrekking op: • de mate van progressiviteit: variërend van matig progressief tot ernstig progressief • de spiergroepen die bij de aandoening betrokken zijn (met name de schoudergordel of alleen de oogspiertjes)

•

de plaats waar het misgaat en de aard van wat er misgaat (bijvoorbeeld een stoornis in de energiecentrales van de cel (mitochondriën)).

Indeling neuromusculaire aandoeningen Afwijkingen in de overgang van het ruggenmerg naar de zenuw. Afwijkingen in zenuwen, waardoor de spierkracht afneemt. Afwijkingen in de overgang van zenuwen naar spieren, waardoor signalen van de zenuwen niet goed doorkomen in de spieren. Ook hier neemt de spierkracht af. Afwijkingen in de spieren zelf, waardoor ze niet goed werken.

•

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

• • •

Bron: Ziekenhuis.nl (z.d.).

Spierziekten

Er zijn twee websites waar je heel veel informatie kunt vinden over spierziekten: Bekijk de websites ‘Spierziekten Nederland’ en ‘Spierfonds’.

Wat is ALS

Feiten op een rij • Ongeveer 55% van de mensen met ALS zijn mannen • In Nederland zijn ongeveer 1500 mensen met ALS • De gemiddelde leeftijd waarop de diagnose ALS wordt gesteld, is 65 jaar • ALS ontstaat door een combinatie van genetische en omgevingsfactoren.

PY R

ALS (amyotrofische laterale sclerose) is een neuromusculaire aandoening, een aandoening die leidt tot het onvoldoende of niet functioneren van de spieren. ALS is progressief van aard, dat betekent dat iemand met deze ziekte steeds verder achteruitgaat. In vijf tot tien procent van de gevallen is sprake van een erfelijke vorm van ALS. De zintuigen (gevoel, smaak, gezicht, reuk en gehoor) blijven meestal intact, de werking van darmen en blaas ook. De seksuele functies blijven lang behouden. Wel worden uiteindelijk alle spieren, behalve de hartspier, aangedaan.

Bron: Van den Berg, L. H. (z.d.).

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Veel spieraandoeningen hebben een progressief verloop. Dat betekent dat de verschijnselen langzaam maar zeker erger worden. Bijna in alle gevallen is er sprake van spierzwakte, een slechte conditie en snelle vermoeidheid. Sommige mensen hebben bovendien last van pijn en/of krampen. De mogelijkheden tot sportbeoefening hangen erg af van de ernst van de aandoening.

De meest voorkomende spierziekten

Omdat spierziekten zeldzaam zijn, is niet bekend hoeveel mensen er precies aan lijden. In Nederland zijn dit er naar schatting 200.000. De meest bekende en voorkomende spierziekten zijn: • CIAP • HMSN • Myositis • FSHD • ALS • De ziekte van Duchenne • Guillain-Barré Syndroom • De ziekte van Pompe. Bron: Prinses Beatrix Spierfonds (z.d.).

Categorie

Naam

Beginleeftijd Progressie

Duchenne

0-5

Snel

Becker

1-30

Wisselend

LandouzyDéjerine

1-30

Langzaam

Steinert

10-30

Ernstige beperking

Pompe

alle

Wisselend

WerdnigHofman

vanaf 0

Zeer snel/wisselend

Spinale spieratrofie

KugelbergWelander

1-40

Langzaam

Spinale spieratrofie

Amyotrofische Zelden laterale sclerose (ALS)

40-65

Snel

Erfelijk

Overzicht van een aantal neuromusculaire aandoeningen

Spierdystrofie

PY R

Myotonie

Spinale spieratrofie

Myotonie

Spierdystrofie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De ziekte van Duchenne De meest voorkomende en daarmee de belangrijkste spieraandoening is de ziekte van Duchenne. Ongeveer 1 op de 4000 jongens wordt geboren met deze aandoening. Duchenne spierdystrofie is een spierziekte die de spieren aantast en verzwakt. De eerste verschijnselen zijn vaak al voor het tweede levensjaar zichtbaar. De ziekte heeft een ernstig progressief verloop. Als gevolg van een voortdurend proces van spierweefselverschrompeling of -vernietiging nemen de spieren steeds meer in kracht af. De spieren van de benen en de bekkengordel worden het eerst aangetast, gevolgd door de schoudergordel en de armen. De ziekte komt vooral bij jongens voor. Vrouwen kunnen wel drager zijn van de ziekte. Naar schatting heeft 20% van de dragers symptomen van de ziekte van Duchenne. Deze kunnen variëren van mild tot ernstig. Bekijk het filmpje ‘Spierdystrofie’.

Oorzaak Door een erfelijke fout ontbreekt het eiwit ‘dystrofine’ bij mensen met duchenne. Dit eiwit zorgt voor de stevigheid van de spiercellen waaruit onze spieren bestaan. Door het ontbreken van het eiwit sterven de spiercellen af. Het dystrofine-gen ligt op het X-chromosoom. De ziekte wordt overgedragen van moeder op zoon. Bij een derde van de mensen met duchenne is de erfelijke fout spontaan ontstaan.

Verschijnselen Bij deze kinderen is sprake van een vertraagde motorische ontwikkeling. Een deel van de kinderen met duchenne spierdystrofie heeft ook een achterstand in de cognitieve ontwikkeling. Kinderen met duchenne gaan vaak laat lopen, meestal pas na achttien maanden. De loop is wat waggelend en onzeker. Omdat de beenspieren niet goed functioneren, hebben ze moeite met opstaan vanuit hurkzit of vanaf de grond. Ze duwen hun lichaam omhoog door zich met de handen op de bovenbenen af te zetten. Dit wordt het fenomeen van Gowers genoemd.

C 36

PY R

Langzaam maar zeker wordt de motorische achterstand duidelijker. Hardlopen en traplopen gaan moeizaam. Traplopen gebeurt door steeds het been bij te zetten, in plaats van alternerend. Opvallend is ook dat ze vaak met de buik naar voren en een holle rug staan en lopen. Zij lopen waggelend en hebben meestal, door het op de tenen lopen, spitsvoeten. De kuiten voelen hard aan en zijn dikker dan normaal. Het lijkt alsof ze heel gespierd zijn. Dit wordt pseudohypertrofie genoemd. De spieren van vooral bovenbenen en later ook bovenarmen zijn zwak, het uithoudingsvermogen is beperkt. In de loop der jaren neemt de spierkracht af. De meeste kinderen hebben tussen hun achtste en twaalfde jaar een rolstoel nodig. Door betere behandelmethoden lukt het soms om dit nog enkele jaren uit te stellen. Vanaf de tienerleeftijd ontstaan vaak contracturen. Dit zijn afwijkingen in de stand van de gewrichten. De gewrichten, eerst in de benen maar later ook in ellebogen en schouders, kunnen niet meer goed bewegen. De rug kan vergroeien (scoliose). De spierzwakte in de schoudergordel en de armen neemt toe. Daarom is het op deze leeftijd raadzaam een kind niet meer onder de oksels op te tillen. Het gebruik van een tillift is aan te bevelen. Uiteindelijk worden de ademhalingsspieren en de hartspier aangetast. Rond het twintigste levensjaar kunnen patiënten vaak ’s nachts niet meer zonder ondersteuning ademen. Dit gebeurt dan kunstmatig, via een neuskap. In een later stadium moet men permanent beademd worden.

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Belang van een goede houding

Ook hier geldt dat in een aantal gevallen het moment van beademing een aantal jaren uitgesteld kan worden door een goede behandeling. Andere problemen waar men mee te maken krijgt, zijn verdere scheefgroei van de wervelkolom (scoliose), slechte houding, moeite met hoofdbalans en last van decubitus.

Voor de bewegingsagoog is het belangrijk om alert te zijn op de houding van mensen met een motorische beperking. Iemand met de ziekte van Duchenne zakt gemakkelijk in elkaar. Het is belangrijk dat hij goed recht in de stoel zit. Het letten op een juiste houding is ook belangrijk bij mensen met een amputatie. Veel mensen met een beenprothese hebben de neiging om scheef te gaan lopen, wat kan leiden tot een scheve rug (scoliose). Bij mensen met een tweezijdige beenamputatie is sprake van een verminderde zitbalans.

Behandeling Duchenne is nog niet te genezen. Het verloop van de ziekte is onomkeerbaar. De behandeling is vooral gericht op het bestrijden en verlichten van de verschijnselen.

Huidige stand van wetenschappelijk onderzoek naar de ziekte van Duchenne

Het wetenschappelijk onderzoek naar de ziekte van Duchenne is vooral gericht op het ontwikkelen van een medicijn. Zo wordt veel onderzoek gedaan naar ‘antisense therapie’, ook wel ‘exon skipping’ genoemd. Dit is een techniek waarbij de fout in het DNA als het ware afgeplakt wordt met een ‘genetische pleister’. Op dit moment worden er meerdere medicijnen getest met deze techniek.

PY R

Gentherapie Het doel van dit programma is om binnen vijf jaar gentherapie te testen bij mensen met een spierziekte in Nederland. Hiermee wil het Spierfonds de strijd tegen spierziekten een ongeëvenaarde impuls geven.

Bron: Prinses Beatrix Spierfonds (z.d.).

Kinderen worden behandeld vanuit revalidatiecentra die gespecialiseerd zijn in spierziekten. De behandeling is gericht op het stimuleren van de ontwikkeling, lichamelijk en psychosociaal. Een revalidatiearts coördineert de behandeling en kan daarbij verschillende deskundigen inschakelen, zoals een fysiotherapeut, ergotherapeut, logopedist, maatschappelijk werker of diëtist. Soms worden patiënten geopereerd aan een verkromming van de wervelkolom. Regelmatige controle van het hart (één keer per jaar vanaf 10 jaar) wordt geadviseerd. Bij afwijkingen kan al voordat er symptomen zijn, worden gestart met behandeling ter ondersteuning van het hart.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Belang sport en bewegen Inspanning lijkt een positief effect te hebben op het verloop van de ziekte. Het is wel een kwestie van balanceren tussen inactiviteit en het ontstaan van vermoeidheid. Beide moeten vermeden worden. Er is nog niet heel veel wetenschappelijk onderzoek op dit gebied gedaan. De meeste onderzoeken hadden betrekking op de invloed van oefenprogramma’s met als doel de spierkracht te vergroten, de bewegingsvaardigheid te behouden en contracturen te voorkomen. Daarnaast wordt aandacht besteed aan ademhalingsoefeningen. Ook bij een sterk progressieve aandoening als duchenne lijken deze programma’s effect te hebben. De achteruitgang wordt enigszins vertraagd. Zo lijken ook de ademhalingsoefeningen effectief en lijkt deze functie tot op zekere hoogte trainbaar. Wel wordt duidelijk gewaarschuwd voor overbelasting. Behalve lichamelijke voordelen, heeft sporten voordelen op sociaal en psychologisch gebied. Sporten kan men samen met anderen doen. Het biedt de deelnemer de mogelijkheid te ontsnappen aan een sociaal isolement. Het leggen van nieuwe contacten kan worden bevorderd en de deelnemer kan sociale vaardigheden ontwikkelen en verbeteren. Daarnaast kan het sporten in de rolstoel de overgang naar het voortdurend aangewezen zijn op een rolstoel vergemakkelijken. Tot slot levert sport een bijdrage aan het gevoel tot iets in staat te zijn.

Spieren voor spieren

er nd

PY R

De Stichting Spieren voor Spieren zet zich in voor kinderen met een spierziekte.

C 38

Bekijk de filmpjes ‘Spieren voor spieren 1’ en ‘Spieren voor spieren 2’. Beweegtips: • Houd rekening met het progressieve verloop van de ziekte. De sporten bewegingsactiviteiten moeten steeds weer aangepast worden aan de veranderende mogelijkheden. Aanvankelijk is gewoon hockey nog mogelijk. In een later stadium moet worden overgegaan op rolstoelhockey, waarbij de persoon zelf de rolstoel voortbeweegt en de stick gebruikt. Hierna wordt het rolstoelhockey in een elektrische rolstoel, waarbij de sporter nog wel zelf de stick kan hanteren. Uiteindelijk wordt de stick aan de rolstoel gemonteerd of speelt de persoon met een zogenaamd T-stuk op zijn elektrische rolstoel. • Houd rekening met de emoties die bij het verwerkingsproces horen, zoals boosheid en verdriet.

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

•

Let op de houding van de sporter in de rolstoel. Zorg ervoor dat hij zo goed en zo veel mogelijk rechtop zit. Pas op met tillen. Gebruik een tillift of til met z’n tweeën. Til de persoon niet onder de oksels in verband met de spierzwakte. Pas op voor snel afkoelen, mensen met duchenne hebben het vaak snel koud. Sporten waarbij de armen belast worden, zijn vaak nog lange tijd geschikt. Wel moet je na verloop van tijd weer op zoek naar lichtere ballen of een andere aanpassing. Zwemmen is een zeer geschikte activiteit. Mensen met duchenne hebben een prima drijfvermogen en zijn meestal in staat om een diploma te halen. Bovendien worden de ademhalingsspieren zo op een speelse manier gestimuleerd.

•

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

• •

Bekijk de websites over sporten met een spierziekte ‘Spierziekten Nederland’, ‘Uniek Sporten’ en ‘Gehandicaptensport Nederland’.

Opdracht 20 Indeling neuromusculaire aandoeningen a. Je kunt de neuromusculaire aandoeningen indelen op basis van de plaats waar het fout gaat. Noteer deze indeling. b. Geef van elke vorm een voorbeeld.

Opdracht 21 Uitwerking spierziekte

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Verdeel met de groep een aantal spierziekten die de interesse van de groep heeft. Werk met je groepje een spierziekte uit. Voor een overzicht van de mogelijke spierziekten, kun je de website van Spierziekten Nederland gebruiken. b. Presenteer het resultaat aan elkaar.

Opdracht 22 Filmpje Lars

Bekijk het filmpje ‘Lars vertelt over voetbal en zijn spierziekte’.

PY R

a. Noteer de aandoening die Lars heeft. b. Noteer een aantal dingen waar Lars bij het beoefenen van voetbal rekening mee moet houden.

Opdracht 23 Duchenne Heroes Zoek op internet naar informatie over ‘Duchenne Heroes’. Wat beoogt deze organisatie?

Opdracht 24 Stichting spieren voor spieren Bekijk de filmpjes ‘Spieren voor spieren 1’ en ‘Spieren voor spieren 2’. Ga naar de website van Spieren voor spieren en geef aan waar deze stichting voor staat.

Opdracht 25 Duchenne spierdystrofie

Opdracht 26 Filmpjes over duchenne

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk het filmpje ‘Spierdystrofie’.

a. Geef een beschrijving van het verloop van de ziekte van Duchenne. b. Noteer de oorzaak van de ziekte van Duchenne.

Geef een samenvatting van de inhoud van het filmpje.

Opdracht 27 Bewegingsagogie en duchenne

Als bewegingsagoog heb je een groepje jongeren met een lichamelijke beperking, waaronder een aantal jongens met duchenne. a. Geef een beschrijving van het belang van sport en bewegen voor deze jongens. b. Noteer een aantal dingen waar je als bewegingsagoog rekening mee houdt. c. Noteer een aantal geschikte sporten bewegingsactiviteiten voor deze doelgroep.

Opdracht 28 Leerdoelen

a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Als je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt doen. b. Vul de beoordeling in.

Je kunt beschrijven wat onder een amputatie wordt verstaan.

Je kunt mensen met een amputatie adviseren en begeleiden op het gebied van sport en bewegen.

Je kunt mensen met een reumatische aandoening adviseren en begeleiden op het gebied van sport en bewegen.

Je kunt de belangrijkste spierziekten beschrijven.

PY R O

C 40

Je kunt de belangrijkste reumatische aandoeningen beschrijven.

Je kunt mensen met een spierziekte adviseren en begeleiden op het gebied van sport en bewegen.

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

1.5 Verdiepingsstof - Wat is classificatie?

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Classificatie van sporters met een beperking biedt de essentiële structuur voor wedstrijdsport. Sporters binnen de Paralympische beweging hebben een beperking die leidt tot een competitief nadeel in de sportbeoefening. Daarom is een systeem bedacht om ervoor te zorgen dat een sportprestatie enkel afhankelijk is van talent, fitheid, kracht, uithoudingsvermogen, tactisch inzicht en mentale focus en dat winst of verlies van een sportwedstrijd niet wordt bepaald door de aard of mate van handicap. Dit systeem heet classificatie. Classificatie bepaalt wie er mag meedoen in de paralympische sport en deelt de sporters in in klassen met gelijkwaardige beperkingen in relatie tot de sport. In zekere mate is dit vergelijkbaar met de gangbare indelingen in gewichtscategorie, geslacht of leeftijd. Dit minimaliseert de invloed van de handicap op de sportdiscipline en de uitkomst van de wedstrijd.

Het hebben van een beperking is niet voldoende om toegelaten te worden tot een paralympische sportklasse. De beperking moet bewijsbaar van invloed zijn op de specifieke tak van sport. Classificatie is dus ook sportspecifiek, een beperking in één tak van sport hoeft binnen een andere tak van sport weinig tot geen invloed te hebben. Voorbeeld atletiek Paralympische atleten hebben een motorische, visuele of verstandelijke beperking. In de atletiek worden de klassen aangeduid met een ‘F’ of een ‘T’ en een nummer. De ‘F’ staat voor Field (veldnummers), de ‘T’ voor Track (baannummers).

T/F11-13: deze drie klassen zijn de categorieën voor atleten met een visuele beperking. Hierbij is klasse 11 voor de atleten die (vrijwel) niets zien en klasse 13 voor atleten die slechtziend zijn. Alle atleten in T11 rennen geblinddoekt en met een gids. In klasse 12 mag er ook gebruik worden gemaakt van een gids. T/F11: geen gezichtsvermogen of alleen donker-licht. T/F12: zeer slecht gezichtsvermogen met een visus lager 2/60 of kokervisie minder dan 5 graden. T/F13: slecht gezichtsvermogen met een visus tussen 2/60 en 6/60 of kokervisie tussen 5 en 20 graden.

PY R

T/F 20-atleten met een verstandelijke beperking. Op het paralympisch programma kunnen zij aan een aantal nummers meedoen (1500 m, verspringen en kogelstoten).

T32-38 en F31-38: de 30-klassen zijn voor sporters met cerebrale parese of soortgelijke aandoeningen. De beperking heeft invloed op de controle van benen, romp, armen en handen. Hoe lager het nummer van de klasse, hoe groter de beperking. Atleten in klasse 31-34 sporten zittend in een rolstoel of in een zogenaamde werpstoel. Binnen de klassen 35-38 hebben de sporters een betere been- en rompfunctie en sporten staand. F40: in deze klasse worden kleine mensen ingedeeld (achondroplasie). T/F42-46: in deze klasse komen atleten met beperkingen aan de ledematen voor, zoals amputaties. In klasse 42-44 hebben sporters een beperking aan de benen, in klasse 45-46 is de beperking aan de armen. Alle atleten in de 40-klasse sporten staand en gebruiken geen rolstoel.

T51-54 en F51-58: de 50-klasse betreft atleten die rolstoelgebonden zijn. Ook hier betekent een lager nummer een ernstiger beperking. Atleten in klasse T51-52 hebben beperkingen in zowel armen als benen, bijvoorbeeld door tetraplegie. In tegenstelling tot klasse T51-53 hebben atleten in T54 wel een gedeeltelijke romp- en beenfunctie.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De verschillen binnen de klassen T51-54 (wheelen) zitten in de beperkingen in het bovenlichaam, dit is immers essentieel in het voortbewegen van een rolstoel.

1.6 Verdiepingsstof - Osteofyten

Bij een gezond gewricht zitten op het uiteinde van twee botten schokdempende kussentjes om te voorkomen dat botten tegen elkaar schuren. Deze kussentjes zijn van kraakbeen. Door banden en een gewrichtskapsel worden de botten in het gewricht bij elkaar gehouden. Er zit een slijmvlieslaag aan de binnenkant van het kapsel, het synovium, en dit werkt als smeermiddel. Alle gewrichten in het lichaam zijn zo opgebouwd. Bij een gewricht dat is aangetast door artrose kunnen de kraakbeenkussentjes afgebroken zijn. De botten gaan na verloop van tijd over elkaar heen schuren. Onder het kraakbeen kan het bot dikker en breder worden en aan de rand vormen zich puntige uitstulpingen. Deze uitstulpingen worden osteofyten genoemd en beperken de bewegelijkheid van het gewricht.

1.7 Verdiepingsstof - Auto-immuunziekte

Gewrichtsontsteking ontstaat waarschijnlijk doordat het eigen afweersysteem ontregeld raakt. Dat kan komen door erfelijke aanleg en omgevingsfactoren, zoals roken. Er komen bepaalde stoffen vrij en die veroorzaken ontstekingen in gewrichten, pezen, spieren of organen.

In het lichaam zijn cellen en eiwitten aanwezig, die als taak hebben alles wat niet ‘eigen’ is, zoals bacteriën en virussen, op te sporen en te bestrijden. Dit proces heet afweer. Bij gewrichtsontsteking, zoals de ziekte van Bechterew, ‘vergissen’ de afweercellen zich en gaan de gewrichten en het gewrichtskapsel te lijf.

C 42

PY R

Bij een reumatische ontsteking in het gewricht is het kapsel om het gewricht, het synovium, ontstoken. Bij een ontsteking komt gewrichtsvocht vrij. Het gewricht raakt gezwollen, waardoor het pijnlijk is, stijf en warm aan kan voelen. Duurt een gewrichtsontsteking te lang, dan raakt het gewricht beschadigd.

1.8 Verdiepingsstof - Vitamine D Vitamine D helpt het lichaam voldoende calcium uit het voedsel op te nemen. Daarom bevatten calciumpreparaten meestal ook vitamine D. Een tekort komt in Nederland meestal niet voor. Een deel van de dagelijkse hoeveelheid die nodig is, komt met het voedsel binnen; een ander deel wordt in de huid aangemaakt onder invloed van zonlicht. In de wintermaanden, wanneer de zon minder schijnt, is de vitamine D-behoefte daarom wat groter dan in de zomer.

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid vitamine D is 400-800 IE (Internationale Eenheden) per dag. In voeding zit niet veel vitamine D. Uitzonderingen zijn vette vis en, in wat mindere mate, eieren. Daarnaast is in Nederland vitamine D toegevoegd aan vetten en boter. Het is daarom goed om boter/margarine op je brood te doen. Niettemin zal met een normaal voedingspatroon zelden of nooit een vitamine D-tekort ontstaan, zeker niet in de zomer. Extra vitamine D (in de vorm van druppels) kan nodig zijn voor kinderen (als de R in de maand is), bij vrouwen die zwanger zijn of borstvoeding geven, en voor veganisten en mensen met een donkere huidskleur. Bron: www.osteoporoseplein.nl/content/osteoporose/preventie.

1.9 Verdiepingsstof - Pijnpunten

Bij de aandoening fibromyalgie zijn pijnpunten (‘tenderpoints’) het meest typerend. Bepalend voor de diagnose is de drukpuntgevoeligheid bij elf van de achttien specifieke plekken. Een drukpunt wordt als positief beschouwd als de patiënt aangeeft dat druk op die plaats pijn doet. Een plek is negatief als de patiënt aangeeft dat deze bij druk alleen maar gevoelig is. De pijnpunten moeten altijd worden vergeleken met vaste controlepunten. Internationaal zijn over deze pijnpunten afspraken gemaakt, omdat het als een belangrijk kenmerk gezien wordt voor fibromyalgie.

Pijnpunten komen aan twee zijden van het lichaam voor. Bij fibromyalgie moet de pijn aan beide zijden voorkomen, zowel links als rechts.

PY R

De belangrijkste pijnpunten zijn: • aan de voorkant van de hals, net boven het sleutelbeen • aan de onderkant van het sleutelbeen • binnenkant van de elleboog • aan de binnenkant van de knie • aan de basis van de achterkant van de schedel aan weerszijden van de nekwervels • halverwege de bovenste schouderlijn • vanaf de bovenste schouderlijn 4,5 tot 5 centimeter naar beneden en iets naar het midden op de schouder, aan de kant van de ruggengraat • bovenkant van de heupen • zijkant van de heupen, onder de billen.

1.10 Begrippen

Blade Atletiekprothese.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Auto-immuunziekte Het immuunsysteem keert zich tegen het lichaam zelf.

Bewegingsagogisch-programma Bewegingsagogisch plan. Chronisch Langdurig. Core-stability Rompstabiliteit.

Fantoompijn Pijngevoel vanuit het ledemaat dat geamputeerd is. Immuunsysteem Afweersysteem van het menselijk lichaam.

Mitochondriën De energiecentrales van de cel.

Neuromusculaire Zenuwspier.

PY R

Scoliose Verkromming van de rug.

Startpijn Pijn na periode van rust.

Symptoom Een kenmerk of klacht, behorend bij de diagnose van een bepaalde ziekte. Tenderpoints Pijnpunten.

Amputatie Het operatief wegnemen van een lichaamsdeel.

nd er

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

PY R

Thema 1 Aandoeningen aan de motoriek

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

THEMA 2 NEUROLOGISCHE AANDOENINGEN

PY R

Inhoud thema • Niet-aangeboren hersenletsel • Cerebrale parese • De ziekte van Parkinson • Multiple sclerose • Dwarslaesie en spina bifida • Epilepsie • Verdiepingsstof • Begrippen

Je kunt de lichamelijke aandoeningen op meerdere manieren indelen. Hier wordt gekozen voor een indeling naar aandoeningen aan de motoriek (motorische beperkingen), neurologische aandoeningen, chronische aandoeningen en zintuiglijke aandoeningen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In dit thema staan de neurologische aandoeningen centraal. Het gaat om een groot aantal aandoeningen, die te verdelen zijn in aandoeningen aan de hersenen, aan het ruggenmerg of aandoeningen waarbij het hele centrale zenuwstelsel betrokken is. Uit de veelheid van aandoeningen is een keuze gemaakt op grond van de mate waarin ze van belang zijn voor de bewegingsagoog. Op de eerste plaats wordt ingegaan op niet-aangeboren hersenletsel (NAH). De belangrijkste oorzaak van NAH is het CVA (Cerebro Vasculair Accident). Ook dit onderwerp krijgt aandacht. In de volgende paragrafen komen achtereenvolgens aan de orde: cerebrale parese, de ziekte van Parkinson, multiple sclerose, dwarslaesie, spina bifida en epilepsie.

Relatie met werkproces Het thema ‘Neurologische aandoeningen’ heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch programma op, en P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.

Leerdoelen •

•

PY R

•

• •

Je kunt beschrijven wat onder NAH wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen. Je kunt beschrijven wat onder cerebrale parese wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen. Je kunt beschrijven wat onder de ziekte van Parkinson wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen. Je kunt beschrijven wat onder multiple sclerose wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen. Je kunt beschrijven wat onder dwarslaesie wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen. Je kunt beschrijven wat onder spina bifida wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen. Je kunt beschrijven wat onder epilepsie wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

2.1 Casus

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Neurologische aandoeningen

Opdracht 1 Casus Vedat en Simone zijn met een team op een voetbaltoernooi. Na een zware eerste dag, waarop ze vier wedstrijden hebben moeten spelen, zijn ze doorgedrongen tot de finalepoule op de tweede dag. Ondanks het gezellige feest tot in de kleine uurtjes, waar het hele team bij aanwezig was, hebben ze zich na twee slopende wedstrijden in een temperatuur van 34 graden weten te plaatsen voor de finale. Wilco, een van de spelers, heeft epilepsie en moet zijn medicatie om 16.15 uur krijgen. Dit komt slecht uit, want om 16.00 uur spelen ze met het team de finale. Vedat en Simone besluiten om de medicatie ná de finale, om ongeveer 17.30 uur toe te dienen. Tijdens de zeer spannende finale voor veel publiek krijgt Wilco in de rust een epileptische aanval. ’s Avonds belt de moeder van Wilco kwaad op. Ze is van mening dat de begeleiders dit beter in hadden moeten schatten en dat onder deze omstandigheden de kans op een epileptische aanval veel te groot is.

PY R

Kennisvragen a. Wat is epilepsie? b. Wat zijn de oorzaken van epilepsie? c. Wat voor vormen (aanvalstypen) van epilepsie zijn er? d. Wat moet je doen bij een epileptische aanval (zoals bij Wilco)? e. Waarom is de moeder van Wilco zo boos en is zij van mening dat onder deze omstandigheden de kans op een aanval groot is? Welke factoren hebben blijkbaar een invloed op de kans om een aanval te krijgen? f. Wat is de invloed van sport (inspanning) op het krijgen van een epileptische aanval? g. Kan iemand met epilepsie alle sporten beoefenen? Wat zijn geschikte en wat zijn minder geschikte sporten? h. Waar moet je als bewegingsagoog rekening mee houden bij het aanbieden van sporten bewegingsactiviteiten aan mensen met epilepsie?

C 48

2.2 Niet-aangeboren hersenletsel Wat wordt verstaan onder niet-aangeboren hersenletsel? Onder niet-aangeboren hersenletsel wordt een beschadiging van de hersenen verstaan die op enig moment na de geboorte is ontstaan en die niet samenhangt met de zwangerschap en bevalling. De gevolgen van niet-aangeboren hersenletsel kunnen heel verschillend zijn, afhankelijk van de ernst en de functies die erbij betrokken zijn. In veel gevallen leidt niet-aangeboren hersenletsel tot een complexe combinatie van stoornissen en beperkingen.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

Het gaat om een grote groep mensen. Volgens de Hersenstichting hadden in 2021 ruim 760.000 mensen in Nederland NAH. De grootste groep bestaat uit mensen die een cerebrovasculair accident (CVA) hebben gehad. Jaarlijks krijgen ruim 30.000 mensen in Nederland een CVA. Een CVA wordt ook wel een beroerte genoemd.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Een CVA kan bestaan uit een hersenbloeding of een herseninfarct. Bij een hersenbloeding knapt een bloedvaatje en bij een herseninfarct raakt een bloedvaatje verstopt. In ongeveer 80 procent van de gevallen gaat het om een herseninfarct.

Herseninfarct.

Hersenbloeding.

PY R

Het is belangrijk dat de verschijnselen van een CVA snel herkend worden. Hoe sneller iemand in het ziekenhuis is en behandeld kan worden, des minder schade er optreedt. Je herkent een CVA aan: • een scheve mond De mondhoek hangt plotseling naar beneden. Vraag de persoon om zijn tanden te laten zien, en kijk of de mond scheef hangt. • verwarde spraak Iemand praat ineens heel verward of komt niet uit zijn woorden. Laat de persoon een zin uitspreken om te checken hoe de spraak is. • lamme arm. Plotseling ontstaat er krachtsverlies of verlamming van een arm. Laat de persoon beide armen naar voren strekken en de binnenkant van de handen naar boven draaien. Kijk of een arm wegzakt. Lees de verdiepingsstof ‘TIA en CVA’. Bekijk het filmpje ‘Wat is een beroerte?’. Risicofactoren Factoren die de kans op een CVA vergroten, zijn hoge bloeddruk, diabetes, hoog cholesterolgehalte, onvoldoende bewegen, roken en de leeftijd. Het gaat er vooral om dat deze factoren de kans op arteriosclerose vergroten.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De grootste groep mensen die opgenomen wordt binnen een revalidatiecentrum, heeft een of andere vorm van niet-aangeboren hersenletsel. Ook binnen de populatie van een activiteitencentrum vormen mensen met niet-aangeboren hersenletsel een grote groep.

Aantal patiënten in Nederland (2021) met hersenaandoening

Het gaat hierbij om diagnoses bekend bij de huisarts. Het aantal mensen met een angststoornis of stemmingsstoornis ligt in werkelijkheid ruimschoots hoger. Aandoening

Migraine

Angststoornissen

Aantal patiënten in Nederland 283.000 454.000

Dementie

PY R

Hersenletsel (NAH)

Stemmingsstoornissen, waaronder depressie 562.000

116.000

Beroerte/CVA

372.000

Epilepsie

211.000

Parkinson

53.000

Multiple sclerose (MS)

36.000

Hersentumoren

40.000

Bron: Cijfers over patiënten - Hersenstichting.

760.000

Thema 2 Neurologische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Traumatisch letsel (externe oorzaak): • ongeval • val van grote hoogte • schotwond.

Oorzaken Niet-aangeboren hersenletsel kan allerlei oorzaken hebben. Er wordt onderscheid gemaakt in twee groepen, namelijk traumatisch hersenletsel en niet-traumatisch hersenletsel.

Niet-traumatisch letsel (interne oorzaak): • een CVA (herseninfarct, hersenbloeding) • een infectie (hersenvliesontsteking) • een tumor • vergiftiging • zuurstofgebrek (ademstilstand, bijna-verdrinking) • een degeneratief proces (dementie).

De gevolgen van niet-aangeboren hersenletsel De gevolgen van niet-aangeboren hersenletsel kunnen heel verschillend zijn. De gevolgen kunnen enigszins te maken hebben met de oorzaak, maar meestal wordt dit in grote mate bepaald door de plaats en de omvang van het letsel. Schade aan de linkerkant van de hersenen leidt vaak tot problemen met de taal. Schade aan de voorkant heeft in veel gevallen planningsproblemen tot gevolg. Deze verschijnselen gelden uiteraard ook voor mensen die een CVA hebben gehad.

Lichamelijk Voorbeelden van lichamelijke gevolgen zijn: • hemiplegie (halfzijdige verlamming) aan de tegenovergestelde kant van de aandoening • coördinatieproblemen, evenwichtsproblemen • apraxie (het niet of met moeite kunnen uitvoeren van alledaagse handelingen, zoals scheren, kammen, tandenpoetsen en aan- en uitkleden).

PY R O

In veel gevallen heeft niet-aangeboren hersenletsel gevolgen voor de volgende functies of kenmerken: 1. lichamelijk 2. cognitief 3. taal 4. waarneming 5. persoonlijkheid.

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Cognitief Cognitieve problemen die op kunnen treden zijn: • geheugenproblemen • concentratieproblemen • moeite met logisch denken, redeneren • moeite met planmatig denken en werken • problemen met betrekking tot de ruimtelijke oriëntatie.

PY R

Taal Een veelvoorkomend gevolg van vooral een aandoening aan de linkerkant van de hersenen is dat de taal op de een of andere manier gestoord is. Dit wordt afasie genoemd. Enkele afatische stoornissen zijn: • expressieve afasie: gebrekkige taalproductie (telegramstijl) • motorische afasie: gebrekkige spraakproductie • receptieve afasie: gebrekkig begrip van de taal.

Hoofdvormen van afasie Behalve de vorige indeling kom je ook de volgende hoofdvormen tegen: • amnestische afasie • afasie van Broca • globale afasie • afasie van Wernicke.

Bekijk de filmpjes ‘Hoe ontstaat afasie?’ en ‘Wat is afasie’?.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

Lees de verdiepingsstof ‘Wat is afasie?’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Waarneming Als gevolg van NAH kunnen verschillende waarnemingsstoornissen optreden in vrijwel alle zintuigen. Enkele voorbeeld zijn: • gezichtsuitval aan één kant (hemianopsie) • agnosie (je kunt zintuiglijke informatie nog wel kunt opnemen, maar niet meer herkennen als iets zinvols) • problemen met ruiken en proeven (veranderde smaak) • het verwaarlozen van één lichaamshelft (neglect).

Voorbeelden

Na zijn CVA had de heer Van Lugteren onder andere last van een hemianopsie. Bij het eten at hij alleen de rechterkant van zijn bord leeg. De linkerhelft kon hij niet waarnemen. Men had hem geleerd daarna zijn bord te draaien om vervolgens die helft leeg te eten. Toen de heer Van Lugteren dit na een tijdje ook probeerde met soep, was hij hevig verontwaardigd dat zijn bord al leeg was. Hij vroeg zich af wie hem dit geflikt had. Bekijk het filmpje ‘Homonieme hemianopsie’.

Niet-aangeboren hersenletsel kan leiden tot het verwaarlozen van één lichaamshelft (neglect). Zo kan iemand steeds met zijn linker lichaamshelft tegen dingen aanbotsen. Zelfs bij het door deuropeningen lopen kan iemand geregeld tegen de deurpost botsen. Bij het aantrekken van een jas of trui verdwijnt alleen de rechterarm in de mouw en de andere mouw blijft gewoon los hangen. Op een van de linkerkant aangegooide bal wordt niet gereageerd.

PY R

Persoonlijkheid Je hersenen bepalen ook je persoonlijkheid. Wat je misschien niet verwacht, maar wat in veel gevallen wel zo is, is dat ook de persoonlijkheid van iemand verandert als gevolg van NAH. Enkele persoonlijkheidsstoornissen kunnen zijn: • stoornis in de impulscontrole (grensoverschrijdend gedrag) • snel geïrriteerd, verminderde frustratietolerantie • chaotisch gedrag • gebrek aan initiatief • verminderde interesse in de omgeving • zichzelf overschatten of onderschatten. Stoornissen in de impulscontrole leiden tot geremd of juist ongeremd gedrag. Mensen met NAH kunnen minder controle hebben over bepaalde emoties. Hierdoor kan het zijn dat ze agressief, woedend, seksueel ongeremd, angstig of emotioneel labiel reageren.

De veranderingen in de persoonlijkheid kunnen te maken hebben met het directe gevolg van de hersenbeschadiging, maar ook met het proces van verliesverwerking. De reacties van de omgeving spelen hierbij eveneens een rol.

Bekijk het filmpje ‘Hersenletsel’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Gevolgen van NAH op lange termijn De hiervoor genoemde gevolgen zijn overwegend onmiddellijke gevolgen. Daarnaast treden er ook zogenoemde late gevolgen of gevolgen op langere termijn op. Enkele voorbeelden hiervan zijn: • problemen op de arbeidsmarkt, arbeidsongeschiktheid • problemen in het gezin of met een partner • financiële problemen • problemen met het vinden van een zinvolle vrijetijdsbesteding • acceptatieproblemen.

Gevolgen op lange termijn

Toch ben ik nu, acht jaar verder, diep in de rouw. Sofie is inmiddels zestien jaar en leeft. Ik vind dat nog steeds heerlijk en dank God ervoor op mijn blote knieën, daar zal ik nooit omheen draaien. Maar mijn rouw is er niet minder om. Want Sofie heeft alles verloren. Haar intelligentie, haar jeugd, haar kracht, haar schoonheid en haarzelf. En niemand kan haar helpen.

Bron: Palm, J. (2004).

De gevolgen van schade aan de linker- en rechterhersenhelft De hersenen zijn opgebouwd uit een linker- en een rechterhersenhelft. Deze hersenhelften, of hemisferen, hebben een aantal verschillende functies. Daardoor zijn er opvallende verschillen tussen mensen die rechts en mensen die links schade hebben opgelopen.

PY R

Gevolgen van hersenbeschadigingen aan de linkerkant: • hemiplegie rechts • afasie • geheugenproblemen • een verminderd probleemoplossend vermogen • problemen met het nemen van initiatief; traag, voorzichtig en onzeker gedrag • apraxie. Gevolgen van hersenbeschadigingen aan de rechterkant: • hemiplegie links • matig inzicht in de eigen ziekte, weinig zicht op het eigen functioneren • zelfoverschatting • moeite met het inschatten van sociale situaties • stoornis in de ruimtelijke oriëntatie

Thema 2 Neurologische aandoeningen

neglect links (verwaarlozen van de linker lichaamshelft) moeite met rekenen/getalbegrip moeilijk to the point komen affectvervlakking impulsief gedrag.

• • • • •

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De behandeling De behandeling begint meestal zo snel mogelijk. Dat geldt met name bij een CVA. Hoe sneller het infarct in een bloedvat van de hersenen is opgelost, des te groter de kans op een goed herstel. Zo mogelijk wordt dan ook binnen 4,5 uur gestart met een zogenoemde trombolysebehandeling. Met medicijnen probeert men het stolsel op te lossen. Helaas is deze behandeling niet voor iedereen geschikt.

Daarna wordt iemand in het ziekenhuis opgenomen op een speciale afdeling voor mensen die een beroerte gehad hebben. Dit wordt meestal de acute fase genoemd, die ongeveer tien dagen duurt. Een groot deel van de mensen gaat daarna naar huis. Het merendeel volgt dan nog wel een dagprogramma bij een revalidatiecentrum. Mensen met een ernstige CVA gaan naar een revalidatiecentrum en eventueel, bij onvolledig herstel, naar een verpleeghuis. Dit laatste geldt met name voor de groep ouderen.

De behandeling in een revalidatiecentrum verloopt meestal in een aantal fasen. In de eerste fase wordt vooral gewerkt aan de lichamelijke conditie, en het mobiliseren en activeren van het geheugen en de oriëntatie met betrekking tot tijd, plaats en personen. Daarna komt het accent te liggen op training van vaardigheden op gebieden waarvoor dat noodzakelijk is gebleken. Vervolgens worden deze vaardigheden geoefend in sociale situaties, zoals het dagelijkse leven die kent. Tot slot trachten ze het uiteindelijke doel van de behandeling te realiseren: weer functioneren in sociale zin, waar nodig ondersteund door hulpmiddelen en een sociaal netwerk.

Behandeling NAH

PY R

Omdat de problemen zeer uiteenlopend zijn van aard en om een brede aanpak vragen, heeft ons revalidatiecentrum een speciaal NAH-team met diverse deskundigen. Het doel van de behandeling is om zo goed en zo zelfstandig mogelijk te functioneren in uw eigen thuis- en werksituatie. Daarbij is het belangrijk om de activiteiten die u op een dag moet of wilt doen goed af te stemmen op wat u aankunt. Oftewel: het vinden van een goede balans tussen belasting en belastbaarheid. De behandeling richt zich op: • Specifieke beperkingen die u als probleem ervaart. • Het omgaan met de veranderde situatie. • Ondersteuning via hulpmiddelen. Vanwege de grote diversiteit in het ziektebeeld wordt het behandelprogramma voor iedereen individueel vastgesteld. Klik hier voor de folder NAH Revalidatie.

Bron: Roessingh, Centrum voor Revalidatie (z.d.).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

“Voor mij een hele verademing om te zien en te kunnen communiceren met mensen die ook een niet-aangeboren hersenaandoening hebben.” Bron: Greetje Leijen-Kleijn via Facebook.

De bewegingsagoog en NAH Een goede begeleiding en een juiste keuze van doelstellingen en sporten bewegingsactiviteiten starten met een grondige analyse van de beginsituatie. Zeker bij niet-aangeboren hersenletsel is het belangrijk om een goede inschatting te maken van de mogelijkheden en beperkingen van de persoon. Kennis van de verschillende gevolgen en het onderscheid tussen linker- en rechterhersenhelft kan hieraan bijdragen. Bij sporten bewegingsactiviteiten kan bijvoorbeeld het overschatten opvallen of het gebrek aan initiatief. Het is dan ook belangrijk om aan doelstellingen op verschillende gebieden te werken. In het merendeel van de gevallen gaat het enerzijds om het werken aan fysieke voorwaarden als kracht, coördinatie en uithoudingsvermogen en anderzijds om het herstel van vertrouwen en een realistischer zelfbeeld. Uiteindelijk is het zoeken naar een (nieuwe) zinvolle, actieve vrijetijdsbesteding heel belangrijk. Voor de een is dat weer kunnen zwemmen met de kleinkinderen, voor de ander het spelen van golf of weer kunnen biljarten.

Inschatten van mogelijkheden

C 56

PY R

Evert is op 17-jarige leeftijd met zijn brommer tegen een stilstaande auto gereden. Een passerende automobilist heeft door reanimatie zijn leven gered. Evert heeft bijna twee maanden in coma gelegen. Daarna volgde een langzaam en moeizaam revalidatieproces. In het bewegingsprogramma wordt hem onder andere fitness aangeboden. Evert werkt zich helemaal in het zweet en bewegingsagoge Frederique vraagt hem te stoppen. Evert probeert met nog iets te veel snelheid van de band te stappen en struikelt bijna. Frederique legt hem uit dat de loopband verschillende programma’s kent, oplopend in moeilijkheid van 1 tot 12. Ze vraagt welk programma hij denkt gelopen te hebben. Evert gokt dat hij moeilijkheidsgraad 8 heeft gelopen. Frederique vertelt hem dat het programma 3 was.

Voor wat betreft de organisatie is het belangrijk deze overzichtelijk te houden. Ook bij de begeleiding zijn vaak duidelijke grenzen nodig. Sommige deelnemers hebben als gevolg van het niet-aangeboren hersenletsel moeite om hun gedrag te reguleren. Sport- en bewegingsactiviteiten kunnen een bijdrage leveren aan dat reguleren. Je moet je bij deze activiteiten immers houden aan regels en hebt te maken met winnen, verliezen, slagen en mislukken.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

Grensoverschrijdend gedrag

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Voor een oriënterende stage voor haar opleiding tot bewegingsagoog ging Marieke naar een activiteitencentrum. De eerste groep had op maandagochtend sportvaria. Het was een groep met niet-aangeboren hersenletsel. Aan de hand van de sportkrant werd een appel op het geheugen gedaan en het sportnieuws van het weekend doorgenomen. Vervolgens gingen de sporters zelf aan de slag. Een jongeman in een rolstoel wilde Marieke wat vertellen en wenkte haar om wat dichterbij te komen.

Toen Marieke voorover boog, pakte hij haar stevig bij haar borsten. Marieke schrok hevig en liep ontdaan weg. De bewegingsagoog vond het heel vervelend en legde haar uit dat de jongen sinds zijn ernstige ongeluk weinig controle meer heeft over zijn emoties. De jongen moest zijn excuses aanbieden en mocht de volgende activiteit niet meedoen.

Het is belangrijk kort en krachtig instructies te geven. Een voorbeeld geven kan duidelijker zijn. Voor een aantal mensen werkt dit echter ook niet en dan moet je de bedoelde beweging of handeling een paar keer samen met hen uitvoeren.

Bij halfzijdige verlammingen kun je verschillen tegenkomen tussen de diverse revalidatiecentra. Zo kan de ene bewegingsagoog zich vooral richten op de aangedane kant en de andere juist op de niet-aangedane kant. Nummer drie richt zich bewust op de samenwerking tussen de aangedane en niet-aangedane kant. De een richt zich ook wat meer op het minimaliseren van de beperkingen en de ander op het optimaliseren van de participatie. Het een kan het ander bevorderen, maar het is wel belangrijk om te bepalen waar het je primair om gaat als bewegingsagoog.

Een organisatie die zich inzet voor sport en bewegen voor mensen met niet-aangeboren hersenletsel is de Edwin van der Sar Foundation. Informatie hierover vind je op de website: www.edwinvandersarfoundation.nl. Een belangrijk programma voor deze doelgroep, dat in veel fitnesscentra wordt gegeven, is Meet me @the gym.

Sporten Veelbeoefende sporten bewegingsactiviteiten zijn rolstoelvaardigheidstraining, het oefenen van balans en coördinatie in de zaal en het zwembad, zwemmen, darten, tafeltennis, badminton, (rolstoel)hockey, (rolstoel)basketbal, jeu de boules, handboogschieten en vormen van voetbal. Bij de meeste takken van sport is aangepast materiaal nodig, zoals een kleiner en lichter racket en een tragere shuttle of bal.

PY R

Bekijk het filmpje ‘Meet me @the gym’.

Omdat de gevolgen van niet-aangeboren hersenletsel heel divers zijn, werken de meeste revalidatiecentra in niveaugroepen. Deze bestaan meestal uit mensen met verschillende diagnoses. Zo onderscheidt het revalidatiecentrum Rijndam in Rotterdam drie rolstoelgroepen (groep A, A-plus, B) en drie lopersgroepen (A, B en C). Op deze manier kan iedereen op zijn niveau sporten.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Dit geldt niet alleen voor Rijndam. De meeste revalidatiecentra werken met diagnosegroepen en niveaugroepen.

Trainer van de F-jes

Meneer De Bie is na een CVA opgenomen in het revalidatiecentrum. Uit het intakegesprek met de bewegingsagoog kwam naar voren dat hij heel graag zou willen tennissen en weer training wil geven aan de F-jes van zijn voetbalvereniging. Dit doet hij al 11 jaar. De bewegingsagoog kiest tennis als middel om onder andere balans, coördinatie en evenwicht te trainen. Op dezelfde manier gebruikt hij voetbalachtige vormen. Meneer De Bie gaat aardig vooruit en na verloop van tijd speelt hij weer een aardig potje tennis. Hij geeft echter aan dat hij het training geven nog niet zo ziet zitten. Hij is vooral bang voor de reactie van de kinderen en hij komt nog niet zo vlot uit zijn woorden. De bewegingsagoog probeert ook hier aandacht aan te besteden door meneer De Bie zelf de trainingsvormen te laten bedenken en uit te laten leggen. Uiteindelijk gaat de bewegingsagoog mee naar de voetbalvereniging en ondersteunt hem bij zijn eerste training. Uiteindelijk pakt meneer De Bie ook dat weer zelfstandig op. Op deze manier heeft de bewegingsagoog optimaal bijgedragen aan het weer participeren in de samenleving.

PY R

CVA en sport en bewegen Voor mensen met een CVA is regelmatig bewegen extra belangrijk. De kans op een nieuwe CVA neemt hierdoor af. Daarnaast heeft bewegen ook een sociale betekenis. Door gezamenlijk te sporten, bijvoorbeeld in CVA-bewegingsgroepen, komt men weer onder de mensen. De bewegingsmogelijkheden zijn sterk afhankelijk van de restverschijnselen. Sommige mensen herstellen vrijwel geheel en spelen weer op redelijk niveau tennis, anderen zijn aangewezen op aangepaste sportactiviteiten.

C 58

Sport en bewegen na een beroerte (CVA) Regelmatig bewegen met een matige intensiteit (je hoeft niet buiten adem te raken) verbetert je conditie. De kans op een (nieuwe) CVA kan hierdoor afnemen. Je zult merken dat je je beter voelt, minder snel vermoeid raakt, beter slaapt en steeds meer plezier beleeft aan je bewegingsactiviteiten. Bovendien helpt lichaamsbeweging bij het voorkomen of terugdringen van overgewicht en het werkt ontspannend en stress verminderend.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Onder de verzamelnaam CVA-bewegingsgroepen worden bewegingsactiviteiten voor mensen met niet-aangeboren hersenletsel in groepsverband georganiseerd. Waarschijnlijk ook bij jou in de buurt. De activiteiten worden begeleid door deskundigen die op de hoogte zijn van specifieke CVA-problematiek. Na de warming-up komen bewegingen aan bod die gericht zijn op balans, evenwicht, conditie, lichaamsbeheersing, vermogen tot dagelijkse activiteiten, spierversterking en het omgaan met de beperking in fysieke en psychische zin. Om deel te nemen aan een CVA-bewegingsgroep is het belangrijk dat je zelfstandig kunt zitten. Veel oefeningen kunnen (ook) vanuit de (rol)stoel worden uitgevoerd.

Samen bewegen Samen met anderen bewegen beïnvloedt niet alleen de lichamelijke gezondheid, bewegen in groepsverband brengt ook veel gezelligheid met zich mee en levert nieuwe vrienden en kennissen op. Ook zorgt bewegen met lotgenoten voor veel herkenning. Je kunt tips uitwisselen en nieuwe ideeën opdoen.

Tips voor sporten en bewegen na een beroerte (CVA) Als je let op de ‘spelregels’, dan kun je na een CVA prima sportief bewegen. Een aantal tips om in beweging te komen en te blijven: • Kies activiteiten die je leuk vindt en die bij je passen; • Beweeg samen met anderen die ongeveer net zo fit zijn als jij: gezellig en motiverend; • Probeer pijn, valpartijen en ongewenste spierspanningen te vermijden; • Beweeg mee met het televisieprogramma Nederland in Beweging bij omroep Max; • Bouw duur, intensiteit en frequentie geleidelijk op; • Een half uur per dag actief bewegen is een gezond streven; • Probeer op meer dagen in de week actief te zijn. Bijvoorbeeld door de ene dag te fietsen, de volgende dag een sportactiviteit te doen en dan weer eens een mooie natuurwandeling. Af en toe een rustdag inlassen is niet verkeerd.

Bron: Sportzorg.nl (z.d.).

PY R

Revalidatie, sport en bewegen Sport blijkt een prima manier te zijn om te revalideren en ook om na de revalidatie actief te blijven, zowel fysiek als sociaal. Om dit te stimuleren is een programma ontwikkeld. Het programma Revalidatie, Sport en Bewegen richt zich op het structureel aanbieden van bewegen en sport aan revalidanten tijdens en na het revalidatieproces. In een vroeg stadium stimuleert het programma de revalidant om bewegen en sporten blijvend onderdeel te maken van het dagelijks leven. Een sportloket vormt hierbij de verbindende schakel tussen de zorgsector en de sportwereld. Zo wordt een impuls gegeven aan een blijvend actieve leefstijl van de (ex-)revalidant.

Revalidatie, sport en bewegen Bekijk het filmpje ‘Revalidatie, sport en bewegen’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sport- en beweegadvies op maat Het besef dat bewegen, sporten en een actieve leefstijl structureel aandacht verdient binnen de zorg, wint steeds meer terrein. Het programma Revalidatie, Sport en Bewegen speelt hier actief op in en legt de verbinding tussen de zorgsector en de sporten beweegsector. Een sportloket in de revalidatie-instelling vervult hierbij een belangrijke rol.

Een sporten beweegconsulent van het sportloket geeft persoonlijk advies op maat en ondersteunt de revalidant om bewegen en sporten blijvend onderdeel te maken van het dagelijks leven. De komende vier jaar wordt de methodiek bij achttien revalidatie-instellingen geïmplementeerd. Special Heroes Nederland coördineert de landelijke aansturing van het programma Revalidatie, Sport en Bewegen. Tegelijk werkt zij bij de uitvoering van het programma nauw samen met veel verschillende partijen in het werkveld van de zorg en de sport.

Opdracht 2 Wat is NAH?

a. Leg uit wat er verstaan wordt onder NAH. b. Wat zijn mogelijke oorzaken van NAH?

Opdracht 3 CVA

a. Waar staan de letters CVA voor? b. Leg uit welke twee vormen van CVA er bestaan. c. Noteer de drie kenmerken waaraan je een CVA kunt herkennen.

Opdracht 4 Filmpje CVA

PY R

Bekijk het filmpje ‘Wat is een beroerte?’.

Geef een beschrijving van de inhoud van het filmpje.

Opdracht 5 Gevolgen van NAH In veel gevallen heeft niet-aangeboren hersenletsel gevolgen voor de volgende functies of kenmerken: 1. lichamelijk 2. cognitief 3. taal 4. waarneming 5. persoonlijkheid.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

Geef van deze vijf functies steeds twee concrete voorbeelden van wat de gevolgen van NAH kunnen zijn.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk het filmpje ‘Leven met niet aangeboren hersenletsel’.

Opdracht 6 Leven met NAH Noteer de gevolgen die de verschillende mensen over hebben gehouden als gevolg van NAH.

Opdracht 7 Afasie

a. Geef een omschrijving van afasie. b. Noteer een aantal verschillende vormen van afasie. Bekijk het filmpje ‘Wat is afasie?’.

c. Geef een korte beschrijving van de inhoud.

Opdracht 8 NAH en persoonlijkheidsverandering

a. Leg uit welke persoonlijkheidsveranderingen zich voor kunnen doen als gevolg van NAH. Bekijk het filmpje ‘Hersenletsel en emotie tonen’. b. Geef een korte samenvatting van de inhoud.

Opdracht 9 Het belang van bewegen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat het belang van sport en bewegen is voor mensen met NAH. b. Noteer een aantal veelvoorkomende doelstellingen. c. Bespreek met elkaar wat de rol van de bewegingsagoog kan zijn in het revalidatieproces van iemand met NAH/CVA binnen een revalidatiecentrum.

PY R

Opdracht 10 Revalidatie, sport en bewegen

Bekijk het filmpje ‘Revalidatie, sport en bewegen’. a. Beschrijf het doel en de inhoud van dit programma. b. Geef je mening over dit programma.

2.3 Cerebrale parese Waar gaat het mis? Bij cerebrale parese is er sprake van een hersenbeschadiging van een of meer gebieden die de spiertonus, de reflexen en bewegingen coördineren en controleren. In elk geval is er schade in de motorische schors. Dit is het gebied in de hersenen dat de motoriek en de houding regelt. In plaats van cerebrale parese wordt ook gesproken van infantiele encefalopathie. Letterlijk

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

vertaald betekent dit ‘vroegkinderlijke hersenbeschadiging’. Mensen met een cerebrale parese hebben rond de geboorte een hersenbeschadiging opgelopen, waardoor vooral motorische stoornissen zijn ontstaan. Helaas beperkt de schade zich meestal niet tot het motorische gebied en zie je bij deze mensen ook andere aandoeningen, zoals een cognitieve achterstand en taalproblemen.

Wat is cerebrale parese?

Cerebrale parese (CP) is een houdingen bewegingsstoornis die veroorzaakt wordt door beschadiging van de hersenen. Die beschadiging ontstaat tijdens de zwangerschap, tijdens de geboorte door bijvoorbeeld zuurstofgebrek, of door een trauma in het eerste levensjaar. Dit in tegenstelling tot niet aangeboren hersenletsel (NAH) dat na het eerste levensjaar ontstaat. CP is in Nederland de meest voorkomende oorzaak van (motorische) beperkingen bij kinderen. Bijna de helft van alle kinderen in de kinderrevalidatie heeft CP. In deze rubriek bespreken we de symptomen, oorzaken, diagnose, bijkomende aandoeningen en de vormen en niveaus die deze beperking kenmerken. Bron: Meo, M. (2023).

Oorzaken In de meeste gevallen is een zuurstoftekort rond de geboorte de oorzaak. De belangrijkste oorzaak van cerebrale parese ligt in een van de volgende geboortestadia: • prenataal: te vroeg geboren, te laag geboortegewicht, alcoholisme of drugsgebruik van de moeder tijdens de zwangerschap • perinataal: complicaties tijdens de bevalling, zoals de navelstreng om de nek of een verkeerde ligging, waardoor zuurstofgebrek optreedt • postnataal: ongeval of hersenziekte na de geboorte.

C 62

PY R

Verschijnselen De motorische schors zorgt voor een juiste spiertonus, voor het goed functioneren van de reflexen en voor het gecoördineerd uit kunnen voeren van bewegingen. Deze drie functies – spiertonus, reflexen, coördinatie – kunnen in verschillende mate gestoord zijn. Daardoor zijn er sterke onderlinge verschillen. Gecoördineerd bewegen vraagt om een goed samenspel tussen de diverse spiergroepen. Dit samenspel van agonisten, antagonisten, van remmen (inhibitie) en ontladen (excitatie) verloopt slecht bij kinderen met een cerebrale parese. Vaak is de rem kapot, waardoor er een bombardement van prikkels ontstaat. Dit uit zich in een veel te hoge spierspanning, wat leidt tot een spastisch patroon. Daarom wordt er ook vaak gesproken van spasticiteit. Als de rem veel te sterk is of de ontlading het laat afweten, heeft iemand een veel te lage spierspanning. Bewegingen zijn dan helemaal niet meer uit te voeren. Kort na de geboorte is het kind meestal hypotoon en kan het last hebben van convulsies (stuipen) en ademhalingsproblemen.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De spasticiteit is niet altijd constant. Er zijn een aantal factoren die de spasticiteit beïnvloeden. De belangrijkste factoren zijn: • te grote inspanning, overbelasting • vermoeidheid • emoties, opgewondenheid (angst, verdriet, plezier, boosheid, schrikken) • temperatuur (koude heeft een negatieve invloed, warmte veelal een positieve invloed). Bekijk de filmpjes ‘Revalidatie Friesland - Cerebrale Parese’ en ‘Stichting Omega’. Vormen van spasticiteit De verschillende vormen van cerebrale parese zijn als volgt in te delen: Indelingen cerebrale parese: 1. naar het type spieren dat erbij betrokken is: a. het spastische type (spasme) b. het athetotische type (athetose) c. het atactische type (ataxie) d. het hypotone type (floppy-infant) e. de gemengde vorm. 2. naar de aangedane lichaamsgebieden: a. monoplegie b. diplegie of paraplegie c. hemiplegie d. triplegie e. quadriplegie (tetraplegie).

PY R

a. spastische type Van alle mensen met cerebrale parese heeft 50 tot 70% een spasme. Het spastisch patroon heeft de volgende kenmerken: • hypertonie De spiertonus is verhoogd. Dit bemoeilijkt het bewegen en maakt sommige bewegingen zelfs onmogelijk. De ernst kan verschillend zijn. • hyperreflexie Dat wil zeggen dat spastische mensen sterker (heftiger) reflexief reageren. Als ze schrikken, schieten ze helemaal in een kramp. Zo kunnen ze ook gemakkelijk in hun broek plassen van het lachen. • pathologische reflexen. Er zijn nog reflexen aanwezig die gezien de leeftijd al verdwenen hadden moeten zijn. Bijvoorbeeld de grijpreflex. Als spastische mensen eenmaal een voorwerp vasthebben, kunnen ze dat niet of moeilijk weer loslaten. Dit bemoeilijkt het werpen. Het spasme is niet constant, het kan wisselen per periode en per situatie. Vaak neemt het toe tussen het tiende en twintigste levensjaar. Meestal is het spasme van centraal naar perifeer heviger. Dat wil zeggen dat de hand het meest spastisch is.

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Behandeling van CP

Van CP kan je kindje niet genezen. Wel kan een team van speciale zorgverleners ervoor zorgen dat je kind minder last heeft van klachten en beter met de aandoening kan leven.

Zo kan een kinderfysiotherapeut je kind leren om makkelijker te bewegen. Een kinderlogopedist kan helpen bij problemen met slikken, eten en drinken. Ook kan deze zorgverlener je kind gebarentaal leren, als dat nodig is.

PY R

Verder kan een kinderergotherapeut je kind helpen om dagelijkse activiteiten makkelijker te maken. Bijvoorbeeld door geschikte hulpmiddelen te vinden, zoals speciale schoenen of spalken.

Als het nodig is, verwijst de kinderneuroloog of revalidatiearts je kind door naar de medisch psycholoog. Die kan het niveau van begrip en leren onderzoeken. Er zijn ook medicijnen die de klachten kunnen verminderen. Bron: Hersenstichting (z.d.).

Thema 2 Neurologische aandoeningen

b. athetotische type Van de mensen met cerebrale parese heeft 20 tot 30% athetose. Deze stoornis wordt veroorzaakt door beschadiging van een deel van het motorisch systeem, te weten de basale ganglia. Bij dit type overheersen de onwillekeurige bewegingen van de armen, benen en ook de gelaatsspieren. Dit laatste leidt tot het trekken van rare gezichten, wat grimasseren wordt genoemd.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Vaak zien we een snelle wisseling van spierspanning en reflexen. Bij deze vorm is vooral het extrapiramidale systeem aangedaan. Athetotische bewegingen zijn langzame, wringende, onwillekeurige strek-buigbewegingen. Deze bewegingen verstoren het normale houdings- en bewegingspatroon. Ook komen er choreatiforme bewegingen voor. Dit zijn wat snellere, plotseling uitschietende bewegingen. Tot slot kan er sprake zijn van spraakstoornissen (articulatieproblemen) als gevolg van onwillekeurige mondbewegingen.

c. atactische type Ongeveer 10 procent van de mensen met cerebrale parese heeft ataxie, als gevolg van een beschadiging van het cerebellum (de kleine hersenen). Het cerebellum is vooral van belang voor de fijne coördinatie. Bij dit type overheersen de coördinatieproblemen. Ataxie wordt gekenmerkt door spierzwakte, problemen met de fijne motoriek, een slecht evenwicht, problemen met snelle bewegingen en een onvaste wandelgang. Het samenspel tussen de diverse spiergroepen verloopt slordig. Als je iemand met ataxie een bal toewerpt, probeert hij de bal wel te vangen, maar de linkerhand reageert te snel en de rechterhand komt te laat, waardoor de bal tegen het hoofd komt en niet gevangen wordt. Vaak is er sprake van algemene onhandigheid. Ataxie veroorzaakt dikwijls veel kleine ongelukjes, zoals knoeien, struikelen, iets kapot laten vallen.

d. hypotone type Het hypotone type komt slechts sporadisch voor. Hierbij overheerst een (zeer) lage spierspanning. De persoon voelt erg slap aan. Soms is de spierspanning zo laag, dat de persoon zich niet of nauwelijks zelf kan bewegen. We noemen dit ook wel floppy-infant.

PY R

e. de gemengde vorm In veel gevallen is er sprake van een mengvorm van de eerste drie genoemde typen: spasme, athetose en ataxie.

Indeling naar de aangedane lichaamsdelen a. monoplegie Hierbij is één lichaamsdeel (arm of been) aangedaan. Dit komt heel weinig voor. Meestal is dan ook een ander lichaamsdeel heel licht aangedaan. Bij de zogenoemde erbse parese is de plexus brachialis beschadigd, waardoor de betreffende arm volledig of gedeeltelijk verlamd is. b. diplegie of paraplegie Hierbij gaat het om een aandoening van de bovenste of onderste helft van het lichaam. Meestal gaat het om de benen, die ernstiger aangedaan zijn dan de armen.

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

c. hemiplegie Hierbij is één lichaamszijde aangedaan. Er wordt dan ook gesproken over een halfzijdige verlamming of aandoening. Zo is bijvoorbeeld de linker lichaamshelft aangedaan. Meestal zie je hierbij hetzelfde spastische patroon. De arm is in flexie en abductiestand, de hand is gesloten, de voet in endorotatiestand en het been gestrekt (extensie). Dit patroon ontstaat doordat in de armen de flexoren (buigers) sterker zijn en in de benen zijn dat juiste de extensoren (strekkers). Meestal is de arm ernstiger aangedaan dan het been.

d. triplegie Dit is een aandoening van drie ledematen en de romp. Deze aandoening komt zelden voor.

e. quadriplegie of tetraplegie Hierbij zijn alle vier de ledematen en de romp aangedaan. Deze aandoening komt relatief vaak voor.

C 66

Bijkomende aandoeningen cerebrale parese Zoals we al eerder hebben aangegeven, beperkt de schade zich meestal niet tot het motorische gebied en zien we bij deze groep veel bijkomende beperkingen of bijverschijnselen. Uiteraard komen niet alle bijkomende problemen bij iedereen voor. Hierna zie je een schema met veelvoorkomende problemen op verschillende gebieden:

PY R

Lees de verdiepingsstof ‘Classificatie’.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

vaak overgewicht of juist ondergewicht weinig uithoudingsvermogen verminderde spierkracht contracturen, vergroeiingen decubitus obstipatie osteoporose gebitsproblemen.

•

matige, verstandelijke beperking (25%) of ernstige, verstandelijke beperking (25%) aandachtsproblemen en concentratieproblemen waarnemingsstoornissen en problemen met de ruimtelijke oriëntatie (moeite met voor, achter, links en rechts en met lichaamsbesef) geheugenproblemen.

Cognitieve problemen

• •

•

Zintuiglijke problemen

•

articulatieproblemen vormen van afasie.

Gedragsproblemen

druk, chaotisch, onrustig gedrag slechte concentratie, korte taakspanning, snel afgeleid, van de hak op de tak springen contactproblemen, variërend van teruggetrokken tot sterk aandachtvragend gedrag.

• •

epilepsie (30%).

De bewegingsagoog en cerebrale parese Mensen met cerebrale parese vormen een heel heterogene groep. De variaties in cerebrale parese én de bijkomende beperkingen zijn enorm. Dit vraagt vaak om differentiatie in de volgende (didactische) aspecten: • oefenstof, sporten bewegingsactiviteiten • uitleg, instructies en aanwijzingen • didactische werkvormen • omgang, begeleiding en communicatie (gebruikmaken van totale communicatie, gebarentaal, pictogrammen).

PY R O

visuele stoornissen, zoals scheelzien, nystagmus, slechtziendheid en blindheid auditieve stoornissen, zoals slechthorendheid en doofheid.

Problemen op spraak-taalgebied • •

Neurologische problemen

• • • • • • • •

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Lichamelijke problemen

Bekijk de filmpjes ‘Zwemmen’ en ‘Boccia’. Het belang en effect van sportbeoefening Regelmatig bewegen kan een groot aantal van de bijkomende lichamelijke problemen oplossen of verminderen. Het is belangrijk om al op jonge leeftijd met bewegingsactiviteiten te starten.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Fysieke doelen van sport en bewegen kunnen zijn: • verbetering van het aeroob uithoudingsvermogen • stimulering van de bloedsomloop en de ademhaling • verbetering van de coördinatie en de kracht • ontspanning van de aangedane spiergroepen.

De problemen die de kinderen ondervinden bij het uitvoeren van dagelijkse handelingen, maken het voor het kind niet aantrekkelijk om ook nog aan extra lichaamsbeweging in de vorm van sport te doen. Sport het kind niet, dan neemt de lichamelijke conditie af. Vervolgens heeft het weer meer moeite met de alledaagse handelingen. Sportbeoefening heeft tot doel deze dreigende vicieuze cirkel te doorbreken.

Psychosociale doelen van sport en bewegen kunnen zijn: • plezier en ontspanning • verbeteren, ontwikkelen van sociale vaardigheden • onderhouden, opbouwen van sociale contacten • versterking van de eigenwaarde, positief zelfbeeld.

Geschikte sporten bewegingsactiviteiten Omdat de verschillen tussen mensen met een cerebrale parese zo groot zijn, is het lastig een lijst met geschikte sporten bewegingsactiviteiten samen te stellen. Sommige mensen hebben een lichte vorm van cerebrale parese. Bij hen valt bijvoorbeeld bij een spel als volleybal de licht verhoogde spierspanning op. Anderen hebben vrijwel geen actieve bewegingsmogelijkheden. Voor hen kan water van grote betekenis zijn. Doorgaans lopen mensen met een cerebrale parese op hun tenen en met de romp wat naar voren. Uiteraard geeft dit evenwichtsproblemen. De spasticiteit in de armen maakt het vangen en werpen van een bal voor sommigen erg moeilijk.

PY R

Er worden steeds meer sportmogelijkheden ontwikkeld en gerealiseerd voor mensen met cerebrale parese. Een groot deel van de mensen met cerebrale parese is gebaat bij een programma dat gericht is op spierkracht, lenigheid en aeroob uithoudingsvermogen. Behalve aan allerlei recreatieve bewegingsvormen nemen mensen met cerebrale parese ook deel aan wedstrijdsporten. Sporten met gelijkmatige bewegingen zijn geschikt. Je kunt hierbij denken aan atletiek, gymnastiek, trampolinespringen, balspelen, roeien, fietsen, skiën, schaatsen, skeeleren, dansen, zwemmen, looptraining en voetbal. Minder geschikt zijn sporten met explosieve bewegingen van de aangedane ledematen, omdat spasticiteit zorgt voor snelheidsafhankelijke co-contracties. Krachtsporten zijn bijvoorbeeld minder geschikt.

Sporten met CP Bekijk de websites ‘Sportzorg | Ik ben een sporter met CP’, ‘Gehandicaptensport Nederland | Sporten met Cerebrale Parese (CP)’ en ‘Sport Medisch Centrum Papendal | Sporten met cerebrale Parese’.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

PY R

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Praktische tips voor de bewegingsagoog • Bied de leerstof in kleine hoeveelheden aan. Geef korte, overzichtelijke en eenduidige opdrachten. • Beperk het aantal afleidende prikkels. • Breng structuur aan, in verband met het gebrek aan zelfstructurering bij velen. Afbakening met een bank of toversnoer is bijvoorbeeld duidelijker dan een lijn of twee pilonnen. • Kies de oefenstof zodanig dat de kans op succes groot is. Het gaat om succesbeleving. • Benadruk vooral wat er goed gaat; geef complimenten. • Zeker voor jonge kinderen is de exploratieve betekenis van het bewegen belangrijk. Het kost hun meer tijd en moeite om de omgeving en zichzelf te leren kennen. Geef ze hier daarom voldoende tijd en ruimte voor. • Succesvolle communicatie is essentieel. Zo kan het zijn dat je gebruik moet maken van gebaren, pictogrammen of een spraakcomputer. • Besteed aandacht aan ruimtelijke oriëntatie en het lichaamsbesef. Dit is belangrijk voor kinderen met cerebrale parese. • Houd rekening met factoren die het spasme kunnen verergeren, zoals overmatige inspanning, vermoeidheid en sterke emoties. • Houd rekening met reflexremmende houdingen. Leg iemand met cerebrale parese bijvoorbeeld niet plat op zijn rug. Er ontstaat dan een zogenoemd strekspasme. Als het hoofd iets opgetild blijft, vermindert het spasme. Dit geldt ook voor de benen in abductie. Vandaar dat bij veel rolstoelen tussen de benen een abductieklos zit. Het in een ronde houding over een grote bal (een zogenoemde fysiobal of bobathbal) liggen, vermindert de spasticiteit eveneens. Dit geldt ook voor op de buik op een wigvormig kussen liggen. Een half liggende houding kan ook als heel prettig ervaren worden. Dit kan gerealiseerd worden in bijvoorbeeld een zitzak, hangmat, schommelbak of op schoot. • Water is voor veel mensen met cerebrale parese een geweldig middel. Let wel op de temperatuur van het water. Die is belangrijk. Bij voorkeur is het water 30 à 32 graden Celcius. Water werkt ontspannend, waardoor de bewegingsmogelijkheden groter worden. • Bij het uitkleden kun je het best beginnen met de minst aangedane kant of lichaamsdelen. Bij het aankleden kan juist de meest spastische kant het best als eerste gedaan worden. • Bij het spelen op de grond hebben kinderen met cerebrale parese de neiging om met gebogen knieën tussen de benen te gaan zitten. Dit is een slechte houding, die je nooit lang moet toestaan. • Bereid kinderen en jeugdigen voor op een actieve vrijetijdsbesteding later. Veel mytylscholen doen dit in de vorm van zogenoemde hobbytraining of sportkennismakingslessen. Tijdens de hobbytraining kunnen kinderen kennismaken met verschillende takken van sport. Lees de verdiepingsstof ‘Sporten met Cerebrale Parese (CP)’.

Opdracht 11 Cerebrale parese a. Leg uit wat er verstaan wordt onder cerebrale parese. b. Noteer de belangrijkste oorzaken.

Opdracht 12 Factoren van invloed op spasticiteit

Opdracht 13 Vormen van cerebrale parese

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De vormen van cerebrale parese zijn op twee manieren in te delen. a. Geef een beschrijving van beide manieren en noteer de verschillende vormen. b. Werk één vorm nader uit.

a. Noteer de factoren die invloed hebben op de mate van spasticiteit. b. Geef van elke factor een consequentie voor het werk van de bewegingsagoog.

Opdracht 14 Filmpjes cerebrale parese

Bekijk de filmpjes ‘CP Sport - a celebration of sport’ en ‘Stichting Omega’.

a. Noteer de belangrijkste kenmerken van spasticiteit die in de filmpjes naar voren komen. b. Noteer een aantal sportmogelijkheden van de personen uit de twee filmpjes.

Opdracht 15 Spasticiteit

a. Noteer de kenmerken van het spastische type. b. Geef aan met welke maatregelen of houdingen je de spiertonus van iemand die spastisch is positief kunt beïnvloeden.

Opdracht 16 Het belang van bewegen

a. Bespreek met elkaar wat het belang van sport en bewegen is voor mensen met cerebrale parese. b. Noteer een aantal veelvoorkomende doelstellingen. c. Bespreek met elkaar een aantal geschikte sporten bewegingsactiviteiten.

Opdracht 17 Boccia als Olympische sport?

C 70

PY R

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken of met de hele groep maken. a. Zoek op internet een aantal filmpjes over boccia. b. Bekijk deze filmpjes en voer met elkaar een discussie over de volgende stelling: boccia is geen topsport en hoort niet thuis op de Paralympics.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

2.4 De ziekte van Parkinson

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Oorzaak en verloop In 2023 ontstond er redelijk wat ophef over de oorzaken van parkinson. De ziekte van Parkinson blijkt steeds vaker voor te komen. Uit steeds meer wetenschappelijk onderzoek blijkt dat pesticiden, oplosmiddelen en luchtverontreiniging parkinson kunnen veroorzaken.

Neuroloog luidt noodklok: bestrijdingsmiddelen gelinkt aan Parkinson Neuroloog en hoogleraar Bas Bloem, werkzaam bij het Radboudumc in Nijmegen, doet een dringende oproep aan de Nederlandse overheid om in te grijpen in het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen. Uit diverse onderzoeken over de hele wereld is gebleken dat pesticiden een grote risicofactor zijn voor het ontwikkelen van Parkinson. De Gezondheidsraad ziet eveneens reden voor ongerustheid, maar in plaats van direct maatregelen te nemen, wacht Nederland liever eerst nóg meer onderzoek af. De wereldwijd bekende expert op het gebied van Parkinson maakt zich grote zorgen over de flinke toename van het aantal patiënten, zo is te lezen in het Algemeen Dagblad. De terughoudendheid van de Nederlandse overheid om maatregelen te nemen, is wat Bas Bloem betreft niet terecht: “Sjonge, het is verdorie urgent! Hoe moeten wij in vredesnaam straks aan volgende generaties uitleggen dat zij Parkinson kregen omdat wij veel te lang aarzelden om maatregelen te nemen?”

PY R

Slachtoffers Vooral boeren die de bestrijdingsmiddelen gebruiken lopen extra risico op het krijgen van Parkinson. “Zij zijn dus zelf ook slachtoffer, ik beschouw hen niet als dader. Het is de overheid die moet ingrijpen”, aldus Bloem in het AD. Ook omwonenden worden blootgesteld aan hogere concentraties van de schadelijke producten: “We vinden de pesticiden terug op hun keukentafel en in de luiers van hun baby’s.” Hier blijft het echter niet bij. “Wie bijvoorbeeld levenslang veel melkproducten gebruikt loopt een verhoogd risico op Parkinson. En er zijn studies die laten zien dat mensen ook worden blootgesteld aan pesticiden als ze bespoten groenten en fruit eten. Het precieze effect van het gif op ons voedsel wordt nog nader onderzocht”, vertelt de Parkinson-expert.

Bron: GGZ.nl (2021).

De ziekte van Parkinson is een neurologische aandoening. Met name een gebied wat verantwoordelijk is voor een deel van de motoriek, de zwarte kernen (substantia nigra), raakt aangetast. De cellen van dit gebied produceren onder andere de neurotransmitter dopamine. Een neurotransmitter is een stof die zorgt voor de overdracht van signalen in de hersenen. Bij de ziekte van Parkinson wordt door het afsterven van de dopamineproducerende zenuwcellen deze boodschapperstof onvoldoende aangemaakt. Waarom de hersencellen in de zwarte kernen afsterven, is niet precies bekend. Meerdere factoren spelen hierbij een rol, zoals nu blijkt ook bestrijdingsmiddelen.

Een neurologische aandoening die steeds meer jongen mensen treft

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Parkinson uit zich vaak in de vorm van een bewegingsstoornis, waarbij zenuwcellen in je hersenen in snel tempo afsterven. Daardoor krijg je veel verschillende klachten, zoals beven, stijve spieren, evenwichtsproblemen en te weinig of traag bewegen.

In 2020 telde Nederland 63.500 mensen met parkinson. Bij ongeveer 30% van hen uitte de ziekte zich al voor de leeftijd van 65 jaar. Bron: Parkinson Vereniging (z.d.).

Er is nog geen genezing mogelijk. De behandeling bestaat vooral uit medicatie en therapievormen als fysiotherapie, logopedie en ergotherapie. De behandeling is vooral bedoeld om mensen met de ziekte van Parkinson een zo goed mogelijk leven te geven. Bekijk het filmpje ‘De ziekte van Parkinson - Animatie’.

Door een gebrek aan dopamine wordt vooral de aansturing van de houdingsspieren bemoeilijkt. De aandoening begint meestal tussen het 50e en 65e levensjaar, maar helaas zie je steeds meer jonge mensen met Parkinson. Het komt meer bij mannen voor dan bij vrouwen.

De aandoening begint vaak aan één zijde. Vervolgens raakt ook de andere kant aangedaan en kunnen er evenwichtsproblemen ontstaan. Het verloop van de ziekte varieert sterk per persoon. Zelfs gedurende de dag kunnen zich goede en slechte momenten voordoen. Zo kun je een afwisseling zien van rigiditeit en tremoren.

Symptomen De symptomen verschillen per mens en zijn afhankelijk van het soort parkinson dat je hebt. De symptomen kun je verdelen in motorische klachten (die te maken hebben met bewegen) en niet-motorische klachten.

PY R

Je kunt twee hoofdgroepen van de ziekte van Parkinson onderscheiden: 1. Patiënten die voornamelijk last hebben van een tremor (trillen van handen, benen, kin of tong). 2. Patiënten die vooral last hebben van het trager worden van bewegingen en van rigiditeit (stijfheid).

Bekijk de website ‘ParkinsonNL - Wat is de ziekte van Parkinson?’. Motorische klachten • problemen met normale activiteiten, zoals lopen, aankleden, praten of eten (te weinig of langzaam bewegen) • beven van de armen en soms ook benen (trillen)

Thema 2 Neurologische aandoeningen

verhoogde spierspanning (stijfheid) moeite met evenwicht bewaren, vallen (balans).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Niet-motorische klachten • pijn • langzaam denken en dingen vergeten (dementie) • problemen met plannen en het uitvoeren van activiteiten • slecht slapen • somberheid, angst en depressie.

• •

Vooral het trillen en beven valt erg op bij deze mensen. Deze tremoren worden vaak langzaam maar zeker erger, waardoor handelingen als schrijven en uit een kopje drinken onmogelijk worden. Er treden ook psychische klachten op, zoals depressiviteit. De patiënt kan uiteindelijk dement worden. Sommige mensen (ongeveer 10 procent) hebben last van verschijnselen die lijken op parkinson, maar die een andere oorzaak hebben. Dit wordt parkinsonisme genoemd. Deze vormen ontwikkelen zich nog sneller en de ziektes zijn nog moeilijker te behandelen dan de ziekte van Parkinson.

Belang van bewegen Bewegen heeft geen duidelijke effecten op het verloop van de ziekte. Wel heeft net als bij andere mensen regelmatig bewegen een positief effect op de gezondheid. Je kunt hierbij denken aan het verlagen van de kans op hart- en vaatziekten, overgewicht, diabetes en osteoporose. Regelmatig bewegen kan bovendien een bijdrage leveren aan coördinatie, evenwicht en loopvaardigheid, waardoor het risico van vallen vermindert.

Welke bewegingsactiviteiten kan ik doen?

PY R

In principe zijn alle sporten geschikt, maar als je erg last hebt van bewegingstraagheid, dan zijn sporten die snelle bewegingen bevatten minder geschikt. Uit onderzoek blijkt dat ook aquafitness positieve effecten heeft op de ziekte. Bovendien heb je minder kans om je te bezeren tijdens deze activiteit, dus dit is een uitermate geschikte sport. Verder kun je denken aan Nordic Walking, dansen en fietsen; op een hometrainer thuis of in de sportschool.

Bron: Sportzorg.nl (z.d.).

De bewegingsagoog moet wel elke keer de situatie en dus de mogelijkheden van de cliënt goed inschatten. De ene dag is duidelijk de andere niet. Meestal voelen de cliënten dit zelf wel aan en kom je in overleg met hen tot de juiste belasting. Laat mensen gas terugnemen als ze vermoeid raken. Zeker bij deze mensen is bewegen belangrijk vanuit sociaal oogpunt en kan het een bijdrage leveren aan de zelfstandigheid en het zelfvertrouwen. Bekijk het filmpje ‘Dit is waarom boksen bij parkinson helpt’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Aandachtspunten tijdens sport en bewegen • Hanteer voor voldoende bewegen de beweegrichtlijnen. Het gaat met name om laagdrempelige, matig intensieve vormen van bewegen. • Adviseer mensen om samen met iemand te sporten en te bewegen. • Adviseer een sport die men leuk vindt. Dat houd je namelijk veel beter vol. • Wijs mensen op het belang van valpreventiecursussen. • Je kunt mensen met parkinson verwijzen naar speciale parkinson beweeggroepen. Je kunt hen verwijzen naar de website www.parkinson-vereniging.nl. • Houd vooral rekening met de intensiteit van sporten en met de situatie van het moment. Dit kan redelijk wisselend zijn. Wat de parkinsonpatiënt de ene week kan, kan hij mogelijk de andere week niet of omgekeerd. • Ontspanningsactiviteiten als yoga, tai chi en wateractiviteiten zijn heel geschikt. Dit geldt ook voor fitnessactiviteiten en 55-plusachtige activiteiten als het werken met een parachute en mikvormen (boccia, koersbal, curling). • Het voordeel van fitness is dat mensen zelfstandig aan de slag kunnen. Vermijd uiteraard vormen waarbij kracht een te grote rol speelt. Het gaat om het (matig) belasten van het aerobe systeem. • Het onderhouden van een goed looppatroon is belangrijk. Je kunt het doorstappen stimuleren door het gebruik van hoepels, strepen of bewegen op muziek.

Wat is de beste manier voor Parkinsonpatiënten om te trainen?

Het is geen populair antwoord, maar wel de waarheid: de beste oefening is er een die veilig is, plezierig en toch uitdagend. Lopen op de loopband, boksen, dansen en nog vele andere manieren van bewegen worden door wetenschappers aangeraden. Maar de ene oefening is niet beter dan de andere. Sommige mensen zwemmen liever, anderen fietsen liever. Weer anderen houden van groepsfitnesslessen in plaats van alleen te trainen.

Kortom: vind de trainingsactiviteit die bij u past, u motiveert en u uitdaagt. En train dan regelmatig. Afhankelijk van uw situatie maar aan te raden is zo’n drie keer per week.

nd Zo

PY R

Bron: Parkinsonfonds (z.d.).

Opdracht 18 Ziekte van Parkinson a. Beschrijf wat er misgaat bij de ziekte van Parkinson. b. Beschrijf de belangrijkste symptomen van de ziekte van Parkinson.

Opdracht 19 Sport en bewegen met Parkinson Bekijk op de website ‘Allesoversport.nl’ het artikel ‘Maak de sportles ‘parkinson-proof’’. a. Wat zijn de belangrijkste belemmeringen voor mensen met Parkinson om te sporten?

Thema 2 Neurologische aandoeningen

Bekijk het filmpje ‘Sporttrainers voor parkinson’. b. Geef je mening over het filmpje.

Opdracht 20 Belang van bewegen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

a. Beschrijf het belang van bewegen voor mensen met de ziekte van Parkinson. b. Noteer een aantal geschikte en minder geschikte sporten bewegingsactiviteiten. Leg uit wat de geschiktheid van een sportactiviteit bepaalt.

2.5 Multiple sclerose

Aard van de aandoening Multiple sclerose is een aandoening van het centrale zenuwstelsel. Om de zenuwen zit een laagje vetachtige stof. Dit omhulsel wordt de myelinelaag genoemd. Deze myelinelaag zorgt voor bescherming en voor een goede prikkelgeleiding. Bij mensen met multiple sclerose ontstaan door nog onbekende oorzaak ontstekingen in de myelinelaag. Door deze voortdurende ontstekingen wordt het myelineweefstel afgebroken en vervangen door littekenweefsel. Dit leidt tot een verharding (sclerose) van het weefsel. Multiple sclerose betekent dan ook letterlijk ‘meerdere verharding’.

Wat zijn de oorzaken van MS?

Onderzoekers denken dat een combinatie van erfelijke factoren en factoren uit de omgeving de aanleiding zijn voor MS, al dan niet samen. Zo zijn er aanwijzingen dat virusinfecties een rol spelen. Met name roken en een tekort aan vitamine D in de jeugd, maar mogelijk ook later in het leven, geven een verhoogd risico op het ontwikkelen van MS en mogelijk ook het krijgen van aanvallen. Het krijgen van MS is helaas nooit te herleiden tot een enkele oorzaak.

PY R

Duidelijk is dat er niet één oorzaak is. Er zijn er meerdere die een rol spelen bij het ontstaan van MS. Het vinden van de oorzaken lijkt op puzzelen. Een ingewikkelde puzzel helaas, omdat MS een complexe ziekte is, met diverse vormen. Dankzij onderzoek zijn al veel puzzelstukjes gevonden die onderdeel zijn van de oorzaken, zoals virussen, man-vrouw verschillen, bloed-hersenbarrière, betrokkenheid van het afweersysteem en erfelijke aanleg, maar ook de invloed van vitamine D en roken. Dankzij wetenschappelijk onderzoek begrijpen we ook steeds beter welke factoren van invloed zijn op het ontwikkelen van MS en hoe zij processen in het lichaam beïnvloeden. Maar hoe MS precies ontstaat, waarom de een wel en de ander geen MS krijgt, waarom het bij de ene persoon een gunstig verloop kent en bij de ander heel ernstig – naar de antwoorden op deze vragen wordt momenteel hard gezocht.

Bron: Stichting MS Research (z.d.).

Het afweersysteem speelt bij MS een belangrijke rol. Bepaalde cellen van het afweersysteem breken namelijk myeline rondom de zenuwbanen af.

De ziekte komt ongeveer twee à drie keer vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. De eerste ziekteverschijnselen treden in 65 procent van de gevallen op tussen het 20e en 40e levensjaar. In Nederland hebben ongeveer 25.000 mensen multiple sclerose.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opvallend is dat MS vaker voorkomt in westerse landen en niet of nauwelijks in landen rondom de evenaar. Mogelijk ligt er een verklaring bij de aanmaak van vitamine D door zonlicht. Bekijk de filmpjes ‘Multiple sclerose’ en ‘Animatie: Wat is MS?’.

Symptomen Door de afbraak van myeline wordt de geleiding van prikkels door de zenuw vertraagd of geheel geblokkeerd. Hierdoor ontstaan bepaalde uitvalsverschijnselen. Doordat de myeline bij elke patiënt op een andere plek aangetast kan raken, bestaat er een grote verscheidenheid aan verschijnselen. De meest voorkomende symptomen bij multiple sclerose zijn: • motoriek: krachtsverlies in armen en benen, ongecontroleerde bewegingen, krampen en stijfheid • oogklachten: pijn in de ogen, verminderd zicht, dubbel of wazig zien • gevoelsstoornissen: tintelingen, koude handen en voeten, slecht voelen van koud en warm • coördinatieproblemen: spraakstoornis, duizeligheid, trillingen • vermoeidheid • cognitieve problemen: geheugenverlies, moeite met concentreren • blaasproblemen: incontinentie, blaasontsteking, vaker aandrang tot plassen • darmproblemen: verstopping, incontinentie, diarree • seksualiteitsprolemen: impotentie, verminderd libido, verminderd gevoel • stress (met name door het onvoorspelbare verloop).

Er worden vier verschillende beloopsvormen van MS onderscheiden. 1. Relapsing Remitting MS (RRMS) 2. Secundair Progressieve MS (SPMS) 3. Benigne MS 4. Primair Progressieve MS (PPMS).

PY R O

Het verloop en vormen Het verloop van de aandoening is ook heel verschillend. Bij een gering aantal patiënten gaat het vrij snel slechter, terwijl er bij andere patiënten langzaam maar zeker verslechtering optreedt. Bij een vrij grote groep gaat het om periodes waarin de ziekte opspeelt (verergering), gevolgd door periodes waarin men niet of nauwelijks klachten heeft. De verergeringen worden exacerbaties of schubs genoemd.

Het meest komt de Relapsing Remitting MS en de secundair progressieve MS voor. Bij de eerste vorm heeft men aanvalsgewijs last van uiteenlopende klachten met daartussen periodes waarin men vrijwel klachtenvrij is. Bij de tweede vorm verdwijnen de klachtenvrije periodes.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

Belang van bewegen Zoals voor iedereen is ook voor mensen met multiple sclerose sport belangrijk voor de gezondheid. Wel moet je als bewegingsagoog oppassen voor overbelasting en vermoeidheid. Een goede opbouw is heel belangrijk.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Warmte kan bij sommige mensen met MS een negatieve invloed hebben. Het verergert de klachten. Sommige cliënten gebruiken tijdens een fase van verergering van de klachten tijdelijk corticosteroïden. In deze periode is sporten niet aan te bevelen. Het belangrijkste is sporten met een niet al te hoge intensiteit. Soms vraagt dat om aanpassing van de regels. Zo zou bij tennis de bal best tweemaal mogen stuiten.

Tips met betrekking tot bewegen • • • •

Voldoe aan de beweegrichtlijnen. Bouw niet te snel op als je een lange tijd niet bewogen hebt. Kies iets wat jij leuk vindt. Zorg dat jouw lichamelijke beweging bij jouw dagelijkse activiteiten behoort. Neem bijvoorbeeld de trap of pak de fiets. Zoek een maatje en ga samen aan de slag! Dit motiveert jou en is bovendien veel gezelliger. Zoek af en toe jouw lichamelijke grens op en ga daar overheen. Alleen op deze manier weet jij waar jouw grenzen liggen en kun je ze bewaken. Als je dit af en toe doet, heeft het geen nadelig gevolg voor MS. Leer luisteren naar jouw lichaam. Wil je inzicht krijgen in jouw activiteiten? Een Fitbit registreert hoeveel je op een dag beweegt.

• •

•

Bron: Nationaal MS Fonds (2023).

PY R

Aandachtspunten tijdens sport en bewegen • Bij mensen met multiple sclerose is het belangrijk om op oververmoeidheid en overbelasting te letten. • Het is belangrijk om de activiteiten goed op te bouwen en aan te passen aan de belastbaarheid van de deelnemers. • Adviseer mensen om een sport te doen die ze leuk vinden. Adviseer bovendien om het samen met anderen te doen. • Ook bij deze mensen vormt de NNGB een goede leidraad. • Vanwege de visuele problemen en de mogelijk verstoorde coördinatie, moet je ook letten op situaties waarin de cliënt zou kunnen struikelen of vallen. • Voor mensen met MS geldt dat de klachten de ene week erger kunnen zijn dan de andere week. Ook hier moet je rekening mee houden. Het kan goed zijn dat iemand normaal zes baantjes zwemt, maar af en toe niet verder komt dan drie. • Enkele geschikte sporten zijn zwemmen, yoga, wandelen, fietsen, dansen en fitness. Sporten met een kortdurende piekbelasting, zoals squash en sprinten, zijn minder geschikt.

•

Contact- en teamsporten zijn minder geschikt voor mensen met forse coördinatie- en gevoelsproblemen. Bij dergelijke activiteiten verliest men te snel de grenzen uit het oog, wat kan leiden tot botsingen en valpartijen. Het is overigens belangrijk om mensen om te leren gaan met het stellen van grenzen en aan te leren voelen wat hun lijf nog wel en niet meer kan. Een advies is lastig, omdat de verschillen groot zijn. Sommige mensen kunnen nog vrijwel alles, terwijl anderen aangewezen zijn op een rolstoel en op rolstoelsporten of zwemmen. Houd rekening met het medicijngebruik. Er zijn verschillende medicijnen die het sporten beïnvloeden. Vraag daarom aan de patiënt welke medicijnen hij gebruikt. Zo zijn er medicijnen die de reactiesnelheid negatief beïnvloeden en die de hartactiviteit onderdrukken (bètablokkers). Voor meer informatie kun je verwijzen naar de brochure Sportblessures op de website www.sportzorg.nl.

•

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

•

Lees de verdiepingsstof ‘Tips voor sport en bewegen met MS’.

Bekijk de filmpjes ‘MS en bewegen’ en ‘Blijf Bewegen met MS | Oefenprogramma 1’.

Opdracht 21 Multiple sclerose

a. Beschrijf wat er misgaat bij multiple sclerose. b. Beschrijf de vijf belangrijkste symptomen van multiple sclerose.

Opdracht 22 Filmpjes multiple sclerose Bekijk de filmpjes ‘Multiple sclerose’ en ‘Wat is MS?’.

Geef een beschrijving van de belangrijkste kenmerken en het verloop van MS.

Opdracht 23 Aandachtspunten sport en bewegen

PY R

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Stel dat je als bewegingsagoog les moet geven aan een groep mensen met MS, wat zijn dan de belangrijkste punten waar je rekening mee houdt?

Opdracht 24 Filmpje MS

Bekijk het filmpje ‘MS en bewegen’.

Geef een korte samenvatting van de inhoud van het filmpje.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

2.6 Dwarslaesie en spina bifida

In deze paragraaf wordt ingegaan op twee belangrijke aandoeningen van het ruggenmerg, namelijk de dwarslaesie en spina bifida. Deze laatste aandoening wordt ook wel een open ruggetje genoemd

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Dwarslaesie Oorzaken Een dwarslaesie ontstaat meestal op latere leeftijd als gevolg van een ongeluk of ongeval. Het ruggenmerg kan hierbij geheel of gedeeltelijk beschadigd zijn. Alle of een deel van de prikkels kunnen daardoor niet meer vanuit de hersenen doorgestuurd worden naar de plaats onder de breuk of laesie. Omgekeerd kunnen de sensibele prikkels vanuit het gedeelte onder de laesie de hersenen niet meer bereiken en is de persoon met een dwarslaesie zich niet meer bewust van deze prikkels.

Dwarslaesie Organisatie Nederland (DON)

Dwarslaesie Organisatie Nederland (DON) is de patiëntenvereniging voor alle mensen met een ruggenmergbeschadiging. DON informeert, biedt lotgenotencontact en behartigt de belangen van mensen met een laesie. Kijk voor informatie op www.dwarslaesie.nl.

Per jaar komen er ongeveer 600 dwarslaesies bij in Nederland. Het totaal aantal mensen met een dwarslaesie in Nederland wordt geschat op 15.000. De gemiddelde leeftijd waarop mensen een dwarslaesie oplopen, ligt rond de 40 jaar. Het gaat dus om relatief jonge mensen. Het betreft ongeveer tweemaal zo veel mannen als vrouwen.

PY R

De belangrijkste oorzaken van dwarslaesies: • verkeersongelukken (35%) • ziekte (infecties, tumoren) en/of een medische behandeling (18%) • sportongevallen (15%) • bedrijfsongevallen (13%) • vallen van grote hoogte (9%) • overige oorzaken (schot- of steekwonden) 10%.

Uit een groot Amerikaans onderzoek onder ruim 6000 mensen die een dwarslaesie hadden opgelopen, bleek dat bij 14% van hen de oorzaak met sport te maken had. Duiken was veruit de belangrijkste sport (564 gevallen = 9%), daarna volgden voetbal (63 gevallen), trampolinespringen (32 gevallen), skiën (26 gevallen) en surfen (23 gevallen). De gevolgen van een dwarslaesie De gevolgen zijn afhankelijk van de ernst van de beschadiging. Er kunnen de volgende verschijnselen optreden: • gevoelsuitval • bewegingsuitval (motoriek) • vegetatieve uitval (organen).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk het filmpje ‘Dwarslaesie’.

Gevoelsuitval Om goed te kunnen begrijpen welke uitvalsverschijnselen op het gebied van het gevoel (sensibiliteit) mogelijk zijn, is het belangrijk te weten dat er twee afzonderlijke baansystemen zijn die deze informatie doorgeven. Aan de achterkant van het ruggenmerg loopt een zenuwbaan die informatie doorgeeft op het gebied van de tast, de druk, het bewegingsgevoel en het houdingsgevoel. Aan de zijkant loopt een baan die informatie doorgeeft met betrekking tot pijn en temperatuur.

Bij een complete of volledige laesie zijn beide sensibele banen beschadigd. Dit kan leiden tot: • geen pijn meer voelen onder de laesie • geen gevoel meer hebben onder de laesie • niet meer je evenwicht kunnen houden, geregeld vallen.

Vegetatieve uitval Ook het vegetatieve zenuwstelsel kan door een dwarslaesie min of meer ernstig ontregeld raken. Dit kan tot de volgende verschijnselen leiden: • verstoring van de blaas- en darmfunctie (incontinentie) • verstoring van de bloeddruk • hartproblemen, zoals een verminderd hartminuutvolume (HMV) en een verminderde contractiliteit van de hartspier. Dit is mogelijk bij een laesie boven de zesde thoracale wervel. • hormonale stoornissen • ontregeling van de lichaamstemperatuur (zweten, sneller onderkoeld en oververhit zijn).

PY R

Bewegingsuitval De baan die de motorische informatie verstuurt, loopt aan de voorkant in het ruggenmerg. Als deze baan beschadigd raakt, treden er verlammingsverschijnselen op (spastisch en slap). De ernst van de bewegingsuitval is afhankelijk van de hoogte van de laesie.

Bekijk het filmpje ‘Wat is een dwarslaesie en wat doet het met je? - Sint Maartenskliniek’.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Complicaties Daarnaast kan een dwarslaesie nog tot een aantal verschijnselen leiden die in feite het gevolg zijn van de hiervoor genoemde verstoringen. De belangrijkste complicaties zijn: • osteoporose • decubitus • obesitas, overgewicht • contracturen • spasmen • fantoomgevoelens (pijn in de verlamde ledematen) • problemen met de urinewegen • een grotere kans op respiratoire aandoeningen en coronaire hartziekten (hartinfarct).

Veel optredende complicaties • • • •

hinderlijke spasticiteit (70%) pijn (60%) urineweginfecties (27%) decubitus (doorliggen) (14%).

Indeling dwarslaesies Dwarslaesies kun je op twee manieren indelen: 1. naar de hoogte van de laesie 2. naar de compleetheid van de laesie.

Naar de hoogte van de laesie Als je kijkt naar de hoogte van de laesie, kun je de volgende soorten onderscheiden: • cervicale laesies • thoracale laesies • lumbale laesies.

PY R

Laesies kunnen op alle hoogtes voorkomen. Iemand die zijn ‘nek breekt’, heeft een hoge cervicale laesie. Bij cervicale laesies is sprake van quadriplegie. Dat wil zeggen dat alle ledenmaten min of meer ernstig zijn aangedaan. Een laesie hoger dan de derde halswervel is soms dodelijk, omdat dan ook de ademhaling ernstig gestoord is. Het diafragma en alle ademhalingsspieren zijn hierbij uitgevallen. Je kunt dan alleen nog maar leven met permanente beademing. Iemand met een laesie tussen de derde en de vierde halswervel is aangewezen op een elektrische rolstoel. Bij een laesie tussen de vierde en vijfde halswervel heeft de persoon alleen een passieve handfunctie en kan hij enigszins zelf een rolstoel voortbewegen. In feite wordt de rolstoel dan door de handpalm en de muis van de duim voortbewogen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Mensen met een lagere cervicale laesie beschikken over een actieve handfunctie en zijn in staat zichzelf redelijk te verzorgen. Ook beschikken ze over een redelijke rolstoelvaardigheid. Voor hen is het spel quadrugby ontwikkeld. Quadrugby wordt gespeeld met een volleybal en kent ongeveer dezelfde principes als rugby. Een lichte bal is voor mensen met een lagere cervicale laesie nog enigszins te hanteren. Een spel als rolstoelbasketbal is veel te zwaar en te moeilijk. Omdat de laesie zo hoog is, is er ook geen sprake van zitbalans. Meestal zitten deze mensen op de een of andere manier met het bovenlichaam vast in de stoel (riem, corset). Voor alle mensen met een cervicale laesie geldt dat ze door het uitvallen van de ademhalingsspieren conditioneel zwak zijn. Vanaf C4 functioneert het diafragma wel. Complicaties bij mensen met een hoge laesie zijn onder andere het ontstaan van spasticiteit en autonome reflexen.

er nd Zo

PY R

Bij een thoracale laesie (borstwervel), kan de persoon wel zijn armen en handen gebruiken. Mensen met een dwarslaesie tussen T1 en T6 hebben een geringe zitbalans. Dit vormt een behoorlijke belemmering voor het vangen van een bal, als iemand in een rolstoel zit. Iets te veel met het bovenlijf naar links of naar rechts gaan, naar voren of naar achteren buigen, betekent dat hij uit de stoel tuimelt. Ook zijn mensen met een hoge thoracale laesie (T1 tot T6) conditioneel benadeeld, omdat de hulpademhalingsspieren beperkt functioneren en de innervatie van het hart gestoord is. Mensen met een laesie tussen T6 en T10 hebben functionele rompspieren en dus een redelijke zitbalans. Wel hebben ze vrij zwakke buikspieren. Mensen met een laesie op of onder T10 hebben een normale romp- en buikspierfunctie.

Bij een lumbale laesie (lendenwervel) zijn alleen de spieren van het onderlichaam gedeeltelijk verlamd en heeft de persoon een goede zitbalans. De meeste mensen met een laesie op deze hoogte zijn zelfs rolstoelonafhankelijk en kunnen met hulpmiddelen (onderarmkrukken) lopen.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De compleetheid van de laesie Bij deze indeling onderscheidt men de volgende dwarslaesies: • complete dwarslaesie • incomplete dwarslaesie.

De hoogte van de laesie bepaalt ook of iemand bijvoorbeeld incontinent raakt en/of nog (zelfstandig) kinderen kan baren.

Complete dwarslaesie Bij een complete dwarslaesie is het ruggenmerg op een bepaald niveau volledig beschadigd. Dat wil zeggen dat zowel de motorische als de sensibele zenuwbanen niet meer functioneren. Zoals eerder opgemerkt, kunnen ook vegetatieve (autonome) functies gestoord zijn, zoals de controle over urine en ontlasting. Incomplete dwarslaesie Bij een incomplete dwarslaesie zijn niet alle zenuwbanen beschadigd. De uitvalsverschijnselen zijn afhankelijk van de banen die beschadigd zijn. Vaak treedt er deels uitval van de motoriek op en deels uitval van de sensibiliteit. Zijn alleen de banen aan de voorkant beschadigd, dan zal vooral de motoriek geheel of gedeeltelijk uitvallen. Als vooral de banen aan de achterkant beschadigd zijn, zal de persoon geen tast en druk meer waarnemen. Betreft de beschadiging vooral de zijkant, dan zal de persoon geen pijn en temperatuur meer voelen. Lees de verdiepingsstof ‘Classificatie Wheelchairrugby’.

Bewegingsagogie voor mensen met een dwarslaesie Het is belangrijk dat je beseft dat het gewone dagelijks leven al veel energie vraagt van mensen met een dwarslaesie. Hoe hoger de laesie, des te sterker dit geldt. Deze alledaagse extra belasting betreft zowel de spieren (kracht) als het hart en de longen (cardiopulmonaire systeem). Voor veel mensen met een dwarslaesie vormt vermoeidheid een belangrijke drempel om te gaan sporten.

PY R

De extra belasting heeft vooral te maken met het feit dat mensen met een dwarslaesie geen normale fysiologische reactie vertonen op inspanning. Normaal gesproken treedt er vasoconstrictie (vaatvernauwing) op in de niet-actieve spieren, waardoor er meer bloed stroomt naar de actieve spieren. Dit mechanisme treedt bij mensen met een dwarslaesie niet op. Er blijft veel bloed opgehoopt in de benen en de buik, waardoor de bloedstroom naar de actieve spieren gering blijft. Bekijk de filmpjes ‘Lucky wheels project van Luuk Wissema’, ‘Roeivalidatie: interview met Arjan over dwarslaesie’en ‘Rolstoelrugby’. Toch is sportbeoefening voor hen van groot belang. Door sporten kun je het inspanningsniveau verhogen, waardoor de alledaagse dingen gemakkelijker gaan en er energie overblijft voor leuke dingen. Ook voorkomt het een aantal complicaties. Uit onderzoek blijkt dat lichamelijke activiteit positieve effecten heeft op het cardiovasculaire en het pulmonale systeem.

• • • •

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sport en bewegen kan de volgende vicieuze cirkel doorbreken:

Andere positieve effecten van sportbeoefening zijn: • een toename in kracht • een toename van het uithoudingsvermogen • een verbetering van de inzet en het doorzettingsvermogen • een groter zelfvertrouwen en meer gevoel van eigenwaarde.

Dagelijkse handelingen kosten veel energie en leiden snel tot vermoeidheid. Dat kan leiden tot het vermijden van inspanning (inactiviteit). Hierdoor daalt de lichamelijke fitheid. Hierdoor kunnen medische complicaties ontstaan, zoals hart- en vaatziekten, decubitus en osteoporose.

Daarom is zowel krachttraining als cardiotraining belangrijk. Dit leidt tot een toename van de zelfstandigheid, de mobiliteit en een betere gezondheid.

Looptraining De gespecialiseerde revalidatiecentra bieden steeds vaker specifieke looptraining aan met behulp van een zogenoemde C-Mill. Dit is een loopband waarop via een beamer obstakels en stapdoelen worden geprojecteerd, bijvoorbeeld een bospad met boomwortels. Zo’n obstakel kan precies op een plek worden geprojecteerd dat dit een stapaanpassing vereist. Juist een stapaanpassing is lastig voor mensen die revalideren, na bijvoorbeeld een beroerte, beenamputatie of dwarslaesie. Een nieuwe ontwikkeling is (loop)training met een zogenaamd exoskelet.

PY R O

C 84

Daarnaast is ook de sociale en de persoonlijke betekenis van het bewegen belangrijk. Sport speelt een belangrijke rol bij het herwinnen van een positief zelfbeeld en zelfvertrouwen en bij de (re-)integratie.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 2 Neurologische aandoeningen

Exoskelet maakt voor het eerst een wandeling door Delft (2021).

Bekijk het filmpje ‘Lopen met dwarslaesie dankzij exoskelet van TU Delft’.

PY R

Tips en richtlijnen sportbeoefening voor mensen met een ruggenmergaandoening: • Regelmatig bewegen is belangrijk om gezondheidsklachten te voorkomen. Hierbij kan onder andere gedacht worden aan het voorkomen van decubitus (doorliggen), contracturen (standsafwijkingen van de gewrichten), infecties en botontkalking. Bovendien is bewegen belangrijk vanwege de verhoogde kans op complicaties aan hart en bloedvaten en problemen met de bloedsomloop. Denk aan bijvoorbeeld rolstoelsport, fitness, rolstoeldansen. • Sommige cliënten met spina bifida hebben een drain voor het afvoeren van het overtollig hersenvocht. Houd hier bij sporten bewegingsactiviteiten extra rekening mee. • Een aantal cliënten heeft geen enkel gevoel in de benen. Het stoten of zelfs breken van een voet of enkel wordt soms door hen niet eens opgemerkt. Sommige mensen zwemmen daarom met een sok. • Voor iedereen geldt dat roken en drinken niet goed is voor de gezondheid. Dit geldt voor deze groep mensen nog sterker. • Een gezond, vetarm en vezelrijk dieet met voldoende fruit en groenten. Dit vermindert de kans op hartziekten en gewichtstoename en voorkomt obstipatie. • De sportmogelijkheden zijn erg afhankelijk van de ernst van de laesie. Voor mensen met een quadriplegie zijn sporten als atletiek, handboogschieten, pistoolschieten, quadrugby, tafeltennis en zwemmen geschikt. Mensen met een lagere laesie kunnen allerlei rolstoelsporten beoefenen, zoals rolstoelbasketbal, rolstoelhockey en rolstoeltennis.

Sporten met een dwarslaesie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk de website ‘Gehandicapentsport Nederland - Sporten met een dwarslaesie’.

Spina bifida Spina bifida wordt in de volksmond ook wel een open ruggetje genoemd.

Spina bifida is een geboorteafwijking van de wervelkolom, een of meer wervels hebben zich niet goed kunnen ontwikkelen en zijn niet afgesloten. Er ontstaat een spleet in de wervelkolom en meestal is de huid op deze plaats ook niet gesloten. Bij lichte vormen van spina bifida is de huid wel gesloten. De spleet kan in elk deel van de wervelkolom ontstaan. In de meeste gevallen bevindt zich de spleet in het onderste (lumbale) gedeelte van de wervelkolom.

De uitvalsverschijnselen variëren sterk in ernst, afhankelijk van het niveau van het defect en de schade aan het ruggenmerg. Bij ernstige schade kunnen problemen met lopen optreden en wordt de persoon rolstoelgebonden. Bij minder ernstige aandoeningen kan de persoon nog zelfstandig lopen, eventueel met een kruk of looprek. Er kunnen zich ook continentieproblemen voordoen.

PY R

Niet alleen de wervelkolom, maar ook de zenuwen van het ruggenmerg die door de wervelkolom heenlopen, kunnen beschadigd zijn.

Bekijk het filmpje ‘Spina bifida’. Vaak is een hydrocefalus (waterhoofd) een bijkomend verschijnsel. Om een te grote druk op de hersenen te voorkomen, wordt meestal vlak na de geboorte een drain aangelegd die het overtollige hersenvocht naar de buik afvoert. De drain is voelbaar net onder de huid. Bij sportactiviteiten als judo moet je erop letten dat de drain niet dichtgeknepen wordt.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

Sport en bewegen met spina bifida Zoals bij veel mensen met een lichamelijke beperking zijn mensen met spina bifida gemiddeld inactiever. Mensen met spina bifida hebben een wat tragere spijsvertering. Wanneer je permanent gebruikmaakt van een rolstoel verbrand je minder calorieën. Het is dan ook van groot belang dat je de spijsvertering stimuleert door te sporten.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sporten is niet alleen belangrijk voor je gezondheid, het is bovendien heel leuk. Zeker in teamverband steek je er nog veel meer van op. Je ontmoet nieuwe mensen, leert communiceren, en je motiveert elkaar om ervoor te gaan om het gewenste resultaat te behalen. (Bron: SBH Nederland (z.d.)) Voor een bewegingsagoog is het belangrijk dat je ook deze sporters gericht kunt verwijzen naar de mogelijkheden. Aangepast sporten kan op allerlei manieren. Elke provincie heeft vaak meerdere sporten die op een aangepaste manier worden aangeboden. Enkele voorbeelden zijn: rolstoelbasketbal, rolstoelhockey, rolstoeldansen en handbiken. Op de website van Uniek Sporten en Gehandicaptensport Nederland vind je meer informatie.

Sporten met spina bifida

Heb jij spina bifida oftewel een open rug? Dan is sport extra belangrijk voor jou, omdat je spijsvertering ook wat trager kan zijn. Met een actieve leefstijl zul je je veel fitter voelen. We vertellen je hieronder hoe je dat aanpakt.

Spina bifida is een aangeboren afwijking aan je ruggenmerg en wervelkolom. Door de vervorming van de rug wordt dit ook wel een open rug genoemd. Er zijn verschillende varianten van deze aandoening en daardoor kunnen de beperkingen die jij ervaart ook sterkt verschillen.

Sporten Wat voor sporten zijn goed voor jou? Eigenlijk van alles! Je kan denken aan sporten als rolstoelbasketbal, rolstoelhockey, rolstoeldansen en rolstoeltennis. Zeker duursporten als handbiken en zwemmen worden aangeraden, omdat je daar relatief veel calorieën mee verbruikt.

PY R

Calorieën verbranden Wat in ieder geval vaak voorkomt is dat Spina Bifida ook effect heeft op je maag en darmen. Het kan bijvoorbeeld dat je een verminderde blaas- en darmcontrole hebt en daardoor kan je spijsvertering ook trager zijn. Als je in een rolstoel zit verbrand je ook minder calorieën. Dat helpt niet echt bij het verwerken van je voedingstoffen. Daarom is het belangrijk om juist te gaan sporten, want door beweging stimuleer je ook je darmstelsel.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Oefeningen Je kan ook naar een sportschool gaan om gerichte oefeningen te doen of om aan je balans en rolstoelvaardigheid te werken. Krachtoefeningen hebben ook een positief effect op pijnklachten. Vraag hier altijd advies over bij een sportarts of fysiotherapeut. Deze specialisten kunnen voor jou een op maat gemaakt schema maken om jou fitter te maken. Dat maakt het ook leuker! Bron: Uniek Sporten (2019).

Opdracht 25 Dwarslaesie

a. Leg uit wat een dwarslaesie is. b. Leg uit wat het verschil is tussen een hoge en een lage dwarslaesie. c. Leg het verschil uit tussen een incomplete en een complete dwarslaesie.

Opdracht 26 Revalidatie

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar hoe de revalidatie van een dwarslaesiepatiënt eruitziet. b. Bespreek met elkaar wat de rol van de bewegingsagoog is in dit proces. Bekijk het filmpje ‘Dwarslaesie’.

c. Bespreek met elkaar wat je ervan vindt.

Opdracht 27 Oorzaken

a. Noteer de belangrijkste oorzaken van een dwarslaesie. b. Noteer wat de meest risicovolle sporten zijn. c. Zoek naar een redelijk recent sportongeval waarbij iemand een dwarslaesie opliep. Beschrijf kort wat er gebeurd is.

PY R

Opdracht 28 Complicaties

C 88

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. De belangrijkste complicaties van een dwarslaesie zijn: • osteoporose • decubitus • obesitas, overgewicht • contracturen • spasmen • fantoomgevoelens (pijn in de verlamde ledenmaten) • problemen met de urinewegen • een grotere kans op respiratoire aandoeningen en coronaire hartziekten (hartinfarct).

Thema 2 Neurologische aandoeningen

Bespreek met elkaar wat de voorgaande complicaties betekenen en hoe je ze (enigszins) kunt voorkomen.

Opdracht 29 Sporten met een dwarslaesie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk de filmpjes ‘Lucky Wheels: ‘Nog veel onbegrip voor leven met handicap’’, ‘Roeivalidatie: interview met Arjan over dwarslaesie’ en ‘Rolstoelrugby’. Beschrijf kort om welke tak van sport het gaat en waarom deze sport geschikt is voor mensen met een dwarslaesie.

Opdracht 30 Belang van bewegen

Leg het belang van bewegen uit voor mensen die in een rolstoel zitten. Geef bovendien aan welke trainingsactiviteiten voor hen zinvol zijn.

2.7 Epilepsie

Wat is epilepsie? Epilepsie komt bij ongeveer 1 op de 150 à 200 mensen voor en ontstaat meestal voor het 25e levensjaar. Bij epilepsie is sprake van een plotselinge verandering van de elektrische activiteit van de hersenen. Er treden overmatige ontladingen van groepen hersencellen op, die leiden tot een aanval. Je kunt zeggen dat het mechanisme dat de ontladingen van de hersencellen regelt, tijdelijk defect is. Het samenspel van stimulerende (excitatie) prikkels en remmende (inhibitie) prikkels is verstoord. Bij een epileptische aanval worden er veel te veel prikkels tegelijkertijd doorgegeven.

Factoren die een rol spelen bij het ontstaan van epilepsie: • erfelijke factoren • allerlei vormen van hersenbeschadiging als gevolg van: – zuurstoftekort voor, tijdens of na de bevalling – stofwisselingsstoornis – tumor – cerebrovasculair accident (CVA) – infectie, bijvoorbeeld hersen(vlies)ontsteking – trauma (hersenletsel als gevolg van een ongeval) – vergiftiging – een zuurstoftekort door bijna-verdrinking of bijna stikken.

PY R O

Oorzaken Er bestaat geen eenduidige oorzaak voor het ontstaan van epilepsie. Epilepsie is dan ook geen ziekte, maar meer een symptoom dat kan optreden bij diverse aandoeningen, maar dat ook als verschijnsel op zich voorkomt. In die zin is het te vergelijken met koorts. Koorts is ook geen ziekte, maar treedt op als verschijnsel bij diverse aandoeningen. Bij een grote groep patiënten blijft de oorzaak van epilepsie onduidelijk.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Epilepsie en een verstandelijke beperking Er zijn grote overeenkomsten tussen de oorzaken van een verstandelijke beperking en die van epilepsie. Dit verklaart waarom bij mensen met een verstandelijke beperking veel vaker epilepsie voorkomt. Naarmate het niveau van functioneren daalt, neemt de kans op epilepsie toe. Op een school voor speciaal basisonderwijs ligt het percentage kinderen met epilepsie rond de 5%. Op een ZMLK-school loopt dit op richting 20% en bij de groep mensen met een ernstige verstandelijke beperking ligt het rond de 50%. De omgekeerde redenering moet je in elk geval niet volgen, namelijk dat iemand met epilepsie ook wel een verstandelijke beperking zal hebben. Slapen en waken Een bepaald gedeelte van de hersenen (formatio reticularis) speelt een belangrijke rol bij epileptische aanvallen. Dit gedeelte van de hersenen is ook van belang voor het bewustzijn en het slaap-waakritme. Vandaar dat bij een epileptische aanval meestal een verandering van het bewustzijn te zien is. Bovendien zie je dat het optreden van epileptische aanvallen vaak te maken heeft met: • veranderingen in het slaap-waakritme (bijvoorbeeld alleen ’s ochtends een aanval of alleen ’s nachts) • de mate van actief zijn (inspanning verlaagt de kans op een aanval, ontspanning vergroot de kans) • de mate van alertheid (geconcentreerd bezig zijn verkleint de kans).

Symptomen De verschijnselen of symptomen kunnen bij epilepsie heel verschillend zijn. In feite bestaan er vrijwel evenveel aanvalstypen als mensen die epilepsie hebben. De verschijnselen hebben te maken met de plaats in de hersenen waar de prikkelverandering optreedt. Wordt een deel van de hersenschors dat te maken heeft met de motoriek geprikkeld, dan zal de persoon motorische verschijnselen laten zien (bijvoorbeeld trekken met de mond, smakken, wrijven met de handen, trekken met de benen). Omdat de mond, tong, lippen, handen en voeten in de hersenen een relatief groot representatiegebied hebben, zijn er vaak reacties van deze lichaamsdelen te zien.

PY R

Daarnaast hebben de verschijnselen te maken met de mate waarin de overprikkeling zich eventueel verspreidt. Blijft de overprikkeling beperkt tot één gebied of breidt ze zich uit over verschillende delen van de hersenschors? Als we kijken naar de mate van verspreiding, kunnen we de volgende categorieën aanvallen onderscheiden. Bekijk de filmpjes ‘Epilepsie Wat is dat?’ en ‘Wat gebeurt er tijdens een epileptische aanval?’. Vormen van epilepsie Er bestaan verschillende vormen van epilepsie. Je kunt deze vormen als volgt indelen: de gedeeltelijke of partiële aanvallen: • eenvoudige partiële aanvallen • complexe partiële aanvallen.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

de gehele of gegeneraliseerde aanvallen: • tonisch-clonische aanvallen (grote aanvallen) • absences (wegrakingen).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Gedeeltelijke of partiële aanvallen Treedt de overprikkeling slechts op in een deel (of part) van de hersenschors, dan spreken we van een gedeeltelijke of partiële aanval. Binnen deze categorie onderscheiden we eenvoudige partiële aanvallen en complexe partiële aanvallen. Eenvoudige partiële aanvallen Het gebied dat bij eenvoudige partiële aanvallen betrokken is, is klein. Het bewustzijn is niet of nauwelijks gestoord en er zijn kleine, geringe verschijnselen te zien: • motorisch: kleine schokjes in één spiergroep, het verstijven van een spiergroep • zintuiglijk: geringe zintuiglijke gewaarwordingen, zoals lichtflitsen, oorsuizingen, een tintelend gevoel, een rare smaak in de mond • autonome verschijnselen: bleek worden, zweten, een snelle pols.

Complexe partiële aanvallen Complexe partiële aanvallen (psychomotore aanvallen) beginnen en eindigen geleidelijk en duren meestal enkele minuten. Er treedt een bewustzijnsverandering op. Het bewustzijn is gestoord en de persoon is dromerig en/of verward. Soms hoort hij wel wat een ander tegen hem zegt, maar heeft hij niet het vermogen om juist te antwoorden. Er kunnen verschijnselen optreden als: • voor zich uit staren • mondbewegingen (smakken, likken, slikken, kauwen) • bleek worden • automatismen (gaan staan, gaan lopen, friemelen, wrijven over de kleren, plukken, mompelen).

Bekijk de filmpjes ‘Voorbeeld - Abscence epilepsie’, ‘Voorbeeld - tonisch clonische aanval epilepsie’ en ‘Epileptische aanval’.

PY R

Gehele of gegeneraliseerde aanvallen Als de hele hersenschors overprikkeld raakt, reageert iemand volledig. Je spreekt dan van een gegeneraliseerde aanval. De persoon valt neer, verliest het bewustzijn en spant alle spieren (een grote aanval). Deze categorie kun je weer opsplitsen in tonisch-clonische aanvallen (grote aanvallen) en absences (wegrakingen).

Tonisch-clonische aanval Bij tonisch-clonische aanvallen (grote aanvallen) is de hele hersenschors overprikkeld. Het hele lichaam reageert en de persoon valt direct als een plank op de grond. Soms met een gil, doordat de lucht uit de longen geperst wordt. Sommige mensen voelen een aanval aankomen, voor anderen komt de aanval zeer onverwacht. De persoon raakt buiten bewustzijn.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De tonisch-clonische aanval verloopt in drie fasen: 1. de tonische fase (krampfase) Deze duurt ongeveer dertig seconden. Alle spieren trekken zich samen. Het hele lichaam verstijft, waardoor het ook onmogelijk wordt de borstkas te bewegen en dus te ademen. Soms bijt de persoon op de tong, waardoor deze kan gaan bloeden. Vanwege de enorme inspanning en de geringe hoeveelheid zuurstof wordt men vaak wat blauw. 2. de clonische fase (schok- of schudfase) Deze fase kenmerkt zich door het afwisselend aanspannen en ontspannen van de spieren. Dit veroorzaakt schokbewegingen van met name de armen en benen. De ademhaling komt weer langzaam op gang. De clonische fase duurt ongeveer 1 minuut. 3. de verslappings- of ontspanningsfase Geleidelijk neemt de verslapping of ontspanning toe. De persoon is bleek. Soms laat hij de urine lopen als gevolg van de verslapping. Meestal is de persoon erg duf en moe. Langzaam realiseert hij zich wat er gebeurd is. Sommigen kunnen direct weer verder met hun bezigheden, anderen zijn voor de rest van de dag uitgeschakeld. Wanneer een persoon verschillende aanvallen achter elkaar krijgt, zonder dat hij bij bewustzijn komt en zonder dat de ademhaling op gang komt, spreek je van een status epilepticus. Dit is een levensbedreigende situatie die gelukkig zelden voorkomt. De persoon moet dan snel een spierontspannend middel toegediend krijgen door een verpleegkundige of een ander persoon die een dergelijke handeling mag uitvoeren. Een veelgebruikt middel is Stesolid, dat rectaal ingebracht moet worden. Als er niets voorhanden is, moet er zo snel mogelijk een arts gebeld worden.

Absence Een absence is een onverwachte bewustzijnsdaling die even onverwacht weer verdwijnt. De aanval kan enkele seconden tot een halve minuut duren. De belangrijkste verschijnselen zijn: • bewustzijnsverlies • wegdraaien van de ogen, schuin naar boven kijken, staren, knipperen met de ogen • kleine schokjes in de handen, schouders en mond.

De bewegingsagoog en epilepsie Door medicatie kunnen de meeste mensen met epilepsie vrijwel aanvalsvrij worden. Helaas geldt dit in veel mindere mate voor mensen met een verstandelijke beperking.

PY R

Absences komen vooral voor bij kinderen en op alle leeftijden bij mensen met een verstandelijke beperking. De aanvallen kunnen van eenmaal per week tot tientallen keren per dag optreden.

Dat betekent niet dat mensen niet kunnen sporten. Het gaat om het nemen van aanvaardbare risico’s. Elk risico vermijden kan leiden tot een wel heel saai leven. In elk geval is het belangrijk dat je weet wat je moet doen bij een epileptische aanval. Bekijk het filmpje ‘Wat is epilepsie? En hoe kun je iemand helpen? | Rode Kruis EHBO’.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Wat moet je doen bij een aanval? • Verplaats iemand alleen als hij gevaarlijk ligt (verkeer, warmtebron). • Zorg ervoor dat de persoon zich niet kan bezeren. Zet gevaarlijke voorwerpen opzij. Leg eventueel iets onder het hoofd, maak beknellende kleding los en draai de persoon eventueel in een stabiele zijligging. Dit geldt zeker in de ontspanningsfase. Verwijder dan ook eventueel dingen uit de mond (gebit) om de ademhaling goed op gang te laten komen. • Laat de aanval zijn beloop hebben. Bewegingen tegenhouden kan alleen maar meer schade opleveren. • Begeleid de persoon ook na de aanval. Stel de persoon gerust, vertel waar hij is en wat er gebeurd is. Zorg eventueel voor begeleiding terug naar huis of naar de woongroep. • Een arts waarschuwen is meestal niet nodig, alleen als de aanval erg lang duurt. Het is dan ook belangrijk de tijd in de gaten te houden. Wat moet je doen bij een aanval in het zwembad? • Houd het hoofd van de persoon boven water. Sleep hem naar het ondiepe gedeelte of naar de kant, zodat je zelf meer steun hebt. Haal hem pas uit het water (met de rugzijde) nadat de aanval voorbij is. Het water vormt een prima omgeving om de aanval in te laten verlopen.

Sportadvies Er bestaan helaas wat misverstanden omtrent sportbeoefening en epilepsie. Zo blijkt uit onderzoek onder zo’n duizend kinderen dat er nauwelijks meer blessures voorkomen bij kinderen met epilepsie in vergelijking met kinderen zonder epilepsie. Het verdrinkingsgevaar is echter ongeveer drie à vier keer zo groot. Ongeveer 45% van de mensen met epilepsie doet aan sport, terwijl dit rond de 65% ligt voor mensen zonder beperking. Ongeveer een derde deel zou meer willen sporten, maar voelt zich door de epilepsie belemmerd. Vooral angst houdt deze mensen tegen. Dit is in de meeste gevallen onnodig.

Bekijk de websites ‘EpilepsieNL - Sporten’ en ‘Uniek Sporten - Met deze tips kun je veilig gaan sporten met epilepsie’.

Bij het geven van een advies spelen drie factoren een rol: 1. epilepsie-specifieke factoren 2. sportspecifieke factoren 3. persoonlijke factoren.

PY R

Hoe geef je aan iemand met epilepsie een verantwoord sportadvies? Het gaat altijd om het inschatten van aanvaardbare risico’s. Uitsluiten van elk risico houdt in dat je iemand ernstig beperkt in zijn leven.

Epilepsie-specifieke factoren Hieronder vallen de volgende factoren: • het type aanval • de frequentie van de aanvallen • of iemand de aanval voelt aankomen • medicijngebruik en bijwerkingen • het tijdstip waarop de (meeste) aanvallen plaatsvinden.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sportspecifieke factoren Bij sportspecifieke factoren gaat het om het inschatten van de risico’s van de betreffende tak van sport en de eventueel te nemen voorzorgsmaatregelen, zoals: • het risico van vallen (hoogte, snelheid, vloeroppervlak) • de kans op verdrinking • het gevaar voor anderen • extreme omstandigheden (extreme stress, spanning, vermoeidheid, transpireren, hoogte) • specifiek gevaarlijke attributen (spikes, pistool, speer) • eventuele beschermende en/of veiligheidsmaatregelen (helm, extra begeleiding, landingsmatten). Persoonlijke factoren Onder persoonlijke factoren vallen: • de zogenoemde uitlokkende factoren • het belang dat de persoon aan de betreffende tak van sport hecht.

Uitlokkende factoren zijn factoren die de kans op het krijgen van een aanval vergroten of verkleinen. De invloed van deze factoren kan per persoon verschillen. Bij de een leiden lichtflitsen tot een sterk verhoogde kans op een aanval, bij de ander hebben ze nauwelijks invloed. Bekende uitlokkende factoren die de kans op een aanval vergroten zijn: • stress (een finale, publiek) • een tekort aan slaap, extreme vermoeidheid • (overmatig) alcoholgebruik • ontspanning • hormonale invloeden (menstruatie) • stijgende temperatuur van het lichaam (koorts) • flikkerlicht (stroboscopisch licht) en/of geluidseffecten.

Concentratie en alertheid verkleinen de kans op een aanval. In het algemeen verkleint ook inspanning de kans op een aanval. Echter, een te snelle overgang van ontspanning naar inspanning vergroot de kans. Vandaar dat een goede warming-up en een goede cooling-down heel belangrijk zijn.

C 94

PY R

Waarschijnlijk heeft stress de grootste invloed op het krijgen van een aanval. Zo kan het gebeuren dat iemand mede als gevolg van de wedstrijdspanning een epileptische aanval krijgt. Deelnemers leren omgaan met stress is dan ook heel belangrijk. Bij het geven van een advies weeg je ook mee welk belang de persoon aan de sport hecht. Als hij voetballen even leuk vindt als wielrennen, adviseer dan voetballen. Als hij per se wil wielrennen, zoek dan naar een aanvaardbare vorm van die sport, bijvoorbeeld een soort fietscross in het weiland. De ondergrond is daar niet al te hard en het overige verkeer heeft er geen last van. Uiteraard is het belangrijk een helm te dragen.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sporten die voorzorgsmaatregelen en/of (extra) begeleiding vereisen, zijn onder andere: • gymnastiek • watersporten (bijvoorbeeld zwemmen) • schaatsen • fietsen • paardrijden • bergsporten.

Anti-epileptica hebben invloed op het coördinatievermogen, het reactievermogen en de snelheid. Dit heeft consequenties voor onder andere de volgende sporten: • turnen, gymnastiek • technische atletieknummers • snelle bal-/shuttlesporten. Het belang van bewegen Sportactiviteiten bevorderen de integratie. De betekenis van sportbeoefening voor mensen met epilepsie kan zijn: • Als iemand op jonge leeftijd sport en spel (een leeftijdseigen activiteit) reeds wordt ontzegd, versterkt dat een gevoel van anders-zijn en isolatie. Bovendien leidt het niet deelnemen aan sportactiviteiten op jonge leeftijd eerder tot bewegingsarmoede op oudere leeftijd. • Veel mensen met epilepsie hebben door een gemis aan lichamelijke activiteit een slechte lichamelijke conditie. Sportbeoefening verbetert de conditie en bevordert de gezondheid. • Tijdens sportbeoefening neemt de kans op aanvallen in het algemeen af. • Sportbeoefening vergroot het gevoel van eigenwaarde.

PY R

Tips voor sporten met mensen met epilepsie Enkele algemene tips voor mensen met epilepsie zijn: • Zorg voor een goede warming-up en cooling-down. • Zorg vooral voor toezicht in het kleedlokaal en bij het douchen, omdat de meeste aanvallen na afloop optreden. • Laat mensen met epilepsie niet alleen sporten (bijvoorbeeld bij een bosloop). • Neem beschermende maatregelen bij risicovolle sporten (zwaaien boven landingsmatten, een airtumbling of luchtkussen). • Zorg voor verantwoorde begeleiding bij het zwemmen. • Na één jaar aanvalsvrij te zijn geweest, mag iemand weer autorijden. Dit vindt de overheid een aanvaardbaar risico. Neem zelf ook alleen aanvaardbare risico’s. • Houd rekening met de uitlokkende factoren: vermijd extreme vermoeidheid, hitte en stress. • Leer mensen omgaan met hun grenzen, zodat ze zelf tijdig gas terug kunnen nemen.

Beweegtips voor sporten en bewegen met epilepsie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Als je let op de ‘spelregels’, dan kunnen epilepsie en sportief bewegen uitstekend samen gaan. Een aantal tips om in beweging te komen en te blijven: • Kies activiteiten die je leuk vindt en die bij je passen; • Beweeg samen met anderen die ongeveer net zo fit zijn als jij: gezellig en motiverend!; • Bouw duur, intensiteit en frequentie geleidelijk op; • Variatie voorkomt verveling, er valt vast nog veel nieuws te beleven en te ontdekken; • Een half uur per dag actief bewegen is een gezond streven; • Beweeg op zoveel mogelijk dagen van de week; • Rust even uit als het te inspannend wordt en laat je niet opjutten om toch door te gaan; • Gebruik een stappenteller om uw inspanningen te meten; • Beloon jezelf voor wat je hebt bereikt; • Vergeet vooral niet te genieten! Bron: Sportzorg.nl (z.d.).

Opdracht 31 Epilepsie

a. Leg uit wat epilepsie is. b. Noteer de belangrijkst oorzaken van epilepsie.

Opdracht 32 Epilepsie en verstandelijke beperking

Leg het verband uit tussen een verstandelijke beperking en epilepsie.

Opdracht 33 Filmpjes epilepsie

Bekijk de filmpjes ‘Epilepsie, wat is dat?’ en ‘Wat is epilepsie?’.

Geef een samenvatting van de inhoud van het filmpje.

a. Geef een indeling van de verschillende vormen van epilepsie. b. Geef een beschrijving van een complexe motorische aanval. c. Geef een beschrijving van een tonisch-clonische aanval.

PY R

Opdracht 34 Vormen van epilepsie

Opdracht 35 Filmpjes vormen van epilepsie Bekijk de filmpjes ‘Epilepsie: aanvallen in beeld’ en ‘Epileptische aanval’. Noteer de verschillende vormen van epilepsie die in het filmpje naar voren komen.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

Opdracht 36 Wat moet je doen? Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Je bent aan het zwemmen met een groep van zes zwemmers, waarvan er twee epilepsie hebben. Je wordt geassisteerd door een vrijwilliger. Plotseling krijgt in het diepe bad een van de zwemmers een epileptische aanval.

Bespreek met elkaar alle stappen die je neemt om deze situatie het hoofd te bieden.

Opdracht 37 Sportadvies

Bij het geven van een goed sportadvies spelen de volgende drie factoren een rol: 1. epilepsie-specifieke factoren 2. sportspecifieke factoren 3. persoonlijke factoren. Geef een toelichting op al deze drie punten.

Opdracht 38 Advies voor Willem

Willem wil graag een sportadvies. Hij heeft last van epilepsie en krijgt ongeveer een keer per week een epileptische aanval. Meestal gebeurt dat in de ochtend, maar ook wel eens overdag. Willem is altijd een fanatieke wielrenner geweest en vindt het eigenlijk nog steeds helemaal te gek om te doen. Hij vraagt zich echter af of het nog wel verstandig is om te blijven wielrennen.

Wat adviseer je Willem?

PY R

Opdracht 39 Belang van bewegen

Beschrijf het belang van bewegen voor mensen met epilepsie.

Opdracht 40 Aandachtspunten sport en bewegen Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Stel dat je als bewegingsagoog les moet geven aan een groep mensen waarvan er enkelen epilepsie hebben. Wat zijn dan de belangrijkste punten waar je rekening mee houdt?

Opdracht 41 Leerdoelen a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Als je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt doen.

Je kunt beschrijven wat onder NAH wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

Je kunt beschrijven wat onder cerebrale parese wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

Je kunt beschrijven wat onder de ziekte van Parkinson wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

Je kunt beschrijven wat onder multiple sclerose wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

Je kunt beschrijven wat onder dwarslaesie wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

Je kunt beschrijven wat onder spina bifida wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

Je kunt beschrijven wat onder epilepsie wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

b. Vul de beoordeling in.

2.8 Verdiepingsstof - TIA en CVA

De begrippen hersenbloeding, TIA en herseninfarct worden vaak door elkaar gebruikt.

Maar er zit verschil tussen. Die verschillen zijn: • Een TIA is een kortdurende afsluiting van een bloedvat in de hersenen met tijdelijke uitvalsverschijnselen. • Een herseninfarct is een langer durende afsluiting van een bloedvat in de hersenen. • Een hersenbloeding is een scheurtje in een bloedvat van de hersenen.

Ieder mens gebruikt taal. Praten, het vinden van de juiste woorden, begrijpen, lezen, schrijven en gebaren maken zijn onderdelen van ons taalgebruik. Wanneer als gevolg van hersenletsel een of meer onderdelen van het taalgebruik niet meer goed functioneren, noemt men dat afasie. Afasie, A (= niet) fasie (= spreken) betekent dus dat iemand niet meer kan zeggen wat hij wil. Hij kan de taal minder goed gebruiken dan voorheen.

PY R

2.9 Verdiepingsstof - Wat is afasie?

Veel mensen ondervinden tijdens hun vakantie in het buitenland de frustratie van het niet goed kunnen duidelijk maken wat ze bedoelen of het niet goed begrijpen wat de ander zegt. Zelfs in landen waarvan wij menen de taal goed te beheersen, zoals Engeland of Frankrijk, merken we dat bijvoorbeeld bij een doktersbezoek. In landen waarvan we de taal minder goed beheersen,

Thema 2 Neurologische aandoeningen

zoals Portugal, Turkije of zelfs China, worden onze communicatiemogelijkheden met de lokale bevolking steeds beperkter, en lukt het ons zelfs niet meer altijd om op ons bord te krijgen wat we zo graag wilden eten. Mensen met afasie ondervinden dagelijks deze problemen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Afasie is dus een taalstoornis. Geen twee mensen met afasie zijn precies gelijk, afasie is bij iedereen anders. De ernst en omvang van afasie zijn onder andere afhankelijk van de plaats en de ernst van het hersenletsel, het vroegere taalvermogen en iemands persoonlijkheid. Sommige mensen met afasie kunnen wel goed taal begrijpen, maar hebben moeite met het vinden van de juiste woorden of met het bouwen van zinnen. Anderen spreken juist wel veel, maar wat zij zeggen is voor de gesprekspartner niet of moeilijk te begrijpen; deze mensen hebben vaak grote problemen met het begrijpen van taal. Het taalvermogen van de meeste mensen met afasie bevindt zich ergens tussen deze twee uitersten. Let wel: iemand met afasie beschikt over het algemeen over zijn volledige intellectuele capaciteiten! Bijna altijd is er na het ontstaan van afasie enig spontaan herstel van de taal. Zelden of nooit is dat herstel volledig. Toch is er met veel oefenen, telkens weer proberen en volhouden vaak enige verbetering te verkrijgen. Degene die kan helpen met het oefenen van de taal is de logopedist. Een logopedist geeft onder andere taaltherapie. Bij deze therapie staat het weer kunnen communiceren voorop. Bij de verbetering van de communicatie kunt u als gesprekspartner hulp bieden. De behandelend logopedist kan u hiervoor aanwijzingen geven. Daarnaast besteedt de logopedist aandacht aan lezen en schrijven. Bron: Hersenletsel.nl (z.d.).

2.10 Verdiepingsstof - Classificatie

Wat is classificatie? Paralympische atleten kennen een lichamelijke, visuele of verstandelijke beperking. Aan de hand van classificaties wordt de mate van beperking vastgesteld bij de sporter en aan welke sport hij of zij mee mag doen.

De tien erkende beperkingen van het IPC: • verminderde spierkracht (door bijvoorbeeld een dwarslaesie) • beperking in de beweeglijkheid van gewrichten • amputaties van ledematen (als gevolg van trauma of ziekte) • significant verschil in beenlengte (aangeboren of als gevolg van trauma) • dwerggroei (achondroplasie) • hypertonie (zoals cerebrale parese, spasmen) • ataxie (verstoring van het evenwicht) • athetose (snelle, niet onderdrukbare onvrijwillige bewegingen) • visuele beperking (zowel in scherpte, gezichtsveld als (kleuren)waarneming) • verstandelijke beperking (gemeten IQ < 75, beperkte zelfredzaamheid).

PY R

Je komt in aanmerking voor een classificatie als je voldoet aan een van de door het International Paralympisch Comité (IPC) erkende beperkingen. Voorwaarde is wel dat de beperking invloed heeft op de specifieke sport waaraan de atleet mee wil doen.

Om ervoor te zorgen dat sporters met gelijkwaardige beperkingen tegen elkaar strijden en zo de competitie eerlijk te laten verlopen, worden sporters ingedeeld in verschillende classificaties.

Niet elke sport heeft veel verschillende klassen, bij rolstoelbasketbal en de zitvolleyballers valt iedereen in dezelfde categorie en wordt in één toernooi gestreden om de medailles.

Bron: NOS (2021).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Atletiek, zwemmen en wielrennen daarentegen kennen logischerwijs wel verschillende klassen. Om die klasse-indeling aan te duiden wordt gebruikgemaakt van verschillende codes.

2.11 Verdiepingsstof - Sporten met cerebrale parese (CP)

Cerebrale parese is een houdingen bewegingsstoornis die veroorzaakt wordt door beschadiging van de hersenen, ontstaan voor het eerste levensjaar. In Nederland is dit de meest voorkomende oorzaak van (motorische) beperkingen bij kinderen. Hierna lees je een aantal punten waar je als begeleider op moet letten bij het sporten met mensen met cerebrale parese (CP).

De motorische stoornissen uiten zich in problemen met bewegen (verlamming en/of spasticiteit), het coördineren van bewegingen, praten en slikken. Daarnaast kunnen problemen met zicht, horen en het voelen voorkomen. 50 procent van de mensen met CP heeft een normaal intelligentieniveau. De andere helft is zwakbegaafd of vertoont psychische stoornissen. Mensen met CP zijn fysiek vaak minder fit (verminderde spierkracht, zuurstofopname, en verminderd (an)aëroob vermogen). Er zijn verschillende vormen van CP: diplegie (waarbij meestal vooral de benen zijn aangedaan, maar waarbij tevens lichte stoornissen mogelijk zijn in de armen), quadriplegie (waarbij armen en benen zijn aangedaan) en hemiplegie (waarbij één lichaamshelft is aangedaan).

C 100

PY R

Trainingsopbouw Mensen met CP reageren anders op fysieke activiteit. Ze hebben een verminderde aerobe en anaerobe response (zuurstofopname, piekventilatie, anaerobe drempel, etc.) op fysieke activiteit. Er moet op de volgende punten dus gelet worden: • Training moet langzaam worden opgebouwd. • Voor de beginnende sporter met een CP is het raadzaam dat hij wordt gescreend op hartafwijkingen en cardiopulmonaire fitheid (sportmedisch onderzoek), zo kunnen veilige trainingszones worden bepaald. • De training moet niet te zwaar, maar zeker ook niet te licht zijn. Als de training te licht wordt ingericht, is er geen uitdaging voor de sporter én treedt er geen trainingseffect op. • Om de subjectieve inspanningsgraad te evalueren kan de Borgschaal (rating of perceived exertion) worden gebruikt. • Variatie in snelheid en uitvoering van oefeningen is belangrijk.

Thema 2 Neurologische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Niet alleen motorische vaardigheden, maar ook het reactievermogen is verminderd bij mensen met CP. Mensen met CP hebben meer tijd nodig om de gegeven instructies om te zetten in de gevraagde acties: • Pas de training en trainingssopbouw daarop aan. • Bij anaerobe training moeten de oefeningen niet te moeilijk zijn, omdat sporters met CP zich niet maximaal kunnen inspannen wanneer er te veel motorische vaardigheden worden gevraagd. • Mensen met een CP lopen vaak op de tenen en met de romp naar voren (klein steunvlak), waardoor problemen met evenwicht ontstaan. • Trainen van coördinatie en balans is belangrijk. • Wanneer het gaat om de fysieke voordelen van sporten zou de training voor kinderen met CP functionele krachttraining, trainen van vaardigheden, van uithoudingsvermogen (anaerobe training), balans en flexibiliteit moeten omvatten. • Hoge intensiviteit in intervallen afgewisseld met rust is aan te bevelen. • Bij training van het uithoudingsvermogen kunnen voor sporters met CP algemene trainingsprincipes worden toegepast. • Er zijn specifieke hulpmiddelen voor sporten te vinden op www.sportenmetcp.nl. Dat kunnen hulpmiddelen zijn die de sportomgeving toegankelijker maken (bijv. glijplanken, instaphekken en tilliften), aanpassingen die de specifieke sport mogelijk maken (bijv. aangepast zitje in een roeiboot of een goot voor het gooien bij Boccia) en individuele hulpmiddelen die helpen bij het juist uitvoeren van bewegingen (ortheses). Deze laatste moeten op maat gemaakt worden, in overleg met een ergotherapeut of een andere zorgprofessional.

Spasticiteit Spasticiteit kan de mogelijkheid tot willekeurig bewegen in belangrijke mate nadelig beïnvloeden. Bij spastische kinderen zijn reflexen over het algemeen versterkt, waardoor uitvoering en ontwikkeling van motorische vaardigheden worden belemmerd. Door onwillekeurige ‘mee-bewegingen’ en co-activatie (tegelijk aanspannen van tegengesteld werkende spiergroepen) wordt doelgericht bewegen bemoeilijkt en ontstaat een afwijkend en inefficiënt bewegingspatroon.

PY R

In de benen overheerst de verhoogde spierspanning van de strekspieren en in de armen die van de buigspieren. Vooral bij competitieve sporten en in geval van (bijbehorende) stress, kunnen spasmen en athetose toenemen. Spasme tijdens sporten hoeft niet slecht te zijn als het na het sporten weer afneemt: • Als het spasme echt lastig is tijdens het sporten, is het goed een deskundige (fysiotherapeut, huis-, sport- of revalidatiearts) te raadplegen. • Ademhalingstraining kan spasticiteit verminderen. • Als de bewegingsvrijheid door dwangstanden afneemt, is het heel goed deze gewrichten rustig actief te bewegen. Als een sporter niet zelfstandig kan bewegen, kan de begeleider daarmee helpen, in overleg met de sporter (passief bewegen).

101

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Risico’s bij sporten Mensen met een CP hebben relatief vaak epilepsie en aanvallen komen vaker voor bij vermoeidheid: • Het is belangrijk extreme vermoeidheid te voorkomen. • Bij mensen met een CP die tevens epilepsie hebben, is de cooling down heel belangrijk om een aanval te voorkomen. • Bij ongecontroleerde epilepsie of ernstige osteoporose is intensieve fysieke activiteit niet aan te raden. • Bij mensen met een CP moet rekening worden gehouden met verhoogd risico op contracturen en op longproblemen door verslikken.

2.12 Verdiepingsstof - Tips voor sporten en bewegen met MS

PY R

Als je let op de ‘spelregels’, dan kunnen MS en sportief bewegen uitstekend samengaan. Een aantal tips om in beweging te komen en te blijven: • Kies activiteiten die je leuk vindt en die bij je passen; • Als je van fietsen houdt maar buiten niet meer durft te fietsen, denk dan eens aan een hometrainer thuis; • Als lopen moeilijk is, zijn er diverse hulpmiddelen waarvan je gebruik kunt maken. Je kunt advies inwinnen bij een fysiotherapeut of ergotherapeut; • Sommige mensen vermijden sport, omdat ze problemen krijgen wanneer hun temperatuur te veel stijgt. Voorafgaand aan het sporten en voor het sporten kun je koelen om problemen te voorkomen. Hoe je dit aan kunt pakken, kun je het beste bespreken met een sportarts of de fysiotherapeut; • Als je een exacerbatie krijgt van je MS, dan is het verstandig om even te stoppen met sporten. Probeer wel in beweging te blijven, of thuis of bij de fysiotherapeut, om te voorkomen dat je conditie vermindert; • Er zijn verschillende groepen die sporten voor mensen met MS aanbieden, vraag dit eens aan je arts of sportarts. Het is bewezen dat sporten in een groep beter beklijft dan sporten in je eentje; • Wanneer je in een groep sport met mensen zonder MS, vertel je sportgenoten en je trainer dan over je ziekte.

C 102

Bron: Sportzorg.nl (z.d.).

Thema 2 Neurologische aandoeningen

2.13 Verdiepingsstof - Classificatie wheelchairrugby

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In het wheelchairrugby doen sporters met een motorische beperking mee. Zij zijn verdeeld in zeven klassen, 0.5, 1.0, 1.5, 2.0, 2.5, 3.0 en 3.5. Wheelchairrugby wordt gespeeld door sporters met diverse handicaps, zoals verminderde spierkracht of amputaties van ten minste drie ledematen.

Klasse 0.5: Spelers in de klasse 0.5 hebben een ernstige schouderinstabiliteit en beperkingen aan de bovenarm en handfunctie. De meesten hebben geen romp- of beenfunctie. Over het algemeen vangen de spelers de bal door die op de schoot vast te klemmen. Klasse 1.5: Spelers hebben een betere schouder-, armen handfunctie. Zij kunnen de bal gooien, maar de beperking aan de pols zorgt voor verminderde controle. Sommige spelers zijn aan een zijde van het lichaam meer beperkt dan aan de andere zijde. Klasse 2.5: Deze klasse bevat spelers met een goede schouder- en armfunctie en soms ook enige rompstabiliteit. Doordat zij hun vingers kunnen buigen, kunnen zij bovenhands gooien, de bal vangen en de rolstoel beter voortbewegen dan sporters in de lagere klassen.

Klasse 3.5: Dit is de klasse met de minst beperkte spelers voor het wheelchairrugby. Zij kunnen de bal goed vangen en gooien en kunnen zich goed voortbewegen in de rolstoel.

er nd Zo

PY R

Elk wheelchairrugbyteam, bestaande uit vier spelers, mag maximaal 8 punten tegelijkertijd in het veld hebben.

103

2.14 Begrippen Apraxie Het niet of met moeite kunnen uitvoeren van alledaagse handelingen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Excitatie Ontladen, vuren.

Cerebellum Kleine hersenen.

Hemianopsie Gezichtsuitval aan één kant. Hemiplegie Halfzijdige verlamming. Hydrocefalus Waterhoofd.

Hypotone Lage spierspanning.

Inhibitie Remmen.

Incontinentie Ongewenst verlies van urine of ontlasting.

Laesie Schade aan weefsel als gevolg van een aandoening, verwonding of ingreep.

PY R

Neglect Het verwaarlozen van één lichaamshelft.

C 104

Niet-aangeboren hersenletsel Een beschadiging van de hersenen die op enig moment na de geboorte is ontstaan. Spiertonus Spierspanning.

nd er

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

PY R

Thema 2 Neurologische aandoeningen

105

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

THEMA 3 CHRONISCHE AANDOENINGEN

PY R

Inhoud thema • Hart- en vaatziekten • Longaandoeningen • Diabetes mellitus • Kanker • Chronische pijn • Verdiepingsstof • Begrippen

Er zijn veel verschillende lichamelijke aandoeningen. In dit thema gaat het om de chronische aandoeningen. Soms wordt hier ook de term orgaanaandoeningen voor gebruikt.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Een chronische aandoening kent een lange ziekteduur. Meestal gaat men ervan uit dat het om een ziekte gaat die minimaal zes maanden duurt. In een groot aantal gevallen gaat het om een permanente aandoening, die soms ook nog in ernst toeneemt. Het gebeurt echter ook dat een chronische aandoening verdwijnt. Hierbij kun je denken aan iemand die op jonge leeftijd epilepsie of astma had en daar op latere leeftijd geen last meer van heeft.

Het betreft een groot aantal aandoeningen. De zorgverzekeraars hebben uitgebreide lijsten met alle erkende chronische aandoeningen in Nederland. In dit thema wordt een keuze gemaakt voor een aantal veelvoorkomende chronische aandoeningen waarvan de kans groot is dat de bewegingsagoog ermee te maken krijgt. Een aantal chronische aandoeningen (waaronder reuma, epilepsie en multiple sclerose) komen in andere thema’s aan de orde. Dit thema besteedt achtereenvolgens aandacht aan hart- en vaatziekten, longaandoeningen, diabetes mellitus, kanker en chronische pijn. Relatie met werkproces Het thema ‘Neurologische aandoeningen’ heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch programma op, en P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.

Leerdoelen

•

PY R

•

Je kunt beschrijven wat onder hart- en vaatziekten wordt verstaan wat de consequenties zijn voor sport en bewegen. Je kunt beschrijven wat onder longaandoeningen wordt verstaan wat de consequenties zijn voor sport en bewegen. Je kunt beschrijven wat onder diabetes mellitus wordt verstaan wat de consequenties zijn voor sport en bewegen. Je kunt beschrijven wat onder kanker wordt verstaan wat de consequenties zijn voor sport en bewegen. Je kunt beschrijven wat onder chronische pijn wordt verstaan wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

•

107

3.1 Casus

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De suiker van mevrouw Balinge

Opdracht 1 Casus Mevrouw Balinge is een dame van Surinaamse afkomst. Ze is 60 jaar en heeft sinds een jaar diabetes type 2. De praktijkondersteuner van de huisarts waar ze onder controle is, heeft met haar doorgenomen welke factoren meespelen bij het verloop van haar diabetes. Ze kreeg het advies om af te vallen en meer te bewegen. Ze is acht maanden geleden bij jou begonnen met sporten. Aanvankelijk ging het heel goed, ze kwam ongeveer drie keer in de week en de kilo’s vlogen eraf. Ze kreeg complimenten van de diabetesverpleegkundige en mocht stoppen met een deel van haar medicatie. De afgelopen maand heeft mevrouw Balinge wat minder vaak gesport. Er waren steeds andere belangrijke dingen waardoor haar afspraak om te sporten verschoven moest worden. Dat is erg jammer, want zeker voor mevrouw Balinge is sport en bewegen heel belangrijk. Het voorkomt belangrijke complicaties en kan de insulinegevoeligheid verbeteren.

PY R

Kennisvragen a. Wat is diabetes type 2? b. Welke andere vormen van diabetes bestaan er nog? Wat zijn daarvan de kenmerken? c. Wat gaat er mis bij diabetes? d. Wat zijn de belangrijkste oorzaken van diabetes type 2? e. Bepaalde bevolkingsgroepen hebben meer kans op het ontwikkelen van diabetes type 2. Welke bevolkingsgroepen zijn dat? f. Waarom is sport en bewegen belangrijk voor mevrouw Balinge? g. Wat zijn mogelijke complicaties van diabetes? h. Wat betekent ‘insulinegevoeligheid’? i. Wat zijn nog meer voordelen van sport en bewegen?

C 108

3.2 Hart- en vaatziekten

Indeling in hart- en vaatziekten Voor een goed begrip van hart- en vaatziekten is het belangrijk om kennis te hebben van het hart en de bloedsomloop. Voor deze informatie wordt verwezen naar het boek Trainingskunde van een les of training.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 3 Chronische aandoeningen

Er zijn veel verschillende hart- en vaatziekten. De Hartstichting deelt deze aandoeningen als volgt in: 1. hartziekten (angina pectoris, hartinfarct, hartklepaandoeningen, hartritmestoornissen) 2. vaatziekten (slagaderverkalking, aneurysma, trombose en longembolie, vernauwing van de beenslagader, claudicatio intermittens).

Congenitale hartziekten Coronaire hartziekten Perifeer vaatlijden Hypertensie.

1. 2. 3. 4.

Indeling hart- en vaatziekten

nd Zo

De drie meest voorkomende hart- en vaatziekten zijn het hartinfarct, de beroerte en hartfalen. De beroerte (of het CVA) komt in het thema ‘Neurologische aandoeningen’ aan de orde.

PY R

Bron: Sport en Geneeskunde (Baarveld e.a.).

109

Cijfers hart- en vaatziekten

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In Nederland zijn er zo’n 1,7 miljoen mensen met een hart- of vaatziekte. • Elke dag sterven 103 mensen aan een hart- of vaatziekte: 51 mannen en 52 vrouwen. • Elke dag sterven 25 mensen jonger dan 75 jaar aan een hart- of vaatziekte. • Elke dag worden zo’n 644 mensen in het ziekenhuis opgenomen vanwege een hart- of vaatziekte.

Cijfers hart- en vaatziekten bij vrouwen en mannen • In 2021 overleden 18.848 vrouwen en 18.527 mannen aan een hart- of vaatziekte: 52 vrouwen en 51 mannen per dag. • 1 op de 5 vrouwen en 1 op de 5 mannen in Nederland overlijdt aan een hart- of vaatziekte. • Elke dag worden 260 vrouwen en 384 mannen in het ziekenhuis opgenomen vanwege een hart- of vaatziekte. • In Nederland leven naar schatting 767.200 vrouwen en 936.900 mannen met een hart- of vaatziekte. Bron: Hartstichting (z.d.).

Hartinfarct Het hartinfarct behoort tot de coronaire hartziekten. Een coronaire hartziekte is een aandoening waarbij de bloedvoorziening van de hartspier gedeeltelijk of geheel is afgesloten. Coronaire hartziekten zijn de meest voorkomende hart- en vaatziekten in Nederland. In 2014 hadden 708.900 mensen een coronaire hartziekte: 432.800 mannen en 276.100 vrouwen. Het aantal mensen met een coronaire hartziekte stijgt met de leeftijd. De belangrijkst coronaire hartziekten zijn angina pectoris en het hartinfarct. In Nederland krijgen per dag ongeveer 80 mensen een hartinfarct.

Bij een hartinfarct is er vaak al sprake van vernauwde kransslagaders als gevolg van slagaderverkalking. Als een bloedstolseltje zorgt voor volledig afsluiting van de slagader, is er sprake van een hartinfarct. Als gevolg van de afsluiting krijgt het achterliggende deel van de hartspier geen zuurstof en voedingsstoffen aangevoerd. Dat deel van het hart zal stoppen met werken en afsterven. Het hart zal veelal doorgaan met pompen, maar het afgestorven deel van de hartspier doet niet meer mee. De schade aan het hart is groter als het om een grotere kransslagader gaat. Soms kan een hartinfarct leiden tot een hartstilstand.

PY R O

C 110

Bij een hartinfarct is er sprake van volledige afsluiting van een van de kransslagaders. Een ander woord voor hartinfarct is hartaanval.

Thema 3 Chronische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De klachten die iemand ervaart bij een hartinfarct kunnen plotseling aanwezig zijn of heel geleidelijk ontstaan. Het meest voorkomende symptoom is een drukkende pijn op de borst. Deze pijn: • straalt uit naar armen, hals, kaak, rug, maagstreek • blijft bestaan in rust (langer dan 5 minuten) • gaat soms samen met zweten, misselijkheid of braken. Bekijk het filmpje ‘Wat is een hartinfarct?’.

Direct na een hartinfarct is er een verhoogd risico op het ontstaan van gevaarlijke hartritmestoornissen. Daarom is voortdurende bewaking van het hartritme nodig in het ziekenhuis. Als de oorzaak van het infarct een verstopte kransslagader is geweest, zal, als het mogelijk en nodig is, een dotter- en stentbehandeling of bypassoperatie gedaan worden om de slagader weer open te maken en de circulatie zo veel mogelijk te herstellen. Behalve erfelijke factoren spelen de leefstijlfactoren een belangrijke rol bij het ontstaan van een hartinfarct. Je kunt hierbij denken aan roken, overmatig alcoholgebruik, onvoldoende bewegen, ongezond eten en veel stress. Deze factoren leiden onder andere tot overgewicht, een te hoog cholesterolgehalte en hoge bloeddruk.

Hartinfarct

PY R

Abdul Hamadi kreeg op zijn 56e een flink hartinfarct. Gelukkig kon hij tijdig gereanimeerd worden. Het hartinfarct heeft zijn vitaliteit flink aangetast. Dat is echter niet het ergste voor Abdul. Uiteindelijk is hij zijn baan kwijtgeraakt en min of meer in een sociaal isolement terechtgekomen. Zijn collega’s ziet hij niet of nauwelijks meer, zijn vrouw werkt overdag en de kinderen zijn het huis uit. Bovendien is hij zijn zelfvertrouwen kwijt. Abdul heeft heel zijn leven gerookt en hij hield bovendien van lekker eten. Na zijn hartinfarct is hij gestopt met roken en wat gezonder gaan leven. Hij let op zijn voeding en probeert af en toe een stuk te wandelen of te fietsen. Bij het wandelen of fietsen durft hij zich nauwelijks in te spannen, bang om opnieuw een hartinfarct te krijgen. Langzaam maar zeker wordt de twijfel steeds groter en komt hij steeds minder de deur uit. Zijn vrouw adviseert hem om zich aan te melden bij een activiteitencentrum. Daar gaat men met hem aan de slag met zijn belangrijkste hulpvragen: • Help mij bij het vinden van een geschikte vorm van vrijetijdsbesteding. • Help mij weer te vertrouwen op mijn eigen lichaam. • Help mij bij het opbouwen van sociale contacten binnen en buiten het activiteitencentrum. De bewegingsagoog speelt hierbij een nadrukkelijke rol.

Lees de verdiepingsstof ‘Angina Pectoris’.

111

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Hartfalen Hartfalen is een chronische aandoening van het hart. Hierbij is de pompfunctie van het hart verminderd. Doordat de pomp niet optimaal werkt, wordt er te weinig bloed rondgepompt. Meestal is de oorzaak van het hartfalen dat het hart minder krachtig samentrekt. Er wordt dan per slag minder bloed rondgepompt. Deze vorm van hartfalen wordt systolisch hartfalen genoemd.

In sommige gevallen kan het hart niet goed ontspannen. Daardoor kan het zich minder goed vullen met bloed, waardoor er minder bloed rondgepompt kan worden. Deze vorm van hartfalen heet diastolisch hartfalen. Meestal is de linkerhelft van het hart aangedaan. Als de linkerkant van het hart minder bloed de aorta inpompt, dan hoopt zich bloed op voor de linkerharthelft, in de kleine bloedsomloop. Er zal zich vocht ophopen rond de longen. Met als gevolg kriebelhoest en kortademigheid. Bekijk het filmpje ‘Wat is hartfalen?’.

Als de rechterhelft van het hart is aangedaan, zal de vochtophoping vooral plaatsvinden in de buik, de benen en de voeten. De meest voorkomende oorzaken voor hartfalen zijn: • hartinfarct • hoge bloeddruk • aandoening van de hartkleppen.

Hartrevalidatie bij hartfalen

Waarom revalidatie? Voor patiënten met hartfalen is het belangrijk in beweging te blijven om de (verminderde) conditie zo goed mogelijk op peil te houden. Een ander doel is de aanwezige energie zo goed mogelijk te leren gebruiken.

PY R

Wat houdt het programma in? Bewegen is de kern van het programma. Fietstrainingen op de hometrainer, een goed uitgeruste sportzaal en een oefenbad zijn hiervoor beschikbaar. Ook vervult het maatschappelijk werk een belangrijke rol bij het zo goed mogelijk leren omgaan met beperkingen. Een voorbeeld hiervan is het aanleren van de salamitechniek. Dat betekent goed leren doseren. Moeten de boodschappen echt op één dag gedaan worden? Ook het leren accepteren is een belangrijk gegeven. Het programma duurt vijftien weken.

Lees de verdiepingsstof ‘Hartafwijkingen bij mensen met downsyndroom’.

112

Thema 3 Chronische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Preventie en behandeling Omdat hart- en vaatziekten verantwoordelijk zijn voor ongeveer 25 procent van het aantal doden in Nederland, wordt er veel aandacht besteed aan het voorkomen hiervan. Dat geldt zeker voor het hartinfarct, omdat hier de leefstijl een belangrijke rol bij speelt. Door een gezonde leefstijl kan een groot aantal hartinfarcten voorkomen worden. Het gaat hierbij om niet roken, matig alcoholgebruik, gezond eten (schijf van vijf, richtlijnen goede voeding van de Gezondheidsraad), voldoende bewegen (beweegrichtlijn) en regelmatige ontspanning.

De revalidatie verloopt volgens uitgebreide richtlijnen, die vastgelegd zijn in de Multidisciplinaire Richtlijn Hartrevalidatie. Zo wordt hierin aandacht besteed aan de fysieke doelen van de hartrevalidatie. Deze fysieke doelen zijn: • bewegen gericht op het optimaliseren van het inspanningsvermogen • bewegen gericht op het ontwikkelen van een actieve leefstijl.

PY R O

De behandeling van een hartinfarct bestaat, afhankelijk van de ernst, meestal uit drie fasen. • Fase 1 bestaat uit de doorverwijzing van de behandelend cardioloog naar het multidisciplinaire revalidatieteam. • Fase 2 is de eigenlijke revalidatiefase. • Fase 3 is de fase van nazorg, waarbij er overdracht plaatsvindt van het revalidatieteam naar de cardioloog en de huisarts. In fase 3 is het soms mogelijk dat de betreffende persoon gaat sporten in het reguliere sporten beweegaanbod in de buurt.

De interventies die hierbij horen zijn: • oefenen van functionele vaardigheden • oefenen van het aerobe uithoudingsvermogen • trainen van het krachtuithoudingsvermogen • oefenen van bewegingsactiviteiten, met als doel het ontwikkelen van plezier in bewegen.

113

Multidisciplinaire Richtlijn Hartrevalidatie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Hartrevalidatie is veelzijdiger geworden. De doelen en interventiemogelijkheden zijn uitgebreid. Lang stonden vooral fysiek herstel en leefstijlbevordering centraal. Nu vormen ook psychisch herstel en sociale participatie, waaronder werkhervatting, belangrijke doelen. Het inzicht groeit dat herstel op fysiek, psychisch en sociaal gebied nauw met elkaar samenhangen. Behandeling van psychische symptomen, sociale steun uit de eigen omgeving en zelfzorg zijn belangrijke voorwaarden voor blijvend herstel. Multidisciplinaire hartrevalidatie is onmisbaar voor ‘zorg op maat’, die rekening houdt met de aandoening, omstandigheden en behoeften van de patiënt. Daarnaast spelen coördinatie van de zorg, evaluatie van de ingezette interventies en communicatie met hulpverleners buiten het hartrevalidatieteam een belangrijke rol.

Voorbeeldbehandeling bij Revant Hartrevalidatie duurt gemiddeld tien tot twaalf weken en bestaat uit conditietraining, spierversterking, individuele begeleiding en groepsbijeenkomsten. Deze gaan over de oorzaken van uw aandoening en gezond gedrag. Verantwoord bewegen staat centraal. De fysiotherapeut/bewegingsagoog begeleidt u tijdens diverse sporten, zoals volleybal en fietsen. Hiervoor beschikt Revant over een ruime sportzaal en geavanceerde apparatuur. Na de behandeling heeft u meer inzicht in uw conditie, beperkingen, leefstijl en risicofactoren.

Het preventieve belang van bewegen Regelmatig bewegen levert een positieve bijdrage aan de gezondheid. Onvoldoende bewegen, inactiviteit, leidt tot allerlei gezondheidsrisico’s. De bijdrage aan de ziektelast van lichamelijke inactiviteit wordt geschat op 3,5%. De exacte gezondheidsrisico’s die alleen toe te schrijven zijn aan onvoldoende bewegen, zijn moeilijk in te schatten. Dit heeft vooral te maken met het feit dat inactiviteit bijdraagt aan een verhoogde kans op obesitas. Overgewicht, en zeker ernstig overgewicht, brengt ook weer allerlei gezondheidsrisico’s met zich mee.

PY R

Bovendien blijkt uit onderzoek dat een ongezonde leefstijl meestal betrekking heeft op meerdere leefstijlfactoren. Zo gaat onvoldoende bewegen vaak samen met roken. Wat dus precies in de schoenen te schuiven is van inactiviteit is lastig. Toch gaat men ervan uit dat inactiviteit ongeveer 6% van de totale sterfte veroorzaakt. Onvoldoende bewegen is in Nederland jaarlijks verantwoordelijk voor naar schatting ruim 8.000 sterfgevallen en voor een aanzienlijk deel van de gevallen van coronaire hartziekten. Er is een duidelijk verband tussen bepaalde aandoeningen en inactiviteit. Inactieve mensen hebben een duidelijk vergrote kans op: • cerebrovasculair accident (CVA) (21% meer kans) • hartinfarct (20% meer kans) • diabetes mellitus (10% meer kans). Hieruit blijkt het belang van bewegen. Vooral om de kans op coronaire hartziekten (waaronder het hartinfarct) te verkleinen. Het is belangrijk te voldoen aan de beweegrichtlijnen.

114

Beweegrichtlijnen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 3 Chronische aandoeningen

Het belang van bewegen na een hartinfarct Als je eenmaal een hartinfarct hebt gehad, speelt bewegen een belangrijke rol bij het herstel én het voorkomen van een volgend infarct. Daarnaast heeft bewegen een belangrijke betekenis in de zin van weer vertrouwen krijgen in het eigen lichaam, een positiever zelfbeeld ontwikkelen, meer zelfvertrouwen krijgen en inzicht in eigen (on)mogelijkheden verwerven. Nederland kent veel beweeggroepen speciaal voor mensen die een hartinfarct hebben gehad. Het doel is het verbeteren van de conditie en het bevorderen van het zelfvertrouwen. Er zijn verschillende websites waarop je een geschikte beweegroep kunt vinden en waarnaar je als bewegingsagoog de mensen kunt verwijzen (www.beweegzoeker.nl, www.beweegmaatje.nl).

Bekijk het filmpje ‘Promotiefilm Hart in Beweging Deventer’.

Websites

nd Zo

PY R

Enkele belangrijke websites zijn ‘Harteraad - Bij jou in de buurt’, ‘Alles over sport - Sporten met hartklachten’ en ‘Sportzorg - Hartaandoening’.

Sportadvies Om de geschiktheid van een sport te bepalen bij hart- en vaatziekten is het belangrijk om onderscheid te maken tussen dynamische en statische inspanning. Je wilt graag dat het cardiopulmonaire systeem bij deze mensen aangesproken wordt.

115

Het gaat om het vergroten van het aeroob vermogen. Dynamische inspanningen dragen hieraan bij doordat het hartminuutvolume en de hartfrequentie omhoog gaan. De bloeddruk stijgt nauwelijks. Bij statische inspanning is er nauwelijks effect op het hartminuutvolume en de hartfrequentie. Een effect van dergelijke inspanningen is wel dat de bloeddruk stijgt. Dat is juist iets dat je niet wilt bij deze doelgroep.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Vandaar dat er een indeling is gemaakt in sporten op basis van de mate van dynamische en statische belasting. Het meest geschikt zijn de hoogdynamische en laagstatische activiteiten. De intensiteit en het niveau waarop je deze sporten uitoefent, is sterk bepalend voor de indeling. De statische belasting bij wedstrijdskiën is natuurlijk veel hoger dan wanneer je recreatief van een groene of blauwe piste gaat. Hoogdynamisch en hoogstatisch

Hoogdynamisch en laagstatisch

Laagdynamisch en hoogstatisch

Laagdynamisch en laagstatisch

Skiën

Joggen

Gymnastiek

Bowlen

Hockey

Judo, karate

Cricket

Tafeltennis

Waterskiën

Curling

Tennis

Zeilen

Wandelen

Voetbal

Boogschieten

Golf

Korfbal

Windsurfen

Biljarten

Badminton

Werpen/springen

Nordic walking

Hardlopen Langlaufen Roeien Schaatsen Boksen

Rugby

Effect van aerobe inspanning

nd Zo

PY R O

C 116

verlaagt de bloeddruk toename van het bloedvolume, toename efficiëntie van het hart daling van het triglyceridegehalte (vetgehalte) in het bloed daling van het cholesterolgehalte.

• • • •

Thema 3 Chronische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Adviezen 1. Geschikt zijn dynamische, submaximale (ongeveer 60 à 70% van max. O2-opnamecapaciteit) inspanningen, waarbij veel grote spiergroepen betrokken zijn (fietsen, lopen, zwemmen). 2. Minder geschikt zijn maximale piekbelastingen of maximaal statische inspanningen (gewichtheffen, worstelen, judo). 3. Explosieve (interval)inspanningen (zoals bij voetbal, basketbal, tennis en badminton) zullen moeilijker worden verdragen dan geleidelijk opgebouwde, cyclische sportactiviteiten (zoals fietsen, zwemmen, roeien, wandelen en hardlopen). 4. Ook krachttraining (fitness) draagt bij aan een toename van de fitheid, door toename van de spierkracht. Het gaat hierbij dan meer om het krachtuithoudingsvermogen, waarbij je wat minder gewicht gebruikt en wat meer herhalingen doet. 5. Bij risicosporten (onder andere duiken) moet je iemand altijd verwijzen naar een cardioloog. 6. Regel bij zwemmen het toezicht goed. 7. Schat het risico van anderen bij sporten goed in (wielrennen, zweefvliegen). 8. Als er ook sprake is van (ernstige) diabetes, dan gaat de voorkeur uit naar niet-gewichtsdragende sportactiviteiten. 9. Stimuleer mensen om ook in het dagelijks leven actief te zijn (de trap nemen, de fiets pakken, tuinieren). 10. Gebruik om de mate van inspanning in te schatten de Borgschaal. Hiermee kunnen mensen de mate van inspanning aangeven. 11. Let op mensen die zichzelf onderschatten of juist overschatten. Beide komt voor. Bij de ene groep is er vaak sprake van angst, bij de andere van ontkenning van de ernst van de aandoening. Daarom is het belangrijk om mensen de mogelijkheden en grenzen van hun lichaam te laten verkennen en kennen.

Sport en bewegen met hart- en vaatziekten

Langzaam opbouwen Als je na een hartaandoening je conditie langzaam wilt opbouwen, kun je beginnen met rustig wandelen, fietsen of zwemmen. Als je geen klachten hebt, kun je langzaam meer inspannende activiteiten doen. Denk bijvoorbeeld aan sporten waar je makkelijk zelf je tempo bepaalt. Denk aan roeien, joggen of fitness.

PY R

Meer bewegen kun je goed inpassen in je dagelijkse bezigheden. Voorbeelden: neem de trap in plaats van de lift doe een boodschap op de fiets of lopend loop regelmatig een blokje om in je buurt. Heb je lange tijd weinig aan beweging gedaan? Begin dan niet ineens heel fanatiek met sporten. Dat kan gevaarlijk zijn. Bouw het langzaam op en zorg voor een goede warming-up.

Welke sporten zijn minder geschikt voor hartpatiënten? Minder geschikt voor hartpatiënten zijn de activiteiten waarbij de hartslag erg hoog oploopt en waarbij de spieren verzuren, zoals: voetbal, basketbal, zware kracht- of intervaltraining. Heb je klachten, zoals vermoeidheid, duizeligheid, pijn op de borst of hartritmestoornissen? Dan zijn ook andere teamsporten niet zo geschikt.

117

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Gebruik je een antistollingsmedicijn? Bij veel sporten is er kans op ongelukken door botsingen, uitglijden of vallen. Als je antistollingsmedicijnen gebruikt, kan dit sneller ernstige bloedingen geven of blauwe plekken. Let op met fanatiek sporten. Bij sommige aandoeningen is het beter om niet tot het uiterste te gaan met sporten. Dit geldt bijvoorbeeld voor mensen met boezemfibrilleren, met angina pectoris, met een lekkende of vernauwde hartklep, met een aneurysma die kort geleden een hartinfarct, bypassoperatie of dotter- en stentbehandeling hebben gehad. Twijfel je wat je wel of niet mag? Vraag dan advies aan een (sport)arts. Bron: Hartstichting (z.d.).

Opdracht 2 Bloedsomloop

Bekijk het filmpje ‘Bloedsomloop en bloedvaten’.

Beschrijf de bloedsomloop met als beginpunt de longen.

Opdracht 3 Indeling hart- en vaatziekten Geef een indeling van de hart- en vaatziekten.

Opdracht 4 Hartinfarct

Bekijk het filmpje ‘Wat is een hartinfarct?’ .

a. Beschrijf wat er misgaat bij een hartinfarct. b. Noteer de belangrijkste symptomen c. Noteer hoeveel mensen in Nederland jaarlijks een hartinfarct krijgen en hoeveel mensen hieraan overlijden.

Opdracht 5 Hartfalen

PY R

a. Beschrijf wat er onder hartfalen verstaan wordt.

C 118

Bekijk het filmpje ‘Wat is hartfalen?’. b. Geef een samenvatting van de inhoud. c. Noteer de belangrijkste oorzaken van hartfalen.

Thema 3 Chronische aandoeningen

Opdracht 6 Hartrevalidatie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. In welke fasen verloopt de hartrevalidatie? b. Noteer de belangrijkste fysieke doelstellingen bij hartrevalidatie. c. Noteer een aantal andere belangrijke doelstellingen waar de bewegingsagoog een bijdrage aan kan leveren. d. Beschrijf op welke manier je deze doelen kunt realiseren.

Opdracht 7 Het belang van bewegen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Kom met elkaar tot een beschrijving van het preventieve belang van bewegen. b. Kom met elkaar tot een beschrijving van het belang van bewegen na een hartinfarct.

Opdracht 8 Sportadvies

Mevrouw Limrijken heeft een hartinfarct gehad en wil graag wat actiever worden. Ze heeft voor haar hartinfarct nauwelijks iets aan sport en bewegen gedaan. Tijdens haar revalidatie heeft ze er kennis mee gemaakt en het lijkt haar wel wat. Ze wil wel graag een uitgebreid advies over wat ze beter wel en niet kan doen. Formuleer een uitgebreid advies met betrekking tot sport en bewegen voor mevrouw Limrijken.

3.3 Longaandoeningen

In Nederland hebben ongeveer 1.2 miljoen mensen een longziekte. Veel longziekten kunnen nog steeds niet worden genezen. Ook ziekten waarvan men vaak denkt dat ze goed behandelbaar zijn, tonen nog verontrustende cijfers. Wereldwijd zal het aantal mensen dat per jaar overlijdt aan COPD toenemen naar bijna 5 miljoen. De groei is toe te schrijven aan vergrijzing, luchtvervuiling en roken.

Longziekten hebben grote impact

Wist u dat: • ruim 1,2 miljoen mensen een chronische longziekte hebben in Nederland • elk jaar circa 23.000 mensen sterven aan een longziekte • jaarlijkse zorgkosten voor longziekten meer dan 3 miljard bedragen • luchtvervuiling tot één van de risicofactoren behoort van enkele longziekten.

PY R

Longziekten hebben een grote impact

Bron: Longfonds (z.d.).

119

De meest voorkomende longaandoeningen zijn: • astma • COPD (chronic obstructive pulmonary diseases): – chronische bronchitis – longemfyseem.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Astma Astma is een ontsteking van de longen. De ontsteking is bij astma blijvend. Dit betekent dat er altijd kleine ontstekingen zijn in de longen. Dit veroorzaakt uiteenlopende klachten.

In Nederland zijn er ruim 500.000 mensen met astma. Er zijn meer vrouwen dan mannen met de ziekte.

Astma in Nederland.

PY R

Er zijn verschillende soorten astma, zoals allergisch astma, niet-allergisch astma, inspanningsastma en ernstige astma. Vaak heeft iemand meerdere vormen van astma tegelijk. Bij astma kunnen er periodes zijn dat men weinig last heeft, afgewisseld met periodes met juist veel klachten. Bovendien beleeft iedereen astma anders. Als astma bijvoorbeeld hindert in het werk, heeft dat veel invloed op het leven. En dat is niet altijd gemakkelijk. Bekijk het filmpje ‘Astma’. Oorzaken van astma De oorzaak van astma is nog onduidelijk. In elk geval spelen erfelijke factoren een belangrijke rol. Daarnaast spelen factoren als te vroeg geboren zijn en luchtvervuiling een rol.

120

Thema 3 Chronische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Symptomen Ondanks dat er verschillende vormen van astma voorkomen, is er een aantal symptomen dat regelmatig optreedt, zoals: • benauwdheid, kortademigheid • niesbuien • jeukende ogen • gezwollen (dikke) oogleden • droge hoest • verstopte neus.

Je hebt niet altijd last van astma, het treedt aanvalsgewijs op. Een aanval van astma is min of meer onvoorspelbaar. Bij een astma-aanval gebeurt er van alles in de longen. Zodra ze geprikkeld worden door stoffen waar men gevoelig voor is, zwellen de slijmvliezen in neus, keel en longen op. De slijmvliezen produceren dan abnormaal meer vocht en slijm. De spiertjes die om de luchtwegen heen zitten, raken verkrampt en trekken samen en maken de luchtwegen smaller. Ademen wordt moeilijker. De longen raken overvol met lucht, die niet genoeg ververst wordt. Al deze reacties samen vormen een astma-aanval. Bij een astma-aanval ademen we minder lucht in of uit, wat een angstig gevoel geeft. Het is niet direct gevaarlijk. Astmapatiënten hoesten veel en hebben een piepende ademhaling. Een aanval kan kort, maar net zo goed enkele dagen duren. Bij kinderen is jeuk op de borst of in de nek vaak een van de eerste symptomen.

Astma geeft niet elke dag klachten. Toch is het een ziekte die niet overgaat. Dit komt doordat de longen bij astma altijd een beetje ontstoken zijn. Dat is niet hetzelfde als een longontsteking: bij een longontsteking zijn de longen meestal ontstoken door een bacterie, waarbij een behandeling met medicijnen snel kan helpen.

Astmaklachten kunnen soms weken tot maanden aanhouden. Bijvoorbeeld na griep. Soms zijn er gelukkig ook langere klachtenvrije periodes. Dan lijkt astma genezen, maar is het niet.

PY R

Voldoende sporten en bewegen helpt astma-aanvallen voorkomen. Soms is dat echter moeilijk, omdat men nu eenmaal sneller benauwd kan worden. Doorzetten helpt. Een half uur sporten of bewegen per dag is vaak genoeg om de longen sterker te maken. Het is kinderen, jongeren en mensen met overgewicht aan te raden dagelijks een uur te sporten. Vormen van astma Er bestaan verschillende vormen van astma. Zo kan de ernst variëren (van licht tot ernstig). Ook zijn er verschillende type ontstekingen, die verschillende verschijnselen kunnen geven. Tot slot kun je kijken naar de prikkels waar iemand op reageert. Zo is de een niet allergisch en reageert de ander op rook, kou of inspanning. Vandaar dat het onderscheid gemaakt wordt tussen allergische en niet-allergische astma.

121

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Allergische astma Allergische astma komt vaak voor. Bij deze soort is men benauwd zodra er stoffen worden ingeademd waarvoor men allergisch is. Zoals stuifmeel, huisstofmijt of huidschilfers van huisdieren. Soms ook lokken bepaalde voedingsstoffen (of stoffen in medicijnen) een reactie uit. Als het lichaam een van de prikkels inademt, dan maakt het de stof histamine aan. Histamine veroorzaakt de allergische reactie. Niet-allergische astma Bij niet-allergische astma krijg je klachten van niet-allergische prikkels, zoals uitlaatgassen, rook, benzine, parfum of schoonmaakmiddelen. Daarnaast kan iemand last hebben van weersomstandigheden, zoals kou, mist en vochtige lucht. inspanningsastma Inspanningsastma geeft benauwdheid bij inspanning en sport. Klachten ontstaan vooral door te snel in beweging te komen. Afhankelijk van de sporttak en het niveau van sportbeoefening komt inspanningsastma bij ongeveer 10 tot 50 procent van de sporters voor. De meest in het oog springende verschijnselen zijn kortademigheid en een piepende ademhaling, na een korte intensieve inspanning. Deze kan zo heftig zijn dat de sporter de inspanning moet staken. Bij een wat langere inspanning kan de sporter deze benauwdheid soms overwinnen. Andere klachten zijn: • hoesten tijdens of na het sporten • pijn bij het ademen • verminderd prestatievermogen.

Sporters met overgevoeligheid van de bovenste luchtwegen hebben eerder last van inspanningsastma. Een veelvoorkomende bijkomstige klacht is het chronisch hoesten (vooral ’s nachts). Klachten kunnen toenemen bij warme en droge weersomstandigheden, kou, temperatuurswisseling, mist, rook, luchtverontreiniging, emoties en stress. Verkoudheid of griep maken luchtwegen extra gevoelig en kunnen extra klachten opleveren.

PY R

Factoren die de kans op een astma-aanval vergroten Zoals blijkt uit de verschillende vormen van astma, kunnen allerlei factoren een aanval uitlokken. Bij inspanningsastma is dat de inspanning. Daarnaast spelen de volgende factoren een rol: • pollen, stof, veren, luchtvervuiling, sigarettenrook of parfums, verf en huishoudproducten • stress, angst en weersomstandigheden (kou, luchtvochtigheid, mist) • bepaalde medicijnen. Medicatie Er bestaan twee soorten medicijnen die veelvuldig gebruikt worden bij mensen met astma, namelijk luchtwegverwijders en ontstekingsremmers. In de meeste gevallen worden deze via een inhalator of puffer, via de mond ingebracht.

122

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 3 Chronische aandoeningen

Luchtwegverwijders zorgen ervoor dat de spiertjes rondom de luchtwegen verslappen. De luchtwegen worden hierdoor vrij snel weer wijder, zodat men meestal minder kortademig wordt. De ontsteking geneest er niet door.

Ontstekingsremmers kunnen ingenomen worden met behulp van een inhalator, of in tabletvorm. Ze bestrijden de ontstekingen in je longen. Hierdoor reageren de longen minder heftig op prikkels en heb je minder last van je klachten. Het duurt een aantal weken voordat ontstekingsremmers werken.

er nd Zo

PY R

Astma en bekende topsporters

Marleen Veldhuis. Bron: Wikipedia (2008). Op momenten dat het astma goed onder controle is, kunnen er zelfs met astma prestaties van wereldformaat geleverd worden. Bekende sporters kunnen velen de weg tonen: zij leerden met astma te leven en er een sportcarrière mee op te bouwen.

123

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

COPD COPD is de afkorting van chronic obstructive pulmonary disease. Het gaat om een beschadiging van de longen die de ademhaling bemoeilijkt en waardoor er sprake is van minder energie. Binnen COPD worden twee aandoeningen onderscheiden: 1. chronische bronchitis 2. longemfyseem. Bekijk het filmpje ‘COPD’.

In ons land hebben bijna 600.000 mensen COPD. COPD komt op de zesde plaats van ziektes die de hoogste sterfte in Nederland veroorzaken.

Stadia van COPD

Oorzaken en symptomen van COPD De belangrijkste oorzaak van COPD is roken. 85% wordt erdoor veroorzaakt. Uiteindelijk krijgt 10 tot 20% van de rokers COPD. Het is niet voorspelbaar wie COPD krijgt. Hoe meer en hoe langer men gerookt heeft, hoe groter de kans op COPD. De meeste COPD-patiënten zijn ouder dan 40 jaar.

PY R O

Er bestaat een classificatie van vier stadia die men binnen COPD wereldwijd onderscheidt: • GOLD I - lichte COPD – Er is sprake van een lichte beperking van de luchtstroom, maar men is zich er niet altijd van bewust dat de longfunctie abnormaal is. • GOLD II - matig ernstige COPD – De beperking van de luchtstroom geeft klachten, zoals hoesten, slijm opgeven en kortademigheid bij inspanning. In dit stadium vraagt men meestal om medische behandeling. • GOLD III - ernstige COPD – De beperking van de luchtstroom is verder verminderd. Men klaagt over toegenomen benauwdheid, vermoeidheid en beperkingen in dagelijkse activiteiten. De toegenomen klachten beïnvloeden de kwaliteit van leven. • GOLD IV - zeer ernstige COPD – De zeer ernstige vermindering van de luchtstroom heeft een beperkende invloed op hart en vaten. Soms is dagelijks toedienen van extra zuurstof noodzakelijk. De klachten kunnen nu levensbedreigend zijn.

Naast roken zijn er nog andere mogelijke oorzaken van COPD: • longontsteking en andere longziekten • erfelijke ziekten • schadelijke stoffen, zoals houtstof, lijm en verfdampen • luchtvervuiling, bijvoorbeeld door fijnstof.

124

Thema 3 Chronische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Chronische bronchitis Chronische bronchitis wordt vaak veroorzaakt door ontstekingsprocessen in de kleine bronchioli. De bronchusklieren zijn vergroot, waardoor overmatig veel slijm wordt geproduceerd. Door het overtollige slijm zwellen de slijmvliezen op, waardoor een gedeeltelijke obstructie van de luchtwegen ontstaat. Men heeft vooral last van chronische benauwdheid/kortademigheid, chronisch (continu) hoesten, het welbekende rokerskuchje en overmatige slijmproductie. In de beginfase is er vooral sprake van een toename van slijmvorming en hoesten. Wanneer de ziekte voortschrijdt, raakt de structuur van de longen beschadigd en neemt de inhoud van de longen af. Bij ernstige COPD kan hierdoor, en ook door een afname van de kracht van de ademspieren, de longfunctie met meer dan de helft verminderen. Een belangrijke klacht daarbij is kortademigheid: in eerste instantie alleen bij inspanning en in een ernstiger stadium continu. Soms wordt de patiënt zo benauwd dat dagelijkse bezigheden als aankleden en een stukje lopen bijna onmogelijk worden. De ziekte kan daardoor ernstig invaliderend zijn.

Longemfyseem Bij longemfyseem is de wand van de longblaasjes beschadigd. De longblaasjes zijn in trosjes met de kleine bronchioli verbonden en hebben een stugge structuur die de luchtwegen openhoudt. Verliezen de bronchiolen hun stevigheid door beschadigingen, dan zakken deze tijdens de uitademing in elkaar. De luchtblaasjes van de longen (alveoli) worden steeds verder uitgerekt, waardoor blijvende schade ontstaat. Bij longemfyseem zijn de longen sterker uitgerekt.

De patiënt wordt hierdoor sneller kortademig. Er ontwikkelt zich een grote, tonvormige borstkas, die permanent in de inademingstand staat. In het eindstadium van de ziekte is de patiënt steeds benauwd, zelfs in rust.

Longemfyseem is onomkeerbaar en neigt tot verergering, zeker als de patiënt niet stopt met roken. Genezing is niet mogelijk. Emfyseem is een van de belangrijke – meestal vermijdbare – oorzaken van invaliditeit, vooral bij mensen boven de 45 jaar.

PY R

Behandeling en medicatie De aandoeningen die COPD veroorzaken, kunnen niet genezen worden. De behandeling richt zich dus op het verminderen van de klachten en het voorkomen van verslechtering. Het beste medicijn is stoppen met roken. Ook (onder begeleiding) sporten kan soms verbetering brengen voor COPD-patiënten. Er komen daarom in Nederland steeds meer fitnesscentra die faciliteiten bieden aan COPD-patiënten. Ook bij COPD wordt gebruikgemaakt van ontstekingsremmers en luchtwegverwijders. In sommige gevallen worden combinatiepreparaten voorgeschreven. Combinatiepreparaten bevatten een combinatie van een ontstekingsremmer en een langwerkende luchtwegverwijder. De corticosteroïden houden de ontsteking van het slijmvlies onder controle, terwijl de luchtwegverwijder langdurig de luchtwegen verwijdt en zo de benauwdheid vermindert. Bekijk het filmpje ‘Longrevalidatie’.

125

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Een revalidatieprogramma bestaat meestal uit de volgende onderdelen: • begeleiding bij het stoppen met roken • fysieke training (krachttraining, fietsen, zwemmen, wandelen, fitness, sport en spel) • individuele begeleiding, gericht op het verbeteren van de leefstijl, eventuele aanpassingen en andere ondersteuningsvragen (werk, hobby) • groepsbijeenkomsten met de partner en eventueel familieleden, gericht op het leven met COPD • voeding- en dieetadvies • ademhalings- en ontspanningstechnieken • medicatie.

Meer bewegen Doordat ademhalen voor COPD-patiënten moeilijker is, kost elke ademhaling extra energie. Toch is een actieve levensstijl juist voor deze patiënten van groot belang. Beweging traint de spieren. Het gaat om een combinatie van krachttraining en cardiotraining. Daarnaast is voldoen aan de NNGB belangrijk. Het gaat om dagelijks bewegen. Denk hierbij vooral aan wandelen, fietsen of zwemmen. Door het volgen van een beweegprogramma en door regelmatig te bewegen treedt er meestal snel vooruitgang op. Deze vooruitgang is niet direct toe te schrijven aan een verbeterde VO2-max, maar aan het beter leren doseren van de hoeveelheid energie die je hebt. Bekijk de websites ‘Sportzorg - Ik heb COPD en wil gaan sporten/bewegen’ en ‘Gehandicaptensport Nederland - Sporten met een longaandoening’. Bekijk de filmpjes ‘Astma COPD’ en ‘Fitness bij astma en COPD’.

Belang van bewegen voor mensen met een longaandoening Sportbeoefening heeft fysieke en psychosociale effecten op mensen met een longaandoening.

C 126

PY R

Fysieke effecten zijn: • verbetering van het uithoudingsvermogen • lagere hartfrequentie in rust • stijging van het ademminuutvolume • toename van de kracht en het uithoudingsvermogen van de ademhalingsspieren • grotere weerbaarheid, minder vaak ziek. Bij sommigen neemt het aantal astmatische aanvallen af.

Psychosociale effecten zijn een toename van het zelfvertrouwen en een positiever zelfbeeld. Mensen met longaandoeningen hebben door sporten minder het idee overgeleverd te zijn aan een onverwacht reagerend lichaam. Ze leren beter de grenzen van hun belastbaarheid kennen en daarmee om te gaan. Sporten versterkt het gevoel erbij te horen en niet de zielige buitenstaander te zijn.

Thema 3 Chronische aandoeningen

Er is uitgebreid onderzoek gedaan naar de effecten van sportbeoefening bij kinderen met een longaandoening. Onderzoekers vonden een verbetering van de concentratie, de sociale ontwikkeling en de omgang met leeftijdgenoten, en een positiever zelfbeeld. Ook waren de kinderen die sporten minder angstig dan niet-sportende leeftijdgenoten met een longaandoening.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sportadvies voor mensen met een longaandoening Verschillende instanties hebben een sportadvies geformuleerd voor mensen met een longaandoening. Bedenk wel dat het om een heel diverse groep mensen gaat en dat het uiteindelijk om een advies op maat gaat.

Het KNGF (Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie) adviseert wetenschappelijk verantwoorde beweegprogramma’s voor patiënten met chronische aandoeningen: de zogenaamde KNFG-standaard. Op basis van dit beweegprogramma kan de leefstijlcoach zelf een beweegprogramma opstellen. Vooral voor patiënten die het niet lukt om zelfstandig te bewegen en een actieve leefstijl te ontwikkelen.

PY R

Sportartsen geven onder andere de volgende sportadviezen: • Mensen met astma kunnen in principe alle sporten beoefenen, met uitzondering van persluchtduiken. • Regelmatig sporten met flinke intensiteit kan de longfunctie verbeteren. • Bij allergie en/of hyperreactiviteit van de luchtwegen wordt aangeraden uitlokking te vermijden (vermijden van chloor, pollen, haren en dergelijke). • Adviseer bij inspanningsastma het doen van een warming-up en het inhaleren van een luchtwegverwijder, 15 minuten voor de inspanning. • Voor mensen met COPD is het belangrijk om voor aanvang van het sporten een (langwerkende) luchtwegverwijder te gebruiken. • Bouw de duur en frequentie van de inspanning geleidelijk op. • Zorg voor een goede warming-up en cooling-down. • Laat mensen op een goede houding (rechtop) letten en probeer de activiteiten daarop af te stemmen (wel volleybal, liever geen hockey). • Laat mensen op hun ademhaling letten: door de neus inademen en door de mond uitademen. • Geschikte sporten zijn zwemmen, wandelen, fietsen, langlaufen, joggen, dansen, zeilen, tennissen. • Minder geschikte sporten zijn intensieve balsporten (rugby, basketbal, handbal). • Laat astmapatiënten de volgende omstandigheden vermijden: – grote hoogten – stoffige sporthallen – wind, mist, koude en droge lucht – verontreinigde lucht.

Beweegprogramma’s hebben meerdere trainingsdoelen: • door gedragsverandering een actieve leefstijl realiseren • de eigen fysieke grenzen kunnen vaststellen • het verbeteren van het uithoudingsvermogen • de angst voor inspanning overwinnen

127

risicofactoren verminderen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze doelen kunnen worden bereikt door: • het vergroten van VO2-max • het vergroten van lokale spierkracht • functioneel trainen • verlagen van risicofactoren. Lees de verdiepingsstof ‘Cystic Fibrosis’.

Opdracht 9 Astma

a. Noteer de belangrijkste symptomen van astma. b. Noteer de belangrijkste oorzaken van astma.

Bekijk het filmpje ‘Astma - wat gebeurt er in je longen?’. c. Vul de antwoorden van vraag a en b zo nodig aan.

Opdracht 10 Vormen van astma De volgende vormen van astma komen voor: • allergische astma • niet-allergische astma • inspanningsastma.

Geef een omschrijving van deze drie vormen van astma.

Opdracht 11 COPD

a. Noteer waar de letters COPD voor staan. b. Noteer de longaandoeningen die onder COPD vallen. c. Geef een omschrijving van de belangrijkste symptomen en oorzaken van COPD.

PY R

Opdracht 12 Chronische bronchitis

a. Leg uit wat chronische bronchitis is. b. Noteer de belangrijkste symptomen van chronische bronchitis.

Opdracht 13 Longemfyseem Bekijk het filmpje ‘Wat gebeurt er in de longen?’. a. Geef een beschrijving van longemfyseem. b. Noteer de belangrijkste symptomen van longemfyseem.

128

•

Thema 3 Chronische aandoeningen

Opdracht 14 Longrevalidatie Bekijk het filmpje ‘Longrevalidatie bij Revant’.

Geef een samenvatting van de inhoud van het filmpje.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 15 De bewegingsagoog en longrevalidatie

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat het belang van bewegen is voor mensen met astma of COPD. b. Bespreek met elkaar wat je als bewegingsagoog kunt betekenen voor mensen met astma of COPD. c. Maak een keuze voor een of twee doelstellingen en bespreek met elkaar hoe je dit concreet vormgeeft.

Opdracht 16 Sportadvies COPD

Gert van der Rhee is 62 jaar en heeft al geruime tijd COPD, waarschijnlijk als gevolg van jarenlang stevig roken. Inmiddels is hij gestopt met roken. Hij heeft vroeger gevoetbald en wil nu ook graag weer wat aan sport doen. Hij wil graag sportadvies over de mogelijkheden. Formuleer een uitgebreid sportadvies voor meneer Van der Rhee.

Opdracht 17 Diabetes mellitus

Leg uit wat er misgaat bij diabetes mellitus voor wat betreft de koolhydraatstofwisseling.

3.4 Diabetes mellitus

Aantal mensen met diabetes Een van de grootste gezondheidsproblemen in Nederland heeft te maken met diabetes en dan met name diabetes type 2. Ongeveer een 1,2 miljoen Nederlanders heeft diabetes.

• • • • •

•

1,2 miljoen Nederlanders hebben diabetes, dus een op de veertien Nederlanders. Iets meer mannen dan vrouwen. Naar schatting zijn er meer dan 1,1 miljoen Nederlanders met prediabetes, een voorfase van diabetes type 2. Daarnaast zijn er ook mensen die diabetes hebben, maar dit nog niet weten. Het is niet bekend hoe groot deze groep is. 52.000 Nederlanders per jaar horen dat ze diabetes hebben. Dat zijn 1.000 mensen per week, 150 per dag. Negen op de tien mensen met diabetes hebben diabetes type 2. Van de huidige volwassen Nederlanders van 45 jaar en ouder krijgt naar verwachting een op de drie in de toekomst diabetes type 2. In 2040 zijn er naar schatting bijna 1,5 miljoen mensen met diabetes.

PY R

•

Hoeveel mensen hebben diabetes?

129

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bron: Diabetes Fonds (z.d.).

Wat gaat er mis bij diabetes? Koolhydraten vormen een belangrijke brandstof. Koolhydraten kun je onderverdelen in enkelvoudige en meervoudige suikers. Een voorbeeld van enkelvoudige suiker is glucose. Een voorbeeld van meervoudige suiker is zetmeel. Alle koolhydraten worden tijdens de spijsvertering afgebroken tot glucose, zodat de koolhydraten opgenomen kunnen worden in het lichaam.

PY R

Het bloed zorgt voor de verspreiding van glucose door het hele lichaam. De hoeveelheid suiker in het bloed wordt de bloedsuikerspiegel genoemd. De bloedsuikerspiegel schommelt bij gezonde mensen tussen de 4 en de 8 mmol/l (millimol per liter). Het lichaam zorgt er zelf voor dat deze grenzen niet overschreden worden.

Op het moment dat glucose opgenomen wordt in het bloed, stijgt de bloedsuikerspiegel. Door deze stijging gaat er een signaal naar de alvleesklier (pancreas) dat er insuline nodig is. Bekijk het filmpje ‘Hormonen van de alvleesklier en de stofwisseling van glucose’. Insuline is een hormoon dat gemaakt wordt in bepaalde cellen van de alvleesklier. Insuline kan op twee manieren zorgen voor een verlaging van de bloedsuikerspiegel. Allereerst zorgt insuline ervoor dat glucose vanuit het bloed opgenomen kan worden in de cellen. Insuline is de ‘sleutel’ die de cel opent voor glucose. In de cellen wordt glucose gebruikt als brandstof.

130

Thema 3 Chronische aandoeningen

Daarnaast zorgt insuline ervoor dat de glucose die niet direct nodig is, in de cellen opgeslagen wordt als glycogeen. Glycogeen is een ingewikkeld koolhydraat, dat bestaat uit lange strengen glucosemoleculen. De opslag van glycogeen vindt met name plaats in de lever en het spierweefsel.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Op het moment dat de bloedsuikerspiegel laag is, gaat er een signaal naar de alvleesklier dat er glucagon nodig is. Glucagon is een hormoon dat eveneens gemaakt wordt in de alvleesklier. Glucagon brengt de bloedsuikerspiegel omhoog door ervoor te zorgen dat het in de lever opgeslagen glycogeen omgezet wordt in glucose, waarna het afgegeven wordt aan het bloed.

De opslagcapaciteit voor glycogeen is beperkt. Opgeslagen glycogeen blijft ongeveer acht uur beschikbaar. Wordt het binnen deze tijd niet gebruikt, dan wordt glycogeen omgezet in vet. Vet kan onbeperkt opgeslagen worden. De bloedsuikerspiegel stijgt door eten, de bloedsuikerspiegel daalt doordat het lichaam glucose verbruikt. Tijdens inspanning zal er meer glucose verbruikt worden dan in rust. Daardoor zal er tijdens inspanning een sterkere daling van de bloedsuikerspiegel plaatsvinden dan in rust. De hormonen insuline en glucagon zorgen er samen voor dat de bloedsuikerspiegel binnen de grenzen blijft. Bij diabetes is het lichaam niet in staat om de bloedsuikerspiegel te regelen. Dit kan enerzijds doordat de alvleesklier geen of onvoldoende insuline produceert of doordat de receptoren die dit hormoon op moeten vangen onvoldoende functioneren. In het eerste geval is er sprake van diabetes type 1 en in het tweede geval van diabetes type 2.

Vormen van diabetes Er worden drie vormen van diabetes onderscheiden: • diabetes type 1 • diabetes type 2 • zwangerschapsdiabetes.

Diabetes type 1 Diabetes type 1 is een auto-immuunziekte. Vaak ontstaat het al op jonge leeftijd. Het begint meestal heel acuut met heftig ziek zijn. Bij een auto-immuunziekte is er sprake van een ‘vergissing’ van het afweersysteem van het lichaam. Normaal gesproken zorgt het afweersysteem voor het opruimen van ziekmakers. Bij diabetes type 1 heeft het afweersysteem de β-cellen van de eilandjes van Langerhans kapotgemaakt. Het gevolg is dat het lichaam geen insuline meer kan maken. Zonder insuline kun je niet leven. Je hebt de insuline nodig om glucose in de lichaamscellen te krijgen. Mensen met diabetes type 1 zullen insuline moet spuiten.

PY R O

Bekijk het filmpje ‘Diabetes - Verschillende typen diabetes en de behandeling ervan’.

131

De oorzaak voor het ontstaan van diabetes type 1 is nog onduidelijk. Er kan sprake zijn van genetische aanleg voor het ontwikkelen van diabetes. Maar in de meeste gevallen speelt erfelijkheid maar een kleine rol. Het is nog onvoldoende bekend waarom het afweersysteem de eilandjes van Langerhans gaat aanvallen. Met behulp van wetenschappelijk onderzoek wordt gezocht naar oorzaken.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Diabetes type 2 Diabetes type 2 is geen auto-immuunziekte. Vroeger werd diabetes type 2 ‘ouderdomssuiker’ genoemd, maar steeds vaker komt diabetes type 2 ook bij jonge mensen voor. Het is een sluipende ziekte. Het begint heel geleidelijk met kleine klachten. Daardoor duurt het vaak een tijd voordat de diagnose gesteld wordt. Bij diabetes type 2 maakt het lichaam wel insuline, maar is het lichaam niet voldoende gevoelig voor die insuline. Dit wordt insulineresistentie genoemd. Er is meer insuline nodig om de cellen te openen voor glucose.

In de loop van de tijd neemt de insulineproductie van de alvleesklier steeds verder af. De ziekte heeft een progressief verloop. Bij het ontstaan van diabetes type 2 speelt erfelijkheid een grotere rol dan bij type 1. Daarnaast wordt het ontstaan van diabetes type 2 sterk bepaald door de leefstijlfactoren. Bij meer dan 80 procent van de mensen met diabetes type 2 komt overgewicht voor. Zwangerschapsdiabetes Deze vorm van diabetes ontstaat meestal vanaf de 24e week van de zwangerschap. Hormonale veranderingen leiden ertoe dat het lichaam minder goed reageert op insuline. Dit is van tijdelijke aard. Normaal wordt dit opgevangen door extra aanmaak van insuline tijdens de zwangerschap. Wanneer dit onvoldoende lukt, ontstaat er zwangerschapsdiabetes.

C 132

PY R

Het herkennen van diabetes type 2 Diabetes type 2 begint heel langzaam. De klachten zijn vaag en nauwelijks merkbaar. Langzaam maar zeker nemen de klachten toe. De belangrijkste klachten zijn: • vaak dorstig zijn • veel moeten plassen • last hebben van de ogen, zoals wazig zien, dubbel zien en slecht zien • slecht genezende wondjes • gewichtsverlies, bij diabetes type 2 gebeurt dit vaak pas in een later stadium • gevoelloosheid of tintelingen in handen en voeten • kortademigheid of pijn in de benen bij het lopen • vaak terugkomende infecties van bijvoorbeeld tandvlees, huid of blaas. Complicaties van diabetes Je zou kunnen stellen dat je prima kunt leven met diabetes en dat het in die zin geen ernstige aandoening is. Het vervelende is echter dat de kans op complicaties bij diabetes vrij groot is. Zo heeft iemand met diabetes een vergrote kans op: • hart- en vaatziekten • oogproblemen • zenuwaandoeningen • voetproblemen

Thema 3 Chronische aandoeningen

• • •

nierproblemen gewrichtsklachten depressie.

Bekijk de website ‘DIEP’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Te hoge en te lage bloedsuikerspiegel Voor de bewegingsagoog is het belangrijk om de kenmerken van een te hoge (hyper of hyperglykemie) en een te lage (hypo of hypoglykemie) bloedsuikerspiegel te herkennen.

In het merendeel van de gevallen gaat het bij sport om een hypo. Een te lage bloedsuikerspiegel kan namelijk ontstaan door zware inspanning, niet genoeg of te laat eten en te veel insuline. Kenmerken van een hypo zijn: • plotselinge, heftige honger • hoofdpijn • transpiratie • bleekheid • verwarring, wisselend humeur, vreemd gedrag • trillerig • duizeligheid • vermoeidheid.

Wat moet je doen bij een hypo?

Een hypo gaat over als je snel iets zoets eet of drinkt (niet light). Bijvoorbeeld zes tot acht tabletten druivensuiker. Zorg dus dat je altijd druivensuiker of een suikerdrankje bij je hebt. Duurt het nog een uur voordat je een maaltijd hebt? Eet dan alvast een boterham, wat biscuitjes of fruit. In erge gevallen kun je flauwvallen bij een hypo. Bel dan 112.

er nd

De belangrijkste kenmerken van een hyper zijn: • veel plassen • continu dorst hebben • vermoeidheid • misselijkheid, braken • algeheel gevoel van malaise • adem die ruikt naar aceton.

PY R

Bron: Diabetes Fonds (z.d.).

133

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Symptomen die optreden bij een hypo of een hyper.

Het CGM-systeem is het continue glucosemonitoringsysteem. Het meet in feite de bloedglucosewaarden 24 uur per dag, om de paar minuten, door middel van een sensor die op uw buik of arm wordt aangebracht, met behulp van een automatisch inbrengapparaat. De sensor meet uw interstitiële glucosewaarde, dat is de glucosewaarde die zich in de vloeistof tussen de cellen bevindt.

PY R

Wat is CGM

Meten van de bloedsuikerspiegel Tot voor kort moest iemand met diabetes regelmatig de bloedsuiker meten met behulp van een vingerprikje. Je doet dit door zelf een druppel bloed te prikken met behulp van een prikpen en dit druppeltje te laten analyseren door een glucosemeter. Dat bloedprikken is niet altijd even handig. Gelukkig is er tegenwoordig een methode die continu de bloedglucosewaarden meet. Dit gebeurt met een sensor. Met behulp van je telefoon lees je de waarde af. Je kunt dit veel regelmatiger doen dan met het vingerprikje. Op die manier is het gemakkelijker om de waarde enigszins constant te houden. Hiermee voorkom je in enige mate complicaties.

Bron: Medtronic Diabetes (z.d.).

134

CMG.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 3 Chronische aandoeningen

Belang van sportbeoefening Zeker voor mensen met diabetes is sporten van groot belang. Deze groep heeft namelijk een verhoogde kans op allerlei aandoeningen van de bloedvaten, waaronder een hartinfarct en een CVA. De belangrijkste oorzaak van een amputatie bij ouderen is diabetes. Regelmatig sporten verkleint de kans op deze complicaties.

Daarnaast leidt regelmatig bewegen tot het verminderen van overgewicht, de belangrijkste oorzaak van diabetes type 2. Er zijn voorbeelden bekend van mensen bij wie diabetes type 2 was vastgesteld en die vanaf dat moment serieus zijn gaan sporten, bij wie de verschijnselen van diabetes na verloop van tijd geheel verdwenen.

PY R

Bovendien blijkt dat door regelmatig te bewegen de bloedsuikerspiegel en de vethuishouding in het bloed, de lever en de spieren verbetert. Deze verbeteringen leiden tot een kleinere kans op problemen met hart en bloedvaten.

Sporten moet! En wel om de volgende redenen: • Het vermindert kans op complicaties. • Door sport vermindert de insulinebehoefte met 30 tot 50 procent. • Sport verbetert de insulinegevoeligheid. • Sport draagt bij aan bewuster omgaan met bloedglucoseregulatie. • Bewegen = afvallen = positieve invloed op diabetes.

135

Bekijk de filmpjes ‘SPORTEN EN DIABETES | Wat is het effect van sporten op je glycemie bij type 1 diabetes?’, ‘Sporten met diabetes 2’, ‘Hoeveel moet je sporten als je diabetes hebt?’ en ‘Diabetes en sport’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sportadvies • Sport regelmatig, meet regelmatig (voor, tijdens, na). • Pas op met intensief sporten zonder toezicht/alleen (hypo). • Informeer huisgenoten waar en over het tijdstip. • Draag een SOS-bandje. • Begin niet met sporten als de bloedglucosespiegel lager is dan 5 mmol. • Zweef- en deltavliegen zijn verboden, duiken mag alleen onder voorwaarden. • Sporten met pauzemomenten zijn over het algemeen geschikt. • Duursporten zijn in principe geschikt als ze niet al te intensief (submaximaal) beoefend worden. • Vul tijdig je vochtbalans aan, vermijd koolhydraatrijke drankjes. • Neem wel snelle koolhydraten mee in geval van hypo. • Eet na afloop van een redelijke inspanning. • Vermijd schokbelasting van de benen, draag goed schoeisel.

Bekijk de websites ‘Diabetesfonds - Sporten en bewegen met diabetes’ en ‘Diabetes- Bewegen en sport’. Lees de verdiepingsstof ‘Praktische tips om te sporten met diabetes’.

Opdracht 18 Vormen van diabetes

Er worden drie vormen van diabetes onderscheiden: 1. diabetes type 1 2. diabetes type 2 3. zwangerschapsdiabetes.

a. Geef een beschrijving van deze drie vormen van diabetes.

PY R

Bekijk het filmpje ‘Verschillende typen diabetes en de behandeling ervan’.

b. Vul het antwoord van vraag a eventueel aan.

Opdracht 19 Klachten diabetes type 2 Diabetes type 2 begint heel langzaam. Beschrijf de klachten die langzaam maar zeker ontstaan bij diabetes type 2.

136

Thema 3 Chronische aandoeningen

Opdracht 20 Complicaties van diabetes

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

a. Noteer de belangrijkste complicaties van diabetes. b. Werk één complicatie uit.

Bekijk op de website ‘DIEP’ het artikel ‘Gevolgen van langdurige hyperglycemie’.

Opdracht 21 Hypo en hyper

a. Beschrijf de belangrijkste kenmerken van een hypo. b. Beschrijf de belangrijkste kenmerken van een hyper.

Opdracht 22 Belang van bewegen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar waarom zeker voor mensen met diabetes sport en bewegen zo belangrijk is.

Opdracht 23 Sportadvies

Bij Simon is onlangs diabetes type 2 vastgesteld. Simon is 38 jaar en heeft fors overgewicht (BMI 36.8). Hij wil graag wat aan sport en bewegen gaan doen. Formuleer een sportadvies voor Simon.

3.5 Kanker

Kanker is een verzamelnaam van een groot aantal verschillende ziektebeelden die allemaal met elkaar gemeen hebben dat er sprake is van een ongecontroleerde celdeling.

PY R

Ons lichaam maakt voortdurend nieuwe cellen aan om oude en beschadigde cellen te vervangen. De kern van elke cel bevat informatie over wanneer een cel moet delen en wanneer niet. Deze informatie ligt opgeslagen in het erfelijk materiaal, het DNA, dat in de celkern ligt opgeslagen. Deze stukjes informatie heten genen. Door verschillende oorzaken kan er iets misgaan met de celdeling, waardoor er een ongecontroleerde celdeling ontstaat. Dit kan erfelijk zijn, ontstaan door schadelijke invloeden (zoals roken, drinken en te veel zonlicht) of door toeval. Normaal gesproken kan een cel zichzelf repareren, maar soms werkt dit niet. Er ontstaat dan een ongecontroleerde celdeling en dan is er sprake van kanker. Kanker is min of meer een ouderdomsziekte. Daarom is het ook de verwachting dat het aantal mensen met kanker de komende jaren toeneemt.

137

Toename kanker

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Nooit eerder klonk de diagnose kanker in één jaar tijd zo vaak. In 2021 kwamen er 124.000 nieuwe kankerpatiënten bij, 10 procent meer dan het jaar ervoor - terwijl het aantal patiënten gemiddeld met 2 procent per jaar stijgt. Dit blijkt volgens het AD uit cijfers van de Nederlandse Kankerregistratie en het Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL) die de krant heeft opgevraagd. Borstkanker (15.700 nieuwe patiënten), huidkanker (plaveiselcelcarcinoom, 14.900), longkanker (14.700), prostaatkanker (13.700) en darmkanker (12.900) waren de meest voorkomende vormen van kanker. Een derde van de nieuwe patiënten in 2021 was 75 jaar of ouder. In 6 procent van de gevallen was de patiënt jonger dan 45 jaar.

Bron: Radar AVROTROS (2022).

Meest voorkomende vormen van kanker bij vrouwen en mannen.

Bekijk de filmpjes ‘Wat is kanker?’ en ‘Kanker.nl’.

C 138

Oorzaken Behalve factoren als ouderdom, erfelijkheid, blootstelling aan kankerverwekkende stoffen en straling, speelt de leefstijl een belangrijke rol bij het krijgen van kanker. Ongeveer een derde van alle gevallen van kanker is toe te schrijven aan een ongezonde leefstijl.

PY R

Bekijk voor meer informatie over soorten kanker, behandelingen, bijwerkingen en dergelijke de websites ‘Kanker.nl’, ‘KWF - Wat is kanker?’ en ‘Gezondheidsplein - Alles wat je moet weten over kanker’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 3 Chronische aandoeningen

De preventie van kanker is dan ook gericht op: • gezond eten • gezond gewicht • verstandig zonnen • niet roken • voldoende bewegen • niet te veel alcohol.

Omdat leefstijl onder andere te maken heeft met de sociaaleconomische status van mensen en het feit dat ook omgevingsinvloeden een rol spelen, is het aantal gevallen van kanker zeker niet gelijk verdeeld over Nederland. In de Nederlandse Kankeratlas wordt dat heel goed duidelijk gemaakt.

Nederlandse Kankeratlas

PY R

In de Nederlandse Kankeratlas is de impact te zien van kanker per regio in Nederland. Deze interactieve digitale atlas toont patronen van hoe vaak bepaalde kankersoorten voorkomen (incidentie), gebaseerd op waar mensen woonden toen ze de diagnose kanker kregen. Dit is in kaart gebracht voor de 24 meest voorkomende kankers in Nederland en voor al deze kankersoorten samen. Bron: Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL) (z.d.).

Preventief belang van bewegen Lichaamsbeweging verkleint het risico op kanker. In Nederland zou 2% tot 4% van alle nieuwe gevallen van kanker te voorkomen zijn als iedereen voldoende ging bewegen. Onderzoekers denken dat onvoldoende bewegen in combinatie met ongezonde voeding en overgewicht verantwoordelijk is voor ongeveer 30% van alle gevallen van kanker.

139

Dikkedarmkanker en voldoende bewegen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Mensen met een actieve leefstijl hebben naar schatting 40 tot 50% minder kans op dikkedarmkanker. Lichamelijke activiteit heeft op verschillende manieren effect op het ontstaan van deze kankersoort. Het risico op dikkedarmkanker neemt mogelijk af doordat het lichaam de afvalstoffen sneller via de dikke darm afvoert als men voldoende beweegt. Schadelijke stoffen in de voeding hebben dan minder lang contact met het darmslijmvlies. Hierdoor is er waarschijnlijk minder kans op schade.

Door voldoende lichaamsbeweging bevorder je: • een gezond gewicht • een gezonde hormoonhuishouding • een goede spijsvertering (afvalstoffen worden sneller afgevoerd) • een sterk immuunsysteem (afweer).

Wat is voldoende lichaamsbeweging? Je beweegt voldoende als je voldoet aan de beweegrichtlijnen. Bekijk de website ‘Kenniscentrum sport en bewegen - Beweegrichtlijnen’.

Door te gaan sporten kun je aan meer lichaamsbeweging komen, maar ook dagelijkse activiteiten zijn geschikt door bijvoorbeeld wat harder te fietsen, wat steviger door te wandelen of wat vaker de trap te nemen.

Borstkanker en bewegen

Bron: Borstkanker.nl (z.d.).

PY R

Vrouwen die elke dag minimaal een halfuur aan lichaamsbeweging doen, hebben een lager risico op borstkanker in vergelijking met vrouwen die weinig bewegen. Mogelijk kan dit verband verklaard worden doordat lichaamsbeweging van invloed is op de hoeveelheid hormonen in het lichaam. Het is bekend dat vrouwelijke geslachtshormonen een belangrijke rol spelen bij het ontstaan van borstkanker. Een actieve leefstijl verlaagt het gehalte aan vrouwelijke geslachtshormonen en vermindert op die manier de kans op borstkanker. Vrouwen die regelmatig lichamelijk actief zijn hebben naar schatting 20 tot 40% minder kans op borstkanker.

Bekijk de filmpjes ‘Hoogleraar Kankerepidemiologie Bart Kiemeney over voldoende bewegen’ en ‘Bewegen bij kanker’.

140

Thema 3 Chronische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De positieve effecten van sport en bewegen zijn: • Het helpt tegen de vermoeidheid. • Het zorgt ervoor dat het lichaam sneller herstelt. • Het draagt bij aan het zich beter en energieker voelen. • Het draagt eraan bij dat je de behandelingen beter doorstaat. • Het leidt de gedachten af van de ziekte.

Belang van bewegen na kanker Uit onderzoek blijkt dat bewegen bij het herstel na kanker helpt. Bewegen is niet alleen effectief na de behandeling, maar ook al tijdens de chemotherapie. Wetenschappelijke onderzoeken hebben het nut van bewegen en het onder begeleiding sporten bij kanker aangetoond.

Daarnaast is het belang van bewegen ook gelegen in: • het bieden van ontspanning in een stressvolle periode • het onderhouden van sociale contacten, lotgenotencontacten • een bijdrage aan de algehele gezondheid • een bijdrage aan het zelfvertrouwen. Bekijk het filmpje ‘Meer bewegen: het verhaal van Dick’.

Soms is er ook angst (bewegingsangst) of onzekerheid om te gaan sporten. Kan ik weer gaan sporten? Op welke intensiteit mag ik sporten? Welke oefeningen zijn goed voor mij? Mag ik (spier)pijn voelen? Tot hoever kan ik gaan? Hoelang per keer en hoeveel keer per week mag ik sporten? Dit zijn allemaal vragen die mensen met kanker, of die kanker hebben gehad, kunnen hebben. Als bewegingsagoog kun je antwoord geven op deze vragen.

Bekijk het filmpje ‘Waarom een beweegprogramma?’.

Daarnaast is er een beweegprogramma voor herstel en balans dat wordt verzorgd in revalidatiecentra, ziekenhuizen en fysiotherapiepraktijken, volgens de richtlijn oncologische revalidatie.

PY R

Er zijn steeds meer specifieke programma’s en interventies, gericht op deze doelgroep, bijvoorbeeld: • Stichting Tegenkracht (www.tegenkracht.nl/) • Oncofit (www.bewegenalsmedicijn.nl/waarom-bam/beweegprogrammas/oncofit) • Stichting Herstel en balans (www.herstel-en-balans.nl/).

De meeste beweegprogramma’s bestaan uit een combinatie van krachttraining en training van het uithoudingsvermogen. Er is geen standaard trainingsprogramma. Per persoon wordt een individueel trainingsprogramma gemaakt, afhankelijk van het doel dat iemand wil bereiken. Lees de verdiepingsstof ‘Sporten en bewegen tijdens kanker’.

141

Opdracht 24 Wat is kanker?

Opdracht 25 Leefstijl en kanker

a. Leg uit wat kanker is. b. Noteer de vier meest voorkomende vormen van kanker in Nederland.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje van vijf studenten maken. a. Noteer de vijf leefstijlfactoren en verdeel deze factoren over de leden van het groepje. b. Zoek informatie over de betreffende leefstijlfactor en kanker. c. Bespreek met elkaar alle resultaten en kom tot een conclusie.

Opdracht 26 Belang van bewegen

Beschrijf het belang van bewegen met betrekking tot kanker (zowel preventief als curatief).

Opdracht 27 Beweegprogramma’s

Deze opdracht kun je het beste met de hele groep maken. Zoek met elkaar naar een aantal beweegprogramma’s die bestemd zijn voor mensen met/na kanker. Verdeel de programma’s over de groepjes. Geef met je groepje een beschrijving van het betreffende programma en presenteer dit aan de rest van de groep.

3.6 Chronische pijn

De kans is groot dat je als bewegingsagoog te maken krijgt met mensen met uiteenlopende chronische aandoeningen die gepaard gaan met pijn. Je kunt hierbij denken aan: • complex regionaal pijnsyndroom type 1 (CRPS) (Vroeger werd dit posttraumatisch dystrofie genoemd.) • fibromyalgie • chronischevermoeidheidssyndroom (CVS) • chronische hoofdpijn (onder andere migraine) • whiplash.

C 142

PY R

Daarnaast is er een grote groep mensen met pijnklachten bij wie het onduidelijk is waar de pijn vandaan komt. Dat geldt min of meer ook voor het chronischevermoeidheidssyndroom. Een van de klachten hierbij is ernstige, onverklaarbare vermoeidheid. Je kunt twee soorten pijn onderscheiden, namelijk acute pijn en chronische pijn. In deze paragraaf gaat het om chronische pijn. Deze pijn bestaat langer dan drie tot zes maanden en de weefselbeschadiging varieert van duidelijk tot onduidelijk.

Thema 3 Chronische aandoeningen

Wat is het Chronisch Vermoeidheidssyndroom?

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Als een arts u vertelt dat u het Chronisch Vermoeidheidssyndroom (CVS) heeft, bent u al 6 maanden of langer achter elkaar erg moe. De arts en u weten niet waarom u zo moe bent. Rusten helpt niet tegen de moeheid. Door de moeheid kunt u veel minder dingen doen dan u gewend was. U heeft bijvoorbeeld moeite met uw werk, studie, huishouden, sport of leuke dingen doen met familie en vrienden.

Chronisch vermoeidheidssyndroom oorzaak Als een arts het Chronisch Vermoeidheidssyndroom vaststelt, kan hij geen oorzaak voor de ernstige moeheid vinden in uw lichaam. De aanleiding van de moeheid kan wel lichamelijk zijn. Bijvoorbeeld een infectie, een operatie of een bevalling. De moeheid kan ook zijn begonnen na een belangrijke gebeurtenis in uw leven. Bijvoorbeeld toen een vriend of familielid overleed of toen u een nieuwe baan kreeg. Het is niet altijd duidelijk waardoor de moeheid is begonnen. Bron: Nederlands Kenniscentrum Chronische Vermoeidheid (NKCV) (z.d.).

Voor veel mensen geldt dat ze in een neerwaartse spiraal terecht zijn gekomen. Langzaam maar zeker is de pijn of de vermoeidheid de baas over de betreffende persoon geworden. De pijn is het complete leven gaan beheersen. Veel revalidatieprogramma’s zijn erop gericht om langzaam maar zeker de mensen weer de baas over hun pijn of vermoeidheid te laten worden. Een belangrijke voorwaarde is dat mensen de pijn accepteren. Een redelijk succesvolle therapie is dan ook de acceptance and commitment therapy (ACT). Deze vorm van therapie is er vooral op gericht om anders te denken over je pijn en er anders mee om te gaan.

Wat is ACT

PY R

ACT is een bewezen effectieve vorm van gedragstherapie. De therapie komt vanuit het meer bekende cognitieve gedragstherapie. ACT helpt je om de gedachten en emoties die je hebt te accepteren en te omarmen in plaats van het gevecht met ze aan te gaan. We willen die negatieve gedachten vaak niet hebben en proberen ze dan ook vakkundig te onderdrukken. Maar juist door dat te doen, krijgen die gedachten en bijbehorende gevoelens meer kracht en komen ze op een ander moment weer sterker terug. Bron: Psyned (z.d.).

Voor wat betreft de bijdrage van de bewegingsagogie gaat het er vaak om de patiënten een evenwicht te laten vinden tussen belasting en belastbaarheid.

143

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Wat is pijn? Pijn heeft een belangrijke signaalfunctie. Zodra we pijn ervaren, wordt dit als waarschuwing opgevat. Het is moeilijk om een goede omschrijving van pijn te geven. Een hoogleraar aan de universiteit van Utrecht omschreef pijn als ‘au’. Het subjectieve van pijn blijkt uit de volgende omschrijving: pijn is wat een patiënt zegt dat het is en treedt op wanneer de patiënt zegt dat het optreedt.

Het emotionele aspect speelt bij pijn een belangrijke rol. Het maakt de beleving en het gedrag zo verschillend dat objectief beoordelen en beschrijven van pijn onmogelijk is.

Pijn

De International Association for the Study of Pain (IASP) heeft pijn als volgt gedefinieerd: • Pijn is onzichtbaar. • Pijn is een gevoel. • Pijn is onaangenaam. • Pijn voelt als schade.

U bent de enige die kan vertellen of u pijn hebt. Het is helaas niet meetbaar of te zien op scans of foto’s. Pijn is altijd een sensorische en emotionele ervaring. Sensorisch wil zeggen: de technische kant van het gevoel. Bijvoorbeeld dat de pijn in de duim zit en niet ergens anders. Pijn is bedoeld als een alarm om u te beschermen.

Bron: Rijndam Revalidatie (z.d.).

Model van Loeser Loeser laat in zijn cirkelmodel zien welke factoren een rol spelen bij hoe we ons uiteindelijk gedragen in geval van pijn.

PY R

Pijn begint bij nociceptie. Dit is het omzetten van pijnprikkels in elektrische signalen in de zenuw. Hoe dit precies gebeurt, is niet bekend. Waarschijnlijk spelen vrijkomende neurotransmitters als gevolg van schade een belangrijke rol. In deze fase ervaart de persoon nog geen pijn. Dat gebeurt pas in de volgende fase. De pijnbeleving is het emotionele aspect van de pijn. Iedereen gaat anders om met het ervaren van pijn. De een raakt in paniek, de ander blijft rustig. De een wordt angstig, onzeker en passief, de ander boos en actief. Uiteindelijk lijdt dit tot het pijngedrag. Dit gedrag komt tot stand op basis van een wisselwerking tussen de pijnlijder en de omgeving. Bij dit laatste kun je denken aan de hoeveelheid aandacht die de omgeving schenkt aan de pijnlijder. Wordt de pijn (te) serieus genomen of niet? Door deze wisselwerking is het mogelijk dat er een vorm van chronische pijn ontstaat.

144

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 3 Chronische aandoeningen

Het model van Loeser, vier cirkels die tezamen pijn vormen.

Het revalidatiecentrum Rijndam hanteert een model dat illustreert dat bij pijn verschillende aspecten betrokken zijn. Het gaat om een samenspel tussen de volgende aspecten: • lichamelijke aspecten • emoties • gedachten • gedragingen.

er nd Zo

PY R

Deze aspecten worden weer onderverdeeld in factoren die per persoon verschillen. Afhankelijk van deze persoonlijke invulling wordt een revalidatieprogramma opgesteld.

145

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Wat is chronische pijn? Opvallend is dat de tijd die de pijn aan moet houden in verschillende omschrijvingen varieert. In een aantal gevallen wordt al over chronische pijn gesproken als de pijn langer dan zes weken duurt. Belangrijk in de omschrijving is dat er bij chronische pijn geen sprake meer is van een waarschuwingsfunctie. Bovendien is er geen een-op-eenrelatie (meer) met het oorspronkelijke letsel.

Bij het ontstaan spelen verschillende factoren een rol, zoals biologische en psychosociale factoren. In een aantal gevallen is er een biologische aanleiding die de pijn veroorzaakt. Maar, zoals uit de beschrijving blijkt, de relatie met dit oorspronkelijk letsel raakt steeds meer op de achtergrond. Allerlei andere factoren, zoals die benoemd worden in het model van Rijndam (angst, spierspanning, stress, overbelasting, vermijden), gaan langzaam maar zeker een rol spelen bij het manifest blijven van de pijn. Bekijk het filmpje ‘Voorlichting patiënten over chronische pijn’.

Wat is chronische pijn?

Pijn is een natuurlijk beschermingsmechanisme van uw lichaam. Er is iets niet in orde en daar moet iets aan gedaan worden. Acute pijn heeft meestal een duidelijke oorzaak, bijvoorbeeld een verwonding of infectie. Na een tijdje rust of behandelen van de oorzaak, gaat deze pijn weer over.

Pijn kan echter ook chronisch worden. We spreken van chronische pijn: • Wanneer pijnklachten langer dan 3 maanden blijven bestaan. • Er geen één op één relatie (meer) is met het oorspronkelijke letsel.

Vaak zijn er meerdere redenen waarom de pijn blijft. Dit is in iedere situatie anders. Daarom is het belangrijk om inzicht te krijgen in uw persoonlijke situatie.

er nd

Pijnrevalidatie De pijnrevalidatie richt zich dus niet op het verminderen van de pijn of het zoeken naar de oorzaak. In het verleden is dit meestal zonder succes al uitgebreid gebeurd. Wel wordt gekeken naar factoren die een rol spelen bij het verergeren van de klachten.

PY R

Bron: Netwerk Chronische Pijn (z.d.).

Veel mensen met chronische pijn krijgen te maken met negatieve reacties uit de omgeving. Het merendeel van hen gaat ernstig twijfelen aan zichzelf. Aan leuke activiteiten komt men niet meer toe. Dit alles roept emoties van verdriet, irritatie, frustratie en eenzaamheid op. In sommige gevallen kunnen de pijnklachten een excuus worden om minder leuke dingen te ontlopen of juist om aandacht te krijgen. Op de een of andere manier proberen mensen toch nog winst te halen uit hun ziekte. Dit wordt ziektewinst genoemd.

146

Thema 3 Chronische aandoeningen

Op deze factoren en mechanismen probeert men de cliënt meer grip te geven. Aangezien de omgeving (met name het gezin of naaste familieleden) hierbij een belangrijke rol speelt, wordt deze vrijwel altijd betrokken bij de behandeling.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Het gaat erom langzaam maar zeker weer wat grip te krijgen op de pijn en daarmee op het dagelijks leven. Het gaat niet om het bestrijden van de pijn, maar om mensen om te leren gaan met de pijn. Hierbij is een herstel van de balans tussen belasting en belastbaarheid heel belangrijk.

Pijnrevalidatie Rijndam

Veroorzaakt uw pijn problemen in uw dagelijks leven? Wilt u weer actiever worden, ondanks uw pijn? Tijdens de revalidatie werkt u aan het herstel van de balans tussen belasting en belastbaarheid. U leert herkennen welke factoren uw pijn verergeren of verminderen en hoe u daar invloed op kunt uitoefenen. Bovendien gaat u een dagindeling maken waarin rust en activiteit elkaar afwisselen. Daardoor kunt u steeds meer activiteiten weer doen die voor u belangrijk zijn. De op elkaar afgestemde behandelingen zijn erop gericht beter te functioneren met de pijn. Daardoor krijgen de pijn en de gevolgen ervan een minder grote plek in uw leven. Ook worden direct betrokkenen uit uw omgeving uitgenodigd om aanwezig te zijn bij enkele onderdelen van de behandeling zoals de gesprekken met de maatschappelijk werkende.

Om de pijn te beïnvloeden is het nodig de behandeling te richten op alle factoren die een rol spelen bij het pijnprobleem. Door deze factoren op het gebied van lichaam, emotie, gedachten en gedrag tegelijkertijd te behandelen kan de pijngevoeligheid minder worden. Een belangrijke regel tijdens de behandeling is dat u zich richt op het weer uitvoeren van belangrijke en energie gevende activiteiten.

Bekijk het filmpje ‘Wat is pijnrevalidatie?’.

nd Zo

PY R

Bron: Rijndam Revalidatie (z.d.).

Het belang van bewegen Er is een duidelijke relatie tussen pijn en belastbaarheid. Pijn vermindert de belastbaarheid, maar bij verminderde belastbaarheid is er eerder sprake van overbelasting. Overbelasting veroorzaakt weer meer pijn. Op deze manier loopt de belastbaarheid van mensen met chronische pijn snel terug en wordt het steeds moeilijker de eigen grenzen te respecteren. Toch zullen deze mensen hun grenzen moeten leren kennen. Bewegingsactiviteiten kunnen hier een bijdrage aan leveren.

147

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Zwemtraining

Een andere groep met chronische pijn is zo bang dat men helemaal niet meer tot belasting komt. Bij deze groep is sprake van onderbelasting. Ook bij deze groep kan door sport en bewegen de negatieve spiraal doorbroken worden. Deze groep leert langzaam maar zeker beter omgaan met de pijn.

Onderzoek naar het effect van zwemtraining op de pijnbeleving van mensen met chronische pijn leidde tot de constatering dat een groot deel van de proefpersonen (75 procent) aangeeft dat zwemmen ze goed doet en dat een nog groter deel aangeeft dat ze plezier beleeft aan de zwemactiviteit. Vooral de lichamelijke stijfheid blijkt tijdens het zwemmen aanzienlijk te verminderen. De vermindering in pijn en stijfheid is het grootst bij de proefpersonen die na de zwemtherapie het zwemmen zelfstandig of onder begeleiding voortzetten.

Daarnaast kan bewegen een positieve bijdrage leveren aan het enigszins verminderen of het je minder bewust zijn van de pijn. Bewegingsactiviteiten kunnen ontspannend zijn. Denk bijvoorbeeld aan ontspanningsoefeningen en wateractiviteiten. Het vermogen om te kunnen ontspannen is belangrijk. De energie die bij mensen met chronische pijn verloren gaat als gevolg van krampachtige en geforceerde houding, wordt teruggewonnen door te leren de spieren te ontspannen. Het gevolg is dat het persoonlijke fitheidsgevoel toeneemt en de persoon beter opgewassen is tegen het pijngevoel.

Ook het, al sportend, in contact komen met lotgenoten heeft een positief effect.

Sporten

Mechanisme Als je sport komt er een klein stofje vrij in je lichaam, namelijk endorfine. Endorfine heeft veel overeenkomsten met morfine, een sterk pijnstillend geneesmiddel, maar wordt dus door je eigen lichaam aangemaakt wanneer je je lichamelijk inspant. De endorfine zorgt ervoor dat je minder pijn voelt.

PY R

Het is aangetoond dat mensen minder pijn voelen tijdens of vlak na het sporten. Voor patiënten die last hebben van chronische pijn kan sporten en bewegen een manier zijn om met deze pijn te leren leven. Maar hoe werkt dit nu eigenlijk?

Runner’s high Na een eind rennen voelen hardlopers zich vaak heel goed. Wetenschappers kwamen er in de jaren 70 achter dat er na een eind rennen veel endorfine in de hersenen van hardlopers zit.

148

Thema 3 Chronische aandoeningen

Er is een duidelijke overeenkomst tussen de hoeveelheid endorfine en het humeur van de hardloper. Deze staat van euforie wordt ook wel de “Runner’s high” genoemd: hardlopers voelen zich ‘high’ door het leveren van de inspanning.

Bron: Pijn.nl (z.d.).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Pijngrens verhogen Het is ook aangetoond dat mensen hun pijngrens kunnen verhogen door regelmatig te sporten. Dit betekent dat mensen die vaak sporten over het algemeen beter tegen pijn kunnen. Dit is waarschijnlijk te wijten aan psychologische en biologische factoren. Atleten hebben een hogere pijntolerantie dan mensen die een normale hoeveelheid beweging krijgen.

Lees de verdiepingsstof ‘Sport- en beweeginterventies voor mensen met chronische aandoeningen’ en ‘Fibromyalgie’.

Opdracht 28 Wat is pijn?

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat pijn is. b. Bespreek met elkaar hoe je aankijkt tegen mensen met chronische pijn (of chronische vermoeidheid).

Opdracht 29 Chronische aandoeningen

Deze opdracht kun je het beste met de hele groep maken. Inventariseer met de groep een aantal chronische aandoeningen waarbij pijn een rol speelt. Verdeel de aandoeningen over de groepjes. Geef met je groepje een beschrijving van de betreffende aandoening en presenteer dit aan de rest van de groep.

Opdracht 30 Tussen de oren

PY R

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Discussieer met elkaar over de stelling: bij mensen met chronische pijn zit de pijn tussen de oren en heeft het niets met fysieke pijn te maken.

Opdracht 31 Model van Loeser Leg het model van Loeser uit.

Opdracht 32 Model van Rijndam Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar het model van Rijndam. Leg uit welke factoren een rol spelen bij het ontstaan van pijn en het in stand blijven van de pijn.

149

Opdracht 33 Wat is chronische pijn Bekijk het filmpje ‘Voorlichting patiënten over chronische pijn’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 34 Pijnrevalidatie

Geef een omschrijving van chronische pijn.

Bekijk het filmpje ‘Pijnrevalidatie’.

a. Geef een samenvatting van de inhoud van het filmpje. b. Geef je mening over deze aanpak van chronische pijn.

Opdracht 35 Belang van bewegen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar het belang van bewegen in geval van chronische pijn.

Opdracht 36 Bewegingsagogie en chronische pijn/vermoeidheid

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Je krijgt als bewegingsagoog een groepje cliënten met chronische pijn en/of vermoeidheid. Er wordt je gevraagd een bijdrage te leveren aan het programma ‘De pijn (of vermoeidheid) de baas!’. Bespreek met elkaar hoe je dit concreet in zou vullen.

Opdracht 37 Leerdoelen

150

er nd

Je kunt beschrijven wat onder hart- en vaatziekten wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

PY R

Je kunt beschrijven wat onder longaandoeningen wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

Je kunt beschrijven wat onder diabetes mellitus wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

Je kunt beschrijven wat onder kanker wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

Je kunt beschrijven wat onder chronische pijn wordt verstaan en wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

Thema 3 Chronische aandoeningen

3.7 Verdiepingsstof - Angina Pectoris

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Een andere term voor angina pectoris is ‘hartkramp’. Angina pectoris treedt aanvalsgewijs op. Bij een aanval van angina pectoris is er sprake van een onprettig of pijnlijk gevoel van druk op de borst. Soms straalt de pijn uit naar de kaken, schouderbladen of armen. Er kan sprake zijn van misselijkheid. De oorzaak van angina pectoris is een vernauwing van de kransslagaders als gevolg van slagaderverkalking. De klachten ontstaan vaak pas wanneer de slagaders voor meer dan de helft vernauwd zijn. Als de bloedvaten vernauwd zijn, stroomt er minder bloed doorheen. Soms moet het hart meer inspanning leveren dan normaal, denk bijvoorbeeld aan een sprintje trekken, de trap oplopen, het verteren van een zware maaltijd, heftige emoties of een sportactiviteit. In deze gevallen heeft het hart tijdelijk meer zuurstof, dus meer bloed nodig. Bij angina pectoris kan door de vernauwing niet voldoende zuurstofrijk bloed naar de hartspier vervoerd worden. Door dit tekort aan zuurstof ontstaat kramp in de hartspier.

3.8 Verdiepingsstof - Hartafwijkingen bij mensen met downsyndroom

Mensen met het syndroom van Down hebben een grote kans op aangeboren afwijkingen aan het hart. Sommigen van hen zien daarom snel blauw, hebben ademhalingsproblemen of ademen snel. Vaak zijn ze sneller moe en hebben ze het sneller koud, bijvoorbeeld tijdens of na het zwemmen. Het gevolg van de meeste hartafwijkingen is dat het bloed onvoldoende zuurstof op kan nemen en dus onvoldoende zuurstof kan vervoeren naar met name de spieren. Dit leidt sneller tot vermoeidheid.

De hartafwijkingen die voorkomen zijn: • afwijkingen (gaatje) in de scheidingswand tussen boezem en kamer • vernauwing van de longslagader • vergroting of verdikking van de rechterkamer • afwijking in de scheidingswand tussen de boezems.

PY R

Voor de bewegingsagoog is het belangrijk om te weten of de persoon met downsyndroom een hartafwijking heeft en wat de consequenties zijn voor sportbeoefening.

3.9 Verdiepingsstof - Cystic fibrosis Taaislijmziekte (Cystic Fibrosis = CF) is een overerfbare ziekte, waarbij slijm, dat op diverse plaatsen in het lichaam wordt afgescheiden, abnormaal taai is. De belangrijkste plaatsen waar het taaie slijm wordt gevormd zijn de longen, het maag-darmkanaal, de lever, de alvleesklier en de teelballen.

151

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Oorzaak Taaislijmziekte wordt veroorzaakt door een defect gen. Wanneer één defect gen in het lichaam voorkomt, ben je drager van de ziekte, maar zal men er zelf niet door getroffen worden. Wanneer een kind echter van beide ouders een defect gen meekrijgt, zal zich taaislijmziekte ontwikkelen. De ziekte komt relatief weinig voor in Azië en treft vijfmaal meer blanken dan mensen met een zwarte huidskleur. Er is geen risicoverschil tussen meisjes en jongens.

Symptomen De symptomen kunnen zich al tijdens de zuigelingenleeftijd manifesteren, veelal door groeiachterstand en chronische luchtweginfecties. Vooral door de luchtweginfecties hebben patiënten een duidelijk geringere levensverwachting dan normaal. De verminderde productie van alvleesklierenzymen veroorzaakt daarbij een vertraagde groei, een vettige diarree en een tekort aan vet-oplosbare vitaminen. Bij jongens kan onvruchtbaarheid optreden. Bij pasgeborenen is er vaak sprake van een stofwisselingsstoornis. CF-patiënten hebben regelmatig trommelstokvingers. De patiënten ontwikkelen bronchitis of longontsteking. Ook kunnen de afvoergangen van de alvleesklier verstopt raken, wat voor spijsverteringsstoornissen zorgt. Hierdoor is vetopname in het spijsverteringskanaal minder goed mogelijk. Om dit te compenseren moet een CF-patiënt meer eten dan gemiddeld om op lichaamsgewicht te blijven. Ook de vitamineopname kan zijn verstoord, wat een verslechterde conditie tot gevolg heeft. De belangrijkste doodsoorzaak bij deze patiënten is ademhalingsfalen. Intensieve antibioticatherapie werkt steeds minder goed. De ziekte verergert en de prognose verslechtert.

Door nieuwe inzichten en verbeterde behandeling is de levensverwachting de laatste decennia wel sterk verbeterd. Van de patiënten in de jaren 50 geboren haalde slechts 10% de volwassen leeftijd. Van degenen die in de jaren 70 werden geboren haalde ongeveer 60% zijn 25e verjaardag. Het aantal volwassen patiënten in Nederland bedraagt ongeveer 600.

Sta voorbereid aan de start • Heb je een hoge bloeddruk? Ben je snel kortademig bij inspanning? Heb je pijn op de borstkas of in je benen, die toeneemt bij inspanning en in rust verdwijnt? Dan is een bezoek bij je arts aangewezen. • Word je behandeld met insuline? Dan zal het eventueel nodig zijn om een dosisaanpassing te doen voor je gaat bewegen. Bespreek dit met je behandelend arts of diabeteseducator. • Indien je behandeld wordt middels voedingstherapie of suikerverlagende tabletten moeten er doorgaans geen (grote) aanpassingen gebeuren. Het kan zijn dat je een tablet minder nodig zal hebben. Beweging heeft namelijk een gunstig effect op je bloedsuikerwaarden. • Zorg steeds dat je voldoende water en extra koolhydraten meehebt tijdens een fysieke inspanning (bv. een vezelrijke koek; druivensuiker; isotone sportdrank).

PY R O

C 152

3.10 Verdiepingsstof - Praktische tips om te sporten met diabetes

Thema 3 Chronische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Meten is weten! 1. Klassieke aerobe lichaamsbeweging doet de bloedsuikerwaarden dalen, niet alleen tijdens het sporten, maar ook nog vele uren erna; 2. sport bij voorkeur op momenten dat er geen insulinepiek in je bloed zit: voor een maaltijd of 3 à 4 uur erna, dan heb je minder kans op een te lage bloedsuiker (= hypoglycemie of hypo); 3. je bloedsuikerwaarde bij de start is vaak bepalend of je tijdens het sporten een hypo zal doen: sta je lager dan 70 mg/dl, behandel dan je hypo en stel je inspanning even uit; Start liever niet direct met sporten indien je bloedsuikerwaarde lager dan 120 mg/dl is. Neem dan eerst een koolhydraatrijke snack; Is je bloedsuikerwaarde > 270 mg/dl, dan meet je best eerst de ketonen en stel je het sporten even uit; 4. indien je langer dan 30-45 min. sport, is het vrijwel altijd nodig om extra koolhydraten in te nemen tijdens de inspanning. Dit kan met een koolhydraatrijke drank/snack; 5. eet een extra koolhydraatrijke snack voor het slapengaan als je in de late namiddag of avond hebt gesport; 6. bij zeer intensieve sport, waarbij je als het ware ‘in het rood gaat’ (anaerobe lichaamsbeweging) krijg je een bloedsuiker verhogend effect. Dit houdt nog een uurtje aan na het sporten. Spuit dan niet onmiddellijk bij, laat dit effect eerst uitwerken; 7. personen met diabetes type 2 die behandeld worden met suikerverlagende tabletten, meten niet altijd dagelijks. Toch is het raadzaam om vóór een fysieke inspanning (zeker wanneer je medicatie neemt die een hypo kan veroorzaken) je bloedsuikerwaarde te controleren; 8. maar vooral: leer je eigen lichaam kennen. Iedereen reageert verschillend op inspanning. Je kan dit prima onder controle houden indien je voldoende ervaring opdoet.

Tip! Drink voldoende. Onvoldoende vochtopname kan leiden tot uitdroging en werkt hogere bloedsuikerwaarden in de hand.

Bron: Diabetes Liga (z.d.).

3.11 Verdiepingsstof - Sporten en bewegen tijdens kanker

PY R

Bewegen is belangrijk voor je gezondheid. Ook als je kanker hebt of hebt gehad. Het moet natuurlijk wel haalbaar zijn voor je. Hoe pak je dat aan en wie kan je daarbij helpen? Kanker en de behandeling van kanker vraagt veel van je lichaam. Vaak gaat je uithoudingsvermogen achteruit, neemt je spierkracht af en ben je erg moe. Ook psychisch kan het zwaar zijn. Het lijkt misschien logisch om veel rust te nemen tijdens of na de behandeling, maar bewegen is óók goed voor je lichaam en geest. Probeer daarom actief te blijven, bijvoorbeeld door te fietsen, te wandelen of naar de sportschool te gaan. Ben je niet gewend om te bewegen, probeer dan toch actief te worden.

153

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Voordelen van bewegen bij kanker Bewegen tijdens en na de behandeling heeft veel voordelen: • Het helpt bij vermoeidheid, angst en depressie. • Het helpt om uithoudingsvermogen en spierkracht te behouden tijdens de behandeling. • Het helpt om uithoudingsvermogen en spierkracht weer op te bouwen na de behandeling. Dit zorgt voor een sneller herstel. Verder kan bewegen helpen om: • chemotherapie beter te doorstaan en de behandeling vol te houden • minder klachten te hebben, zoals misselijkheid en pijn, en om beter te slapen.

Daarnaast kan bewegen en trainen je het gevoel geven dat je iets positiefs doet voor je lichaam. Werken aan een doel en dat doel ook halen, is goed voor je zelfvertrouwen. Is bewegen veilig als je kanker hebt? Uit verschillende onderzoeken blijkt dat het veilig is om te bewegen als je kanker hebt. Wil je intensief gaan trainen en heb je flink overgewicht of klachten door een hartziekte, vaatziekte of nierziekte? Vraag dan eerst advies aan een arts. Welke vorm van bewegen is het beste? Welke vorm van bewegen het beste is, hangt af van je situatie en het doel dat je wilt bereiken. Wil je werken aan uithoudingsvermogen en spierkracht, dan gelden andere adviezen dan wanneer je wilt bewegen om je stemming te verbeteren. Laat je daarom adviseren of begeleiden door een deskundige.

Val niet stil als je kanker hebt

Bekijk het filmpje ‘Val niet stil als je kanker hebt, blijf bewegen. Het verhaal van Ronald’.

Bron: Kanker.nl (z.d.).

PY R

3.12 Verdiepingsstof - Sport- en beweeginterventies voor mensen met chronische aandoeningen

Belang van bewegen bij aandoeningen Bewegen is van grote invloed op onze lichamelijke gesteldheid en daarmee een bepalende factor voor mensen met chronische aandoeningen. Voldoen aan de beweegrichtlijnen kan helpen chronische aandoeningen te voorkomen, vertraagt de progressie van aandoeningen en verlaagt de ziektelast bij bestaande aandoeningen. In veel gevallen draagt bewegen bij aan gezondheidswinst. In Nederland hebben 10 miljoen mensen ten minste één door de huisarts geregistreerde chronische aandoening. Dit komt overeen met 59% van de Nederlandse bevolking. Wat zijn erkende interventies? Erkende interventies zijn programma’s die door de interventie-eigenaar zijn beschreven volgens een vast format met informatie over doelgroepen, doelstellingen, wijze van uitvoering, kosten,

154

Thema 3 Chronische aandoeningen

(wetenschappelijke) onderbouwing en onderzoek naar uitvoerbaarheid en effectiviteit. Deze erkende interventies met betrekking tot beweegstimulering zijn aanpakken die in de praktijk succesvol blijken. Een erkenning van een interventie geeft aan wat werkt en voor wie. Regionaal varieert dit aanbod nogal, in de ene plaats lopen meer en andere interventies dan in de andere plaats.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Uitgelicht: erkende interventies Hieronder lichten we een aantal interventies uit die zich specifiek richten op mensen met chronische aandoeningen.

Beweeg Bewust (Goed onderbouwd) Beweeg Bewust is een 12 weken durend programma waarbij volwassenen die niet voldoen aan de beweegrichtlijnen en een chronische aandoening hebben, werken aan een actievere leefstijl. Het traject start met het afnemen van vragenlijsten en fysieke tests tijdens een intakegesprek. Vanuit daar worden deelnemers doorverwezen naar een trainingstraject. In het trainingstraject sporten de deelnemers in kleine groepen (twee tot maximaal zes personen) onder begeleiding van een professional. Na 12 weken trainen volgt een evaluatiegesprek waarbij dezelfde vragenlijsten en fysieke tests worden afgenomen als bij het intakegesprek. Daarbij bespreken professional en deelnemer het vervolgtraject rondom de actievere leefstijl. Dit om de deelnemers duurzaam een actievere leefstijl te laten ontwikkelen.

Fitalo (Goed onderbouwd) Het doel van Fitalo is dat individuele deelnemers na 12 maanden structureel meer bewegen en dat zij dit ingebed hebben in hun dagelijks leven. Fitalo wordt uitgevoerd door een beweegcoach, met een netwerk van lokale zorgen welzijnsorganisaties. Deelnemers hebben een intake met de beweegcoach en een gezondheidscheck bij een fysiotherapeut. Gedurende de 12 maanden vinden drie sessies op basis van ‘motivational interviewing’ plaats met de beweegcoach. Tussentijds is er regelmatig contact. Ook wordt driemaal per jaar een dagdeel monitoring gepland in de regio om voortgang van deelnemers vast te stellen.

PY R O

Nationale Diabetes Challenge (Goed onderbouwd) De Nationale Diabetes Challenge heeft als doel om mensen met (een verhoogd risico op) diabetes type 2 in 16-20 weken structureel meer te laten bewegen, in samenwerking met professionals vanuit zorg-, sporten gemeentelijk domein. Deze professionals organiseren vanaf medio april 16 tot 20 weken een wekelijkse wandelbijeenkomst. Tijdens de wekelijkse wandeling loopt een zorg- of sportprofessional mee. Deelnemers werken toe naar de Nationale Diabetes Challenge, eind september. In die week wandelen deelnemers drie dagen aaneengesloten lokaal, om op de vierde dag samen te komen op een centrale locatie in het land om daar de afstand te wandelen waarvoor ze hebben getraind.

Revalidatie, Sport en Bewegen (Goed onderbouwd) Revalidatie, Sport en Bewegen (RSB) heeft als doel deelnemers tijdens revalidatie een actievere leefstijl te laten ontwikkelen en dit te behouden tot minimaal 1 jaar na revalidatie. Bewegen is integraal onderdeel van de revalidatiebehandeling, onder andere door het opnemen van

155

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

individuele sport-en beweegdoelen in het behandelplan en het inrichten van een interne doorverwijsstructuur. Een sporten beweegconsulent organiseert beweeggroepen en kennismakingslessen binnen de revalidatie-instelling. De revalidanten krijgen persoonlijk advies ten aanzien van (het volhouden van) een actieve leefstijl en een warme overdracht naar lokaal sporten beweegaanbod. Na het revalidatietraject voert de sporten beweegconsulent nog twee tot vier gesprekken, met als doel om de deelnemers in de thuissituatie te stimuleren om actief te blijven. De Zeeuwse Leefstijlroute (Goed onderbouwd) De Zeeuwse Leefstijlroute is een wandelprogramma voor mensen met hart- en vaatziekten, diabetes, obesitas, astma/COPD die vanuit de nulde- en eerstelijnszorg worden geadviseerd om te werken aan een gezondere en actieve leefstijl. Het programma bestaat uit een informatiebijeenkomst, een intake, wekelijkse wandelbijeenkomsten, twee workshops over gezonde leefstijl en een afsluitende testdag.

Gedurende 20 weken gaan deelnemers zowel zelf als gezamenlijk aan de slag met persoonlijke opbouwplannen om toe te werken naar de afstand die iemand wil kunnen wandelen. Daarnaast maken zij kennis met het reguliere sporten beweegaanbod in de wijk. De Zeeuwse Leefstijlroute wordt uitgevoerd door sport- of welzijnsorganisaties, eerstelijns zorgorganisaties en (atletiek)verenigingen met bijvoorbeeld een wandelafdeling.

Gecombineerde Leefstijl Interventie (Effectief) Een Gecombineerde Leefstijl Interventie (GLI) is een tweejarige aanpak naar een gezonde leefstijl die zich richt op een combinatie van gezonder eten, meer bewegen en duurzame gedragsverandering. Een GLI bestaat uit een behandelfase gevolgd door een onderhoudsfase en wordt vormgegeven door individuele en groepsbijeenkomsten. Het doel is om volwassenen met obesitas of overgewicht en andere risicofactoren te begeleiden naar een duurzaam gezondere leefstijl. Verschillende GLI’s worden vergoed door de zorgverzekeraar. Lees ook: Wil je meer lezen over wie er in aanmerking komen voor de GLI en welke vergoed worden?

Bron: Alles over sport (2023).

Fibromyalgie betekent letterlijk ‘pijn in bindweefsel en spieren’. Deze pijn is vaak op vele plaatsen tegelijkertijd aanwezig, de zogenaamde ‘pijnpunten’. Fibromyalgie valt in de categorie wekedelenreuma. Het veroorzaakt chronische pijn, stijfheid en vermoeidheid. Ook andere klachten, zoals slaapstoornissen, hoofdpijnen, angsten, depressies, allergieën, concentratieen geheugenstoornissen, temperatuurverhogingen en darmklachten komen voor.

PY R

3.13 Verdiepingsstof - Fibromyalgie

Waardoor de klachten precies ontstaan, is onbekend. Uit bloedonderzoek is niets te vinden dat de aandoening kan verklaren, daarom is het moeilijk om vast te stellen. Er zijn geen medicijnen om de aandoening te genezen. De klachten kunnen verminderen met pijnstillers, matige beweging en rust. Fibromyalgie komt voor bij ongeveer twee op de honderd volwassenen, vooral bij vrouwen in de leeftijdscategorie 20 tot 60 jaar.

156

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Symptomen van fibromyalgie: • pijnlijke, stijve spieren en gewrichten • gevoelige spierknobbeltjes (vooral in nek en schouders) • vermoeidheid en slapeloosheid • hoofdpijn • slaapstoornissen • angsten • depressies • darmklachten • concentratieen geheugenstoornissen.

Thema 3 Chronische aandoeningen

Algemeen sportadvies voor mensen met wekedelenreuma De leefstijlcoach kan bij mensen met wekedelenreuma, zoals fibromyalgie, rekoefeningen doen om verkrampingen van spierweefsel tegen te gaan. Spierversterkende oefeningen zijn van belang om achteruitgang van spieren te voorkomen. Slecht ontwikkelde spieren verstoren namelijk het evenwicht tussen iemands belasting en belastbaarheid. Vaak is er een slechte conditie ontstaan bij mensen met fibromyalgie. Het is belangrijk om het uithoudingsvermogen weer geleidelijk op te bouwen. Fietsen, zwemmen, fitnesstraining zijn hiervoor geschikt. De trainingsopbouw moet worden aangepast bij verergering van klachten. Begeleiding door een leefstijlcoach is nuttig. De leefstijlcoach moet in de gaten houden dat de grenzen niet worden overschreden.

er nd Zo

PY R

Naast spierversterking en spierconditie is het kunnen ontspannen van spieren belangrijk. Het is daarom van belang om ontspanningstechnieken aan te leren. Bijvoorbeeld met yoga is spierontspanning aan te leren en regelmatig toe te passen. Lichamelijke overbelasting moet altijd worden voorkomen.

157

3.14 Begrippen ACT Acceptance and commitment therapy.

Congenitaal Aangeboren.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Ademminuutvolume De totale hoeveelheid verse lucht die zich elke minuut door de luchtwegen beweegt.

Coronair Kransslagader van het hart.

Hyperglykemie Te hoge bloedsuikerspiegel.

C 158

er nd Zo

PY R

Hypoglykemie Te lage bloedsuikerspiegel.

nd er

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

PY R

Thema 3 Chronische aandoeningen

159

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

THEMA 4 ZINTUIGLIJKE AANDOENINGEN

PY R

Inhoud thema • Auditieve beperkingen • Visuele beperkingen • Verdiepingsstof • Begrippen

In dit thema wordt ingegaan op de verschillende zintuiglijke aandoeningen. Je kunt hierbij denken aan problemen met horen en met zien. Je spreekt in dit geval over respectievelijk auditieve en visuele beperkingen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Gehoorproblemen komen in verschillende vormen voor. Zo kan het zijn dat iemand bepaalde frequenties niet meer hoort of dat er sprake is van verlies van geluidssterkte. Dat geldt ook voor de visuele problemen. Hier kunnen zich problemen voordoen die betrekking hebben op het gezichtsveld en op de gezichtsscherpte. Bij zowel de auditieve als de visuele beperkingen wordt ingegaan op de consequenties voor sport en bewegen. Relatie met werkproces Het thema ‘Zintuiglijke aandoeningen’ heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch programma op, en P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.

Leerdoelen • •

Je kunt beschrijven wat onder een auditieve beperking wordt verstaan. Je kunt mensen met een auditieve beperking adviseren en begeleiden op het gebied van sport en bewegen. Je kunt beschrijven wat onder een visuele beperking wordt verstaan. Je kunt mensen met een visuele beperking adviseren en begeleiden op het gebied van sport en bewegen.

• •

4.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Selda loopt stage bij een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking, waarbij ook een deel van de deelnemers een visuele beperking heeft. Ze krijgt de opdracht om aan een groepje van zes deelnemers een les in de gymzaal te geven. Drie van de deelnemers hebben een visuele beperking. Een deelnemer is blind, een deelnemer heeft het syndroom van Usher en een deelnemer heeft last van ernstige staar. Bij de deelnemers is sprake van een lichte tot matige verstandelijke beperking. Selda mag zelf een invulling aan de les geven, maar een deel van de les moet in het teken staan van het vergroten van de mobiliteit en/of de oriëntatie.

PY R O

Gemengd groepje

Selda vraagt zich af wat geschikte sporten bewegingsactiviteiten zijn en waar ze zoal rekening mee moet houden.

161

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Kennisvragen a. Wanneer spreek je van blind? b. Wanneer spreek je van slechtziend? c. Wat is het syndroom van Usher? d. Wat is staar? e. Wat houdt mobiliteitstraining voor mensen met een visuele beperking in? f. Op welke manier kan Jorien invulling geven aan het vergroten van de mobiliteit en/of oriëntatie? g. Wat zijn geschikte sporten bewegingsactiviteiten voor blinden en slechtzienden? h. Waar moet Selda zoal rekening mee houden bij het aanbieden van sporten bewegingsactiviteiten?

4.2 Auditieve beperkingen

Oorzaken Bij een auditieve beperking is er sprake van niet of verminderd kunnen horen. Het kan gaan om doofheid of om een vorm van slechthorendheid. Voor wat betreft de oorzaken van een auditieve beperking kan onderscheid gemaakt worden tussen aangeboren en niet-aangeboren of verworven oorzaken: Aangeboren oorzaken: • erfelijke factoren • stoornissen ontstaan tijdens de zwangerschap (aanlegfouten, fouten in de celdeling, hersenvliesontsteking).

Niet-aangeboren oorzaken: • hersenbeschadiging als gevolg van bijvoorbeeld zuurstofgebrek • lawaai, harde geluiden • ouderdom • infectieziekte (rodehond, bof, mazelen, polio, kinkhoest, hersenvliesontsteking).

PY R

Erfelijke factoren vormen de belangrijkste oorzaak. Het is niet altijd zo dat iemand direct bij de geboorte volledig doof is. In het merendeel van de gevallen is het verloop progressief. Langzaam maar zeker verliest iemand zijn gehoor. In een aantal gevallen maakt doofheid onderdeel uit van een syndroom. Een voorbeeld hiervan is het syndroom van Usher. Tegenwoordig speelt ook lawaaidoofheid een belangrijke rol. Dit kan ontstaan door regelmatige blootstelling aan harde geluiden. Er zijn aanwijzingen dat vooral jongeren steeds vaker en op jongere leeftijd worden blootgesteld aan een hoeveelheid geluid die een risico kan vormen. Lees de verdiepingsstof ‘Syndroom van Usher’.

162

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

Lawaaidoofheid

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Lawaaidoofheid is slechthorendheid die een gevolg is van blootstelling aan lawaai. Denk daarbij aan werken in een lawaaiige omgeving, concert- of discotheekbezoek of het luisteren van te harde muziek door een koptelefoon. Ook zijn er oorzaken van lawaaidoofheid die minder voor de hand liggen, zoals motorrijden of korte klusjes in en om het huis. Helaas is schade die ontstaat door lawaai niet meer terug te draaien. Het is dus erg belangrijk deze lawaaischade te voorkomen. Kenmerken Mensen met lawaaidoofheid merken dat het gehoor slechter wordt. Dit manifesteert zich het eerst als er sprake is van achtergrondgeluid (receptie of geroezemoes). Ook hebben veel mensen last van oorsuizen. Oorzaken • Lawaaidoofheid ontstaat door langdurige blootstelling aan te hard lawaai. • Hoe harder het lawaai, des te korter is de blootstelling nodig om lawaaischade te veroorzaken. Denk aan bijvoorbeeld een geweerschot of lawaai van een vliegtuig. • Anderzijds kan langdurige blootstelling aan een relatief minder hard lawaai op den duur ook schade veroorzaken. Bijvoorbeeld 8 uur per dag werken in een machinekamer. Bron: Kenniscentrum Nederlands Oogheelkundig Medisch Centrum (KNOMC) (z.d.).

Het is opvallend dat ongeveer 25 procent van de dove mensen ook een visuele beperking heeft.

Daarnaast zijn er nogal wat mensen met een auditieve beperking die last hebben van oorsuizen (tinnitus). Men neemt vrijwel voortdurend geluiden waar, zoals een fluittoon, gezoem of gesuis. Dit wordt als erg hinderlijk ervaren.

PY R

Verschillende auditieve beperkingen Er bestaan verschillende auditieve beperkingen. Zo kan er sprake zijn van doofheid en van verschillende gradaties van slechthorendheid. Voor wat betreft de doofheid kun je twee vormen onderscheiden: perceptieve doofheid en geleidingsdoofheid.

Perceptieve doofheid Bij perceptieve doofheid kan iemand geluid niet goed waarnemen. De oorzaak kan een probleem met het binnenoor, de gehoorzenuw en/of delen van hersenen zijn.

Geleidingsdoofheid Bij geleidingsdoofheid is er iets mis met het doorlaten van geluid. Het doorlaten van geluid heet geleiding. De oorzaak is dan een probleem met het buitenoor en/of middenoor. Daarnaast kun je auditieve beperkingen onderscheiden naar verlies van geluidssterkte en naar verlies van bepaalde toonhoogtes (frequenties).

163

Verlies van geluidssterkte De sterkte van het geluid wordt uitgedrukt in decibels (dB). Wanneer je fluistert, is er sprake van een geluidssterkte van ongeveer 30 dB. Het voeren van een normaal gesprek heeft een geluidssterkte van ongeveer 50 dB.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Het gehoorverlies bij mensen onderling is heel verschillend, er bestaan er veel vormen van slechthorendheid. Bij lichte vormen van slechthorendheid is het gehoorverlies ongeveer 30 decibel. Dat wil zeggen dat men gefluister of het tikken van een wekker niet hoort. Deze mensen zijn nog wel een staat om een helder gevoerd gesprek met weinig personen te volgen.

De weg van het geluid

Welke weg bewandelt het geluid alvorens we het gewaarworden?

Het geluid wordt opgevangen in de oorschelp en deze brengt het naar de gehoorgang. De geluidstrillingen worden door het trommelvlies opgevangen. Het trommelvlies vormt de scheiding tussen uitwendige gehoorgang en het middenoor. De trillingen van het trommelvlies worden opgevangen door de gehoorbeentjes, achtereenvolgens: hamer, aambeeld en stijgbeugel.

De stijgbeugel staat in verbinding met een ander vlies: het ovale venster. Hierachter ligt het binnenoor. Hierin bevindt zich het slakkenhuis, waarin zintuigcellen liggen. Deze cellen nemen de trillingen over van het ovale venster en die bereiken via de gehoorzenuw de hersenen. Daar worden we ons gewaar van het geluid.

Bij een matige vorm van slechthorendheid ligt het gehoorverlies tussen de 30 en 60 decibel. Een normaal gesprek komt overeen met een geluidsterkte van 50 decibel. Voor iemand met een matige vorm van slechthorendheid is het volgen van een gesprek dus al heel lastig en kost het erg veel energie.

C 164

PY R

Bij ernstige vormen van slechthorendheid ligt het gehoorverlies tussen de 60 en 90 decibel. Deze mensen zijn nauwelijks in staat om een gesprek te volgen en horen het geluid van een straaljager als gefluister. Bij een gehoorverlies van meer dan 90 decibel spreken we van doofheid. Het aantal doven en zeer slechthorenden is blijkbaar moeilijk vast te stellen. De geschatte aantallen lopen uiteen van ongeveer 25.000 tot bijna 35.000 mensen. Doven en zeer slechthorenden zijn aangewezen op gebarentaal en/of spraakafzien (liplezen).

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

Verlies van toonhoogte Geluid verschilt voor wat betreft de toonhoogte. De toonhoogte noem je ook wel de frequentie en druk je uit in Herz (Hz). De voor de mens hoorbare toonhoogte ligt tussen de 16 en 20.000 Herz, waarbij 16 Hz heel laag is (baskant) en 20.000 Hz heel hoog is (diskant). Een gewoon gesprek ligt meestal tussen de 400 en 4000 Herz.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Vooral het verlies van hoge tonen komt veel voor. Bij slechthorendheid op oudere leeftijd is er meestal sprake van het wegvallen van de hoge tonen. Daarnaast komen er vormen voor waarbij vooral de lage tonen wegvallen.

Ouderdomsslechthorendheid

Ouderdomsslechthorendheid is een stoornis van het binnenoor en/of de gehoorzenuw die alleen bij oude mensen voorkomt. Hoe dit ontstaat, is niet bekend. Vermoedelijk speelt aderverkalking een rol, maar zeker is dit niet. Ouderdomsslechthorendheid kan ook niet verholpen worden. Wel kan men er met hulpmiddelen als een hoorapparaat goed mee leren leven. Een hoorapparaat biedt echter niet altijd uitkomst. Een hoorapparaat versterkt niet alleen de directe geluiden, maar ook de omgevingsgeluiden. Als er veel geluiden door elkaar zijn, dan zal het moeilijk zijn om een gesprek met iemand te voeren of de gesprekken te kunnen volgen.

Aantallen In 2021 waren er 806.500 mensen met de diagnose slechthorendheid bekend bij de huisarts: 423.000 mannen en 383.500 vrouwen. Vooral vanaf de leeftijd van 55 jaar neemt het percentage mensen met slechthorendheid sterk toe, het meest voor mannen. Exacte cijfers zijn moeilijk te geven. Er zijn instanties die het aantal mensen met een gehoorprobleem in Nederland op ongeveer 1.5 miljoen mensen schatten.

WHO waarschuwt voor gehoorproblemen

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) waarschuwt in haar eerste rapport over gehoorschade: een op de vier mensen wereldwijd heeft in 2050 last van gehoorproblemen. Volgens het rapport zijn veel van de oorzaken van gehoorschade, zoals infecties, ziektes, geboorteafwijkingen en blootstelling aan lawaai, te voorkomen. Nu heeft al een op de vijf mensen last van audiologische problemen.

PY R

WHO waarschuwt: een op de vier mensen heeft in 2050 last van gehoorproblemen.

165

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Slechthorendheid en leeftijd (Bron: VZinfo, z.d.)

Mensen met een matig of ernstig gehoorprobleem maken gebruik van een gehoorapparaat, omdat ze anders bijvoorbeeld nauwelijks een gesprek kunnen volgen. Bij een ernstige beperking kan iemand niet horen wat anderen zeggen, bij een matige beperking alleen met veel moeite. Mannen hebben vaker gehoorbeperkingen dan vrouwen. Bekijk de website ‘Kentalis - Over Kentalis’ en het filmpje ‘Koninklijke Kentalis’.

De ontwikkeling van kinderen met een auditieve beperking Je hebt vast weleens gediscussieerd over wat nu erger is: doof of blind. In elk geval is doofheid een ernstige stoornis, zeker als dit vanaf de geboorte het geval is. De ontwikkeling van kinderen met een auditieve beperking wordt op allerlei fronten bedreigd.

C 166

PY R

In de hele ontwikkeling speelt taal en het communiceren door middel van gesproken taal een belangrijke rol. Er wordt hier kort ingegaan op de gevolgen van een auditieve beperking voor de verschillende ontwikkelingsaspecten: • de taalontwikkeling • de sociaal-emotionele ontwikkeling • de motorische ontwikkeling. De taalontwikkeling Voor het aanleren van taal maakt het moment waarop de auditieve stoornis ontstaat veel verschil. Wordt iemand doof nadat hij zich een taal heeft eigengemaakt, dan is de communicatie een veel minder groot probleem dan als dit niet het geval is. Kinderen die slechthorend zijn, leren veel gemakkelijker gesproken taal en zijn minder afhankelijk van gebarentaal. Toch blijft het voor hen moeilijk om deel te nemen aan het sociale leven.

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Kinderen die doof zijn geworden vóórdat ze enige vorm van taal ontwikkelden, noemen we prelinguaal doof. Voor deze prelinguaal dove kinderen is het leren spreken erg problematisch. Het kind hoort zelfs de eigen stem niet. Slechts een klein aantal doof geboren kinderen ontwikkelt een aardig taalgebruik. Het spreken is vaak erg monotoon. Het merendeel kan zich echter prima verstaanbaar maken met gebarentaal. Helaas geldt deze verstaanbaarheid voor doven onder elkaar en blijft de communicatie met niet-doven problematisch. Alhoewel de meningen verdeeld zijn, kiezen steeds meer instanties die betrokken zijn bij kinderen met een auditieve beperking voor het aanleren van gebarentaal met daarnaast het gebruik van taal als ondersteuning. Deze aanpak noem je ook wel totale communicatie. Totale communicatie omvat alle middelen die de communicatie verbeteren tussen horende mensen en doven of slechthorenden. Voorbeelden zijn gebarentaal, liplezen, blokletters in de hand schrijven, pictogrammen, schrijven, tekenen en vingerspelling. Kinderen met een auditieve beperking kunnen leren lezen door gebruik te maken van pictogrammen (eenvoudige afbeeldingen). De methode is oorspronkelijk voor zeer moeilijk lerende kinderen ontworpen, maar wordt nu algemener toegepast. Kinderen leren pictogrammen verwoorden en begrijpen. Ze leren dat ze van links naar rechts moeten lezen en dat ze boven aan een bladzijde moeten beginnen en van daaruit naar beneden moeten gaan. Geleidelijk wordt de overgang naar gewone letters gemaakt, zodat zij op den duur normaal schrift kunnen lezen.

De sociaal-emotionele ontwikkeling Taal is niet alleen een belangrijk communicatiemiddel. Met taal brengen we ook emoties over, vooral door intonatie. Deze nuances worden door mensen met een auditieve beperking geheel of gedeeltelijk gemist. Je ziet bij hen meer zwart-witgevoelens. Ze zijn of heel blij of heel verdrietig; er zijn minder nuances.

Door de aard van de beperking en de invloed ervan op de communicatie tussen mensen onderling, ondervinden mensen met een auditieve beperking meer problemen op sociaal en maatschappelijk terrein dan horende leeftijdsgenoten.

PY R

Taal is een belangrijk contactmiddel. Zeker gesprekken in groepsverband zijn voor mensen met een auditieve beperking niet of nauwelijks te volgen. Dit leidt tot een achterstand op het gebied van sociale vaardigheden en de dreiging van sociaal isolement. Een bekende uitspraak luidt: “Iemand met een visuele beperking is afgesloten van dingen, iemand met een auditieve beperking is afgesloten van mensen.”

Motorische ontwikkeling In diverse onderzoeken is aan de hand van een motoriektests (De movement ABC) de bewegingsvaardigheid van auditief gehandicapte kinderen vergeleken met die van normaal horende leeftijdgenoten.

167

Bij de ABC-test ligt de normscore op 10. Dat is de score die normaal horende kinderen gemiddeld behalen. Deze gemiddelde score ligt voor auditief gehandicapten op ongeveer 7 à 8. Ze scoren zowel lager op het onderdeel handvaardigheid als op de algemeen lichamelijke vaardigheid. Er bestaat weinig verschil tussen jongens en meisjes.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Met toenemende leeftijd neemt de motorische vaardigheid van auditief gehandicapte kinderen toe, maar ook de motorische achterstand ten opzichte van horende kinderen. Kinderen met een auditieve beperking hebben dus in vergelijking met hun leeftijdgenoten een bewegingsachterstand. Deze achterstand heeft met name betrekking op: • evenwicht, balans • oog-handcoördinatie • uitvoeren van complexe bewegingen (schoolslag) • snelheid (tempo van handelen ligt lager, grotere reactietijd) • ruimtelijke oriëntatie.

Geluid, verbale aanwijzingen, spelen een belangrijke rol bij het aanleren van motorische vaardigheden. Dit moeten mensen met auditieve beperkingen geheel of gedeeltelijk missen. Sommige mensen met een auditieve beperking klossen of sloffen erg bij het lopen. Dit komt vooral doordat zij dit zelf niet goed kunnen horen. Deze problemen in de motorische ontwikkeling maken het extra moeilijk deel te gaan nemen aan sportactiviteiten. Gelukkig zijn er veel verenigingen die voor deze groep een apart aanbod hebben.

C 168

PY R

Verklaring voor de motorische achterstand De volgende factoren verklaren de bewegingsachterstand van kinderen met een auditieve beperking: • een geringere exploratiedrang De geringere exploratiedrang kan verklaard worden door onder andere een verminderd gevoel van veiligheid. Geluiden hebben een signaalwaarde, een horend kind hoort dat moeder in de buurt is. Door het gemis van een vooraankondiging door geluid, gebeuren er veel dingen onverwacht voor doven. Ook wordt de dadendrang van kinderen minder gestimuleerd door geluidseffecten. Bij de baby en het kleine kind zijn het vooral geluidseffecten die uitnodigen tot bewegen en aanleiding vormen tot het herhalen van een handeling. • de aanwezigheid van organische stoornissen Zo kunnen zich stoornissen van het vestibulaire systeem voordoen, waardoor informatie omtrent de stand en de beweging van het lichaam in de ruimte onvoldoende verwerkt wordt. Dit beïnvloedt het evenwicht negatief. • gemis aan auditieve feedback op eigen bewegingen Sommige dove kinderen klossen of sloffen behoorlijk bij het lopen. Dit komt vooral door de verminderde auditieve feedback die zij krijgen op bepaalde bewegingen. • gemis aan auditieve begeleiding van een beweging Veel bewegingen kennen een bepaald ritme en worden door het onderkennen van dit ritme gemakkelijker geleerd (lay-up, schoolslag, ringenzwaaien, schommelen).

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

•

wegvallen van de rol die de spraak (het verbaliseren) speelt bij motorische leerprocessen Hierbij kun je denken aan het oproepen van een bewegingsvoorstelling of het geven van verbale correcties.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sportparticipatie Binnen de wereld van mensen met een beperking hebben doven eigenlijk altijd min of meer een uitzonderingspositie ingenomen. Het is een groep die moeizaam integreert. In een aantal gevallen zijn dove kinderen te helpen met een zogenaamd cochleair implantaat. In sommige gevallen hebben deze kinderen een of twee dove ouders. Het komt voor dat de ouders een dergelijke ingreep verbieden, omdat dit ten koste zou gaan van de typische dovencultuur. Bekijk het filmpje ‘Ouders dove kinderen willen geen implantaat’.

Kort nadat vrijwel alle sportorganisaties voor mensen met een beperking zich verenigd hadden in Gehandicaptensport Nederland, besloot de dovensportbond weer apart te gaan. Zo bestaat de Koninklijke Nederlandse Doven Sport Bond (KNDSB) alweer een tijdje. Op de website www.kndsb.nl is relevante informatie te vinden over sport voor doven.

Waarom dovensport?

Ook dove mensen sporten! Velen willen echter de sport uitoefenen in een omgeving waar ze zich thuis voelen, dus in de wereld van doven en slechthorenden. Dat is al heel lang zo. Dove mensen hebben hun eigen sportverenigingen omdat ze in tegenstelling tot hun horende medesporters visuele communicatiemiddelen (gebarentaal, startvlaggen i.p.v. pistoolschoten) nodig hebben bij het bedrijven van hun sport.

Het sociale aspect is ook een belangrijke factor: dove sporters maken onderling makkelijker contact dan met horende teamgenoten.

Bron: Koninklijke Nederlandse Doven Sport Bond (KNDSB) (z.d.).

PY R

Dovensport kent een lange historie. De oprichting was in 1926. Per 1 januari 2009 is Dovensport verzelfstandigd. Voorheen was dovensport opgenomen in Gehandicaptensport Nederland. De Koninklijke Nederlandse Doven Sport Bond (KNDSB) is vanaf 1 januari 2009 de sportorganisatie voor doven in Nederland. KNDSB moet daardoor in staat zijn de dovensport in Nederland beter neer te zetten in de samenleving en daardoor erkenning (en financiële ondersteuning) van de overheid en NOC*NSF krijgen.

Opvallend is dat doven en ernstig slechthorenden op jonge leeftijd wel lid worden van een reguliere sportvereniging, maar op latere leeftijd overstappen naar een dovensportvereniging. Deze verenigingen zijn speciaal voor doven opgezet, maar in competitieverband strijdt men wel tegen reguliere teams. Het omgekeerde gebeurt ook. De reden hiervan is meestal dat men op een hoger niveau wil sporten en dat dit niet lukt binnen een dovensportvereniging.

169

Uiteraard is er ook een groep die juist wel wil integreren en aansluiting zoekt bij reguliere sportverenigingen. Volgens hen is sport juist een goede manier om de wereld van de doven en ‘horenden’ bij elkaar te brengen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sportdeelname Een derde (35%) van de volwassenen (18-79 jaar) met een auditieve beperking voldoet aan de beweegrichtlijnen tegenover de helft (51%) van de volwassen bevolking. Een vijfde (21,4%) van de mensen met een auditieve beperking (12 jaar of ouder) sport wekelijks, terwijl van de bevolking zonder beperking ruim de helft (57%) wekelijks sport. Door mensen met een auditieve beperking wordt fitness het meest beoefend, gevolgd door hardlopen, zwemmen, fietsen en yoga. Bekijk de website ‘Kennisbank sport en bewegen - Factsheet Sport en bewegen voor mensen met een auditieve beperking’.

Aanpassingen Bij het merendeel van de sporten moeten aanpassingen gedaan worden die gericht zijn op de communicatie tussen spelers en scheidsrechters, zoals het gebruik van lichtsignalen en vlagsignalen in plaats van een fluitje. Verder wordt gebruikgemaakt van flitslichten en handgebaren. Geschikte teamsporten zijn voetbal, hockey, volleybal, basketbal en rugby. Individuele sporten zijn voor wat betreft de communicatie gemakkelijker, bijvoorbeeld tennissen, zwemmen, judo en worstelen.

Motieven en belemmeringen sport en bewegen

Motieven voor sport en bewegen • ontspanning of als uitlaatklep • meer zelfvertrouwen krijgen • sociale contacten met anderen • plezier.

PY R

Belemmeringen voor sport en bewegen • Door evenwichtsstoornissen of beperkte lichaamsbeheersing zijn beweegactiviteiten soms onprettig en/of beangstigend. • Communicatieproblemen bij het sporten met horende sporters en trainers. • Gevaarlijke elementen van sport, zoals een bal die het gehoorapparaat kan raken. • Gebrek aan familie, vrienden of kennissen om samen mee te sporten. Bron: Kennisbank Sport en Bewegen (z.d.).

Bekijk de filmpjes ‘Dovensport’, ‘Zwemles met gebarentaal’ en ‘Terugblik Multisportdag voor doven en slechthorenden - zaterdag 2 oktober 2021 in Zwolle’.

170

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Het begeleiden van mensen met een auditieve beperking Natuurlijk is niet elke persoon met een auditieve beperking hetzelfde. Toch kun je een aantal algemene richtlijnen geven voor de omgang en begeleiding van deze groep. • Besteed veel aandacht aan de communicatie. Zorg dat je verstaanbaar bent, maar wijs ook andere, horende deelnemers op een juiste wijze van communiceren. Kijk de persoon aan, spreek rustig, articuleer duidelijk, spreek kernachtig, ondersteun je woorden met gebaren en zorg dat je mond goed zichtbaar is (in verband met spraakafzien/liplezen). • Ondersteun je uitleg of instructie zo veel mogelijk visueel en tactiel. Dit kan door een voorbeeld of een plaatje te laten zien, door iets te laten aanraken of door een beweging te laten voelen. • Zorg voor een goed verlichte ruimte; mensen met een auditieve beperking zijn hier sterk afhankelijk van. • Maak gebruik van visuele signalen (vlag, licht) om bijvoorbeeld een spel stop te zetten, maar ook als extra stimulans en bij het geven van complimenten. • Bied activiteiten bij voorkeur in kleine groepjes aan. • Houd rekening met de extra energie die het kost om je met een auditieve beperking te moeten concentreren. • Voor iemand met een hoorapparaat is achtergrondgeluid vaak heel irritant. Houd hier rekening mee. • Geluid waarschuwt je voor gevaar op afstand. Mensen met een auditieve beperking missen deze functie en daardoor worden ze vaker onverwacht geconfronteerd met gevaar. Wees je hier bewust van en bescherm hen zo nodig. • Bereid kinderen en jeugdigen voor op een actieve deelname aan de bewegingscultuur. Belangrijk onderdeel hierbij vormen de sportspelen. Daarbij dien je vooral aandacht te besteden aan de onderlinge communicatie, het sociaal gedrag en de spelregels. • Dé dove bestaat niet: ook hier gaat het om een heterogene groep en dus om differentiëren. • Houd rekening met het veelvuldig voorkomen van visuele stoornissen. Dit geldt nog extra bij het zwemmen, dan heeft men geen hoorapparaat in en geen bril op.

Lees de verdiepingsstof ‘Stimuleren sport en bewegen mensen met een auditieve beperking’.

Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘doof’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met doofheid te maken heeft. Als iemand niets meer weet, mag je passen en gaat je beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met doofheid te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

PY R O

Opdracht 2 Woordspin doof

Opdracht 3 Oorzaken van een auditieve beperking a. Noteer de oorzaken van een auditieve beperking. b. Kies één oorzaak uit en zoek naar informatie over de relatie van deze oorzaak met een auditieve beperking.

171

Opdracht 4 Filmpje over doof Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Bekijk het filmpje ‘Hoe is het om doof te zijn op school?’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Discussieer met elkaar over dat een aantal kinderen met een gehoorstoornis in een reguliere klas met doventolk meedoen.

Zijn jullie het ermee eens dat er meer mensen gebarentaal moeten spreken? Geldt dat ook voor een bewegingsagoog?

Opdracht 5 Lawaaidoofheid

a. Noteer waardoor lawaaidoofheid veroorzaakt wordt. b. Beschrijf de symptomen van lawaaidoofheid. c. Geef aan hoe je lawaaidoofheid kunt voorkomen.

Opdracht 6 Onderscheid in auditieve beperkingen Je kunt auditieve beperkingen onderscheiden naar: • verlies van geluidssterkte • verlies van bepaalde toonhoogtes.

Leg uit wat met beide auditieve beperkingen bedoeld wordt.

Opdracht 7 Doof en slechthorend Geef aan wanneer je spreekt van doofheid. Noteer om hoeveel mensen het gaat in Nederland. Geef aan wanneer je spreekt van slechthorendheid. Noteer om hoeveel mensen het gaat in Nederland.

a. b. c. d.

Opdracht 8 De ontwikkeling van dove kinderen

PY R

Leg uit waarom de taalontwikkeling voor dove kinderen een probleem vormt en hoe je dit kunt compenseren. Leg uit waarom de sociaal-emotionele ontwikkeling van dove kinderen niet vanzelfsprekend verloopt en welke problemen zich hierbij voordoen.

Opdracht 9 Motorische ontwikkeling a. Beschrijf op welke vaardigheden de motorische ontwikkeling van dove kinderen achterblijft. b. Geef een verklaring voor de motorische achterstand van dove kinderen.

172

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

Opdracht 10 Discussie dovensport

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 11 Belang van bewegen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje of met de hele groep maken. Discussieer met elkaar over de stelling: iemand die doof is, komt het beste tot zijn recht bij de Koninklijke Nederlandse Doven Sport Bond (KNDSB).

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat het belang van bewegen voor mensen (kinderen) met een auditieve beperking is. Je kunt hierbij gebruikmaken van de betekenissen van het bewegen (PIES) en die op deze doelgroep toepassen. b. Vergelijk het resultaat met dat van een ander groepje.

Opdracht 12 Sport en bewegen met deelnemers met een auditieve beperking Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Je moet sporten bewegingsactiviteiten aanbieden aan een groep doven en slechthorenden. a. Bespreek met elkaar welke aanpassingen je doet voor wat betreft de begeleiding en de communicatie. b. Bespreek met elkaar wat de bewegingsagogische consequenties zijn.

Opdracht 13 Sport voor doven

Bekijk één van de filmpjes ‘Dovensport’, ‘Zwemles met gebarentaal’ of ‘KNDSB zaalvoetbal’.

a. Bekijk een van deze filmpjes. b. Beschrijf de aanpassingen die in het filmpje naar voren komen. c. Geef je mening over de wijze waarop de betreffende sport aangeboden wordt.

PY R

Opdracht 14 Cluster 2-school

Bekijk het filmpje ‘Speciaal onderwijs in Rotterdam Cluster 2’.

a. Zoek op wat een cluster 2-school is en welke kinderen daar gebruik van maken. Bekijk het filmpje ‘Onderwijsarrangementen cluster 2’. b. Bekijk het filmpje en geef je mening over deze aanpak.

173

4.3 Visuele beperkingen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Wat is een visuele beperking? Bij een visuele beperking is er sprake van blindheid of van slechtziendheid. Er zijn verschillende omschrijvingen van blindheid. Meestal wordt de maatschappelijke definitie van blind gehanteerd. Hierbij zijn mensen blind die zich niet zonder hulpmiddelen zelfstandig in het maatschappelijk verkeer kunnen redden. Deze mensen zijn voor hun waarneming en ruimtelijke oriëntatie hoofdzakelijk of geheel aangewezen op tasten, ruiken of luisteren. Niet iedereen is even blind. Sommige mensen zien helemaal niets, terwijl anderen onderscheid merken tussen licht en donker. Als objectieve criteria voor blindheid wordt gehanteerd: • een visus van minder dan 0,05 in het beste oog of een gezichtsveld van 10 graden of minder. Iemand zonder visuele beperking heeft een gezichtsveld van ongeveer 140 graden. Sommige mensen die blind zijn, zien helemaal niets. Anderen zien nog wel enig verschil tussen licht en donker en kunnen silhouetten waarnemen. Slechtziend noem je iemand bij wie het verminderde gezichtsvermogen niet (langer) met een gewone bril of contactlens kan worden gecorrigeerd. De World Health Organisation (WHO) spreekt van slechtziendheid als de visus (= gezichtsscherpte) < 0,3 en ≥ 0,05 is en/of de diameter van het gezichtsveld < 30 en ≥ 10 graden is en een ‘gewone’ bril of contactlenzen deze gezichtsafwijkingen niet meer kunnen corrigeren.

Daarnaast kunnen – in onze visueel ingestelde maatschappij – ook andere afwijkingen leiden tot visuele beperkingen, zoals slecht contrast zien, moeilijk kunnen aanpassen aan licht en donker of een visus tussen de 0,5 en de 0,3. De richtlijn van het Nederlands Oogheelkundig Gezelschap, de beroepsvereniging van de oogartsen in Nederland, stelt daarom dat ook in deze gevallen vaak sprake kan zijn van slechtziendheid.

C 174

PY R

Er zijn ook verschillende vormen van slechtziendheid. Sommige mensen zien alles wazig. Bij anderen is het net alsof ze door een koker kijken. Er zijn ook mensen die beter zien bij schemerlicht dan bij fel licht. Anderen kunnen in de schemering juist niets meer zien.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

Aantallen Ruim 300.000 mensen in Nederland hebben een visuele beperking.

Feiten en cijfers

Meer dan 50% van het zichtverlies kan worden voorkomen door tijdige signalering. 85% van de mensen met een visuele beperking in Nederland is 50 jaar of ouder. Twee keer zo veel vrouwen als mannen hebben een visuele beperking. Maculadegeneratie is de meest voorkomende erfelijke oogziekte in Nederland. Andere veelvoorkomende oogziekten zijn glaucoom, diabetische retinopathie en myopie.

• • • •

• •

PY R

De drie gebieden waarop mensen die blind en slechtziend zijn het meeste moeite hebben zijn: • reizen en verplaatsen (70%) • gevoelens, tijd en energie (52%) • opleiding, werk en geld (41%). Een op de drie kinderen is bijziend en loopt het risico op latere leeftijd blind of slechtziend te worden. Gezonde voeding met groenten, fruit en vis kan het risico op de oogziekte leeftijdgebonden maculadegeneratie met bijna de helft verminderen.

Bron: Oogfonds (2023).

175

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Oorzaken Bij het ontstaan van visuele beperkingen kunnen verschillende factoren een rol spelen: • aangeboren factoren • erfelijke factoren (in bijna de helft van de gevallen is dit de oorzaak) • stoornissen tijdens de zwangerschap (infecties ((zoals rodehond)), zuurstoftekort, door overmatig alcohol- en/of drugsgebruik, hersenbloeding). • verworven factoren: – ongevallen – hersenvliesontsteking – tumoren – diabetes mellitus.

Oorzaken van blindheid • • •

Aangeboren, waaronder ook corticale blindheid Erfelijke afwijking aan een oog of de ogen zoals retinitis pigmentosa Acute blindheid na een ongeval of een val op het hoofd, bijvoorbeeld niet aangeboren hersenletsel (NAH) Tijdelijke blindheid door shock of een ziekte Ouderdom, bijvoorbeeld staar.

• •

Met een visuele beperking is het goed mogelijk om zelfstandig te functioneren. Visio ondersteunt u bij het (opnieuw) leren benutten van uw mogelijkheden en het aanleren van vaardigheden. Dat kan gaan om alledaagse handelingen, zoals aankleden, koffie zetten schoonmaken, boodschappen doen of koken, maar ook om vaardigheden op het gebied van mobiliteit, reizen, lezen, studeren of (vrijwillig).

Bron: Visio (z.d.).

C 176

PY R

Visuele beperkingen Bij visuele beperkingen kan onderscheid gemaakt worden in: • verlies van gezichtsscherpte • beperking van het gezichtsveld.

Verlies van gezichtsscherpte De gezichtsscherpte heeft betrekking op het al dan niet wazig zien. Sommige mensen zien dichtbij niet goed. Dit wordt hypermetropie of verziendheid genoemd. Andere mensen hebben juist moeite om voorwerpen van veraf goed waar te nemen. Dit wordt myopie of bijziendheid genoemd. De variatie is heel groot. Sommige mensen zijn volledig blind, anderen zijn zodanig slechtziend dat ze met enige inspanning het gewone schrift kunnen lezen.

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De gezichtsscherpte wordt meestal aangegeven met een breuk (zo veel 60e). Deze breuk geeft de afstand aan waarop iemand een voorwerp scherp kan zien, gedeeld door de afstand waarop iemand met een normaal gezichtsvermogen datzelfde voorwerp scherp kan zien. Een gezichtsscherpte van 8/60e houdt in dat de betrokkene op een afstand van 8 meter ziet wat iemand met normaal gezichtsvermogen op een afstand van 60 meter ziet.

Enkele visuele beperkingen • • •

Myopie: bijziendheid: het onduidelijk zien van alles wat zich veraf bevindt. Hypermetropie: verziendheid: onduidelijk zien van alles wat zich vlak bij het oog bevindt. Cataract (staar): vertroebeling van de lens, waardoor je alles zeer wazig ziet. Dit komt vaak bij oudere mensen voor. Strabismus: scheelzien. Dit komt veel voor bij mensen met cerebrale parese. Nystagmus: oogboltrillingen Achromatopsie: kleurenblindheid Retinitis pigmentosa: kokervisus Glaucoom: verhoogde druk van het oogkamerwater, waardoor de oogbol hard aanvoelt.

• • • • •

Beperking van het gezichtsveld Het kan zijn dat iemand wát hij ziet volledig scherp ziet, maar dat een gedeelte van het gezichtsveld is weggevallen. Het gezichtsveld wordt uitgedrukt in graden. Een normaal ziende heeft horizontaal ongeveer een gezichtsveld van 160 graden en verticaal van 130 graden. Sommige mensen hebben slechts een gezichtsveld van enkele graden.

Ook komt het voor dat bij iemand een deel van het linker- of rechtergezichtsveld wegvallen is. Dit komt vaak voor bij mensen met een CVA.

Bij sommige mensen lijkt het gezichtsveld een soort van gatenkaas. Bepaalde dingen ziet men in het gezichtsveld prima, andere stukken vallen volledig weg.

PY R

Een bekend voorbeeld van een aandoening van het gezichtsveld is de kokervisus. Bij mensen met een kokervisus is sprake van uitvallen van een groot gedeelte van het gezichtsveld. Zij zien de wereld als het ware door een koker. Leeftijd Naast het onderscheid tussen gezichtsscherpte en gezichtsveld kan ook een onderscheid gemaakt worden tussen mensen die vanaf de geboorte of reeds in hun vroege jeugdjaren blind of slechtziend zijn (geworden) en mensen bij wie de visuele beperking op latere leeftijd is ontstaan. Het grote verschil is dat iemand die (ongeveer) na zijn vijfde levensjaar blind is geworden nog een herinneringsbeeld heeft van bepaalde dingen. Hij kan zich een voorstelling maken van voorwerpen en situaties.

177

Blind en braille Blind zijn zij die zich niet zonder hulpmiddelen (stok, hond, begeleider) zelfstandig in het maatschappelijk verkeer kunnen redden. Blind zijn de mensen die in hun waarneming en ruimtelijke oriëntatie hoofdzakelijk of geheel zijn aangewezen op tasten, ruiken en luisteren.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Binnen het onderwijs aan blinden spreekt men van ‘braille-leerlingen’. Dit zijn de leerlingen die aangewezen zijn op braille. Men heeft voor de term braille-leerlingen gekozen, omdat het hier niet alleen gaat om kinderen die helemaal niets kunnen zien. Er bestaan dus vele vormen van blindheid. Hieronder zie je het brailleschrift: a

T H

Hulpmiddelen Begin 1900 hadden blinde mensen veel minder mogelijkheden en waren ze veel meer afhankelijk van anderen dan nu. Ze telden niet mee en raakten volledig geïsoleerd. Tegenwoordig is dat gelukkig heel anders. Dankzij een heleboel handige hulpmiddelen kunnen slechtzienden en blinden zo veel mogelijk meedraaien in het gewone leven.

PY R O

Door de blindenstok en de blindengeleidehond kunnen mensen met een visuele beperking zelfstandig de straat op. Dit maakt hen een stuk minder afhankelijk van andere mensen. Vrijwel alle verkeerslichten in Nederland werken met een geluidssignaal en vooral in de buurt van voorzieningen van het openbaar vervoer zijn ter oriëntatie speciale tegels aangebracht.

178

Blindenstok.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

Hulpmiddelen

Onze producten voor visueel beperkten zijn overzichtelijk gerangschikt in onze webshop. Ons assortiment van hulpmiddelen voor slechtzienden bestaat uit taststokken, loepen, loeplampen, leesstandaards, uurwerken, digitale recorders, daisyspelers en nog veel meer. Voor slechthorenden en mensen met dyslexie hebben we een speciale overzichtspagina.

De ontwikkeling van kinderen met een visuele beperking Visuele beperkingen hebben gevolgen voor verschillende aspecten van de ontwikkeling van een kind. Visuele beperkingen hebben invloed op: • de sociale ontwikkeling • de emotionele ontwikkeling • de motorische ontwikkeling.

PY R O

Bron: Worldwide Vision (z.d.).

179

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De sociale ontwikkeling Blinde en slechtziende kinderen laten minder exploratiedrang zien. De omgeving wordt ervaren als een wereld vol gevaren, als onveilig en beangstigend. Dit heeft invloed op vrijwel alle gedragsaspecten. De sociale ontwikkeling verloopt trager. Zien nodigt uit tot contact, tot ontmoeting. Heel veel omgangsvormen worden geleerd door imitatie. Dit proces verloopt minder spontaan bij mensen met een visuele beperking.

PY R

De emotionele ontwikkeling Ook de emotionele ontwikkeling verloopt minder vanzelfsprekend. Een kind dat goed ziet, durft op een bepaald moment wat verder van zijn moeder of vader af te gaan spelen. Het voelt zich veilig doordat het de ouder toch nog wel ziet. Deze ‘veiligheid op afstand’ missen blinde kinderen. Samen met die vreemde, beangstigende omgeving, kan dit tot onzekerheid bij het kind leiden. Veel emoties worden bovendien geleerd door imitatie. We zien iemand vies kijken en er ‘bah’ bij roepen en gaan dit nadoen. Blinde kinderen missen gezichtsuitdrukkingen en daarom zie je bij hen minder nuances in emoties. Een mooi voorbeeld hiervan vormt de toespraak die Liesette Bruinsma hield, nadat ze tot gehandicapte sporter van het jaar 2016 was verkozen. Goed formulerend, maar ogenschijnlijk emotieloos bedankte ze verschillende mensen. De motorische ontwikkeling In de motorische ontwikkeling is eveneens een achterstand te zien. Kinderen met een visuele beperking doen minder bewegingservaring op en kunnen ook op dit gebied niet leren door imitatie. Ook is het voor hen lastiger om een bewegingsvoorstelling te maken, hetgeen normaal gesproken het motorisch leerproces bevordert.

180

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Mensen met een visuele beperking laten soms een afwijkende lichaamshouding zien. Onze lichaamshouding is onder andere tot stand gekomen op basis van wat we van onszelf zien. Deze vorm van feedback is afwezig bij mensen met een visuele beperking. Dit leidt vaak tot problemen met betrekking tot de juiste hoofdbalans. Ook zien we bij hen bepaalde stereotiepe bewegingen, zoals schommelen of wiegen met het bovenlijf, rollen met het hoofd, tikken met de vingers, vingers in de ogen duwen (blindisme).

Voor kinderen met een visuele beperking is het extra belangrijk om het gehoor, de tastzin, reuk en smaak, het oriënterende vermogen, de eigen mobiliteit en het zelfvertrouwen te stimuleren. Deze functies kunnen de blindheid in enige mate compenseren.

er nd Zo

PY R

Sportparticipatie Zelfs mensen die volledig blind zijn, hebben toch nog redelijk wat sporten bewegingsmogelijkheden. Favoriete sporten zijn onder andere zwemmen, judo, goalball, showdown, atletiek (hardlopen), fitness, tandemfietsen, roeien, boogschieten, paardrijden en worstelen. Daarnaast worden er door blinden ook sporten beoefend die minder voor de hand liggen, zoals skiën, waterskiën en surfen.

Blindrunning. Bron: Philip Brookes | Shutterstock.com. Lees de verdiepingsstof ‘Goalball’. Bekijk de filmpjes ‘Goalball, de nieuwe sport voor blinden en slechtzienden’, ‘Sport voor blinden en slechtzienden geïntroduceerd in Wehl’ en ‘Sport op Maat’.

181

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sportdeelname Mensen met een visuele beperking bewegen en sporten minder dan mensen zonder een visuele beperking. Een derde (35%) van de volwassenen (18-79 jaar) met een visuele beperking voldoet aan de beweegrichtlijnen tegenover de helft (51%) van de volwassen bevolking. Drie tiende (29,6%) van de mensen met een visuele beperking (12 jaar of ouder) sport wekelijks, terwijl van de bevolking zonder beperking ruim de helft (57%) wekelijks sport. Fitness wordt door mensen met een visuele beperking het meest beoefend, gevolgd door hardlopen, fietsen, gymnastiek en ballet/dansen.

Motieven en belemmeringen Motieven voor sport en bewegen • Ontspanning of als uitlaatklep. • Meer zelfvertrouwen krijgen. • Sociale contacten met anderen. • Plezier.

Belemmeringen voor sport en bewegen • Beperkt oriëntatievermogen tijdens het sporten, dit kan erg vermoeiend zijn. • Vaak afhankelijk van anderen, die niet altijd bereikbaar of beschikbaar zijn. • Angst om de controle te verliezen of angst voor letsel tijdens het sporten. • Bezorgdheid van familieleden over veiligheid of onderschatting van de fysieke mogelijkheden.

Bron: Kennisbank Sport en Bewegen (z.d.).

Binnen de bewegingsagogie wordt behalve aan de voorgaande aspecten ook aandacht besteed aan mobiliteitstraining. Bij de mobiliteitstraining gaat het erom dat iemand zo zelfstandig mogelijk kan gaan en staan waar hij wil.

PY R

Belang van sport en bewegen Het belang van sportbeoefening voor mensen met een visuele beperking is groot. Uit onderzoek blijkt dat deze mensen over een matige aerobe capaciteit beschikken. Om gezondheidsredenen is sport en bewegen dan ook heel belangrijk voor hen. Daarnaast kan gedacht worden aan de sociale betekenis van bewegen en aan de bijdrage die het bewegen kan leveren aan meer zelfvertrouwen en een positief zelfbeeld.

Bekijk de filmpjes ‘Maak kennis met bewegingsagogie bij Visio het Loo Erf’ en ‘Met een visuele en verstandelijke beperking op de trampoline’. Het begeleiden van mensen met een visuele beperking De verschillen tussen mensen met een visuele beperking zijn groot. Toch kun je een aantal algemene richtlijnen geven voor de omgang en begeleiding van deze groep.

182

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

Maak oriëntatiepunten in de ruimten (gymzaal, zwembad, fitnessruimte) waar mensen met een visuele beperking verblijven, en op het buitenterrein van de instelling. Zorg voor een vaste opstelling van het materiaal en zorg ervoor dat alles netjes opgeruimd blijft (geen rondslingerend materiaal in de zaal). Bij Visio in Breda wordt bijvoorbeeld veel gewerkt met verschillende soorten bestrating (elk paviljoen heeft zijn karakteristieke bestrating) en met geur (elk paviljoen heeft zijn eigen beplanting en geur). Kinderen met een visuele beperking hebben niet zo’n enorme exploratiedrang. Stimuleer hen, laat hen op ontdekkingsreis gaan in een veilige, voorspelbare omgeving. Voorspelbaarheid is belangrijk voor mensen met een visuele beperking. Zorg voor vaste loopwegen. Een vaste dagindeling en herhaling van activiteiten geeft hen houvast. Ze weten wat er komen gaat, kunnen de weg vinden. Bied activiteiten op een overzichtelijke en gestructureerde manier aan. Door dit alles kunnen zij zich na verloop van tijd veel actiever en zelfstandiger opstellen en zich openstellen voor nieuwe ervaringen. Structureer de omgeving waarin je werkt. Kies voor bewegingssituaties die een paar weken hetzelfde blijven. Na verloop van tijd ontstaat er herkenning en meer zelfstandigheid. Zorg ervoor dat de inrichting van de berging hetzelfde blijft. Als ballen, kegels, hockeysticks en dergelijke altijd op dezelfde plaats liggen, weten de sporters deze voorwerpen te liggen en kunnen ze helpen bij het organiseren. Dit bevordert de zelfstandigheid. Ruim materiaal altijd op, zodat de deelnemers niet over iets struikelen. Dit bevordert het gevoel van veiligheid. Sluit deuren altijd of laat ze volledig open. Er is niets zo vervelend als tegen een halfopen deur aanlopen. Bewegingsbaantjes zijn redelijk geliefd. Zorg ervoor dat de onderdelen logisch met elkaar verbonden zijn en gebruik bijvoorbeeld matten of een touw, zodat de sporters zelfstandig het parcours kunnen afleggen. Geef de sporters een vaste plaats in het kleedlokaal, zodat ze hun kleren weer gemakkelijk terug kunnen vinden. De meeste mensen zullen dit vanzelf doen. Vertel geregeld wat er te zien valt. Ook mensen met een visuele beperking denken in beelden. Goede (extra) verlichting en contrastrijke voorwerpen zijn belangrijk. De kleuren die het meest contrast geven zijn blauw en geel. De knopjes in de trein en de nieuwe Nike-ballen én volleyballen hebben niet voor niets deze kleuren. Bij het klimmen en klauteren kunnen gele signaalstrips op de sporten van het wandrek helpen. Let op de veiligheid (risico van vallen, struikelen, stoten). Vermijd overbodige prikkels. Een visuele beperking vraagt veel van je concentratie. Correcties en aanwijzingen moet je auditief (praatje, verbale uitleg) en tactiel (voelbaar) geven. Maak gebruik van auditieve signalen (rinkelballen, doelen met geluid) en verbale ondersteuning. Vraag iemand of en eventueel hoe hij het liefst geholpen wil worden. Dit geldt zowel in het dagelijks leven als tijdens sporten bewegingssituaties. De manier waarop mensen met een visuele beperking geholpen willen worden, is heel verschillend. De een wil het liefst alles zelf doen, de ander wil een hand en de derde legt zijn hand op jouw schouder. Besteed aandacht aan ruimtelijke oriëntatie en aan lichaamsbesef. Lichaamsbesef is belangrijk voor de motorische ontwikkeling.

• •

•

PY R

• • •

• •

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

•

Lees de verdiepingsstof ‘Hoe stimuleer je sport en bewegen voor mensen met een visuele beperking?’.

183

Opdracht 15 Wat is blind?

Opdracht 16 Aantallen

a. Geef een omschrijving van de maatschappelijke definitie van blind. b. Noteer de criteria van blindheid.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

a. Hoeveel mensen in Nederland hebben een visuele beperking? b. Noteer de drie gebieden waarop mensen met een visuele beperking het meeste moeite hebben.

Opdracht 17 Oorzaken

a. Noteer de oorzaken van een visuele beperking. b. Kies één oorzaak uit en zoek naar informatie over de relatie van deze oorzaak met de visuele beperking.

Opdracht 18 Onderscheid in visuele beperkingen Je kunt visuele beperkingen onderscheiden naar: • verlies van gezichtsscherpte • beperking van het gezichtsveld. Leg uit wat beide visuele beperkingen inhouden.

Opdracht 19 Verschillende aandoeningen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Inventariseer met elkaar een aantal visuele beperkingen (aandoeningen). Verdeel deze aandoeningen over de groepjes. a. Bereid een korte presentatie voor over de betreffende aandoening. b. Voer de presentatie uit.

PY R

Opdracht 20 Filmpjes blindheid, slechtziendheid

Bekijk de filmpjes ‘Leven met een visuele beperking’, ‘Blinde Karl gebruikt hulpmiddelen in het dagelijks leven’ en ‘Een dagje slecht zien in Willem Wever’. a. Geef een samenvatting van een van de drie filmpjes. b. Noteer tegen welke problemen deze mensen aanlopen en van welke hulpmiddelen ze gebruikmaken.

Opdracht 21 Bewegingsagogie Bekijk de filmpjes ‘Maak kennis met bewegingsagogie bij Visio het Loo Erf’ en ‘Met een visuele en verstandelijke beperking op de trampoline’. a. Bespreek met elkaar de inhoud van de filmpjes.

184

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

b. Kom met elkaar tot een beschrijving van het belang van bewegen voor mensen met een visuele beperking.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Opdracht 22 Sport en bewegen voor mensen met een visuele beperking Je moet sporten bewegingsactiviteiten aanbieden aan een groep met een visuele beperking. a. Bespreek met elkaar welke aanpassingen je doet voor wat betreft de begeleiding en de communicatie. b. Bespreek met elkaar wat de bewegingsagogische consequenties zijn.

Opdracht 23 Geschikte sporten bewegingsactiviteiten

Noteer een aantal geschikte sporten bewegingsactiviteiten voor mensen met een visuele beperking. Geef ook aan waarom deze activiteiten geschikt zijn.

Opdracht 24 Sporten met een visuele beperking

Bekijk een van de filmpjes ‘Goalball, de nieuwe sport voor blinden en slechtzienden’, ‘Sport voor blinden en slechtzienden geïntroduceerd in Wehl’ of ‘Rotterdam Sport op Maat - Running Blind’.

a. Noteer van de betreffende sport de belangrijkste regels en aanpassingen. b. Geef je mening over de geschiktheid van de betreffende sport.

Opdracht 25 Leerdoelen

nd 1.

PY R

Je kunt beschrijven wat onder een auditieve beperking wordt verstaan.

Je kunt mensen met een auditieve beperking adviseren en begeleiden op het gebied van sport en bewegen.

Je kunt beschrijven wat onder een visuele beperking wordt verstaan.

Je kunt mensen met een visuele beperking adviseren en begeleiden op het gebied van sport en bewegen.

185

4.4 Verdiepingsstof - Syndroom van Usher

Het syndroom van Usher is een erfelijke aandoening waarbij zowel het gehoor als het gezichtsvermogen wordt aangetast. Het veroorzaakt dus doofblindheid. Volgens schattingen zijn er ongeveer 600 mensen met het syndroom van Usher in Nederland.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Symptomen De belangrijkste symptomen zijn gehoorverlies en de oogaandoening retinitis pigmentosa. Maar men heeft ook vaak last van evenwichtsproblemen. Door de aandoening retinitis pigmentosa wordt men nachtblind en krijgt met een tunnelvisus. Het netvlies verliest pigment en de zijkanten van het gezichtsvermogen vallen weg, waardoor een klein gedeelte in het midden overblijft, een tunnel. De gevolgen van de oogaandoening komen meestal pas aan het licht in de puberteit.

Oorzaken Het syndroom van Usher is een erfelijke ziekte. Dat betekent dat de ziekte wordt doorgegeven via de genen van ouders aan hun kinderen. Het syndroom is recessief van aard. Dat wil zeggen dat beide ouders de genen voor het syndroom moeten hebben om het door te geven aan het kind. Ouders die zelf geen usher hebben, maar drager zijn van het usher-gen, kunnen kinderen krijgen met het syndroom. Drie typen Het syndroom van Usher wordt momenteel onderscheiden in drie verschillende typen. In de volgende tabel zijn de verschillen tussen de drie typen overzichtelijk aangegeven. Voor alle typen geldt dat nachtblindheid samengaat met een progressieve vorm van tunnelvisus.

Bekijk het filmpje 'Wat is het syndroom van Usher? - GALILEO'.

4.5 Verdiepingsstof - Stimuleren sport en bewegen mensen met een auditieve beperking

C 186

PY R

Hoe stimuleer je sport en bewegen? • Overleg met de sporter of en waarmee hij/zij hulp wil, welke aanpassingen nodig zijn en welke attributen kunnen helpen. Spreek duidelijke gebaren met de sporter af die in sportsituaties nodig kunnen zijn en spreek een signaal af om de aandacht te trekken. • Zorg dat je bij het communiceren altijd in het gezichtsveld van de sporter met een auditieve beperking staat. Denk ook aan duidelijk articuleren en het gebruik van mimiek. Let erop dat mensen met een auditieve beperking met liplezen niet alles van het verhaal kunnen volgen. • Een oefening voordoen kan de sporter helpen om de opdracht beter te begrijpen. Hiervoor kan ook gebruik worden gemaakt van beeldmateriaal op een tablet. • Om de communicatie te verbeteren zijn diverse communicatiemiddelen beschikbaar, zoals een hoorapparaat of implantaat (C I). Bij rumoerige situaties werkt dit minder goed. Bij bepaalde sporten kan het hoorapparaat ook beter uit worden gezet of - zo mogelijk verwijderd. Daarnaast kan als communicatiemiddel een gebarentolk worden ingezet.

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

Zorg dat de sportomgeving op de beperking is afgestemd. Een goede verlichting is belangrijk voor het lezen van spraak- en gezichtsuitdrukkingen. Voor slechthorenden is een geluidsarme omgeving met een goede akoestiek en geluidsisolatie belangrijk. Voor doven kan een ‘lichtfluit’-installatie nuttig zijn, waarmee door bijvoorbeeld de scheidsrechter een visueel signaal kan worden afgegeven.

•

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Hoe bereik je hen? Mensen met een auditieve beperking kunnen het best worden bereikt door bij de voorzieningen aan te sluiten waar zij gebruik van maken: • Belangenverenigingen voor mensen met een auditieve beperking (Stichting Hoormij). • Speciaal onderwijs, cluster 2 scholen. • Instanties die hulpmiddelen verstrekken (bijvoorbeeld telecommunicatiemiddelen) zoals de Wmo (Wet maatschappelijke ondersteuning) maar denk ook aan gehoorwinkels. • Indirect via bijvoorbeeld de huisarts en de buurtsportcoach. Zij hebben vaak (een deel van) de doelgroep in beeld. • Maak gebruik van het eigen netwerk van mensen met een auditieve beperking. Voor deze doelgroep is een uitgebreide lijst met specifieke organisaties, instanties en voorzieningen beschikbaar. Zie ook Ongehoord Sportief. Bron: Kennisbank Sport en Bewegen (z.d.).

4.6 Verdiepingsstof - Hoe stimuleer je sport en bewegen voor mensen met een visuele beperking?

De sportomgeving of -accommodatie: • Zorg dat op de vloer geen losse spullen liggen, geen obstakels staan en geen elementen die uitsteken. • Inventariseer of de sporter liever tegen of met de lichtinval mee speelt en gebruik felle, contrasterende kleuren. • Controleer of de accommodatie goed en gelijkmatig verlicht is. • Door gebruik van XL-materiaal, vertragend sportmateriaal of rinkelballen kan de sporter makkelijker meedoen. • Zorg voor een geluidsarme omgeving met goede akoestiek en geluidsisolatie, zodat sporters en trainers goed worden gehoord.

PY R

Begeleiding: • Maak afspraken met de sporter over de manier van begeleiden. Mag je een sporter bijvoorbeeld ongevraagd aanraken, en zo ja: op welke manier? Spreek een hoorbaar teken af om de aandacht van de persoon te trekken of noem bij het aanspreken van de sporter iedere keer zijn of haar naam. • Gebruik beeldspraak of laat de persoon de oefening voelen, zodat de sporter goed begrijpt wat wordt bedoeld. • Woorden als ‘zien’ en ‘kijken’ kun je gerust gebruiken. Blinden en slechtzienden gebruiken deze woorden ook. Vermijd begrippen als ‘hier’ en ‘daar’. Geef concreet de richting aan.

187

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Hoe bereik je hen? Mensen met een visuele beperking kunnen het best worden bereikt door bij de voorzieningen aan te sluiten waar zij gebruik van maken: • belangenverenigingen, zoals de Oogvereniging • woonvoorzieningen voor mensen met een visuele beperking • revalidatie-instellingen voor mensen met een visuele beperking • speciaal onderwijs, cluster 1-scholen • instanties die hulpmiddelen verstrekken (bijvoorbeeld een taststok of leeshulpmiddelen), zoals de Wmo (Wet maatschappelijke ondersteuning) • indirect via bijvoorbeeld huisarts, sociale wijkteam en buurtsportcoach. Zij hebben vaak (een deel van) de doelgroep in beeld. • Maak gebruik van het eigen netwerk van mensen met een visuele beperking. Voor deze doelgroep is een uitgebreide lijst met specifieke organisaties, instanties en voorzieningen beschikbaar. Zie ook Zichtbaar Sportief.

4.7 Verdiepingsstof - Goalball

er nd Zo

PY R

Wat is goalball?

Goalball is een balsport voor mensen met een visuele handicap. Het werd in 1946 bedacht door de Oostenrijker Hanz Lorenzen en de Duitser Sepp Reindle, ter rehabilitatie van veteranen uit de Tweede Wereldoorlog met een visuele handicap.

188

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

Goalballspelers dragen een afgeplakte skibril, waardoor ook sporters zonder een visuele beperking deze sport kunnen beoefenen. In 1979 werd goalball in Nederland geïntroduceerd. Tijdens de Paralympics van 1976 was goalball een demonstratiesport en sinds 1980 is het onderdeel van de Paralympische Spelen. Een goalballveld is 18 m lang en 9 m breed. Het doel is over de volledige breedte van het veld.

er nd

PY R

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Goalball wordt in twee helften van 12 minuten gespeeld op een veld van 18 bij 9 meter. Er spelen twee teams van maximaal zes personen, waarvan er drie in het veld staan. Elk team is op een helft van het veld. Door een onderhandse worp wordt de rinkelbal, een 1,25 kg zware bal met een belletje erin, naar het doel van het andere team geworpen. Het doel strekt zich over de volledige breedte van het veld uit. De spelers van het andere team moeten zich op gehoor oriënteren op de bal en proberen de bal uit het doel te houden.

Beide helften van het veld zijn verdeeld in drie gebieden van elk drie meter diep. Deze gebieden zijn van buiten naar binnen: teamgebied, werpgebied en neutraal gebied. Bron: Goalball Nederland (2023).

189

4.8 Begrippen Auditieve beperking Niet of verminderd kunnen horen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Blindisme Stereotiepe bewegingen van mensen met een visuele beperking, zoals schommelen of wiegen met het bovenlijf, rollen met het hoofd, tikken met de vingers, vingers in de ogen duwen. Braille-leerlingen Leerlingen die aangewezen zijn op braille.

Geleidingsdoofheid Probleem met het doorlaten van geluid (geleiding). Hypermetropie of verziendheid Van dichtbij niet goed kunnen zien.

Myopie of bijziendheid Moeite hebben om voorwerpen van veraf goed waar te nemen. Perceptieve doofheid Het niet goed kunnen waarnemen van geluid.

Pictogrammen Eenvoudige afbeeldingen.

Prelinguaal doof Kinderen die doof zijn geworden vóórdat ze enige vorm van taal ontwikkelden.

PY R

Slechtziend Iemand bij wie het verminderde gezichtsvermogen niet (langer) met een gewone bril of contactlens kan worden gecorrigeerd.

C 190

Totale communicatie Alle middelen die de communicatie verbeteren tussen horende mensen en doven of slechthorenden. Visuele beperking Blindheid of slechtziendheid.

nd er

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

PY R

Thema 4 Zintuiglijke aandoeningen

191

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

THEMA 5 MENSEN MET EEN VERSTANDELIJKE BEPERKING

PY R

Inhoud thema • Verstandelijke beperking • Indeling verstandelijke beperking • De ontwikkeling van mensen met een verstandelijke beperking • Begeleiding mensen met een verstandelijke beperking • Syndromen • Ouderen met een verstandelijke beperking • Mensen met een ernstige meervoudige beperking • Verdiepingsstof • Begrippen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Dit thema gaat over mensen met een verstandelijke beperking. Op de eerste plaats wordt ingegaan op wat er verstaan wordt onder een verstandelijke beperking. Mensen met een verstandelijke beperking vormen een heel heterogene groep. De onderlinge verschillen zijn heel groot. Hierover gaat paragraaf 2. Vervolgens krijgt de ontwikkeling van deze doelgroep aandacht, waarbij met name stilgestaan wordt bij de motorische ontwikkeling. Daarna wordt de begeleidingswijze van mensen met een verstandelijke beperking besproken. Er is in dit thema ook aandacht voor de verschillende syndromen.

Dit thema eindigt met ouderen met een verstandelijke beperking en met mensen met een ernstige meervoudige beperking. Aan gedrags- en psychische problemen die met enige regelmaat voorkomen bij deze doelgroep, wordt een apart thema gewijd. Relatie met werkproces Het thema ‘Mensen met een verstandelijke beperking’ heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch programma op, en P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.

Leerdoelen • • • •

PY R

•

• • •

Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder een verstandelijke beperking. Je kunt verschillende niveaus van een verstandelijke beperking onderscheiden en beschrijven. Je kunt de ontwikkeling van mensen met een verstandelijke beperking beschrijven. Je kunt beschrijven wat goede begeleiding voor mensen met een verstandelijke beperking inhoudt en dit in de praktijk toepassen. Je kunt het belang van sport en bewegen voor deze doelgroep beschrijven. Je kunt sporten bewegingsactiviteiten aanbieden, afgestemd op de doelgroep. Je kunt de doelgroep ouderen met een verstandelijke beperking beschrijven en dit vertalen naar consequenties voor sport en bewegen. Je kunt de doelgroep mensen met een ernstige meervoudige beperking beschrijven en dit vertalen naar consequenties voor sport en bewegen.

193

5.1 Casus

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 1 Casus

C 194

PY R

Kennisvragen a. Welke begrippen ken je wel en welke niet? Licht aan elkaar globaal de hiervoor genoemde termen toe. b. Wat is verstandelijk gehandicapt? Wanneer noem je iemand zo? Denk je dat er een officiële definitie is van verstandelijk gehandicapt? c. Wat betekent een prenatale oorzaak? Welke oorzaken vallen hieronder? Welke oorzaken van een verstandelijke beperking ken je nog meer? d. Wat betekent IQ? Hoe wordt dat gemeten? Wat betekent performaal IQ? Ken je nog meer vormen van intelligentie? e. Wat is een ervaringsfase? Wat betekent het dat iemand in de lichaamsgebonden ervaringsfase zit? Ken je nog andere ervaringsfasen? f. Wat is een syndroom? Welke syndromen in verband met een verstandelijke beperking ken je? Wat is het syndroom van Prader Willi? g. Wat betekent totale communicatie? Waarom is totale communicatie in de omgang met mensen met een verstandelijke beperking zo belangrijk? Geef een paar voorbeelden van totale communicatie. h. Hoe leren mensen met een verstandelijke beperking? Wijkt dat af van hoe mensen zonder deze beperking leren? Hoe leren mensen met een verstandelijke beperking motorische vaardigheden? Welke consequenties heeft dat voor jou als bewegingsagoog? i. Wat kun je zeggen over het sporten bewegingsgedrag van mensen met een verstandelijke beperking? Wat zijn de populairste sporten? Wat zijn de belangrijkste belemmeringen om aan sport te doen?

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

5.2 Verstandelijke beperking

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Het begrip verstandelijke beperking Mensen met een verstandelijke beperking, wie zijn dat eigenlijk? De omschrijving ‘mensen met een verstandelijke beperking’ verwijst naar een groep mensen die onderling enorm van elkaar verschillen. Waarschijnlijk zijn de verschillen groter dan die tussen mensen die we niet beperkt noemen. Toch is er een aantal gemeenschappelijk kenmerken, zodat wij over hen als groep kunnen spreken. Het gaat om mensen die vanwege een verstandelijke beperking altijd enige begeleiding en ondersteuning nodig hebben.

Toch loopt de aard en de mate van die begeleiding en ondersteuning sterk uiteen. De begeleiding is afhankelijk van de individuele mogelijkheden. Sommige mensen met een verstandelijke beperking wonen zelfstandig en krijgen slechts enkele uren per week advies, bijvoorbeeld met betrekking tot financiële zaken, terwijl anderen in een tehuis wonen en dag en nacht verzorging nodig hebben. Kortom: het gaat om een heterogene groep, om een wereld van verschillen. Het gaat om unieke mensen. De beperking maakt slechts een deel van hen uit. Het gaat om mensen met mogelijkheden, die in bepaalde zaken extra ondersteuning nodig hebben. Definities In de meeste definities van ‘verstandelijke beperking’ komen drie elementen terug: leeftijd, intelligentie en samenleving.

Een veelgebruikte definitie is die van de American Association of Mental Retardation (A.A.M.R). De A.A.M.R. is een gezaghebbende vereniging van vooral psychiaters en psychologen in Amerika. Zij volgen de ontwikkelingen in de zorg voor personen met verstandelijke handicap op de voet en passen de definitie aan de nieuwe realiteit aan.

Algemene kenmerken

PY R

Algemene kenmerken die bij een verstandelijke beperking kunnen horen zijn: • Een IQ onder de 75 • (Blijvende) achterstand in de ontwikkeling, zowel verstandelijk als lichamelijk zoals moeite met leren of bewegen • Psychische problemen zoals moeite met communicatie en aangaan van (vriendschaps)relaties • Moeite met praktische zaken zoals aankleden, eten, omgaan met geld • Gezondheidsproblemen. Bron: Prinsenstichting (z.d.).

De definitie luidt nu: Een verstandelijke handicap verwijst naar functioneringsproblemen die worden gekenmerkt door significante beperkingen in zowel het intellectuele functioneren als in het adaptieve gedrag, zoals dat tot uitdrukking komt in conceptuele, sociale en praktische vaardigheden. De functioneringsproblemen ontstaan vóór de leeftijd van 18 jaar.

195

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Ook in de DSM-5 TR(Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder, 2022) wordt een definitie gegeven van een verstandelijke beperking. De DSM-5 TR spreekt over een verstandelijke ontwikkelingsstoornis of verstandelijke beperking. Er moet worden voldaan aan drie criteria: • Tekortkomingen (deficiënties) in de intellectuele functies, zoals redeneren, problemen oplossen, plannen, abstract denken, oordelen, schools leren en leren door ervaringen. • Tekortkomingen in het adaptieve functioneren die ertoe leiden dat de betrokkene niet kan voldoen aan de ontwikkelings- en sociaal-culturele standaarden van persoonlijke zelfstandigheid en sociale verantwoordelijkheid. Hierdoor is ondersteuning noodzakelijk bij het dagelijks functioneren (communicatie, deelname aan het sociale leven, schools of beroepsmatig functioneren, persoonlijke zelfstandigheid). • De beperkingen beginnen gedurende de ontwikkelingsperiode.

Verstandelijke beperking

Men spreekt strikt genomen van een verstandelijke beperking als een persoon een IQ score heeft van onder de 70. In de praktijk ligt het iets genuanceerder en spreken we van een verstandelijke beperking als het IQ lager is dan 70 en daarnaast ook beperkt is in praktische vaardigheden, conceptuele vaardigheden en/of sociale vaardigheden. Bij een IQ score van boven de 70 maar van onder de 80 spreken we van zwakbegaafdheid. Bron: Zobegaafd redactie (z.d.).

Oorzaken voor de geboorte Je kunt hierbij denken aan: • genetische afwijkingen.

PY R

Oorzaken Verschillende oorzaken kunnen leiden tot een verstandelijke beperking. Er is echter een vrij grote groep waarbij ondanks uitvoerig onderzoek er geen verklaring te vinden is voor de verstandelijke beperking. De oorzaken kun je indelen naar het moment waarop de aandoening is ontstaan. Op grond hiervan krijg je de volgende indeling van oorzaken: • oorzaken voor de geboorte (prenataal) • oorzaken tijdens de geboorte (perinataal) • oorzaken kort na de geboorte (postnataal).

Hieronder vallen allerlei erfelijke aandoeningen, chromosomale afwijkingen en stofwisselingsziekten. Bij de chromosomale afwijkingen horen onder andere het syndroom van Down, het fragiele-X-syndroom, het Angelman-syndroom en syndroom van Prader Willi. • infectieziekten (rodehond, toxoplasmose, lues) • vergiftiging, door bijvoorbeeld overmatig medicijngebruik, gebruik van drugs of alcohol Zo kan overmatig alcoholgebruik door de moeder tijdens de zwangerschap leiden tot het foetaal alcoholsyndroom (FAS). • radioactieve straling.

196

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Oorzaken tijdens de geboorte Hierbij gaat het om oorzaken die een rol spelen rondom de bevalling. Je kunt hierbij denken aan kinderen met een erg laag geboortegewicht en kinderen die veel te vroeg geboren zijn (prematuur). Daarnaast kunnen er door uiteenlopende oorzaken (verkeerde ligging, navelstreng om het hoofd) zuurstoftekort of bloedingen in de hersenen ontstaan die kunnen leiden tot een verstandelijke beperking. Oorzaken na de geboorte Na de geboorte kan een verstandelijke beperking ontstaan door ontstekingen (hersenvliesontsteking), vergiftiging, verstikking, hersentumoren en ongelukken.

er nd Zo

PY R

Aantallen Zoals je al aan de definitie kunt zien, is een verstandelijke beperking min of meer gekoppeld aan de complexiteit van de samenleving. In een Westerse samenleving val je nogal snel uit de boot en heb je ondersteuning nodig. De aantallen variëren dan ook behoorlijk. Het SCP schat dat er in Nederland in 2018 ongeveer 440.000 mensen met een verstandelijke beperking waren (IQ tot 70). Van hen hebben ongeveer 70.000 mensen een ernstige verstandelijke beperking (IQ tot 50). Ongeveer 370.000 mensen hebben een lichte verstandelijke beperking (IQ tussen 50 en 70). Dit aantal wijkt nogal af van de cijfers van VGN (Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland).

Bron: VGN (Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland) (2023).

197

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Correcte beeldvorming Vanwege de diversiteit is het niet gemakkelijk deze doelgroep te typeren. Er zijn mensen die nauwelijks mobiel zijn, niet kunnen praten en het gesproken woord niet verstaan. Ze hebben een ernstige verstandelijke beperking en zijn volledig afhankelijk van zorg. Daarnaast zijn er mensen die enige ondersteuning nodig hebben bij het verrichten van arbeid, bij hun financiën en bij sommige huishoudelijke werkzaamheden. Ze spreken redelijk goed Nederlands, kunnen lezen en schrijven. Beide groepen mensen vallen onder hetzelfde etiket: mensen met een verstandelijke beperking.

Ongeveer 25 jaar geleden boog een commissie zich over wat tot een juiste beeldvorming moest horen van deze doelgroep. Dit leidde tot de volgende punten, die in feite nog steeds gelden: 1. mensen met mogelijkheden Mensen met een verstandelijke beperking zijn mensen met mogelijkheden. 2. heterogeniteit Mensen met een verstandelijke beperking vormen niet één groep, maar zijn personen met individuele mogelijkheden en wensen. 3. integraal onderdeel van de samenleving Mensen met een verstandelijke beperking zijn volwaardige leden van de samenleving en vormen een normaal onderdeel van het wereldbeeld. 4. mensen met eigenwaarde Mensen met een verstandelijke beperking hebben het recht in hun waarde gelaten te worden. Respect en begrip dienen centraal te staan. 5. mensen met rechten Mensen met een verstandelijke beperking hebben dezelfde rechten als iedereen. Vrijheid, beslissingsrecht en het recht op zelfbepaling moeten zo veel mogelijk tot uiting komen. 6. mondige mensen Mensen met een verstandelijke beperking moeten gehoord worden, op welke wijze zij hun mening ook tot uiting brengen. Zij kunnen laten merken wat ze willen, ongeacht hun niveau.

C 198

PY R

Consequenties voor de begeleiding De zes punten over de gewenste beeldvorming van mensen met een verstandelijke beperking vormen een prima uitgangspunt voor de begeleiding tijdens sporten bewegingsactiviteiten. • Ga uit van de mogelijkheden van deelnemers. Ook al zijn de beperkingen talrijk, er zijn altijd wel bewegingssituaties te creëren waar de deelnemer betekenis aan kan verlenen. Gaat werpend mikken niet, dan lukt slingerend mikken mogelijk wel. • Het is een heel heterogene groep. Daarom is differentiëren waarschijnlijk de belangrijkste vaardigheid van de bewegingsagoog. Je moet steeds op zoek zijn naar aanpassingen, waardoor iedereen op zijn manier kan deelnemen. • Ze kunnen echt wel hun mening kenbaar maken, als je maar geduld hebt, op de juiste signalen let en de juiste vragen stelt. Als je twee sportmaterialen laat zien, dan kunnen ze mogelijk met een knikje wel aanduiden wat ze graag willen. Op die manier kunnen ze ook opkomen voor hun eigen belang en rechten.

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

•

Bied ze kansen om zo veel mogelijk deel te nemen aan de samenleving. Dit kan in de vorm van toernooien en wedstrijden, maar mogelijk ook in het verwijzen van een deelnemer naar een reguliere (zwem)vereniging. Mensen met een verstandelijke beperking hebben uiteraard ook gevoel van eigenwaarde. Succesbeleving en regelmatig complimenten ontvangen, is dan ook belangrijk.

•

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 2 Woordspin verstandelijke beperking

Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘verstandelijke beperking’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met een verstandelijke beperking te maken heeft. Als iemand niets meer weet, mag je passen en gaat je beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met een verstandelijke beperking te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

Opdracht 3 Definitie

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

De definitie van een verstandelijke beperking luidt: Een verstandelijke handicap verwijst naar functioneringsproblemen die worden gekenmerkt door significante beperkingen in zowel het intellectuele functioneren als in het adaptieve gedrag, zoals dat tot uitdrukking komt in conceptuele, sociale en praktische vaardigheden. De functioneringsproblemen ontstaan vóór de leeftijd van 18 jaar. Leg aan elkaar uit wat de definitie inhoudt en verduidelijk de begrippen.

Opdracht 4 Intelligentie

Discussieer met elkaar over de stelling: het enige verschil tussen mensen met en zonder verstandelijke beperking is de intelligentie.

PY R

Opdracht 5 Oorzaken

a. Noteer de oorzaken van een verstandelijke beperking. b. Kies één oorzaak uit en zoek naar informatie over de relatie van deze oorzaak met een verstandelijke beperking.

Opdracht 6 Correcte beeldvorming Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. De gewenste of correcte beeldvorming gaat uit van de volgende punten: • mensen met mogelijkheden • heterogeniteit • integraal onderdeel van de samenleving • mensen met eigenwaarde

199

• •

mensen met rechten mondige mensen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

5.3 Indeling verstandelijke beperking

a. Bespreek met elkaar wat jullie de belangrijkste punten vinden. b. Bespreek met elkaar wat van elk punt consequenties zijn voor jullie als bewegingsagoog.

Grote verschillen De verschillen tussen mensen met een verstandelijke beperking zijn groot. Je kunt niet spreken van dé verstandelijke beperking. Het gaat om een groep mensen met uiteenlopende syndromen, symptomen, beperkingen en mogelijkheden. Om deze verschillen enigszins te duiden, heeft men mensen met een verstandelijke beperking ingedeeld in niveaus. Deze indeling in niveaus kan op grond van verschillende criteria. Enkele van deze mogelijkheden zijn: • indeling op basis van intelligentie • indeling op basis van ervaringsfase • indeling op basis van de zorg die iemand nodig heeft. Er zijn nog meer indelingen mogelijk, zoals een indeling op basis van zelfstandigheid. Daarnaast hoor je weleens zeggen: ‘Oh, Ewaut functioneert op laag niveau’, of: ‘Marieke is van middenniveau.’ Ook worden er aanduidingen gebruikt die verwijzen naar de diverse schooltypen. Bijvoorbeeld: ‘Ahmed zit op zmlk-niveau.’ Ook kom je een vertaling naar ontwikkelingsleeftijd tegen: ‘Ismaël functioneert op het niveau van een driejarig kind.’

Wat is het niveau?

Steven is een andere fitnessdeelnemer, die veel kletst en de eerste indruk is dan ook dat hij een redelijk niveau heeft en licht verstandelijk gehandicapt is. Na verloop van tijd blijkt dat zijn gespreksonderwerpen vrijwel altijd hetzelfde zijn en dat de gesprekken weinig diepgang hebben. Zijn antwoorden zijn vrijwel steeds hetzelfde. Steven wordt dan ook regelmatig overschat.

PY R

In de praktijk blijkt het lastig om het niveau van mensen met een verstandelijke beperking goed in te schatten. Ester is een vrouw van rond de 40 jaar met fors overgewicht. Bij de fitness heeft ze redelijk wat begeleiding nodig en is ze niet erg spraakzaam. De fitnessinstructeur is dan ook redelijk verbaasd als hij haar in de supermarkt ontmoet waar ze met haar vader de boodschappen doet. Voor de duidelijkheid: zij doet de boodschappen voor hem. Ze kijkt regelmatig op haar boodschappenlijstje en leest af en toe de etiketten van de producten. Ze rekent de boodschappen voor haar vader af. Tijdens de fitness wekt ze niet de indruk te kunnen lezen en schrijven en zelfstandig de boodschappen en de betaling te kunnen regelen.

Indeling op basis van intelligentie Meestal wordt bij het niveau van functioneren uitgegaan van de intelligentie van de persoon. Op grond hiervan kun je tot de volgende indeling komen.

200

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

Typering

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Niveauaanduiding

Indeling op basis van intelligentie: • lichte verstandelijke beperking (IQ 50-70) • matige verstandelijke beperking (IQ 20-50) • ernstige verstandelijke beperking (IQ < 20).

Kunnen zich redelijk uitdrukken en kunnen in veel gevallen lezen en met geld omgaan. Zij kunnen zich vrij, zelfstandig in de samenleving bewegen en kunnen redelijk goed leren om voor zichzelf te zorgen.

Mensen met een matige verstandelijke beperking

20-50

Kunnen meestal wel aangeven wat ze willen. Ze kunnen leren zichzelf aan en uit te kleden en zelfstandig te eten en te drinken en ze kunnen opkomen voor zichzelf. Ze kunnen vaak niet zelfstandig reizen, werken of wonen. Zij hebben meestal op alle gebieden ondersteuning nodig.

Mensen met een ernstige verstandelijke beperking

< 20

Zij hebben op alle gebieden intensieve ondersteuning nodig. Ongeveer een derde van deze mensen heeft tevens ernstige problemen met zien of horen, zich verplaatsen of bewegen of heeft andere lichamelijke aandoeningen, bijvoorbeeld epilepsie.

Mensen met een lichte verstandelijke 50-70 beperking

Bekijk de filmpjes ‘Raamwerk: verstandelijke beperking’, ‘Lichte verstandelijke beperking: een late diagnose’ en ‘Severinus’.

In geval van een verstandelijke beperking gaat het met name om de cognitieve functies, waarbij onderscheid gemaakt wordt tussen het verbaal IQ en het performaal IQ. Het verbaal IQ heeft betrekking op onze taalvaardigheid. Bij het performaal IQ gaat het om het uitvoeren van handelingen, zoals het kunnen leggen van een ingewikkelde puzzel. Ruimtelijk inzicht speelt hierbij een belangrijke rol.

PY R

Het begrip intelligentie vraagt om een toelichting. Onder intelligentie vallen de verstandelijke vermogens van iemand. Je kunt daarbij denken aan het vermogen om logisch en abstract te denken. Intelligentie wordt echter ook heel ruim gebruikt. Zo spreekt men van sociale intelligentie, praktische intelligentie en emotionele intelligentie.

Het intelligentieniveau wordt vastgesteld aan de hand van een intelligentietest. De meest gebruikte test is de WISC-III. Het IQ is lastig vast te stellen als personen niet of nauwelijks over taal beschikken. De Snijders-Oomen Niet-verbale Intelligentietest voor kinderen van 2 jaar tot 8 jaar (SON-R 2-8) komt tegemoet aan dit probleem. De test bevat geen verbale onderdelen, en kan worden afgenomen zonder gebruik van gesproken of geschreven taal.

201

Lees de verdiepingsstof ‘Wat is de WISC-III?’. Bekijk het filmpje ‘SON-R 2-8 Non-Verbal Intelligence Test’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Het testen is van belang om tijdig leerproblemen of een afwijkende ontwikkeling vast te kunnen stellen. Bij een test wordt de score op zo’n test gedeeld door de leeftijd. De uitslag is het intelligentiequotiënt, oftewel het IQ. Soms vergelijkt men het cognitieve functioneren van mensen met een verstandelijke beperking met dat van andere mensen. Men koppelt het functioneren dan aan de zogenaamde ontwikkelingsleeftijd. Dit kom je nogal eens tegen in dossiers. Zo kan er bijvoorbeeld in te lezen zijn dat Theo op het niveau van een 7-jarige functioneert. Indelingen op grond van alleen de intelligentie of het cognitief functioneren zeggen wel iets, maar zeker niet alles. Zo kan het zijn dat Theo cognitief op een leeftijd van een 5-jarig kind functioneert, maar dat hij op sociaal-affectief gebied te vergelijken is met een kind van 10 en op motorisch gebied met een kind van 12 jaar. Daarom bestaan er ook indelingen die heel andere criteria hanteren, zoals de sociale redzaamheid of het woonniveau.

Indeling op basis van ervaringsfase Een indeling die zich van de genoemde indeling naar intelligentie onderscheidt, is die van Dorothea Timmers-Huigens. Haar indeling is gebaseerd op een ontwikkelingspsychologisch model dat uitgaat van de manier waarop mensen de wereld om hen heen beleven en ervaren. Ze vraagt zich af hoe iemand ervaringen opdoet, wat iemand met deze ervaringen doet, hoe de persoon zijn ervaringen ordent (ervaringsordening) en van welke ervaringen iemand leert. Op grond hiervan komt zij tot vier ervaringsfasen.

Ervaringsordening

C 202

PY R

Het is belangrijk om te weten op welke manier mensen met een verstandelijke beperking de wereld ervaren en ordenen. Begeleiders kunnen hier inzicht in krijgen aan de hand van vier ervaringsordeningen. Met die kennis kunnen zij beter worden ondersteund. Met de methode Timmers Ervaringsordening kun je als begeleider door middel van een ordening de eigen omgeving van de cliënt in kaart brengen. Daarvoor zijn vier vragen belangrijk, namelijk: • Is hun lichaam veilig? • Is de omgeving betrouwbaar? • Kennen zij de onderlinge verbinding? • Mogen zij zichzelf zijn?

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Timmers-Huigens beschrijft vier ervaringsordeningen: • Lichaamsgebonden ervaringsordening • Associatieve ervaringsordening • Structurerende ervaringsordening • Vormgevende ervaringsordening.

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

Bekijk het filmpje ‘Uitleg ervaringsordening Timmer-Huigens’. Bron: Kennisplein Gehandicaptensector (2020).

De vier ervaringsfasen: 1. de lichaamsgebonden ervaringsfase 2. de associatieve ervaringsfase 3. de structurerende ervaringsfase 4. de vormgevende ervaringsfase.

De lichaamsgebonden ervaringsfase De manier waarop mensen met een ernstige verstandelijke beperking hun ervaringen ordenen, valt onder de lichaamsgebonden ervaringsfase. Zij ordenen hun ervaringen zoals baby’s dat in eerste instantie doen. Zo herkent een baby vrijwel direct de stem of de geur van zijn moeder (of vader). Alle eerste ervaringen doet het kind op via zijn lichaam: het voelt dingen, ruikt dingen, proeft dingen, hoort dingen en ziet dingen.

In het begin doet een baby vooral ervaringen op via de nabijheidszintuigen. Zijn moeder bestaat alleen op het moment dat hij haar ruikt (zo vindt het kind ook de tepel), proeft of voelt. Dan voelt hij zich behaaglijk. Op afstand bestaat moeder nog niet. De baby kan zich nog geen voorstelling maken van zijn moeder of over zijn moeder denken. Later voelt hij zich ook veilig als hij zijn moeder ziet of hoort (via de vertezintuigen).

PY R

Veel mensen met een ernstige verstandelijke beperking blijven hun ervaringen op dit niveau opdoen. Ze genieten van dingen voelen, ruiken, proeven en eventueel zien en horen. Soms zijn de mogelijkheden om ervaringen op te doen beperkt tot de nabijheidszintuigen, in andere gevallen zijn ze uitgebreid tot de vertezintuigen. Snoezelactiviteiten en de bewegingsagogische strategie primaire activering passen prima bij mensen die in deze ervaringsfase verkeren.

Snoezelen Snoezelen, een samenvoeging van snuffelen en doezelen, is een geschikte activiteit voor mensen met een ernstige verstandelijke beperking. Bij het snoezelen wordt een dominant appel gedaan op een of meer zintuigen. In Amerika wordt een snoezelruimte dan ook een sensorisch cafetaria genoemd.

203

Bekijk de filmpjes ‘Snoezelen op mytylschool Prins Johan Friso in Haren’, ‘Snoezelruimte van KVG in ’t Mankement Zellik’, ‘Snoezelen in de nieuwe Snoezelbus’ en ‘Snoezelen’. Lees de verdiepingsstof ‘Wat is snoezelen?’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De associatieve ervaringsfase Associaties maken betekent dat je verbanden kunt leggen tussen dingen die met elkaar te maken hebben. Je bevindt je dan in de associatieve ervaringsfase. Je weet dat na het een het andere zal komen. Zo gaat een baby het patroon van aankleden herkennen en weet hij wanneer hij de armen moet uitstrekken. Het kind heeft dan het verband gelegd tussen iets aandoen en het daarbij uitstrekken van de armen. Zo snapt iemand ook dat je op het knopje van het licht kunt drukken, als het donker is. Of dat je een extra kledingstuk kunt aantrekken als je het koud hebt. Veel mensen met een verstandelijke beperking leren niet dit soort verbanden te leggen. Bij een aantal mensen lukt het leggen van eenvoudige verbanden nog wel, bijvoorbeeld de relatie tussen een zwembroek laten zien en gaan zwemmen. Pakspelletjes, waarbij iemand een deelnemer probeert te pakken, vragen om het kunnen leggen van eenvoudige verbanden. Bij tikspelletjes worden de verbanden al complexer. Bij mikvormen zijn de associaties redelijk eenvoudig. Je moet verband kunnen leggen tussen het werpen met een voorwerp en het resultaat: dat iets omvalt.

De structurerende ervaringsfase Het leggen van verbanden wordt steeds ingewikkelder. Voor lezen en schrijven bijvoorbeeld, moeten redelijk complexe verbanden worden gelegd. Meestal stuit iemand met een verstandelijke beperking hier ergens op zijn grens. Voor de hulpverlener is het belangrijk om te weten waar iemands grenzen liggen, met name voor de communicatie.

PY R

Iemand die zich in de associatieve ervaringsfase bevindt, is in staat verbanden te zien. Binnen de structurerende ervaringsfase is iemand niet alleen in staat om verbanden te zien, maar ook om deze te beoordelen en te doorzien. De persoon kan ook afwijken van vaste patronen en zelf keuzes maken. Je hoeft niet meer voor hem te bepalen dat hij eerst een boterham met vlees of kaas mag en vervolgens pas een met zoet. Iemand in de structurerende ervaringsfase snapt het verband en kan binnen het gegeven gezond eten zelf kiezen uit de dingen die op tafel staan. Zo kan er een bepaalde mate van gehoorzaamheid, taakbewustzijn, hulpvaardigheid en verantwoordelijkheid ontstaan. Aan deelnemers in deze fase kun je vragen om met z’n allen de zaal op te ruimen. Ook zijn teamspelen, zoals voetbal, hockey en vormen van volleybal mogelijk. De vormgevende ervaringsfase Een volgende stap is de vormgevende ervaringsfase: iets unieks, iets persoonlijks toevoegen. Je gaat bijvoorbeeld een zelfverzonnen recept uitproberen. Ook het inhoud kunnen geven aan een relatie valt hieronder. Mensen met een verstandelijke beperking komen over het algemeen niet aan de deze fase toe. Bij sportspelen snapt iemand dat het af en toe nodig kan zijn om de taak van de ander over te nemen.

204

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De praktijk Groepen indelen op niveau is belangrijk, maar lang niet altijd even gemakkelijk. In de meeste gevallen kun je niet selecteren op basis van motorische vaardigheden en krijg je te maken met heel diverse groepen. Daarnaast kan er bij deelnemers sprake zijn van een heel disharmonisch profiel. Houd ook daar rekening mee. Hiermee wordt bedoeld dat iemand cognitief best een aardig niveau heeft, maar sociaal of emotioneel een heel stuk lager functioneert. Zo kan het gebeuren dat op de zmlk-school in Terneuzen een meisje van het VSO bezig is met het behalen van haar rijbewijs. Enerzijds is ze in staat aan deze eisen te voldoen, anderzijds is ze aangewezen op een school voor zeer moeilijk lerende kinderen.

Voor het inschatten van het niveau bieden de vier fasen van Timmers-Huigens houvast. • Vraag je af door welke zintuiglijke prikkelingen deelnemers het meest aangesproken worden. • Vraag je af welke verbanden deelnemers kunnen leggen. • Vraag je af op welke manier de deelnemer zijn ervaringen ordent. • Wie begrijpt abstracte begrippen als sportief, vrijlopen en omschakelen? Dit vraagt om een functioneren binnen de structurerende of vormgevende ervaringsfase. Indeling op basis van de zorg die iemand nodig heeft Om de zorg betaalbaar en rechtvaardig te maken heeft de overheid een aantal jaren geleden de zorgzwaartepakketten (ZZP) bedacht. Iedereen die een beroep deed op de zogenaamde zorg met verblijf kreeg een ZZP toegekend. Voor mensen met een verstandelijke beperking bestond er ZZP 1 tot en met 8. Hoe hoger de indicatie, des te meer geld de zorginstelling voor de betreffende persoon krijgt. Deze indeling gebeurde dus op basis van de hoeveelheid zorg en begeleiding die iemand nodig heeft. Sinds de ingang van de Wet langdurige zorg spreekt men van ‘zorgprofiel’ in plaats van ‘zorgzwaartepakket’.

Voor mensen met een verstandelijke beperking en voor mensen met een lichte verstandelijke beperking zijn de volgende zorgprofielen geformuleerd.

PY R

Zorgprofielen verstandelijk gehandicapten • wonen met begeleiding en verzorging • wonen met begeleiding en intensieve verzorging • wonen met intensieve begeleiding en intensieve verzorging • wonen met intensieve begeleiding, verzorging en gedragsregulering • (besloten) wonen met zeer intensieve begeleiding, verzorging en gedragsregulering • wonen met begeleiding en volledige verzorging en verpleging.

Lees de verdiepingsstof ‘Zorgprofiel’.

Opdracht 7 Criteria Geef aan op grond van welke criteria je verschillende niveaus kunt onderscheiden.

Opdracht 8 Niveautypering Een veelgebruikte indeling is: • lichte verstandelijke beperking (IQ 50-70)

205

• •

matige verstandelijke beperking (IQ 20-50) ernstige verstandelijke beperking (IQ < 20).

Typering

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Niveauaanduiding

Noteer bij elke categorie een aantal kenmerken.

Mensen met een lichte verstandelijke beperking

50-70

Mensen met een matige verstandelijke beperking

20-50

Mensen met een ernstige verstandelijke beperking

< 20

Opdracht 9 Filmpjes verstandelijke beperking

Bekijk een van de filmpjes ‘Raamwerk: Verstandelijke beperking’, ‘Licht verstandelijke beperking: een late diagnose’ of ‘Severinus’. a. Noteer de niveaus die je in het filmpje tegenkomt. b. Noteer een aantal kenmerken van een van de niveaus.

Opdracht 10 Ervaringsfasen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Noteer de vier ervaringsfasen volgens Timmers Huigens. b. Bespreek met elkaar aan welke gedragingen je de vier ervaringsfasen kunt herkennen. c. Geef aan wat je met deelnemers in alle vier de ervaringsfasen doet binnen de bewegingsagogie (wat zijn geschikte sporten bewegingsactiviteiten).

Bekijk het filmpje ‘Teo over communicatie’.

C 206

nd Zo

PY R

d. Bekijk het filmpje ‘Teo over communicatie’ en wissel onderling je mening uit.

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

Opdracht 11 Snoezelen a. Geef een omschrijving van het begrip snoezelen. b. Geef aan op welke manier je deze vormen binnen de bewegingsagogie kunt gebruiken.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk een van de filmpjes ‘Snoezelen op mytylschool Prins Johan Friso in Haren’, ‘Snoezelruimte van KVG in ’t Mankement Zellik’, ‘Snoezelen in de nieuwe Snoezelbus’ of ‘Snoezelen’. c. Bekijk een van de filmpjes en geef een korte samenvatting van de inhoud.

Opdracht 12 Zorgprofielen

a. Wat is een zorgprofiel? b. Welke zorgprofielen worden binnen de zorg voor verstandelijk gehandicapten onderscheiden?

5.4 De ontwikkeling van mensen met een verstandelijke beperking

Aan de hand van drie ontwikkelingsaspecten wordt een beschrijving van de doelgroep mensen met een verstandelijke beperking gegeven. Deze ontwikkelingsaspecten zijn: • de motorische ontwikkeling • de cognitieve ontwikkeling • de sociaal-affectieve ontwikkeling.

De motorische ontwikkeling De motorische ontwikkeling heeft enerzijds te maken met de bewegingsvaardigheden en anderzijds met de bewegingseigenschappen, zoals kracht en coördinatie. Er wordt eveneens aandacht besteed aan de gezondheid van mensen met een verstandelijke beperking.

PY R

Bij de motorische ontwikkeling spelen met name drie factoren een rol: 1. aanlegfactoren 2. omgevingsfactoren 3. persoonlijke factoren.

Deze drie factoren geven antwoord op de vraag waarom de motorische ontwikkeling van veel mensen met een verstandelijke beperking achterblijft ten opzichte van mensen zonder beperking. Talent, aanleg heb je nodig om een goede sporter te worden. Maar dat niet alleen. Het vraagt ook om een stimulerende omgeving die je allerlei kansen biedt en om persoonlijke factoren als motivatie en doorzettingsvermogen.

207

Uit onderzoek blijkt dat de persoonlijke factoren voor mensen met een verstandelijke beperking een belangrijke belemmering zijn om te gaan sporten. Hierbij moet je met name denken aan een gebrek aan zelfvertrouwen en aan het niet of nauwelijks gemotiveerd zijn om te gaan sporten.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bij de omgevingsfactoren speelt de sociale omgeving en met name het gezin een belangrijke rol. In het ene gezin vindt men bewegen heel belangrijk en worden de kinderen gestimuleerd tot sportbeoefening. In het andere gezin ligt het accent meer op de creatieve of muzikale ontwikkeling en hecht men minder belang aan bewegen. Je kunt stellen dat gemiddeld genomen een kind met een verstandelijke beperking minder wordt gestimuleerd tot sportbeoefening dan een kind zonder beperking. Dit leidt tot minder bewegingservaring en dus eveneens tot een geringere bewegingsvaardigheid.

Uit onderzoek blijkt dat mensen met een matige verstandelijke beperking meer sporten dan mensen met een lichte verstandelijke beperking. Dit verschil wordt vooral verklaard doordat mensen met een lichte verstandelijke beperking meestal min of meer zelfstandig wonen of thuis wonen en niet of nauwelijks door hun omgeving gestimuleerd worden om te sporten. Ook ontbreekt het hen aan intrinsieke motivatie. Een combinatie van aanleg, omgevingsfactoren en persoonlijke factoren zorgt ervoor dat de gemiddelde bewegingsvaardigheid van mensen met een verstandelijke beperking achterblijft bij die van mensen zonder beperking. Natuurlijk zijn er uitzonderingen en zijn er verschillende mensen met een verstandelijke beperking die op redelijk hoog niveau sporten.

Puntsgewijs gaat het om de volgende belemmeringen die bij deze drie factoren een rol spelen en verantwoordelijk zijn voor het achterblijven van de motorische ontwikkeling:

C 208

PY R

1. aanlegfactoren • neurologische aandoeningen (epilepsie, coördinatiestoornissen, cerebrale parese) • zintuigelijke aandoeningen (oog- en oorafwijkingen) • afwijkingen in de bouw van het bewegingsapparaat (platvoeten, beenlengteverschil, lordose) • orgaanafwijkingen (hart, longen) • cognitieve en sociaal-affectieve belemmeringen (minder spelinzicht, meer moeite met samenspelen). 2. omgevingsfactoren • minder stimulering vanuit de sociale omgeving • minder mogelijkheden om bewegingservaring op te doen • geringer en vaak niet goed passend bewegingsaanbod in de directe omgeving • vervoersproblemen • financiële problemen • gebrek aan sporttechnisch kader.

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Motieven en belemmeringen sportdeelname

3. persoonlijke factoren • gebrek aan zelfvertrouwen • minder motivatie om te gaan sporten en het vol te houden • minder exploratiedrang.

Motieven voor sport en bewegen • Plezier en ontspanning • Gezondheid en fitter worden • Gezelligheid en contacten met anderen • Zelfvertrouwen vergroten • Energie kwijt raken

Belemmeringen voor sport en bewegen • Geen zin/tijd om te sporten • Het vervoer van en naar de sportlocatie • Slechte ervaring met acceptatie in de groep of vereniging • Te weinig (geschikte) begeleiding of veel wisselingen • Veranderende sporttijden of groepssamenstelling • Gezondheidsklachten laten sporten niet toe Bron: Kennisbank Sport en Bewegen (z.d.).

PY R

Sport en bewegen Onderzoek naar de sportdeelname van mensen met een verstandelijke beperking is lastig. Wie bevraag je hierop? Als je mensen met een verstandelijke beperking zelf vraagt naar de wekelijkse sportdeelname geeft 52% van de mensen met een lichte verstandelijke beperking aan dit te doen. Bij de mensen met een matige verstandelijke beperking is dat 62%. Bevraag je de vertegenwoordigers van deze mensen, dan zijn de percentages 41 en 28. Dit verschil zie je ook bij het lidmaatschap van een sportvereniging. Zelf geeft de helft (50%) van de mensen met een lichte verstandelijke beperking aan dat ze lid zijn van een sportvereniging. Vraag je het de vertegenwoordigers, dan kom je op 41%. Bij mensen met een matige verstandelijke beperking gaat het om 42 en 28%. Naarmate sporters een zwaardere verstandelijke beperking hebben, zijn zij vaker lid van een speciale vereniging voor mensen met een verstandelijke beperking, of sporten zij bij een speciale groep binnen een reguliere sportclub. Meer informatie vind je op de website van Gehandicaptensport Nederland. Bekijk de website ‘Gehandicaptensport Nederland - Verstandelijke beperking’.

209

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sportdeelname mensen met een verstandelijke beperking.

Bekijk de filmpjes ‘Bijzonder in Beweging - Beweegactiviteiten voor mensen met verstandelijke beperking’, ‘Sportplezier voor verstandelijk gehandicapten’ en ‘Sport en spel voor jonge verstandelijk gehandicapten’. Beweegrichtlijnen en beweegcirckel Het is belangrijk dat je als bewegingsagoog streeft naar het voldoen van deze doelgroep aan de beweegrichtlijnen. Dit kan door middel van een rechtstreeks appel op de doelgroep, maar ook door de groepsbegeleiding te overtuigen van het belang van regelmatig sport en bewegen.

Deze beweegrichtlijnen zijn: • Bewegen is goed, meer bewegen is beter. • Sta vaker op of wissel van houding. • Voeg een extra beweegmoment aan je dag toe!

PY R

Daarnaast kun je als bewegingsagoog de beweegcirkel gebruiken om mensen te stimuleren om te gaan sporten en bewegen.

C 210

Bekijk het filmpje ‘De Beweegcirkel’.

Beweegrichtlijnen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

De gezondheidstoestand Voor de bewegingsagoog is het belangrijk iets over de gezondheidstoestand van de deelnemers te weten. Gehandicaptensport Nederland heeft lange tijd gewerkt met een standaard medische screeningslijst. Tegenwoordig wordt de lijst niet of nauwelijks meer gebruikt. Toch geeft de lijst een goede indicatie van de meest noodzakelijke medische informatie van de SB-deelnemer om hem op een verantwoorde wijze sporten bewegingsactiviteiten aan te bieden.

Het gaat om de volgende drie medische aspecten: 1. epilepsie 2. hartafwijkingen 3. diabetes mellitus.

Op de vierde plaats vraagt deze lijst naar bijzonderheden over het gedrag en medicijngebruik van de deelnemer.

PY R

Enkele vragen over epilepsie die in de lijst gesteld worden, zijn: • Wat gebeurt er bij een epileptische aanval? • Kan de aanval door bepaalde gebeurtenissen opgewekt worden? • Kunt u een aanval zien aankomen? Zo ja, hoe? • Wat is de beste benadering tijdens en vooral na de aanval? Als sportleider aangepast sporten bij een sportvereniging voor mensen met een beperking kun je ervoor kiezen de medische gegevens van de deelnemers systematisch te registreren. Je moet je dan wel houden aan de Wet bescherming persoonsgegevens en daarom moet je melding van je registratie maken bij de Registratiekamer. Iedereen, dus ook mensen met een beperking, valt onder de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG).

211

AVG sluit aan op digitale tijdperk

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) is de nieuwe Europese privacywet. Deze wet sluit beter aan op het digitale tijdperk waarin we leven. De wet geeft u meer rechten en organisaties meer verantwoordelijkheid om zorgvuldig met uw (digitale) persoonsgegevens om te gaan. En u daarover goed te informeren. De AVG geeft u als burger de volgende rechten: • Inzage: u heeft het recht recht om te zien welke gegevens van u worden verzameld. • Correctie: u kunt vragen om gegevens die niet kloppen, te laten aanpassen. • Verwijdering: u heeft het recht gegevens die niet (meer) van belang zijn, te laten wissen. • Beperking: u kunt vragen om minder gegevens te verzamelen, bijvoorbeeld als er meer gegevens worden gevraagd dan nodig is. • Overdraagbaarheid: u kunt vragen om uw gegevens door te geven aan een andere organisatie. • Bezwaar: u kunt bezwaar maken tegen het gebruik van bepaalde gegevens. • Informatie: u heeft recht op duidelijke informatie over wat een organisatie met uw persoonsgegevens doet en waarom. Bron: Rijksoverheid (z.d.).

De cognitieve ontwikkeling De cognitieve ontwikkeling heeft te maken met onder andere hoe iemand denkt, waarneemt, dingen onthoudt en hoe iemand leert. Enkele belangrijke cognitieve functies zijn: • denken • waarnemen • onthouden • leren.

PY R

Denken Mensen met een verstandelijke beperking denken meestal heel concreet. Wat concreet denken is, kun je duidelijk maken met een voorbeeld. Stel dat je vraagt hoeveel 6 plus 3 is. Vrijwel iedereen zegt dan 9, uit het hoofd. Ook is het voor de meeste mensen wel mogelijk om zich er een voorstelling van te maken. Moet iemand met een verstandelijke beperking deze som maken, dan is de kans groot dat hij dat alleen kan met voorwerpen of met behulp van zijn vingers. Hij moet dus bijvoorbeeld zes appels voor zich hebben liggen, daar drie appels bij doen en dan het totaal optellen. Natuurlijk zijn de onderlinge verschillen groot. Sommige mensen met een verstandelijk beperking kunnen dit ook best uit hun hoofd en voor anderen is zo’n som veel te moeilijk. Dit concrete denken en begrijpen kom je ook bij sporten bewegingssituaties tegen. De instructies en aanwijzingen moeten daarbij aansluiten. Enkele voorbeelden zijn: • ‘Zwem naar de muur’ is concreter en dus beter te begrijpen dan ‘Zwem naar de overkant.’

212

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

•

Voor sommigen is het duidelijker om te zeggen ‘Kom naar Koen’ (je eigen naam noemen) dan te roepen ‘Kom naar mij.’ Begrippen als bank, raam, wandrek, tafel en bal zijn concreter dan begrippen als links, vrijlopen, aanbieden, dichtbij en buitenspel. Ter afscheiding van twee oefensituaties is een lijn duidelijker en concreter dan alleen twee kegels op de hoekpunten. Een net of een rij banken is weer duidelijker dan een lijn. Bij het laten kiezen tussen twee activiteiten of dingen is het soms duidelijker om er ‘verwijzers’ bij te pakken. Als je vraagt wat iemand wil drinken, is het voor sommigen best lastig om hierop te antwoorden. Als je een fles cola en een fles sinas pakt en de persoon laat kiezen, is het een stuk gemakkelijker om te antwoorden. Natuurlijk kunnen een aantal mensen met een beperking ook heel goed zonder die flessen een keuze maken. In de gymzaal en het zwembad geldt hetzelfde. Soms kun je een keuze vergemakkelijken door de bijbehorende sportmaterialen te laten zien. Voor mensen met een verstandelijke beperking is het moeilijker verbanden te ontdekken, samenhang te zien tussen gebeurtenissen, inzicht te hebben in bewegingssituaties. Zwaaivermeerdering is meer een kwestie van gewoon doen dan van de samenhang zien met het verplaatsen van het algemeen lichaamszwaartepunt. Het verband tussen veel kleren aan hebben, inspannend bezig zijn en het warm hebben kan ook onduidelijk zijn. Dat je als keeper wel en als veldspeler niet de bal met je handen mag aanraken, is best lastig te begrijpen. Dat bij lintenroof alleen de kat de staartjes mag afpakken, vraagt enig inzicht. Bij vormen van passeren en onderscheppen is de rolwisseling na balverlies heel ingewikkeld voor sommige deelnemers.

•

• •

• • •

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

•

Waarnemen De zintuigen spelen voor veel mensen met een verstandelijke beperking een belangrijke rol. Dit blijkt onder andere uit de populariteit van het snoezelen. Hierbij worden de zintuigen sterk geprikkeld. Er is van alles te zien, te horen, te voelen, te ruiken en te proeven. Het waarnemen gebeurt vaak vrij selectief. De persoon neemt datgene waaraan hij betekenis verleent, waarin hij geïnteresseerd is.

PY R

Ook lijkt het erop dat mensen met een verstandelijke beperking soms meer oog hebben voor details dan voor het geheel. Zo kan de kleur of de zachtheid van de mat meer de aandacht trekken dan de mat als voorwerp om op te rollen. Dit geldt ook voor een bal. Zo wil Pim in het zwembad alleen dobberen met de rode bal met stippen en moeten alle andere ballen het bad uit. Hoe lager het niveau, hoe belangrijker meestal de nabijheidszintuigen (waarmee je voelt, ruikt en proeft) zijn. Dit verwijst naar de eerder besproken lichaamsgebonden ervaringsfase. Onthouden Het wel of niet onthouden van dingen heeft vooral te maken met aandacht, concentratie en interesse. Als we een telefoonnummer of een adres willen onthouden, moeten we daar even bij stilstaan. We herhalen het een paar maal in ons hoofd of bedenken een ezelsbruggetje. Je zou kunnen zeggen dat we even de aandacht vestigen op het telefoonnummer of adres. Dit doe je alleen maar als het je interesseert.

213

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Voor sommige mensen met een verstandelijke beperking is het onthouden van dingen moeilijker dan voor ons. Ze hebben meer moeite om ergens de aandacht bij te houden en zich te concentreren. Bovendien hebben niet alle dingen die wij ze vertellen hun interesse. Deze mensen zijn vaak heel selectief in wat ze onthouden. Het komt nogal eens voor dat iemand met een verstandelijke beperking een specifieke interesse heeft waarvoor het geheugen prima werkt. Hij weet bijvoorbeeld precies wanneer de medewerkers van de afdeling Bewegingsagogie jarig zijn. Het onthouden van een aantal dingen tegelijk kan ook problemen opleveren. Als je iets uitlegt, vertel dan niet te veel in één keer en zorg ervoor dat je interesse wekt en de aandacht hebt. Leren Het leerproces, dat natuurlijk te maken heeft met andere cognitieve functies, zoals denken, waarnemen en onthouden, verloopt moeilijker. Daarom gebruikt men voor kinderen met een verstandelijke beperking ook de term (zeer) moeilijk lerende kinderen.

De problemen in het leerproces in stappen: 1. Mensen met een verstandelijke beperking hebben vaak minder exploratiedrang, minder drang om iets nieuws te ontdekken. Het onbekende is vaak onbemind. 2. Dit leidt tot minder leerervaringen (ook op het gebied van het bewegen). 3. Van de ervaringen die deze mensen wel opdoen, vergeten ze meer. 4. Bovendien leren ze minder van gemaakte fouten. 5. Het duurt enige tijd voordat ze het geleerde écht en ook voor langere tijd beheersen. 6. Mensen met een verstandelijke beperking kunnen het geleerde in situatie A minder goed toepassen in situatie B (ongeveer dezelfde situatie). Dit kunnen toepassen van iets wat je geleerd hebt in een andere situatie wordt transfer genoemd. Met deze transfer hebben ze dus meer moeite. 7. Al deze voorgaande stappen kunnen tot een geringere vaardigheid leiden. En dat kan weer aanleiding zijn tot onzekerheid, tot een geringere behoefte om nieuwe dingen te leren. Zo is de cirkel rond en zijn we weer bij punt 1.

C 214

nd Zo

PY R

Het leerproces verloopt bij mensen met een verstandelijke beperking wat stroever. Het volgende schema geeft aan op welke manier je hier rekening mee kunt houden.

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

Kenmerken leerproces

Consequenties voor begeleiding

• • • • • • •

•

• •

Bied veiligheid en vertrouwen, neem samen drempels, laat wennen aan nieuwe situatie. Creëer uitnodigende situaties, activeer. Geef kort en bondig concrete informatie in kleine stapjes, herhaal veel, minimaliseer afleidende prikkels. Signaleer fouten en geef concrete aanwijzingen (doelgecentreerd), liefst één tegelijkertijd. Herhaal veel, neem/geef veel tijd. Herhaal met variatie, oefen in een echte situatie. Laat succes beleven, geef complimenten.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

minder exploratiedrang minder leerervaringen meer vergeten van leerervaringen minder leren van fouten langere leertijd transferproblemen onzekerheid, faalangst.

• • • •

Ook voor de begeleiding heeft het leerproces consequenties, vooral als het gaat om nieuwe bewegingsvormen of een nieuwe situatie. Enkele voorbeelden: • Een sfeer van veiligheid en vertrouwen is belangrijk om nieuwe dingen te willen en te durven ontdekken. • Mogelijk heeft iemand de eerste keer enige hulp nodig. In het begin kan het zinvol zijn samen drempels te overwinnen. Laat de leerhulp of ondersteuning langzaam maar zeker afnemen. Zo kun je bij het balanceren, als het echt nodig is, eerst iemand bij de hand vasthouden, vervolgens via een stok en daarna met een lintje. Uiteindelijk kan iemand het zelfstandig. • Geef deelnemers de tijd om te wennen aan een nieuwe bewegingsvorm, een nieuwe situatie of nieuw materiaal. • Maak de bewegingssituatie aantrekkelijk en nodig de deelnemers uit tot deelname. Aantrekkelijke bewegingssituaties zijn situaties die veilig zijn en waarbij de zogenaamde oproepbaarheid groot is. Dit laatste wil zeggen dat de situatie niet veel toelichting behoeft, maar zelf uitnodigt tot bepaald bewegingsgedrag. Een goed gekozen miksituatie behoeft nauwelijks of geen uitleg.

Uitleg/instructie • Geef weinig informatie in één keer. Formuleer kort, bondig en concreet. Ondersteun je uitleg met non-verbale signalen. • Het geven van een voorbeeld is in veel gevallen effectiever dan verbale uitleg. • Werk in kleine stapjes van makkelijk naar moeilijk. De volgorde luistert vaak heel nauw. Soms is het een hele kunst om iets in heel kleine stapjes aan te bieden. Bij het leren snorkelen kan het zijn dat je de eerste keren alleen maar met de bril op het voorhoofd moet oefenen en de bril af en toe een keer voor het gezicht kunt laten houden. • Herhaal veel. Mensen met een verstandelijke beperking hebben veel herhalingen nodig voordat de beweging geautomatiseerd verloopt.

PY R

Enkele bewegingsagogische consequenties

215

•

Probeer afleidende prikkels te minimaliseren. Leg materiaal dat je niet nodig hebt weg. Het is beter eerst enige uitleg te geven en dan pas het materiaal uit te delen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Leren van fouten • De deelnemer signaleert niet of nauwelijks zelf fouten. Als je het belangrijk vindt dat iemand van fouten leert, moet je zelf eventuele fouten signaleren en corrigeren. • Corrigeer slechts één fout per keer. • Als correctie werken doelgecentreerde aanwijzingen meestal beter dan gedragsgecentreerde of lichaamsgecentreerde aanwijzingen. Bij het leren duiken kun je wel hele verhandelingen houden over de lichaamshouding en het bewegingsverloop, maar in veel gevallen is het effectiever om een toversnoer over het water te spannen en de deelnemers te vertellen dat ze daar overheen moeten. Lange leertijd • Geef de deelnemers ruim de tijd om iets te leren. • Herhaal veel en laat dingen geregeld terugkomen.

Transferproblemen Transfer houdt in: wat je in situatie A hebt geleerd, kunnen toepassen in situatie B. Mensen met een verstandelijke beperking hebben hier vaak moeite mee. Om transferproblemen enigszins te voorkomen, is het volgende belangrijk: • Herhaal veel, maar wel met enige variatie in de situatie, zodat het niet een geïsoleerd trucje wordt. De kans dat iemand het geleerde in meer situaties kan toepassen, wordt dan groter. • Oefen ook in ‘spelechte’ situaties. Kan iemand redelijk mikken op een korf, probeer dit dan ook in een spelletje naar voren te laten komen.

Onzekerheid en faalangst • Zorg voor voldoende succesbeleving. De kans dat iets lukt, moet groot zijn.

er nd

PY R

Geef complimenten en laat merken dat de deelnemers best wel iets kunnen en dat ook voor hen geldt dat oefening kunst baart.

Bekijk de filmpjes ‘Zwemmen’ en ‘Bewegingsagoog - rust creëren’. Lees de verdiepingsstof ‘De beweegcirkel’.

De sociaal-affectieve ontwikkeling Onder het sociaal-affectieve aspect vallen bijvoorbeeld de manier waarop iemand contact maakt en omgaat met anderen en de mate waarin en op welke wijze iemand zijn gevoelens toont. Zeker voor dit aspect geldt dat de onderlinge verschillen groot zijn. Ook mensen zonder verstandelijke beperking verschillen in hun sociaal gedrag en in het uiten van hun gevoelens, maar bij mensen met een verstandelijke beperking lijken de extremen meer vertegenwoordigd.

216

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

De wijze waarop mensen met een verstandelijke beperking contact maken, varieert. Sommige deelnemers maken vrij snel lichamelijk contact. Ze komen pal naast je zitten, pakken je hand of omhelzen en zoenen je. Anderen houden letterlijk afstand en gaan een paar meter van je vandaan zitten. Nabijheid lijkt hen onzeker te maken.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De tijd die nodig is voor contactopbouw is ook verschillend. Sommige mensen met een verstandelijke beperking hebben weinig tijd nodig om je grootste vriend te worden. Het vertrouwen is er direct en jij bent hun beste maatje. Bij anderen duurt dit proces soms jaren. Het vertrouwen moet stukje bij beetje gewonnen worden.

Je sociaal gedragen vraagt vaak om zich verplaatsen in de ander. Dit is voor sommige mensen met een verstandelijke beperking moeilijk. Soms informeert iemand nog wel hoe jouw weekend is geweest, maar dan volgt al snel een eigen verhaal. Ook kunnen een aantal mensen moeilijk inschatten wat in een sociale situatie wel en niet gepast is. Zo kan het gebeuren dat iemand in de kantine zijn sportbroek laat zakken en vol enthousiasme het litteken op zijn bil laat zien. Dit zich moeilijk in de ander kunnen verplaatsen, leidt ertoe dat sommige mensen geneigd zijn mensen met een verstandelijke beperking egocentrisch en eigenwijs te noemen. Mochten ze dit inderdaad zijn, dan is het meer onvermogen dan onwil. Nogmaals: mochten ze dit zijn, want het is ook heel opvallend dat sommige mensen met een verstandelijke beperking haarfijn aanvoelen hoe het met de gemoedstoestand van een ander is gesteld. Ze lijken soms aan de mimiek en/of de lichaamshouding af te lezen dat iemand wat troost nodig heeft. Het niveau van samenspelen en elkaar helpen, loopt eveneens uiteen. De een kan wel assisteren bij het hulpverlenen, voor de ander is dat te veel gevraagd.

Ook op emotioneel gebied komen we grote verschillen tegen. De een reageert heel spontaan, gaat helemaal uit zijn dak wanneer iets lukt en moet zelfs wat afgeremd worden. De ander is geremd en uit nauwelijks emoties tijdens het sporten.

PY R

Het vrij uiten van emoties heeft onder andere te maken met het feit dat mensen met een verstandelijke beperking in het algemeen minder nadenken over de gevolgen van hun handelingen. Soms willen wij iemand best eens een klap of een zoen geven, maar bedenken we ons vanwege de gevolgen. Van mensen met een verstandelijke beperking kun je die zoen en soms ook die klap wat eerder verwachten. Er bestaat een grote variatie in emotionele kwetsbaarheid. De een is emotioneel heel kwetsbaar en snel bang of van streek. De ander lijkt nauwelijks van zijn stuk te brengen. Dit geldt ook voor de emotionele stabiliteit. Sommige deelnemers hebben het ene moment de grootste pret en kunnen het andere moment in huilen uitbarsten. De emoties kunnen ook de bewegingsagoog betreffen. Het ene moment zijn ze boos op de lesgever en het andere moment willen ze het graag goedmaken en vinden ze hem lief. Als je dit gedrag vertaalt naar de ontwikkelingsleeftijd is het minder opvallend. Ook kinderen zijn behoorlijk wisselvallig voor wat betreft hun stemming.

217

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Mensen met een verstandelijke beperking lijken wat gevoeliger te zijn voor omgevingsfactoren dan andere mensen. Zo kan de sfeer die je creëert of de materialen die je gebruikt, bepaald gedrag oproepen. Her en der verspreid liggende materialen leidt tot chaotisch gedrag. Vandaar dat er vaak gehamerd wordt op het belang van structuur. Dit geldt zeker als er ook nog sprake is van een autistische stoornis en/of ADHD. Het gaat dan om structuur in de tijd, ruimte, activiteiten, organisatie en begeleiding. Zo kent een bewegingsagogische sessie vaak een duidelijke structuur met altijd dezelfde start (bijvoorbeeld met een liedje op een grote mat), eenzelfde opbouw van sporten bewegingsactiviteiten en een duidelijke afronding (wederom een liedje op een vaste plaats). Mensen met een verstandelijke beperking hebben dezelfde behoeften als ieder ander. Ook zij hebben behoefte aan: • erbij horen • voor vol(waardig) aangezien worden • begrijpen en begrepen worden • zelfstandigheid en zelfverantwoordelijkheid • het aangaan van (intieme) relaties • veiligheid en geborgenheid.

De wijze waarop mensen met een verstandelijke beperking iets beleven, kan heel anders zijn dan die van andere mensen. Terwijl de een het prachtig vindt om over de kast heen te springen, vindt de ander het juist mooi om er bovenop te zitten. Op het begrip belevingswereld wordt in de volgende paragraaf nader ingegaan.

De seksuele ontwikkeling van mensen met een lichte verstandelijke beperking wijkt nauwelijks af van wat we bij niet verstandelijk gehandicapte pubers en adolescenten zien. Ondanks een ontwikkelingsleeftijd van een jaar of 10, heeft een 18-jarige jongeman met een lichte verstandelijke beperking wel degelijk seksuele gevoelens. Ook komt het voor dat een ernstig verstandelijk gehandicapte man met een ontwikkelingsleeftijd van 4 jaar regelmatig masturbeert. Er zijn echter ook mensen met een verstandelijke beperking die nauwelijks seksueel gedrag vertonen.

PY R

Opdracht 13 Motorische ontwikkeling

Geef een verklaring voor het feit dat in veel gevallen de motorische ontwikkeling van mensen met een verstandelijke beperking (wat) achterblijft.

Opdracht 14 Belemmeringen Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat de belangrijkste belemmeringen voor mensen met een verstandelijke beperking zijn om te gaan sporten. b. Bespreek met elkaar hoe je deze belemmeringen op kunt lossen.

218

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

Opdracht 15 Gezondheidstoestand Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De belangrijkste medische informatie die je als bewegingsagoog nodig hebt, heeft betrekking op: • epilepsie • hartafwijkingen • diabetes mellitus. Maak duidelijk waarom het juist belangrijk is om als bewegingsagoog hier informatie over te hebben.

Opdracht 16 Het leerproces

a. Geef aan in welke stappen het leren van mensen met een verstandelijke beperking verloopt. b. Geef van elke stap twee consequenties voor de bewegingsagogie.

Opdracht 17 Concreet denken

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar welke consequenties het concrete denkniveau van veel verstandelijk gehandicapten heeft voor het geven van instructie en aanwijzingen als bewegingsagoog.

5.5 Begeleiding mensen met een verstandelijke beperking

PY R

In het thema ‘Specifieke begeleidingsmethoden’ komt het begeleiden van mensen met een verstandelijke beperking uitgebreid aan de orde. Daar wordt aandacht besteed aan • Gentle Teaching • Sherborne • Methode Heijkoop • Triple C • Meer Mens methode • LACCS.

In deze paragraaf gaat het met name om de situatieve begeleidingswijze. Wat is begeleiding? Begeleiding wordt in woordenboeken omschreven als: samen bezig zijn, samen op weg zijn naar iets, de ander (op zijn weg) vergezellen. Als bewegingsagoog heb je voortdurend te maken met hoe je deze begeleiding vormgeeft. Enkele voorbeelden zijn: • Klaas troosten, omdat iets net niet lukte. • Yvonne in haar fanatisme afremmen, omdat ze anders de controle over zichzelf verliest. • Guus stimuleren om over de balk te lopen. • Grenzen stellen aan het schelden van Inge. • Anke complimenteren met haar mooie koprol.

219

Het verhaal van Geert over zijn weekend aanhoren. De insprong in de trampoline aanpassen, omdat deze anders niet lukt. Sander uitleggen hoe hij de trapezestok beter kan vasthouden. Simone even op de bank zetten, omdat anders de inspanning voor haar te groot wordt. Bart bestraffen wegens veel te ruw gedrag.

• • • • •

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Situatieve begeleidingsstijl De vraag hoe je mensen met een verstandelijke beperking het best kunnen begeleiden is niet eenvoudig te beantwoorden. Er bestaat niet één juiste manier van begeleiden of omgaan met deze heterogene doelgroep. De wijze waarop je omgaat met mensen met een verstandelijke beperking is nooit exact hetzelfde: iedereen doet het op een eigen, persoonlijke manier. Bovendien zijn de omstandigheden waarin begeleid wordt, steeds anders. Er wordt dan ook uitgegaan van de zogenaamde situatieve begeleidingsstijl. De wijze van begeleiding wordt door drie factoren bepaald: • de deelnemers • de omgeving • de bewegingsagoog. Bekijk de filmpjes ‘Een kijkje achter de schermen van de Thomashuizen’ en ‘Dagbesteding voor (jong)volwassenen’.

De deelnemers Het is belangrijk je af te vragen met welke deelnemer(s) je van doen hebt. Zoals al een paar keer is opgemerkt, zijn de onderlinge verschillen heel groot. Het zal duidelijk zijn dat je iemand die ernstig verstandelijk beperkt is en in de lichaamsgebonden ervaringsfase verkeert anders begeleidt dan iemand met een lichte verstandelijke beperking.

PY R

Enkele belangrijke vragen om tot een goede inschatting van de individuele deelnemer te komen zijn: • Wat begrijpt de deelnemer, hoe leert de deelnemer (cognitief)? • Hoe gaat de deelnemer om met lukken en mislukken en wat zijn de interesses, wensen en behoeften? • Hoe is de bewegingsvaardigheid en hoe staat het met de bewegingseigenschappen? • Met welke ziekten of aandoeningen moet je rekening te houden? • Hoe zelfstandig is de deelnemer? • Met welke motieven komt de deelnemer naar de sporten bewegingsactiviteiten? • Hoe is de belevingswereld van de deelnemer? Op de laatste drie vragen wordt wat uitgebreider ingegaan. Zelfstandigheid Bij het bepalen van de beste stijl van leidinggeven, speelt het begrip zelfstandigheid een belangrijke rol. Hoe groter de zelfstandigheid, hoe meer je mensen kunt loslaten, hoe meer je van een afstandje kunt toekijken, hoe meer je aan de deelnemers zelf kunt overlaten. Bij weinig zelfstandigheid moet je meer sturen en ondersteunen. Dat wil zeggen: jij als begeleider vertelt hoe het moet. De deelnemer voelt zich dan het prettigst en komt tot de beste resultaten.

220

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

Het begrip zelfstandigheid bestaat uit twee aspecten: 1. taakzelfstandigheid (kunnen) 2. psychologische zelfstandigheid (willen, motivatie).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bij taakzelfstandigheid moet je denken aan: • de mate van ervaring met de taak: komt iemand voor de eerste keer sporten? • kennis en inzicht in de taak: wat weet iemand van voetbal of springen op een trampoline? • het vermogen tot probleemoplossing • het niveau van verantwoordelijkheid. Bij psychologische zelfstandigheid gaat het om: • de bereidheid om verantwoordelijkheid te dragen • de motivatie om te presteren • het initiatief dat iemand neemt • de mate van afhankelijkheid.

Zo zal een nieuwe deelnemer die nooit eerder aan sport heeft gedaan, meer sturing en ondersteuning vragen dan iemand die nieuw is, maar al een heel sportverleden heeft. Iemand die al jarenlang deelneemt aan sporten bewegingsactiviteiten weet wat hem te doen staat en kan redelijk zelfstandig functioneren. Begeleiding op afstand is dan mogelijk de juiste stijl.

PY R

Motieven Uit onderzoek blijkt dat de motieven voor sportdeelname van deze doelgroep niet veel verschillen van die van mensen zonder verstandelijke beperking. De belangrijkste motieven zijn: • sociaal motief – Een belangrijke reden om te sporten is andere mensen ontmoeten. Het gaat om het gezellig bezig zijn met anderen, om het aangaan van contacten, om onderling contact, om zien en gezien worden. • plezier – Mensen die voor hun plezier sporten, doen aan sport omdat ze dat gewoon leuk vinden. Ze zien sport als een plezierige bezigheid. Bijvoorbeeld lekker zwaaien aan de ringen. • z-motief – Iemand met dit motief beoefent sport om het gevoel iets te kunnen, tot iets in staat te zijn. Het gevoel ergens bij te horen, lid te zijn van een bepaalde vereniging en je te identificeren met bijvoorbeeld turnen vallen eveneens onder dit motief. • ontspanning – Sport als tegenhanger van de dagelijkse sleur en arbeidsmatig bezig zijn. Ontspanning kan ook de vorm hebben van lekker energie kwijtraken. • prestatiemotief – Sportbeoefening staat in het kader van het leveren van prestaties. Bij sommige sporters gaat het om het overtreffen van de ander, bij anderen gaat het erom zichzelf steeds te overtreffen. • gezondheidsmotief – Mensen met dit motief sporten vanwege hun gezondheid.

221

Belevingswereld Volgens velen dient de belevingswereld van de persoon met een verstandelijke beperking het belangrijkste uitgangspunt van de zorg en begeleiding te zijn. Dat roept de vraag op wat het inhoudt om uit te gaan van de belevingswereld van de deelnemer.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Uitgaan van de belevingswereld van de deelnemer houdt in: • dat je oog hebt voor de onderlinge verschillen tussen mensen met een verstandelijke beperking • dat je steeds zoekt naar de betekenis van bepaalde gedragingen (armbewegingen, houding, mimiek, wijze van voortbewegen).

Je probeert te begrijpen wat er achter ieder gebaar, iedere houding en expressie schuilgaat: je moet leren ‘luisteren naar fluisteren’. Dit verwijst naar het belang van communiceren en voortdurend observeren. • Dat je je niet afvraagt: ‘Wat kan ik doen?’, maar: ‘Wat wil jij dat ik met/voor jou doe?’ • Dat je je afvraagt wat betekenis heeft (een landingsmat, een rekstok, jouw aandacht) en op welke wijze er betekenis aan wordt verleend (bijvoorbeeld: een landingsmat is om op te liggen). • Dat je probeert erachter te komen hoe de deelnemer de activiteiten ervaart, aan welke dingen voor hem wat te beleven valt. • Dat je probeert te achterhalen met welke motieven en behoeften de deelnemer naar de activiteit komt en dat je hier rekening mee houdt. • Wat komt de deelnemer ‘halen’ bij het sporten? aandacht, complimenten, warmte, prestaties, competitie, gewoon lekker zwaaien, kletsen met anderen, uitleven, zelfvertrouwen?

Bekijk het filmpje ‘Belevingsgerichte zorg’.

Je dient als bewegingsagoog ook rekening te houden met de invloed die een gymzaal als grote ruimte heeft op mensen met een verstandelijke beperking. Afbakening met banken of andere voorwerpen en het werken met een redelijk vaste opstelling van materialen kan positief werken. Het kan enige tijd duren voordat de deelnemers zich kunnen oriënteren in de zaal en het gebouw en precies weten waar de kleedkamers, toiletten en eventueel de kantine liggen.

PY R

De omgeving In je eentje met zes deelnemers voor het eerst gaan zwemmen, vraagt om een andere begeleidingswijze dan twee deelnemers die het al bijna kunnen, helpen met de schoolslag. De dag voor Sinterklaas vraagt waarschijnlijk ook om een andere benadering dan een ‘gewone’ dag. Over het algemeen zijn mensen met een verstandelijke beperking redelijk gevoelig voor omgevingsinvloeden.

De bewegingsagoog Jij als bewegingsagoog met je eigen persoonlijkheid, attitude, ervaringen en motieven geeft op een unieke wijze invulling aan de omgang met deze doelgroep. Iedereen heeft zijn eigen kwaliteiten en beperkingen. Centraal binnen een goede begeleiding staat het aansluiten op de

222

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

belevingswereld en de wensen en behoeften van de deelnemers. Wat dit inhoudt, hebben we reeds besproken. Maar hoe kom jij als begeleider achter de wensen en behoeften van de deelnemers?

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Dit kun je op de volgende manieren doen: • een gesprek met de deelnemer (directe informatie) • Zo’n gesprek kan gewoon verlopen. Soms moet je echter bewust gebruikmaken van andere manieren om informatie over te brengen (gebaren, verwijzen naar voorwerpen, plaatjes). In dat geval spreken we van totale communicatie. • informatie vragen aan derden die de deelnemer goed kennen (ouders, verzorgers, begeleiders) • observeren.

Voor mensen met een verstandelijke beperking is jouw houding van groot belang. Voor velen van hen ben jij het grote voorbeeld, een belangrijk identificatiefiguur, van wie ze veel overnemen (veel leren door imitatie). Bij een situatieve begeleidingsstijl overweeg je steeds opnieuw op welke manier je richting gaat geven aan een bepaalde activiteit. Dat richting geven kan heel dominant, maar ook nagenoeg onzichtbaar gebeuren. Steeds ga je bij je handelen uit van de wensen en mogelijkheden van de drie genoemde factoren (deelnemers, omgeving, jijzelf). Bij leidinggeven in het algemeen, maar zeker ook bij mensen met een verstandelijke beperking is het van belang voortdurend af te stemmen op de deelnemers. Dit vraagt om het steeds volgen van hen. Een goede begeleider is een goede volger.

PY R

Opvang van een nieuwe deelnemer Alles wat hiervoor gezegd is over begeleiden is vanzelfsprekend ook van toepassing op de opvang van een nieuwe deelnemer. Hierbij moet je je realiseren dat een nieuwe situatie doorgaans onzekerheid met zich meebrengt. Met andere woorden: je moet er extra alert op zijn of de deelnemer zijn weg weet te vinden binnen de afdeling Bewegingsagogie of de sportvereniging. De hele procedure van het binnenkomen, omkleden en weer weggaan moet duidelijk gemaakt worden. Alle informatie hierover in één keer aanbieden werkt meestal niet. Je kunt hier het best gefaseerd aandacht aan besteden en alles een paar keer herhalen. Hier is een goed gedoseerde begeleiding gewenst die niet ophoudt na de allereerste keer. Individuele begeleiding Een vorm van begeleiden die we soms bij bewegingsactiviteiten voor mensen met een verstandelijke beperking tegenkomen, is de individuele begeleiding: één begeleider met één deelnemer. Kies deze vorm alleen als de deelnemer daar echt behoefte aan heeft. Bijvoorbeeld als er zich gedragsproblemen voordoen of in het geval van een ernstige meervoudige beperking. Ook kan het tijdelijk een goede begeleidingswijze zijn voor een nieuwe, wat onzekere deelnemer. Een bepaalde activiteit kan eveneens (tijdelijk) een een-op-eenbegeleiding noodzakelijk maken. Je kunt hierbij denken aan een activiteit met een verhoogd risico, zoals zwemmen of heen-en-weerzwaaien op een schommel.

223

Naast voordelen als veiligheid, vertrouwen en structuur heeft individuele begeleiding ook nadelen. Zo kan er een te grote afhankelijkheid en/of aanhankelijkheid optreden. Dit kan wederzijds zijn. De deelnemer wordt afhankelijk van de bewegingsagoog en omgekeerd. Is de bewegingsagoog ziek of op vakantie, dan kan de deelnemer niet sporten.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Als tijdelijke begeleidingswijze kan individuele begeleiding heel waardevol zijn. Om een te grote afhankelijkheid en/of aanhankelijkheid te voorkomen, is het belangrijk dat je daarna gaat variëren: • een-op-een, maar niet altijd met dezelfde begeleider • twee-op-twee: twee begeleiders met twee deelnemers, zodat er al enige interactie kan ontstaan met een andere deelnemer en begeleider • een-op-twee: één begeleider met twee deelnemers. Vooral bij sportverenigingen wordt nogal eens te gemakkelijk gekozen voor een een-op-eenbegeleiding, die geen recht doet aan de zelfstandigheid van de deelnemer.

Opdracht 18 Goede begeleiding

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat je verstaat onder goede begeleiding. Bekijk het filmpje ‘Bewegingsagoog - rust creëren’.

b. Bekijk het filmpje en bespreek met elkaar wat je ervan vindt.

Opdracht 19 Situatieve begeleidingsstijl

a. Welke drie factoren spelen hierbij een rol? b. Geef een voorbeeld uit de praktijk waaruit de invloed van alle drie de factoren blijkt.

Opdracht 20 Zelfstandigheid

PY R

a. Leg de begrippen taakzelfstandigheid en psychologische zelfstandigheid uit. b. Noteer van beide begrippen twee voorbeelden.

Opdracht 21 Thomashuizen

Bekijk het filmpje ‘Een kijkje achter de schermen van de Thomashuizen’. Bekijk het filmpje en geef je mening, met name over de omgang en begeleiding.

Opdracht 22 Belevingswereld Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat het in de praktijk betekent om aan te sluiten bij de belevingswereld van de deelnemer.

224

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

Bekijk het filmpje ‘Belevingsgerichte zorg’. b. Bekijk het filmpje en bespreek met elkaar wat je ervan vindt.

5.6 Syndromen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In deze paragraaf komt een aantal veelvoorkomende syndromen aan de orde die gepaard gaan met een verstandelijke beperking. Bij een syndroom gaat het om een aantal kenmerken of symptomen die gemeenschappelijk voorkomen. De oorzaak hoeft niet eenduidig of duidelijk te zijn.

Meestal gaat het om een chromosomale afwijking die ten grondslag ligt aan het syndroom. Je hebt 23 paar chromosomen en vrijwel elk chromosoom kent wel een bepaalde afwijking. Dit geeft aan dat er heel wat syndromen voorkomen. Enkele voorbeelden zijn: • syndroom van Down: het gaat mis op het 21e chromosomenpaar (trisomie 21) • syndroom van Prader Willi: het gaat mis op het 15e chromosomenpaar • Williams-Beurensyndroom: het gaat mis op het 7e chromosomenpaar • fragiele-X-syndroom: het gaat mis op het geslachtschromosoom. Je kunt niet alle syndromen met alle kenmerken uit je hoofd leren. Als je te maken krijgt met iemand met een bepaald syndroom is het wel belangrijk om de belangrijkste kenmerken op te zoeken en je af te vragen wat dit betekent voor het aanbieden van sporten bewegingssituaties. Internet vormt meestal een prima bron.

Enkele andere syndromen zijn: • het cri-du-chatsyndroom • het syndroom van Cornelia de Lange • het syndroom van Edwards • het syndroom van Bardet-Biedl • het syndroom van Laurence-Moon-Biedl-Bardet.

PY R

In deze paragraaf komen de volgende syndromen aan de orde: • het syndroom van Down • het fragiele-X-syndroom • het syndroom van Prader Willi • het Angelman-syndroom.

Het syndroom van Down De afgelopen jaren werden in Nederland ongeveer 175 kinderen geboren met het syndroom van Down. Dit aantal loopt langzaam maar zeker terug.

225

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Aantal kinderen met downsyndroom van 2002 tot en met 2018.

Geboren met downsyndroom

In 2018 wordt het aantal kinderen dat geboren werd met downsyndroom geschat op 167 kinderen. Dat is 9,9 per 10.000 pasgeborenen (Bron: VZinfo, z.d.).

Het betreft een chromosomale afwijking, waarbij sprake is van één extra chromosoom. Deze mensen hebben geen 46, maar 47 chromosomen. Dit extra chromosoom ligt op het 21e chromosomenpaar. Het 21e chromosoom komt niet twee- maar driemaal voor. Daarom wordt gesproken van trisomie 21. In veruit de meeste gevallen (96 procent) gaat het om een niet-erfelijke aandoening. Vooral de leeftijd van de moeder speelt een belangrijke rol bij het krijgen van een kind met het syndroom van Down.

PY R

Door de toegenomen medische zorg is de gemiddelde levensverwachting van mensen met downsyndroom enorm toegenomen. In 1920 lag dit nog rond de 9 jaar. Tegenwoordig bereikt de helft van de mensen met downsyndroom de leeftijd van 60 jaar. Bekijk de filmpjes ‘Kruispunt TV: Downsyndroom, één chromosoompje meer’, ‘Down met Romy’ en ‘Upside down’. Kenmerken van het syndroom van Down De volgende kenmerken van het syndroom van Down komen aan de orde: • cognitieve kenmerken • gedragskenmerken • lichamelijke kenmerken • uiterlijke kenmerken • bewegingskenmerken.

226

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Cognitieve kenmerken Alle kinderen met downsyndroom hebben een verstandelijke beperking die kan variëren van licht tot ernstig. Ongeveer 70 tot 85 procent van de mensen met downsyndroom heeft een lichte tot matige verstandelijke beperking. De rest heeft een ernstige verstandelijke beperking. Het is dus een misverstand dat iedereen met het syndroom van Down op hetzelfde verstandelijke niveau functioneert. Deze verschillen zijn groot. Sommige kinderen met het syndroom van Down kunnen naar de gewone basisschool. Voor anderen is de zmlk-school nog te moeilijk. Zij zijn ernstig verstandelijk beperkt en niet in staat een vorm van onderwijs te volgen.

Om rekening mee te houden • • •

•

• •

Je weet bij een baby nog niet hoe een kind zich gaat ontwikkelen. Meer of minder uiterlijke kenmerken zeggen niets over wat het kind later gaat kunnen. Kinderen en volwassenen met downsyndroom moeten geholpen worden om te leren. Kinderen met downsyndroom hebben meer stimulatie nodig om zich te ontwikkelen. Voor ouders (en begeleiders) van jonge kinderen met downsyndroom is er het ontwikkelingsstimuleringsprogramma Kleine Stapjes. Kinderen met downsyndroom hebben vaak een grote voorkeur voor het bekende. Vaak moeten anderen nieuwe dingen introduceren. En nieuwe dingen heb je nodig om je te ontwikkelen. Kinderen met downsyndroom hebben vaak goed door (vaak al als peuter) hoe ze onder moeilijke taken kunnen uitkomen. Ze doen superlief of doen alsof ze heel moe zijn of kijken de andere kant op. Als je hieraan toegeeft, leren ze minder. Houd er rekening mee dat kinderen met downsyndroom vaak met enige vertraging reageren op prikkels. Geef het kind voldoende tijd om op je te reageren. Ga met een jong kind met downsyndroom naar een kinderfysiotherapeut. Gebruik in je communicatie bij jonge kinderen met downsyndroom ondersteunende gebaren. Gebaren helpen bij het begrijpen van de wereld, maar ook bij het leren praten. Overweeg vanaf de peuter- of kleuterleeftijd of je de taalontwikkeling wilt ondersteunen met Leespraat (leren lezen om te leren praten).

•

Gedragskenmerken Als je mensen die ervaring hebben met mensen met downsyndroom vraagt een aantal gedragskenmerken te noemen van deze mensen, dan hoor je veelal: • eigenwijs • vriendelijk • aanhankelijk • gemakzuchtig.

PY R

Bron: Downsyndroom.nl (z.d.).

227

Alhoewel deze gedragingen regelmatig in de praktijk voorkomen, bestaat er niet of nauwelijks wetenschappelijk bewijs voor. Waarschijnlijk valt veel terug te voeren op de ontwikkelingsleeftijd van mensen met downsyndroom en op omgevingsfactoren. Als een kind met het syndroom van Down opgroeit, blijft het vaak langer hangen in de koppigheidsfase. Net als peuters en kleuters kunnen ze koppig en driftig reageren en laten ze zich moeilijk corrigeren.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Omdat ze er zo aandoenlijk uitzien, staan veel begeleiders meer toe van een kind met downsyndroom dan van andere kinderen. Waarschijnlijk komt een dergelijke houding de koppigheid niet ten goede. Veel mensen met downsyndroom komen vriendelijk over, zijn aanhankelijk en knuffelen graag. Dit geldt uiteraard niet voor iedereen. Sommige mensen met downsyndroom bewaren juist extra afstand en kunnen gedragsmatig lastig zijn.

Mensen met downsyndroom komen nogal eens gemakzuchtig over. Je moet ze flink stimuleren om tot actie over te gaan. Dit kan te maken hebben met vaak voorkomende hartafwijkingen die de belastbaarheid beïnvloeden. Ook op dit punt zijn de onderlinge verschillen groot. Sommigen moeten juist afgeremd worden en verliezen hun grenzen uit het oog. Over het algemeen kun je stellen dat de sociale ontwikkeling relatief goed verloopt.

Ontwikkeling

Er is een verstandelijke beperking. De mate varieert. De ontwikkeling verloopt trager, zowel lichamelijk als verstandelijk. Er is hierin grote variatie. Bij jonge kinderen kan de motoriek onrijper zijn. Taalontwikkeling (begrijpen en spreken) is meestal een zwak gebied. Taalbegrip (en begrip van de wereld) is meestal beter ontwikkeld dan de gesproken taal. Kinderen met Downsyndroom verwerken en onthouden visuele informatie beter dan mondelinge informatie.

• • • • • •

Bron: Downsyndroom.nl (z.d.).

PY R

Lichamelijke kenmerken Bij deze groep komen regelmatig bepaalde lichamelijke kenmerken voor die van belang zijn voor de begeleiding bij sportbeoefening. • uiterlijke kenmerken • oogafwijkingen • gehoorafwijkingen • hartafwijkingen • neurologische afwijkingen • afwijkingen in keel en neus • huidafwijkingen • gebrekkig immuniteitssysteem. Lees de verdiepingsstof ‘Downscreening’.

228

oogafwijkingen Bij zo’n 25 procent van de mensen met het syndroom van Down komen oogafwijkingen voor. Deze variëren in aard en ernst. Je kunt hierbij denken aan scheelzien, staar en problemen met de gezichtsscherpte.

•

gehoorafwijkingen Ruim de helft van de mensen met het downsyndroom heeft een gehoorafwijking. Soms gaat het om tijdelijke slechthorendheid door een verstopping van de gehoorgang en/of het middenoor. De kans dat deze verstopt raken is groter, omdat de holtes kleiner zijn.

•

PY R O

hartafwijkingen Mensen met het syndroom van Down hebben bijna 50 procent kans op aangeboren afwijkingen aan het hart. Sommige van hen zien daarom snel blauw, hebben ademhalingsproblemen of ademen snel. Vaak zijn ze sneller moe en hebben ze het sneller koud, bijvoorbeeld tijdens of na het zwemmen. Het gevolg van de meeste hartafwijkingen is dat het bloed onvoldoende zuurstof op kan nemen en dus onvoldoende zuurstof kan vervoeren naar met name de spieren. Dit leidt sneller tot vermoeidheid. De hartafwijkingen die voorkomen zijn: – afwijkingen (gaatje) in de scheidingswand tussen boezem en kamer – vernauwing van de longslagader – vergroting of verdikking van de rechterkamer – afwijking in de scheidingswand tussen de boezems.

•

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

Voor de bewegingsagoog is het belangrijk om te weten of de persoon met downsyndroom een hartafwijking heeft en wat de consequenties zijn voor sportbeoefening.

229

neurologische afwijkingen Er is sprake van een vertraagde geleiding in het zenuwstelsel, waardoor het langer duurt voor er een reactie komt op een vraag of een opdracht. De tijd tussen verschillende opdrachten moet daarom niet te kort zijn. Bij 5 tot 10 procent van de mensen met het downsyndroom komt epilepsie voor. Naarmate men ouder wordt, neemt de kans op epilepsie toe. Dit hangt zeer waarschijnlijk samen met de ziekte van Alzheimer. De kans op dementie door alzheimer is groot. Al vanaf de leeftijd van 35 jaar kunnen zich de eerste verschijnselen van de ziekte van Alzheimer voordoen. Na het vijftigste levensjaar is er vaak sprake van een snel progressief verloop van de dementie, waarbij op alle functioneringsgebieden een sterke achteruitgang optreedt. In de praktijk worden bij 30 procent van de mensen met het downsyndroom ouder dan 40 jaar symptomen van een alzheimer-dementie gevonden.

•

afwijkingen in keel en neus Door de afwijkende bouw, onder andere slecht ontwikkelde of geen bijholten, is de kans op infecties groter. Chronische verkoudheid met een loopneus komt daardoor geregeld voor.

•

huidafwijkingen De huid is vaak droog en kwetsbaar. Goed en voorzichtig afdrogen en eventueel behandelen met zalf is belangrijk.

•

gebrekkig immuniteitssysteem In feite laat het hele immuniteitssysteem het enigszins afweten bij mensen met het syndroom van Down. Dit maakt hen kwetsbaarder voor allerlei infecties en aandoeningen. Zo zijn ze zeer bevattelijk voor voetschimmel. Uit onderzoek blijkt dat kanker ook frequenter voorkomt, met name leukemie.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

•

C 230

PY R

Uiterlijke kenmerken Opvallend aan het uiterlijk van mensen met het downsyndroom is: • een kleine mond, dunne lippen, een grote tong (met vaak als gevolg een bemoeilijkte spraak) • een gedrongen lichaamsbouw met korte armen en benen, vaak sprake van overgewicht • brede handen en voeten met korte vingers en tenen • amandelvormige ogen die een beetje scheef staan • een afwijkende vorm van het hoofd • stijl haar. Bewegingskenmerken Bij mensen met downsyndroom is de spierspanning lager (hypotonie) en de banden van de gewrichten zijn wat slapper, waardoor een grote beweeglijkheid in de gewrichten ontstaat. Rekoefeningen hebben dan ook geen zin bij mensen met het syndroom van Down. Ze kunnen er wel aan deelnemen, want het levert geen schade op. De slappere banden en het vaak voorkomende overgewicht maken wel dat je alert moet zijn op overbelasting. Vooral (diep) springen vraagt om een goed landingsvlak.

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

Veel is er geschreven over de mogelijke instabiliteit van de twee bovenste halswervels (atlantaxiale instabiliteit). De conclusie is vrij duidelijk: er bestaat geen aanleiding om mensen met het syndroom van Down van bepaalde sporten uit te sluiten. Ook aan het rollen kleven geen risico’s, mits onder normale omstandigheden uitgevoerd. Dat wil zeggen dat je iemand niet laat rollen als iemand onvoldoende kracht heeft in de armen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Er wordt nogal eens opgemerkt dat mensen met het downsyndroom opvallend sterk zijn. Hier is echter geen bewijs voor. Waarschijnlijk kan een aantal van hen de kracht minder goed doseren, waardoor je hard vastgepakt wordt en in het zwembad weleens kopje onder gaat. Mensen met het downsyndroom zijn wel trager. Uit onderzoek blijkt dat de reactietijd groter is. Het proces van informatieverwerving en -verwerking kost blijkbaar meer tijd. Conditioneel gezien hebben ze een nadeel, omdat de maximale hartslag bij hen gemiddeld zo’n 20 slagen per minuut lager ligt dan bij leeftijdgenoten.

PY R

Downsyndroom en sport Bij het aanbieden van sporten bewegingsactiviteiten aan mensen met downsyndroom is het volgende belangrijk: • Rekkingsoefeningen hebben geen zin. Je kunt ze wel gewoon mee laten doen, daar het geen schade oplevert. • Pas op voor afkoelen. Dit geldt bijvoorbeeld voor na het zwemmen. Laat ze zich snel afdrogen of help hierbij. • Vanwege het overgewicht, de lage spiertonus en de slappere banden is de kans op blessures bij bijvoorbeeld diepspringen groter. Als je dit doet, gebruik dan een goed landingsvlak en zeker niet een slappe landingsmat. • Let op hygiëne, zeker in het zwembad. Bij hen is de kans op voetschimmel erg groot. • Ze hebben een gevoelige, kwetsbare huid. Let erop dat ze zich goed verzorgen en goed afdrogen. Wees attent op smetplekken en behandel deze tijdig. • Doseer de inspanning. Kinderen met downsyndroom hebben een maximale hartslag die zo’n 20 slagen lager ligt dan bij kinderen zonder downsyndroom. Leer ze zelf grenzen stellen. • Maak instructies visueel. • Zorg voor een rustige omgeving die niet afleidt. • Werk overzichtelijk en in een vaste structuur. • Let op bij het maken van een koprol. Als iemand voldoende kracht en vaardigheid heeft om een koprol te maken, kun je dat gewoon laten doen. Het fragiele-X-syndroom Per jaar worden er ongeveer 80 jongens en 50 meisjes met dit syndroom geboren. De oorzaak van het syndroom is gelegen in een breekbaar (fragiel) extra stukje op het X-chromosoom. Omdat meisjes XX en jongens XY zijn, leidt de aandoening bij meisjes tot minder ernstige gevolgen dan bij jongens. De intacte X van de meisjes kan de ‘fragiele’ andere X compenseren. Bij de jongens kan dat niet.

231

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

PY R

Kenmerken • Er is meestal sprake van een lichte verstandelijke beperking. • De ontwikkeling is vertraagd, mijlpalen worden later bereikt (later lopen, praten). • Bij de geboorte heeft het kind een hoger geboortegewicht. • Opvallend aan het uiterlijk zijn: een lang smal gezicht, een groot voorhoofd, een forse kin, diepliggende ogen, vaak grote uitstaande oren. • De taalontwikkeling blijft opvallend achter. • Er is een lichte achterstand in de motorische ontwikkeling en er is sprake van hypermobiliteit (soepele gewrichten). • Er treden vaak luchtweginfecties en oorontstekingen op. • De vruchtbaarheid is normaal. • Kinderen met dit syndroom zijn vaak druk, overbeweeglijk, kunnen zich moeilijk concentreren (ADHD), zijn opgewonden en het gedrag en denken is ongeordend. In de puberteit wordt het gedrag vaak rustiger. • Vaak heeft men veel moeite met sociale contacten (verlegenheid, vermijden van direct oogcontact). Bekijk de filmpjes ‘Fragiele-X-syndroom’ en ‘Fragiel-X-syndroom’.

Het Prader-Willi-syndroom Het Prader-Willi-syndroom (PWS) is een stoornis in de hypothalamus en hypofyse die leidt tot onderontwikkeling op bepaalde gebieden. Het Prader-Willi-syndroom werd in 1956 voor het eerst beschreven door de Zwitserse artsen Prader, Labhart en Willi. Het viel hen op dat de combinatie van spierslapte, onbedwingbare eetlust en een aantal uiterlijke kenmerken niet

232

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

toevallig kon zijn. Inmiddels weten we dat het syndroom het gevolg is van een genetische afwijking. De oorzaak is het ontbreken van een klein stukje erfelijke informatie op chromosoom 15.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In Nederland worden jaarlijks ongeveer tien kinderen met Prader-Willi-syndroom geboren. Het komt even vaak voor bij jongens als bij meisjes. Kenmerken • onderontwikkelde uitwendige geslachtsorganen • neiging tot overgewicht • vaak vreetbuien, een abnormale honger, een ontembare eetlust en zich niet voldaan voelen • lage spierspanning • lichte verstandelijke beperking • vertraagde spraakontwikkeling (articulatie) • achterblijvende spierkracht en snelheid.

er nd Zo

PY R

Bekijk het filmpje ‘Syndroom van Prader Willi’.

Lees de verdiepingsstof ‘Wat is het Prader-Willi-syndroom?’.

Angelman-syndroom Het Angelman-syndroom is een aangeboren neurologische ontwikkelingsstoornis, genoemd naar de Engelse kinderarts Harry Angelman, die in 1965 voor het eerst een aantal kinderen met dit syndroom beschreef. Patiënten met het Angelman-syndroom hebben veelal typische gelaatskenmerken, epilepsie, ontbrekende spraakontwikkeling en een ernstige verstandelijke beperking.

233

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Kenmerken • een ernstige verstandelijke beperking • nauwelijks spraakontwikkeling, wel passief taalbegrip • epilepsie (80 procent) • een opvallend vrolijk uiterlijk • hyperactief, druk • houterige motoriek • oogproblemen.

er nd

PY R

Bekijk de filmpjes ‘Portret thuiszorg: zorgen voor kind met Angelman-syndroom’ en ‘Angelman-syndroom’.

C 234

Angelmansyndroom Gedrag Angelman patiënten staan erom bekend dat ze vaak lachen. Reeds tijdens de eerste maanden kan duidelijk worden dat de baby vaker lacht, maar in het begin lijkt dit nog normaal en een reactie te zijn op iemand die zich over hem of haar heenbuigt. Vanaf de leeftijd van 3 jaar gaat het lachen opvallen. Later kan dit toenemen tot echte lach-aanvallen (vanaf 3e jaar). Later kunnen er perioden met lachen optreden die spontaan ontstaan.

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Spraakontwikkeling De taalontwikkeling komt niet of nauwelijks op gang. In vergelijking tot andere baby’s is er minder sprake van brabbelen. Het kan een jaar of langer duren tot het eerste herkenbare woordje wordt gesproken. Vanaf het tweede jaar wordt duidelijk dat er geen spraakontwikkeling op gang komt. Meestal blijft de woordenschat lager dan vier tot zes woorden. En een op de drie leert geen enkel betekenisvol woord te spreken. Wel kan het kind vanaf het derde jaar proberen om met gebaren iets aan te geven. Waarschijnlijk begrijpt een kind met Angelman syndroom meer van wat je zegt, dan je op grond van hun reacties en taalvermogen zou denken. Dat houdt tegelijk in dat ze zich moeilijk kunnen uiten. Iemand die zich niet goed kan uiten en niet goed begrijpt wat iemand anders bedoelt, kan gefrustreerd raken. Bron: Angelmansyndroom.nl (z.d.).

Opdracht 23 Syndroom

a. Geef een omschrijving van het begrip syndroom. b. Zoek op internet naar een aantal syndromen die gepaard gaan met een verstandelijke beperking.

Opdracht 24 Filmpjes Syndroom van Down

Bekijk een van de filmpjes ‘Als ik eerlijk ben | Fonds verstandelijk gehandicapten’, ‘Kruispunt TV: Downsyndroom, één chromosoompje meer’, ‘Down met Romy’ of ‘Upside down’.

Bekijk een van de filmpjes en geef een samenvatting van de inhoud.

Opdracht 25 Syndroom van Down

PY R

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Geef van de volgende kenmerken voorbeelden, zoals die gelden voor mensen met het syndroom van Down: 1. cognitieve kenmerken 2. gedragskenmerken 3. lichamelijke kenmerken 4. bewegingskenmerken.

Opdracht 26 Verschillende syndromen Deze opdracht kun je het beste met de hele groep maken. Inventariseer met de groep een aantal syndromen die gepaard gaan met een verstandelijke beperking. Maak groepjes van drie of vier studenten en verdeel de syndromen over de groepjes. a. Zoek met je groepje naar informatie over het betreffende syndroom. b. Formuleer een paar bewegingsagogische consequenties. c. Presenteer de resultaten aan elkaar.

235

Opdracht 27 Syndroom van Prader Willi Bekijk het filmpje ‘Syndroom van Prader Willi’.

Bekijk het filmpje en leg kort uit wat het syndroom van Prader Willi is.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

5.7 Ouderen met een verstandelijke beperking

Aantallen Vanaf het begin van de jaren tachtig is er een toename in de belangstelling voor veroudering van mensen met een verstandelijke beperking. Deze groeiende belangstelling is terecht, omdat het aantal ouderen met een verstandelijke beperking snel toeneemt. Dit komt vooral door een stijgende leeftijdsverwachting. Ingeschat wordt dat ongeveer 25% van de mensen met een verstandelijke beperking tot de doelgroep ouderen (65+) behoort. Als vuistregel wordt aangehouden dat oudersdomsverschijnselen bij mensen met een verstandelijke beperking beginnen vanaf ongeveer 50-jarige leeftijd. Voor mensen met het syndroom van Down begint dit al vanaf 40 jaar. 44% van de mensen met een verstandelijke beperking is 50 jaar of ouder.

Waarom van belang?

Ouderen met een verstandelijke beperking hebben vaker gezondheidsproblemen, zijn kwetsbaarder, minder mobiel en hebben minder sociale contacten dan jongeren. Ook krijgen mensen met een verstandelijke beperking eerder ouderdomsverschijnselen dan mensen zonder een verstandelijke beperking. Om die reden is het van belang om te weten hoeveel oudere mensen met een verstandelijke beperking er zijn.

Bron: VGN (Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland) (2020).

Het proces van veroudering Het proces van veroudering wordt aan de hand van de volgende drie aspecten besproken: 1. de fysieke aspecten van veroudering 2. de cognitieve aspecten van veroudering 3. de psychosociale aspecten van veroudering.

PY R

Bekijk de filmpjes ‘Dagbesteding voor ouderen’, ‘Cordaan - Osdorperhof’ en ‘Ouderenzorg en vergrijzing bij personen met een verstandelijke beperking’.

Fysieke aspecten van veroudering De meest opvallende lichamelijke aandoeningen of ziektes die optreden bij oudere mensen met een verstandelijke beperking zijn: • gehoorstoornissen, slechthorendheid • oogaandoeningen, visuele beperkingen • slikproblemen

236

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

• •

hart- en vaatziekten aandoeningen van het bewegingsapparaat (artrose, osteoporose, fracturen, rugklachten, nekklachten) chronische urineweginfecties diabetes epilepsie.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

• • •

Daarnaast komen psychiatrische stoornissen (dementie, depressie, angststoornissen), bewegingsarmoede en vallen frequent voor.

Mede als gevolg van deze lichamelijke aandoeningen of ziektes neemt de zorgafhankelijkheid toe en nemen de motoriek en de algemeen dagelijkse levensverrichtingen af. Bij mensen met een verstandelijke beperking zonder het downsyndroom doen zich de eerste veranderingen rond het 50e levensjaar voor. Vanaf 70 jaar neemt het proces van veroudering snel toe. Bij mensen met het syndroom van Down zijn de lichamelijke problemen veel groter en treden deze al relatief vroeg op. Ongeacht de leeftijd komen bij hen vaak gehoor- en oogaandoeningen én hart- en vaatziekten voor.

GOUD, onbeperkt gezond

Sinds 2008 loopt er een onderzoek naar de gezondheidsproblemen van ouderen met een verstandelijke beperking. Momenteel wordt er onderzoek gedaan naar hoe deze veroudering positief beïnvloed kan worden. Zo wordt er onder andere onderzoek gedaan naar het effect van krachttraining en lichttherapie. Voor de bewegingsagoog is het effect van krachttraining van belang.

Beweegprogramma Het GOUD-beweegprogramma is in samenwerking met Vilans en Kennisplein gehandicaptensector uitgewerkt tot een volledig te downloaden programma met ondersteunende materialen. Het is gratis beschikbaar gesteld op www.kennispleingehandicaptensector.nl/bewegen.

nd Zo

PY R

Bekijk het filmpje ‘GOUD Onderzoekfilm: Krachttraining’.

De cognitieve aspecten van veroudering De veroudering heeft ook gevolgen voor het denken en de communicatie. Bij mensen met een verstandelijke beperking zonder het downsyndroom nemen het geheugen (vooral het kortetermijngeheugen) en de oriëntatie af vanaf de leeftijd van ongeveer 70 jaar. Bij mensen met het downsyndroom zien we op dit gebied een forse achteruitgang vanaf 40 jaar.

237

Personen met het downsyndroom laten vanaf de leeftijd van ongeveer 50 jaar een aanzienlijke achteruitgang in de communicatieve vaardigheden zien. Bij mensen met een verstandelijk beperking zonder het downsyndroom is dit pas te zien na het 70e jaar. De achteruitgang in communicatie moet uiteraard in verband worden gebracht met de achteruitgang van het gezichtsvermogen en het gehoor.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Vooral de achteruitgang in communicatieve én motorische vaardigheden vormt een grote bedreiging voor het sociale leven van oudere mensen met een verstandelijke beperking.

De psychosociale aspecten van veroudering De veroudering heeft ook psychische en sociale gevolgen. Soms zie je een toename van onrust, ongelukkig voelen en angstgevoelens en een afname van de actieve betrokkenheid bij de omgeving (apathie). Er dreigt een verlies aan sociale contacten, onder andere door: • een achteruitgang van het gezichtsvermogen en het gehoor, met als gevolg een beperking van de mogelijkheden tot communicatie • een achteruitgang van de motoriek en de mobiliteit (minder de mogelijkheid om te gaan en staan waar je wilt) • vereenzaming door het overlijden van familieleden en/of groepsgenoten • het gevoel er niet (meer) bij te horen, niet (meer) begrepen te worden • een verandering en/of vermindering van het aanbod van dagactiviteiten.

Uit onderzoek blijkt dat oudere mensen met een verstandelijk beperking een groter risico lopen om ‘thuiszitter’ te worden dan jongeren. Het aantal uren dat de oudere bewoner per week aan dagbesteding deelneemt, vermindert. Ook neemt de verscheidenheid aan activiteiten af. De oudere persoon met een verstandelijke beperking valt bij een aantal activiteiten buiten de boot, terwijl er geen alternatieven worden geboden. Het belang van een aangepast activiteitenaanbod wordt onderkend, maar het aanbod is nog niet overal gerealiseerd.

Bij geregeld bewegen, snijdt het mes aan twee kanten. Lichaamsbeweging kan een bijdrage leveren aan het op peil houden van een zekere bewegingsvaardigheid die van belang is voor de zelfredzaamheid (wassen, aankleden, naar het toilet gaan, traplopen) en zelfstandigheid. Het bevordert de sociale contacten en het ondersteunt de eigenwaarde. Mensen hebben het gevoel nog best iets te kunnen en voor een ander iets te kunnen betekenen.

PY R

Bij de sociale aspecten van veroudering blijkt eens te meer hoe de drie te onderscheiden aspecten van veroudering met elkaar samenhangen. Fysieke veranderingen (slechter zien en horen) leiden tot veranderingen op psychisch gebied (slechtere communicatie, motoriek), die vervolgens hun weerslag hebben op het sociale aspect (verlies aan contacten).

Daarnaast is bewegen ook van belang om het aantal valincidenten te voorkomen. Je ziet dan ook steeds meer bewegingsagogische programma’s die gericht zijn op valpreventie voor ouderen met een verstandelijke beperking.

238

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sport en bewegen voor ouderen met een verstandelijke beperking Enkele richtlijnen voor de bewegingsagoog zijn: • Houd rekening met een lager tempo, met snellere vermoeidheid en met de behoefte aan rust en regelmaat. • De organisatie moet overzichtelijk te zijn en moet het risico van vallen of zich bezeren minimaliseren. Met ouderen wordt vaak in een kring of in een U-opstelling gewerkt. In het algemeen zijn dat de meest overzichtelijke opstellingsvormen. Ook een vaste opbouw van de les met een herkenbare indeling biedt duidelijkheid en veiligheid. • Het gaat niet alleen om dat ene moment van zwemmen of sport en bewegen in de gymzaal. Er moet aandacht zijn voor eenvoudige lichamelijke activiteiten, zoals het doen van een boodschap, even naar het aanrecht lopen, een beetje tuinieren, een brief posten, de hond uitlaten, een kopje terugzetten op het aanrecht. • Materialen moeten uitnodigend, hanteerbaar, herkenbaar en veilig zijn. • Voor wat betreft de zelfredzaamheid gaan het aan- en uitkleden, de lichaamsverzorging en het toiletgebruik het sterkst achteruit. Mogelijk moet er op deze punten hulp geboden worden. Deze hulp dient het karakter te hebben van ondersteuning. • De aangeboden sporten bewegingsactiviteiten moeten gemakkelijk kunnen leiden tot succes. De kans op lukken moet groot zijn. • De communicatie verdient aandacht. Begrijpen en begrepen worden is heel belangrijk. Door veranderingen die optreden op het gebied van horen en zien zijn soms alternatieve communicatievormen gewenst (gebaren, pictogrammen, foto’s, voorwerpen). • Ouderen vergeten vooral snel wat hun verteld wordt. Het geven van een voorbeeld met korte uitleg is dan ook vaak effectiever dan een lang verhaal. Als er uitleg gegeven moet worden, moet dit kort, luid en duidelijk zijn. Eventueel kan het gesproken woord ondersteund worden met gebaren.

Inhoud programma ouderen met een verstandelijke beperking

Het programma bestaat uit twee onderdelen:

PY R

1. beweegprogramma

Wie? Bewegingsagogen voeren het beweegprogramma uit. In samenwerking met activiteitenbegeleiders. Wat is het Beweegprogramma? Het beweegprogramma bestaat uit een richtlijn voor hoe je de beweegactiviteiten aanbiedt. Ook geeft het programma instructies voor de soorten beweegactiviteiten, hoe vaak je ze doet en hoe intensief ze moeten zijn. In het programma vind je ook een bundel met ideeën voor activiteiten. Zoals bewegen op muziek, wandelen, Nintendo Wii en andere spelen beweegoefeningen. Je kunt de bundel gebruiken bij het kiezen van geschikte beweegactiviteiten.

239

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Met het beweegprogramma: • vergroot je het plezier in bewegen • zorg je voor meer lichamelijke activiteit • maak je bewegen deel van het dagelijks leven • krijgen cliënten meer balans, uithoudingsvermogen en kracht. 2. educatieprogramma

Wie? Activiteitenbegeleiders voeren het educatieprogramma uit.

Wat is het educatieprogramma? Het educatieprogramma bestaat uit opdrachten, oefeningen, werkbladen, informatiebladen en foto’s. Met het educatieprogramma leren deelnemers wat bewegen is. Daardoor begrijpen zij hun lichaam beter. Neem je mogelijke drempels voor bewegen weg. Bekijk de website ‘Kennisplein gehandicaptensector’ voor meer informatie.

Opdracht 28 Slechte oude dag Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Het ouder worden van mensen met verstandelijke beperkingen kenmerkt zich door een grotere kans op een ‘slechte oude dag’. a. Bespreek met elkaar welke factoren bij deze slechte oude dag een rol spelen. b. Bespreek met elkaar hoe je deze slechte oude dag kunt voorkomen.

Opdracht 29 Aantallen ouderen

PY R

a. Geef aan wanneer je iemand met een verstandelijke beperking oud noemt. b. Noteer om hoeveel mensen het gaat in Nederland en hoe dit aantal zich de komende jaren ontwikkelt.

Opdracht 30 Lichamelijke aandoeningen Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. De opvallendste lichamelijke aandoeningen of ziektes die optreden bij oudere mensen met een verstandelijke beperking zijn: • gehoorstoornissen, slechthorendheid • oogaandoeningen, visuele beperkingen • slikproblemen • hart- en vaatziekten • aandoeningen van het bewegingsapparaat (artrose, osteoporose, fracturen, rugklachten, nekklachten)

240

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

• • •

chronische urineweginfecties epilepsie diabetes.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Maak met je groepje een keuze voor een of twee van deze aandoeningen en zoek naar achtergrondinformatie. Stem je keuze eventueel af op die van andere groepjes in de groep.

Opdracht 31 GOUD

Uit de resultaten van de GOUD-studie (Gezond Ouder met een verstandelijke beperking) van het Erasmus MC blijkt dat mensen met een verstandelijke beperking gemiddeld erg ongezond oud worden. Zoek op internet naar de resultaten van dit onderzoek en geef hiervan een samenvatting.

Opdracht 32 Psychische en sociale gevolgen

Oud worden heeft ook psychische en sociale gevolgen. a. Beschrijf deze gevolgen voor ouderen met een verstandelijke beperking. b. Beschrijf welke rol sport en bewegen kan spelen in het beperken van deze gevolgen.

Opdracht 33 Bewegingsagogie

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar het belang van bewegen voor deze doelgroep. b. Bespreek met elkaar wat geschikte sporten bewegingsactiviteiten zijn. c. Bespreek met elkaar een aantal bewegingsagogische consequenties.

5.8 Mensen met een meervoudige beperking

Tim

PY R

Combinatie van beperkingen Bewegingsagogen die in instellingen voor mensen met een verstandelijke beperking werken, krijgen steeds vaker te maken met mensen met een ernstige meervoudige beperking. Dit zijn mensen die een ernstige verstandelijke beperking hebben en daarnaast nog een of meer andere functiestoornissen. Je kunt hierbij denken aan een combinatie van een ernstige verstandelijke beperking en een bepaalde vorm van cerebrale parese (spasticiteit), een visuele en/of auditieve stoornis, epilepsie of een ernstige hartafwijking.

Tim is een jongen van 5 jaar. Hij bezoekt een kinderdagcentrum voor kinderen met een verstandelijke beperking. Zijn verstandelijke ontwikkeling ligt rond de 12 maanden. Hij kan lopen, houdt veel van muziek en spreekt nauwelijks. Hij doet zelden mee met groepsactiviteiten. Voortdurend staat hij op, klopt op de muren, tikt op de tafel of op de vloer. Hij kijkt mensen nauwelijks aan en heeft geen visuele belangstelling voor zijn omgeving. Zijn gedrag wordt door de groepsleiding ook wel omschreven als autistisch. Bij oogheelkundig onderzoek blijkt dat hij ernstig bijziend is en een sterke bril nodig heeft.

241

Hoe ernstiger de verstandelijke beperking, des te vaker er sprake is van andere functiestoornissen. In de meeste gevallen is een ernstige vorm van hersenbeschadiging de grote boosdoener. Deze hersenbeschadiging veroorzaakt niet alleen de verstandelijke beperking, maar ook de cerebrale parese, epilepsie, visuele en/of auditieve stoornissen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Communicatie De omgang met mensen met een ernstige meervoudige beperking is vaak extra moeilijk, vooral vanwege de moeizame communicatie. Zeker in het begin is het moeilijk deze mensen te begrijpen. Je snapt dan nog niet op welke manier ze je dingen proberen duidelijk te maken en je hebt moeite om jezelf duidelijk te maken. Het kost tijd om inzicht te krijgen in de communicatie met deze mensen. Als je de intentie hebt om hen daadwerkelijk te begrijpen en je er tijd insteekt om jezelf duidelijk te kunnen maken, lukt het meestal na verloop van tijd wel om te communiceren. Je moet leren ‘luisteren naar fluisteren’: je moet oog leren krijgen voor heel kleine signalen, zoals bepaalde geluidjes, blikken, bewegingen van de handen, lichaamshoudingen en gebaren. Van deze signalen moet je de betekenis leren kennen.

Sprekende ogen

Suzanne heeft een verstandelijke beperking en heeft een ernstige vorm van cerebrale parese. Praten kan ze niet, maar Suzanne kan jou wel prima verstaan. Als je goed kijkt, zie je dat ze vooral met haar ogen communiceert. Naar boven kijken betekent ‘ja’ en naar beneden kijken betekent ‘nee’. Je kunt prima met haar communiceren, maar dan moet je wel gesloten vragen stellen, waarop zij kan antwoorden met ‘ja’ of ‘nee’.

Ze probeert eveneens duidelijk te maken wat ze wil door nadrukkelijk naar bepaalde voorwerpen te kijken. Als ze haar blik opvallend in de richting van de keuken richt, weet je dat ze iets wil eten of drinken. Suzanne heeft een bliss-boek met op de voorkant verschillende kleuren. De kleuren verwijzen naar de verschillende onderwerpen in haar boek. Op deze manier kan Suzanne zich prima verstaanbaar maken, maar het vraagt wel enige tijd en geduld.

C 242

Het volgende schema van logopedist Verpoorten biedt aanknopingspunten om het juiste communicatieniveau te bepalen.

PY R

Bekijk de filmpjes ‘De juiste zorg op het juiste moment voor Laura’ en ‘Stichting Omega dagcentrum voor meervoudig complex gehandicapte kinderen en volwassenen’.

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

Niveau

Non-verbaal, non-vocaal

Verbaal, vocaal

Symbolisch niveau (talig)

Gebarentalen, handalfabet

Schriftvormen, zoals alfabet, bliss-symbolen, pictogrammen

Spreektaal

Pré-symbolisch niveau (bijna talig)

Voorwerpen als verwijzers

Tekeningen, plaatjes, Imiterende klanken foto’s (woef woef, toet-toet)

Non-symbolisch niveau (niet talig)

•

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Vorm

• • • •

Plaats in de ruimte Bewegingen Houding Mimiek Kleding

• • • • • •

Lachen Huilen Kreunen Gillen Brommen Neuriën

Bekijk de filmpjes ‘Gehandicapte kinderen filmen om te kunnen ’praten’’ en ‘Met andere woorden’.

PY R

Intensief zorgbehoeftig De verzorging van deze mensen is meestal heel intensief. Vandaar dat men ook weleens spreekt over ‘intensief zorgbehoeftig’. Zeker bij het zwemmen, een voor de meesten zeer geschikte activiteit, zul je dat merken. Mensen met een ernstige meervoudige beperking moeten geholpen worden bij het aankleden, uitkleden en douchen. Ook komen er bij hen veel lichamelijke problemen voor. Uit onderzoek blijken de meest voorkomende aandoeningen te zijn: • visus- en gehoorafwijkingen • spastische verlammingen • epilepsie • voedings- en eetstoornissen (obstipatie, slokdarmproblemen, kauwen slikproblemen).

243

Bob

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bob, een jongeman van 19 met een ernstige verstandelijke beperking en cerebrale parese, had al sinds anderhalf jaar steeds meer problemen met eten, voornamelijk in de ochtend. Hij hield zijn mond stijf dicht of liet het eten er weer uitlopen. Af en toe schreeuwde hij daarbij erg hard. De groepsbegeleiding probeerde van alles, maar niets leek te helpen. De laatste tijd moest hij zomaar ineens overgeven. Uit onderzoek bleek dat Bob last had van nachtelijke reflux, waardoor zijn slokdarm in de ochtend sterk geïrriteerd was. Na drie weken behandeling met protonpompremmers (remmen de zuurproductie in de maag) waren de problemen zo goed als verdwenen.

Primaire activering of basisbenadering De bewegingsagogische strategie primaire activering of de basisbenadering is op deze groep van toepassing. Het gaat hierbij om allerlei vormen van bewogen worden en het ondergaan van zintuiglijke en lichamelijke ervaringen.

Ook snoezelen is vaak een favoriete activiteit. Eigenlijk geeft dit beter aan waarover het gaat. Op sensorisch gebied valt er van alles te halen in een snoezelruimte. De zin van de activiteiten is meestal niet alleen gelegen in de activiteit zelf, maar zeker ook in de relatie of het contact dat je op dat moment met de deelnemer hebt. In termen van de eerder besproken Timmers-Huigens verkeren deze mensen in de lichaamsgebonden ervaringsfase. Alles wat voor hen betekenis heeft, doen ze via het lichaam op. Het gaat om voelen, proeven (eten, drinken), ruiken, zien en horen. Het is onder andere de taak van de bewegingsagoog te ontdekken welke (zintuiglijke) poorten nog toegang verschaffen.

Opdracht 34 Combinatie

a. Beschrijf wat je verstaat onder een ernstige meervoudige beperking. b. Om welke combinaties van beperkingen gaat het vaak? c. Welke andere benamingen kom je voor deze doelgroep tegen?

PY R

Opdracht 35 Filmpje

C 244

a. b. c. d. e.

Bekijk een van de filmpjes ‘De juiste zorg op het juiste moment voor Laura’ of ‘Stichting Omega - dagcentrum voor meervoudig complex gehandicapte kinderen en volwassenen’. Bekijk een van de filmpjes en kom op grond hiervan tot een typering van de doelgroep Beschrijf wat het belang van bewegen voor deze doelgroep is. Vergelijk je antwoord met dat van iemand anders uit de groep. Hoeveel mensen in Nederland hebben moeite met zien? Neemt het aantal mensen met een visuele beperking in Nederland toe of af? Geef hiervoor een verklaring.

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

Opdracht 36 Communicatieniveaus

Non-verbaal, non-vocaal

Vorm

Verbaal, vocaal

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Niveau

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar alle volgende communicatieniveaus en geef elkaar voorbeelden. b. Bespreek met elkaar van welke vormen van communicatie jij gebruikmaakt.

Symbolisch niveau (talig)

Gebarentalen, handalfabet

voorwerpen als verwijzers

Pré-symbolisch niveau (bijna talig) Non-symbolisch niveau (niet talig)

Schriftvormen, zoals Spreektaal alfabet, bliss-symbolen, pictogrammen

tekeningen, plaatjes, Imiterende klanken foto’s (woef woef, toet-toet)

•

• • • • • •

Lachen Huilen Kreunen Gillen Brommen Neuriën

• • • •

Plaats in de ruimte Bewegingen Houding Mimiek Kleding

Opdracht 37 Filmpjes Communicatie

Bekijk de filmpjes ‘Gehandicapte kinderen filmen om te kunnen ‘praten’’ en ‘Met andere woorden’.

PY R

Beschrijf de niveaus van communiceren die in de filmpjes voorkomen.

Opdracht 38 Primaire activering Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar een aantal geschikte bewegingsactiviteiten of lichaamservaringssituaties voor deze doelgroep.

245

Opdracht 39 Leerdoelen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder een verstandelijke beperking.

Je kunt verschillende niveaus van een verstandelijke beperking onderscheiden en beschrijven.

Je kunt de ontwikkeling van mensen met een verstandelijke beperking beschrijven.

Je kunt beschrijven wat goede begeleiding voor mensen met een verstandelijke beperking inhoudt en dit in de praktijk toepassen.

Je kunt het belang van sport en bewegen voor deze doelgroep beschrijven.

Je kunt sporten bewegingsactiviteiten aanbieden afgestemd op de doelgroep.

Je kunt de doelgroep ouderen met een verstandelijke beperking beschrijven en dit vertalen naar consequenties voor sport en bewegen.

Je kunt de doelgroep mensen met een ernstig meervoudige beperking beschrijven en dit vertalen naar consequenties voor sport en bewegen.

5.9 Verdiepingsstof - Wat is de WISC-III

PY R

De WISC (Wechsler IQ Scale for Children) is een intelligentietest die is ontwikkeld voor kinderen van 6 tot 16 jaar. De ‘III’ in WISC-III geeft simpelweg aan dat dit de derde, herziene versie is van de test. De test geeft aanwijzingen over de leermogelijkheden van het kind. Daarnaast wordt tijdens de afname van de test een goede indruk gekregen van de werkhouding van het kind. De WISC-III omvat dertien subtests, gegroepeerd als Verbale (mondelinge) en Performale (praktische) subtests: 1. Onvolledige Tekeningen 2. Informatie 3. Substitutie 4. Overeenkomsten 5. Plaatjes Ordenen 6. Rekenen

246

Blokpatronen Woordkennis Figuur Leggen Begrijpen Symbolen Vergelijken (optionele subtest) Cijferreeksen (aanvullende subtest) Doolhoven (optionele subtest).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

De Verbale en Performale subtests worden afwisselend aangeboden om de aandacht van het kind tijdens de testafname zo goed mogelijk vast te houden. De test wordt individueel afgenomen en de testduur is ongeveer 2 uur. Een volledig profiel van sterktes en zwaktes De scores op de verschillende subtesten leiden niet alleen tot een intelligentie-score maar geven ook een intelligentie-profiel. Zo worden de relatief sterke en zwakke cognitieve vaardigheden zichtbaar. Er worden in totaal drie verschillende IQ’s berekend: een totaal IQ (TIQ) een totaal verbaal IQ (TVIQ) en een totaal-performaal IQ (TPIQ). Een ‘normaal’ IQ ligt tussen de 85 en 115 punten. Bij een IQ boven de 130 wordt iemand hoogintelligent of hoogbegaafd genoemd. Bron: www.wisctest.nl/.

5.10 Verdiepingsstof - Wat is snoezelen?

Snoezelen is ontspannen in een ruimte waarin voorwerpen, beelden, kleuren, geuren en geluiden de zintuigen aangenaam prikkelen. Het woord snoezelen is een samentrekking van de woorden doezelen (wat verwijst naar de sfeer) en snuffelen (wat verwijst naar het onderzoekende element). Snoezelen biedt een ingang om via aangename zintuiglijke prikkels contact te maken met de belevingswereld van jong en oud. Dit heeft een positief effect op hun stemming en gedrag waardoor het bijdraagt aan kwaliteit van leven.

Voor wie kan snoezelen in de bus een geschikte activiteit zijn? Kinderen en volwassenen met: • Een verstandelijke beperking • niet aangeboren hersenletsel (NAH) • dementie • een autistische stoornis • chronische pijn en/of stress.

PY R

Meer weten? Meer weten over snoezelen in de snoezelbus? Vraag naar onze laatste nieuwsbrief!

Daarnaast sluit snoezelen aan bij het ontwikkelingsniveau van gezonde kinderen tot ongeveer 6 jaar. Bron: Stichting de Snoezelbus (z.d.).

247

5.11 Verdiepingsstof - Zorgprofiel

Het Centrum indicatiestelling zorg (CIZ) gaat over de indicatie voor de Wet langdurige zorg. Het CIZ is een onafhankelijke organisatie. Zij bepalen of iemand een Wlz-indicatie krijgt, en welk zorgprofiel iemand krijgt.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Heeft iemand een indicatie met VG? (VG staat voor verstandelijk gehandicapten) Dan is die indicatie voor onbepaalde tijd. De zorgvraag of begeleidingsvraag kan natuurlijk wel veranderen. Die kan zwaarder of lichter worden. Dan is een herindicatie nodig. Het CIZ bepaalt dan opnieuw het best passende zorgprofiel.

Zorg en ondersteuning Abrona biedt woonzorg met 24 uurszorg of ondersteuning thuis. Om te kunnen wonen bij Abrona is een Wlz-indicatie nodig. Soms kan iemand met de indicatie ook blijvende ondersteuning in zijn of haar eigen huis krijgen. Abrona zorgt dan in overleg met de cliënt en zijn ouders/verzorgers voor begeleiding die aansluit bij de wensen en zorgbehoefte van de cliënt. Werk en dagbesteding Abrona biedt dagbesteding en begeleiding bij werk. Op een manier die zo veel mogelijk past bij wat cliënten kunnen en willen. Er zijn verschillende locaties voor dagbesteding, verspreid over de hele regio Utrecht. Bron: Abrona (z.d.).

5.12 Verdiepingsstof - De beweegcirkel

C 248

De Beweegcirkel is digitaal of fysiek te gebruiken. De gesprekstool bevat vijf stappen en is gebaseerd op verschillende gedragstheorieën en -methodieken. Het doorlopen van deze stappen geeft inzicht in het huidige beweeggedrag, helpt plannen te maken om meer te bewegen en helpt om dat vervolgens ook vol te houden.

PY R

Anderen stimuleren om meer te bewegen is niet altijd makkelijk. De Beweegcirkel helpt jou als professional het gesprek aan te gaan met patiënten en cliënten. De Beweegcirkel ondersteunt bij het stapsgewijs begeleiden en stimuleren tot meer bewegen. Het is een praktische vertaling van de beweegrichtlijnen, die aangeven hoeveel beweging voldoende is om gezond te blijven. Aan de ontwikkeling van de Beweegcirkel hebben naast Kenniscentrum Sport & Bewegen verschillende experts meegewerkt, zoals gedragswetenschappers, kennisinstituten, communicatieadviseurs, vormgevers en opdrachtgever Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De vijf stappen: 1. Wat doe jij op een dag? 2. Welke beweegactiviteiten kun je doen? 3. Wat past in jouw dag? 4. Ga ervoor! 5. Welke vervolgstap zet jij?

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

Elke stap bevat een invuloefening met voorbeelden ter inspiratie. Ook vind je verdiepende informatie over de beweegrichtlijnen. Werk je met de fysieke versie en zijn de invulvellen op? Dan kun je nieuwe invulvellen downloaden, zodat je eindeloos gebruik kunt maken van de Beweegcirkel! Bekijk het filmpje ‘De Beweegcirkel’.

5.13 Verdiepingsstof - Downscreening

Tijdens de zwangerschap kunt u uw kind laten onderzoeken op een aantal aangeboren aandoeningen. Dit onderzoek heet prenatale screening. Hier leest u meer over de screening op downsyndroom. U bepaalt zelf of u dit onderzoek wilt laten doen. Eerst een uitgebreid gesprek Overweegt u om de screening op downsyndroom te laten doen? Dan heeft u eerst een uitgebreid gesprek met uw verloskundige, huisarts of gynaecoloog. De informatie op dit onderdeel van de website kan u helpen bij de voorbereiding op dit gesprek.

De combinatietest Voor de screening op downsyndroom wordt gebruikgemaakt van de combinatietest. Deze test bestaat uit twee onderdelen: • een bloedonderzoek bij de moeder • een echo om de nekplooi van het kind te meten.

PY R

De kosten van de screening Uw zorgverzekering betaalt de kosten van het uitgebreide gesprek. Er zijn geen gevolgen voor het eigen risico van uw zorgverzekering. U hoeft dus niets zelf te betalen.

Meer informatie over de kosten van de combinatietest en vervolgonderzoek vindt u onder ‘Kosten van de screening’. U kunt op elk moment stoppen De screening kan u misschien geruststellen, maar de uitslag kan u ook ongerust maken en u voor moeilijke keuzes stellen. U bepaalt zelf of u de screening wilt en hoe ver u wilt gaan met het onderzoek. U kunt op elk moment stoppen. Bron: Prenatale Screening (z.d.).

249

5.14 Verdiepingsstof - Wat is Prader-Willi-syndroom (PWS)

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Voeding en gewicht Baby’s met Prader-Willi-syndroom drinken erg moeilijk. In de eerste maanden is nogal eens sondevoeding nodig. Na een half jaar gaat het drinken meestal beter.

Vanaf de leeftijd van ongeveer een jaar kunnen de kinderen een vrijwel onverzadigbare eetlust ontwikkelen. Daar komt bij dat de normale hoeveelheid voedsel per dag voor hen al te veel is. De energiebehoefte van hun lichaam ligt ongeveer 30 procent beneden het gemiddelde. Zonder een vroege diagnose worden deze kinderen daarom heel snel te dik. Motorische ontwikkeling Het kind heeft meestal een ernstige aangeboren spierslapte (hypotonie). Het beweegt weinig en huilt zwak. Al op zuigelingenleeftijd kan met fysiotherapie veel gedaan worden om controle over de spierspanning (hoofdbalans, rompbalans) te verbeteren. Meestal is het kind weinig beweeglijk; de motorische mijlpalen worden later dan gewoonlijk bereikt. Het gaat laat zitten (rond 12 maanden) en laat lopen (rond 30 maanden). Soms zijn er problemen met het evenwicht. Het komt echter ook voor dat de motorische ontwikkeling nagenoeg normaal verloopt.

Spraakontwikkeling De spierslapte in het mondgebied kan het goed op gang komen van de spraak beïnvloeden. Logopedie op jonge leeftijd is dus niet alleen nuttig om het kind te stimuleren met zuigen, maar ook voor de verdere spraak- en taalontwikkeling.

De meeste volwassen mensen met het syndroom hebben een lichte verstandelijke handicap. Na het voortgezet (speciaal) onderwijs en soms een individuele beroepsopleiding kunnen sommige volwassenen zich vrij zelfstandig redden. Het moeilijk te beheersen eetgedrag kan echter een spelbreker zijn. Veel volwassenen blijven daarom aangewezen op begeleiding bij het wonen en werken.

PY R O

C 250

Verstandelijke ontwikkeling De verstandelijke ontwikkeling is meestal vertraagd. Veel kinderen met Prader-Willi-syndroom gaan naar het speciaal onderwijs (ML of ZML). Soms kunnen ze wat betreft hun verstandelijk functioneren eigenlijk de basisschool wel volgen, maar komen ze door hun kinderlijk gedrag in de knel tussen de andere scholieren.

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

Gedrag Jonge kinderen met het syndroom maken meestal een hartelijke en gelukkige indruk.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Later, en zeker in de puberteit, kunnen er buien komen van humeurigheid, prikkelbaarheid en koppigheid. Voor opvoeders is het niet eenvoudig om een middenweg te vinden tussen het stimuleren van de sterke kanten van het kind enerzijds en anderzijds het beschermen tegen teleurstellingen die als gevolg van de handicap bijna onvermijdelijk zijn. De sterke lust tot eten, een eetdwang eigenlijk, levert naast de stemmingswisselingen vaak de meeste problemen op.

Gezondheid Wanneer het gewicht onder controle kan worden gehouden, is de levensverwachting van mensen met het Prader-Willi-syndroom in principe normaal. Als gevolg van overgewicht kunnen gewrichtsproblemen (rug, enkels) en suikerziekte (diabetes mellitus) ontstaan.

er nd Zo

PY R

Bron: Stichting PWS (z.d.).

251

5.15 Begrippen Adaptief Aanpassen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Associatie Verbinding. AVG Algemene Verordening Gegevensbescherming. Bliss-boek Boek met pictogrammen, afbeeldingen. Hypotonie Lage spierspanning.

Lordose Holle vorm van de rug. Performaal Handelend vermogen.

Significante Duidelijke, belangrijke.

Syndroom Een complex van verschijnselen dat vaak in eenzelfde combinatie voorkomt en meestal als een ziekte-eenheid wordt beschouwd.

Transfer Wat je in situatie A hebt geleerd kunnen toepassen in situatie B.

PY R

Verbaal Uitdrukken in woorden, geluid. PWS Prader-Willi-syndroom.

Zorgprofiel De hoeveelheid zorg, ondersteuning die iemand nodig heeft.

252

nd er

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

PY R

Thema 5 Mensen met een verstandelijke beperking

253

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

THEMA 6 PSYCHISCHE PROBLEMEN BIJ MENSEN MET EEN VERSTANDELIJKE BEPERKING

PY R

Inhoud thema • Verhoogde kwetsbaarheid • Veelvoorkomende psychische problemen • Het begeleiden van gedragsmoeilijke deelnemers • Zelfverwondend gedrag • Sterk gedragsgestoord licht verstandelijk gehandicapt • Verdiepingsstof • Begrippen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Net als mensen zonder beperking, kennen mensen met een verstandelijke beperking gedragsproblemen of psychische problemen. Dit lijkt voor de hand liggend, maar lange tijd heeft men het vreemde of opvallende gedrag van mensen met een verstandelijke beperking beschouwd als behorend bij de verstandelijke beperking. Gelukkig erkent men tegenwoordig dat ook mensen met een verstandelijke beperking tijdelijk of voortdurend last kunnen hebben van psychische problemen.

Bij deze doelgroep komen zelfs meer problemen voor. Over deze verhoogde kwetsbaarheid gaat de tweede paragraaf. Vervolgens wordt aandacht besteed aan veelvoorkomende psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking. Ook de consequenties die dit heeft voor de begeleiding komen aan de orde. Vervolgens wordt ingegaan op zelfverwondend gedrag en de aanpak hiervan. Dit thema eindigt met het bespreken van de doelgroep SGLVG. Dit zijn mensen die sterk gedragsgestoord zijn en een lichte verstandelijke beperking hebben. Relatie met werkproces Het thema ‘Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking’ heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch programma op, en P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.

Leerdoelen •

• •

•

PY R

6.1 Casus

•

Je kunt verklaren waar de verhoogde kwetsbaarheid van mensen met een verstandelijke beperking vandaan komt. Je kunt de meest voorkomende psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking beschrijven. Je kunt beschrijven hoe je gedragsmoeilijke deelnemers begeleidt en dit toepassen in de praktijk. Je kunt beschrijven wat zelfverwondend gedrag is en hoe je hiermee om kunt gaan. Je kunt de doelgroep SGLVG omschrijven en de rol van de bewegingsagoog hierbij aangeven.

Opdracht 1 Casus Zelfverwondend gedrag bij jongeren met een verstandelijke beperking Belangrijke voorspellers voor het optreden van zelfverwondend gedrag bij jongeren met een verstandelijke beperking zijn: comorbiditeit met een autismespectrumstoornis en een laag niveau van verstandelijk functioneren. Er worden vier syndromen besproken waarbij zelfverwondend gedrag deel uitmaakt van het gedragsfenotype.

255

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Diagnostisch dient met deze voorspellende factoren rekening te worden gehouden en daarnaast met zintuiglijke handicaps, lichamelijke aandoeningen en de mogelijkheid van onderliggende depressie. Een functionele analyse van het zelfverwondend gedrag met uitlokkende, contingente en bekrachtigende factoren is voorwaarde voor een goede behandeling. Zelfverwonding kan als doel hebben: het opwekken van sensorische sensaties, het vermijden van prikkels, het verkrijgen van sociale bekrachtiging en het tegengaan van hyperarousal. Operante principes die worden toegepast zijn: negeren van gedrag, bekrachtiging van ander, gewenst gedrag en niet-contingente bekrachtiging. Operante gedragstherapeutische behandeling en systematische beïnvloeding van het leefmilieu vormt de eerstelijnsstrategie bij zelfverwondend gedrag. Medicatie komt meestal pas als tweedelijnsstrategie in aanmerking, en dan met duidelijke regels en beperkingen. Bron: Eusen, M. (2007).

Kennisvragen a. Wat versta je onder zelfverwondend gedrag? b. Welke vormen van zelfverwonding kom je bij verstandelijk gehandicapten tegen? c. Wat zijn de belangrijkste oorzaken van zelfverwonding? d. Wat betekent comorbiditeit? e. Wat is een autismespectrumstoornis? f. Wat betekent gedragsfenotype? g. Wat is een functionele analyse? Uit welke drie stappen bestaat die analyse? h. Waarom is een dergelijke analyse belangrijk? i. Welke doelen kan zelfverwonding hebben? j. Wat zijn operante principes?

6.2 Verhoogde kwetsbaarheid

C 256

PY R

Terminologie Binnen de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking is altijd veel aandacht geweest voor gedragsproblemen. De opvattingen over oorzaken en aanpak zijn gedurende de jaren veranderd. Dat geldt ook voor de benaming voor deze groep mensen. Aanvankelijk werd gesproken over gedragsgestoorde bewoners, maar op deze term kwam langzaam maar zeker steeds meer kritiek. De benaming legt de oorzaak van de problemen te veel bij de persoon en er is te weinig oog voor omgevingsfactoren, die eveneens een rol spelen.

Om beide factoren te benadrukken koos men voor de naam ‘psychosociale problemen’. Om dezelfde reden gebruikt psycholoog Jacques Heijkoop al jarenlang de term ‘vastgelopen mensen’. Vastlopen zegt niet alleen iets over de persoon die het betreft, maar ook over de begeleiders die niet of moeilijk verder kunnen met de persoon. Ook de begeleiders zijn vastgelopen. Tegenwoordig wordt dan ook regelmatig gesproken over ‘moeilijk verstaanbaar gedrag’. Deze omschrijving verwijst naar de interactie tussen de persoon die bepaald (moeilijk) gedrag vertoont en de omgeving die het gedrag moeilijk begrijpt.

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

Tegenwoordig hoor je steeds meer de termen psychische problemen, gedragsproblemen en gedragsstoornissen. Binnen de DSM-classificatie wordt alleen gesproken over psychische stoornissen en gedragsstoornissen. Deze laatste vallen onder de categorie disruptieve, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Het Nederlands Jeugdinstituut maakt onderscheid in gedragsproblemen en gedragsstoornissen. Het onderscheid heeft met de ernst te maken.

Gedragsproblemen en gedragsstoornissen

Gedragsproblemen We spreken van gedragsproblemen als: • een kind zich dwars en opstandig gedraagt, gauw geprikkeld is en driftig wordt, anderen ergert, antisociaal gedrag vertoont (zoals liegen of stelen) of zich agressief gedraagt • het kind, de ouders of de omgeving er nadelige gevolgen van ondervinden • het gedrag minstens enkele maanden duurt. Gedragsproblemen kunnen verschillend van aard zijn. Veel kinderen vertonen probleemgedrag als zij boos of gefrustreerd zijn. Bij sommige kinderen komen juist kenmerken voor van ongevoeligheid en emotieloosheid. Ze lijken weinig bezorgd over de gevoelens van anderen. Als ze iets fout hebben gedaan, laten ze weinig spijt of schuldgevoel zien.

Gedragsstoornissen Gedragsproblemen en gedragsstoornissen liggen in elkaars verlengde, waarbij gedragsstoornissen ernstiger zijn dan gedragsproblemen. Als het gedrag heel problematisch is, langer dan een jaar aanhoudt en een kind erg belemmert in naar school gaan, vrienden maken en het contact met familie, is het gebruikelijk om van een gedragsstoornis te spreken. • De oppositioneel-opstandige stoornis • De normoverschrijdend-gedragsstoornis.

er nd

Psychiatrie en verstandelijke beperking Psychiatrie bij mensen met een verstandelijke beperking vormt een lastig terrein. Vrijwel elke psychiatrische aandoening wordt gekleurd door de verstandelijke beperking. Dit maakt het stellen van de juiste diagnose lastig.

PY R

Bron: Het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) (z.d.).

257

Psychiater met handicap

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De psychiater die mensen met een verstandelijke handicap behandelt kan maar beter meteen erkennen dat ook hij een handicap heeft. Hij en zijn patiënt hebben moeite elkaars wereld te begrijpen en weten in het begin absoluut niet wat ze met elkaar aan moeten. Het belangrijkste wat ze delen op zo’n moment is hun vermogen tot interactie en de wens – of op zijn minst de noodzaak - om samen iets te doen. Bron: Koch, P. (2015).

De meningen tussen de verschillende psychiaters over psychische stoornissen bij mensen met een verstandelijke beperking lopen dan ook uiteen. Zo vind je uiteenlopende percentages psychische stoornissen onder mensen met een verstandelijke beperking. Schizofrenie komt bij ongeveer 2% van deze populatie voor en 5% lijdt aan ernstige stemmingsstoornissen. Ook de borderline persoonlijkheidsstoornis komt vaker voor bij deze doelgroep. Bij mensen zonder verstandelijke beperking ligt het percentage schizofrenie rond de 1%. Over twee dingen zijn de onderzoekers het wel met elkaar eens. Op de eerste plaats over de constatering dat er onder mensen met een verstandelijke beperking duidelijk meer psychische stoornissen voorkomen.

Verstandelijk beperking en GGZ

Uit recent screeningsonderzoek blijkt dat ongeveer 1 op de 5 nieuwe patiënten in de ggz vermoedelijk een IQ heeft onder de 85, maar dat behandelaren het lagere IQ bij hun patiënten vaak niet herkennen. Screenend onderzoek bij opgenomen patiënten laat zien dat dit percentage bij hen nog veel hoger ligt: 43,8% van de acuut opgenomen psychiatrische patiënten functioneert vermoedelijk op ZB (zwakbegaafd)/LVB (licht verstandelijk beperkt) niveau.

C 258

Op de tweede plaatst is men het eens over de aard van de gevonden stoornissen bij deze groep. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen gedragsproblemen en psychische stoornissen. Bij de gedragsproblemen gaat het om problematisch gedrag dat voorkomt, maar dat niet beschreven staat in de DSM.

PY R

Bron: GGZ Standaarden (z.d.).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Veelvoorkomende gedragsproblemen zijn: • zelfverwondend gedrag • angst • agressie • onrust, overbeweeglijk • dwangmatig gedrag • teruggetrokken gedrag.

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

Onderzoek psychiater Došen

Došen komt op basis van eigen onderzoek tot de volgende meest gestelde diagnoses bij mensen met een ernstige verstandelijke beperking: • contactstoornis • autistismespectrumstoornis • zelfverwondend gedrag • stereotiep gedrag. Bron: Dosen, A. (2014).

Veelvoorkomende psychische stoornissen: • schizofreniespectrum- en andere psychotische stoornissen (schizofrenie) • angststoornissen • obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen • aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis (ADHD) • depressieve-stemmingsstoornissen (depressie) • neurocognitieve stoornissen (dementie) • neurobiologische ontwikkelingsstoornissen (autismespectrumstoornis).

PY R

De belangrijkste psychotische stoornis die voorkomt bij deze groep mensen is schizofrenie. Het stellen van deze diagnose bij mensen met een ernstige verstandelijke beperking is niet of nauwelijks te doen. Hallucinaties zijn moeilijk vast te stellen en wanen ontbreken vanwege een te simpele manier van denken. Tot slot is het besef van de realiteit slechts zeer ten dele ontwikkeld. Ontstemd gedrag, teruggetrokken gedrag, paniekreacties, driftontladingen, ernstige zelfverwonding en plotselinge problemen met eten en slapen kunnen duiden op een psychotische stoornis. Het onderscheid tussen schizofrenie en autisme is vaak lastig te stellen. Het verschil is dat de verschijnselen bij autisme niet of nauwelijks veranderen, terwijl dit bij schizofrenie wel het geval is. In de volgende paragraaf wordt nader ingegaan op een aantal veelvoorkomende psychische problemen.

259

Autisme en schizofrenie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Gerard was niet veranderd de laatste jaren. Gerard was altijd zo geweest. Zoveel werd mij wel duidelijk toen zijn zus met een oud schriftje vol aforismen van hem op de proppen kwam, en vertelde hoe zij hem kende. Hij was zijn leven lang bezig geweest met recht en onrecht in de wereld. Hij was erg eenzaam maar had zijn beste tijd toen hij in het grote gezinsvervangende tehuis woonde. Gerard was niet schizofreen. Gerard was een autist.

Wat wanen zijn voor de schizofreen zijn preoccupaties voor de autist. Die lijken als twee druppels water op elkaar maar zijn bepaald niet hetzelfde. Bron: Koch, P. (2015).

Oorzaken van verhoogde kwetsbaarheid voor psychische problemen Bij mensen met een verstandelijke beperking is er sprake van een verhoogde kwetsbaarheid voor psychische problemen. Hierbij spelen de volgende factoren een rol: • organische factoren • psychosociale factoren • omgevingsfactoren.

Verstandelijke beperking en psychiatrie

In Nederland hebben ongeveer 2,2 miljoen mensen een verstandelijke beperking. Dat houdt in dat hun IQ lager is dan 85. Van deze groep heeft 30 tot 50% van de mensen psychische klachten.

C 260

Problemen als je een verstandelijke beperking hebt Mensen met een verstandelijke beperking hebben vaker dan andere Nederlanders problemen op het gebied van: • wonen • werken • vrije tijd • relaties aangaan • voor zichzelf opkomen • gezondheid • veiligheid

PY R

Denk aan: • angst • somberheid • onrust • traumatische gebeurtenissen herbeleven • vreemde dingen horen of zien.

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

• •

zelfstandig juiste beslissingen nemen gepaste voorzieningen gebruiken.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Daarnaast is de kans van mensen met een verstandelijke beperking om psychiatrische aandoeningen of gedragsproblemen te ontwikkelen twee tot drie keer groter. Hun gedrag kunnen zij dan moeilijk uitleggen. Misschien doen zij zichzelf pijn. Ook kunnen zij lijden of overlast bij familie of hun directe omgeving veroorzaken. Bron: Parnassia (z.d.).

Organische factoren Bij de organische factoren kan gedacht worden aan onvolkomenheden bij het functioneren van de hersenen. De hersenen regelen niet alleen functies als denken, waarnemen en bewegen, maar hebben ook invloed op onze persoonlijkheid en emoties. Bij mensen met een verstandelijke beperking is vaker sprake van disfunctioneren van de hersenen en dat verklaart onder andere het meer voorkomen van schizofrenie, autismespectrumstoornis en ADHD. In veel gevallen leiden deze organische factoren tot een minder harmonische ontwikkeling. Bepaalde aspecten van de ontwikkeling, zoals het sociale of het emotionele, blijven verder achter dan bijvoorbeeld de cognitieve en de motorische ontwikkeling. Deze disharmonische retardatie vergroot de kans op psychische problemen.

Bij het syndroom van Down is de ontwikkeling vaak wel harmonisch en spreekt men van een harmonische retardatie. Zeker de eerste tien levensjaren weerspiegelt die alle fasen van een normale ontwikkeling, zij het vertraagd en tot een zeker plafond. Bij deze groep komen minder psychische problemen voor dan bij de overige mensen met een verstandelijke beperking. Bij mensen met het syndroom van Down valt het frequent voorkomen van een autismespectrumstoornis, Alzheimer-dementie en depressieve stemmingsstoornissen op.

PY R

Volgens psycholoog Duker vormt lichamelijk ongemak in de vorm van pijn, ziekte of onbehagen een van de belangrijkste oorzaken van probleemgedrag. Zo verklaart hij het ontstaan van zelfverwondend gedrag in de vorm van het hard tegen de oren slaan uit het hebben van een middenoorontsteking. De betreffende persoon slaat zich ter verlichting van de pijn tegen het oor. Het kortetermijneffect daarvan werkt het blijvend tegen het oor slaan in de hand. Ook Zwets wijst op medische oorzaken van gedragsproblemen en psychische problemen. Enkele belangrijke medische oorzaken zijn: • gevoelens van onbehagen, pijn of jeuk als gevolg van bijvoorbeeld infectiezieken, zintuiglijke problemen en spasticiteit • stofwisselingsziekten • epilepsie • medicijnen.

261

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Ook kunnen bepaalde chromosomale afwijkingen leiden tot gedragsproblematiek. Dit zie je onder andere bij het syndroom van Lesch-Nyhan en het syndroom van Cornelia de Lange. Deze syndromen gaan gepaard met ernstige vormen van zelfverwondend gedrag. Een ander voorbeeld is het vaak voorkomen van autisme of van aan autisme verwante stoornissen bij het fragiele-X-syndroom. Bij ongeveer 75 procent van de jongens met dit syndroom is sprake van aandachts- en concentratieproblemen. Het Prader-Willi-syndroom gaat in veel gevallen gepaard met een eetstoornis en met oppositioneel gedrag.

Gedragsproblemen en psychiatrische aandoeningen

Gedragsproblemen en psychiatrische aandoeningen komen vaak voor bij mensen met een verstandelijke beperking.

De oorzaken zijn gelegen in persoonsgebonden factoren en omgevingsfactoren. Een psychiatrische aandoening kan oorzaak zijn van of samengaan met gedragsproblemen, waarbij de diagnostiek complex is door de vaak atypische presentatie van symptomen. Diagnostiek en behandeling vinden plaats in gespecialiseerde centra waaraan een arts voor verstandelijk gehandicapten (AVG) verbonden is. Bij de behandeling van gedragsproblemen kan onderscheid gemaakt worden in niet-medicamenteuze (pedagogisch en psychotherapeutisch) en medicamenteuze interventie.

De effectiviteit van psychofarmaca voorgeschreven vanwege gedragsproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking is niet wetenschappelijk bewezen. Vooral langdurig gebruik kan schadelijke bijwerkingen veroorzaken.

Bron: De Kuijper, G. (2010).

PY R

Psychosociale factoren Bij de psychosociale factoren kun je denken aan gezinsfactoren, opvoedingsproblemen en omgevingsfactoren. Voor ouders is het opvoeden van een kind met een verstandelijke beperking geen vanzelfsprekendheid. Overschatten en onderschatten komt helaas vaak voor. Gemiddeld komt er bij deze ouders meer pedagogische onmacht voor. Ze zitten vaker met de handen in het haar bij opvoedingsvraagstukken. Ook kampen ouders vrijwel altijd met gevoelens die te maken hebben met de verwerking van het krijgen van een gehandicapt kind. Sommige ouders pakken de draad snel en goed op, voor andere is het een langdurig proces dat blijft hangen in het niet accepteren van het kind. Došen wijst op het niet of gebrekkig op gang komen van het hechtingsproces. Ouder en kind komen hierdoor in een negatieve spiraal. Omgevingsfactoren Een aantal wetenschappers zien omgevingsfactoren als een belangrijke oorzaak voor psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking. Bij de omgevingsfactoren gaat het om oorzaken als een te grote leefgroep met mensen die je niet zelf uitgezocht hebt, te weinig activiteiten, veel personeelswisselingen en een tekort aan aandacht. Daarnaast kun je denken

262

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

aan het belang van licht, geluid, temperatuur en geur. Zo staat op veel woonvoorziening vrijwel permanent de radio of de tv aan en wordt er onvoldoende aandacht besteed aan goede ventilatie en een aangename geur.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De genoemde oorzaken vergroten de kwetsbaarheid van mensen met een verstandelijke beperking voor psychische problemen. Dit wordt nog versterkt door het feit dat deze mensen meestal minder mogelijkheden hebben om met hun problemen om te gaan (gebrekkige coping) en deze te verwerken. Ze hebben bijvoorbeeld in mindere mate de mogelijkheid om erover te praten en na te denken en om eventueel problemen te relativeren. Lees de verdiepingsstof ‘Psychische problemen bij een persoon met een verstandelijke beperking’.

Opdracht 2 Terminologie

a. Bespreek met elkaar welke benamingen op de stage gebruikt worden voor mensen die problematisch gedrag vertonen. b. Bepreek met elkaar de voor- en nadelen van de verschillende benamingen (gedragsgestoord, gedragsproblemen, moeilijk verstaanbaar gedrag, vastgelopen) en kom tot een voor jullie beste benaming.

Opdracht 3 Gedragsproblemen

Veelvoorkomende gedragsproblemen zijn: • zelfverwondend gedrag • agressiviteit • onrust • overbeweeglijkheid • stereotypen • teruggetrokkenheid.

PY R

a. Welke van deze gedragsproblemen herken je in de praktijk? b. Welke herken je in het bijzonder bij mensen met een verstandelijke beperking? c. Welke komt naar jou idee het meest voor?

Opdracht 4 Psychische stoornissen Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Verdeel (een aantal van) de volgende veelvoorkomende psychische stoornissen over de groepjes. • schizofreniespectrum- en andere psychotische stoornissen (schizofrenie) • angststoornissen • obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen • aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis (ADHD) • depressieve-stemmingsstoornissen (depressie) • neurocognitieve stoornissen (dementie) • neurobiologische ontwikkelingsstoornissen (autismespectrumstoornis).

263

a. Zoek naar algemene informatie over deze psychische stoornis (kenmerken). b. Zoek naar specifieke informatie over deze psychische stoornis in relatie tot een verstandelijke beperking.

Opdracht 5 Oorzaken verhoogde kwetsbaarheid

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bij mensen met een verstandelijke beperking is sprake van een verhoogde kwetsbaarheid voor psychische problemen. Hierbij spelen de volgende factoren een rol: 1. organische factoren 2. psychosociale factoren 3. omgevingsfactoren. Geef van elke factor een of twee voorbeelden van hoe deze factoren bij mensen met een verstandelijke beperking de kwetsbaarheid verhogen.

6.3 Veelvoorkomende psychische problemen Aan de volgende veelvoorkomende psychische problemen wordt aandacht besteed: • agressieproblemen • angsten dwangstoornissen • ADHD • autismespectrumstoornis.

Agressieproblemen Binnen de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking kom je een grote variatie aan agressieve uitingen tegen, variërend van milde tot ernstige vormen. Hierbij kun je denken aan schoppen, gillen, slaan, bijten, schelden, knijpen en aan de haren trekken. Veel van deze gedragingen zijn te verklaren door de hiervoor genoemde oorzaken en aanleidingen. Het gedrag kan aangeleerd zijn of voortkomen uit frustratie of gevoelens van onveiligheid.

Een probleem waar de bewegingsagoog ook mee te maken kan krijgen, is zelfverwondend gedrag. Binnen zorginstellingen wordt het percentage bewoners met ernstige gedragsproblemen, waaronder zelfverwondend gedrag, steeds groter. Over dit onderwerp gaat een aparte paragraaf.

PY R

Angst- en dwangstoornissen In de officiële classificatie (DSM) worden deze stoornissen onderscheiden en spreekt men van angststoornissen en van obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen. Veel mensen met een verstandelijke beperking, vooral mensen met een lichte verstandelijke beperking, hebben last van angst en onzekerheid. Ze hebben weinig zelfvertrouwen, nemen weinig initiatief en veranderen liefst zo weinig mogelijk. Ze houden, soms krampachtig, vast aan het bekende. Dit verklaart mede het veel voorkomen van dwangmatige handelingen. Zo moeten bepaalde voorwerpen precies op een bepaalde plaats gezet worden of helemaal recht staan. Ook het stellen van steeds dezelfde vragen of het maken van steeds dezelfde bewegingen komt geregeld

264

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

voor. Het meenemen naar de gymzaal van voorwerpen, zoals een poppetje, stukje papier, wasknijper of touwtje, moeten we in ditzelfde licht zien. Waarschijnlijk biedt dit de betreffende persoon houvast en veiligheid.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Op het gebied van angststoornissen komen fobieën het meest voor. Zo kan iemand extreem bang zijn voor honden, paarden, piepgeluiden, messen of mensen met een snor.

ADHD Een aantal mensen met een verstandelijke beperking heeft in meer of mindere mate last van bewegingsonrust, niet stil kunnen zitten, vlinderachtig gedrag, weinig concentratie en een grote afleidbaarheid. De diagnose ADHD wordt bij hen opvallend vaak gesteld. In het speciaal onderwijs en speciaal basisonderwijs voor kinderen met een verstandelijke beperking komt deze combinatie veel voor. Waarschijnlijk is een of andere vorm van hersenbeschadiging of disfunctioneren van de hersenen verantwoordelijk voor deze combinatie. Van de groep SGLVG (sterk gedragsgestoord licht verstandelijk gehandicapt) heeft zo’n 20 procent ADHD.

Autismespectrumstoornis Ongeveer 75% van de mensen met een autismespectrumstoornis is verstandelijk beperkt. De onderzoeksgegevens variëren van 70 tot ruim 80%. Hier gaat het om het omgekeerde verband. Welk percentage van de mensen met een verstandelijke beperking heeft daarnaast een autistische stoornis? Naar deze vraag is veel onderzoek gedaan met uiteenlopende resultaten. Dit geeft vooral aan hoe lastig de diagnostiek is en dat de definiëring van autismespectrumstoornis niet scherp is. Mogelijk dat dit door een verbeterde omschrijving in de DSM-5 in de toekomst verbetert. Zo is onder andere de diagnose PDD-NOS geschrapt. Je komt de term in dit thema nog tegen, omdat PDD-NOS in de praktijk voorlopig nog wel gebruikt wordt. Dat geldt ook voor de term pervasieve ontwikkelingsstoornis.

Het samengaan van meerdere stoornissen wordt verklaard door min of meer gemeenschappelijke oorzaken. De hersenbeschadiging veroorzaak zowel het autisme als de verstandelijke beperking.

PY R

Volgens sommige onderzoekers is er in het merendeel van de gevallen sprake van klassiek autisme en komt PDD-NOS vooral voor bij mensen met een lichte verstandelijke beperking. Door sommige onderzoekers worden percentages genoemd van 25 tot 30%. In Nederland heeft Kraijer belangrijk onderzoek verricht op het gebied van pervasieve ontwikkelingsstoornissen. Kraijer acht een onderscheid in autisme en een aan autisme verwante contactstoornis voor de groep mensen met een verstandelijke beperking niet relevant. Het gaat immers om een vergelijkbare hulpvraag. Hij komt tot opzienbarend hoge aantallen bij mensen met een ernstige verstandelijke beperking. Uit onderzoek onder 650 mensen met een verstandelijke beperking bleek van de groep mensen met een ernstige verstandelijke beperking 40% een pervasieve ontwikkelingsstoornis te hebben. Bij de groep mensen met een matige verstandelijke beperking lag dit percentage op 20. Bij een groep van 393 kinderen met een verstandelijke beperking vond hij bij 35% van hen gedragsproblemen die voldeden aan de criteria voor een pervasieve ontwikkelingsstoornis.

265

Een andere in Nederland bekende psychiater die veel onderzoek deed naar pervasieve ontwikkelingsstoornissen bij mensen met een verstandelijke beperking is Došen. Bij drie verschillende onderzoeken bij mensen met IQ lager dan 70 vond hij bij ongeveer 15% van hen een pervasieve ontwikkelingsstoornis.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bij mensen met een lager ontwikkelingsniveau bleek een autismespectrumstoornis veel vaker voor te komen. Bij kinderen met IQ lager dan 50 vond hij bij 26% een pervasieve ontwikkelingsstoornis. Bij mensen met een zeer ernstige verstandelijke beperking loopt dit percentage op naar 38%.

Uit deze percentages kun je concluderen dat medewerkers in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking sterk rekening moeten houden met de aanwezigheid van een pervasieve ontwikkelingsstoornis bij een groot gedeelte van de populatie. Mensen met een lichte verstandelijke beperking De groep waar de meeste psychische problemen voorkomen, zijn mensen met een lichte verstandelijke beperking. Ze zijn zich meestal bewust van hun anders-zijn en vallen regelmatig tussen wal en schip. Omdat de beperking vaak niet zichtbaar is, worden ze regelmatig overschat. Dit leidt dan tot faalervaringen.

Mensen met een lichte verstandelijke beperking

30-50% heeft psychische problemen Mensen met een lichte verstandelijke beperking (LVB) hebben drie tot vier keer meer kans op het ontwikkelen van psychische problematiek. Wat hierin meespeelt is dat mensen met een LVB risico lopen om langdurig overvraagd te worden, wat kan leiden tot faalervaringen, frustraties en een negatief zelfbeeld. Deze negatieve gevoelens kunnen zichtbaar worden in emotionele en gedragsproblemen.

C 266

PY R

Ondanks dat psychische problemen vaak voorkomen onder mensen met een LVB, blijkt de hulpverlening soms complex. De psychische problematiek of de aanwezigheid van de LVB wordt nog niet altijd herkend. Het niet herkennen van de problematiek kan de ernst op den duur verergeren. Of wanneer er een behandeling geboden wordt, heeft deze mogelijk weinig tot geen effect. Ook kan het functioneren op LVB-niveau een contra-indicatie zijn voor behandeling van psychische problematiek, waardoor men soms tussen wal en schip belandt. Door al het onderzoek in der loop van tijd weten we inmiddels steeds meer over psychische problemen bij mensen met een LVB. Geschat wordt dat 30-50% van de mensen met een LVB psychische problemen heeft. Een bekende bron die vaak wordt aangehaald als het gaat om de prevalentie is Došen (2014).

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Naast het onderzoek van Dosen, wordt psychische problematiek bij mensen met een LVB vaker onderzocht. Jannelien Wieland heeft in haar promotieonderzoek de verschillen in de verdeling van psychische stoornissen onderzocht onder patiënten van Rivierduinen. De groep participanten bestond uit normaal begaafden (N = 1026), zwakbegaafde mensen (N = 235) en mensen met een LVB (N = 152). Uit haar onderzoek blijkt dat de posttraumatische stressstoornis (PTSS) het vaakst voorkomt onder mensen die zwakbegaafd zijn of een LVB hebben. Het hele onderzoek van Jannelien naar mensen met een LVB binnen de psychiatrie is terug te vinden in haar proefschrift. Verslaving Verslavingsproblematiek wordt vaak naast psychische problematiek genoemd. Ook bij mensen met een LVB komt deze problematiek voor. Doordat er bij mensen met een LVB vaak een opeenstapeling voorkomt van allerlei (probleem)factoren vormen zij een risicogroep voor het ontwikkelen van verslavingsproblematiek. Bron: Kenniscentrum LVB (2023).

Diagnostische problemen In veel gevallen is het lastig om een goed onderscheid te maken tussen kenmerken die gekoppeld zijn aan de verstandelijke beperking en kenmerken die duidelijk verwijzen naar een autismespectrumstoornis. Gemeenschappelijke kenmerken van een verstandelijke beperking en van een autismespectrumstoornis zijn: • contactproblemen • interactie- en communicatieproblemen • motorische problemen (houterig, fladderen, op de tenen lopen) • bijzondere reacties op zintuiglijke prikkels (schrikken, zich afsluiten, ruiken) • moeilijk begrijpen van sociale situaties • dwangmatig gedrag.

PY R

Het vaststellen van psychische problemen bij mensen met verstandelijke beperkingen is lastig, omdat in veel gevallen zo'n cliënt niet over zijn klachten kan vertellen. Iemand zonder verstandelijke beperking kan vertellen over zijn wanen of hallucinaties of over gevoelens van schuld of suïcidale gedachten. Helaas kunnen veel mensen met een verstandelijke beperking dit niet. Wat het stellen van de juiste diagnose ook lastig maakt, is het feit dat met name mensen met een ernstige verstandelijke beperking andere symptomen laten zien. Zo kan een depressie zich bij hen uiten door agressie, automutilatie, gillen en woedeaanvallen. Lees de verdiepingsstof ‘Factsheet psychische problemen’.

267

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Meest uitgesproken kenmerken: • actieve of passieve weerstand tegen lichamelijk contact • teruggetrokkenheid • motorische onrust of passiviteit.

Primaire en secundaire contactstoornis Het meest opvallend bij mensen met een verstandelijke beperking zijn de stoornissen van het sociale contact. Veelvoorkomende gedragskenmerken bij mensen met een (ernstige) verstandelijke beperking en een contactstoornis zijn:

Minder uitgesproken kenmerken: • stereotiepe bewegingen • zelfverwondend gedrag (bij frustratie) • woede-uitbarstingen bij veranderingen in de omgeving • overgevoeligheid voor (bepaalde) sensorische prikkels • verstoring van slapen en/of eten • zelfstimulatie • snelle stemmingswisselingen.

Došen wijst erop dat een contactstoornis niet hetzelfde is als autisme. Een contactstoornis hoeft niet het meest opvallende kenmerk te zijn van autisme en iemand die alleen aan een contactstoornis leidt, is nog geen autist. Zo beschrijft Lorna Wing drie typen mensen met autisme, waarbij het ‘active-but-odd’ type spontane toenadering zoekt tot anderen, echter op een opdringerige, ongewone manier.

Om dit verschil duidelijk te maken, maakt Došen onderscheid tussen: • primaire contactstoornis • secundaire contactstoornis.

C 268

PY R

Primaire contactstoornis Een primaire contactstoornis betekent dat het kind geen hechtingservaringen gehad heeft. Hier is dus geen sprake van een hechtingsstoornis, maar van een stoornis in de fase daarvoor. Een primaire contactstoornis kan gevonden worden: • bij een ontwikkelingsleeftijd lager dan zes maanden • bij kinderen met een ernstige verstandelijke beperking als gevolg van een stagnatie in de emotionele ontwikkeling • bij kinderen met een autismespectrumstoornis. De symptomen van kinderen met een primaire contactstoornis kunnen sterk op elkaar lijken. Het onderscheid tussen een kind met een autismespectrumstoornis en een kind met een ernstige verstandelijke beperking met een primaire contactstoornis blijkt meestal bij de behandeling. Tijdens de behandeling reageren kinderen zonder autisme vaak anders op contact dan kinderen met autisme. Ze staan na verloop van tijd meer open voor contact en er treedt een duidelijke verbetering op in de contactname (het maken van contact) en daarna veelal ook in het algemeen functioneren. Deze ontwikkelingsgroei geeft het belang aan van het maken van onderscheid tussen deze twee groepen kinderen.

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

Secundaire contactstoornis Een secundaire contactstoornis betekent dat het kind wel hechtingservaringen heeft, maar door verschillende oorzaken hechtingsgedrag is gaan vermijden. Bij de oorzaken kan gedacht worden aan een progressieve ziekte van het centraal zenuwstelsel (syndroom van Rett), een psychose en ernstige affectieve verwaarlozing.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Ook bij blinde en dove kinderen met een verstandelijke beperking komen regelmatig (secundaire) contactstoornissen voor, die regelmatig verward worden met een vorm van autisme. In sommige gevallen zijn de oorzaken minder heftig, maar leidt het wel uiteindelijk tot een secundaire gedragsstoornis. Een kind met een ernstige verstandelijke beperking is vaak niet of nauwelijks in staat te reageren op het hechtingsgedrag van de ouders. Langzaam maar zeker komt de ouder-kind-interactie in een negatieve spiraal terecht, met als mogelijk eindresultaat een contactstoornis. Voor een juiste diagnose is een uitgebreide anamnese belangrijk. Zo kan bijvoorbeeld achteruitgang van de zelfredzaamheid, van cognitieve functies en van het sociale contact wijzen op een bepaalde secundaire contactstoornis. Een juiste diagnose is belangrijk, omdat de hulpverlening bij ieder van de verschillende oorzaken anders kan zijn.

Opdracht 6 ADHD en autisme

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

ADHD en autismespectrumstoornissen komen bij mensen met een verstandelijke beperking veel voor. a. Zoek met je groepje naar informatie over een van de twee psychische problemen in relatie met een verstandelijke beperking. b. Vergelijk jullie resultaat met een groepje met hetzelfde onderwerp.

Opdracht 7 Stellen van een diagnose

PY R

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar waarom het zo moeilijk is bij mensen met een verstandelijke beperking een bepaalde diagnose te stellen. b. Bespreek met elkaar of je in de praktijk bijvoorbeeld een autismespectrumstoornis bij verstandelijk gehandicapten al dan niet gemakkelijk herkent.

Opdracht 8 Contactstoornis a. Leg uit wat bedoeld wordt met een primaire en met een secundaire contactstoornis. b. Geef je mening over de zinvolheid van dit onderscheid.

269

Opdracht 9 Autisme en verstandelijk gehandicapt

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

a. Welke kenmerken noemt de moeder van Robin? b. Op welke manier probeert de moeder Robin te beïnvloeden? c. Wat is de grootste angst van deze moeder?

Bekijk het filmpje ‘Zorgen voor een zwaar autistische en verstandelijk gehandicapte zoon’.

6.4 Het begeleiden van gedragsmoeilijke deelnemers

In deze paragraaf worden enkele handvatten geboden voor de omgang met gedragsmoeilijke deelnemers. Voor meer informatie wordt verwezen naar de thema’s ‘Omgaan met agressie’ en ‘Specifieke begeleidingsmethoden’. In het thema over agressie komt het werken met een signaleringsplan aan de orde. Ook dat is een prima manier om met gedragsmoeilijke deelnemers om te gaan. Bekijk op de website van ‘GGZ Delfland’ het voorbeeld van het ‘Signaleringsplan’.

Begeleiding bij bepaalde specifieke problemen Bij het begeleiden van gedragsmoeilijke deelnemers gelden ook de specifieke richtlijnen. Als het probleem ADHD betreft, kun je hier bij de begeleiding prima de richtlijnen hanteren die hiervoor gelden. Het bieden van structuur is hier een voorbeeld van. Dat geldt ook voor een autismespectrumstoornis. Daar kun je prima de methode ‘geef me de vijf’ hanteren.

Vier benaderingen In deze paragraaf komen vier benaderingen aan de orde: • de methodische benadering • stappenplan • functionele analyse • gericht invloed uitoefenen op gedrag.

PY R

De methodische benadering Deze benadering komt neer op het toepassen van de stappen die je ook doorloopt bij het opstellen van een ondersteuningsplan, bewegingsagogisch plan of begeleidingsplan. Je probeert een zo goed mogelijk beeld te krijgen van het (probleem)gedrag van de deelnemer en formuleert vervolgens een ondersteuningsvraag en doelstellingen. Op basis hiervan stel je een plan op, wat je systematisch uitvoert en uiteindelijk evalueert. Methodische stappen: 1. beeldvormingsfase 2. probleemformulering 3. formulering van de doelstelling 4. formulering van de aanpak 5. de uitvoering 6. de evaluatie.

270

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In de beeldvormingsfase geef je antwoord op vragen als: • Welk gedrag wordt als problematisch ervaren? • Voor wie is het een probleem? • In welke situatie(s) doet het gedrag zich voor? • Is er een bepaalde aanleiding voor het gedrag? • Wordt het gedrag door bepaalde factoren in stand gehouden?

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

Bij de probleemformulering omschrijf je het probleem zo goed en concreet mogelijk.

Bij de formulering van de doelstelling stel je jezelf de vraag wat je wilt bereiken, wat de gewenste situatie is. Je formuleert de doelstelling zo SMART mogelijk. Bij de formulering van de aanpak denk je na over de vraag hoe die gewenste situatie het best bereikt kan worden. Bij de uitvoering voer je de aanpak die je bedacht hebt uit.

Bij de evaluatie vraag je jezelf af of de aanpak succes heeft gehad, en of er een verbetering in het gedrag is opgetreden. Zo niet, dan moet het plan aangepast worden.

PY R

Stappenplan In het boekje ‘Handreiking voor moeilijk verstaanbaar gedrag binnen beweegsituaties’ (Stichting Onbeperkt Sportief, 2014) wordt een stappenplan gepresenteerd dat helpt bij het begeleiden tijdens een conflict. 1. Blijf altijd rustig. 2. Analyseer wat er voorvalt: wat is er gebeurd, wat heb je al gedaan, wie is de veroorzaker?Kijk welke eventuele hulp je kunt verwachten van andere begeleiders. Sein waar mogelijk altijd iemand in dat er een conflict speelt. Dit om achteraf misverstanden te voorkomen. Denk aan verschillende interpretaties over de wijze van aanraken. 3. Blijf in contact met de deelnemer: – Let op non-verbale communicatie. – Probeer oogcontact te krijgen. – Neem de tijd voor het conflict. – Luister naar de deelnemer. – Geef eenvoudige en eenduidige boodschappen. – Herhaal wat je zegt. – Ga uit van trefwoorden. – Geef de tijd aan jezelf en de deelnemer om woorden te vinden. – Geef aan wat je ziet. – Humor kan helpen. – Stel keuzevragen. – Maak voorzichtig lijfelijk contact. – Kijk uit voor agressie. 4. Geef duidelijk aan wat je van de deelnemer verwacht.

271

Als het niet meer lukt en de situatie is vastgelopen: – Maak als begeleider de keuze voor de deelnemer. – Geef de deelnemer een alternatief voor het gedrag dat hij nu vertoont. Bijvoorbeeld een andere wijze van deelnemen in een spel, een pauze, een moment om af te koelen, een rustplek.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Functionele analyse Een extra hulpmiddel om zicht te krijgen op factoren die van invloed zijn op het ontstaan en het in stand houden van het probleemgedrag is het maken van een functionele analyse. Bij een functionele analyse, ook wel ABC-analyse genoemd, wordt naar drie aspecten van het gedrag gekeken: 1. aanleiding (A) 2. behaviour (gedrag) (B) 3. consequences (C). aanleiding Wat is de aanleiding van het gedrag? Welke prikkel(s) lokken het gedrag uit? Dit worden ook wel de uitlokkende prikkels genoemd. behaviour (gedrag) Hierbij wordt geprobeerd zo concreet mogelijk het gedrag dat zich voordoet te beschrijven. consequences (gevolgen) Hierbij worden de factoren beschreven die het gedrag in stand houden of bekrachtigen. Dit worden de bekrachtigende factoren genoemd. Het gaat om reacties uit de omgeving die het gedrag bekrachtigen.

2. 3.

Het gaat dan om het invullen van het volgende schema:

UITLOKKENDE PRIKKEL(S) – GEDRAG – BEKRACHTIGER(S)

Als aanleiding komen de volgende zaken naar voren: • te dicht bij haar komen • haar lang aankijken • te veel van haar eisen • aanstalten maken om te gaan zwemmen of wandelen • het binnenbrengen van het eten.

PY R

Annie Het gedrag dat als problematisch wordt ervaren, is het kapotscheuren van haar eigen kleding. Met behulp van een functionele analyse probeert men meer inzicht te krijgen in het gedrag van Annie.

Het gedrag bestaat uit het zeer heftig kapotscheuren van haar kleren, waarbij ze altijd begint bij haar bloes of jurk.

272

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Als bekrachtigende factoren komen naar voren: • haar met rust laten en in haar schommelstoel laten zitten • op afstand van haar blijven • langdurig mopperen • haar verwijderen en op haar eigen bed laten liggen.

Uitlokkende factoren Gedrag van het kind

Gebeurtenis die aan Gedrag dat het gedrag vooraf geobserveerd wordt. gaat.

Leerwetten

Consequenties, reacties vanuit de omgeving

Het kind neemt het speelgoed af.

Er komt geen reactie Het agressieve gedrag van een volwassene van het kind wordt en het gedupeerde beloond, waardoor de kind druipt af. kans wordt vergroot dat het kind deze agressieve strategie in de toekomst zal Het kind speelt verder Het kind kan met het gebruiken. met het afgenomen geliefde speelgoed speelgoed. spelen.

Een ander kind speelt met speelgoed.

PY R

Ouder geeft opdracht: Het kind huilt, roept De ouders staken hun Het dwingende gedrag bedtijd. en blijft naar beneden opdracht en laten het van het kind wordt komen. kind in slaap vallen in beloond, waardoor de de stoel. kans wordt vergroot dat het kind deze dwingende strategie in de toekomst zal gebruiken.

Lees de verdiepingsstof ‘Naar gedrag kijken: het ABC-model’. Gericht invloed uitoefenen op gedrag Als bewegingsagoog probeer je bewust invloed uit te oefenen op het gedrag van deelnemers. Je probeert gewenst gedrag te stimuleren en ongewenst gedrag te begrenzen of te verminderen. De bewegingsagoog in zijn rol als begeleider heeft de volgende drie mogelijkheden: • het bewust hanteren van het opvoedingsklimaat • het bewust vormgeven van de opvoedingsrelatie

273

•

het bewust hanteren van middelen en methoden.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opvoedingsklimaat Het opvoedingsklimaat of de sfeer is het fundament waarop de relatie en de opvoedingsmiddelen vorm krijgen. Zo kun je voor drukke, hyperactieve deelnemers en voor deelnemers met een autismespectrumstoornis een gestructureerd klimaat scheppen. Bij deelnemers met dwangmatig gedrag past een meer open sfeer die de deelnemer ertoe uitnodigt nieuwe dingen te ontdekken en het dwangmatig gedrag achter zich te laten. Opvoedingsrelatie Als bewegingsagoog moet jij je eigen persoonlijkheid inzetten als belangrijk pedagogisch middel. In dit verband wordt gesproken van pedagogische zelfhantering. Bij een klimaat van liefde en affectie past een opvoedingsrelatie die gekenmerkt wordt door warmte, nabijheid, genegenheid, respect en aandacht.

Opvoedingsmiddelen Opvoedingsmiddelen hebben betrekking op allerlei manieren van belonen of grenzen stellen aan het gedrag van deelnemers. Enkele voorbeelden van deze opvoedingsmiddelen zijn: • het goede voorbeeld geven • positieve aandacht geven • een praatje maken • aanmoedigen • belonen, complimenteren • grenzen stellen: – verbieden – negeren – straffen.

Belonen en bestraffen kan op de volgende manier. Belonen: • het toevoegen van iets positiefs, zowel materieel als sociaal • het weghalen van iets negatiefs, zowel materieel als sociaal.

PY R

Bestraffen: • het toevoegen van iets negatiefs, zowel materieel als sociaal • het weghalen van iets positiefs, zowel materieel als sociaal. Uitgebreide informatie over de sportleider als begeleider vind je in het thema ‘Sport en opvoeding’ uit Begeleiden van een les of training. Bekijk het filmpje ‘Intenzie, begeleiding van gedragsproblemen bij gehandicapten’.

Opdracht 10 De methodische benadering a. Leg uit wat er verstaan wordt onder de methodische benadering van probleemgedrag of psychische problemen. b. Geef een voorbeeld uit de praktijk waarin je deze benadering kunt toepassen.

274

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

Opdracht 11 Stappenplan Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bij het stappenplan wordt benadrukt dat het belangrijk is om in contact te blijven met de deelnemer. Dit houdt het volgende in: • Let op non-verbale communicatie. • Probeer oogcontact te krijgen. • Neem de tijd voor het conflict. • Luister naar de deelnemer. • Geef eenvoudige en eenduidige boodschappen. • Herhaal wat je zegt. • Ga uit van trefwoorden. • Geef de tijd aan jezelf en de deelnemer om woorden te vinden. • Geef aan wat je ziet. • Humor kan helpen. • Stel keuzevragen. • Maak voorzichtig lijfelijk contact. • Kijk uit voor agressie.

Bespreek met elkaar wat je de meest zinvolle tips van dit rijtje vindt en hoe dit er dan in de praktijk uitziet.

Opdracht 12 Functionele analyse

a. Leg uit wat er verstaan wordt onder de functionele analyse. b. Geef een voorbeeld uit de praktijk waarbij je de functionele analyse kunt toepassen.

Opdracht 13 Belonen en begrenzen

PY R

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar op welke manier jullie in de praktijk gebruikmaken van het belonen van gewenst gedrag en het begrenzen/bestraffen van ongewenst gedrag. b. Bespreek met elkaar wat volgens jullie het beste werkt om het gedrag van deelnemers positief te beïnvloeden.

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Opdracht 14 Hockeystick

De laatste tijd loopt het tijdens de sporten bewegingsactiviteiten uit de hand met het gedrag van Tessa. Bij hockey leek ze zomaar uit het niets Erik te slaan. Bewegingsagoog Jet wist zich er eigenlijk geen raad mee. Ze heeft Tessa voor straf maar even op de bank gezet, maar dat leek

275

ze eerder leuk dan erg te vinden. Erik en Hidde zijn de laatste tijd bang voor haar en blijven uit haar buurt. Ook bij ringhockey ging het mis. Plotseling sloeg ze Timo. Hidde schrok erg en begon hard te huilen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

a. Bespreek met elkaar hoe je dit probleem systematisch aan kunt pakken. b. Pas twee van de vier methoden uit deze paragraaf toe op het probleem met Tessa.

6.5 Zelfverwondend gedrag

Geschiedenis Zelfverwondend gedrag heeft lange tijd weinig aandacht gekregen. Nederland werd behoorlijk opgeschud toen er in 1988 op de voorpagina van een landelijk dagblad een foto verscheen van Jolanda Venema. Ze was naakt, en vastgebonden met een ketting aan de muur. Nader onderzoek leerde dat er in Nederland veel meer vergelijkbare situaties bestonden. Er werden speciale expertiseteams samengesteld om de handelingsverlegenheid ten aanzien van deze mensen te verkleinen. Deze extra aandacht leek deze complexe doelgroep goed te doen tot opnieuw wanhopige ouders de aandacht van de pers zochten. Dit keer ging het om een jongeman, Brandon, die eveneens vastgebonden zat aan een muur.

ERMELO (2011) - De gehandicapte Brandon (18) leeft al drie jaar lang vastgebonden aan de muur van zijn kamer ’s Heeren Loo, een instelling voor verstandelijk beperkten. Het personeel is bang voor Brandons onvoorspelbare gedrag en daarom zit hij vast.

De aan de muur gebonden Brandon in ’s Heeren Loo

PY R

Dat meldt het actualiteitenprogramma Uitgesproken EO dinsdag. Een medewerkster van ’s Heeren Loo in Ermelo vindt de situatie van Brandon zo ernstig dat ze besloten heeft met haar verhaal naar buiten te komen, aldus de omroep.

Bekijk de filmpjes ‘Brandon al drie jaar vastgeketend aan muur’ en ‘18-jarige al 3 jaar vastgeketend in zorginstelling’.

Deze voorbeelden geven aan dat het gedrag van sommige mensen met een verstandelijke beperking zo complex is, dat begeleiders en andere deskundigen geen uitweg meer weten en vastlopen.

276

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

Vastgelopen Bij sommige mensen met een verstandelijke beperking komen vormen van ernstig zelfverwondend gedrag voor. Dit kan bestaan uit zichzelf bijten, slaan of schoppen of uit het heel hard met het hoofd tegen harde voorwerpen bonken. In plaats van zelfverwonding wordt ook wel gesproken van automutilatie.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Over de oorzaak bestaan verschillende opvattingen. In sommige gevallen wordt het gezien als een gevolg van een hersenbeschadiging, zoals bij het Lesch-Nyan-syndroom. De gedragstherapie gaat ervan uit dat het om foutief aangeleerd gedrag gaat. Psycholoog Jacques Heijkoop heeft een andere mening. Hij ziet zelfverwondend gedrag als manier van communiceren. Op deze manier geven mensen met een verstandelijke beperking uiting aan hun ongenoegen. Bij het bespreken van dit onderwerp wordt vooral gebruikgemaakt van zijn theorie, in het door hem geschreven boek Vastgelopen. Vormen van zelfverwonding Heijkoop onderscheidt de volgende vormen van zelfverwonding. • intensieve vormen van zelfverwonding • milde vormen van zelfverwonding • zelfverwonding als resthandeling • zelfstimulering met zelfverwondende effecten/gevolgen.

Bij intensieve vormen is de zelfverwonding zo ernstig dat iemand zichzelf zwaar en zelfs dodelijk kan verwonden, als het gedrag niet gestopt wordt. Bij deze vormen is iemand volledig de controle kwijt. De persoon voelt een enorme drang of dwang om zichzelf te verwonden. Bij milde vormen is de intensiteit geringer en heeft het gedrag vaak de functie iets in de omgeving te bewerkstelligen. Zo kan iemand zichzelf slaan om een bepaalde activiteit, die hij vervelend of moeilijk vindt, te ontlopen.

PY R

Bij zelfverwonding als resthandeling heeft iemand het zelfverwondend gedrag onder controle, maar gebeurt het terloops met een lage intensiteit. Iemand tikt bijvoorbeeld bij het passeren van een deurpost nog even zachtjes met het hoofd tegen het kozijn en loopt vervolgens door. Bij de laatste vorm heeft iemand niet de intentie om zichzelf te verwonden, maar gaat het om een vorm van zelfstimulatie. Zo zien we dat dove mensen met voorwerpen het trommelvlies prikkelen, hetgeen helaas tot verwondingen leidt. Het is belangrijk een onderscheid te kunnen maken tussen de vier vormen van zelfverwonding, omdat de oorzaak en dus ook de beste aanpak verschillend is. De methode Heijkoop In het geval van probleemgedrag spreekt Heijkoop bij voorkeur over vastgelopen mensen. Hij vindt dat deze term goed de neerwaartse spiraal aangeeft waarin de bewoner én de begeleider zich bevinden. Het is een proces waarin zowel de bewoner als de begeleider steeds verder vastlopen. Heijkoop hanteert de volgende fasen om vastgelopen mensen te helpen: 1. beeldvormingsfase: – nauwkeurige omschrijving – zelfbescherming – zelfverdediging.

277

4. 5.

gewenste situatie plan van aanpak: – bevorderen van het (zelf)vertrouwen – leren omgaan met het probleemgedrag. uitvoering evaluatie.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

2. 3.

In verband met zelfverwondend gedrag zijn vooral de beeldvormingsfase en het plan van aanpak belangrijk. Bekijk de filmpjes ‘Methode contact 1’ en ‘Methode contact 2’.

Belang van nauwkeurige beeldvorming Volgens Heijkoop is een nauwkeurige omschrijving van het gedrag noodzakelijk. Hij maakt hierbij gebruik van video-opnames. Hij legt beelden vast van situaties waarin het probleemgedrag optreedt én van situaties waarin het wel goed gaat en iemand de zelfcontrole weet te behouden. Juist het leren zien van de variatie in gedrag is belangrijk. Heijkoop waarschuwt voor het blindstaren op situaties waarin het fout gaat.

er nd

PY R

Het proces van vastlopen heeft de volgende kenmerken: • De afstand tussen de bewoner en de begeleiding wordt steeds groter. • De bewoner heeft steeds meer last van onzekerheid en angst. • Hij heeft steeds meer moeite met overgangen, met omschakelingen. Elke verandering vergroot de onzekerheid. • Hij heeft de neiging om zich steeds verder terug te trekken. • De bewoner kiest zorgvuldig een plaats in de ruimte; iemand die is vastgelopen wordt steeds meer naar een vaste plek getrokken. • Hij zoekt naar de zwakke plek van de begeleiding (als je zelf onzeker bent, heb je een perfect radar voor de onzekerheid van een ander). • De bewoner heeft een steeds negatiever zelfbeeld, het gevoel niets te kunnen (vraagt eindeloos om bevestiging, maakt dierbare dingen kapot). • Hij heeft lichamelijke klachten (heftig transpireren, verstoord slaap-waakritme).

C 278

Overgangen

Henk heeft moeite met overgangen. En die komt hij in allerlei dagelijkse handelingen tegen. Hij heeft moeite om zijn benen buiten zijn bed te krijgen, maar ook met de stappen daarna. Hij zit op de rand van zijn bed en gaat staan: een overgang. Hij staat en gaat naar de badkamer lopen: een overgang. Hij staat in de badkamer en gaat de doucheknop omdraaien: een overgang. Zo gaat het door, iedere stap kost hem energie: het beginnen met wassen, het stoppen met wassen, uit de douche komen.

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

De nauwkeurige beschrijving is in te delen in: • de vorm of de vormen waaruit het probleemgedrag bestaat • de frequentie waarin het probleemgedrag zich voordoet (hoe vaak in een periode) • de intensiteit, de kracht waarmee het gebeurt.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Aan de hand van deze elementen wordt de situatie geanalyseerd. Bij het observeren van de vorm zijn de kleinste details belangrijk, zoals de mimiek, de houding van het hoofd, geluidjes en bewegingen van de handen en voeten.

Soep en vla drinken

Dirk slaat zichzelf meestal met zijn rechterhand. Hij doet het met de bovenkant van zijn hand en raakt daarmee steeds een bepaalde plaats op zijn voorhoofd. In een tijd dat het verder goed met hem gaat, slaat hij zichzelf soms zeer heftig tijdens het eten. Hij slaat zich vooral als hij soep of vla eet. Het bleek niet om het voedsel zelf te gaan, maar om de manier waarop hij bij het eten van soep of vla zijn bestek hanteert. De hand vormt een vuist, waarmee hij de lepel vasthoudt. Als hij de lepel naar zijn mond brengt, komt de bovenkant van zijn hand vlak bij zijn voorhoofd, juist op de plaats waar hij zich in slechte tijden veel heeft geslagen. De beweging die hij met de lepel maakt, lijkt erg veel op de beweging die hij maakt als hij zichzelf slaat. Terwijl hij de eetbeweging maakt, verandert het gebaar vanzelf in zelfverwonding. Nu Dirk zijn soep en vla drínkt, komt het gedrag aan tafel niet meer voor.

PY R

Zelfbescherming Met het begrip zelfbescherming wordt bedoeld dat mensen met een verstandelijke beperking diverse handelingen uitvoeren ter voorkoming van probleemgedrag. Enkele voorbeelden van zelfbescherming zijn: • door houding direct voorkomen Zo kun je op je handen gaan zitten of ver met je knieën onder de tafel gaan zitten, zodat je jezelf minder makkelijk slaat of schopt. • jezelf afleiden door bijvoorbeeld met een voorwerp te manipuleren Suzanne speelt regelmatig met een touwtje, dat ze dan voor haar ogen op-en-neer beweegt. • veiligheid inbouwen door bijvoorbeeld altijd een bepaald voorwerp bij je te dragen Zo heeft Marleen altijd een stukje plastic bij zich. Blijkbaar brengt dit rust en controle. • iets in de omgeving/situatie veranderen Henk heeft sterk de neiging het ruitje van de brandmelder stuk te slaan. Hij gooit er uit zelfbescherming een doekje overheen. Voor een bewegingsagoog is het belangrijk te begrijpen dat het voor iemand heel belangrijk kan zijn dat hij die specifieke houding aanneemt, dat hij met een takje in zijn hand de gymzaal binnenkomt of dat hij dat doekje over de brandmelder werpt!

279

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sluizen Daarnaast zie je dat de groep die de neiging heeft zichzelf te verwonden, zich probeert te beschermen tegen een overmaat aan informatie. Te veel informatie overspoelt hen en dat kan leiden tot verlies van zelfcontrole en tot zelfverwonding. Heijkoop spreekt van sluizen. Hiermee bedoelt hij dat de informatie mondjesmaat wordt doorgelaten. Dit kan op twee manieren gebeuren, namelijk door sluiten en vullen. Met sluiten wordt bedoeld dat iemand zich geheel of gedeeltelijk afsluit voor de informatie. Dit kan hij doen door bijvoorbeeld de handen op de oren te houden, de handen voor het gezicht te houden, de ogen dicht te knijpen tot spleetjes of een muts over de oren te trekken. Deze gedragingen kun je ook waarnemen bij mensen met autisme.

Bij vullen vul je de zintuigen met iets anders, zodat er als het ware niets meer bij kan. Je kunt hierbij denken aan zingen, brommen, voortdurend bewegingen maken, je handen of een touwtje voor je ogen bewegen of een voorwerp in je hand of mond houden. Het is belangrijk dat je ook de functie van dergelijke gedragingen leert kennen.

Plan van aanpak: herstel van vertrouwen Bij het plan van aanpak gaat het vooral om het herstel van het zelfvertrouwen, van het vertrouwen in anderen en het leren omgaan met het probleemgedrag. Het gaat om het versterken van de zelfcontrole en de greep op de omgeving. Zelfverwonding wordt vooral gezien als een uiting van controleverlies en dit moet dan ook voorkomen worden. Het gaat erom te achterhalen welke vormen van zelfbescherming de betreffende persoon al toepast en hoe hij geholpen kan worden die vormen te ontwikkelen of nieuwe vormen aan te leren. Meestal heeft de persoon een weg te gaan die loopt van veel controle van buitenaf naar steeds meer zelfcontrole.

Polsbandjes

PY R

Hans zat vroeger altijd met zijn polsbandjes aan de stoelleuning vastgebonden, om te voorkomen dat hij zijn gezicht kapot zou slaan. De bandjes konden aan en dan kon Hans zijn handen niet meer bewegen. Ze konden ook uit, maar dan ging Hans vrijwel meteen slaan. De nieuwe bandjes van Hans zijn anders: ze hebben een gesp en een aantal gaatjes. Als het heel goed gaat met Hans, dan kunnen de riempjes losser. Hij kan wel zijn handen bewegen, maar kan niet zijn hoofd bereiken. Zo merkt Hans dat hij zijn handen kan bewegen en zichzelf toch niet hoeft te slaan.

Voor het herstel van het vertrouwen is het essentieel dat de communicatie tussen begeleiders en de persoon in kwestie weer op gang komt. Het gaat om een proces van begrijpen en begrepen worden. Door steeds op dezelfde manier te reageren en dingen op dezelfde manier aan te bieden, kan de persoon op een gegeven moment je handelingen volgen. Hij gaat de patronen herkennen en kan voorspellen wat er daarna gaat gebeuren. Op die manier krijgt hij langzaam maar zeker weer greep op de situatie en kan hij er invloed op uitoefenen. Het gaat om het proces van: volgen → herkennen → voorspellen → invloed krijgen

280

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

Een duidelijke dagstructuur, een ontspannen sfeer, prettige succesvolle activiteiten en helderheid in de omgang en communicatie dragen bij aan het stukje bij beetje opbouwen van het vertrouwen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) Centrum voor Consultatie en Expertise is een organisatie die ondersteuning biedt aan allerlei zorgorganisaties op het gebied van ernstig probleemgedrag. Hierbij gaat het ook om zelfverwondend gedrag. Als personeel vastloopt met een bepaalde cliënt, proberen ze samen met de betrokkenen om weer perspectief te bieden. Zoals ook bij Heijkoop start deze aanpak met het proberen te begrijpen van de zelfverwonding. Doel is erachter te komen waarom de betrokken persoon in deze situatie zichzelf verwondt. Zo’n verklaring helpt bij het vinden van aanknopingspunten om de verwonding aan te pakken, te verminderen. Op basis hiervan wordt er een aanpak gekozen en wordt deze in de praktijk uitgevoerd.

CCE bespreekt op de website drie theorieën die zelfverwondend gedrag verklaren. Deze theorieën worden toegelicht en de consequenties voor de praktijk worden besproken: • frustratie, stress en pijn in relatie tot de emotionele ontwikkeling (Došen) • stresstheorie (Janssen) • leertheorie en driefasenmodel (Duker).

Handelen bij zelfverwonding

er nd Zo

PY R

Dé aanpak of dé verklaring van zelfverwondend gedrag bestaat niet. Want ernstige en aanhoudende zelfverwonding is complex en afhankelijk van veel factoren. Dat vraagt om een intensieve zoektocht naar verklaringen en interventies. Onszelf neerleggen bij de gedachte dat zelfverwondend gedrag nu eenmaal bij de persoon hoort? Dat is geen optie. Succes verzekerd? Dat weten we pas als we de zoektocht met elkaar aangaan.

Stappenplan aanpak zelfverwonding.

Bekijk de website ‘CCE’ en het filmpje over probleemgedrag.

281

Opdracht 15 Woordspin zelfverwondend gedrag

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘zelfverwondend gedrag’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met zelfverwondend gedrag te maken heeft. Als iemand niets meer weet, mag je passen en gaat je beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met zelfverwondend gedrag te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

Opdracht 16 Brandon

Bekijk het filmpje ‘Brandon al drie jaar vastgeketend aan muur’.

a. Bespreek met elkaar wat je van deze situatie vindt. b. Bespreek met elkaar wat je aan het gedrag van Brandon kunt doen.

Opdracht 17 Vormen van zelfverwonding Heijkoop onderscheidt de volgende vormen van zelfverwonding. • intensieve vormen van zelfverwonding • milde vormen van zelfverwonding • zelfverwonding als resthandeling • zelfstimulering met zelfverwondende effecten/gevolgen.

a. Geef een beschrijving van deze vier vormen van zelfverwonding. b. Geef van alle vier de vormen van zelfverwonding een voorbeeld.

Opdracht 18 Proces van vastgelopen

a. Leg uit wat Heijkoop verstaat onder het proces van vastlopen. b. Beschrijf hoe dit proces verloopt.

PY R

Opdracht 19 Zelfbescherming

a. Leg uit wat er verstaan wordt onder zelfbescherming. b. Noteer de vier vormen van zelfbescherming. c. Geef van deze vier vormen een voorbeeld.

Opdracht 20 Overgangen a. Leg uit wat er bedoeld wordt met dat sommige mensen met een verstandelijke beperking last hebben van overgangen. b. Geef vier voorbeelden van overgangen tijdens sporten bewegingsactiviteiten.

282

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

Opdracht 21 Sluizen

a. Leg uit wat er verstaan wordt onder sluizen. b. Noteer de twee vormen van sluizen die je kunt onderscheiden. c. Geef van beide vormen van sluizen een voorbeeld uit de praktijk.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

6.6 Sterk gedragsgestoord licht verstandelijk gehandicapt

SGLVG-behandelcentra Al geruime tijd krijgt de groep SGLVG veel aandacht. De afkorting staat voor sterk gedragsgestoord licht verstandelijk gehandicapt. Nederland kent vier gespecialiseerde SGLVG-behandelcentra (Fivoor, Ipse de Bruggen, STEVIG en Trajectum). Deze vier vormen een samenwerkingsverband onder de naam ‘Expertisecentrum De Borg’. Deze paragraaf gaat vooral over de achtergrond en behandeling van de groep SGLVG. De doelgroep bereidt zich langzaam maar zeker uit. In de afgelopen jaren hebben de gespecialiseerde behandelcentra extra plaatsen gekregen, vooral voor de meest complexe problemen.

Expertisecentrum De Borg

Welkom bij Expertisecentrum De Borg. Een samenwerkingsverband waarin veel expertise aanwezig is over de behandeling van mensen met een lichte verstandelijke beperking en ernstige gedrags- en/of psychiatrische problemen (SGLVG).

De behandelingen zijn voor cliënten waarvan de problematiek balanceert op het snijvlak van drie sectoren: 1. verstandelijk gehandicaptenzorg (VG); 2. geestelijke gezondheidszorg (GGZ); 3. forensische zorg (Veiligheid en Justitie).

PY R

Vanuit De Borg delen de behandelcentra hun kennis op gebied van diagnostiek, behandeling, wetenschappelijk onderzoek en kennisuitwisseling. Ze doen gezamenlijk onderzoek en werken voortduren aan het verbeteren van de behandelmethodieken. Het Borgbureau coördineert en faciliteert. Bekijk het filmpje ‘Expertisecentrum De Borg: wie zijn we en wat doen we?’. Bron: De Borg (z.d.).

283

Korte typering Mensen met een lichte verstandelijke beperking hebben een IQ tussen 50 en 70. Je kunt hierbij denken aan een ontwikkelingsleeftijd van 7 á 12 jaar. Ze kunnen logisch denken, maar hebben problemen met abstract denken. Vaardigheden als lezen, schrijven en rekenen zitten ongeveer op het niveau van groep zes van de basisschool.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Leren gebeurt veelal door concrete ervaringen en door voorbeelden. Sociaal gezien hebben ze er moeite mee om in groepsverband te functioneren en willen ze heel graag sociaal geaccepteerd worden. Hun ‘ego’ is afhankelijk van het oordeel van anderen. Er doen zich nogal eens problemen voor met de agressieregulatie en seksueel ongeremd gedrag. Daarnaast komen veel verslavingsstoornissen, persoonlijkheidsstoornissen en psychotische stoornissen voor. Bijna 25% van de mensen met tbs (terbeschikkingstelling) heeft een (lichte) verstandelijke beperking en valt onder de groep SGLVG. Bekijk de filmpjes ‘Pluryn doelgroep SGLVG’, ‘Wier+ (Behandelcentrum SGLVG) | Fivoor’ en ‘In zorginstelling Het Hietveld in Beekbergen lopen personeelsleden en cliënten ernstig gevaar’.

Oorzaken De naam zegt het al. Het gaat om een groep mensen die sterk gestoord gedrag vertonen en een lichte verstandelijke beperking hebben. Waar komt dit gedrag vandaan? Oorzaken moeten gezocht worden in biologische, psychosociale en omgevingsfactoren. Een belangrijke omgevingsfactor is onderschatting en overvraging. Een belangrijk overheidsrapport ten aanzien van deze doelgroep draagt dan ook de passende naam ‘Onderschat en overvraagd’. Door hun veelal normale uiterlijk en cognitieve basisvaardigheden, lopen mensen met een lichte verstandelijke beperking een duidelijk risico om overschat en overvraagd te worden.

Daarnaast geeft een grote groep mensen hen het gevoel niets te kunnen en tot niets in staat te zijn. Het merendeel van hen heeft vele ‘tussen de wal en het schip’-ervaringen gehad. Daarnaast beschikken ze over minder vaardigheden (coping) om allerlei problemen het hoofd te bieden.

C 284

Tot slot spelen ook aanlegfactoren een rol. Hierbij kun je denken aan hersenafwijkingen die ertoe leiden dat iemand moeite heeft met het reguleren van emoties.

PY R

Uit onderzoek (De Borg) blijkt dat een groot deel van deze mensen een achtergrond kent van verwaarlozing, mishandeling (ongeveer 40%) en seksueel misbruik (ongeveer 28%). Als je de cijfers combineert, blijkt dat er bij bijna de helft in de jeugd sprake is geweest van seksueel geweld of misbruik en/of mishandeling of verwaarlozing.

Aard van de problematiek In de literatuur wordt agressief/gewelddadig gedrag vaak vermeld als een groot probleem bij mensen met een lichte verstandelijke beperking. Ongeveer 75% vertoont dergelijk gedrag. Stoornissen die relatief veel voorkomen zijn ontwikkelingsstoornissen, autismespectrumstoornissen, schizofrenie, stemmingsstoornissen, stereotiep gedrag en automutilatie (Ten Wolde).

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

De cliënten •

Hebben ernstige problemen in het (gezins)systeem op het gebied van wonen, werken en vrije tijd. Vertonen onbegrepen en risicovol gedrag, dat wordt veroorzaakt door complexe, multicausale en meervoudige stoornissen. Hebben een hulpvraag die onvoorspelbaar is en regelmatig verandert in intensiteit. Lopen vast in de tweedelijns zorg die wordt geboden in de GGZ (geestelijke gezondheidszorg), de VG (zorg voor mensen met een verstandelijke beperking) en bij Justitie (forensische zorg).

• •

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

•

Bron: De Borg (z.d.).

Uit onderzoek van De Borg blijken de volgende psychische problemen het meest voor te komen:

Heel recent is de aandacht voor de rol die de hersenen spelen bij crimineel en agressief gedrag. Het onderzoek richt zich op jonge criminelen. Wellicht levert dergelijk onderzoek ook aanknopingspunten op voor de behandeling van de doelgroep SGLVG. Ook De Borg doet veel onderzoek naar nieuwe behandelmethoden. Zo wordt er gebruikgemaakt van draagbare technologie met biosensoren (slimme horloges, pleister, kleding). Zowel bij de zelfredzaamheid en behandeling van cliënten als de veerkracht en vitaliteit van de medewerkers kunnen biosensoren een ondersteunende rol spelen.

PY R

Agressief gedrag Het grootste probleem is de agressie die zich hierbij voordoet. Deze agressie kan ook te maken hebben met andere problemen, zoals angst, een psychotische stoornis, een gedragsstoornis en autisme. De achtergrond van de agressie kan dus heel verschillend zijn. Het kan het gevolg zijn van een lage frustratiedrempel en impulsiviteit, maar ook van organische afwijkingen in de hersenen en een psychiatrisch ziektebeeld.

285

Muziek afspeellijsten voor cliënten

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Cliënten van De Borg-instellingen hebben vaker te maken met hoge (fysiologische) stress en hebben over het algemeen minder vaardigheden om met stress om te gaan dan mensen zonder een verstandelijke beperking. Eerder onderzoek heeft uitgewezen dat zintuiglijke interventies, zoals het luisteren naar muziek, kunnen worden gebruikt om fysiologische stress te verminderen. Bron: De Borg (z.d.).

Agressie

Waarom wordt iemand agressief, wat zijn bepalende stressfactoren en welke invloed heeft interactie tussen begeleiders en cliënten op agressie? De opzet van het onderzoek wordt uitgelegd in het volgende filmpje: Bekijk het filmpje ‘Borgonderzoek naar stress en agressie’.

Gedragsstoornissen Het begrip gedragsstoornis wordt hier breed opgevat. Volgens de DSM-5 TR (2022) gaat het hier onder andere om de oppositionele-opstandige stoornis, de antisociale-persoonlijkheidsstoornis en kleptomanie. In het onderzoek naar gedragsstoornissen bij de groep SGLVG gaat het om allerlei gedragingen die door de omgeving als sterk storend worden ervaren. Hier komt dus ook weer de reeds gerapporteerde agressie terug.

C 286

PY R

Deze gedragsstoornissen uiten zich bij deze groep op een of meer van de volgende manieren: • ernstige lichamelijke agressie tegen personen • ernstige verbale agressie • ernstig destructief gedrag • extreem manipulerend of claimend gedrag • dwangmatig gedrag • zelfverwonding of suïcidaal gedrag • (zeer) ontremde seksualiteit • extreem teruggetrokken, angstig of vreemd gedrag • verslaving • brandstichting • crimineel gedrag • onhanteerbaar zwerfgedrag • onttrekken aan begeleiding.

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

Appie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Appie heeft zo’n 40 jaar geleden de lagere school afgerond. Het kon wat lezen en schrijven, maar niet rekenen. Op twaalfjarige leeftijd zwierf hij rond in het dorp, waar iedereen hem kende, en wat hij niet kreeg dat pikte hij wel. Wie hem daarop aansprak kreeg een grote mond waarmee hij zich, ondanks zijn beperkte woordenschat, op niet mis te verstane wijze wist uit te drukken. Hij groeide uit tot een boom van een kerel. Zijn frustratiedrempel was laag gebleven en toen weglopen niet meer hielp, noch agressie, noch vernieling, besloot hij brand te stichten. Appie was 17 jaar oud toen hij wegens agressie, seksuele ontremming en brandstichting in een zwakzinnigeninrichting werd geplaatst. Daarna volgde er een lange periode van oplopende conflicten en eveneens oplopende medicatie. Op zijn 42e werd Appie opgenomen in een SGLVG-kliniek. De diagnose luidde: oppositioneel-opstandige gedragsstoornis en schizoïde persoonlijkheidsstoornis. Ook vermoedde men bij hem trekken van een pervasieve ontwikkelingsstoornis. Bron: Koch, P. (2015).

Delinquent gedrag Bij adolescenten en jongvolwassenen met een lichte verstandelijke beperking wordt betrekkelijk vaak delinquent gedrag gevonden. Het meest voorkomende delinquente gedrag is kleine criminaliteit, zoals stelen, vernielen, vandalisme, inbraak en beroving. Het is een groep die erg makkelijk over te halen is tot het plegen van dergelijk daden. Zware criminaliteit komt eveneens voor. Ongeveer 25% van de mensen met tbs heeft een (lichte) verstandelijke beperking.

Seksuele delicten worden voornamelijk door jonge mannen gepleegd. Deze individuen vormen de grootste groep delinquenten met een lichte verstandelijke beperking. Het gaat om verkrachtingen, seksueel misbruik van kinderen en incest.

Fobieën komen ook voor, maar kunnen anders zijn dan bij de gewone populatie. Bij mensen met een lichte verstandelijke beperking worden veel angsten veroorzaakt door reële situaties en voorwerpen, zoals angst in een onbekende situatie, angst bij drukte, angst voor treinen, stofzuigers, honden en paarden.

PY R

Ook angsten dwangstoornissen komen bij mensen met een lichte verstandelijke beperking betrekkelijk vaak voor. Vooral faalangst, bij met name kinderen en jeugdigen, en allerlei vormen van dwangmatig gedrag komen veel voor. Bij vormen van dwangmatig gedrag kan gedacht worden aan zelfstimulatie, rituelen, stereotype bewegingen en dwanghandelingen.

287

Dwanghandelingen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Simone heeft een lichte verstandelijke beperking en last van dwanghandelingen. Een van haar dwanghandelingen heeft te maken met het aanraken van lantaarnpalen. Elke lantaarnpaal die ze passeert, moet ze met haar rechterhand snel tweemaal aantikken. Soms lukt het haar om de dwang te onderdrukken. Als ze een aantal lantaarnpalen ongeraakt is gepasseerd, moet ze dit compenseren door om de volgende een rondje te lopen. Het belemmert haar behoorlijk in haar dagelijks functioneren. Even naar de stad een boodschap doen, kan soms uren duren.

In een stressvolle situatie kunnen mensen met een lichte verstandelijke beperking sneller psychotisch reageren dan gewone mensen. Daarnaast is het opvallend dat ze veel sneller herstellen dan gewone mensen.

Naast deze reactieve psychotische aandoeningen komt ook schizofrenie vaker voor dan bij gewone mensen. De symptomen zijn veelal hetzelfde en zijn meestal goed te herkennen. Ook de stemmingsstoornissen bij mensen met een lichte verstandelijke beperking lijken op die van mensen zonder beperking. Er is wel een opvallend verschil. Agressief gedrag is een vaak voorkomend verschijnsel bij mensen met een verstandelijke beperking die aan depressie lijden. Sommige onderzoeken geven aan dat bij hen agressie vier keer vaker voorkomt bij een depressie dan bij de gewone populatie.

Poging tot typering van de SGLVG’er Bij de groep die aangeduid wordt als sterk gedragsgestoord en licht verstandelijk gehandicapt, gaat het om mensen die door een veelheid aan oorzaken de grip op hun leven zijn kwijtgeraakt. Langzaam maar zeker is men vastgelopen, als gevolg van de complexe problematiek van psychiatrische en/of gedragsstoornissen. De problematiek wordt vaak nog ingewikkelder door een gebrek aan vrienden en andere duurzame relaties. Daarnaast kan er sprake zijn van risicovol gedrag, waardoor men een gevaar is voor zichzelf of de omgeving.

PY R

Het probleemgedrag is zodanig dat vaak elke vorm van opvang en behandeling in het reguliere zorgcircuit is stukgelopen. Deze doelgroep is door de splitsing van psychiatrie en verstandelijkegehandicaptenzorg tussen wal en schip geraakt. Beide instellingen konden in het verleden geen afdoende hulp bieden. De zorgvraag van deze groep is namelijk over het algemeen meervoudig. De zorg bevindt zich op het snijvlak van de jeugdzorg, de verstandelijkegehandicaptenzorg, de kinderen jeugdpsychiatrie en justitie. Vandaar ook dat de behandeling in gespecialiseerde centra plaatsvindt. De doelgroep is zeer gevarieerd van samenstelling. Er zijn grote verschillen in niveau van functioneren, leeftijd, achtergrond, omstandigheden en stoornissen.

288

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Een scherp profiel van de groep sterk gedragsgestoorde lichte verstandelijke gehandicapten is moeilijk te geven. De volgende typering van SGLVG komt enigszins in de richting: • mensen met lichte verstandelijke beperking en zwakbegaafde mensen met een IQ van 50 tot 85/90 • overwegend mannen • leeftijd vanaf 18 tot 55 jaar • een hulpverleningsverleden • ernstig tot zeer ernstig probleemgedrag: CEP-score niveau 3 en 4 (Consensusprotocol Ernstig Probleemgedrag) • gedragsstoornissen op onvoorspelbare momenten en wisselend in ernst en in duur • vaak psychiatrische problemen • vaak traumatisch verleden (mishandeling, verwaarlozing, seksueel misbruik).

Onderzoek onder 259 SGLVG-cliënten (De Borg)

75% is man. Gemiddelde leeftijd is 25 (16-58). 86% is in Nederland geboren. 94% is ongehuwd. 89% is kinderloos. 55% is vrijwillig opgenomen, 20% RM, 10% strafrechtelijke maatregel. IQ 65-75. 70% heeft (voortgezet) speciaal onderwijs gevolgd (slechts 15% heeft het vso afgerond). Een kleine 20% heeft vmbo gevolgd, slechts 5% heeft het afgerond. Bij een derde is in een bepaalde leeftijdsfase sprake geweest van verwaarlozing/mishandeling. Bijna een derde heeft ooit te maken gehad met seksueel geweld/misbruik. 42% is voor een delict veroordeeld.

• • • • • • • • • •

•

PY R

LVB+ Een aantal jaren geleden is een commissie aan het werk gegaan om tot een omschrijving van LVB+ te komen. Deze doelgroep omvat ook de SGLVG'er die in de langdurige zorg verblijft.

Definitie LVB+

Bij mensen met een LVB+ is sprake van cognitieve en adaptieve problemen op het niveau van een licht verstandelijke beperking. Daarnaast is altijd sprake van één of meerdere vormen van ernstig probleemgedrag en psychische problematiek zoals agressie, gedrag met een hoog risico op delicten, verslaving, persoonlijkheidsproblematiek en gevoeligheid voor psychose. Participatie in de samenleving wordt belemmerd door de afwezigheid van of de aanwezigheid van een zeer beperkt steunend sociaal netwerk, het ontbreken van een afgeronde opleiding, tevredenstellend werk en/of dagbesteding.

289

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Vaak zijn er financiële problemen en gebrekkige gezondheidsvaardigheden. Daarnaastzijn volwassenen met een LVB+ relatief vaak opgegroeid in (zeer) onveilige gezinssituaties waarbij lichamelijke en affectieve verwaarlozing aanwezig was en een gezonde hechting en persoonlijkheidsontwikkeling niet heeft kunnen plaatsvinden. Er is tevens sprake van een geschiedenis van niet-toereikende hulpverlening. Cliënten met LVB+ hebben vaak met meerdere zorgsectoren (ggz, forensische zorg e.d.) en frequente uitstoting/overplaatsing te maken gehad. Bron: Embregts, P. et al. (2020).

De rol van de bewegingsagoog Als bewegingsagoog is het belangrijk om oog te hebben voor de belangrijkste aanleidingen en oorzaken van psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking. Op sommige factoren kun je gemakkelijk invloed uitoefenen. Dit geldt bijvoorbeeld voor de omgevingsfactoren. Een gestructureerde ruimte met niet al te veel prikkels, een goede verlichting en aangename geur draagt bij aan het welzijn van mensen en helpt psychische problemen te voorkomen. Došen noemt dit de sociale dimensie en die heeft volgens hem de hoogste prioriteit als het gaat om de behandeling en begeleiding van mensen met een verstandelijke beperking met een pervasieve ontwikkelingsstoornis.

C 290

nd Zo

PY R

Belang van bewegen Sport en bewegen kan op verschillende manieren een belangrijke rol spelen. Op de eerste plaats kunnen de activiteiten structuur bieden in het dagprogramma van de cliënt. Sport en bewegen kan een positieve bijdrage leveren aan de emotie of beleving van de cliënten. Zo kunnen ze even lekker ontspannen, energie kwijtraken of om leren gaan met bepaalde emoties, zoals winnen of verliezen, succes en falen. Bij Ipse de Bruggen wordt dit belevingsgerichte dagbesteding genoemd. Bewegen maakt hier onderdeel van uit. Sport en bewegen brengt ze op een ongedwongen manier in contact met elkaar en kan bijdragen aan het ontwikkelen van sociale vaardigheden. Ook kunnen deze activiteiten een bijdrage leveren aan het zelfvertrouwen, door te ervaren dat ze nog best wel wat kunnen. Binnen de erkende instellingen worden dan ook uiteenlopende sporten bewegingsactiviteiten aangeboden, variërend van fitness tot allerlei sportspelen.

Psychomotore therapeut Hulp bij gevoelens uiten en omgaan met anderen Ben je bang? Maak je je zorgen? Of heb je iets ergs meegemaakt? Een psychomotore therapeut kan jou helpen. Samen met jou kijkt hij hoe je kunt omgaan met jouw problemen. Je kunt deze oplossen, verminderen of een plekje geven.

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Wat doet een psychomotore therapeut? Jullie gaan samen bewegen of ontspannen. De therapeut kijkt wat bij jou past. Wat helpt jou met je gevoelens? Hoe kun jij op een goede manier met anderen of de situatie omgaan? De therapeut onderzoekt wat jij nodig hebt. Samen gaan jullie aan het werk om jouw leven makkelijker te maken. Vaak is er een aantal afspraken nodig om de problemen op te lossen. Soms vraagt de therapeut aan mensen uit jouw omgeving om mee te denken. Bron: Ipse de Bruggen (z.d.).

PY R

Uit de literatuur komen de volgende aanleidingen voor psychische problematiek naar voren waar je als begeleider rekening mee kunt houden: • onbegrip, niet begrepen worden Dit verwijst naar het enorme belang van geslaagde communicatie. Communiceer je wel helder genoeg? Begrijpt de deelnemer je? Neem je voldoende tijd voor de communicatie? • het overschatten of onderschatten van de mogelijkheden Dit verwijst naar het belang van het juist inschatten van de mogelijkheden van de cliënt en het aansluiten bij de belevingswereld. • het ervaren van onmacht: weinig tot geen invloed kunnen uitoefenen, iets willen wat niet mag of wat niet kan Op welke manier kan ik de deelnemers meer invloed geven? Op welke manier kan ik ze keuzes laten maken? • geregeld ervaren van falen, niet kunnen en mislukken Leiden de gekozen sporten bewegingsactiviteiten tot voldoende succesbeleving? • pijn, ziekte, onbehagen Dit verwijs naar het tijdig signaleren van lichamelijk ongemak. • zich bedreigd voelen: iemand komt te dichtbij, iets wordt te leuk of te spannend; zich geen raad weten met de intensiteit van bepaalde emoties Houd ik voldoende rekening met afstand/nabijheid? Respecteer ik iedereen zijn intieme, persoonlijke ruimte? • gevoelens van onveiligheid, angst en spanning Creëer ik in voldoende mate een veilige sfeer? • verveling Dit verwijst naar het belang van een uitgebalanceerd activiteitenaanbod. Is mijn aanbod voldoende uitdagend en interessant? • onverwachte, onvoorspelbare gebeurtenissen Dit verwijst naar het belang van voorspelbaarheid en structuur. Bereid ik de deelnemers voldoende voor op onverwachte situaties? • overgangen (van personen, ruimtes, activiteiten) Waarschuw ik tijdig voor een overgang naar een andere activiteit? Kan ik misschien gebruikmaken van hulpmiddelen, zoals een auti-klok (time timer)?

291

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Om problemen en conflicten te voorkomen is het belangrijk dat je tijdig signaleert dat er iets aan de hand is. Signaleringsplannen kunnen hierbij prima helpen. Voor de inhoud van een dergelijk plan wordt verwezen naar het thema ‘Omgaan met agressie’. Daarnaast is het belangrijk om tijdens de sporten bewegingsactiviteiten te zorgen voor: • voorspelbaarheid • structuur • effectieve communicatie. Voor wat betreft de communicatie is het belangrijk aan te sluiten bij het communicatieniveau van de cliënt en de principes van totale communicatie te hanteren. Voor een toelichting op de verschillende communicatieniveaus wordt verwezen naar het thema ‘Mensen met een verstandelijk beperking’.

What’s in the name

Het is belangrijk om na te denken over de gebruikte terminologie. De term gedragsgestoord verwijst wel heel erg sterk naar de persoon die het betreft, alsof het gaat om een onveranderbaar persoonlijkheidskenmerk van die persoon. De termen vastgelopen en moeilijk verstaanbaar gedrag zeggen zowel iets over de persoon als over diens omgeving. Het zegt iets over de handelingsverlegenheid aan de kant van de begeleiding. Bovendien verwijst het naar de inspanningsverplichting aan de kant van de begeleiding om zo goed mogelijk het gedrag te proberen te begrijpen. De behandelingswinst die te boeken is door aanpassing van de omgeving is waarschijnlijk groter dan de persoonlijkheidsverandering aan de kant van de SGLVG-cliënt.

Vandaar dat het praktijkveld met de volgende aanbeveling komt: “De belangrijkste succesfactor is te vinden in de context. De gedragsproblematiek is veelal een contextueel probleem. Daarom is het belangrijk om het hele sociale systeem te betrekken bij de behandeling.”

C 292

PY R

SGLVG-behandelcentra Nederland kent vier gespecialiseerde SGLVG-behandelcentra. De Borg is het landelijke samenwerkingsverband van deze erkende SGLVG-instellingen. De Borg werkt samen met de volgende instellingen: • Fivoor • Ipse de Bruggen • STEVIG • Trajectum.

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De behandeling De Borg biedt een geïntegreerde behandeling waarbij er gekeken wordt naar de oorzaken van onbegrepen gedrag vanuit een integrale benadering. Het vertoonde gedrag is heel complex en moeilijk te begrijpen. De psychiatrische stoornis en verstandelijke beperking zijn nauw met elkaar verweven, waardoor de oorzaak van het gedrag niet makkelijk te verklaren is. De Borginstellingen zijn een derdelijns behandelcentra. Een cliënt wordt hiernaar verwezen als alle eerdere pogingen en behandelingen om het onbegrepen gedrag te doorgronden niet zijn gelukt. Bij De Borg wordt niet gestreefd naar een persoonlijkheidsverandering, wel wordt gekeken naar de voorwaarden waaronder de cliënt zo goed mogelijk kan functioneren. De behandeling wordt integratief genoemd, omdat het gericht is op bejegenen, behandelen en beveiligen (beschermen). De behandeling heeft niet alleen tot doel het verminderen van de gedragsproblemen en/of het psychisch leed, maar nadrukkelijk ook het stimuleren van de ontwikkeling van de cliënt. Lees de verdiepingsstof ‘Behandelcentrum Middenweg – SGLVG kliniek in Zwammerdam’.

SGLVG-behandeling

SGLVG-behandeling brengt een balans aan tussen de draagkracht en draaglast van de cliënt. Enerzijds wordt de cliënt begeleid in het zetten van kleine, concrete stappen, anderzijds wordt door middel van therapie geprobeerd de invloed van psychopathologie en stressoren leefbaar te maken of te laten afnemen. Door cliënten aan te spreken op mogelijkheden in plaats van beperkingen worden bestaande vaardigheden versterkt en nieuwe vaardigheden ontwikkeld.

Bron: De Borg (z.d.).

Behandelmodulen

PY R

Samen hebben we gespecialiseerde behandelprogramma’s ontwikkeld, bijvoorbeeld over agressie, zedendelicten, verslaving of trauma. Deze worden gebruikt binnen De Borg-instellingen. In overleg zijn de modulen “Grip op Agressie” en “Omgaan met middelen en verslaving” ook beschikbaar voor andere zorgaanbieders. Voor meer informatie over het gebruik van deze programma’s kun je contact met ons opnemen. Effect van behandelingen • een positieve invloed op de kwaliteit van het leven van de cliënt; • verkleinen van de handelingsverlegenheid van begeleiders; • efficiënt omgaan met de beschikbare middelen; • verhogen van de veiligheid in de samenleving. Bron: De Borg (z.d.).

293

Opdracht 22 SGLVG

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Noteer met elkaar kenmerken van SGLVG.

Bekijk het filmpje ‘Pluryn doelgroep SGLVG’.

Opdracht 23 Oorzaken

a. Noteer een aantal oorzaken van het hoge percentage ernstige psychische problemen bij mensen met een lichte verstandelijke beperking. b. Geef je mening over de rol die de hersenen hierbij kunnen spelen. Welke rol spelen de hersenen volgens jou bij ernstig probleemgedrag?

Opdracht 24 Agressie

Bekijk het filmpje ‘Borgonderzoek naar stress en agressie’.

a. Bekijk het filmpje en geef je mening over de opzet van dit onderzoek. b. Geef aan wat je verwacht van de uitkomst van het onderzoek.

Opdracht 25 Typering

Geef aan de hand van zes belangrijke punten een typering van de SGLVG’er.

Opdracht 26 De rol van de bewegingsagoog

PY R

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat je als bewegingsagoog bij kunt dragen aan het verminderen van de psychische problemen (inclusief probleemgedrag) van de doelgroep SGLVG. b. Bespreek met elkaar of je dit nog het terrein van de bewegingsagoog vindt, of dat dit meer het werk van de psychomotorisch therapeut is. c. Bespreek met elkaar wat de rol van de bewegingsagoog specifiek voor het agressieve gedrag kan zijn.

Opdracht 27 SGLVG-behandelcentra

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. De erkende SGLVG-instellingen zijn: • Fivoor • Ipse de Bruggen • STEVIG • Trajectum. Verdeel deze vier centra over alle groepjes. Bereid een korte presentatie voor waarin aandacht is voor met name de behandelmethoden die gehanteerd worden.

294

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

Opdracht 28 Leerdoelen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Je kunt verklaren waar de verhoogde kwetsbaarheid van mensen met een verstandelijke beperking vandaan komt.

Je kunt de meest voorkomende psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking beschrijven.

Je kunt beschrijven hoe je gedragsmoeilijke deelnemers begeleidt en dit toepassen in de praktijk.

Je kunt beschrijven wat zelfverwondend gedrag is en hoe je hiermee om kunt gaan.

Je kunt de doelgroep SGLVG omschrijven en de rol van de bewegingsagoog hierbij aangeven.

6.7 Verdiepingsstof - Psychische problemen bij een persoon met een verstandelijke beperking

Personen met een verstandelijk handicap hebben vaak psychische problemen, met uiteenlopende oorzaken.

PY R

Oorzaken Een verstoorde psychologische ontwikkeling De verstandelijke handicap beïnvloedt de persoonlijkheid en het aanleren van vaardigheden en begrip. De verhouding van een persoon met een verstandelijk handicap met de ouders en andere gezinsleden kan verstoord zijn. Soms wordt de handicap niet aanvaard of verborgen gehouden, soms wordt de persoon overbeschermd of is hij onderwerp van schaamte, misprijzen of geweld. Het is vaak moeilijk om de capaciteiten van een persoon met een verstandelijke handicap correct in te schatten en de verwachtingen en eisen daaraan aan te passen. De nood aan dagelijks hulp beïnvloedt de groei naar zelfstandigheid. Bovendien gaat de verstandelijke handicap vaak gepaard met fysieke beperkingen. De persoon wordt gescheiden van zijn ouders voor opnames en onderzoeken in het ziekenhuis en kan dit als bedreigend ervaren. Vriendschaps- en seksuele relaties zijn vaak gecompliceerd en moeilijk aanvaard door andere mensen. Voortplanting is vaak uit den boze, zelfs als de verstandelijk gehandicapte persoon dol is op kinderen.

295

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Lichamelijke oorzaken Pijn (bijv. een oorontsteking, maagzweer, sinusitis, e.d.) kan rusteloosheid veroorzaken. Sommige geneesmiddelen kunnen bijwerkingen hebben, die leiden tot psychische klachten. Downsyndroom gaat vaak gepaard met een stoornis van de schildklierfunctie. Als de schildklier te traag werkt, kan dit symptomen veroorzaken die lijken op depressie. Als ze te snel werkt, ontstaat eerder agitatie. Traumatische ervaringen en veranderingen in de levensloop Personen met een verstandelijk handicap worden makkelijk geconfronteerd met ervaringen van mislukking, fysiek en psychisch geweld en seksueel misbruik. Pesten en discriminatie als gevolg van hun afwijkingen zijn niet ongewoon. Levensveranderingen en crisissen hebben een langdurige invloed en de symptomen treden soms pas na lange tijd op, bijv. bij veranderingen in de familie (pasgeborenen, ziekte, dood), na verhuizing naar een groepswoning of begeleid wonen.

Communicatieproblemen Vaak hebben personen met een verstandelijke handicap moeite met communiceren en uitdrukken wat ze precies bedoelen. Soms is de spraak verstoord of kennen ze de juiste woorden niet.

Veranderingen binnen de gemeenschap Personen met een verstandelijk handicap maken deel uit van een gemeenschap, en soms van meerdere: het gezin, de instelling, de beschermde werkplaats. Overal is de organisatie en regelgeving anders. De positie in de groep kan veranderen, het personeel kan wisselen, de personeelsleden kunnen een andere aanpak hebben, … Personen met een verstandelijke handicap kunnen afwijkend reageren op de concrete situatie, om aandacht te krijgen of om bevoordeeld te worden (en bijv. een taak niet hoeven uitvoeren).

C 296

Welke psychische problemen kunnen optreden? • Autismespectrumstoornissen uiten zich in gecompliceerde sociale vaardigheden en communicatie, en in stereotiepe, repetitieve interesses en activiteiten. Ze komen vaker voor bij personen met een verstandelijke handicap dan bij andere personen. • Attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD) wordt gekenmerkt door overdreven activiteit, concentratieproblemen, impulsieve handelingen en rusteloosheid. Personen met ADHD zijn zeer makkelijk afgeleid en kunnen hun aandacht niet lang bij dezelfde activiteit houden. • Stemmingsstoornissen (bijv. neerslachtigheid, verlies aan levenslust) zijn voor verstandelijk gehandicapten moeilijk te verwoorden. Depressie kan ook blijken uit prikkelbaarheid, agressiviteit, zelfverminking, concentratieproblemen en slaapstoornissen.

PY R

Hoe vaak komt het voor? Psychische problemen komen voor bij 30 tot 50% van de personen met een verstandelijke handicap. Dit is minstens twee tot drie keer meer dan bij personen zonder deze beperking. De psychische klachten zijn soms moeilijk te herkennen, o.a. door de beperkte communicatiemogelijkheden.

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

•

Agressiviteit en zelfverminking kunnen ook het gevolg zijn van een lichamelijke aandoening, zoals pijn, en van communicatieproblemen. Gedragsstoornissen worden gekenmerkt door repetitief onaangepast gedrag met woede-uitbarstingen, agressie en destructief gedrag. Herkauwen kan samengaan met reflux-oesophagitis (ontsteking van de slokdarm door teruglopend maagzuur en voedsel). Dit moet behandeld worden. Onaangepaste vormen van seksualiteit uiten zich in bijv. masturbatie in het bijzijn van andere mensen.

•

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

•

Bron: Gezondheid en Wetenschap (2020).

6.8 Verdiepingsstof - Factsheet psychische problemen

Bekijk op de website ‘Vilans’ de factsheet ‘Kennisoverzicht psychische problemen en een verstandelijke beperking’.

6.9 Verdiepingsstof - Naar gedrag kijken: het ABC-model

Om gedrag te kunnen veranderen, moet je het eerst beter begrijpen. Waarom gedraagt een kind zich op een bepaalde manier? Het ABC-model laat de samenhang zien tussen de factoren die aan gedrag vooraf gaan (antecedenten), het gedrag zelf (behaviour) en de factoren die het gedrag opvolgen (consequences).

Antecedent, Behaviour, Consequenses Een antecedent zet aan tot een bepaald gedrag, het is de aanleiding voor dit gedrag. De consequentie die op het gedrag volgt, zorgt voor versterking en instandhouding, of voor afzwakking van het gedrag. Een positieve consequentie zorgt voor versterking en instandhouding, een negatieve consequentie zorgt voor afzwakking.

PY R

Het is belangrijk dat we ons realiseren dat het erom gaat of het gedrag door het kind als positief of negatief ervaren wordt! Zo kan een preek of een straf ervaren worden als aandacht en daardoor voor het kind ‘positief’ zijn. Ook kan het gedrag van het kind tot gevolg hebben dat het een bepaalde activiteit, die hij vervelend vindt, kan vermijden. Voorbeelden Bijvoorbeeld: Samantha vindt het moeilijk om stil aan haar rekentaak te werken. Ze begint gekke geluiden te maken. De klas moet erom lachen, ze krijgt een standje. Ze vindt het fijn dat de klas haar grappig vindt en dat de leerkracht aandacht aan haar besteedt. De antecedent is de saaie rekentaak, het gedrag is het gekke geluiden maken en de consequentie is aandacht. Een ander voorbeeld: Rik wil liever niet aan zijn opstel beginnen. Hij gooit het etui van zijn buurman op de grond en wordt de klas uitgestuurd. De antecedent is het moeilijke begin van een opstel, het gedrag is het vernielen van andermans eigendom en de consequentie is dat Rik niet aan zijn opstel hoeft te schrijven!

297

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Door op deze manier het gedrag te bekijken, te analyseren, wordt duidelijk waar we kunnen ingrijpen. We kunnen de antecedent aanpakken (Samantha na vijf sommen een kleine tekening laten maken of Rik de eerste twee zinnen van zijn opstel ‘voorzeggen’) of de consequentie (bij Samantha de gekke geluiden negeren en stil werken belonen, Rik zonder commentaar het etui laten oprapen en hem belonen als hij aan zijn opstel is begonnen). Het gevolg is dat het gedrag zal veranderen.

Bron: www.steunpuntadhd.nl/adhd-in-het-gezin/hulp-bij-opvoeding/naar-gedrag-kijken-het-abc-model/.

6.10 Verdiepingsstof - Behandelcentrum Middenweg – SGLVG-kliniek in Zwammerdam

Als je problemen zo groot en ingewikkeld zijn, dat je er zelf niet meer uitkomt, kan een opname in de SGLVG-kliniek in Zwammerdam helpen. Als je bijvoorbeeld met jezelf in de knoop zit, steeds ruzie hebt met anderen, je moeilijk kunt beheersen of van een verslaving af wilt. Behandeling Als je in behandeling komt bij de SGLVG-kliniek van behandelcentrum Middenweg, kijken we eerst samen met jou en jouw verwijzer wat je problemen zijn en hoe die zijn ontstaan. Daarna gaan we samen op zoek naar de beste manier om die problemen te verminderen. Je kunt op verschillende manieren dingen leren; in gesprekken met begeleiders, oefenen met nieuw gedrag, deelname aan een training of therapie.

De behandeling is altijd tijdelijk. Hoelang je bij ons blijft, hangt af van de duur van de verschillende behandelfases. De behandeling wordt afgerond als de behandeldoelen zijn behaald of geen verdere vooruitgang wordt verwacht. Als je behandeling klaar is, kun je niet langer in de kliniek blijven.

C 298

PY R

Wat je leert Het doel is dat je straks weer verder kunt met je leven. Hoe dat eruit ziet, is voor iedereen anders. Je leert bijvoorbeeld: • over je problemen praten • grenzen te herkennen en bewaken • niet toe te geven aan je verslaving (alcohol, drugs) • jezelf in de hand te houden als je kwaad bent • minder last te hebben van psychische klachten • beter voor jezelf te zorgen • beter met andere mensen om te gaan • je minder snel te laten verleiden om verboden dingen te doen • om te gaan met je psychiatrische ziekte

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Je behandelaars Verschillende behandelaars kunnen je helpen: groepsleiders, arts, psychiater, trainer, verschillende therapeuten en een gedragsdeskundige (psycholoog of orthopedagoog). De gedragsdeskundige stemt alle onderdelen van de behandeling op elkaar af en bepaalt de richting van de behandeling. Je krijgt ook een persoonlijk begeleider. Bij hem of haar kun je met al je vragen terecht.

er nd Zo

PY R

Bron: Ipse de Bruggen (z.d.).

299

6.11 Begrippen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

CCE Centrum voor Consultatie en Expertise.

ADHD Aandachtsdeficiëntie-hyperactiviteitsstoornis of Attention Deficit Hyperactivity Disorder.

Chromosomale afwijkingen Bijzonderheden in het erfelijk materiaal.

Coping Vaardigheden om te kunnen omgaan met tegenslag, problemen. Delinquent gedrag Strafbaar gedrag, crimineel gedrag.

DSM Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen ofwel Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Obsessieve-compulsieve stoornissen Dwanggedachten en dwanghandelingen.

SGLVG Sterk gedragsgestoord licht verstandelijk gehandicapt.

Sluiten Geheel of gedeeltelijk afsluiten van informatie.

Sluizen Mondjesmaat doorlaten van informatie.

C 300

PY R

Tbs Terbeschikkingstelling.

Vullen Jezelf een zintuiglijke prikkel toedienen om iets anders niet waar te nemen.

er nd Zo

PY R

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 6 Psychische problemen bij mensen met een verstandelijke beperking

301

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

THEMA 7 INLEIDING IN DE PSYCHIATRIE

PY R

Inhoud thema • Psychische hulpverlening • Wanneer is er sprake van een psychisch probleem? • De continuïteitsgedachte en de evenwichtsgedachte • Het ontstaan van psychische problemen • Algemeen psychopathologische verschijnselen • Indeling van psychische stoornissen • Verdiepingsstof • Begrippen

Dit thema gaat over de psychiatrie en over mensen met psychische problemen. Op de eerste plaats wordt aandacht besteed aan verschillende vormen van psychische hulpverlening. Daarna wordt ingegaan op de vraag wanneer je spreekt van psychische problemen. Een echt goede meetlat die in alle gevallen onderscheid kan maken tussen psychisch gezond en psychisch ziek bestaat niet.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Er wordt in dit thema uitgegaan van een dynamische opvatting van psychisch ziek. In verband hiermee komen de continuïteitsgedachte en evenwichtsgedachte aan de orde. De volgende paragraaf gaat over allerlei factoren die een rol spelen bij het ontstaan van psychische problemen. Om bepaalde ziektebeelden te kunnen begrijpen moet je enige kennis hebben van algemeen psychopathologische verschijnselen.

Tot slot wordt een indeling gegeven van alle psychische stoornissen op grond van de DSM-5 TR. De afkorting DSM staat voor Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Daarbij is ook aandacht voor de kritiek die er bestaat op het op deze wijze in hokjes stoppen van mensen. Relatie met werkproces Het thema ‘Inleiding in de psychiatrie’ heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch programma op, en P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.

Leerdoelen

Je kunt omschrijven wanneer er sprake is van een psychisch probleem. Je kunt de continuïteitsgedachte en de evenwichtsgedachte omschrijven. Je kunt de factoren die een rol spelen bij het ontstaan van psychische problemen/stoornissen beschrijven. Je kunt de belangrijkste algemene psychopathologische verschijnselen beschrijven. Je kunt de indeling in psychische stoornissen beschrijven.

• • •

er nd Zo

PY R

• •

303

7.1 Casus

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Hoe word je psychisch ziek?

Opdracht 1 Casus Manisch depressief en schizofrenie

Tweelingonderzoek naar manische depressiviteit en schizofrenie laat zien dat omgevingsfactoren er ook toe doen. Dit blijkt uit het feit dat bij eeneiige tweelingen voor geen enkele aandoening gevonden wordt dat beide leden van een paar altijd de aandoening hebben. Bij de manisch-depressieve stoornis heeft ongeveer 40 procent van de eeneiige tweelingbroers of -zussen van een aangedane tweeling zelf ook de ziekte. Bij schizofrenie is dat iets lager. Anorexia nervosa Erfelijke factoren: als een van de ouders anorexia heeft, dan heeft een kind tien keer meer kans om zelf anorexia te krijgen. Heeft een van de ouders een angststoornis of een stemmingsstoornis, dan heeft het kind drie keer zo veel kans op anorexia. Vroeggeboorte en geboortegewicht spelen eveneens een rol. Te vroeg geboren: drie keer meer kans op anorexia nervosa. Te vroeg geboren én te laag geboortegewicht: ruim vijf keer meer kans.

Omgevingsfactoren en traumatische ervaringen spelen eveneens een rol bij de kans op het krijgen van anorexia.

er nd Zo

PY R

Gezinskenmerken hebben geen invloed op het ontstaan van anorexia, wel op het verloop.

De kern of centrale probleemstelling heeft betrekking op de verschillende factoren die een rol spelen bij het ontstaan van psychische problemen. De centrale probleemstelling kan dan zijn: welke factoren spelen een rol bij het ontstaan van psychische problemen? Eventueel kan het toegespitst worden op nature en nurture. In welke mate spelen nature en nurture een rol bij het ontstaan van psychische problemen?

304

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

ADHD • biologisch-organische factoren, (mede) veroorzaakt door negatieve invloeden tijdens de zwangerschap (roken, drinken, ondervoeding) • lichte, niet altijd aantoonbare vorm van hersenbeschadiging • rijpingsstoornis van met name het voorste gedeelte van de hersenen (prefrontale cortex) • erfelijke factoren • Heeft een van de ouders ADHD, dan is de kans twee tot acht maal groter dat het kind ADHD krijgt. • opvoeding? Autismespectrumstoornis • Met een autismespectrumstoornis word je geboren, het kan niet door de opvoeding veroorzaakt worden. • Het is gedeeltelijk erfelijk, waarbij niet duidelijk is welke genen een rol spelen.

Verslaafd • Biologische factoren, lang genoeg het middel gebruikt hebben om de verslavingsknop om te zetten. • Psychische factoren maken je gevoeliger voor een verslaving, bijvoorbeeld bij angsten en een depressie. • Sociale factoren, zoals het niet hebben van werk, de verkeerde vrienden en verslaafde ouders, jongeren willen graag ergens bij horen en zijn dan ook gevoeliger voor verslaving.

PY R

Kennisvragen a. Hoe word je psychisch ziek? Welke factoren spelen een rol bij het ontstaan van een psychische aandoening? b. Welke factoren spelen hierbij een belangrijkere rol: aanlegfactoren (nature) of omgevingsfactoren/opvoeding (nurture)? c. Wat is manisch-depressief? d. Welke factoren worden in de tekst genoemd die een rol spelen? Spelen er nog meer factoren een rol? Wat is volgens jou de belangrijkste factor? e. Wat is schizofrenie? f. Welke factoren worden in de tekst genoemd die een rol spelen? Spelen er nog meer factoren een rol? Wat is volgens jou de belangrijkste factor? g. Wat is anorexia nervosa? h. Welke factoren worden in de tekst genoemd die een rol spelen? Spelen er nog meer factoren een rol? Denk hierbij onder andere aan de rol van de modewereld en het ideaalbeeld van de vrouw. Wat is volgens jou de belangrijkste factor? i. Wat zijn de belangrijkste factoren die leiden tot ADHD? j. Wat zijn de belangrijkste kenmerken van ADHD? k. Welke functie heeft de prefrontale cortex? l. Welke factor speelt de opvoeding daarin? m. Wat zijn de belangrijkste factoren waardoor autisme ontstaat? n. Door welke factoren kun je verslaafd raken?

305

7.2 Psychische hulpverlening

Van licht tot ernstige problematiek Nederland kent verschillende vormen van psychische hulpverlening. De vorm is onder andere afhankelijk van de ernst van de problematiek.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

E-mental health Bij lichte psychische problemen kun je steeds vaker het internet raadplegen. De overheid zet in op e-health en ook op e-mental health. Het gaat hierbij om zelfhulp via het internet bij lichte psychische klachten en sociale problemen. In veel gevallen kun je hier anoniem aan deelnemen. Er zijn verschillende laagdrempelige (zelf)testen en behandelingen via internet (anonieme e-mental health) beschikbaar. E-mental health helpt om psychische problemen op tijd te herkennen en te voorkomen. En om zelfmanagement van patiënten te stimuleren. Zelfmanagement en zelfregie zijn belangrijke termen. In dit thema wordt hier later uitgebreider op ingegaan. Lees de verdiepingsstof ‘E-health’.

Biedt dit geen oplossing, dan is de volgende stap om contact op te nemen met de huisarts, bedrijfsarts of maatschappelijk werker. De huisarts behandelt lichte psychische problemen zelf. Dit gebeurt steeds vaker in overleg met een praktijkondersteuner van de ggz (POH-GGZ). Is de problematiek ernstiger van aard, dan kan de huisarts je verwijzen naar de basis-ggz of de gespecialiseerde ggz.

Lichte tot matige psychische problemen vallen onder de basis-ggz. Deze hulp kan bestaan uit het voeren van gesprekken met een psycholoog, psychotherapeut of psychiater. Ook e-health kan aangeboden worden, vaak in combinatie met deze gesprekken.

Bij zware, ingewikkelde psychische problemen is soms ook opname met behandeling in een psychiatrische instelling nodig. Dit gebeurt over het algemeen vrijwillig en in overleg. Vormt iemand met psychische problemen een gevaar voor zichzelf of zijn omgeving? Dan is gedwongen opname in een psychiatrische instelling mogelijk.

PY R

Zijn de problemen complex en ernstig van aard, dan krijg je te maken met de gespecialiseerde ggz. Deze is bedoeld voor patiënten met zware, ingewikkelde psychische aandoeningen. Bijvoorbeeld ADHD, een angststoornis of traumaverwerking. Je krijgt dan een behandeling van bijvoorbeeld een psychiater of een klinisch psycholoog. De behandelingen kunnen plaatsvinden in een psychiatrische instelling, een ziekenhuis (PAAZ) of in een eigen praktijk.

Het kan ook zijn dat iemand met psychische problemen een veilige omgeving nodig heeft, zonder dat dit nodig is voor de behandeling. In dat geval is beschermd wonen mogelijk.

306

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

Ggz

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Geestelijke gezondheidszorg richt zich op: • het voorkomen van psychische aandoeningen • het behandelen en genezen van psychische aandoeningen • het zo goed mogelijk laten deelnemen van mensen met een chronische psychische aandoening aan de samenleving • het bieden van (ongevraagde) hulp aan mensen die ernstig verward en/of verslaafd zijn en die uit zichzelf geen hulp zoeken.

Ambulante en intramurale zorg Van oudsher wordt binnen de ggz onderscheid gemaakt tussen intramurale of klinische zorg en extramurale of ambulante zorg. Dat onderscheid begint te vervagen. Vroeger boden de psychiatrische ziekenhuizen de intramurale zorg en had je de RIAGG (de regionale instelling voor ambulante geestelijke gezondheidszorg) voor ambulante zorg. Alle psychiatrische centra bieden tegenwoordig vrijwel alle vormen van hulpverlening aan, ook de zogenaamde semimurale zorg.

Ambulante zorg Onder ambulante zorg wordt verstaan de zorg die in de thuissituatie of in een praktijk (huisarts, psycholoog, psychiater) wordt geboden en waarbij de cliënt gewoon thuis blijft wonen, blijft werken en/of een opleiding volgt. Het gaat meestal om hulp met de omvang van enkele uren per week.

Wijkgerichte GGZ

nd Zo

Het verblijven in de normale omgeving wordt gezien als een belangrijk winstpunt van de ambulante zorg. Vandaar dat de overheid inzet op psychiatrische zorg thuis.

PY R

Bron: Parnassia (z.d.).

Parnassia biedt haar zorg en behandeling zo dicht mogelijk bij haar cliënten. Wij zijn van mening dat je het beste herstelt, als je zo veel mogelijk door je eigen netwerk van vrienden en familie wordt geholpen. Daarom organiseren wij onze ambulante hulpverlening vanuit de wijk.

307

Wat is psychiatrische zorg thuis (PZT)

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bij psychiatrische zorg thuis krijgt u tijdelijk hulp in uw eigen omgeving. U hoeft niet naar Emergis te komen. De hulpverleners komen bij u thuis. U krijgt ondersteuning bij die dingen die even niet meer vanzelfsprekend voor u zijn. Bijvoorbeeld de zorg voor uw kinderen, het huishouden of financiën. Voor wie? U komt in aanmerking voor psychiatrische zorg thuis als u voldoet aan deze voorwaarden: • u bent 18 jaar of ouder; • u volgt ambulante behandeling maar heeft hier te weinig steun aan in uw dagelijks leven; • u wilt thuis blijven wonen. Daarnaast is het belangrijk dat u bereikbaar bent via telefoon of e-mail.

Voor wie niet? Gebruikt u zo veel alcohol of drugs dat u geen goed gesprek kunt voeren met iemand? Of bent u regelmatig agressief? Dan is psychiatrische zorg thuis niet geschikt voor u. Bron: Emergis (2013).

Semimurale zorg Dit is een tussenvorm. Je bent niet opgenomen in een ggz-instelling, maar het kan zijn dat je niet geheel zelfstandig woont of dat je gedurende de week bepaalde dagdelen doorbrengt binnen een dergelijke instelling. Onder deze vorm van hulpverlening vallen vormen van beschermd wonen, deeltijdbehandelingen (dagbehandeling) en dagbesteding.

Dagbehandeling Mentrum Kliniek Eerste Constantijn Huygensstraat

PY R

Mensen die tijdelijk extra ondersteuning nodig hebben vanwege psychiatrische problemen kunnen een behandelprogramma volgen bij de Dagbehandeling. Het doel van dagbehandeling kan bijvoorbeeld zijn om meer structuur aan te brengen in het dagelijks leven, hulp krijgen bij het vinden van dagbesteding en/of meer sociale contacten krijgen. Programmaonderdelen Onderdelen van het programma kunnen zijn: sport, tai-chi, muziek, creatieve therapie, koken, gespreksgroepen, familiegesprekken, huisbezoeken en voorlichting over psychiatrische problematiek. Welke programmaonderdelen iemand volgt en hoe veel dagen/dagdelen per week hij dagbehandeling volgt, wordt zo veel mogelijk in overleg bepaald. Bron: Mentrum (2023).

308

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Intramurale zorg Dit is de zorg die binnen de muren van een ggz-instelling of psychiatrische afdeling van een algemeen ziekenhuis wordt geboden. Hierbij gaat het om 24-uurszorg waarbij iemand is opgenomen. De overheid streeft ernaar om deze vorm van hulpverlening zo veel mogelijk terug te dringen. Alleen als het noodzakelijk is, dient intramurale zorg aangeboden te worden. De Wet langdurige zorg (Wlz) probeert dat te regelen. Bekijk het filmpje ‘Wat is de joodse ggz van het Sinai Centrum?’.

Langdurige GGZ

Iemand komt in de langdurige GGZ terecht als hij/zij langer dan drie jaar in behandeling en/of verblijf is bij een GGZ-instelling. Hij/zij krijgt dan te maken met de regels uit de Wlz waarvoor een indicatie via het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ) vereist is. Bron: ZorgWijzer (2020).

Psychiatrisch centrum Tegenwoordig wordt gesproken over een centrum voor geestelijke gezondheidszorg in plaats van een algemeen psychiatrisch ziekenhuis. De meeste psychiatrische ziekenhuizen zijn de afgelopen jaren gefuseerd met andere aanbieders van psychiatrische hulpverlening. Hierdoor zijn grote centra ontstaan die verschillende vormen van psychische hulpverlening aanbieden.

Missie en kernwaarden

Antes is specialist in psychiatrie en verslaving. Antes richt zich als ggz-instelling op het herstel van volwassenen en ouderen met (ernstige) psychiatrische problemen.

PY R

Missie en kernwaarden Het doel van Antes is mensen met psychische problemen de juiste zorg te bieden, op het juiste moment, zo intensief als mogelijk maar niet langer dan nodig. Wij nemen daarbij het herstel van onze cliënten als uitgangspunt. Samen met de cliënt en diens naastbetrokkenen werken wij aan het hervinden en behouden van de regie over het leven. Antes wil de ernstige gevolgen van een psychische problemen tot een minimum beperken, waardoor onze cliënten weer op eigen kracht verder kunnen, naar eigen wensen sociale relaties kunnen aangaan en kunnen participeren in de samenleving. We werken vanuit drie kernwaarden: deskundig, optimistisch en respectvol.

309

Bron: Antes (z.d.).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Ieder mens is anders. Daarom krijg je bij Antes een behandeling op maat. Onze medewerkers gaan uit van de kracht, mogelijkheden en wensen van de cliënt en zijn omgeving. Vanuit de herstelgedachte behandelen we je zoveel mogelijk op een van onze locaties en zo nodig ook bij je thuis. Als een opname noodzakelijk is, als onderdeel van de ambulante behandeling, kun je terecht in onze gespecialiseerde klinieken.

Het brede aanbod van zorg is meestal georganiseerd in sectoren of in zorgcircuits: • volwassenenzorg • langdurige zorg en wonen • ouderenzorg • kinderen jeugdpsychiatrie • verslavingszorg • beschermd wonen.

Bij aanmelding wordt eerst de problematiek in kaart gebracht. Soms is het probleem vrij snel duidelijk, in andere gevallen wordt iemand eerst opgenomen op een observatieafdeling. Wanneer het psychische probleem helder is, stelt de hulpverlener of het hulpverleningsteam samen met de cliënt en eventueel belangrijke betrokkenen een behandelplan op.

C 310

PY R

De behandeling kan bestaan uit verschillende vormen van groepstherapie en/of individuele therapie. Zo kan het zijn dat iemand in aanmerking komt voor psychomotorische therapie. Meestal maakt medicatie ook deel uit van de behandeling. Als de cliënt opgenomen moet worden, krijgt hij naast een of meer vormen van therapie ook een vorm van dagbesteding aangeboden. De meeste instellingen kennen de volgende vormen van dagbesteding: • kaarsenmakerij • dierenverzorging • houtbewerking • horecawerkzaamheden (meewerken in de bedrijfskantine) • productiewerkzaamheden (montage- en inpakklussen) • creatieve activiteiten als tekenen en schilderen • muzikale activiteiten • sporten bewegingsactiviteiten. Meestal vallen de sporten bewegingsactiviteiten organisatorisch onder de dagbesteding. Bij veel instellingen heeft de normalisatiegedachte, die onder andere uitgaat van het scheiden van wonen, werken en vrije tijd, geleid tot het verzelfstandigen van de activiteitensector. Zo hebben een aantal psychiatrische instellingen in de regio Den Haag de activiteiten ondergebracht in een aparte stichting.

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

Fit Your Body

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Mensen met een psychiatrische achtergrond kunnen vaak niet goed meekomen in de reguliere sportsector. Ze durven, willen of kunnen het vaak niet. Dat betekent dat er weinig mogelijkheden voor hen zijn om te gaan sporten. Fit Your Body biedt een oplossing. De sporten fitnessclub is voor en door (ex-)psychiatrische patiënten. In eigen tempo en in een gemoedelijke en gezellige sfeer werken aan de conditie blijkt te werken. Bekijk het filmpje ‘De sporten fitnessclub voor (ex)psychiatrische patiënten’.

Behalve behandeling bieden de psychiatrische centra ook ondersteuning en begeleiding. Wanneer iemand het door psychische problemen thuis niet meer redt, kan iemand op verschillende manieren ondersteuning en begeleiding krijgen. Je kunt hierbij denken aan: • sociaal en persoonlijk functioneren • huishouden • financiën • dagbesteding • zelfzorg en gezondheid • huisvesting.

Op de meeste PAAZ-afdelingen werken ook psychomotorisch therapeuten en/of bewegingsagogen. Sport- en bewegingsactiviteiten kunnen namelijk deel uitmaken van de dagbehandeling van cliënten. Die kan bestaan uit psychomotorische therapie, maar ook uit andere bewegingsagogische strategieën, zoals bewegingsactivering en sport.

PY R

PAAZ Behalve in een psychiatrisch centrum kun je ook bij een psychiatrische afdeling van een algemeen ziekenhuis (PAAZ) of medisch-psychiatrische unit terecht voor allerlei vormen van behandeling van psychische problematiek. Er komen bijvoorbeeld mensen die acuut psychotisch of depressief zijn en/of suïcidaal gedrag vertonen. De PAAZ vangt ook mensen op die acuut in de war zijn geraakt, terwijl de oorzaak niet duidelijk is en lichamelijke factoren mogelijk een rol spelen. Vanuit een PAAZ wordt ook psychiatrische hulp gegeven aan patiënten die op andere ziekenhuisafdelingen verblijven, zoals neurologie, interne geneeskunde en de intensive care. Vooral veel oudere mensen die in het ziekenhuis belanden, kunnen last krijgen van psychische klachten. De PAAZ ondersteunt de verpleegafdelingen bij de zorg voor deze mensen.

Onderwijs voor kinderen en jeugdigen met psychische problemen Centra voor kinderen jeugdpsychiatrie hebben vaak een school op hun terrein. Naast de behandeling gaan de kinderen en jeugdigen overdag zo normaal mogelijk naar school. De scholen voor kinderen met psychische problemen vallen onder cluster 4.

311

Cluster 4-scholen zijn bestemd voor: • leerlingen die verbonden zijn aan een gesloten jeugdinrichting en leerplichtig zijn • leerlingen met gedragsproblemen en/of een psychische stoornis • leerlingen met gedragsproblemen en/of een psychische stoornis die ook verbonden zijn aan een pedagogisch instituut.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Onder cluster 4 vallen scholen voor leerlingen met ernstige gedragsstoornissen en/of psychiatrische problematiek: • scholen voor zeer moeilijk opvoedbare kinderen (zmok) • scholen verbonden aan een pedologisch instituut (PI-scholen) • scholen verbonden aan gesloten jeugdinrichtingen (justitie en jeugdzorg +).

Zmok Op een dergelijke school zitten vaak ZMOK (Zeer Moeilijk Opvoedbare Kinderen) en ZMOLK Zeer Moeilijk Opvoedbare en (moeilijk) Lerende Kinderen. Bij ZMOLK-leerlingen is naast een gediagnosticeerde gedragsstoornis ook sprake van een benedengemiddeld of laag intelligentieniveau. Veel kinderen die in aanmerking komen voor ZMOLK hebben bovendien te maken met een forse leerachterstand. Het gaat om kinderen met uiteenlopende sociale, emotionele, ontwikkelings- en/of gedragsproblemen die gedurende kortere of langere tijd extra onderwijsondersteuning nodig hebben.

PI-scholen Pedologisch-instituutscholen zijn scholen voor kinderen van 4 tot 12 jaar met ontwikkelingsof gedragsproblemen en/of psychiatrische problemen. Dit zijn kinderen die (faal)angstig zijn, moeite hebben met communiceren, last hebben van depressies of stoornissen binnen het autistisch spectrum. Ze redden het niet op een reguliere school, omdat ze in zichzelf gekeerd zijn en niet goed in een groep kunnen functioneren. Naast didactiek staat op een PI-school ook de pedagogiek centraal. De kinderen worden geholpen bij het omgaan met hun beperkingen. De school is gericht op het stimuleren van samenwerking, concentratie, zelfstandig werken en communicatie. Rust, duidelijkheid en voorspelbaarheid zijn belangrijk.

C 312

Scholen verbonden aan gesloten jeugdinrichting In justitiële inrichtingen verblijven minderjarige jongeren die worden opgevoed en behandeld op basis van justitiële maatregelen. Als de jongere leerplichtig is, dan volgt hij onderwijs binnen de inrichting. Het onderwijs wordt gegeven door een school voor speciaal voortgezet onderwijs in de regio en behoort tot het vaste dagprogramma. Voordat de jongere het onderwijs kan volgen, wordt er een intake-onderzoek gedaan om te bepalen op welk niveau hij onderwijs kan volgen. De concrete invulling hangt af van factoren als leeftijd, capaciteiten en interesses. Bewegingsonderwijs vormt meestal een belangrijk vak binnen deze vorm van onderwijs. Het gaat daarbij zeker niet alleen om doelstellingen op motorisch gebied, maar zeker ook om de sociaal-emotionele aspecten. Op de website van Leraar24 vind je hier een goed filmpje over.

PY R

Bekijk het filmpje ‘de PI scholen Meer dan onderwijs’ en de website ‘de PI-scholen’.

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

Bekijk op de website ‘Leraar 24’ het filmpje ‘Cluster 4: Sportklas’. Een aantal scholen heeft een psychomotorisch therapeut in huis.

Bekijk het filmpje ‘Speciaal onderwijs in Rotterdam Cluster 4’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Hulpverlening gericht op eigen regie Een aantal jaren geleden kwam Machteld Huber met een nieuwe definitie van gezondheid. Gezondheid is het vermogen om je aan te passen en je eigen regie te voeren, in het licht van de sociale, fysieke en emotionele uitdagingen van het leven. In de psychiatrie krijgt het voeren van je eigen regie steeds meer aandacht in de behandeling en begeleiding van cliënten. De psychische klachten en de mensen verschillen behoorlijk van elkaar. De behandeling die voor de een werkt, kan bij de ander juist herstel in de weg staan. Dit vraag om maatwerk en betrokkenheid van de cliënt zelf. Er zijn hulpmiddelen ontwikkeld om de eigen regie van mensen te bespreken en vervolgens tot een plan van aanpak te komen. Ook zijn er verschillende interventies ontwikkeld, gebaseerd op dit principe. Enkele voorbeelden zijn: • Het HEE-programma (empowerment en eigen regie) • Eigen Kracht-conferentie • Illness management en recovery (IMR). Bekijk op de website van Movisie ‘QueZ - Vragen naar zelfregie’ en bekijk het filmpje ‘Zelfregie’.

Herstelacademies De afgelopen jaren zijn er op verschillende plaatsen zogenaamde herstelacademies opgericht. Hier helpt men mensen met psychische problemen vanuit eigen kracht te leren leven. Een van de bekendste voorstanders van de nadruk op herstel is Jim van Os, hoogleraar psychiatrie bij het UMC Utrecht.

Herstelacademies, ook wel Recovery Colleges genoemd, zijn in Nederland nog betrekkelijk nieuw. Ze hebben als doel om het herstelproces van de deelnemers met psychische problemen te ondersteunen. Niet ‘behandelen’ of ‘genezen’, maar ‘leren’ staat centraal: door het delen van ervaringen leren deelnemers om te gaan met kwetsbaarheden en bouwen op die manier aan hun eigen leven vanuit eigen kracht. Kenmerkend daarbij is dat dit gebeurt in een omgeving die geheel georganiseerd wordt door ervaringsdeskundigen: mensen die met soortgelijke psychische problemen worstelen in het leven. Zij worden ook wel peers genoemd.

PY R

Herstelacademies: nieuw in het Nederlandse zorglandschap

Bron: Trimbos-instituut (2022).

313

Opdracht 2 Psychische hulp

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 3 E-mental health

a. Noteer met welke psychische problemen je terechtkunt bij de huisarts. b. Noteer met welke psychische problemen je terechtkunt bij de basis-ggz. c. Noteer met welke psychische problemen je terechtkunt bij de gespecialiseerde ggz.

a. Geef een beschrijving van e-mental health. b. Zoek op internet naar een artikel over dit onderwerp en geef een korte samenvatting van de inhoud. c. Geef je mening (voor- en nadelen) van e-mental health.

Opdracht 4 Vormen van hulpverlening

a. Leg uit wat er verstaan wordt onder ambulante, semimurale en intramurale zorg. b. Geef van alle drie deze vormen een voorbeeld.

Opdracht 5 Psychiatrisch centrum

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bezoek de website van een psychiatrisch centrum en verzamel informatie over dit centrum (missie, visie, aandoeningen, behandeling, begeleiding, rol van sport en bewegen). b. Verzorg een korte presentatie voor je medestudenten.

Opdracht 6 Sport voor mensen met psychische problemen Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

PY R

Voor mensen met uiteenlopende lichamelijke, verstandelijke en chronische aandoeningen bestaan verschillende sportverenigingen. Ook is er een landelijke bond (Gehandicaptensport Nederland). Dit geldt echter niet of nauwelijks voor mensen met psychische problemen. Zo kent Frankrijk hier wel een aparte sportorganisatie voor. a. Bespreek met elkaar de (on)wenselijkheid van een aparte sportbond en/of sportverenigingen voor deze doelgroep.

Bekijk het filmpje ‘De sporten fitnessclub voor en door (ex-)psychiatrische patiënten’. b. Bekijk het filmpje en geef jullie mening.

Opdracht 7 Onderwijs a. Van welke vormen van onderwijs maken kinderen en jeugdigen met psychische problemen gebruik? b. Wat vind je dat de rol van het bewegingsonderwijs moet zijn binnen dit type onderwijs?

314

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

Bekijk via de website ‘Leraar 24’ het filmpje ‘Cluster 4: Sportklas’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

7.3 Wanneer is er sprake van een psychisch probleem?

c. Bekijk het filmpje en geef je mening.

Psychisch probleem In de psychiatrie gaat het om hulpverlening aan mensen die een psychisch probleem hebben en vaak in nood verkeren. Van oorsprong is het een medisch specialisme. De naam is afgeleid van ‘psyche’ en ‘iater’, het Griekse woord voor arts. Tegenwoordig kijkt het vak heel wat breder naar psychische problemen dan alleen vanuit de medische invalshoek. In de psychiatrie gaat het dus om mensen met een psychisch probleem. Wanneer spreek je van een psychisch probleem of van psychisch ziek? Wanneer is er nu precies sprake van psychische nood? Is er bij een sombere periode sprake van psychische nood? Als iemand vaak zijn handen moet wassen, is deze persoon dan psychisch ziek? Een belangrijk criterium is of iemand van zijn anders-zijn last heeft in het dagelijks leven.

er nd Zo

PY R

Hoeveel mensen hebben een psychisch probleem? Bijna de helft (48%) van de volwassenen in Nederland (18-75 jaar) heeft ooit in het leven een of meerdere psychische aandoeningen gehad. Stemmingsstoornissen en angststoornissen komen allebei bij ruim een kwart van de volwassenen voor. Middelenstoornissen komen minder vaak voor, 17% van de volwassenen krijgt hier ooit in z’n leven mee te maken.

Percentage Nederlanders dat ooit in het leven een psychische stoornis heeft (gehad).

315

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bij de beoordeling spelen onder andere de volgende factoren een rol: • je persoonlijke opvatting • de opvattingen van de omgeving • de situatie.

Wat is normaal of abnormaal? De vraag wat normaal of wat abnormaal is, laat zich niet zo eenvoudig beantwoorden. Zeker niet wanneer het gaat om gedrag van mensen. Is zes keer in de week drie uur voor een bepaalde sport trainen nog normaal of ben je dan ook niet helemaal goed bij je hoofd? Is in huilen uitbarsten in de klas voor een jongen van 18 normaal?

Je persoonlijke opvatting Of je iets normaal of niet normaal noemt, heeft te maken met je eigen opvattingen, ervaringen, waarden en normen. De een zal het geregeld drinken van zo’n tien glazen bier per dag zien als een verslaving en betitelen als een voorbeeld van een psychisch probleem. Een ander vindt dit heel gewoon en spreekt van een gezonde dorst. De een vindt iemand vanwege zijn vliegangst psychisch niet normaal, de ander kan zich er wel wat bij voorstellen en vindt het helemaal niet gek. De opvattingen van de omgeving Naast je eigen mening spelen ook opvattingen van de omgeving een rol. Zo kan het gebeuren dat het gedrag van Sigerd, een man met een verstandelijke beperking, binnen de ene woongroep wel en binnen de andere woongroep niet als afwijkend wordt bestempeld.

De opvattingen van de omgeving hebben meestal te maken met waarden en normen. Deze kunnen per cultuur behoorlijk van elkaar verschillen en tot allerlei meningen leiden over wat normaal of niet normaal is.

Sommige mensen zijn van mening dat een man niet handen mag schudden met een (vreemde) vrouw. In onze cultuur staan we vreemd te kijken als een man weigert de hand van een vrouw te schudden. Het zou ons mogelijk aan een vorm van smetvrees doen denken.

C 316

PY R

De situatie De beoordeling heeft ook te maken met de situatie waarin het gedrag vertoond wordt. Hetzelfde gedrag kan in de ene situatie wel en in de andere situatie niet als normaal beschouwd worden. Jezelf voor het hoofd stoten lijkt in een aantal situaties niet zo normaal. Bij het missen van een enorme kans of bij het intense verdriet bij het overlijden van iemand is het veel minder vreemd. Geen meetlat, wel enkele criteria Er bestaat niet echt een meetlat om de abnormaliteit van bepaald gedrag of van een psychisch probleem te stellen. Wel bestaat er een handboek waarin aangegeven staat aan welke criteria moet worden voldaan voor een bepaalde diagnose, zoals schizofrenie, depressiviteit en ADHD. Deze Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) komt later aan de orde.

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Naast deze diagnoses blijven er allerlei gedragingen waarvan het lastig is aan te geven of en in welke mate er sprake is van abnormaliteit of psychische nood. Het belangrijkste criterium is de mate waarin de persoon er in zijn dagelijkse leven last van heeft. Er wordt in dit verband ook gesproken over lijdensdruk en of er sprake is van beperkingen in het sociale of beroepsmatige functioneren. Dit eventuele lijden kan sterk gekoppeld zijn aan de situatie. Zo kan panische angst voor tramrails voor iemand in Amsterdam heel lastig zijn en voor iemand in Domburg nauwelijks problemen opleveren.

Psychische aandoening

De term psychische aandoening wordt gebruikt om een beschrijving te geven van een psychische en emotionele gesteldheid die het denken, voelen en handelen zodanig beïnvloeden dat men niet optimaal kan functioneren in het dagelijkse leven.

Helaas vormen psychische problemen nog steeds een taboe. Je vertelt wel in de klas dat je er vanmiddag niet bent omdat je naar de tandarts moet. Vrijwel niemand vertelt in de klas dat hij weg moet om naar de psycholoog te gaan voor gedragstherapie vanwege een fobie. Veel mensen proberen hun psychische leed te verbergen.

Taboe

PY R

Blauw Research heeft voor SIRE een onderzoek onder de bevolking gehouden en concludeert het volgende: • Als men een bekende in de directe omgeving heeft met een psychische aandoening, dan vinden vier op tien het moeilijk om over de aandoeningen met deze persoon te spreken (39%) • Men praat liever over andere dingen dan over de aandoening (52%) • En 42% praat meer met anderen dan met de persoon in kwestie over de aandoening • Zes op de tien Nederlanders die zelf een psychische aandoening hebben (gehad), hebben last (gehad) van vreemde reacties of uitlatingen van anderen (61%) • Ruim een kwart van de Nederlanders die zelf een psychische aandoening hebben (gehad) geeft aan hierdoor vrienden of kennissen verloren te hebben (28%).

Bron: Sire (2013).

317

PY R

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Voor de bewegingsagoog is het belangrijk signalen van psychisch lijden op te vangen. Om te bepalen of bepaald gedrag zorgelijk is, kun je de volgende vragen gebruiken: 1. Is het gedrag normaal, gezien de ontwikkelingsfase? Voorbeeld: met poep spelen is voor een 36-jarige man met een verstandelijke beperking en een ontwikkelingsleeftijd van ongeveer 2 jaar minder abnormaal dan het lijkt. Denken dat je superman bent, is als je 3 jaar bent niet zo vreemd, wel als je 25 bent. 2. Is er sprake van fixatie (blijven steken in een bepaalde ontwikkelingsfase) of van regressie (terugvallen naar een eerdere ontwikkelingsfase)? Voorbeeld van fixatie: fladderen en rondjes draaien is voor een peuter niet zo vreemd. Doet het kind dit echter op 8-jarige leeftijd nog steeds, dan wordt het toch wel opvallend. Durft een kind van 6 jaar niet uit het zicht van vader en moeder te spelen, dan is dit opmerkelijk. Voorbeeld van regressie: wordt een kind dat reeds zindelijk was plotseling weer onzindelijk, dan is deze terugval (regressie) iets wat aandacht behoeft. 3. Hoe vaak komt het gedrag voor? Hoe vaak bepaald gedrag zich voordoet, kan mede bepalend zijn voor de beoordeling van psychische problematiek of psychisch lijden. Zo maakt het uit of iemand elke dag een angstaanval krijgt of een keer in de twee jaar. Beschadigt iemand zich wekelijks door het krassen met scherpe voorwerpen in de arm of doet iemand dit hoogst zelden? 4. Hoe ernstig of intens is het gedrag? De ernst of intensiteit van het opvallende gedrag bepaalt mede of we iets als abnormaal betitelen. Kerft iemand met een scherp voorwerp een paar oppervlakkige krasjes in zijn arm of veroorzaakt hij in zijn hele arm flinke vleeswonden? Bezorgt iemand zich een zware hersenschudding door met het hoofd tegen de muur te bonken of trekt iemand zich een paar haren uit het hoofd? 5. Hoelang duurt het gedrag? Gedurende een korte periode somber zijn, is niet direct verontrustend. Het wordt zorgelijker als iemand gedurende een half jaar uitermate somber is. 6. Hoe uitgebreid is het gedrag? Dit heeft te maken met twee aspecten. Enerzijds met het aantal gedragsaspecten dat betrokken is bij het afwijkende gedrag (sociaal, emotioneel, cognitief, motorisch, bewustzijn), anderzijds met het aantal situaties waarin het gedrag voorkomt. Het is minder alarmerend wanneer iemand alleen angstig is in kleine ruimtes dan wanneer iemand in vrijwel alle situaties angstig reageert.

C 318

Lees de verdiepingsstof ‘Voorbeeld DSM-5 criteria stoornis van Gilles de la Tourette’.

Opdracht 8 Wat is normaal? Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Iedereen van het groepje bedenkt twee situaties van gedrag dat op de grens van normaal of abnormaal zit. b. Bespreek deze situaties met elkaar en bepaal of het al dan niet normaal gedrag betreft.

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

Opdracht 9 Beoordelen van gedrag

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bij de beoordeling of gedrag al dan niet normaal is, spelen onder andere de volgende factoren een rol: 1. je persoonlijke opvatting 2. de opvattingen van de omgeving 3. de situatie. Geef van elke factor een voorbeeld.

Opdracht 10 DSM-5 TR

a. Leg uit wat de DSM-5 TR is. b. Zoek op internet naar een psychische stoornis die beschreven is in de DSM-5 TR en noteer de criteria.

Opdracht 11 Ontwikkelingsleeftijd

Om te kunnen beoordelen of gedrag al dan niet normaal is, moet je onder andere naar de ontwikkelingsleeftijd kijken. a. Geef twee voorbeelden waaruit blijkt dat deze ontwikkelingsleeftijd hiervoor bepalend is. b. Geef een omschrijving van het begrip regressie. c. Geef een voorbeeld van regressie.

7.4 De continuïteitsgedachte en de evenwichtsgedachte

De continuïteitsgedachte Of mensen wel of niet psychisch gezond zijn, kun je aangeven met behulp van een geleidelijke schaal, die loopt van enorm psychisch gezond tot ernstig psychisch lijden. Zo’n geleidelijke of geleidende schaal wordt ook wel een continuüm genoemd. Vandaar dat men in dit verband spreekt van de continuïteitsgedachte.

PY R

Geen duidelijke grens In de vorige paragraaf is duidelijk gemaakt dat er geen duidelijke grens te trekken is tussen wat psychisch gezond (normaal) is en wat psychisch ongezond (abnormaal) is. Die grens kun je niet precies trekken. Je kunt niet simpelweg de Nederlandse bevolking indelen in twee groepen: aan de ene kant de mensen die psychisch gezond zijn en aan de andere kant de mensen bij wie sprake is van psychisch lijden. Om dit standpunt duidelijk te maken komen de continuïteitsgedachte en de evenwichtsgedachte aan de orde.

Enorm psychisch gezond (0)

Ernstig psychisch lijden (100)

De continuïteitsgedachte.

319

Neem bijvoorbeeld depressiviteit. Iedereen heeft weleens een periode waarin het allemaal niet zo lekker gaat. Dit kan je redelijk somber maken en mogelijk heb je minder zin om allerlei leuke dingen te ondernemen. Op de geleidende schaal ben je dan wat opgeschoven naar de rechterkant, naar de kant van het psychisch lijden. Dit wil nog niet zeggen dat je echt depressief bent. Bij de diagnose depressief komen nog wat meer kenmerken kijken, waarover later meer.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Stel dat bij twee mensen de diagnose depressief is gesteld, dan kan de ernst van hun depressie verschillend zijn. Ook dit kun je duidelijk maken aan de hand van de continuïteitsgedachte. Sommige mensen zijn zo depressief dat ze psychotische verschijnselen gaan vertonen. Ze zitten zo diep in de put, dat ze het gevoel voor de werkelijkheid kwijt zijn, dat ze dingen waarnemen die er niet zijn en dingen denken die niet reëel zijn. Over psychisch ziek zijn en psychisch lijden is veel geschreven. Het is veel moeilijker een omschrijving te vinden van wat men onder psychisch gezond verstaat. Professor P. Kuiper (psychiater) zegt hier het volgende over:

Wie psychisch gezond is, kan liefhebben, werken, leren en spelen. Tot dit liefhebben behoort ook: zichzelf liefhebben, zijn zelfwaardering op peil houden, zodat men zich goed voelt.

De evenwichtsgedachte Bij onze opvatting over psychisch lijden gaan we niet alleen uit van de continuïteitsgedachte, maar ook van de zogenaamde evenwichtsgedachte, de balans tussen draagkracht en draaglast.

Draagkracht

Draaglast

De evenwichtsgedachte.

Op deze manier kun je ook naar het psychisch lijden van mensen kijken. Er wordt van uitgegaan dat mensen psychisch uit evenwicht kunnen raken. Door bijvoorbeeld een of een aantal zeer nare (traumatische) ervaringen, kan iemand zodanig in de war raken dat hij zich psychisch ziek voelt en hulp nodig heeft. Maar, zoals bij de balk en de bank, iemand kan het evenwicht weer herstellen. Na verloop van tijd en mogelijk ook door professionele hulp, kan iemand zich weer beter gaan voelen en vindt hij zich weer psychisch gezond.

PY R

Bij de evenwichtsgedachte kun je eenvoudigweg denken aan een evenwichtsbalk of een bank. Je kunt tijdens het lopen over de balk of de bank in evenwicht blijven, maar ook uit evenwicht raken. Als je ervan afgevallen bent, kun je er weer opklimmen en opnieuw in evenwicht raken.

De evenwichtsgedachte gaat ervan uit dat iedereen uit evenwicht kan raken. Hierbij moet wel opgemerkt worden dat de een sneller uit zijn evenwicht is dan de ander. De een voelt zich vrij snel down, de ander bijna nooit. Het al dan niet snel uit evenwicht raken, heeft te maken met je psychische draagkracht. Iemand die stevig in zijn schoenen staat, raakt minder snel uit evenwicht dan iemand met een labiele persoonlijkheid. Tegenover draagkracht staat de

320

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

draaglast. De draaglast zou je kunnen omschrijven als de hoeveelheid psychische spanning of ellende die je te verdragen hebt. Als de draaglast groter wordt dan de draagkracht, raak je uit evenwicht.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De verschillen tussen mensen voor wat betreft de draagkracht en draaglast zijn groot. Sommige mensen staan om de een of andere reden stevig in hun schoenen. Ze hebben een grote draagkracht. Slechts door extreme omstandigheden, door een enorme psychische last, zijn ze uit hun evenwicht te brengen. Ze zijn dan eventueel tijdelijk aangewezen op hulp en na het herstel is er weer sprake van welbevinden. Daarnaast zijn er mensen die psychisch wat labiel zijn en bij wie de draagkracht maar net iets groter is dan de draaglast. Als de stress op de een of andere manier toeneemt, gaat het (weer) mis. Dit is de groep die herhaaldelijk hulp nodig heeft en geregeld terugkeert in de psychiatrie. Dan is er nog een groep die permanent in de psychiatrie verblijft. Dit zijn de chronisch psychiatrische patiënten. Zij zijn blijvend aangewezen op hulp, begeleiding en ondersteuning. Maar ook bij deze groep zul je ervaren dat psychisch ziek of gezond zijn geen vast gegeven is. Ook chronisch psychiatrische patiënten voelen zich de ene dag of periode beter dan de andere.

Uitbehandeld, maar niet opgegeven

Een aantal jaren geleden zond de NCRV onder deze titel een tweeluik uit over de Nederlands-Duitse psychiater Detlef Petry, die werkt op de langverblijfafdeling van het psychiatrisch ziekenhuis Vijverdal in Maastricht. Petry blijft zoeken naar de mens achter de psychiatrische patiënten. Hij behandelt hen als gelijkwaardig. Zijn deur staat altijd open voor een praatje en hij maakt uitstapjes met hen. Bovendien maakt hij zich hard voor een menselijke, normale leefomgeving. Uiteindelijk krijgt hij het voor elkaar dat het grote psychiatrische ziekenhuis plaatsmaakt voor kleinschalige woonvormen. Door de persoonlijke aandacht en huiselijke omgeving zie je dat mensen die soms hun hele leven al in de psychiatrie zitten, opleven.

Lees de verdiepingsstof ‘Stigma en stigmabestrijding’.

PY R

Opdracht 12 De continuïteitsgedachte

a. Leg de continuïteitsgedachte uit. b. Maak deze gedachte duidelijk aan de hand van een voorbeeld.

Opdracht 13 Eens gek, altijd gek Deze opdracht kun je het beste met een groepje of met de hele groep maken. Discussieer met elkaar over de stelling: eens gek, altijd gek. Bedenkt zowel argumenten voor als tegen de stelling.

Opdracht 14 Draaglast en draagkracht a. Leg de begrippen psychische draaglast en draagkracht uit.

321

322

nd er

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

PY R

C b. Maak deze begrippen aan de hand van een voorbeeld duidelijk.

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

Opdracht 15 Evenwichtsgedachte

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Leg de evenwichtsgedachte aan elkaar uit. b. Geef jullie mening over deze gedachte. c. Bespreek met elkaar of je denkt dat ook jij uit evenwicht kunt raken en welke factoren hierbij dan een rol spelen.

7.5 Het ontstaan van psychische problemen

De psychiatrie is een wetenschap, maar dat betekent niet dat het in alle gevallen duidelijk is welke factoren een rol spelen bij het ontstaan van bepaalde psychiatrische stoornissen. De meningen over de oorzaak van verschillende psychische stoornissen lopen uiteen. Sommige wetenschappers leggen de nadruk op sociale factoren en andere op neurologische factoren. Er is wel een verschuiving waar te nemen. Vroeger lag het accent wat meer op sociale factoren, zoals het gezin en de opvoeding. De oorzaak van autisme werd gezocht bij koele, kille, intellectuele ouders (de zogenaamde ‘koelkastmoeder’). Schizofrenie zou het gevolg zijn van abnormale communicatiepatronen in het gezin en depressiviteit ontstond als gevolg van traumatische ervaringen. Nu lijkt de biologische psychiatrie terrein te winnen. Steeds meer stoornissen worden verklaard door erfelijke factoren en het disfunctioneren van de hersenen. Bij dit laatste wordt ervan uitgegaan dat psychische problemen berusten op een verstoring van de aanmaak en de uitwisseling van neurotransmitters. Neurotransmitters zijn chemische stoffen die de overdracht van prikkels tussen de hersencellen onderling regelen. Zo zou er bij mensen die last hebben van psychoses te veel dopamine (neurotransmitter) aanwezig zijn.

Bekijk het filmpje ‘Zelfbewuste hersenen’.

Anorexia nervosa is een hersenziekte

PY R

In het Franse parlement werd een wetsontwerp behandeld waarin het aanzetten tot anorexia zou worden bestraft met maximaal drie jaar gevangenisstraf en 50.000 euro boete. Ook de Britse artsenvakbond heeft het verband gelegd tussen abnormaal dunne modellen en het ontstaan van eetstoornissen. Iedereen lijkt opeens te geloven in de mythe dat je anorexia krijgt door het te zien. Alle symptomen wijzen erop dat het een ziekte van de hypothalamus is. Naast de eetstoornissen en gewichtsverlies stopt de menstruatie, zijn de spiegels van de geslachtshormonen verlaagd, vermindert het libido, is de schildklierfunctie verlaagd, werkt de bijnier harder, en zijn er stoornissen in de waterbalans en in het dag-nachtritme. Bron: Swaab, D. (2010).

323

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Genen en omgeving

In het merendeel van de gevallen lijkt het erop dat meerdere factoren een rol spelen. Zo kan het gaan om de interactie tussen aanleg en omgevingsfactoren, zoals volgens psychiater Kahn het geval is bij schizofrenie en dementie.

Kortom, genetische factoren spelen een belangrijke rol bij het ontstaan van de ziekte van Alzheimer. Niet alleen dat, wanneer iemand drager is van een specifieke genetische variatie wordt de kans op de ziekte vier tot vijf keer zo groot. Zijn dij gedoemd te dementeren? Nee, natuurlijk.

Gedurende de loop van de studie waren bij iets minder dan 300 van de 2000 personen verschijnselen van de ziekte van Alzheimer aan het licht gekomen. De kans daarop bleek echter sterk afhankelijk van de mate van fysieke activiteit die men had ontplooid en het dieet dat was gevolgd. Bij de fysiek meest actieve groep was de kans om de ziekte van Alzheimer te ontwikkelen met de helft afgenomen en zelfs bij matig actieve deelnemers was het risico met een derde gereduceerd. De combinatie van een gezond eetpatroon en fysieke activiteit verkleinde de kans op de ziekte van Alzheimer met meer dan 60 procent. Bron: Kahn, R. (2011).

PY R

Factoren bij ontstaan psychische stoornissen De belangrijkste factoren die een rol spelen bij het ontstaan van psychische stoornissen zijn: • psychosociale factoren • traumatische ervaringen • relationele factoren • opvoeding en gezinsfactoren • cultureel-maatschappelijke factoren • aanlegfactoren • erfelijkheid • persoonlijkheid, temperament • organische factoren • lichamelijke factoren • biochemische en hormonale factoren. Psychosociale factoren Traumatische ervaringen zijn zeer ingrijpende, negatieve ervaringen, zoals het verlies van een dierbaar iemand, een overval of verkrachting. Bij relationele factoren kun je denken aan echtscheiding of burenruzie. Opvoeding en gezinsfactoren zijn bijvoorbeeld pedagogisch-affectieve verwaarlozing of mishandeling. Onder cultureel-maatschappelijke factoren vallen bijvoorbeeld werkeloosheid of het behoren tot een bepaalde etnische minderheid.

324

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Aanlegfactoren Erfelijke factoren spelen bij veel psychische problemen een rol. Dit geldt onder andere voor depressiviteit, schizofrenie, ADHD, autismespectrumstoornis en verslavingsstoornissen. Ook persoonlijkheidskenmerken of een bepaald temperament kunnen een rol spelen bij het ontstaan van psychische problemen. De een is van jongs af aan al snel op de teentjes getrapt en verongelijkt, terwijl de ander zich al op jonge leeftijd druk maakt over van alles en een derde wekt een uitermate rustige indruk.

Erfelijke aanleg verhoogt kans op ADHD

ADHD ontstaat als gevolg van een neurobiologische stoornis in de hersenen. De precieze oorzaak is nog niet bekend. Erfelijke aanleg verhoogt de kans op ADHD. Broertjes en zusjes van kinderen met ADHD hebben twee- tot driemaal zo hoge kans ADHD te krijgen als kinderen uit een gezin waar geen ADHD voorkomt. Daarnaast kan prenatale blootstelling aan nicotine en alcohol het risico op ADHD verhogen.

Organische factoren Bij lichamelijke factoren kun je denken aan een ingrijpende lichamelijke ziekte, maar ook aan een lichamelijke beperking. Bij biochemische factoren is er sprake van een afwezigheid of juist overmatige aanwezigheid van een bepaalde stof in het lichaam. Hierbij moet vooral gedacht worden aan de neurotransmitters die in onze hersenen de boodschappen overbrengen van de ene zenuw naar de andere. Het niet goed functioneren van neurotransmitters kan leiden tot disfunctioneren van hersenen en tot bepaald gedrag. In het voorbeeld van ADHD wordt gesproken over een neurobiologische stoornis. Bij de invloed van hormonen kun je onder andere denken aan de postnatale depressie.

Ook hier blijkt weer dat het niet om één oorzaak gaat, maar dat er meerdere factoren een rol kunnen spelen bij deze aandoening.

Bij alle processen die te maken hebben met de maandelijkse cyclus, spelen twee hormonen een belangrijke rol: oestrogeen en progestageen (progesteron). In de eerste helft van de cyclus overheerst het oestrogeen. In de tweede helft van de cyclus het progesteron. Er hoeft maar iets mis te gaan in de samenwerking en er ontstaan menstruatiestoornissen. Een (relatief) tekort aan progesteron kan aanleiding geven tot alle verschijnselen, die bij elkaar PMS worden genoemd. Het is dus logisch, dat je deze verschijnselen zou kunnen tegengaan met een paar tabletjes van de stof, waarvan het lichaam zelf te weinig aanmaakt.

PY R

Postpartum depressie

325

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bron: Kraamtranen (z.d.).

Ondanks het feit dat het verleidelijk is om een postpartum depressie (PPD) alleen te wijten aan een daling van hormoonspiegels, kunnen verscheidene andere factoren een rol spelen, zoals een stressvolle gebeurtenis, depressie vroeger, stemmingsstoornissen in de familie of een te traag werkende schildklier.

Anorexia nervosa Als voorbeeld van dat er meestal meerdere factoren een rol spelen, wordt nader ingegaan op de oorzaken van anorexia nervosa. Hierbij de opmerking dat de wetenschap op dit punt verdeeld is.

Verklaring voor anorexia

Vaak wordt er gezocht naar één verklaring voor anorexia, maar die is er simpelweg niet.

De eetstoornis wordt veroorzaakt door verschillende factoren, vaak in combinatie van meerdere factoren. Zo kun je er bijvoorbeeld aanleg voor hebben, maar een ingrijpende gebeurtenis zorgt er uiteindelijk voor dat de stoornis zich ontwikkelt. De belangrijkste factoren zijn biologische, psychische en omgevingsfactoren.

Psychische factoren en omgevingsfactoren De belangrijkste psychische factoren die de kans op anorexia vergroten: • Een negatief zelfbeeld en perfectionisme; • Vermijdende karaktertrekken; • Extreme focus op het lichaam en extreme faalangst; • Veel stress of ingrijpende gebeurtenissen: verhuizingen, scheidingen, gepest worden, het overlijden van een belangrijk persoon, seksueel misbruik, etc.; • Veel nadruk op het uiterlijk en gewicht vanuit je directe omgeving; • Moeite om over emoties te praten. Als er thuis bijvoorbeeld niet over gevoelens gepraat wordt, kun je andere manieren zoeken om de emotionele spanningen kwijt te raken.

PY R O

Biologische factoren Komen er eetstoornissen in je familie voor? Dan is het risico op een eetstoornis groter. Ook als een van je ouders een angststoornis heeft (gehad), vergroot dit de kans op een eetstoornis. Ook komen er bepaalde stofjes vrij in de hersenen die invloed hebben op je stemming. Als de regulatie hiervan niet goed verloopt, vergroot zich de kans op een depressie. In sommige gevallen is de depressie een van de oorzaken. Vandaar dat antidepressiva soms ook wordt voorgeschreven aan mensen met een eetstoornis.

Bron: Changes GGZ (z.d.).

326

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

Er worden verschillende factoren genoemd die een rol spelen bij anorexia nervosa:

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

1. erfelijkheid en genen Uit onderzoek blijkt dat de kans op anorexia veel groter is wanneer deze ziekte binnen je familie al voorkomt. Door recent onderzoek is het vermoeden ontstaan dat er genetische aanleg bestaat voor (vr)eetbuien. 2. biologische factoren Hierbij moet vooral gedacht worden aan het onvoldoende functioneren van bepaalde neurotransmitters (serotonine) en bepaalde hersengebieden (hypothalamus).

3. lichamelijke aanleg Je kunt hierbij denken aan de aanleg die soms voorkomt voor overgewicht. Vervolgens kan anorexia ontstaan als gevolg van overdreven lijnen, waardoor er een soort van fixatie op gewicht ontstaat.

Op steeds jongere leeftijd krijgen meisjes mee dat dun goed is en dik slecht. Natuurlijk wil ieder meisje mooi zijn en er graag bijhoren, dus gaat zij op steeds jongere leeftijd letten op haar lichaam en gewicht. Een meisje van 12 dat besloten heeft op dieet te gaan, vormt geen uitzondering meer. Het gaat niet alleen om de modewereld, maar ook om de sportwereld. Binnen sommige takken van sport speelt gewicht en/of uiterlijk een belangrijke rol. Binnen die takken van sport lijkt anorexia meer voor te komen. Je kunt hierbij denken aan judo, dans, turnen en wielrennen.

PY R

4. het schoonheidsideaal Hierbij moet je denken aan het westers schoonheidsideaal van slank zijn.

5. opvoeding Vaak wordt bij psychische problemen direct gekeken naar de thuissituatie of de ouders. Bepaalde gezinsfactoren kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van een eetstoornis. Je kunt hierbij denken aan scheiding, ruzie, slechte sfeer, accent op presteren en seksueel misbruik.

327

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Anorexia en persoonlijkheid

6. persoonlijkheidsfactoren Regelmatig wordt de rol van de persoonlijkheid beschreven. Deze zou bij anorexia een rol spelen. Het gaat hierbij vaak om meisjes die erg perfectionistisch zijn, willen voldoen aan verwachtingen, moeite hebben om hun emoties te uiten, faalangstig en onzeker zijn.

Introverte (anorexia nervosa), extraverte (boulimia nervosa), overgevoelige, intelligente en instabiele mensen met een perfectionistische en prestatiegerichte inslag die ‘doen’ en ‘zijn’ met elkaar verwarren, onzeker zijn, afhankelijk zijn van de mening van anderen, zich neigen aan te passen en veel verantwoordelijkheidsgevoel hebben … lopen aanzienlijk meer risico om een eetstoornis te ontwikkelen dan bijvoorbeeld het tegenovergestelde persoonlijkheidstype. Bron: Human Concern (z.d.).

er nd Zo

PY R

7. irrealistisch lichaamsbeeld Bij veel meisjes met anorexia is sprake van een irrealistisch of verwrongen lichaamsbeeld. Ze zien zichzelf als veel dikker dan dat ze in werkelijkheid zijn.

Lees de verdiepingsstof ‘Vaktherapie bij een eetstoornis’.

328

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

Opdracht 16 Aanleg of omgeving

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Kom met elkaar tot een lijstje met vijf psychische problemen. b. Bespreek bij alle vijf de psychische problemen of jullie van mening zijn dat de oorzaak meer gezocht moet worden aan de aanlegkant (nature) of aan de kant van de omgeving (nurture).

Opdracht 17 Schizofrenie

a. Schizofrenie is een psychotische stoornis, waarbij je onder andere last hebt van het horen van stemmen. Welke factoren denk jij dat een rol spelen bij deze aandoening? b. Zoek op internet of het klopt wat jij dacht. Bekijk het filmpje ‘Zelfbewuste hersenen’.

c. Bekijk het filmpje. Waar zijn ze in dit onderzoek naar op zoek?

Opdracht 18 De belangrijkste factoren Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

De belangrijkste factoren die een rol spelen bij het ontstaan van psychische stoornissen zijn: 1. psychosociale factoren – traumatische ervaringen – relationele factoren – opvoeding- en gezinsfactoren – cultureel-maatschappelijke factoren. 2. aanlegfactoren – erfelijkheid – persoonlijkheid, temperament. 3. organische factoren – lichamelijke factoren – biochemische en hormonale factoren.

PY R

Bespreek met elkaar elke factor (ook de subfactoren) en geef elkaar voorbeelden van op welke manier die factor een rol kan spelen bij het ontstaan van psychische stoornissen.

Opdracht 19 Hersenziekte Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Discussieer met elkaar over de stelling: anorexia nervosa is een hersenziekte!

329

Opdracht 20 Anorexia nervosa

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar de factoren die volgens jullie een rol spelen bij het ontstaan van anorexia nervosa. b. Kom met elkaar tot een top drie van belangrijkste factoren. c. Vergelijk jullie top drie met die van een ander groepje.

7.6 Algemeen psychopathologische verschijnselen Het geheel zelfstandig stellen van diagnoses behoort niet tot het takenpakket van de bewegingsagoog. Meestal wordt de diagnose gesteld op grond van uitgebreide observaties en eventueel tests. Dit gebeurt door een multidisciplinair of interdisciplinair team. Zoals het woord al zegt, zitten daar mensen in vanuit verschillende disciplines. In de psychiatrie kunnen dat zijn een psychiater, psycholoog, maatschappelijk werker en verschillende therapeuten. Het kan zijn dat je als bewegingsagoog deel uitmaakt van een dergelijk team en dat je door observaties een bijdrage levert aan de diagnose. Ook als dit niet het geval is, blijft goed observeren belangrijk voor het werk van een bewegingsagoog. Door te observeren bepaal je de beginsituatie, peil je de reacties van deelnemers en constateer je eventuele gedragsveranderingen.

De psychiatrie heeft zo zijn eigen wijze van observeren. Psychologen en psychiaters kijken meestal naar een aantal gedragsaspecten. Deze aspecten zijn eveneens belangrijk voor de bewegingsagoog en dat is dan ook de reden waarom we hier een soort ‘psychiatrie-kapstok’ presenteren.

Deze gedragsaspecten worden psychopathologische verschijnselen genoemd. Dit lijkt een ingewikkelde term. Het begrip pathologie betekent ziekteleer. In dit geval gaat het dus om ziekteverschijnselen in de psyche.

PY R

Binnen de psychiatrie probeert men een beeld te krijgen van de cliënt door de volgende gedragsaspecten te observeren: • het bewustzijn • de zelfbeleving en de beleving van de werkelijkheid • de waarneming • het denken • de communicatie • de stemming • de motoriek en het handelen.

Bewustzijn Bij veel psychische aandoeningen zien we dat het bewustzijn van mensen anders is. Mensen zijn afwezig, suf, dromerig, staren voor zich uit en hebben moeite zich te concentreren. In de psychiatrie probeert men een indruk te krijgen van het bewustzijn, de mate van helderheid, de aandacht en de concentratie.

330

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

Zo kan er sprake zijn van bewustzijnsvernauwing, een verlaagd bewustzijn of een psychische shock. In het geval van een psychische shock is de persoon gedesoriënteerd, vrijwel onbereikbaar en reageert hij traag als gevolg van een traumatische ervaring.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Zelfbeleving, beleving van de werkelijkheid Bij zelfbeleving en de beleving van de werkelijkheid gaat het erom hoe mensen zichzelf beleven. Hebben ze een reëel beeld van zichzelf? Bij sporten bewegingsactiviteiten kan het opvallen dat iemand zichzelf overschat of juist onderschat. Binnen de bewegingsagogie gaat het vooral om de lichaamsbeleving. Bij de meer ernstige psychische stoornissen (onder andere de psychose) komt het voor dat mensen zichzelf of delen van zichzelf als vreemd ervaren en ook de wereld om hen heen als vreemd ervaren. Het is voor hen niet meer duidelijk wat werkelijkheid en wat fantasie is. Waarneming Het is belangrijk te achterhalen of iemand nog wel helder waarneemt en wat hij waarneemt. Het is een bekend verschijnsel dat je waarneming verandert als je heel angstig, dronken of stoned (LSD) bent. Ook bij psychische stoornissen zie je deze veranderingen. De bekendste zijn de hallucinaties. Hierbij is sprake van waarnemingen die er niet zijn en waarvoor in de buitenwereld geen aanleiding bestaat (perceptie zonder object). Denken Onder invloed van psychische spanningen kan het denken aangetast worden. Je hebt meer moeite met concentreren, het geheugen laat je in de steek, je bent minder vindingrijk en je kunt het benul voor tijd of voor plaats kwijt zijn. Voorbeelden zijn: wanen (rotsvaste foutieve gedachten), obsessies (dwanggedachten) en stoornissen in de oriëntatie (tijd, plaats, personen).

Stemming Het zal duidelijk zijn dat bij mensen die in psychische nood verkeren, de stemming veranderd is. Mensen die depressief zijn, hebben een heel sombere stemming. Bij mensen met schizofrenie zien we dat de emoties minder heftig zijn (affectvervlakking). Bij andere aandoeningen is sprake van gevoelloosheid of juist van heftige emotionele reacties. Tijdens sporten bewegingssituaties kun je een aardig beeld krijgen van de emoties van mensen. Belangrijke momenten zijn reacties op lukken (succes) of mislukken (falen).

PY R

Communicatie Bij verschillende psychische problemen vallen communicatie- of taalstoornissen op. Zo zie je dat mensen steeds weer bepaalde woorden of zinnen herhalen. Dit wordt persevereren genoemd. Bij dementie zie je op een gegeven moment afasie optreden en bij mensen met autisme valt het napraten (echolalie) en het gebruik van eigen, verzonnen woorden (neologismen) op. Sommige mensen beginnen als gevolg van psychische spanning hevig te stotteren of komen niet meer uit hun woorden.

331

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 21 SGLVG

Motoriek en handelen Aangezien we ervan uitgaan dat bewegen gedrag is, komen psychische problemen ook naar voren in de motoriek en het handelen van mensen. Zo kunnen mensen minder initiatief nemen, dwanghandelingen vertonen of juist hyperactief zijn. Dit laatste zie je bij mensen die manisch zijn of bij mensen die last hebben van ADHD.

Opdracht 22 Begrippen

Geef een omschrijving van de volgende begrippen en geef aan bij welk gedragsaspect het begrip behoort: • hallucinatie • gedesoriënteerd • waan • echolalie • affectvervlakking • bewustzijnsverlaging.

7.7 Indeling van psychische stoornissen

C 332

PY R

DSM-5 TR De indeling van psychische stoornissen gebeurt op grond een systeem dat afgekort DSM wordt genoemd. Deze afkorting staat voor Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Regelmatig verschijnt er een nieuwe versie. De laatste versie is eind 2022 verschenen en dat is de DSM-5 TR. Ten opzichte van de vorige versie zijn er geen grote veranderingen doorgevoerd. Een aantal jaren geleden, bij de overgang van de DSM-4 naar DSM-5, was dit wel het geval. Zo vervielen stoornissen als Asperger en PDD-NOS. Men onderscheidt nu alleen nog de autismespectrumstoornis.

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Categorieën psychische stoornissen In de DSM-5 TR zijn alle psychische stoornissen ondergebracht in een aantal categorieën. De voor de bewegingsagoog belangrijkste categorieën zijn: • neurobiologische ontwikkelingsstoornissen • schizofreniespectrum- en andere psychotische stoornissen • bipolaire-stemmingsstoornissen • depressieve-stemmingsstoornissen • angststoornissen • obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen • somatische-symptoomstoornissen en verwante stoornissen • voedings- en eetstoornissen • disruptieve, impulsbeheersing- en andere gedragsstoornissen • middelgerelateerde en verslavingsstoornissen • neurocognitieve stoornissen • persoonlijkheidsstoornissen.

Neurobiologische ontwikkelingsstoornis Hierbij gaat het om aandoeningen met een duidelijk neurobiologische basis. Je moet hierbij denken aan het niet goed functioneren van delen van de hersenen en/of de neurotransmitters. De belangrijkste stoornissen uit deze categorie zijn: • autismespectrumstoornis • aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitstoornis (ADHD).

Bipolaire-stemmingsstoornissen Voorheen werd geen onderscheid gemaakt tussen deze stoornissen en de depressieve-stemmingsstoornis. Het gaat bij deze mensen om een stoornis in de gemoedstoestand, in de stemming. Bij deze aandoening vertoont iemand zowel periodes met een zeer sombere stemming, als periodes met een zeer uitgelaten, te uitbundige stemming.

PY R O

Schizofreniespectrum- en andere psychotische stoornissen Deze categorie werd voorheen psychotische stoornissen genoemd. Iemand die psychotisch is, is het gevoel voor de werkelijkheid kwijt. Hij kan dingen horen of zien die er in werkelijkheid niet zijn of hij kan zeer vreemde gedachten hebben. Meestal is normaal contact erg moeilijk en is het denken erg verward. Het is een voor de persoon zeer beangstigende toestand. Voorbeelden zijn: • schizofreniforme stoornis • schizoaffectieve stoornis • waanstoornis.

Depressieve-stemmingsstoornissen Ook hierbij gaat het om een stoornis van de stemming, maar in dit geval met name om een heel sombere stemming. Het belangrijkste voorbeeld uit deze categorie is de depressieve stoornis.

333

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Angststoornissen In de vorige versie vormden deze stoornissen nog een categorie met de dwangstoornissen. Bij angststoornissen staat de angst (bezorgdheid, nervositeit) centraal en de manier waarop de persoon met die angst omgaat. De persoon staat te angstig in het leven en het kost heel veel energie om met deze angst om te gaan. Men probeert vaak de angst te vermijden (fobieën). Enkele voorbeelden zijn: • specifieke fobie • sociale-angststoornis • paniekstoornis.

Obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen Bij deze stoornissen speelt meestal ook angst een belangrijke rol. Men gaat alleen anders met die angst om. In dit geval probeert men vooral door dwangmatig te denken en te handelen de angst te bezweren. Enkele voorbeelden zijn: • obsessieve-compulsieve stoornis • verzamelstoornis. Somatische-symptoomstoornissen en verwante stoornissen Hierbij gaat het om lichamelijke aandoeningen, veroorzaakt of verergerd door psychische factoren. De psychische problematiek wordt op de een of andere manier lichamelijk (somatisch) geuit. Het gaat om menselijk leed dat vertaald wordt in fysieke pijn en/of onvermogen. Enkele voorbeelden zijn: • conversiestoornis • psychische factoren die somatische aandoeningen beïnvloeden (maagzweer, eczeem).

Voedings- en eetstoornissen Bij deze aandoening zijn de veranderingen van het eetpatroon het meest opvallend. Meestal gaat dit ook gepaard met gewichtsverandering. De bekendste voorbeelden zijn: • anorexia nervosa • boulimia nervosa.

PY R

Disruptieve, impulsbeheersing- en andere gedragsstoornissen In de vorige versie werden de stoornissen in de impulsbeheersing samen met de verslavingsstoornissen genomen. Het meest opvallende kenmerk is dat iemand zijn gedrag niet goed kan reguleren, zijn impulsen niet goed kan bedwingen. Nu vormen ze een categorie met een aantal andere gedragsstoornissen, zoals: • oppositionele opstandige stoornis (ODD) • pyromanie. Middelgerelateerde en verslavingsstoornissen Centraal bij deze stoornis staat de afhankelijkheid van een bepaalde stof (nicotine, cafeïne, alcohol, drugs) of van een bepaalde handeling (gokken, hardlopen). Voorbeelden zijn: • stoornis in alcoholgebruik • stoornis in cannabisgebruik.

334

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

Neurocognitieve stoornissen Deze categorie werd voorheen benoemd met dementie. Hierbij gaat het om een abnormale achteruitgang van de cognitieve functies. De belangrijkste voorbeelden zijn: • ziekte van Alzheimer • vasculaire neurocognitieve stoornis.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Persoonlijkheidsstoornissen Bij persoonlijkheidsstoornissen gaat het om eigenaardigheden in de persoonlijkheid van mensen. Om uiteenlopende redenen gaan deze mensen meestal op een aparte, starre wijze om met anderen. Ze hebben vaak een aparte kijk op de wereld en tonen hun emoties opvallend anders dan gebruikelijk. Vrijwel altijd leidt dit tot forse sociale botsingen en problemen. Belangrijke voorbeelden zijn: • borderline-persoonlijkheidsstoornis • narcistische-persoonlijkheidsstoornis.

Opdracht 23 Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen

a. Zoek op internet naar wat er verstaan wordt onder een neurobiologische ontwikkelingsstoornis. b. Geef twee voorbeelden van een dergelijke stoornis.

Opdracht 24 Angststoornissen

a. Zoek op internet naar wat er verstaan wordt onder een angststoornis. b. Geef drie voorbeelden van een dergelijke stoornis. c. Zoek van een van deze drie stoornissen naar de DSM-5 TR-criteria en noteer deze criteria.

Opdracht 25 Presentatie psychische stoornis

a. b. c. d.

PY R

Deze opdracht kun je het beste in groepjes met de hele groep maken. Verdeel (een aantal van) de volgende psychische stoornissen over de groepjes: • schizofreniespectrum- en andere psychotische stoornissen • bipolaire-stemmingsstoornissen • depressieve-stemmingsstoornissen • obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen • somatische-symptoomstoornissen • voedings- en eetstoornissen • disruptieve, impulsbeheersing- en andere gedragsstoornissen • middelgerelateerde en verslavingsstoornissen • neurocognitieve stoornissen • persoonlijkheidsstoornissen. Zoek op internet naar wat er verstaan wordt onder de betreffende stoornis. Geef twee voorbeelden van een dergelijke stoornis. Zoek van een van deze stoornissen naar de DSM-5-criteria en noteer deze criteria. Presenteer het resultaat aan de groep.

335

Opdracht 26 Leerdoelen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Je kunt omschrijven wanneer er sprake is van een psychisch probleem.

Je kunt de continuïteitsgedachte en de evenwichtsgedachte omschrijven.

Je kunt de factoren die een rol spelen bij het ontstaan van psychische problemen/stoornissen beschrijven.

Je kunt de belangrijkste algemene psychopathologische verschijnselen beschrijven.

Je kunt de indeling in psychische stoornissen beschrijven.

7.8 Verdiepingsstof - e-health

E-health staat voor elektronische gezondheid, oftewel zorg via internet. Steeds meer aandacht gaat uit naar zogeheten ‘blended care’, waarbij reguliere face-to-face-gesprekken gecombineerd worden met online-interventies, zoals chat, beeldbellen, online behandelmodules en online inzage in het eigen gezondheidsdossier. Daarnaast doet ook de mobiele revolutie haar intrede in de zorg, ook wel ‘m-Health’ genoemd. Hierdoor kan een patiënt niet alleen tijd, maar ook plaats-onafhankelijk zorg gebruiken via een tablet of smartphone. Het kabinet financiert ook anonieme e-mental health. Daarmee kunnen mensen geholpen worden die bijvoorbeeld uit schaamte niet makkelijk contact zoeken met hulpverleners.

PY R

Betaalbaar en toegankelijk Voor GGZ Nederland is e-health een van de belangrijke pijlers voor het betaalbaar en toegankelijk houden van geestelijke gezondheidszorg voor een brede doelgroep. GGZ Nederland heeft in samenwerking met tien ggz lidinstellingen een analyse gemaakt van de verwachte kosten en baten van e-health. Daarnaast organiseert GGZ Nederland met regelmaat netwerkbijeenkomsten voor haar leden om kennis en ervaring uit te wisselen rondom de ontwikkeling en implementatie van e-health. De meest actuele informatie hierover is te vinden op GGZ Connect. In vergelijking met andere Europese landen wordt de Nederlandse ggz als koploper gezien als het gaat om de ontwikkeling van e-mental health. In dit kader heeft GGZ Nederland een factsheet ‘e-mental health in the Netherlands’ ontwikkeld. Bekijk het filmpje ‘E-health | uitgelegd’. Bron: GGZ Nederland (z.d.).

336

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

7.9 Verdiepingsstof - Voorbeeld DSM-5 TR-criteria stoornis van Gilles de la Tourette

a. Zowel multiple motorische als een of meer vocale tics zijn op een bepaald moment tijdens de ziekte aanwezig geweest, hoewel niet noodzakelijkerwijs tegelijkertijd.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

b. De tics kunnen in frequentie toe- en afnemen, maar zijn aanwezig gedurende meer dan een jaar sinds het begin van de tics. c. Begint voor de leeftijd van 18 jaar.

d. De stoornis kan niet worden toegeschreven aan de fysiologische effecten van een middel (zoals cocaïne) of een somatische aandoening (zoals de ziekte van Huntington, postvirale encefalitis). Bron: Association, A. P. (2022).

7.10 Verdiepingsstof - Stigma en stigmabestrijding Stigmatisering van psychiatrische patiënten resulteert in achterstelling in professionele, interpersoonlijke en sociale situaties.

Sociaal-psychologisch is het op te vatten als stereotypen en vooroordelen op grond van een gemakzuchtige neiging tot sociale categorisering.

Stigmatisering is gebaseerd op globale zwart-witte, meestal foutieve opvattingen met een sterk negatief gevoelsmatige lading.

Bij vooroordelen ten aanzien van psychiatrische patiënten is altijd een drietal dimensies in het spel.

De tweede dimensie heeft te maken met wanorde, verwaarlozing, openbare-ordeproblemen, die aan psychiatrische patiënten worden toegeschreven. Heropvoeding en tucht zouden daarom in de bejegening van ex-psychiatrische patiënten een grote rol moeten spelen. Dit vooroordeel klinkt ook door in de vaak gehoorde roep om dwangbehandeling.

PY R

Ten eerste worden psychiatrische patiënten gevaarlijk en onberekenbaar geacht, zodanig dat men hen wil uitsluiten uit het maatschappelijk leven. Dit geeft ook aan dat men een gesloten opname vaak als een oplossing ziet.

Ten slotte is er nog een derde dimensie, de compassie, die te maken heeft met de eigen angst psychiatrisch ziek te worden en dus ook met de psychiatrische patiënt als slachtoffer, waarmee men mededogen heeft. Bron: Psychiatrienet (z.d.).

337

7.11 Verdiepingsstof - Vaktherapie bij een eetstoornis

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In vaktherapie staat niet het praten centraal, maar het ervaren en handelen. De vaktherapeut zal zich met name richten op de manier waarop jij jouw lichaam bekijkt, beoordeelt en beleeft en op de manier waarop je jouw emoties reguleert.

De vaktherapeut heeft veel aandacht voor jouw lichaamsbeleving: hoe kijk je naar jezelf, wat vind je niet mooi aan je lichaam en waar ben je tevreden over? Door middel van rollenspellen in dramatherapie, het maken van gipsafdrukken in beeldende therapie of het kijken in de spiegel naar lichaamsdelen die jij wel mooi vindt bij psychomotorische therapie leer je om het beeld in jouw hoofd te toetsen aan de realiteit. Omdat eten in nauwe relatie staat tot emoties, zal de vaktherapeut samen met jou kijken naar andere manieren om je emoties te uiten dan door middel van eten of lijnen. Je leert jouw emoties te herkennen en te uiten op een adequate manier, door middel van muziek, beweging, beeldend werk of rollenspellen. Daarnaast kan de vaktherapeut met je stilstaan bij welke eisen jij aan jezelf stelt. Misschien vind je dat je alles perfect moet doen of overal de controle over moet houden. Met gerichte werkvormen kun je ervaren wat er gebeurt als je de controle probeert los te laten.

In psychomotore therapie kun je daarnaast ontdekken hoe je op een gezonde manier beweegt. Misschien is bewegen voor jou een drang die je jezelf oplegt of misschien heb je al te lang te weinig beweging. De psychomotore therapeut kan je laten ervaren hoe je een gezond bewegingspatroon ontwikkelt, waarbij plezier voorop staat. Bewegen in groepen vermindert het isolement en kan steun en herkenning geven. Zo kun je een nieuwe levensstijl ontwikkelen die je ook kunt volhouden als de behandeling beëindigd is.

Behandeltraject en werkwijze Behandeling bij eetstoornissen kan plaatsvinden in een kliniek, op ambulante basis of bij een zelfstandig gevestigde vaktherapeut. In de meeste gevallen is er sprake van een multidisciplinaire behandeling en heb je behalve vaktherapie nog andere vormen van behandeling.

PY R

Omdat de ernst van een eetstoornis erg kan verschillen, kan ook de behandelduur erg variëren. Als richtlijn kun je denken aan een behandelduur van 6 maanden. Wanneer is vaktherapie niet geschikt? Als jouw eetstoornis nog heel erg op de voorgrond staat, bijvoorbeeld als je ernstig ondergewicht hebt of vaak overgeeft, is vaktherapie nog niet geschikt voor je. Als eenmaal jouw gewicht weer meer op orde is, kun je een vaktherapeutische behandeling starten. Bron: Federatie voor Vaktherapeutische Beroepen (z.d.).

338

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

7.12 Begrippen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Compulsie Dwanghandeling.

Ambulante zorg Zorg die gegeven wordt door een zorgverlener, die van adres naar adres gaat om zorg te verlenen bij zijn of haar cliënten.

Draagkracht Hoeveel jij kunt hebben en hoe jij met stress om kunt gaan. Draaglast De hoeveelheid druk, zorg, stress die je ervaart.

E-health Het gebruik van informatie- en communicatietechnologie in de zorg. Intramurale zorg Zorg die verleent wordt in een instelling.

Neurotransmitter Chemische stof die voor de prikkeloverdracht tussen hersencellen zorgt.

Obsessie Dwanggedachte.

PAAZ Psychiatrische afdeling van een algemeen ziekenhuis.

PY R

Postpartum Na de bevalling.

PI-school Pedologisch-instituutscholen.

Psychopathologie De leer van de psychische ziekte of van de handelingen en ervaringen die kunnen wijzen op een psychische ziekte of handicap. Zelfregie Het vermogen om je eigen leven en noodzakelijke ondersteuning te regelen en het praktische vermogen om jezelf te redden. ZMOK Zeer Moeilijk Opvoedbare Kinderen.

339

340

nd er

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

PY R

C ZMOLK Zeer Moeilijk Opvoedbare en (moeilijk) Lerende Kinderen.

nd er

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

PY R

Thema 7 Inleiding in de psychiatrie

341

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

THEMA 8 PSYCHISCHE PROBLEMEN

PY R

Inhoud thema • Angststoornissen • Obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen • Schizofreniespectrum- en andere psychotische stoornissen • Stemmingsstoornissen • Persoonlijkheidsstoornissen • Verdiepingsstof • Begrippen

Dit thema gaat over mensen met psychische problemen. Er is een keuze gemaakt voor die problemen waar de bewegingsagoog het meeste mee te maken krijgt en die relatief vaak voorkomen. Voor wat betreft de terminologie is aangesloten bij de DSM-5 TR. In een aantal andere thema’s komen andere veel voorkomende problemen aan de orde, zoals verslaving en autismespectrumstoornissen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Op de eerste plaats worden de angststoornissen en de dwangstoornissen besproken. Hierbij is onder andere aandacht voor fobieën, de paniekaanval en de obsessieve-compulsieve stoornis. Bij de angststoornissen komt de posttraumatische stressstoornis aan de orde. Volgens de nieuwe classificatie hoort die in een andere categorie thuis, maar wordt hier toch besproken.

Vervolgens gaan we in op psychotische aandoeningen, met name schizofrenie. Daarna volgen de stemmingsstoornissen. Hier wordt stilgestaan bij de depressieve stoornis en de bipolaire-I-stoornis. Tot slot komen de persoonlijkheidsstoornissen aan bod, waarbij het accent ligt op de borderline persoonlijkheidsstoornis. Bij de bespreking van deze psychische problemen wordt steeds de vertaling naar de praktijk van de bewegingsagogie gemaakt. Relatie met werkproces Het thema ‘Psychische problemen’ heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch programma op, en P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.

Leerdoelen •

•

PY R

•

Je kunt omschrijven wat angststoornissen zijn en wat de bewegingsagogische consequenties hiervan zijn. Je kunt omschrijven wat obsessieve-compulsieve stoornissen zijn en wat de bewegingsagogische consequenties hiervan zijn. Je kunt omschrijven wat schizofrenie is en wat de bewegingsagogische consequenties hiervan zijn. Je kunt omschrijven wat stemmingsstoornissen zijn en wat de bewegingsagogische consequenties hiervan zijn. Je kunt omschrijven wat een borderline persoonlijkheidsstoornis is en wat de bewegingsagogische consequenties hiervan zijn.

343

8.1 Casus

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Hardlopen helpt?

Opdracht 1 Casus Jetske voelt zich al geruime tijd erg somber. Ze heeft vrijwel nergens zin in en komt bijna de deur niet meer uit. Ze is redelijk wat afgevallen, slaapt slecht en piekert veel. Ook is ze redelijk dwangmatig geworden. Ze poetst tegenwoordig minstens elke dag haar kamer en stofzuigt steeds uitgebreider. Van haar ouders kreeg ze het advies om op internet te speuren naar wat het kan zijn. Daar schijn je allerlei vragenlijsten te hebben en dan stelt dokter Google zo de diagnose. Haar vriendin Sonja heeft verteld dat ze eens lekker naar buiten moet gaan. Gewoon wat hardlopen. Dat schijnt goed te zijn voor allerlei psychische problemen. Een andere vriendin van Sonja had allerlei angstklachten en is prima geholpen met iets van runningtherapie.

Kennisvragen a. Aan welke mogelijke psychische problemen denk je bij Jetske? b. Kies een of twee mogelijke psychische problemen en noteer een aantal kenmerken van deze psychische problemen. c. Klopt het dat je op internet allerlei vragenlijsten met betrekking tot psychische problemen vindt? d. Zoek op internet naar vier verschillende van deze vragenlijsten en vul er een in. e. Wat is runningtherapie? f. Bij welke aandoeningen kan runningtherapie helpen? g. Wat is de verklaring waarom runningtherapie een effectieve behandelmethode kan zijn?

Beheerst door angst Bij mensen met een angststoornis wordt het leven min of meer beheerst door angst en bezorgdheid. Je kunt grofweg op twee manieren omgaan met deze angsten. Je probeert, zoals bij een fobie, de angst te vermijden of je probeert de angst op een of andere manier te controleren. Dit controleren kan door het ontwikkelen van dwanggedachten en dwanghandelingen.

PY R

8.2 Angststoornissen

Als deze gedachten en handelingen vervolgens je leven gaan domineren, spreek je van een obsessieve-compulsieve stoornis. Deze stoornis komt in de volgende paragraaf aan de orde. Bekijk de website ‘Psyq - Online zelftest angststoornis’.

344

Thema 8 Psychische problemen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Irreële angst Bij een angststoornis gaat het om een angst die niet past bij de werkelijkheid, die niet realistisch is. Als je hoog in de bergen over een richeltje loopt en je kunt zo het ravijn invallen, dan is angst realistisch. Bij een angststoornis kan er wel enige aanleiding zijn voor angst, maar de betreffende persoon ervaart de angst als heel heftig of niet of nauwelijks te hanteren. In veel gevallen is er geen enkele aanleiding voor de angst. Het belangrijkste criterium voor een angststoornis is dat het je dagelijks leven (wonen, werken, studie, relaties) negatief beïnvloedt: je hebt er vrijwel voortdurend last van. Er wordt van uitgegaan dat die buitensporige angst minimaal zes maanden aanhoudt. Lees de verdiepingsstof ‘Symptomen angststoornis’.

er nd Zo

Angststoornissen.

PY R

De angststoornis wordt besproken omdat deze vrij veel voorkomt. In de praktijk zal het minder vaak voorkomen dat de bewegingsagoog werkt met groepen met angststoornissen. Angst is echter een veel voorkomend verschijnsel bij veel mensen in de psychiatrie. Daarom heb je als bewegingsagoog hier weer wel mee te maken. De angst is dan een onderdeel van een ander psychisch probleem.

345

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

1. persoonsgebonden factoren • erfelijke factoren (30-50%) • geslacht (vrouwen tweemaal zo veel kans) • persoonlijkheid (geremd temperament, beperkte sociale vaardigheden) • gezondheid (lichamelijke aandoeningen).

Oorzaken Bij het ontstaan van angststoornissen spelen meerdere factoren een rol. Je kunt de factoren die een rol spelen in drie groepen verdelen:

2. omgevingsgebonden factoren • sociale problemen (weinig steun ontvangen, eenzaam voelen) • opvoeding (overmatig beschermende of kritische opvoedstijl, overnemen van angstig gedrag door ouders). 3. levensgebeurtenissen • belastende gebeurtenissen (verlies van iets of iemand, misbruik of verwaarlozing, gepest worden, traumatische ervaringen).

Verschillende angststoornissen Er bestaan verschillende angststoornissen. Enkele voorbeelden zijn: • separatie angststoornis • selectief mutisme • specifieke fobie • sociale angststoornis (sociale fobie) • paniekstoornis • agorafobie • gegeneraliseerde angststoornis.

PY R

De separatie angststoornis komt meestal bij kinderen voor. Het gaat om een zeer sterke angst om gescheiden te worden van diegenen aan wie de betrokkene gehecht is. Deze angst is niet meer passend bij de ontwikkelingsfase. Van selectief mutisme is sprake als iemand die wel kan praten dat in bepaalde situaties niet doet als gevolg van angst. Van een gegeneraliseerde angststoornis wordt gesproken als iemand minstens zes maanden extreem angstig en bezorgd is en de betrokkene heel veel moeite heeft deze bezorgdheid onder controle te krijgen. Er wordt in deze paragraaf aandacht besteed aan de paniekstoornis en de verschillende fobieën. Alhoewel de posttraumatische stressstoornis niet meer tot de angststoornissen hoort, wordt die wel hier besproken. Bekijk het filmpje ‘Wat is een angststoornis? Uitleg in 1 minuut’.

346

Thema 8 Psychische problemen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Paniekstoornis De paniekstoornis wordt gekenmerkt door onverwachte paniekaanvallen. Deze aanvallen treden meestal zonder aanleiding op. Iemand wordt er min of meer onverwacht door overvallen. De paniek slaat plotseling toe en iemand denkt op dat moment dood te zullen gaan of gek te zullen worden. Op dat moment treden er ook allerlei lichamelijke verschijnselen op, zoals zweten, rillingen, hartkloppingen, ademtekort, benauwdheid, duizeligheid, misselijkheid, pijn in de borst of tintelingen in de ledematen. De persoon vreest om dood te gaan. Vervolgens beïnvloeden dergelijke paniekaanvallen het dagelijks functioneren en zijn ze niet toe te schrijven aan lichamelijke aandoeningen. Veel mensen krijgen op dat moment last van hyperventilatie. Hyperventileren komt ook bij andere angsttoestanden voor en is niet typerend voor paniekaanvallen. Bij hyperventileren ademen mensen te snel en te diep waardoor hartkloppingen en benauwdheid kunnen ontstaan.

Janette

Janette, een 24 jarige vrouw, loopt sinds zes weken in de ziektewet. Sinds drie jaar heeft ze last van aanvallen van benauwdheid, duizeligheid en hartkloppingen. Tijdens een dergelijke aanval vreest ze dood te zullen gaan. De aanvallen duren van tien minuten tot een uur en treden gemiddeld tweemaal per week op. De aanvallen treden vooral op in situaties waar veel mensen zijn, zoals warenhuizen, bioscopen, treinen en in de kerk. Haar stemming is bedrukt.

Bekijk de filmpjes ‘Sofie | paniekstoornis’ en ‘Uitleg over paniekstoornis’.

Fobie Bij een fobie is er sprake van een duidelijke en aanhoudende vrees voor een voorwerp of situatie, waar men feitelijk niet bang voor hoeft te zijn. Er bestaan verschillende soorten fobieën, zoals een agorafobie, een sociale fobie of een specifieke fobie.

Agorafobie Bij een agorafobie is er sprake van een onredelijke angst voor een bepaalde ruimte. Meestal zijn dit plaatsen waar men het gevoel heeft niet gemakkelijk weg te kunnen komen of waar men bang is geen hulp te kunnen krijgen als de angst toeslaat. Dit kan op straat zijn, op een groot plein of in een groot warenhuis. De situaties waarin de agorafobie ontstaat, roepen altijd angst en vrees op. Meestal kent de persoon deze situaties wel en probeert ze dan ook te vermijden. Vervolgens beïnvloedt dit vermijdingsgedrag weer het dagelijks functioneren.

PY R O

Bekijk het filmpje ‘De meest voorkomende fobieën’.

347

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bij een agorafobie heb je last van minstens twee van de volgende vijf situaties: 1. gebruikmaken van het (openbaar) vervoer 2. zich in een open ruimte bevinden 3. zich in een afgesloten ruimte bevinden 4. in de rij staan of zich in een menigte bevinden 5. alleen buitenshuis zijn.

Agorafobische situaties

Sociale fobie Bij een sociale fobie is sprake van een duidelijke angst of vrees voor sociale situaties waarin iemand wordt blootgesteld aan mogelijke kritische beoordelingen van anderen. Het gaat om de angst door anderen te worden bekeken en negatief beoordeeld te zullen worden. Men is voortdurend bang flaters te slaan in het bijzijn van anderen. Bekende voorbeelden zijn angst om te spreken in het openbaar, angst om te gaan blozen, angst om een gesprek aan te moeten gaan met onbekenden. Men is bevreesd iets te doen wat anderen raar vinden en als negatief zien. Bij kinderen kan deze angst zich uiten in huilen, driftbuien, verstijven of weglopen. Ook nu geldt weer dat de problemen minimaal zes maanden aanhouden en het dagelijks leven negatief beïnvloed wordt. Bekijk de filmpjes ‘Wat is een sociale fobie’ en ‘Luthina (22) heeft een sociale angststoornis’.

Kasper

Kasper is enorm bang voor honden. Hij komt slechts de deur uit om af en toe boodschappen te doen. Hij is altijd wel bang geweest voor honden, maar de laatste jaren is het van kwaad tot erger geworden. Hij begrijpt niet hoe dat kan.

Posttraumatische stressstoornis De posttraumatische stressstoornis behoort in de DSM-5 tot de trauma- en stressgerelateerde stoornissen.

PY R

Bekijk het filmpje ‘Jaqueline vertelt over haar fobie’.

Bij een posttraumatische stressstoornis (PTSS) gaat het om steeds terugkerende angst bij mensen die iets traumatisch meegemaakt hebben: ernstige ongelukken, rampen, oorlogen en geweldsdelicten als een overval, vrijheidsberoving of verkrachting. Mensen die slachtoffer zijn geweest van een rampzalige, zeer stressvolle gebeurtenis, kunnen nog jarenlang last hebben van de gevolgen. Ze worden soms langdurig achtervolgd door nachtmerries en angstaanvallen. Daarnaast komen er gedragingen voor als prikkelbaar gedrag, woedeuitbarstingen, roekeloosheid, concentratieproblemen en overdreven schrikreacties.

348

Thema 8 Psychische problemen

Vooral veel militairen die gediend hebben in oorlogsgebied lijden aan een posttraumatische stressstoornis.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Niet alleen mensen die verschrikkelijke gebeurtenissen aan den lijve hebben ervaren, maar ook degenen die getuige zijn geweest van gruwelijke taferelen als een moord of dodelijk ongeval kunnen last krijgen van posttraumatische stress. Als mensen na een eenmalige traumatische ervaring in de eerste week snel schrikken, veel irritaties hebben, erg gespannen zijn, hartkloppingen hebben en het gevoel hebben dat zij afgestompt of verdoofd zijn, dan is er een kans dat zij een posttraumatische stressstoornis ontwikkelen. Bekijk de filmpjes ‘PTSS uitleg stoornis en behandeling’, ‘PTSS mijn verhaal’ en ‘Posttraumatische-stressstoornis - Kennisclip’,

Opdracht 2 Woordspin angststoornis

a. Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘angststoornis’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met een angststoornis te maken heeft. Als iemand niets meer weet, mag je passen en gaat je beurt over naar de volgende. b. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met een angststoornis te maken hebben. c. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

Opdracht 3 Zelftest angststoornis

Bekijk de website ‘Psyq - Online zelftest angststoornis’.

Vul op internet de zelftest angststoornis in en trek een conclusie uit het resultaat.

Opdracht 4 Paniekstoornis

PY R

a. Noteer de belangrijkste oorzaken van een angststoornis in het algemeen en een paniekstoornis in het bijzonder. b. Noteer de belangrijkste kenmerken van een paniekstoornis. Bekijk het filmpje ‘Uitleg over de paniekstoornis’. c. Bekijk het filmpje en vul de informatie aan met wat je nog meer over het onderwerp hebt geleerd.

Opdracht 5 Sociale fobie Bekijk het filmpje ‘Wat is een sociale fobie’. a. Bekijk het filmpje en leg uit wat een sociale fobie is. b. Noteer een aantal belangrijke situaties waarin deze angst optreedt.

349

Opdracht 6 Verschillende angststoornissen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Er bestaan verschillende angststoornissen. Enkele voorbeelden zijn: 1. separatie angststoornis 2. selectief mutisme 3. specifieke fobie 4. agorafobie 5. gegeneraliseerde angststoornis.

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

a. Verdeel de onderwerpen over de groepjes en zoek naar informatie over de achtergrond en de belangrijkste kenmerken van deze angststoornis. b. Presenteer het resultaat aan elkaar.

Opdracht 7 Posttraumatische stressstoornis

Zoek op internet naar een of meerdere filmpjes over een posttraumatische stressstoornis en noteer de belangrijkste oorzaken en belangrijkste kenmerken.

8.3 Obsessieve-compulsieve en verwante stoornissen

Typering Dwangstoornissen bestaan uit dwanggedachten en dwanghandelingen. Een dwanggedachte wordt ook wel een obsessie genoemd en een ander woord voor dwanghandeling is compulsie. Vandaar dat men spreekt van een obsessieve-compulsieve stoornis.

C 350

Voorbeelden van dwanghandelingen zijn voortdurend alles wassen (smetvrees), opruimen of controleren (of het gas uit is, de deuren op slot zitten, het licht uit is). Op den duur kosten dwanggedachten en dwanghandelingen zo veel tijd, dat het dagelijks leven van de betrokkenen ernstig wordt verstoord.

PY R

Bij een dwanggedachte gaat het om een specifieke gedachte die steeds bij je opkomt en die als zeer onplezierig wordt ervaren. Dwanggedachten zijn steeds terugkerende, niet-gewilde, storende gedachten. Vaak is de gedachte angstaanjagend en wil iemand zoiets niet denken, maar gebeurt het toch. Zo kan iemand aan absurde gewelddadigheden of seksuele handelingen denken. Vaak proberen mensen deze gedachten uit hun hoofd te zetten, door heel geconcentreerd met iets aan de slag te gaan. Ook dit krijgt dan weer een dwangmatig karakter en worden dwanghandelingen.

Thema 8 Psychische problemen

Ciska

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Ciska, 16 jaar, heeft sinds een paar jaar last van angsten en dwanghandelingen. Ze wast veelvuldig haar handen. Ze is bang andere mensen vies te maken en heeft ook voortdurend zelf het gevoel vies te zijn. In het begin was alles wat ze met haar mond aangeraakt had, zoals een kopje en bestek, vies. Later begon ze vrijwel alles wat ze aangeraakt had te poetsen. Ze vindt het ook heel moeilijk om andere mensen aan te raken. Iemand een hand geven is een enorme opgave voor haar. Thuis gebruikt ze nog maar één stoel, waar niemand anders op mag zitten. Voor alle zekerheid poetst ze ook deze stoel regelmatig.

Naar school gaan wordt een steeds groter probleem voor Ciska. Het hele ochtendritueel van douchen, eten, boeken inpakken en steeds weer poetsen, kost haar steeds meer tijd. Het liefst blijft ze in bed liggen om niemand te kunnen bevuilen.

Bekijk de filmpjes ‘Wat is een Dwangstoornis / Dwang? - Psycholoog Najla’ en ‘ Leven met een dwangstoornis’ en bekijk op de website van Lentis ‘Zelftest dwangstoornis’.

Verschillende stoornissen Er bestaan verschillende stoornissen die als kenmerk dwanggedachten en/of dwanghandelingen hebben. Enkele voorbeelden zijn: • obsessieve-compulsieve stoornis • morfodysfore stoornis • verzamelstoornis • trichotillomanie (dwangmatig haar uittrekken).

Bij dwanghandelingen gaat het om frequent herhaalde handelingen of activiteiten (handen wassen, poetsen, ordenen, tellen, bidden) waarbij de betrokkene het gevoel heeft dit te moeten doen. Men voelt zich gedwongen. De handelingen kunnen de betekenis hebben van het vermijden of bezweren van bepaalde angst.

PY R O

Obsessieve-compulsieve stoornis Bij de obsessieve-compulsieve stoornis gaat het om obsessies en/of compulsies. De dwanggedachten zijn hardnekkig, keren steeds terug en worden als ongewenst ervaren. Het kan zijn dat iemand deze gedachte(n) probeert te negeren door een andere gedachte of een dwanghandeling.

Morfodysfore stoornis De bewegingsagoog kan te maken krijgen met mensen die een verstoord lichaamsbeeld hebben. Hiervan is bij een morfodysfore stoornis sprake. Het wordt ook wel ingebeelde lelijkheid genoemd. Iemand is sterk in beslag genomen door een of meer misvormingen van het eigen lichaam. In objectieve zin is hier echter geen sprake van. Deze gedachte leidt tot tal van dwanghandelingen om deze angst voor de eigen lelijkheid te bezweren.

351

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Behandeling van angsten dwangstoornissen Omdat de behandelingen grote overeenkomsten vertonen, worden die hier gezamenlijk besproken. Het complex aan factoren dat een rol speelt, maakt de behandeling lastig. Toch zijn angsten dwangstoornissen in vergelijking met veel andere psychische stoornissen redelijk goed te behandelen. Dit geldt zeker als er snel met de behandeling begonnen wordt. Hoe langer de stoornis zich heeft kunnen ontwikkelen, hoe moeilijker de behandeling wordt. Behandeling kan bij niet zo ernstige klachten ambulant plaatsvinden. Als de klachten ernstiger zijn dan vindt de behandeling in een klinische setting plaats.

Behandeling door een psycholoog bij een dwangstoornis Bij dwangklachten stuurt je huisarts je door naar de ggz, bijvoorbeeld naar een psycholoog. Er zijn 2 behandelingen die kunnen helpen: oefenen met moeilijke situaties en therapie om anders te leren denken. Oefenen met moeilijke situaties Met je psycholoog bespreek je wat voor jou moeilijke situaties zijn. En welke dwanghandelingen je dan doet. Je gaat oefenen met de situatie waar je bang voor bent. Bijvoorbeeld: • Als je heel bang bent om besmet te worden met een erge ziekte, ga je de dingen aanraken die je vies vindt. En je wast je handen niet. • Als je heel bang bent voor brand, ga je het huis uit zonder controles. Je gaat niet terug naar huis om te controleren of alles uit en op slot is.

Zo ontdek je dat de ramp waar je bang voor bent niet gebeurt. Dit zorgt ervoor dat de angst voor die ramp minder wordt. Het wordt dan steeds makkelijker om geen dwanghandelingen meer te doen. Je oefent dit bij de psycholoog. Ook krijg je oefeningen die je thuis doet. Deze behandeling heet exposure. Dit werkt vaak het beste bij dwang.

Je leert de situaties te herkennen waarin je dwanghandelingen gaat doen. Je leert in die situaties om anders te denken. Daardoor heb je niet meer het gevoel dat je de dwanghandelingen moet doen. Je leert ook om de dingen die je eng vindt wel te doen. Dit heet cognitieve therapie.

PY R

Therapie om anders te leren denken Je leert met gesprekken en oefeningen om anders te denken over je klachten. Dat verandert hoe je je voelt en wat je doet.

Bron: Thuisarts (2023).

Bekijk het filmpje ‘Kennisvideo: Exposure met responspreventie bij dwangklachten’.

352

Thema 8 Psychische problemen

Tegengaan van vermijdingsgedrag Angst- en dwangstoornissen hebben met elkaar gemeen dat ze vaak van kwaad tot erger worden. Dat heeft te maken met het feit dat het vermijdingsgedrag in feite een beloning is. Wat je doet is jezelf iets negatiefs onthouden en dat is een vorm van belonen. Daarom is bij veel behandelingen de eerste stap om dat vermijdingsgedrag tegen te gaan.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In het merendeel van de gevallen wordt gedragstherapie ingezet. Een van die vormen van gedragstherapie is systematische desensitisatie. Tegenwoordig wordt meer over exposure of confrontatietherapie gesproken. Exposure kun je op veel manieren doen. Om angst uit te doven kan het heel belangrijk zijn de juiste exposurevorm te kiezen. Participant modeling biedt vaak een krachtige exposurevorm bij veel fobieklachten. Bekijk de filmpjes ‘De behandeling van angst’ en ‘Exposuretherapie bij angst voor spinnen’.

Systematische desensitisatie

Letterlijk vertaald betekent systematische desensitisatie dat je iemand stapje voor stapje (systematisch) ongevoelig (desensitief) maakt voor een bepaalde prikkel. Deze methode wordt veel toegepast bij fobieën. Bij een spinfobie wordt iemand gevraagd om een lijstje te maken van situaties die hij een beetje eng vindt tot situaties die hij verschrikkelijk eng vindt in verband met spinnen. Langzaam maar zeker laat de therapeut de cliënt wennen aan steeds moeilijkere situaties. Zo kan bijvoorbeeld gestart worden met het kijken naar een plaatje van een spin. Uiteindelijk wordt de cliënt geconfronteerd met een echte spin.

Bekijk het filmpje ‘Systematische desensitisatie’.

PY R

Cognitieve gedragstherapie De meest gehanteerde vorm van gedragstherapie is de cognitieve gedragstherapie. Binnen deze vorm van therapie wordt ervan uitgegaan dat het vooral de irrealistische gedachten van iemand zijn die de angsten dwangstoornissen veroorzaken. Een bekende formule uit de cognitieve gedragstherapie is: G + G = G + G. Dat wil zeggen dat Gebeurtenis en Gedachten bepalend zijn voor het Gevoel en het Gedrag. Door anders te denken over een bepaalde gebeurtenis, verandert ook het gevoel en het gedrag. Als je leert inzien dat fouten maken best mag en dat niet iedereen jou aardig hoeft te vinden, kan dit de sociale fobie verminderen. Wat je leert, is de niet-realistische gedachten om te buigen naar reële gedachten. In sommige gevallen wordt de behandeling door medicatie ondersteund, in de vorm van antidepressiva, zoals SSRI’s (selectieve serotonine re-uptake-remmer). In een klinische setting kunnen daar nog andere vormen van therapie bijkomen, zoals dramatherapie, groepstherapie, psychomotorische therapie en beeldende therapie.

353

Posttraumatische stressstoornissen kunnen vanzelf weer overgaan. Het direct opvangen van slachtoffers van een eenmalige traumatische ervaring en praten over wat er gebeurd is, heeft niet altijd zin en kan zelfs averechts werken. Het is beter om rustig af te wachten en aan te sluiten bij wat een slachtoffer zelf aangeeft. Als het goed is, verdwijnen de verschijnselen langzaam.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Als de verschijnselen binnen een maand niet verdwenen zijn, is professionele hulp noodzakelijk. Een trauma dat langer duurt, is goed te behandelen met cognitieve gedragstherapie en EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing). EMDR is een korte behandeling om akelige ervaringen te verwerken. Het slachtoffer gaat in deze behandeling in gedachten terug naar de ervaring terwijl de therapeut het slachtoffer op een bepaalde manier afleidt. Hierdoor verliest de traumatische ervaring langzaam haar emotionele lading. Lees de verdiepingsstof ‘EMDR’.

Bewegingsagogische consequenties van angsten dwangstoornissen Omdat het merendeel van de mensen met alleen angsten dwangstoornissen niet klinisch wordt behandeld, zullen de meeste bewegingsagogen weinig met deze doelgroep te maken krijgen. Aangezien angsten dwangstoornissen regelmatig voorkomen naast andere aandoeningen, krijg je er als bewegingsagoog zeker mee te maken. Veel mensen met een autismespectrumstoornis, ADHD en een verstandelijke beperking vertonen angsten en dwangmatig gedrag. Er zijn deelnemers die gillend de zaal uitrennen als je iets leuks wil gaan doen met ballonnen. De angst dat de ballon plotseling klapt, is erg groot.

Angst voor bijvoorbeeld een harde bal, het wandrek, zwaaien, balanceren of water kan vaak afgeleerd worden door mensen heel geleidelijk te confronteren met dat wat ze moeilijk vinden. In feite hanteer je het principe van de systematische desensitisatie. Met iemand watervrij maken doe je in feite niets anders. Spelenderwijs confronteer je iemand met water tot hij watervrij is.

Mensen die angstig en bezorgd in het leven staan zijn meestal gebaat bij een heldere, duidelijke vorm van leiderschap en structuur. Het is belangrijk dat je dit biedt tijdens je lessen.

C 354

PY R

Voor mensen met angsten dwangstoornissen kunnen sporten bewegingsactiviteiten vooral betekenis hebben voor de beleving. Gewoon lekker de bezorgdheid van alle dag vergeten en genieten van sport en bewegen. Plezier en ontspanning is voor hen heel belangrijk. Een aantal mensen met dwangmatig gedrag is netjes opgevoed, precies volgens de regels. Ze gedragen zich bovendien sociaal wenselijk. Als bewegingsagoog kun je proberen dit gedrag spelenderwijs om te buigen. Het gaat dan om voor jezelf opkomen en assertiviteit.

Thema 8 Psychische problemen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat een obsessieve-compulsieve stoornis is. b. Bespreek met elkaar voorbeelden van deze stoornis. c. Bespreek met elkaar de mate waarin jij zelf dwangmatig handelt of denkt.

Opdracht 8 Wat is een obsessieve-compulsieve stoornis?

Opdracht 9 Zelftest dwangstoornis Bekijk de website ‘Lentis - Zelftest dwangstoornis’.

Vul op internet de zelftest in en trek op grond van het resultaat een conclusie.

Opdracht 10 Filmpje dwang

Bekijk een van de filmpjes ‘Leven met een dwangstoornis’ of ‘Wat is een Dwangstoornis / Dwang? - Psycholoog Najla’. Bekijk een van de filmpjes en geef een korte samenvatting van de inhoud.

Opdracht 11 Verschillende dwangstoornissen Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Er bestaan verschillende dwangstoornissen. Enkele voorbeelden zijn: • obsessieve-compulsieve stoornis • morfodysfore stoornis • verzamelstoornis • trichotillomanie (dwangmatig haar uittrekken).

PY R

a. Verdeel de onderwerpen over de groepjes en zoek naar achtergrondinformatie over deze dwangstoornissen. b. Presenteer het resultaat aan elkaar.

Opdracht 12 Van kwaad tot erger Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar waarom het bij veel angststoornissen en obsessieve-compulsieve stoornissen zo is dat het van kwaad tot erger wordt.

355

Opdracht 13 Dwangstoornis Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk het filmpje ‘Wat is OCD (obsessive-compulsive disorder, obsessieve-compulsieve stoornis, dwangstoornis)?’. Bespreek met elkaar wat je van het filmpje vindt.

Opdracht 14 Exposuretherapie a. Geef een beschrijving van exposuretherapie.

Bekijk het filmpje ‘Exposuretherapie bij angst voor spinnen’.

b. Bekijk het filmpje en geef een samenvatting van deze aanpak. c. Geef je mening over deze vorm van therapie.

Opdracht 15 Bijdrage van de bewegingsagogie

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar wat de bijdrage van de bewegingsagogie kan zijn aan het verminderen van angststoornissen en obsessieve-compulsieve stoornissen.

8.4 Schizofreniespectrum- en andere psychotische stoornissen

Psychose Schizofrenie is een psychotische stoornis. In Nederland lijden ongeveer 150.000 mensen aan een psychose. Van de ernstige psychische stoornissen is het grootste gedeelte psychotisch. Elk jaar krijgt ongeveer 1 op 10.000 inwoners in de leeftijd van 15 tot 45 jaar een eerste psychose. Slechts bij een derde blijft het bij die eerste psychose en is er sprake van volledig herstel.

PY R

Bij mensen die psychotisch zijn, wordt er ook wel gesproken van een gestoorde ‘reality testing’. Dat wil zeggen dat je niet in staat bent te onderscheiden wat werkelijkheid en wat fantasie is. Een psychose is meestal voor de betreffende persoon een zeer angstige situatie. Op de buitenwereld komen deze mensen vaak als zeer verward en angstig over.

Psychose in Nederland • • •

356

Per jaar krijgen ongeveer 3.000 Nederlanders voor het eerst een psychose. Ongeveer 3% van de Nederlandse populatie voldoet aan de criteria van een psychotische stoornis. Een kortere duur van onbehandelde psychose leidt tot significant betere uitkomsten in de behandeling.

Thema 8 Psychische problemen

•

Behandeling van mensen met een eerste psychose laat consistent significant positieve resultaten zien. Preventieve behandelingen zijn in ontwikkeling, maar leveren nog geen consistent positieve resultaten op. Eerste en tweedegraads migranten uit Suriname en de Nederlandse Antillen en mannelijke Marokkaanse migranten lopen een hoger risico op het ontwikkelen van schizofrenie dan andere bevolkingsgroepen in Nederland. Het aantal mensen met schizofrenie in Nederland wordt geschat op ongeveer 120.000. Administratieve studies laten zien dat ongeveer twee derde van de mensen met een psychotische stoornis contact heeft met een voorziening voor de geestelijke gezondheidszorg.

• •

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

•

Bron: Kenniscentrum Phrenos (2023).

Een psychose wordt gekenmerkt door een aantal algemene symptomen: • derealisatie • depersonalisatie • wanen • hallucinaties • bizar, vreemd gedrag.

Bij derealisatie is iemand het gevoel voor de werkelijkheid kwijt. Hij kan niet goed het onderscheid meer maken tussen fictie en werkelijkheid. Bij depersonalisatie ben je het gevoel voor je eigen identiteit kwijt.

Beschrijvingen

PY R O

Je voelt je een robot, een levende dode, gevoelloos en zonder enige emotie; je geest lijkt niet verbonden met je lichaam en je leeft als een automaat, een zombie; je hebt een leeg gevoel van binnen en je voelt je helemaal verdoofd; je beleving van gevoelens, aanrakingen, geuren, kleuren en smaken is vervlakt. Je voelt je niet jezelf, alsof je niet echt bent, maar in een droomtoestand verkeert; je hebt het gevoel niet werkelijk te bestaan en je ervaart je eigen reacties als vreemd; je bent een toeschouwer van jezelf.

• • • • • • • • • • • • •

Bron: Sandra WS. (2016).

357

Je spreekt van een waan als er bij iemand sprake is van een rotsvaste foutieve gedachte. Zo denkt iemand dat hij Jezus is. Bij een hallucinatie gaat het om een foutieve waarneming, waarbij de betreffende persoon ervan overtuigd is dat het realiteit is. Zo kan het zijn dat iemand stemmen hoort.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Tot slot kunnen psychotische mensen zich vreemd gedragen. Een voorbeeld hiervan is het zogenaamde katatone gedrag.

Bekijk op de websites ‘Zelftest 1’ en ‘Zelftest 2’ en bekijk de filmpjes ‘Wat is psychose?’, ‘Wat is een psychose?’ en ‘Niels heeft een psychose’. Verschillende psychotische stoornissen Enkele voorbeelden van psychotische stoornissen zijn: • waanstoornis • kortdurende psychotische stoornis • schizofreniforme stoornis • schizofrenie • schizoaffectieve stoornis.

Er wordt hier alleen aandacht besteed aan schizofrenie.

Schizofrenie De meest voorkomende psychotische stoornis is schizofrenie. Deze komt bij iets minder dan 1 procent van de bevolking voor. Nederland telt ongeveer 120.000 mensen met schizofrenie.

Algemeen

Bijna één op de honderd mensen lijdt aan schizofrenie, is in de wetenschappelijke literatuur een vaak gebruikte schatting. De Nederlandse Multidisciplinaire richtlijn Schizofrenie is voorzichtiger: die gaat uit van 1 op de 125 mensen, oftewel 0,8 procent. Per jaar ongeveer 3000 (1 op de 5.000) nieuwe patiënten in Nederland Schizofrenie is een chronische ziekte die zich meestal openbaart tussen het zestiende en dertigste levensjaar Oorzaak: (nog) onbekend, maar erfelijkheid in combinatie met een verhoogde kwetsbaarheid voor stress spelen een belangrijke rol Medicatie is van groot belang: Meest voorgeschreven medicijnen: antipsychotica en anti-Parkinsonmiddelen (tegen bijwerkingen van antipsychotica). Er zijn positieve symptomen tijdens de psychose (in het denken en waarnemen; wanen en hallucinaties) en negatieve symptomen na de psychose (moe, weinig initiatief, terugtrekgedrag) 20% van de patiënten heeft na een eerste ziekeperiode geen noemenswaardige behoefte aan zorg meer en kan een zelfstandig bestaan opbouwen. 10% van de patiënten pleegt zelfmoord binnen de eerste tien jaar van hun ziekte en ruim het dubbele ervan doet pogingen daartoe.

• •

358

•

PY R

• •

•

Thema 8 Psychische problemen

Wereldwijd wordt een toename van het aantal suïcides gerapporteerd. 10-20% van de patiënten brengt zich zelf ernstig, blijvend letsel toe. Geschat wordt dat ongeveer zo’n 40% van de patiënten niet of niet op tijd adequate hulp krijgt.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bron: Schizofrenieplein (z.d.).

• • •

De kenmerken van schizofrenie openbaren zich meestal voor het eerst op volwassen leeftijd, zo rond het twintigste levensjaar. Bij schizofrenie is het denken, het gevoelsleven en het gedrag van de persoon ernstig verstoord geraakt. De ziekte wordt gekenmerkt door periodes met vreemd en verward denken, praten en gedrag. Het gevoel voor de werkelijkheid is verdwenen of verminderd. Dit zijn de zogenaamde psychotische perioden. Verder lijdt men aan een achteruitgang van het psychisch en sociaal functioneren. Tijdens de psychotische periode, maar ook ervoor en erna, kan de persoon een sombere of onrustige indruk maken, belangstelling voor de gewone dagelijkse dingen verliezen en minder gevoelens tonen.

Het is niet goed mogelijk het verloop te voorspellen. Er zijn veel factoren die het verloop beïnvloeden. Indicatief voor een slechte prognose zijn onder andere het geleidelijk ontstaan van schizofrenie, het begin op jonge leeftijd, het sterk aanwezig zijn van affectieve vervlakking en sociaal isolement en het in de familie voorkomen van schizofrenie. Bij ongeveer een kwart verdwijnen de symptomen. De rest blijft kampen met matige tot ernstige psychotische verschijnselen. Schizofrenie komt meer bij mannen voor en bij hen is het verloop ook ernstiger dan bij vrouwen. Meestal zien we een afwisseling van rustige perioden met slechte (psychotische) perioden. Na verloop van tijd vervlakken veel patiënten en neemt de onrust af. Geschat wordt dat zo’n 10 procent van de patiënten met schizofrenie overlijdt als gevolg van suïcide. Het gaat in elk geval om een aandoening met een slechte prognose.

PY R

In de psychiatrie wordt soms een onderscheid gemaakt tussen positieve en negatieve symptomen. Met positieve symptomen bedoelt men kenmerken die pas optreden bij het ontstaan van een bepaalde aandoening. Normaal gesproken heb je geen last van hallucinaties, maar bij schizofrenie duiken deze symptomen min of meer plotseling op. Negatieve symptomen duiden op het wegvallen van bepaalde kenmerken die men tot dat moment nog wel vertoonde. Zo is het verdwijnen of verminderen van bepaalde emoties bij schizofrenie een negatief symptoom. Kenmerken schizofrenie: • hallucinaties en wanen • emotionele vervlakking • afname behoefte aan sociaal contact • afname interesses • onsamenhangende spraak en gedachten • chaotisch gedrag.

359

DSM-5 TR-criteria schizofrenie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Er moet sprake zijn van twee of meer van de volgende kenmerken, waarvan elk in een periode van een maand een significant deel van de tijd aanwezig is: 1. wanen 2. hallucinaties 3. gedesoriënteerd spreken 4. ernstig gedesorganiseerd of katatoon gedrag 5. negatieve symptomen, zoals verminderde emotionele expressie of initiatiefverlies.

Daarnaast komen nog criteria aan de orde als dat het invloed heeft op het dagelijks functioneren en dat de symptomen minstens zes maanden ononderbroken aanwezig zijn.

Positieve psychotische symptomen Bij de positieve psychotische symptomen gaat het om hallucinaties en wanen.

Hallucinaties treden op zonder zintuiglijke prikkels. Er is geen directe aanleiding, maar toch hoor, zie of voel je dingen. Bij schizofrenie gaat het doorgaans om stemmen. Deze stemmen hebben een duidelijke gehoorkwaliteit en lijken voor de betreffende persoon sterk op echte stemmen.

“Ik hoor voortdurend grof scheldende mensen tegen me praten, zelfs als er niemand is, en ze geven doorlopend commentaar op al mijn dagelijkse activiteiten.”

PY R

“Ik kwam tot de overtuiging dat de plaatselijke apotheker mij kwelde door zijn gedachten in mijn hoofd te planten en de mijne te stelen, en mij ertoe te brengen om dingen te kopen die ik niet nodig had. De enige manier waarop ik kon ontsnappen aan de invloed van zijn dodelijke bestraling was door in een cirkel met een straal van één kilometer rond zijn apotheek te lopen, en dan voelde ik me doodsbang en in verschrikkelijk gevaar.”

Wanen zijn rotsvaste foutieve gedachten. Het zijn vreemde overtuigingen die in stand blijven, ondanks bewijzen van het tegendeel.

Negatieve psychotische symptomen Negatieve symptomen wijzen op het verdwijnen van bepaalde vermogens, zoals het uiten van emoties. Negatieve symptomen bij schizofrenie zijn: • het ontbreken of verminderen van emotionele uitdrukkingen door het gezicht en door gebaren (somber, emotioneel vlak, affectvervlakking) • vermindering van normale gedachten en spraak

360

Thema 8 Psychische problemen

•

afname van de behoefte aan sociale contacten (ontwijken, ontlopen van contact, ontwijken van oogcontact, vereenzamen) afname van interesse en belangstelling voor activiteiten verminderde energie (moe gevoel, veel op bed liggen) afname van initiatief.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

• • •

“Ik heb veel negatieve symptomen gehad. Het gebrek aan interesse en motivatie was een belangrijk probleem voor mij.”

Gedesorganiseerde symptomen Een van de kenmerken volgens de DSM-5 is ernstig gedesorganiseerd of katatoon gedrag. Gedesorganiseerd gedrag verwijst naar verwardheid en onsamenhangend gedrag van schizofrene mensen. Enkele symptomen zijn: • onsamenhangende spraak • onsamenhangende gedachten (doordat de gedachten van het ene op het andere idee springen) • vreemd, verward gedrag (chaotisch, katatoon).

“Mijn gedachten gaan helemaal door elkaar lopen. Ik ga over iets nadenken of praten, maar ik kom nooit tot een einde. In plaats daarvan dwaal ik af in de verkeerde richting en raak ik gevangen in allerlei verschillende dingen die misschien verband met elkaar houden en met de dingen die ik wil zeggen, maar op een manier die ik niet kan uitleggen. Mensen die naar me luisteren, raken meer in de war dan ik.”

Bekijk de filmpjes ‘ Zelfbewuste hersenen’, ‘Schizofrenie’ en ‘Hoe herken je schizofrenie’.

PY R

Oorzaken van schizofrenie Over de oorzaken lopen de meningen uiteen. Vroeger werd de oorzaak van schizofrenie gezocht in de opvoeding en in de gebrekkige communicatie binnen het gezin. Tegenwoordig wordt het gezien als een hersenziekte. Zo worden de negatieve symptomen verklaard door een verminderde activiteit van de prefrontale cortex. Neurobioloog Dick Swaab noemt schizofrenie een hersenontwikkelingsstoornis die veroorzaakt wordt door een combinatie van factoren. Volgens hem zijn erfelijke factoren voor zo’n 80 procent verantwoordelijk voor het ontstaan van schizofrenie. Kleine hersenafwijkingen, neurotransmitters en invloeden tijdens de zwangerschap (infecties, ondervoeding) verstoren de hersenontwikkeling.

361

De oorzaak

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Het optreden van schizofrenie is voor een deel erfelijk bepaald; in de ene familie komt schizofrenie meer voor dan in de andere. Vroeger werd wel gezegd dat schizofrenie aan de opvoeding lag. Een verhoogde kwetsbaarheid voor stress speelt een belangrijke rol bij het ontstaan van een psychose. Naast spanningsvolle situaties zijn ook andere omgevingsinvloeden van belang. Welke dat precies zijn is niet helemaal bekend, maar men denkt aan problemen tijdens de zwangerschap of rond de geboorte. Ook is bekend dat er sprake is van een stoornis in bepaalde chemische stoffen in de hersenen, die medeverantwoordelijk zijn voor de verwerking van informatie. Bron: Schizofrenieplein (z.d.).

Andere deskundigen wijzen daarnaast op het belang van de omgeving. Ze zijn wat voorzichtiger en geven aan dat zowel erfelijke factoren als factoren die van invloed zijn op de zwangerschap deze problemen kunnen veroorzaken. De nadruk ligt hierbij op kúnnen. Het zijn namelijk factoren die het risico vergroten, zeker bij iemand met een erfelijke belasting. De problemen met neurale verbindingen leiden uiteindelijk tot problemen op het gebied van aandacht, geheugen, waarneming en het probleemoplossend vermogen. Dit wil niet zeggen dat omgevingsfactoren geen rol spelen. Volgens Green is de conclusie onontkoombaar: de aanleg voor schizofrenie is grotendeels genetisch, maar of deze aanleg zich ontwikkelt tot schizofrenie hangt af van vele, niet-genetische factoren.

Zowel genen als omgeving belangrijk in ontstaan schizofrenie

PY R

Uit onderzoek onder eeneiige tweelingen en onder adoptiekinderen blijkt het ingewikkelde samenspel tussen aanlegfactoren en omgevingsfactoren. Erfelijke factoren spelen een belangrijke rol bij schizofrenie, maar schizofrenie is geen 100 procent erfelijke aandoening. Wat iemand erft, is het risico van schizofrenie. Door complicaties tijdens de zwangerschap kan dit risico vergroot worden. Vervolgens spelen omgevingsfactoren een belangrijke rol. Opgroeien in een stabiel gezin kan ertoe leiden dat de erfelijke belasting niet méér consequenties heeft dan een kwetsbare persoonlijkheid, zonder de symptomen van schizofrenie.

Schizofrenie ontwikkelt zich door een complexe wisselwerking tussen genetische factoren en omgevingsinvloeden(Kahn et al. 2015). Of genetische kwetsbaarheid ook leidt tot een psychose kan afhangen van invloeden uit de omgeving. De invloed van deze omgeving verschilt van persoon tot persoon. Dit komt omdat mensen verschillen in genetische kwetsbaarheid en verschillend reageren op hun omgeving (GGZ Standaarden 2022). Bron: VZinfo (z.d.).

362

Thema 8 Psychische problemen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Behandeling De behandeling van schizofrene mensen bestaat in grote lijnen uit de volgende onderdelen: • medicijnen (farmacotherapie) • antipsychotica • vormen van therapie • gunstige omgeving • structuur • eigen plek • lage EE van begeleiders.

Voor vrijwel alle psychische aandoeningen zijn richtlijnen opgesteld die men in de GGZ volgt. Zo vind je uitgebreide informatie over schizofrenie in de multidisciplinaire richtlijn schizofrenie van het Trimbos Instituut en op de website https://richtlijnendatabase.nl/. Medicijnen of farmacotherapie Antipsychotica spelen een belangrijke rol in de behandeling van schizofrenie. Deze medicijnen hebben invloed op de verschillende neurotransmittersystemen. Er gaat een kalmerende werking van deze medicijnen uit. Ze reduceren de kans op het krijgen van wanen en hallucinaties en verminderen de angst. Bovendien doorbreekt het de sterke gerichtheid op zichzelf en biedt het openingen voor contact. De medicijnen moeten jarenlang, soms levenslang geslikt worden. Dit is nodig om een nieuwe psychotische periode te voorkomen. Tegenwoordig wordt ook gewerkt met het stimuleren van bepaalde hersengebieden om de psychoses te bestrijden (repetitieve transcraniële magnetische stimulatie (RTMS)).

PY R

Helaas hebben antipsychotica ook bijwerkingen. Een groot gedeelte van de bijwerkingen heeft betrekking op de motoriek en is dus van belang voor de sporten bewegingsagoog. Enkele bijwerkingen zijn: • stijfheid in de spieren • beven, trillen, tremoren • minder meebewegen van de armen bij het lopen • spierkrampen • lichamelijke onrust • onwillekeurige bewegingen (kauwbewegingen, grimassen, tongbewegingen) • sufheid • gewichtstoename. De bijwerkingen treden in wisselende mate op, niet allemaal tegelijk en niet bij iedereen. De laatste jaren zijn er veel nieuwe medicijnen op de markt gekomen. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen de oude, klassieke antipsychotica en de nieuwe antipsychotica.

363

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Klassieke antipsychotica: • zijn van invloed op de neurotransmitter dopamine • hebben vooral invloed op de positieve symptomen (wanen, hallucinaties) • hebben als nadeel veel bijwerkingen, zoals bewegingsonrust, beven, trillen, onwillekeurige bewegingen én sufheid. Soms zie je ook gewichtstoename, een toename van de speekselproductie of juiste een droge mond. Op de lange termijn krijgt men last van tardieve dyskinesie (onwillekeurige bewegingen van de mond en het gelaat). Nieuwe antipsychotica: • werken op meer neurotransmitters (onder andere serotonine) • hebben vooral invloed op de negatieve symptomen en in mindere mate op de positieve symptomen • hebben minder bijwerkingen (soms motorische onrust). Vormen van therapie Bij schizofrenie worden verschillende vormen van therapie gehanteerd. Veelvoorkomende vormen zijn: • cognitieve gedragstherapie • counseling en steunende psychotherapie • psychoanalytische therapieën • gezinstherapie • vaktherapieën, waaronder psychomotorische therapie.

Een gunstige omgeving Door de verhoogde biologische kwetsbaarheid is de persoon met schizofrenie extra gevoelig voor stress. Het is daarom belangrijk om spanningen in de omgeving zo veel mogelijk te vermijden. Orde en regelmaat zijn van het grootste belang. Structuur, door een vaste dagen weekindeling, maakt hier onderdeel vanuit. De patiënt weet dan wat er komen gaat en hoeft zich hier in principe niet druk over te maken.

PY R

De persoon met schizofrenie moet leren niet te veel hooi op zijn vork te nemen. Hij moet leren wat hij wel en niet aankan, wat geen en wat wel spanning geeft. In feite is het voortdurend balanceren om de draagkracht en de draaglast in evenwicht te houden. Te weinig prikkels, activiteiten, verantwoordelijkheid en zelfstandigheid kunnen leiden tot apathie en een teveel aan prikkels kan leiden tot een nieuwe psychose. Ook voor het sportactiviteitenaanbod is dit belangrijk. Een regelmatig leven met voldoende nachtrust is belangrijk, evenals het matigen of liefst zich onthouden van drank en drugs. In overleg met behandelaars wordt gezocht naar de grootst mogelijke vorm van zelfstandigheid op het gebied van wonen, werken en vrije tijd. Voor een groot aantal mensen met schizofrenie betekent dit dat het terrein van een psychiatrische instelling de meest aangewezen plaats vormt. In de dagelijkse omgang met schizofrene mensen is het belangrijk zorgvuldig om te gaan met afstand en nabijheid. Om zich te kunnen afschermen voor de invloeden van buitenaf lijken schizofrene mensen zich terug te trekken in hun eigen wereldje en scheppen zij afstand tot

364

Thema 8 Psychische problemen

anderen. Een eigen plek is van wezenlijk belang voor hen. Dit is onder andere de reden van velen om op bed blijven liggen: dat is hun eigen territorium. Ook in de woonkamer of elders kiezen zij een eigen stek.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Over hoe je mensen met schizofrenie het beste kunt benaderen wat betreft de houding (attitude) wordt een onderscheid gemaakt in mate van getoonde emoties. Zo kun je enorm bij iemand betrokken zijn en veel emoties tonen. Dit kan zowel positief (‘hé geweldig gedaan’, ‘goed zo, voortreffelijk’) als negatief (‘Dat kon veel beter’, ‘Dat had je niet zo moeten doen.’). Deze opmerkingen gaan gepaard met het tonen van veel emoties. Je kunt ook wat milder, wat vlakker, reageren, waarbij je minder emotionele betrokkenheid toont. Bij een hoge mate van emotionele betrokkenheid wordt gesproken van een hoge EE (expressed emotion). Wanneer iemand emotioneel minder betrokken is, spreekt men van een lage EE. Uit onderzoek blijkt dat een lage EE een veel positiever effect heeft op mensen met schizofrenie dan een hoge EE. Gezien de kwetsbare aard van mensen met schizofrenie lijkt dit logisch.

Bewegingsagogische consequenties Aangezien mensen met schizofrenie de grootste groep vormen binnen de intramurale psychiatrie wordt wat uitgebreider ingegaan op de bewegingsagogische consequenties. Dit gebeurt aan de hand van het didactisch model.

PY R

Beginsituatie en doelstellingen Het deelnemen aan groepsactiviteiten is voor sommige mensen met schizofrenie al een opgave op zich. Het is belangrijk hier rekening mee te houden. Zorg ervoor dat de groepen niet al te groot worden. Acht à tien deelnemers lijkt meer dan voldoende. Een aantal psychiatrische centra heeft de mogelijkheid om in meer accommodaties tegelijkertijd actief te zijn. Zo kan een gedeelte in de gymzaal sporten, terwijl een ander groepje aan het fitnessen is. Voor deze groepen is dit een ideale situatie. Als bewegingsagoog kun je bewust omgaan met de intensiteit waarmee je de individuele deelnemers confronteert met het groepsgebeuren. Door middel van sport en bewegingsactiviteiten kun je een bijdrage leveren aan de (re)socialisatie en (re)activering van mensen met schizofrenie. Dit moet wel gedoseerd gebeuren. Ook de bewegingsagoog moet rekening houden met het labiele evenwicht tussen draaglast en draagkracht. Het is belangrijk om een ontspannen sfeer te creëren waarin min of meer onbewust sprake is van ‘samen met anderen actief zijn’. Op deze manier wordt een aantal vliegen in één klap geslagen: • De plezierbeleving heeft effect op het emotionele vlak. • Het samen bezig zijn heeft effect op het sociale vlak. • Het actief zijn verhoogt in enige mate het energieniveau. De organisatie Mensen met schizofrenie zijn gebaat bij een heldere en duidelijke organisatie. Dit geeft hen structuur en houvast. Ook een vaste opbouw van een les of bijeenkomst kan hier een bijdrage aan leveren. Dit kan heel globaal zijn in de zin dat er altijd op een bepaalde manier begonnen wordt, er enkele activiteiten volgen en dat ten slotte de bijeenkomst op een min of meer vaste wijze wordt afgesloten.

365

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bij de organisatie is het belangrijk je af te vragen in welke mate je de deelnemers vraagt mee te organiseren. Als dit tot de mogelijkheden behoort, moet je dit zeker stimuleren. Zo kunnen bij het volleyballen een paar deelnemers het net ophangen en kan een ander een geschikte bal uitzoeken. De deelnemers kunnen ook betrokken worden bij het maken van partijen en bij het scheidsrechteren. Voor sommige mensen kan dit echter al te veel stress geven. Met deze zaken kan de bewegingsagoog bewust omgaan om de ideale balans te vinden tussen ondervragen en overvragen.

Sport- en bewegingsactiviteiten Het is niet mogelijk om simpelweg een rijtje geschikte en ongeschikte sporten bewegingsactiviteiten te maken. De onderlinge verschillen tussen mensen met schizofrenie zijn hiervoor te groot. Bovendien zegt een activiteit als voetbal nog heel weinig. Een partijtje voetbal waarbij je zes tegen zes speelt op vier doeltjes is waarschijnlijk te chaotisch voor mensen met schizofrenie. Twee tegen twee op twee doeltjes, of blokjesvoetbal met een niet al te grote groep en één bal is al veel minder chaotisch. De bal waarmee je speelt, kan voor deelnemers al een doorslaggevende rol spelen. Speel je met een vrij harde bal of kies je voor een wat zachtere bal? Voor sommige groepen zijn vormen van passeren en onderscheppen, waarbij twee partijen op één veld tegen elkaar spelen, te complex. In dat geval voldoen vormen van over en weer (in)plaatsen (zoals volleybal en badminton) beter. Voor sommige deelnemers is lichamelijk contact bedreigend. Ook dit kan een criterium zijn op grond waarvan je als bewegingsagoog je inhoud bepaalt. Individuele activiteiten als fitness zijn populair, maar kunnen als nadeel hebben dat het een soort vlucht voor het groepsgebeuren kan zijn. Afhankelijk van je doelstelling kun je hier als bewegingsagoog bewust wel of niet voor kiezen.

C 366

PY R

Concluderend kun je stellen dat je bij het bepalen van de inhoud rekening moet houden met onder andere de volgende factoren: • de groepsgrootte (van de partijen) • de hoeveelheid lichamelijk contact • de gestructureerdheid of het chaosgehalte van een activiteit • het materiaal • de mate waarin prestaties of punten een rol spelen (winnen, verliezen, succes, falen) • de mate waarin de activiteit een appel doet op samenspel en samenwerking • de aard van het betekenisgebied (passeren en onderscheppen, mikken, over en weer (in)plaatsen, jongleren, inblijven en uitmaken). Werkvormen, opdrachten, instructie Ook hier geldt dat de opdrachten en instructies afgestemd moeten zijn op de deelnemers. Voor sommige mensen met schizofrenie moet je opdrachten simpel houden en geen twee boodschappen in één opdracht verpakken. Aan iemand vragen om de bal én de hesjes te halen kan soms te veel zijn. Als iemand daartoe wel in staat is, moet je dit zeker niet nalaten. Betuttelen of onderschatten is minstens even kwalijk als overschatten.

Thema 8 Psychische problemen

Voor wat betreft de werkvormen past een te directieve benadering niet bij de opmerking die gemaakt is over de hoeveelheid getoonde emotie (EE). Bij de werkvormen en opdrachten kun je als bewegingsagoog bewust manipuleren met de mate waarin deze een appel doen op samenwerking.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Begeleiding Bij de begeleiding kunnen twee dingen een prima leidraad vormen. Op de eerste plaats is dat de hoeveelheid getoonde emotie. Te betrokken en te enthousiast werkt eerder in het nadeel dan in het voordeel van een groep mensen met schizofrenie. Een rustige, betrouwbare, voorspelbare houding is hier meestal op zijn plaats. Op de tweede plaats geeft de term ‘supportieve’ houding houvast. Je moet hierbij denken aan wat een supporter bij een sportvereniging doet en betekent. Vanaf de zijlijn moedigt hij aan en stimuleert hij de spelers. Meestal klimt hij niet over het hek om mee te gaan spelen.

Dit beeld is belangrijk voor mensen met psychische problemen in zijn algemeenheid en schizofrenie in het bijzonder. Het is niet de bedoeling dat je alle verantwoordelijkheid overneemt van de betreffende persoon. Je blijft zo veel mogelijk aan de zijlijn en laat de verantwoordelijkheid zo veel mogelijk bij de ‘spelers’. Rekening houdend met de hoeveelheid getoonde emotie, moedig je hen aan en stimuleer je de deelnemers. Bovendien creëer je door bewust gekozen bewegingssituaties kansen om in een ontspannen en prettige sfeer te werken aan het opbouwen van draagkracht.

Opdracht 16 Kenmerken psychose

a. Noteer de belangrijkste kenmerken van een psychose. b. Geef een omschrijving van de begrippen waan en hallucinaties. c. Geef van beide begrippen een paar voorbeelden.

Opdracht 17 Filmpje psychose

Bekijk een van de filmpjes ‘Wat is psychose?’, ‘Wat is een psychose?’ of ‘Niels heeft een psychose’.

PY R

Bekijk een van de filmpjes over psychose en geef een samenvatting van de inhoud.

Opdracht 18 Zelftest psychose

Bekijk een van de websites ‘Zelftest 1’ of ‘Zelftest 2’. Doe een van de zelftests op internet en formuleer de conclusie.

Opdracht 19 Schizofrenie a. De kenmerken van schizofrenie kun je in drie categorieën verdelen. Noteer deze drie categorieën. b. Geef van elke categorie een aantal voorbeelden die passen bij schizofrenie.

367

Opdracht 20 Oorzaken van schizofrenie

Opdracht 21 Behandeling van schizofrenie

a. Zoek op internet naar de oorzaken van schizofrenie en beschrijf het resultaat overzichtelijk. b. Geef je mening over wat jij denkt dat de belangrijkste oorzaak is.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De behandeling bestaat meestal uit drie vormen, namelijk farmacotherapie, vormen van psychotherapie en het creëren van een gunstige omgeving. a. Werk al deze drie punten uit voor wat ze voor de behandeling van schizofrenie betekenen. b. Geef aan op welke manier je als bewegingsagoog een bijdrage kunt leveren aan een gunstige omgeving.

Opdracht 22 Bijdrage van de bewegingsagogie

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar wat de bijdrage van de bewegingsagogie kan zijn aan de behandeling van mensen met schizofrenie. Gebruik hierbij alle aspecten van het didactisch model.

8.5 Stemmingsstoornissen

Indeling stemmingsstoornissen In de DSM-5 TR zijn de stemmingsstoornissen gesplitst in depressieve stemmingsstoornissen en bipolaire stemmingsstoornissen.

Enkele voorbeelden van depressieve stemmingsstoornissen zijn: • depressieve stoornis • persisterende depressieve stoornis • premenstruele stemmingsstoornis • ongespecificeerde depressieve stemmingsstoornis.

Bekijk de website ‘Zelftest depressie’.

C 368

PY R

Voorbeelden van bipolaire stemmingsstoornissen zijn: • bipolaire-I-stoornis • bipolaire-II-stoornis • cyclothyme stoornis • bipolaire-stemmingsstoornis door een middel/medicatie.

Depressieve stoornis Iedereen voelt zich wel eens lusteloos of neerslachtig. Meestal duren deze gevoelens niet al te lang en gaat het vanzelf weer over. Als deze gevoelens een paar weken blijven bestaan en iemand zich hier niet overheen kan zetten, kan er sprake zijn van een depressie. Enkele belangrijke kenmerken van een depressie zijn: • sombere stemming (verdrietig, hopeloos) gedurende het grootste deel van de dag • verminderde belangstelling of plezier in alledaagse bezigheden • verandering van eetlust • duidelijke gewichtsverandering zonder intentie dit te willen

Thema 8 Psychische problemen

• •

moeite met inslapen en doorslapen cognitieve problemen (moeite met concentreren, geheugenproblemen, besluiteloosheid, traagheid in denken) rusteloosheid, geïrriteerdheid, agitatie negatief zelfbeeld, gevoelens van waardeloosheid, schuldgevoelens, suïcidale gedachten, gedachten aan de dood vermoeidheid, vitaliteitsverlaging, verlies van energie.

•

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

• •

Bekijk de filmpjes ‘Depressieve stoornis - Kennisclip’, ‘Depressie’ en ‘Kenmerken van een depressie’.

Veelvoorkomende aandoening Depressie vormt een belangrijk probleem voor de volksgezondheid. Depressie staat al jaren in de top vijf van hoogste ziektelast, hoogste ziektekosten en grootste veroorzaker van arbeidsverzuim. De andere gezondheidsproblemen uit de top vijf zijn diabetes, obesitas, roken en overmatig alcoholgebruik. Het aantal mensen met een depressie ligt rond de 1 miljoen.

Stemmingsstoornissen bijna 10%

In Nederland heeft naar schatting 9,8% van de volwassenen (18 tot en met 75 jaar) een stemmingsstoornis (ten Have et al. 2023). Dit komt overeen met ongeveer 1.239.600 mensen. Het gaat hierbij om personen die in de afgelopen 12 maanden één of meerdere stemmingsstoornissen hebben gehad (jaarprevalentie = het aantal personen dat een bepaalde ziekte heeft gehad gedurende een bepaald jaar.). Depressieve stoornissen vormen het grootste deel van alle stemmingsstoornissen. De jaarprevalentie van depressieve stoornissen wordt geschat op 8,5%, dit komt overeen met ongeveer 1.075.600 mensen.

Bron: VZinfo (z.d.).

PY R

In Nederland krijgt ongeveer een kwart van de volwassenen van 18-75 jaar ooit in het leven te maken met een depressie (2019-2022). Elk jaar geldt dat voor ongeveer 9% van de volwassenen. Vrouwen in de leeftijdscategorie 18-34 jaar hebben de grootste kans op een depressie (2019-2022).

369

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Depressie in Nederland naar leeftijd en geslacht.

Depressiviteit wordt steeds vaker tot de chronische aandoeningen gerekend. Veel mensen kennen na een periode van herstel weer een terugval. Zo is de kans om na één depressieve periode weer opnieuw depressief te worden 50%. Na twee depressies is deze kans al 70% en bij drie depressies zelfs 90%. Na elke depressie is steeds minder nodig om in een nieuwe depressie te geraken.

Bipolaire-I-stoornis Bipolair betekent letterlijk: twee polen. Dat wil zeggen dat iemand gedrag vertoont dat twee uitersten kent. Enerzijds kennen mensen die hieraan lijden periodes waarin ze depressief zijn en anderzijds periodes waarin ze manisch of hypomanisch zijn. In dat laatste geval zijn mensen juist overdreven uitgelaten en vrolijk.

PY R

In plaats van over periodes wordt in vakjargon gesproken over een episode. Er worden bij deze stoornis drie episodes onderscheiden: 1. manische episode 2. hypomanische episode 3. depressieve episode.

C 370

De kenmerken van de depressieve episodes komen overeen met die van de depressieve stemmingsstoornis en zijn al besproken. Bekijk de filmpjes ‘Wat is manisch depressief?’ en ‘Wat is manie, depressie en psychose?’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Kenmerken van de manische episode zijn: • verhoogde prikkelbare stemming • verhoogde mate van energie of activiteit • overdreven gevoel van eigenwaarde, te positief zelfbeeld • verminderde slaapbehoefte • zeer spraakzaam • sterk afgeleid • opdringerig, dominant in sociale contacten • toegenomen dadendrang (koopzucht, vrijpostige seksuele toenadering).

Thema 8 Psychische problemen

De grote man

Een leraar van 37 gaat op aandringen van zijn vrouw naar de psychiater. Hoewel zij hem steeds als een energieke en extroverte man heeft gekend, vindt zij hem reeds enkele maanden overdreven actief, zowel in zijn werk als in zijn vrije tijd. Zo langzamerhand werd zijn ondernemingslust storend voor zijn omgeving: in ijltempo nam hij allerlei, vaak zinloze initiatieven. Hij werd prikkelbaar en kon in woede uitbarsten wanneer zijn naasten een opmerking maakten over zijn wervelende dadendrang. Hij acht zich thans dé grote man die in deze wereld wel eens even orde op zaken komt stellen. De man eet en drinkt veel en heeft een overmatige seksuele belangstelling. Slapen betekent voor hem onnodig tijdverlies. Hij slaapt dan ook slechts enkele uren per nacht.

Het verschil tussen een manische episode een hypomanische episode heeft vooral te maken met de tijdsduur (bij manisch minimaal een week, bij hypomanisch minstens vier dagen) en ook wel met de intensiteit. Bij de hypomane episode zijn de kenmerken wat milder.

Hypomane episode

PY R

Kort gezegd wordt onder een hypomane episode een minder hevige manische periode verstaan waarbij de symptomen vanwege hun mildere karakter het algemeen functioneren niet duidelijk verstoren. Er is echter wel sprake van een onmiskenbaar verschil met het normale gedrag van de persoon in kwestie. Verder gaat een hypomanie nooit gepaard met psychotische verschijnselen. Hypomane perioden worden over het algemeen door de betrokkene vaak positief gewaardeerd en ook de omgeving ervaart een dergelijke episode niet altijd als afwijkend. Dit in tegenstelling tot depressies bij diezelfde persoon. Bron: Licht op depressie (2020).

371

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Oorzaken stemmingsstoornissen Zoals bij vrijwel alle psychische stoornissen gaat het in het geval van een depressie ook om meerdere oorzakelijke factoren. In elk geval spelen genetische factoren een belangrijke rol. Dat blijkt onder andere uit onderzoek bij tweelingen. Bij eeneiige tweelingen is de kans zelfs 65 procent. Kinderen van ouders met een depressie hebben ongeveer drie keer zo veel kans op een depressie als gemiddeld.

Zowel genen als omgeving belangrijk in ontstaan depressieve stoornis

Stemmingsstoornissen lijken zich te ontwikkelen door een complexe wisselwerking tussen genetische factoren en omgevingsinvloeden. Over de risicofactoren die een rol spelen bij de depressieve stoornis, is het meeste bekend. Er zijn veel factoren die de kans op een depressie lijken te verhogen. Vooral negatieve levensgebeurtenissen spelen een rol in het ontstaan van de depressieve stoornis. Voorgaande depressies verhogen de kans op toekomstige depressies Een belangrijke risicofactor voor het ontwikkelen van de depressieve stoornis, is het eerder hebben gehad van een depressie. Een meerderheid van de mensen die een depressieve stoornis had, ontwikkelt ooit in het leven opnieuw een depressie. Bron: VZinfo (z.d.).

PY R

Oorzaken van Depressie Bij het ontstaan van een depressie speelt kwetsbaarheid in veel gevallen een rol. Deze kwetsbaarheid kan te maken hebben met erfelijkheid. Ook kan kwetsbaarheid ontstaan door leerprocessen in de interactie met de omgeving. Negatieve ingrijpende gebeurtenissen (‘life events’) kunnen een vergroot risico vormen bij het ontstaan van stemmingsstoornissen. • genetische factoren • sociale- en omgevingsfactoren • chemische ontregeling • cognitieve theorie • hormonale ontregeling

Bron: Depressie.nl (z.d.).

Daarnaast zijn ook factoren die de zwangerschap en de eerste levensjaren kunnen beïnvloeden van belang. Dergelijke invloeden kunnen leiden tot een sterke activatie van de zogenaamde stress-as (hypothalamus, hypofyse en bijnier). Dit leidt tot een verhoogd cortisolgehalte, wat volgens sommige wetenschappers tot een depressie kan leiden. Door hen wordt een depressie gezien als een biochemische ontregeling. Neurotransmitters (zoals serotonine, noradrenaline en dopamine) spelen hierbij een rol. Een hormonale ontregeling, zoals na een bevalling, hoort hier ook bij. Op die manier wordt dan ook de postnatale depressie verklaard.

372

Thema 8 Psychische problemen

Daarnaast spelen psychosociale factoren een rol. Hierbij kan gedacht worden aan een combinatie van een zwakke persoonlijkheid en traumatische ervaringen (echtscheiding, ziekte of dood van de partner, spanning op het werk).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Er is minder onderzoek gedaan naar de oorzaken van de bipolaire stoornis, maar hier lijken dezelfde factoren een rol te spelen. Er spelen zowel erfelijke, persoonlijkheids- als omgevingsfactoren een rol. Voor wat betreft de erfelijkheid zie je ook hier dat als een van de ouders een bipolaire stoornis heeft, de kans voor de kinderen groter is. Persoonlijkheidsfactoren hebben te maken met bepaalde karaktertrekken (gebrek aan zelfvertrouwen, laag zelfbeeld, perfectionisme) en denkpatronen. Bij omgevingsfactoren kun je denken aan de sociale omgeving, stressvolle ervaringen en aan opvoeding. Behandeling Bij de behandeling van een depressie wordt frequent gebruikgemaakt van antidepressiva. Er worden vooral veel zogenoemde SSRI’s (selectieve serotonine re-uptake-remmers) voorgeschreven. Er zijn schattingen van het aantal mensen dat antidepressiva gebruikt die tegen de miljoen aanlopen. Antidepressiva worden ook voorgeschreven bij angststoornissen. Er is vanuit enkele kanten veel kritiek op het kennelijk gemakkelijk voorschrijven van antidepressiva. Ook wordt de werking in twijfel getrokken, terwijl andere bronnen (Fonds Psychische Gezondheid) meldt dat ongeveer 70 procent van de gebruikers baat heeft bij de medicatie.

Werking van antidepressiva

PY R

In de hersenen zijn veel stoffen actief. Onder andere voor het overbrengen van ‘boodschappen’ tussen zenuwcellen. Twee van die boodschappers (neurotransmitters) heten serotonine en noradrenaline. De hoeveelheid serotonine en noradrenaline die tussen de hersencellen aanwezig en actief is, houden we verantwoordelijk voor onze stemmingen. Als er sprake is van een gebrek aan deze stoffen, kan een depressieve stemming ontstaan. De antidepressiva zorgen ervoor dat deze tekorten weer aangevuld worden. Dat kan bijvoorbeeld door ervoor te zorgen dat de stoffen langer actief blijven als boodschapper tussen de zenuwcellen.

Bron: www.psychischegezondheid.nl/antidepressiva.

Behalve medicatie wordt veel gebruikgemaakt van cognitieve gedragstherapie, met als belangrijkste doel de overwegend negatieve gedachten om te buigen. Bij deze therapie worden denkpatronen en gedragingen opgespoord die de depressie veroorzaken. De depressieve klachten kunnen verminderen als het lukt om de denkpatronen en gedragingen te veranderen. De methode werkt bij lichte en matige depressies. Bij ernstige depressies is de werking niet bekend. De therapie kan zowel individueel als in groepsverband zijn of in een cursus.

373

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Lees de verdiepingsstof ‘Interventie: In de put, uit de put bij volwassenen’.

Een wat mildere vorm van behandeling is de psycho-educatie, waarin het vooral om het geven van voorlichting gaat en het bevorderen van inzicht in het ziektebeeld. Hierbij wordt niet alleen aandacht geschonken aan de cliënt, maar zeker ook aan de omgeving. Er is ook aandacht voor de verschillende behandelingsmethoden.

Overige behandelingsmethoden: • elektroshocktherapie voor ernstige depressies (mag alleen onder bepaalde voorwaarden gegeven worden) • craniale elektrische stimulatie (Alpha-Stim) • lichttherapie voor winterdepressies • lichaamsbeweging (runningtherapie) • creatieve therapie • ontspanningstherapie, mindfulness • hartcoherentietraining. Bij een bipolaire stemmingsstoornis wordt meestal als behandeling een combinatie van farmacotherapie en gesprekstherapie voorgeschreven. Bekijk het filmpje ‘Omgaan met iemand met een depressie: 10 tips’.

Bewegingsagogische consequenties Een depressie wordt onder andere gekenmerkt door minder actief en minder vitaal worden. Dit wordt vitaliteitsverlaging genoemd. Daarnaast zie je dat veel depressieve mensen negatief over zichzelf denken, een negatief zelfbeeld hebben en zich langzaam maar zeker terugtrekken uit sociale contacten. Sport- en bewegingsactiviteiten kunnen op deze zaken een positieve invloed hebben. Langzaam maar zeker kan de vitaliteit verbeterd worden. Hierdoor neemt bij sommige mensen de eetlust toe en slapen ze beter.

C 374

PY R

Bij veel sportactiviteiten gaat het om concrete resultaten. De kegels werden wel of niet omgegooid, de shuttle werd wel of niet twaalf keer naar elkaar geslagen. Deze concrete resultaten en succes kunnen een bijdrage leveren aan het gevoel toch nog wel iets te kunnen. Tot slot gaat het om een activiteit met anderen. Het gezamenlijke kopje koffie na afloop is hierbij eveneens van belang. Een groot aantal van de voorgaande aspecten vind je terug bij runningtherapie. Het effect van runningtherapie of therapeutisch hardlopen wordt verklaard door: • Er is een duidelijk waarneembaar effect dat toegeschreven moet worden aan de hardloper zelf (sneller of langer volhouden). Dit succes leidt tot meer zelfvertrouwen. • Door het hardlopen komt in de hersenen endorfine vrij, wat een rustgevend effect heeft en de stemming verbetert. • Men komt weer in contact met andere mensen en er wordt een appel gedaan op samen dingen doen (warming-upoefeningen). • Het gebeurt in de buitenlucht. • Inspanning zorgt voor een betere nachtrust en meer eetlust.

Thema 8 Psychische problemen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Verklaringsmechanismen runningtherapie

Ook bij mensen met een stemmingsstoornis is het belangrijk om je af te vragen wat de meest geschikte sporten bewegingsactiviteiten zijn. In veel gevallen zijn vormen van over en weer (in)plaatsen (netspelen) populairder dan vormen van passeren en onderscheppen (doelspelen).

Succesvol bewegen heeft neurobiologische en psychologische effecten. Welke van deze twee mogelijke verklaringsmechanismen het meest bijdraagt aan het gunstige effect van bewegen cq. hardlopen is tot op heden niet met volledige zekerheid te zeggen. Wanneer we uitgaan dat stress de grootste gemeenschappelijke factor is bij het ontstaan van psychische klachten, is het beïnvloeden van de mate van stress het meest cruciale kenmerk van goede en effectieve running therapie. Bron: Fitcoach Wim (z.d.).

Bekijk de filmpjes ‘Runningtherapie’, ‘Is runningtherapie iets voor jou?’ en ‘IrisZorg Filmpje van de week: Runningtherapie’. Lees de verdiepingsstof ‘Attributietheorie’.

Opdracht 23 Stemmingsstoornissen

a. De DSM-5 TR verdeelt de stemmingsstoornissen in twee aparte categorieën. Noteer deze twee categorieën. b. Geef van beide categorieën drie voorbeelden van psychische stoornissen die daaronder vallen.

Opdracht 24 Depressieve stoornis

PY R

a. Noteer een aantal belangrijke kenmerken van een depressieve stoornis. b. Noteer hoeveel (ongeveer) mensen in Nederland depressief zijn. c. Neemt dit aantal toe of af en waardoor?

Opdracht 25 Filmpje depressieve stoornis Bekijk een van de filmpjes ‘Kenmerken van een depressie’, ‘Depressie’ of ‘Wat zijn de symptomen bij een depressie?’. Bekijk een van de filmpjes over depressie en geef een samenvatting van de inhoud.

Opdracht 26 Zelftest depressie Bekijk de website ‘Zelftest depressie’. Vul op internet de zelftest depressie in en trek een conclusie uit het resultaat.

375

Opdracht 27 Bipolaire-I-stoornis

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

a. Geef een beschrijving van de kenmerken van de bipolaire-I-stoornis aan de hand van de volgende drie episodes: 1. manische episode 2. hypomanische episode 3. depressieve episode.

Bekijk een van de filmpjes ‘Wat is manisch depressief?’ of ‘Wat is manie, depressie en psychose?’. b. Bekijk een van de filmpjes en vul de informatie aan met wat je nog meer over het onderwerp hebt geleerd.

Opdracht 28 Oorzaken stemmingsstoornis

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Zoek op internet naar informatie over de oorzaken van een stemmingsstoornis. b. Verwerk deze informatie tot een helder overzicht. c. Vergelijk het resultaat met dat van de andere groepjes.

Opdracht 29 Bijdrage van de bewegingsagogie

Bespreek met elkaar wat de bijdrage van de bewegingsagogie kan zijn aan de behandeling van mensen met een depressie.

Opdracht 30 Runningtherapie

a. Zoek op internet naar een filmpje over runningtherapie en geef een omschrijving van deze vorm van therapie. b. Geef aan waarom dit voor veel depressieve mensen een effectieve therapie is.

8.6 Persoonlijkheidsstoornissen

PY R

Verschillende persoonlijkheidsstoornissen Er bestaan verschillende persoonlijkheidsstoornissen. Mensen met een persoonlijkheidsstoornis vertonen vaak afwijkingen op het gebied van: • denken (andere manier van waarnemen en interpreteren) • emoties (grote variatie, opvallende intensiteit, labiliteit) • sociale contacten (weinig flexibel, moeilijk contacten onderhouden) • impulsbeheersing (sterk impulsief, normovertredend gedrag). Het gaat om een stabiel patroon dat al lange tijd aanhoudt en dat is ontstaan in de vroege jeugd, op zijn laatst in de adolescentie. Bij de huisarts zijn ongeveer 250.000 mensen bekend met een persoonlijkheidsstoornis.

376

Thema 8 Psychische problemen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De indeling van de persoonlijkheidsstoornissen ziet er als volgt uit: 1. Cluster A persoonlijkheidsstoornissen (onder andere de paranoïde persoonlijkheidsstoornis) 2. Cluster B persoonlijkheidsstoornissen (onder andere de antisociale persoonlijkheidsstoornis en borderline persoonlijkheidsstoornis) 3. Cluster C persoonlijkheidsstoornissen (onder andere de vermijdende persoonlijkheidsstoornis en dwangmatige persoonlijkheidsstoornis) 4. Andere persoonlijkheidsstoornissen (onder andere de persoonlijkheidsverandering door een somatische aandoening). Borderline persoonlijkheidsstoornis

Aantallen Een borderline persoonlijkheidsstoornis komt voor bij 1 tot 2 procent van de bevolking. In Nederland gaat het om 150.000 tot 200.000 patiënten. Het merendeel is vrouw. De problemen openbaren zich meestal tussen 17 en 25 jaar. De aandoening begint vaak geleidelijk en kent nogal wat variaties, waardoor de diagnose niet altijd gemakkelijk te stellen is. Rond het 20e levensjaar zijn de problemen meestal het heftigst en nemen daarna geleidelijk af.

Kenmerken De belangrijkste kenmerken van een borderline persoonlijkheidsstoornis zijn: • angst om verlaten te worden • instabiele, heftige persoonlijke relaties • identeitsproblemen, wisselend zelfbeeld en zelfgevoel • impulsief (geld verkwisten, seks, middelengebruik, eetbuien) • zelfverwonding, suïcidaal gedrag • stemmingswisselingen (prikkelbaar, angstig) • gevoel van leegte • woede uitbarstingen, moeite om boosheid te beheersen.

PY R

Mensen met borderline zijn emotioneel gevoelig. De stemming kan variëren van depressief tot overdreven uitgelaten. Dit wisselen kan ook vrij snel gebeuren. Er hoeft maar weinig te gebeuren om het humeur om te doen slaan. Een onverwachte gebeurtenis of een klein beetje stress (koffiekopje valt kapot) kan genoeg zijn om de stemming te doen wisselen. Sommige mensen spreken dan ook liever over een Emotie Regulatie Stoornis (ERS) dan over borderline.

Kenmerken van een borderline persoonlijkheidsstoornis Als je een borderline persoonlijkheidsstoornis hebt, dan heb je last van heftige emoties. Over deze emoties heb je weinig controle. Zo kun je het ene moment heel blij zijn, maar het andere moment opeens erg boos of verdrietig worden door iets kleins. Wanneer je humeur wisselt, dan duurt dat meestal een paar uur tot een paar dagen. Ook voel je je snel afgewezen en ben je vaak bang dat de mensen van wie je houdt je gaan verlaten. Zonder dat hier een duidelijke reden voor is.

377

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Er kan sprake zijn van een borderline persoonlijkheidsstoornis als je minimaal 5 van deze kenmerken hebt: • je doet er alles aan om te zorgen dat iemand bij je blijft • je relaties zijn wisselend en heftig • je doet jezelf pijn of denkt regelmatig aan de dood of zelfdoding • je humeur wisselt snel en sterk • de manier waarop je jezelf ziet wisselt sterk, waardoor je niet goed weet wie je bent of wat je voelt • op verschillende gebieden van je leven doe je plots dingen zonder erbij na te denken, zoals te veel geld uitgeven, te veel alcohol drinken, gokken of stelen • je voelt vaak helemaal niks • je hebt weinig controle over je woede en andere emoties • je ervaart de wereld om je heen anders of krijgt bij veel stress het gevoel dat je iets of iemand niet kunt vertrouwen. Bij een borderline persoonlijkheidsstoornis heb je elke dag veel last van deze kenmerken. Ook houden je problemen lange tijd aan. Daardoor kun je dagelijkse dingen minder goed doen. Zoals je studie of werk. Bron: Hersenstichting (z.d.).

Mensen met borderline zijn erg impulsief. Ze kunnen vol enthousiasme aan een opleiding beginnen, maar het na een week al niet meer leuk vinden. De impulsiviteit kan ook tot uiting komen in het gebruik van alcohol en drugs, het uitgeven van veel geld (impulsaankopen), gokken, onveilig vrijen, vandalisme en criminaliteit.

PY R

Het lijkt erop dat iemand met borderline maar twee kleuren kent: zwart en wit. Mensen worden onderverdeeld in goed en kwaad. Zo kan men iemand vrij snel ontzettend aardig vinden. Na een hoopvolle start eindigt dit meestal in een teleurstelling, omdat de betreffende persoon niet kan voldoen aan de hoge verwachtingen van de persoon met borderline. Anderzijds hebben mensen met borderline snel het gevoel in de steek gelaten te worden (verlatingsangst). Dit alles maakt hen heel kwetsbaar in relaties.

Bekijk de filmpjes ‘Wat is een borderline persoonlijkheidsstoornis?’ en ‘Doe even Normaal: Borderline’. Gevoelens van leegte, gekwetstheid, boosheid of teleurstelling kunnen bij mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis zo heftig zijn dat deze spanning alleen kan worden weggenomen door lichamelijke pijn. Dit gebeurt door bijvoorbeeld in zichzelf te snijden of door met een brandende sigaret op de huid te drukken. Mensen met borderline zijn soms zo wanhopig dat ze een eind aan hun leven maken.

378

Thema 8 Psychische problemen

Marcia

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Het begon op haar veertiende met een gloeiende strijkbout. Bij iedere teleurstelling in haar leven werden de verwondingen ernstiger. Eerst krabde en beet ze zichzelf, uiteindelijk begon ze zichzelf te snijden. Marcia heeft een nare jeugd gehad en heeft een borderline persoonlijkheidsstoornis. Ze heeft het gevoel dat ze een baksteen van negatieve gevoelens in haar maag heeft. Ze toont twee armen vol littekens en zoekt naar een verklaring: “Als ik mezelf snijd, vloeit alle energie naar de wond zodat ik even die steen niet meer voel. Dan kan ik eindelijk slapen.”

Over het algemeen hebben mensen met borderline weinig zelfvertrouwen, een negatief zelfbeeld en twijfelen ze ernstig aan hun eigen identiteit. Soms kan dit leiden tot vervreemding van zichzelf en tot psychotische verschijnselen.

Borderline is…..

PY R O

Eén minuut gelukkig voelen, intens tevreden En dan weer die onrust…… Straffen moet ik, pijn voelen, ik voel niet Ik ben niet! Laat me met rust en tegelijk ‘hou van me’ Niets kunnen beloven Niet durven dromen, niet iets nieuws durven beginnen Niet kunnen garanderen het vol te houden Zelfs niet een week Telkens maar uitleggen, verdedigen, schaamte Verlangen naar chaos, en dat tegelijkertijd haten Onzichtbare pijn Denken ‘wat moet je van me’ als iemand me een glimlach schenkt Me terugtrekken bij het eerste vermoeden van verraad Intens leven en intens dood willen om de paar minuten ‘Red me’ en ‘blijf van me af, ga weg’ in één zin Verlangen naar een permanent kuuroord Niet de boze wereld Maakt eenzaam en rijk tegelijkertijd Maakt me stuk en heelt me Ik heb het, haat het en omarm het Borderline, dat heb ik

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Bron: www.mydiary.nl/.

Bekijk de website ‘Lentis - Zelftest borderline’.

379

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Oorzaken Zoals zo vaak in de psychiatrie is het niet mogelijk één concrete oorzaak voor borderline persoonlijkheidsstoornis aan te geven. Onderzoek heeft wel aangetoond dat aanlegfactoren en ingrijpende ervaringen een rol kunnen spelen bij het ontstaan en het verloop van de aandoening. Men vermoedt dat kenmerken als impulsiviteit en stemmingslabiliteit al in aanleg aanwezig zijn. Daarnaast is het opvallend dat veel mensen met borderline een traumatisch verleden hebben. Hierbij kan gedacht worden aan opgroeien in een ontwricht gezin, verlies van naasten, seksueel misbruik, agressie en verwaarlozing. Door deze moeilijke kinderen jeugdjaren kan er een hechtingsprobleem ontstaan. Deze hechtingsproblematiek zou verklaren waarom mensen met borderline veel moeite hebben om duurzame contacten te onderhouden. Behalve een traumatisch verleden spelen ook erfelijke factoren en bepaalde hersenafwijkingen een rol. Zo zijn er genetische afwijkingen die invloed hebben op het serotoninegehalte en daarmee op impulsief en agressiegedrag dat je ook ziet bij borderline. De al eerder genoemde neurobioloog Dick Swaab noemt ook borderline een hersenziekte.

Oorzaken borderline persoonlijkheidsstoornis

De oorzaak van een borderline persoonlijkheidsstoornis is waarschijnlijk een combinatie van erfelijke aanleg en gebeurtenissen in de jeugd. Uit onderzoek blijkt dat veel borderline patiënten traumatische gebeurtenissen hebben meegemaakt in hun kindertijd, zoals misbruik, mishandeling of (emotionele) verwaarlozing. Vaak leidt dat tot een negatief zelfbeeld. Ook kan het vertrouwen in anderen beschadigd zijn, waardoor iemand met een borderline persoonlijkheidsstoornis het lastig vindt om lange relaties te onderhouden.

Bron: Parnassia Groep (z.d.).

Bron: Psyned (z.d.).

PY R

Oorzaak borderline Een borderline persoonlijkheidsstoornis kan ontstaan door een combinatie van biologische, psychische en sociale factoren. Je hebt meer kans op borderline als het in de familie voorkomt; erfelijkheid speelt een rol. Het kan dat je er aanleg voor hebt, omdat jouw hersenen anders prikkels verwerken. Hierdoor kan het zijn als je anders denkt, voelt en reageert dan andere mensen. Ook kan trauma en onveilige hechting invloed hebben op de ontwikkeling van borderline. Bijvoorbeeld als je in je jeugd mishandeling, seksueel misbruik of een scheiding van je ouders hebt meegemaakt.

Behandeling Er zijn de laatste jaren veel vormen van therapie ontwikkeld, min of meer specifiek voor de borderline persoonlijkheidsstoornis. Enkele voorbeelden van deze vormen van therapie zijn: • dialectische gedragstherapie • schematherapie • mentalization based treatment

380

Thema 8 Psychische problemen

• •

transference focused psychotherapy acceptance and commitment therapy.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De vormen van therapie zijn vooral gericht op het aanleren van ander, constructief gedrag, een andere manier van denken, het beter omgaan met emoties en het anders oplossen van problemen. Bekijk het filmpje ‘Hulp aan borderliners’.

Lees de verdiepingsstof ‘Dialectische gedragstherapie (DGT)’.

Bewegingsagogische consequenties De aard van het vak brengt met zich mee dat er sprake is van nadrukkelijk contact tussen bewegingsagoog en deelnemers. Door het speelse en informele karakter vervagen grenzen soms. In de omgang met mensen met borderline is het belangrijk om deze grenzen goed in de gaten te houden en te handhaven. In de omgang met mensen met borderline is het bewaren van afstand belangrijk. Duidelijke afspraken maken en grenzen stellen is hierbij heel belangrijk. Geef als begeleider duidelijk aan waarvoor de persoon wel en niet bij jou terechtkan. Kom zelf gemaakte afspraken en aangegeven grenzen altijd na.

Zorg voor een duidelijke structuur tijdens de les. Op tijd beginnen is echt op tijd beginnen. In veel gevallen zijn sporten bewegingsactiviteiten met structuur geschikter dan ‘grenzeloze’ spelvormen. Je kunt tot een verdeelsleutel komen van welk deel de deelnemers in kunnen vullen en welk deel van de les jij zelf invult.

Door de wisselende stemmingen, de emotionele uitbarstingen en het impulsieve gedrag, doen mensen met borderline een groot beroep op je uithoudingsvermogen en begrip. Probeer het gedrag en de uitingen niet op te vatten als tegen jou persoonlijk gericht. Dit betekent niet dat je alles maar moet accepteren.

PY R

Als je kijkt naar de behandelmethoden die momenteel gebruikt worden bij mensen met borderline, dan mag je verwachten dat de bewegingsagogie daar ook een bijdrage aan kan leveren. Ook in sporten bewegingssituaties kun je mensen leren anders problemen op te lossen, constructief, positief gedrag te vertonen en anders, adequater om te gaan met emoties. Tips voor het omgaan met mensen met borderline: • Stel duidelijke grenzen aan wat je wel en niet accepteert. Doe dit rustig, vriendelijk en met respect. • Maak afspraken over hoe jullie met elkaar omgaan en zet die eventueel ook op papier. Stel daarbij niet te hoge eisen, zodat iemand niet te veel onder druk komt te staan. • Houd je aan gemaakte afspraken. Dat maakt je betrouwbaar. • Laat regelmatig merken dat je iemand ondanks alles ook waardeert. • Structureer de activiteiten, verplichtingen en rustmomenten. Help de cliënt om zich hier ook aan te houden.

381

•

Help hen om gevoelens en stemmingen te herkennen. Vraag af en toe naar gevoelens, bijvoorbeeld bij lukken of mislukken. Help hem te analyseren welke dingen hem boos of verdrietig maken, zodat hij hier meer grip op kan krijgen. En help hem zich te realiseren dat hij daar heftig op reageert. Help de cliënt om bij een sterke impuls of emotie even een pauze in te lassen of iets anders te gaan doen. Zoek steun voor jezelf als het te veel wordt en maak met je collega’s afspraken hierover.

•

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

•

Opdracht 31 Persoonlijkheidsstoornis

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat je verstaat onder een persoonlijkheidsstoornis. Aan welke kenmerken voldoet zo iemand? b. Bespreek met elkaar voorbeelden van bekende mensen die mogelijk een persoonlijkheidsstoornis hebben.

Opdracht 32 Verschillende persoonlijkheidsstoornissen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Er bestaan uiteenlopende persoonlijkheidsstoornissen die in vier categorieën zijn verdeeld. De indeling van de persoonlijkheidsstoornissen ziet er als volgt uit: 1. Cluster A persoonlijkheidsstoornissen - paranoïde persoonlijkheidsstoornis 2. Cluster B persoonlijkheidsstoornissen - antisociale persoonlijkheidsstoornis 3. Cluster C persoonlijkheidsstoornissen - vermijdende persoonlijkheidsstoornis 4. Andere persoonlijkheidsstoornissen - persoonlijkheidsverandering door een somatische aandoening.

a. Verdeel de persoonlijkheidsstoornissen over alle groepjes en zoek naar achtergrondinformatie over deze stoornis. b. Presenteer het resultaat aan de hele groep.

PY R

Opdracht 33 Borderline persoonlijkheidsstoornis

a. Noteer een aantal belangrijke kenmerken van de borderline persoonlijkheidsstoornis. Bekijk een van de filmpjes ‘Wat is een borderline persoonlijkheidsstoornis?’ of ‘Doe even Normaal: Borderline’. b. Bekijk een van de filmpjes over borderline en vul de informatie aan met wat je nog meer over het onderwerp hebt geleerd.

Opdracht 34 Oorzaken van borderline a. Zoek op internet naar de mogelijke oorzaken van borderline en orden deze informatie. b. Geef je mening over wat jij denkt dat de belangrijkste factoren zijn.

382

Thema 8 Psychische problemen

Opdracht 35 Filmpje behandeling

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk het filmpje en beschrijf op welke manier mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis behandeld worden.

Bekijk het filmpje ‘Hulp aan borderliners’.

Opdracht 36 Behandelingen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Enkele voorbeelden van deze vormen van therapie zijn: • dialectische gedragstherapie • schematherapie • mentalization Based Treatment • transference focused psychotherapy • acceptance and commitment therapy.

a. Verdeel de behandelvormen over alle groepjes en zoek naar achtergrondinformatie over de betreffende vorm van therapie. b. Presenteer het resultaat aan de hele groep.

Opdracht 37 Omgaan met borderline

er nd Zo

PY R

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Wissel met elkaar ervaringen uit over hoe je het beste om kunt gaan met mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis.

383

Opdracht 38 Leerdoelen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Je kunt omschrijven wat angststoornissen zijn en wat de bewegingsagogische consequenties hiervan zijn.

Je kunt omschrijven wat obsessieve-compulsieve stoornissen zijn en wat de bewegingsagogische consequenties hiervan zijn.

Je kunt omschrijven wat schizofrenie is en wat de bewegingsagogische consequenties hiervan zijn.

Je kunt omschrijven wat stemmingsstoornissen zijn en wat de bewegingsagogische consequenties hiervan zijn.

Je kunt omschrijven wat een borderline persoonlijkheidsstoornis is en wat de bewegingsagogische consequenties hiervan zijn.

8.7 Verdiepingsstof - Symptomen angststoornis

C 384

PY R

Waar mensen met een angststoornis bang voor zijn, verschilt van persoon tot persoon. Vaak gaat angst gepaard met: • bange voorgevoelens • piekeren • bezorgdheid • onbehagen • nervositeit • spanning • onrust • concentratieproblemen • prikkelbaarheid • slaapproblemen. Bron: PuntP (z.d.).

Thema 8 Psychische problemen

8.8 Verdiepingsstof - EMDR

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De therapeut zal vragen aan de gebeurtenis terug te denken, inclusief de bijbehorende beelden, gedachten en gevoelens. Eerst gebeurt dit om meer informatie over de traumatische beleving te verzamelen. Daarna wordt het verwerkingsproces opgestart. De therapeut zal vragen de gebeurtenis opnieuw voor de geest te halen. Maar nu gebeurt dit in combinatie met een afleidende stimulus. In veel gevallen is dat de hand van de therapeut of door geluiden die door middel van een koptelefoon afwisselend links en rechts worden aangeboden. Er wordt gewerkt met ‘sets’ (= series) stimuli. Na elke set wordt er even rust genomen. De therapeut zal de cliënt vragen wat er in gedachten naar boven komt. De EMDR-procedure brengt doorgaans een stroom van gedachten en beelden op gang, maar soms ook gevoelens en lichamelijke sensaties. Vaak verandert er wat. De cliënt wordt na elke set gevraagd zich te concentreren op de meest opvallende verandering, waarna er een nieuwe set volgt. Bron: EMDR Nederland (z.d.).

Bekijk de filmpjes ‘EMDR: eerste-keuze behandeling voor de gevolgen van psychotrauma’, ‘Hoe werkt EMDR? Een animatie’ en ‘Hier kunt u zien hoe EMDR in zijn werk gaat bij een 12-18-jarige’.

8.9 Verdiepingsstof - Interventie: in de put, uit de put bij volwassenen

PY R

In de put, uit de put is een cursus voor volwassenen met depressieve klachten. Het doel van de cursus is het verminderen of verhelpen van depressieve klachten, waarmee de kans op het ontstaan van een depressie afneemt. In de put, uit de put is gebaseerd op de sociaal-leren theorie, cognitieve therapie en sociale vaardigheidstraining. Inhoudelijk staat het leren van specifieke vaardigheden in zelfobservatie en zelfverandering centraal. De aandacht gaat uit naar de gezondheid en de mogelijkheden van de deelnemer en niet de depressie. In 6 bijeenkomsten komen verschillende thema’s aan bod: 1. denken, doen en voelen 2. doen, denken en stemming 3. denken en stemming 4. positief leren denken, assertiviteit en stemming 5. assertiviteit in de praktijk en 6. winst behouden. Na 6 weken is er een terugkombijeenkomst. De cursus kan zowel in groepsverband als zelfstandig (met eventuele ondersteuning) worden gebruikt. In de put, uit de put heeft tot doel depressieve klachten bij volwassenen te verhelpen of te verminderen, waarmee de kans op het ontstaan van een depressie afneemt.

385

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Een depressie vermindert de kwaliteit van leven van het individu en zijn omgeving en gaat gepaard met aanzienlijke maatschappelijke kosten. Subklinische depressieve klachten zijn een belangrijke voorspeller van een depressie in het daarop volgende jaar (Cuijpers & Smit, 2004). Omdat een subklinische depressie zich goed laat beïnvloeden is het van belang deze tijdig te signaleren en preventieve interventies aan te bieden (Smit et al., 2001). Het verminderen of verhelpen van depressieve klachten draagt bij aan het voorkomen van depressie. Om depressieve klachten te verminderen of te verhelpen, en daarmee de kans op het ontstaan van een depressie te verminderen, leren volwassenen binnen de cursus In de put, uit de put verschillende vaardigheden, zoals ontspannen, plezierige activiteiten ondernemen, positief/constructief denken en sociale vaardigheden. De technieken die hiervoor worden gebruikt zijn afkomstig uit verschillende, bij depressieve klachten effectief gebleken theorieën en methoden, zoals de sociaal leren theorie, cognitieve gedragstherapie en de probleemoplossende therapie. Bron: Loket Gezond Leven (z.d.).

8.10 Verdiepingsstof - Attributietheorie

Attribueren betekent toeschrijven aan. Deze theorie houdt zich bezig met waaraan mensen oorzaken of gebeurtenissen toeschrijven. Zo kun je succes toeschrijven aan jezelf of aan iemand anders, aan de omgeving. Dat geldt ook voor falen. Je kunt intern (naar jezelf) of extern (naar de ander, omgeving) attribueren. Mensen die depressief zijn hebben de neiging om succes toe te schrijven aan de omgeving en falen aan zichzelf.

Bij runningtherapie kan het niet anders dan dat de vooruitgang toegeschreven moet worden aan jezelf. Op die manier draagt runningtherapie bij aan het ombuigen van de wijze van attribueren van mensen die depressief zijn.

8.11 Verdiepingsstof - Dialectische gedragstherapie (DGT)

PY R

Deze vaardigheidstraining is bedoeld voor mensen met klachten die voorkomen bij een borderline persoonlijkheidsstoornis, zoals: wisselende stemmingen, hevige emoties, moeilijkheden in de omgang met anderen, instabiel zelfbeeld, leegte gevoelens, verlatingsangsten, intense woede inadequaat uiten, impulsief zelfbeschadigend gedrag en vaak suïcidale gedachten. Doel van de vaardigheidstraining

U krijgt praktische handvatten aangereikt om meer bewust om te gaan met heftige emoties, zodat u er meer grip op krijgt en meer kan kiezen hoe u met een gevoel wilt omgaan. U leert uw emoties te begrijpen en uwzelf minder te veroordelen. Er wordt geoefend om zich effectief te gedragen als u iets wilt bespreken, vragen of weigeren. Ook wordt er geoefend om crisissituaties te leren verdragen en niet erger te maken door impulsief gedrag.

386

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Doelen • reguleren van emoties • meer controle op denken, voelen en doen • meer stabiliteit • leren van nieuwe vaardigheden • problemen oplossen op constructieve en effectieve wijze • verminderen van suïcidaal gedrag en zelfdestructief gedrag • versterken van gevoel van eigenwaarde.

Thema 8 Psychische problemen

De werkwijze Dialectische gedragstherapie (DGT) bestaat uit individuele therapie, een vaardigheidstraining in een groep en 24-uurs coaching via de telefoon. De vaardigheidstraining bestaat uit lessen, oefeningen en huiswerk. In de individuele begeleiding worden persoonlijke doelen wekelijks opgevolgd met behulp van de dagboekkaart. Er wordt uigebreid ingegaan op gevoelens en situaties aan de hand van G-schema (Gebeurtenis-gedachten-gevoelens-gedrag-gevolg). Coachen via de telefoon bij het toepassen van vaardigheden in heftige emotionele situaties. De individuele behandelaars en de vaardigheidstrainers hebben regelmatig overleg in het consultatieteam.

er nd Zo

PY R

Bron: Emergis (2013).

387

8.12 Begrippen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Depersonalisatie Gevoel voor wie je bent, je identiteit kwijt zijn. Derealisatie Gevoel voor de werkelijkheid kwijt zijn. Desensitief Ongevoelig.

EMDR Eye Movement Desensitization and Reprocessing. Exposure Blootstelling.

Hallucinatie Foutieve waarnening, zonder directe aanleiding.

Morfodysfore stoornis Mensen die een verstoord lichaamsbeeld hebben.

PTSS Posttraumatische stressstoornis.

Trichotillomanie Dwangmatig haar uittrekken.

nd Zo

PY R

Waan Een rotsvaste foutieve gedachte.

388

Cyclothyme stoornis Lichte versie van een bipolaire stoornis.

nd er

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

PY R

Thema 8 Psychische problemen

389

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

THEMA 9 PSYCHOGERIATRISCHE AANDOENINGEN

PY R

Inhoud thema • Dementie • De ziekte van Alzheimer • Benaderingswijzen • Belang van sport en bewegen • Overige psychische aandoeningen bij ouderen • Verdiepingsstof • Begrippen

De psychogeriatrie heeft te maken met psychische problemen die zich bij ouderen voordoen. Het gaat om problemen die met de ouderdom te maken hebben en niet om psychische problemen waar men al eerder last van had.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Dementie is de aandoening die het meest bij ouderen voorkomt, maar zeker niet het enige psychische probleem. Naast dementie komen vooral depressies en angsten dwangstoornissen voor bij ouderen. In dit thema ligt de nadruk op dementie. Volgens de DSM-5 TR horen de verschillende vormen van dementie tot de neurocognitieve stoornissen. Er wordt ingegaan op de verschillende vormen van dementie, op de oorzaken en op de belangrijkste kenmerken. Voor wat betreft de kenmerken gaat het met name om de ziekte van Alzheimer. Ook de benaderingswijze van mensen met deze aandoening komt aan de orde. Er wordt uitgebreid stilgestaan bij het belang van sport en bewegen voor mensen met dementie. De laatste paragraaf behandelt overige psychische problemen bij ouderen. Hierbij gaat het met name om depressiviteit. Relatie met werkproces Het thema ‘Psychogeriatrische aandoeningen’ heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch programma op, en P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.

Leerdoelen

PY R

• •

Je kunt omschrijven wat onder psychogeriatrie verstaan wordt. Je kunt de verschillende vormen van dementie omschrijven. Je kunt omschrijven wat de ziekte van Alzheimer inhoudt en wat de meest gangbare benaderingswijzen zijn. Je kunt het belang van sport en bewegen voor mensen met dementie omschrijven. Je kunt omschrijven wat depressiviteit bij ouderen inhoudt en wat de consequenties hiervan zijn voor sport en bewegen.

• • •

391

9.1 Casus Opdracht 1 Casus

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Zoenen

De heer Karels verblijft al enige jaren op de afdeling voor dementerende ouderen van een verzorgingshuis. Mevrouw Karels heeft zo lang mogelijk geprobeerd om haar man thuis te verzorgen. Het proces begon heel onschuldig. Steeds vaker vergat de heer Karels wat, maar dat was volgens hem gewoon ouderdom. Langzaam maar zeker werd het erger en kreeg meneer Karels last van desoriëntatie. Ongeveer drie jaar geleden kon het niet langer en werd hij een gevaar in huis en is hij opgenomen in een zorginstelling. Zijn vrouw bezoekt hem trouw elke woensdagochtend. Ze hebben een gelukkig en monogaam huwelijk van meer dan 40 jaar. Het bezoek aan haar dementerende man is moeilijk voor haar: het geheugen van haar man laat hem steeds meer in de steek. De laatste maanden herkent hij haar niet meer als zijn vrouw. Bij haar laatste bezoek schrok ze. Haar echtgenoot zat arm in arm met een andere bewoner, mevrouw Van Dijk, en zij zoenden elkaar op het moment dat mevrouw Karels binnenkwam.

PY R O

Wat voor geheugenproblemen krijgt iemand met beginnende dementie? Wat wordt bedoeld met desoriëntatie? Welke verschijnselen treden er bij het voortschrijden van het dementieproces nog meer op? Waardoor wordt de heer Karels op een gegeven moment een gevaar in het eigen huis? Hoe noem je het verschijnsel dat iemand bekende personen niet meer herkent? Waardoor ontstaat dementie? Welke vormen van dementie zijn er? Kun je het gedrag van heer Karels in het verzorgingstehuis verklaren? Vind je dat het personeel dit gedrag moet voorkomen?

a. b. c. d. e. f. g. h. i.

De verpleging keek toe, en vroeg alleen maar of mevrouw Karels een kopje koffie wilde.

9.2 Dementie Wat is dementie? De term dementie is afgeleid van het Latijnse woord demens, dat letterlijk ‘ontgeesting’ betekent. Dementie is een verzamelnaam voor verschillende hersenaandoeningen die met elkaar gemeen hebben dat de veranderingen in de hersenen ertoe leiden dat er een versnelde of abnormale achteruitgang van de cognitieve functies optreedt. Hierbij kan op termijn ook de persoonlijkheid veranderen.

392

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

Cijfers en feiten over dementie.

Bekijk het filmpje ‘Wat is dementie?’.

Aantallen en toename Op dit moment zijn er in Nederland ruim 290.000 mensen met dementie. Dit aantal zal de komende jaren sterk toenemen. Dit heeft vooral met de vergrijzing te maken. De kans op dementie neemt toe met de leeftijd. In 2040 hebben waarschijnlijk ongeveer 500.000 mensen dementie.

er nd Zo

PY R

De oorzaak van dementie is onder andere gelegen in een ongezonde leefstijl. Veel nu nog relatief jonge Nederlanders krijgen daar op latere leeftijd de rekening voor gepresenteerd in de vorm van een vergrote kans op overgewicht, diabetes en dementie.

Prognose groei aantal mensen met dementie. Bron: Alzheimer Nederland (z.d.).

393

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Toename van dementie en van de behoefte aan zorg in verpleeghuizen.

Oorzaken van dementie De oorzaken zijn afhankelijk van de verschillende vormen van dementie. Toch is het mogelijk om een aantal algemene oorzaken van dementie te benoemen. Twee belangrijke factoren zijn erfelijkheid en leeftijd. Er bestaan verschillende meningen over het belang van de rol van erfelijkheid.

Vandaar dat de overheid vol inzet op de preventie van dementie en een gezonde leefstijl promoot. Een belangrijke doelgroep vormt daarbij de jeugd. Daar wordt de basis gelegd voor de kans op dementie op latere leeftijd.

PY R

Risicofactoren Wel is er een aantal risicofactoren te benoemen, die vooral met leefstijl te maken hebben. De belangrijkste risicofactoren zijn: • hoge bloeddruk • roken • overmatig alcoholgebruik • onvoldoende bewegen • ongezonde voeding • overgewicht • diabetes • verhoogd cholesterol.

Bekijk het filmpje ‘Lang zult u wonen met dementie | Bewegen en dementie’.

394

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Vormen van dementie Volgens de DSM-5 TR valt dementie onder de neurocognitieve stoornissen. Enkele voorbeelden van dergelijke stoornissen zijn: • delirium • ziekte van Alzheimer • frontotemporale neurocognitieve stoornis • neurocognitieve stoornis met Lewy-lichaampjes • vasculaire neurocognitieve stoornis • neurocognitieve stoornis door de ziekte van Parkinson • neurocognitieve stoornis door de ziekte van Huntington.

In de praktijk worden deze vormen van dementie meestal afgekort en spreekt men bijvoorbeeld over de ziekte van Alzheimer, vasculaire dementie en frontotemporale dementie. Deze aandoeningen verwijzen ook naar de uiteenlopende oorzaken van dementie. Zo kunnen er op verschillende manieren hersenbeschadiging ontstaan, waardoor in eerste instantie belangrijke cognitieve functies versneld achteruitgaan. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren door herhaaldelijke kleine herseninfarcten, wat het geval is bij vasculaire dementie. Ook kunnen de hersenen aangetast raken door een voortdurende overvloed aan alcohol, zoals bij Korsakov.

Er wordt hier kort ingegaan op de volgende vier vormen van dementie. Vervolgens krijgt de ziekte van Alzheimer uitgebreid aandacht: • vasculaire dementie • frontotemporale dementie • lewy body dementie (LBD) • korsakov (syndroom van Korsakov).

PY R

Vasculaire dementie Vroeger werd deze vorm van dementie ook wel multi-infarctdementie genoemd. Aangezien meerdere oorzaken kunnen leiden tot een aantasting van de bloedvaten van de hersenen dan een infarct, is de naam gewijzigd. Na alzheimer komt vasculaire dementie het meest voor. Er is hierbij sprake van vaatschade, waardoor de bloedtoevoer naar de hersenen niet optimaal is. Dit leidt tot schade aan de hersenen. Bij vasculaire dementie kan het verloop geleidelijk of juist plotseling gaan. Personen met vasculaire dementie kunnen plotseling achteruitgaan door een beroerte of een reeks kleine beroertes (TIA’s). Zolang er zich geen nieuwe beroertes voordoen, kan iemand daarna weer een tijd stabiel blijven. Iemand met vasculaire dementie zal langzaam meer moeite krijgen om informatie uit het geheugen op te roepen. Vasculaire dementie begint meestal op een leeftijd tussen 65 tot 75 jaar. Een groot gedeelte van de mensen heeft ook last van andere hart- en vaatziekten.

395

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Symptomen De symptomen zijn afhankelijk van het hersengebied dat aangetast raakt. Enkele veel voorkomende kenmerken zijn: • langzamer gaan denken, spreken en handelen • moeite met concentreren • moeilijk meerdere dingen tegelijkertijd doen • moeite met plannen, keuzes maken, problemen oplossen • moeite met lopen, stijve spieren • verlies van gevoel in lichaamsdelen • geheugenverlies • afasie. Bekijk het filmpje ‘Vormen van dementie: Vasculaire Dementie | Alzheimercentrum’.

PY R

Frontotemporale dementie Deze vorm van dementie wordt ook wel frontaalkwabdementie of de ziekte van Pick genoemd. De hersenen zijn te verdelen in vier gebieden of kwabben: de frontaalkwab, de temporaalkwab, de occipitaalkwab en pariëtaalkwab. Bij deze vorm van dementie zijn vooral de hersencellen van de frontaal- en temporaalkwab aangedaan. Deze gebieden zorgen vooral voor planning, emoties en het begrijpen van taal. Deze functies vallen dan ook uit. Deze vorm van dementie treedt relatief vroeg (voor het 65ste levensjaar) op. Bij mensen met deze vorm van dementie zie je veranderingen op het gebied van: 1. gedrag - dwangmatig gedrag - desinteresse - uitbarstingen (woede, frustratie), ongeremd gedrag - moeite met plannen - slechte hygiëne. 2. taal - vreemd taalgebruik - langzaam spreken - taal niet meer goed begrijpen - moeite met lezen en schrijven. 3. motoriek - problemen met evenwicht - langzaam bewegen - trillen - spierzwakte. Bekijk het filmpje ‘Wat is Frontotemporale dementie (FTD)? | Herinneringen voor het leven 2019’.

Lewy body dementie Na alzheimer en vasculaire dementie komt deze vorm van dementie op de derde plaats. Lewy-lichaampjes ontstaan als gevolg van een abnormale eiwitafzetting. Dit gebeurt met name in de substantia nigra.

396

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

Lewy body dementie.

Het opvallende aan de kenmerken ten opzichte van de andere vormen van dementie is dat ze van moment tot moment kunnen veranderen. In bepaalde periodes heeft iemand duidelijk meer last dan op andere momenten. Ook heeft iemand met Lewy body dementie vaak verschijnselen van de ziekte van Parkinson. Denk aan tremoren (beven van lichaamsdelen, zoals handen), stijfheid, langzame beweging, een gebogen houding en een afwijkende manier van lopen.

Enkele kenmerken zijn: • aandachtstoornissen, verminderde alertheid • verwardheid • parkinsonachtige verschijnselen, zoals tremoren, stijfheid en trage bewegingen • hallucinaties.

PY R

De achteruitgang bij Lewy body dementie verloopt meestal sneller dan die bij de ziekte van Alzheimer. Iemand met Lewy body dementie kan binnen een jaar veranderen van een betrekkelijk gezond iemand, die af en toe eens valt en wat traag is, in iemand die in een rolstoel zit en ernstige dementie heeft. De meeste mensen met Lewy body overlijden vijf tot twaalf jaar nadat de diagnose is gesteld.

Geheugenproblemen treden pas in een later stadium op. Bekijk het filmpje ‘Wat is Lewy body dementie? | Herinneringen voor het leven 2019’.

397

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Korsakov Het syndroom van Korsakov is een aandoening die het gevolg is van ernstig vitamine B1-gebrek. Korsakov treedt voornamelijk op bij alcoholverslaving. De alcoholist loopt dit risico omdat hij doorgaans slecht eet en een verhoogde vitaminebehoefte heeft. Een gedeelte van de hersenen wordt aangetast, waardoor geheugenverlies ontstaat. De patiënt verliest vooral het vermogen om iets nieuws te leren, maar is ook steeds minder in staat de gewone dagelijkse handelingen te verrichten en voor zichzelf te zorgen. De belangrijkse kenmerken zijn: • geheugenproblemen • moeite met het plannen van activiteiten • moeite met mensen herkennen • in de war zijn over de tijd, de datum of waar diegene is • verzonnen herinneringen • problemen met lopen en evenwicht • tot niets komen (apathie) • agressief of wantrouwend gedrag.

Door het langdurige alcoholmisbruik ontstaan ook lichamelijke klachten, zoals afwijkingen aan organen als hart, lever en alvleesklier, en de mobiliteit neemt af. Een bijkomend gezondheidsrisico is het hoge percentage rokers (circa 80 procent). Bekijk het filmpje ‘Tim op bezoek bij een Korsakov verzorgingstehuis’.

Opdracht 2 Woordspin dementie

PY R

Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘dementie’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met dementie te maken heeft. Als iemand niets meer weet, mag hij passen en gaat de beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met dementie te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

a. Hoeveel mensen lijden er in Nederland ongeveer aan dementie? b. Neemt dit aantal in de toekomst toe of af? Geef hiervoor een verklaring.

Opdracht 3 Aantallen

Opdracht 4 Oorzaken en risicofactoren van dementie a. Noteer de belangrijkste oorzaken en risicofactoren van dementie in het algemeen. b. Geef een toelichting op de rol die de leefstijl hierbij speelt.

Opdracht 5 Bewegen en dementie Zoek naar informatie waarbij het verband gelegd wordt tussen bewegen en dementie of juist tussen inactiviteit en dementie. Geef een samenvatting van het resultaat.

398

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

Opdracht 6 Vormen van dementie

Opdracht 7 Lewy body dementie

a. Noteer vijf verschillende vormen van dementie. b. Geef een korte typering van deze vijf vormen van dementie.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk het filmpje ‘Wat is Lewy body dementie? | Herinneringen voor het leven 2019’. Bekijkt het filmpje en geef een samenvatting van de inhoud.

9.3 De ziekte van Alzheimer

Oorzaak en verschijnselen Ongeveer 70% van de mensen met dementie heeft de ziekte van Alzheimer. Door een ophoping van eiwitten ontstaan er in de hersenen harde plekken (plaques), waardoor de zenuwcellen van de hersenen niet meer goed kunnen functioneren en langzaam maar zeker kapotgaan. Ook kan er een ophoping van vezels ontstaan (tangles). De eerste verschijnselen van deze vorm van dementie hebben meestal met geheugenverlies te maken. Mensen hebben vooral moeite met het onthouden van nieuwe informatie. In een later stadium treedt er desoriëntatie op, vooral van tijd en ruimte en nog later van personen. Bij sommige mensen met alzheimer kan de achteruitgang heel snel verlopen, terwijl anderen nog jarenlang een relatief gewoon leven kunnen leiden.

PY R

De belangrijkste kenmerken van alzheimer zijn: • geheugenstoornissen (vooral het kortetermijngeheugen, nieuwe informatie onthouden) • oriëntatiestoornissen (desoriëntatie van tijd, ruimte en personen) • taalstoornissen (afasie) • problemen in de praktische vaardigheden en alledaagse handelingen (apraxie) • problemen in de waarneming (agnosie) • beoordelen van situaties • stoornissen in de uitvoerende functies (planning) • stemmingswisselingen, geïrriteerdheid, onrustig, agressief • verzamelwoede • confabuleren (verzinnen van dingen) • karakterveranderingen, zoals achterdocht • decorumverlies.

Dementie Bijvoorbeeld een mevrouw met dementie die vaak huilt of angstig is, zonder dat daar een directe aanleiding voor is. Waarom gedraagt ze zich zo, er is toch niets bijzonders gebeurd? Dat is er wel: zij het niet in haar omgeving, maar in haar hersenen. Als de remming op de amygdala

399

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bron: Scherder, E. (2014).

vermindert door een minder goed functioneren van de prefrontale cortex, kunnen angsten en verdriet de vrije ruimte krijgen. Ze worden dan namelijk niet meer voldoende onderdrukt, zoals dat wel gebeurt bij mensen die niet lijden aan dementie.

In hoeverre de genoemde symptomen aanwezig zijn, hangt af van de fase waarin het ziekteproces zich bevindt. Dementie kent namelijk een progressief verloop en leidt tot toenemende beperkingen in het psychisch, lichamelijk en sociaal functioneren van de cliënt. Het besef hiervan kan in het begin van de dementie leiden tot gevoelens van spanning en angst. Het verminderde besef van wat er aan de hand is, kan op zich ook weer leiden tot spanning. De zelfstandigheid en zelfredzaamheid nemen steeds meer af en de cliënt wordt steeds meer afhankelijk van anderen voor het functioneren op verschillende gebieden. In een later stadium kunnen er ook wanen en hallucinaties voorkomen. Bekijk de filmpjes ‘Ziekte van Alzheimer - de hersenen nader bekeken’ en ‘Wat is de ziekte van Alzheimer?’. Verloop van de ziekte van Alzheimer De aantasting van de hersenen en daarmee van allerlei cognitieve functies is niet iets wat zo maar in één keer optreedt, het verloopt geleidelijk. In dit proces van dementering kunnen we een aantal fasen of stadia onderscheiden.

Bij elke fase hoort een aantal kenmerken of symptomen.

PY R

Voorfase In deze fase wordt de dementie meestal nog niet opgemerkt. Achteraf herkennen omstanders kenmerken als: • problemen met het maken van plannen • meer moeite hebben met nieuwe situaties • meer tijd nodig hebben voor dagelijkse bezigheden • sneller geïrriteerd of gespannen raken.

Bekijk de website ‘Geheugentest’.

400

Fase van lichte dementie In deze fase vallen de geheugenproblemen op. Bij het boodschappen doen is de persoon zo goed als vergeten wat er ook weer gekocht moest worden. Vooral het inprenten van nieuwe informatie levert problemen op. Mensen in deze fase vergeten waar ze belangrijke spullen als sleutels, pasjes en portemonnee hebben gelaten. Ook treden de eerste verschijnselen van desoriëntatie op, waarbij het vooral gaat om de desoriëntatie in tijd. De persoon vergeet welke dag het is of hij heeft slechts een vaag idee over hoe laat het is.

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

Lichte dementie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Jannie van Lit (78) woont met haar man Peter in een rijtjeshuis in Rotterdam. Het valt Peter steeds meer op dat Jannie wat vergeetachtig begint te worden. Het is altijd een heel precieze vrouw geweest, maar ze komt steeds vaker met de verkeerde boodschappen thuis. Bij het koffiezetten vergeet ze de koffie erin te doen of het knopje om te zetten. Ze lijkt wat moeilijker haar bed uit te komen en vooral het aan- en uitkleden kost veel meer tijd dan vroeger. Ook merkt Peter dat ze haar favoriete vervolgserie op televisie steeds moeilijker kan volgen. Als hij haar vraagt wat er de vorige keer gebeurd is, weet ze er nog wel iets van, maar ze verzint er minstens de helft bij. De kleinkinderen merken op dat oma de laatste tijd de verjaardagskaarten vergeet. Als Peter hier iets over opmerkt, kan Jannie heel geïrriteerd reageren. Zo krijgt hij de schuld van de kaarten. Hij heeft vast en zeker de door haar geschreven kaarten niet op de bus gedaan. Peter krijgt steeds vaker op zijn kop als hij even de deur uit geweest is. Jannie vraagt hem dan waar hij al die uren uitgehangen heeft. Het besef van tijd lijkt minder te worden. Hierdoor, maar ook omdat Peter zich ongerust maakt, gaat hij steeds minder de deur uit.

Fase van matige dementie In deze fase worden de geheugenproblemen steeds groter en valt de persoon terug op herinneringen van vroeger. Er treedt nu zowel desoriëntatie van tijd als van plaats op. Desoriëntatie van tijd kan ertoe leiden dat het dag-nachtritme verstoord raakt. In een voor hem bekende plaats weet hij niet meer zo goed de weg of hij kan de uitgang van een voor hem bekend gebouw niet meer vinden.

Mensen krijgen in deze fase last van apraxie. Dat wil zeggen dat de persoon algemene dagelijkse handelingen als koffiezetten, tandenpoetsen en aan- en uitkleden niet of nauwelijks meer uit kan voeren. Iemand staat bijvoorbeeld met een tandenborstel en een tube tandenpasta in de hand, maar komt niet tot een juiste uitvoering van het tandenpoetsen.

PY R

Langzaam maar zeker verliest de persoon de interesse in de omgeving en komen de eerste karakterveranderingen naar voren. Mensen die altijd vrij rustig geweest zijn, kunnen plotseling agressief reageren of zonder aanleiding iemand een klap geven. In deze fase kunnen mensen prikkelbaar, angstig, onrustig, opstandig en achterdochtig zijn. Cognitieve functies als denken, geheugen, concentratie en oordeelsvorming zijn in deze fase duidelijk aangetast.

Ook raakt de taal steeds meer aangetast en kan er sprake zijn van afasie. Dit uit zich onder andere doordat de persoon steeds meer moeite heeft om op bepaalde woorden te komen en overgaat op een soort van brabbeltaaltje. Sommige dementerende mensen proberen in deze fase grip te houden op de omgeving door bepaalde (meestal zinloze) voorwerpen te verzamelen. Andere ouderen zoeken hun houvast in het deels verzinnen van verhalen (confabuleren) of het eindeloos herhalen van vragen, verhalen of handelingen (persevereren).

401

Matige dementie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

“Mijn man kon altijd heel goed koken. Maar van de ene dag op de andere lukte dat niet meer. Hij kon de recepten niet meer volgen en gooide maar wat in de pan. Als ik daar wat van zei, werd hij heel boos. Die woedeaanvallen kwamen steeds vaker voor. En dat terwijl hij juist een heel goedmoedige man is. Nadat hij aan zijn been geopereerd was, veranderde hij helemaal. Hij schold me uit en mishandelde me. Het was afschuwelijk, hij werd een totaal andere man. Maar ik ben nooit boos op hem geweest. Ik weet dat hij me innig liefheeft en dat hij er niets aan kan doen.”

Fase van ernstige dementie De desoriëntatie wordt steeds erger. In deze fase treedt er desoriëntatie met betrekking tot personen op. Men herkent de eigen kleinkinderen of kinderen niet meer en het is zelfs mogelijk dat de persoon de eigen partner niet meer herkent. De persoonlijkheidsverandering neemt verder toe en het is mogelijk dat de dementerende zich tegenover de eigen partner vijandig en agressief opstelt. De apathie neemt toe. De persoon toont steeds minder interesse in de omgeving en is moeilijk te motiveren om deel te nemen aan activiteiten van welke aard dan ook. Het gevoelsleven stompt steeds verder af en er treedt decorumverlies op (verlies van waardigheid). Dit betekent dat de persoon het gevoel voor zelfzorg en hygiëne verliest. In sommige gevallen kan de dementie psychotische vormen aannemen en krijgt de dementerende last van wanen en hallucinaties.

C 402

PY R

De problemen voor de omgeving zijn meestal erg groot. Familieleden voelen zich machteloos. Lijdzaam zien mensen toe hoe hun vader, moeder of echtgenoot langzaam maar zeker aftakelt en steeds minder lijkt op de man of vrouw waar men het leven mee gedeeld heeft. Uit bezorgdheid en soms ook uit schaamte trekken de directbetrokkenen zich terug uit het sociale leven. Langzaam maar zeker wordt de thuissituatie steeds problematischer en gevaarlijker en komt het moment van uithuisplaatsing naderbij. Het gevoel van je levenspartner ‘de deur uit te doen en te laten opsluiten’ is zeer vervelend. Een opname betekent voor de persoon met dementie vaak een versnelde achteruitgang. Het kwijtraken van de vertrouwde omgeving vergroot de desoriëntatie en de onrust.

Ernstige dementie “Ik heb me vreselijk schuldig gevoeld dat mijn moeder naar een tehuis moest. Ik heb haar jaren thuis verzorgd, maar het ging gewoon niet meer. Ze liep steeds vaker weg en voor mijn vader werd het ook te zwaar. Het moest, maar toch voelt het voor mij als falen. Daar komt nog bij dat mijn moeder het in het begin echt verschrikkelijk vond. Ze at niet meer, sprak bijna niet meer en huilde alleen maar. Ze vroeg zelfs om euthanasie. Het was heel erg om mijn moeder zo te zien. Maar langzaam ging het beter en nu is ze zelfs helemaal opgebloeid. De aandacht van de verpleegsters, de activiteiten en het contact met anderen doen haar echt goed. Ze zegt nu ook

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

regelmatig dat ze gelukkig is. Ik ging eerst elke dag, maar nu probeer ik om de dag te gaan. Het werd te zwaar, ik had nergens anders meer tijd voor. Mijn vader gaat wel elke dag, dus ze is nooit alleen. Soms heeft ze agressieve buien en dan scheldt ze. Dat is heel raar om mee te maken, want zo is ze eigenlijk helemaal niet. Ik schaam me soms tegenover de verpleegsters als ze zich zo gedraagt. Ik weet dat ik dat moet loslaten, want ze zijn het wel gewend, maar makkelijk is het niet. Ik probeer me niet te veel zorgen te maken over wat gaat komen en blij te zijn met wat ze nu nog kan.”

Opdracht 8 Verschijnselen alzheimer Noteer de belangrijkste verschijnselen van alzheimer.

Opdracht 9 Filmpjes alzheimer

Bekijk de filmpjes ‘Ziekte van Alzheimer - de hersenen nader bekeken’ en ‘Wat is de ziekte van Alzheimer?’. Bekijk de filmpjes en geef een samenvatting van de inhoud.

Opdracht 10 Verloop alzheimer

Beschrijf aan de hand van de vier fasen die je kunt onderscheiden bij alzheimer het verloop van deze ziekte.

Opdracht 11 Geheugentest dementie Bekijk de website ‘Geheugentest’.

Doe de geheugentest en beschrijf het resultaat.

9.4 Benaderingswijzen

PY R

Een gezin dat te maken krijgt met dementie heeft vanuit verschillende hoeken hulp nodig. In dat geval kan een casemanager uitkomst bieden. Dat is een soort van vaste begeleider die antwoord op uiteenlopende vragen kan geven en de zorg rondom de dementerende persoon kan organiseren. Als bewegingsagoog krijg je te maken met dementerende mensen in verschillende fasen van het dementieproces. Bij elke fase past een wat andere benadering. Bij het beginstadium past bijvoorbeeld de realiteitsoriëntatietraining beter, terwijl verderop in het proces validation geschikter is. Aan deze benaderingswijzen wordt aandacht besteed. De afgelopen jaren kwam steeds meer de nadruk op de zogenaamde belevingsgerichte benadering of belevingsgerichte zorg. Tot slot wordt nadrukkelijker het belang van de relatie met vroeger gezien. Dat komt sterk naar voren in de reminiscentie benadering.

403

Algemene tips omgang met mensen met dementie Alzheimer Nederland geeft een aantal tips voor de omgang met mensen met dementie. Bekijk op de website ‘Alzheimer Nederland - Tips voor omgaan met dementie’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Tips voor het omgaan met dementie • De benaderingswijze van een persoon met dementie is belangrijk. Trek bijvoorbeeld de aandacht wanneer je iets wilt zeggen. Leg bijvoorbeeld even jouw hand op de arm van jouw naaste en maak oogcontact. • Praat in korte zinnen. Gebruik in elke zin maar één boodschap. En wacht even totdat jouw naaste de tekst heeft verwerkt. • Een beeld is voor jouw naaste herkenbaarder dan woorden. Beelden van vroeger zijn beter herkenbaar dan beelden van nu. • Plan regelmatige rustmomenten in op de dag. Zo kan jouw naaste even tot rust komen en prikkels en informatie verwerken. • Kom in beweging. Zoek naar een manier die jouw naaste prettig vindt. Ga je liever niet wandelen? Dan kun je misschien samen tuinieren. • Stimuleer meerdere zintuigen. Laat jouw naaste dingen ruiken of aanraken als je het ergens over hebt. Hierdoor zal de persoon met dementie beter begrijpen wat je bedoelt of wat iets is. • Lach met elkaar en gebruik humor. • Hang een duidelijke kalender en klok op. Stimuleer jouw naaste om klok te kijken en gebeurtenissen af te strepen, zodra ze hebben plaatsgevonden. • Zorg voor structuur: een duidelijke dagindeling geeft de persoon met dementie houvast.

PY R

Wat kun je beter niet doen? • Probeer jouw naaste niet te veel te corrigeren of tegen te spreken. Dat confronteert de persoon met dementie met wat hij niet meer weet of kan. • Hard praten, snel praten of juist fluisteren. Zorg dat je rustig praat en goed te verstaan bent. • Test jouw naaste niet door veel vragen te stellen of door hem bijvoorbeeld de namen van de kinderen op te laten noemen. • Gedraag je niet vrolijker dan je je voelt. Jouw naaste merkt het wanneer je niet echt vrolijk bent. Gebruik jouw humeur om te peilen hoe het met jezelf gaat. Geef het op tijd aan als je merkt dat je jezelf groot probeert te houden. • Vraag niet te veel van de persoon met dementie. Bekijk wat er nog lukt en wat niet meer. Dan weet je wat je nog wel en wat je niet meer van jouw naaste kunt verwachten. Bekijk het filmpje ‘Dementie: Hoe Ga Je Ermee Om?’. Sociale benadering van dementie Er bestaat kritiek op de wijze waarop wij in Nederland omgaan met dementerende ouderen. Ze worden min of meer opgesloten en afgesloten van de samenleving. Een van de belangrijke voorvechters van een andere aanpak is Teun Toebes.

404

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

Over: Teun

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Teun Toebes is een 24-jarige zorgvernieuwer die op missie is om de wereld van mensen met dementie te verbeteren. Waarom? Omdat hij vindt dat iedereen recht heeft op een mooie, gelijkwaardige en inclusieve samenleving en deze niet van je afgepakt mag worden door een enkele diagnose. Door nu op te komen voor degene die hiermee moeten leven, hoopt hij de toekomst op een positieve manier te veranderen, want de kans dat dit ook over jouw toekomst gaat is 1 op 5. Hoe? Door anders te kijken! ‘Alleen als wij anders naar mensen met dementie gaan kijken zal de toekomst kunnen veranderen, alleen dan kan het inktzwarte stigma plaatsmaken voor hoop. Want alleen als wij de mens blijven zien, zal hij nooit verdwijnen.’ #HUMANFOREVER Bron: Biacsics, M. (2023).

Niet de ziekte, maar de mens dient centraal te staan bij de zorg aan mensen met dementie. Dit wordt ook wel een sociale benadering van dementie genoemd. Door weer ruimte te creëren voor vraagstukken uit het dagelijks leven en niet de ziekte maar de persoon centraal te stellen, verbetert de kwaliteit van leven. Bekijk het filmpje ‘Sociale benadering dementie - Salland Zorgverzekeringen - 2019’.

Het Huis van de Tijd

Het Huis van de Tijd is een plek waar het dagelijks leven met dementie centraal staat. Waar iedereen die bij dementie betrokken is elkaar kan ontmoeten en van elkaar kan leren. Hier vinden gesprekken plaats over hoe we op een andere manier met dementie kunnen omgaan. Bij alles wat we hier doen staat de Sociale Benadering van Dementie centraal. De focus hiervan ligt niet op de aandoening zelf, maar op de leefwereld van de persoon met dementie en diens omgeving.

nd Zo

PY R

Bron: Huis van de Tijd (z.d.).

Verschillende omgangs- en begeleidingsvormen In de omgang en begeleiding van mensen met dementie worden een aantal benaderingswijzen onderscheiden • realiteitsoriëntatietraining (ROT) • validation • warme zorg • snoezelen • belevingsgerichte benadering (belevingsgerichte zorg) • reminiscentie.

405

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

1. Realiteitsoriëntatietraining (ROT) Deze methode wordt ook wel realiteitsoriëntatiebenadering genoemd. ROT wordt vooral toegepast in de beginfase van dementie. Men probeert aan te sluiten bij de nog intacte cognitieve functies en deze te stimuleren. Zo wordt er gericht een appel gedaan op het geheugen en de oriëntatie. Het sluit aan bij de behoefte van ouderen om zo veel mogelijk in de werkelijkheid, het hier en nu te zijn. ROT is een benaderingswijze die de zelfstandigheid en daarmee het welbevinden van de oudere bevordert. De ROT-benadering kan op twee niveaus worden toegepast, namelijk: 1. de groeps-ROT 2. de 24 uurs- of bewonersgerichte ROT. Bij de groeps-ROT worden cliënten in bijeenkomsten van kleine groepen getraind om de oriëntatie te verbeteren en kwijtgeraakte vaardigheden aan te leren. De deelnemers voeren opdrachten uit die gericht zijn op het waarnemen, geheugen en de concentratie. Een voorbeeld hiervan is met elkaar praten over het weer, het eten of een actueel onderwerp uit de krant dat tot de interessesfeer van de groep behoort. Om het effect van ROT te vergroten, worden de principes 24 uur per dag toegepast. Verzorgers en familieleden worden gestimuleerd om in het contact steeds het leven van alledag en van dit moment te benadrukken. Een manier om dit te bereiken is door te vertellen wat men gaat koken, wat er op televisie komt, maar ook hoe laat het is, welk dagdeel of jaargetijde en dergelijke.

Ook het zelf verrichten van veelvoorkomende dagelijkse activiteiten, eventueel met hulp, behoren tot deze benadering. Te denken valt aan het aan- en uitkleden, eten en toiletgang en participeren in huishoudelijke activiteiten.

Deze benadering vind je ook terug binnen de bewegingsagogie. Je moet dan denken aan activiteiten waarbij een bepaald gekleurd pittenzakje in een overeenkomstig gekleurde bak gegooid moet worden.

PY R

2. Validation De ROT-benadering is vooral gericht op mensen in de fase van lichte dementie. Bij het voortschrijden van het proces wordt de ROT-benadering steeds minder belangrijk en haalbaar. Langzaam maar zeker moet de benadering overgaan in wat genoemd wordt ‘validation’. Hierbij gaat het om een bevestiging en waardering van de gevoelens van dementerende mensen.

Bekijk het filmpje ‘Functioneel trainen.’

Valideren Valideren is de gedachten en gevoelens van de oudere herkennen en bevestigen. Verbaal en non-verbaal laten blijken dat je je zijn gedachten en gevoelens kunt voorstellen en zeggen dat die gevoelens waar zijn.

406

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De hulpverleners stemmen af op gevoelens, luisteren naar verbale en non-verbale signalen en reageren bevestigend, met de bedoeling hen waardigheid te geven. Ze gaan mee in de belevingswereld van de gedesoriënteerde mens. Als mevrouw Hendriks plotseling opstaat omdat ze naar haar werk moet, proberen de begeleiders haar niet duidelijk te maken dat ze al heel lang niet meer werkt. Ze gaan in het gevoel van mevrouw Hendriks mee, maar vertellen haar bijvoorbeeld dat ze morgen pas weer hoeft en dat ze vandaag een vrije dag heeft. Confrontatie met het feit dat zij al lang niet meer werkt, is niet zinvol en leidt alleen maar tot meer onduidelijkheid. Met muziek, geluiden, plaatjes, kleuren en geuren proberen hulpverleners contact te maken en verbanden te leggen met het verleden.

Spiegelen

Naast het afstemmen op het favoriete zintuig, kunnen we ook meegaan in de fysieke gedragingen van de mens: • Spiegel tijdens het gesprek de intonatie, het ritme, de toonhoogte, het timbre, de spreeksnelheid en het volume. • Maak hierbij gebruik van voorkeurswoorden of -zinsneden. • Volg de ander ook in zijn houding en gebaren, ademhalingspatronen, oogcontact en gezichtsuitdrukkingen. • Sluit aan bij de stemming die de ander heeft.

Bekijk het filmpje ‘Meegaan in de emotie’.

De grondleggers van deze benadering (Houweling en Miessen) geven aan dat de demente mens een vreemdeling is geworden in een vreemd land. Omdat hij vertrouwde figuren mist, zoekt hij houvast en structuur. De dementerende mens doet daarom instinctief wat hij nooit heeft verleerd: gehechtheidsgedrag vertonen. Daarvoor is een veilig klimaat noodzakelijk. Dit betekent onder andere een op een huiskamer lijkende ruimte, aangepast meubilair, zachte warme kleuren, muziek passend bij de belevingswereld van de cliënten, aanwezigheid van huisdieren. Al deze maatregelen hebben tot doel om herinneringen los te maken die bewoners een veilig gevoel geven en uitnodigen tot het ondernemen van activiteiten.

PY R

3. Warme zorg Deze benadering lijkt op validation, maar is nog wat sterker ingebed in de totale zorg voor dementerende ouderen. Warme zorg is een gedragsbeïnvloedende benaderingswijze voor psychogeriatrische cliënten, waarin de aankleding en inrichting van het woon- en leefklimaat en de relatie tussen zorgverleners en cliënten een belangrijke plaats innemen. Activiteiten moeten plaatsvinden in een voor de cliënt veilige omgeving.

407

Bolletje wol

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Een aantal bewoners van de ‘Blauwe Haeve’ zit samen met een begeleidster in een kring. De begeleidster vraagt om een bolletje wol naar de ander te gooien, waarbij de bewoners wel steeds het uiteinde vast moeten houden. Als ze het bolletje hebben ontvangen, moeten ze vertellen waar ze vroeger altijd gewoond hebben. Langzaam maar zeker ontstaat er een mooi gekleurd web. Met een passend achtergrondmuziekje worden de bewoners gestimuleerd om over hun geschiedenis te praten.

C 408

er nd Zo

PY R

4. Snoezelen Deze methode is overgenomen van de zorg voor mensen met een ernstige verstandelijke beperking. Snoezelen is een samentrekking van de woorden snuffelen en doezelen. Bij snoezelen wordt een dominant appel gedaan op de zintuigen. Je kunt hierbij denken aan zien, horen, voelen, ruiken en proeven. De benadering is vooral geschikt voor ernstig dementerende ouderen.

De snoezelactiviteiten sluiten aan op de zintuiglijke waarnemingen en ervaringen die ernstig dementerende mensen hebben. Dit kan door middel van licht, geluid, tast, reuk en smaak. Een aantal mogelijkheden die je kunt toepassen bij het snoezelen zijn het gebruik van poppen, knuffelbeesten, huisdieren, flessen met verschillende geuren, verschillende ballen, lichtverschijnselen, geluiden en muziek. In plaats van over snoezelen wordt ook wel over de zintuiggerichte benadering gesproken.

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

Snoezelen of zintuigactivering

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Genieten in het ‘Snoezelbad’. Snoezelen is een vorm van zintuigactivering voor mensen met dementie in een sfeervolle omgeving. Tijdens het snoezelen worden de zintuigen van de betrokkene selectief geprikkeld met behulp van verschillende middelen en materialen.

De hoofddoelstelling van het snoezelen is het welzijn van de betrokkene te bevorderen. Naarmate de dementie vordert gaat de persoon met dementie zich steeds verder terugtrekken in zijn eigen wereldje. Ze kunnen zelf steeds moeilijker contact maken met de buitenwereld en ook de buitenwereld heeft meer moeite om hen te bereiken. Maar de zintuigen en het gevoel zijn nog wel intact; dit zijn ook de vlakken waar snoezelen op inspeelt en waarmee contact wordt gemaakt. Een persoon met dementie in een later stadium functioneert op het sensomotorische niveau. Men kan hem bereiken in zijn innerlijke wereld via de zintuigen en lichamelijke aanrakingen. Bron: Moderne Dementiezorg (z.d.).

Bekijk het filmpje ‘Snoezelen’.

5. Belevingsgerichte benadering Bij de belevingsgerichte benadering staat de wijze van communiceren en contact maken met de persoon met dementie centraal. Voor wat betreft de communicatie probeer je zo goed mogelijk aan te sluiten bij dat wat de dementerende wil en nog begrijpt. Zo kun je communiceren met woorden, gebaren, voorwerpen en met aanrakingen. Dat geldt ook voor de wijze van contact maken. Hierbij sluit je aan bij de beleving van de persoon. Je probeert te achterhalen waar de cliënt met dementie nog betekenis aan verleent en dat is het aanknopingspunt voor contact.

Een goed contact met de familie is dus wel belangrijk. De familie en de zorgverleners proberen een omgeving te creëren waarin de persoon met dementie zich veilig en gewaardeerd voelt. Binnen de belevingsgerichte benadering wordt gebruikgemaakt van meerdere benaderingswijzen, zoals de ROT, validation, zintuigstimulering en miMakker.

PY R

Zo kan een door de familie opgesteld levensboek of levensverhaal dergelijke aanknopingspunten bieden. Een foto uit een dergelijk boek kan een mooi opstapje zijn om in gesprek met de persoon te komen. Door een dergelijk boek kun je ook meer inzicht krijgen in wie de persoon was en eigenlijk nog steeds is.

Lees de verdiepingsstof ‘miMakker’. 6. Reminiscentie Naarmate de dementie vordert, keert de dementerende steeds verder terug in het verleden. Reminiscentie is het proces van het terughalen van positieve herinneringen aan gebeurtenissen of ervaringen uit het verleden. Doelen van reminiscentie zijn het onderhouden van contacten, het leren kennen van de dementerende, creëren van wederzijds begrip en respect, herinneringen

409

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Lees de verdiepingsstof ‘Methode Urlings’.

en culturele achtergrond overdragen aan anderen, gelegenheid krijgen om te vertellen, gevoel van eigenwaarde versterken, een gevoel van samenhorigheid creëren door het delen van herinneringen, en herkenning en trots creëren. Zo kun je met de dementerende bijvoorbeeld koper gaan poetsen. Dit haalt vaak herinneringen op omdat dit vroeger vaak werd gedaan.

Consequenties voor de communicatie De dementie heeft niet alleen consequenties voor de benaderingswijze, maar ook voor een belangrijk onderdeel daarvan, namelijk de communicatie.

Houd in je communicatie met demente mensen rekening met de volgende punten: • Maak oogcontact en spreek iemand aan bij de naam. Hierdoor concentreert hij zich en is de kans dat hij je begrijpt groter. Soms is het gebruikelijk om mensen met de voornaam aan te spreken en soms wordt consequent de achternaam gebruikt. Dit kan afhankelijk zijn van waar de mensen zelf de voorkeur aan geven. Het is belangrijk om deze cultuur te volgen. • Praat duidelijk en rustig. De gedachten van dementerenden gaan langzaam, pas je tempo daaraan aan. Neem dus ook de tijd voor een gesprekje. • Gebruik korte zinnen: niet langer dan vijf woorden. Als woorden niet begrepen worden, zoek dan naar andere. Herhaal die woorden dus niet. • Ondersteun je woorden met gebaren. • Ondersteun je woorden ook met de juiste toon: geruststellend, vrolijk, beslist enzovoort. • Ga op je gevoel af, observeer goed en luister goed. Demente mensen kunnen vaak moeilijk duidelijk maken wat zij bedoelen. Door te reageren op hun gevoel, bereik je vaak meer dan door te willen achterhalen wat er precies aan de hand is. • Dementerenden kunnen moeilijk afwegingen maken. Stel daarom geen dubbele vragen: ‘Wilt u een ballon of wilt u een pittenzakje?’ Maar: ‘Wilt u een ballon?’

Opdracht 12 Kenmerken ROT

PY R

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Kom met elkaar tot een beschrijving van ROT. b. Bespreek met elkaar uitgebreid met welke concrete sporten bewegingsactiviteiten je hier als bewegingsagoog vorm aan kunt geven.

Opdracht 13 Validation a. Geef een omschrijving van validation. Bekijk het filmpje ‘Meegaan in de emotie’. b. Bekijk het filmpje en vul de informatie aan met wat je nog meer over dit onderwerp geleerd hebt. c. Geef aan in welke fase van dementie je deze benaderingswijze het beste toe kunt passen. d. Geef een concreet voorbeeld van validation.

410

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

Opdracht 14 Belevingsgerichte benadering

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

a. Zoek op internet naar informatie over belevingsgerichte benadering van dementerenden. Geef een samenvatting van de informatie. b. Geef aan hoe je als bewegingsagoog eveneens een belevingsgerichte benadering kunt hanteren.

9.5 Belang van sport en bewegen

Voor de bewegingsagoog bieden de besproken benaderingswijzen eveneens houvast. Het is belangrijk om de fase van dementie goed in te schatten. In de beginfase kunnen de principes van ROT vertaald worden naar sporten bewegingsactiviteiten. De bijeenkomsten hebben dan vooral het karakter van bewegingsactivering. Tijdens deze activiteiten wordt onder andere een beroep gedaan op: • kleuren (rode pittenzakjes mikken in de rode bak) • vormen en voorwerpen (herkennen van vormen, adequaat gebruiken van voorwerpen) • aantallen (bijhouden van punten, aantal maal een beweging uitvoeren) • geheugen (onthouden van namen, beroepen) • lichaamsbesef en oriëntatie (bewust bepaalde bewegingen met bepaalde lichaamsdelen maken) • tijd (oriëntatie van tijd).

In een latere fase van het dementieproces heeft de ROT-benadering geen zin meer en zelfs negatieve effecten. Validation is dan meer op zijn plaats en de bewegingsagogische strategie verplaatst zich langzaam maar zeker van bewegingsactivering naar primaire activering. In de meeste gevallen vinden de activiteiten dan ook niet meer plaats in de gymzaal of een andere specifieke ruimte, maar gewoon in de huiskamer waar men verblijft. Muziek die voor de mensen herkenbaar is, kan bijdragen aan een veilige en prettige sfeer. Wateractiviteiten en snoezelactiviteiten kunnen eveneens deel uitmaken van het aanbod.

PY R

Degene die zich al jaren bezighoudt met dementie en het belang van bewegen is R.M. Dröes. Zij ontwikkelde onder andere een methode van psychomotorische groepstherapie voor demente ouderen. Op grond van onderzoek kwam ze tot vijf problemen waar demente ouderen mee te maken krijgen en waar ze samen met begeleiders en verzorgers een antwoord op moet vinden. Deze problemen zijn: • omgaan met toegenomen onvermogen • handhaven van emotioneel evenwicht • behoud van positief zelfbeeld • voorbereiden op een onzekere toekomst • bij opname: het opbouwen van nieuwe sociale relaties. Sport- en bewegingsactiviteiten kunnen een deel van het antwoord vormen. De aangeboden activiteiten moeten zodanig aangeboden worden dat: • de deelnemers actief deel kunnen nemen en optimaal kunnen functioneren • ze deel kunnen nemen aan een sociaal systeem (groepsaanbod) • ze het gevoel hebben zichzelf en de situatie onder controle te hebben • ze succes en plezier kunnen ervaren.

411

Effecten van bewegen op ouderen met dementie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Fysieke effecten Ouderen met dementie die meer bewegen, hebben minder fysieke beperkingen, een lager valrisico en minder valincidenten dan degenen die minder bewegen. Juist voor mensen met dementie is dat laatste extra belangrijk: doordat dementie ook coördinatie aantast, vallen ze makkelijker dan leeftijdsgenoten. Bewegen kan het aantal valincidenten met wel 30% verlagen. Ook is te verwachten dat bewegen bijdraagt aan beter behoud van spierkracht, zoals bekend is voor ouderen in het algemeen. Dit zijn alle effecten die bijdragen aan meer fysieke zelfredzaamheid en betere mobiliteit. Depressieve klachten Bij mensen met dementie komt depressief gedrag en somberheid regelmatig voor. Zo’n 40 tot 50% van de mensen met dementie vertoont wel eens depressief gedrag. Een depressieve stoornis, dat wil zeggen als depressief gedrag bijna de hele dag aanwezig is, komt voor bij ongeveer 20% van de mensen met dementie. Meer bewegen kan het aantal depressieve klachten met wel 28% beperken. Bewegen lijkt ook gedragsproblemen die samenhangen met dementie te kunnen beperken. Bron: Alles over sport (2022).

De belangrijkste doelstellingen binnen de bewegingsagogie hebben betrekking op: • (re)activering (actieve betrokkenheid op de omgeving) • (re)socialisatie (actieve betrokkenheid op anderen) • positieve (zelf)beleving (plezier beleven, zichzelf op een positieve manier beleven, mensen (onbewust) het gevoel geven: ik kan nog wel wat).

PY R

Bij reactivering kan gedacht worden aan een appel op geheugen, waarneming en handelen, zoals we dat beschreven bij ROT. Bij resocialisatie gaat het om het gezellig met elkaar bezig zijn, het bevorderen van de gerichtheid op elkaar, het stimuleren van de communicatie en om eenvoudige vormen van samenwerking.

De positieve (zelf)beleving heeft vooral te maken met beleven van plezier, succes en het nemen van initiatieven. Bekijk het filmpje ‘Bewegen met Dementie’. Consequentie van dementie voor het geven van instructie Een van de cognitieve functies die het sterkst achteruitgaat, is het kortetermijngeheugen. Dit geldt nog sterker voor het auditief (horen) kortetermijngeheugen dan voor het visueel (zien) kortetermijngeheugen. Dit betekent dat de rol van het voorbeeld steeds belangrijker wordt. Het praatje gaat bij ouderen steeds meer het ene oor in en het andere oor uit. Houd de informatie kort en geef vooral een duidelijk voorbeeld. Daarnaast is geduld heel belangrijk. Ouderen kunnen wel degelijk nieuwe dingen leren, maar het duurt wat langer.

412

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Consequentie van dementie voor het aspect van veiligheid Als bewegingsagoog is het heel belangrijk om de veiligheid in de gaten te houden. Op de eerste plaats moeten ouderen het gevoel hebben dat het om een veilige situatie gaat. Hebben ze dit gevoel niet, dan vormt dit voor hen een belemmering om tot bewegen te komen. Zo kan een activiteit met een harde bal afschrikken. Een dergelijke bal schrikt af, omdat de zintuigen achteruitgaan en het reactievermogen afneemt. De achteruitgang van de zintuigen heeft zowel betrekking op het gehoor (ze horen minder goed iets aankomen) als op het gezichtsvermogen (ze zien iets minder goed aankomen). Op de tweede plaats is veiligheid belangrijk, omdat ouderen een groter risico lopen op vallen. Dit heeft te maken met het feit dat de coördinatie moeizamer verloopt en met het reactievermogen. Bovendien is bij hen de kans groter dat ze bij een val iets breken. Dit heeft te maken met botontkalking (osteoporose). Als ze eenmaal iets gebroken hebben, verloopt het genezingsproces vaak moeizaam. Tot slot moet de bewegingsagoog rekening houden met de verminderde belastbaarheid van ouderen. Dit betreft met name de gewrichten. Deze zijn door gewrichtsslijtage (artrose) en sarcopenie (spierafname) minder belastbaar. Het aanbod aan sporten bewegingsactiviteiten Ondanks de beperking van de dementie, zijn er nog voldoende sporten beweegmogelijkheden over. Je kunt hierbij vooral denken aan vormen uit de betekenisgebieden mikken, jongleren en over en weer inplaatsen.

Op YouTube zijn tal van filmpjes te vinden met geschikte sporten bewegingsactiviteiten. Vooral de filmpjes van Joël Kruisselbrink zijn de moeite waard.

PY R

Het gaat niet alleen om bepaalde momenten waarop sporten bewegingsactiviteiten aangeboden worden, maar vooral ook om het inbouwen van (kleine) beweegmomenten door de dag heen. Op de website Ouderen – Kenniscentrum Sport en Bewegen vind je aanknopingspunten hoe je dit kunt doen. Ook kun je hiervoor de zogenaamde beweegcirkel gebruiken.

Bekijk de website ‘Kenniscentrum Sport en Bewegen - Beweegcirkel’. Bekijk de filmpjes ‘Bewegen is leven: Joël’s oefeningen en spelletjes inspireren ouderen in beweging te blijven’, ‘PrachtigPekela.nl: leerlingen zorg en welzijn Dollard College bewegen met ouderen in Dokhuis’, ‘In beweging bij Lelie zorggroep met bewegingsagogen Joël Kruisselbrink en Femke Bol’, ‘Thuis bewegen met Joël Kruisselbrink | Hoepelbal’ en ‘Thuis bewegen met Joël Kruisselbrink | Paraplubal’. Ook de filmpjes van Kenniscentrum Sport en Bewegen bieden houvast om tot een leuk en gepast aanbod te komen. Daarnaast hebben ze ook een beweeggids voor ouderen met dementie uitgebracht.

413

Bekijk de website ‘Kenniscentrum Sport en Bewegen - Beweeggids voor ouderen met dementie’. Bekijk de filmpjes ‘Hoe geef je een leuke en goede sportles aan senioren?’ en ‘Oefening voor balanceren met de hand’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Belangrijkste motieven sportdeelname Bij dementerende ouderen staan twee motieven centraal. Enerzijds de gezondheid en anderzijds het sociale motief. Dit blijkt ook uit onderzoek naar het welbevinden van ouderen. De meest bepalende factoren voor het welbevinden zijn de gezondheid en het hebben van bevredigende sociale contacten. Sport- en bewegingsactiviteiten kunnen hier prima een bijdrage aan leveren. Geregeld matig intensief bewegen heeft positieve invloed op de gezondheid. Sport- en bewegingsactiviteiten bieden voor, tijdens en na de activiteit prima mogelijkheden voor het aangaan van sociale contacten. Veel ouderen komen niet direct voor het bewegen, maar veel meer voor de sociale contacten. Het drinken van een kopje koffie en het maken van een praatje is minstens zo belangrijk als de activiteit zelf. Als bewegingsagoog moet je rekening houden met deze twee belangrijke motieven of factoren. Lees de verdiepingsstof ‘Beweging heeft een positief effect op lichaam en geest van dementerende ouderen’.

Opdracht 15 Bijdrage bewegingsagogie Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Demente ouderen krijgen vooral te maken met de volgende problemen: • omgaan met toegenomen onvermogen • handhaven van emotioneel evenwicht • behoud van positief zelfbeeld • voorbereiden op een onzekere toekomst • bij opname: het opbouwen van nieuwe sociale relaties.

PY R

Bespreek bij alle punten op welke manier je hier als bewegingsagoog een bijdrage aan kunt leveren.

Opdracht 16 Doelstellingen De belangrijkste doelstellingen binnen de bewegingsagogie hebben betrekking op: 1. (re)activering 2. (re)socialisatie 3. positieve (zelf)beleving. a. Geef van alle drie de doelstellingen aan wat hieronder verstaan wordt. b. Geef van alle drie de doelstellingen aan hoe je hier concreet aan kunt werken als bewegingsagoog.

414

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

Opdracht 17 Instructie en veiligheid

Opdracht 18 Bewegingsarmoede

a. Beschrijf op welke manier je het beste instructie kunt geven aan ouderen met dementie. b. Geef aan op welke manier je als bewegingsagoog rekening houdt met de veiligheid.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar wat de mogelijkheden binnen een zorginstelling zijn om dementerende ouderen meer te laten bewegen.

9.6 Overige psychische aandoeningen bij ouderen Ouderdom komt met gebreken, is een veelgehoorde uitspraak. Gelukkig geldt voor veel ouderen dat dit een heel geleidelijk proces is. Toch betekent ouder worden een aantasting van belangrijke pijlers van het zelfbeeld. Bij de bespreking van de depressie bij ouderen wordt daar nader op ingegaan.

Psychiatrische problemen op latere leeftijd

We bieden behandeling of begeleiding die gericht is op herstel en meer kwaliteit van leven. Herstel heeft binnen de geestelijke gezondheidszorg vaak een andere betekenis dan het begrip genezing zoals we dit kennen. Herstel gaat ook over (leren) leven met een psychische kwetsbaarheid waarbij vooral de mogelijkheden van ieder mens centraal staan. U kunt bij ons onder andere terecht voor de volgende problemen: • angststoornis • psychose • depressie of somberheid • ernstige geheugen-, oriëntatie- of concentratieproblemen • verwardheid • persoonlijkheidsstoornis.

PY R

Symptomen psychiatrische problemen Als onderstaande psychiatrische problemen uw dagelijks leven (ernstig) beperken, kan behandeling of begeleiding u helpen. Maak een afspraak met uw huisarts voor een verwijzing als u bijvoorbeeld: • veel piekert; • zich somber, neerslachtig voelt of het lastig vindt om te genieten van het leven; • zich angstig of paniekerig voelt; • vergeetachtig en verward bent; • veel pijnstillers of kalmeringsmiddelen gebruikt; • steeds meer rookt of alcohol drinkt; • last hebt van (vage) lichamelijke klachten. • veel last heeft van stemmingswisselingen en dit uw (sociale) functioneren ernstig beïnvloedt.

415

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Relatie met lichamelijke klachten Psychiatrische en lichamelijke problemen hangen vaak met elkaar samen. Stel, u loopt niet meer zo makkelijk en komt daardoor weinig buiten. Dat kan tot eenzaamheid of een depressie leiden. Omgekeerd kunnen psychiatrische problemen, zoals stress, ook een lichamelijke reactie oproepen. Bijvoorbeeld een hoge bloeddruk. Bovendien kunnen medicijnen invloed hebben op uw psychiatrische en lichamelijke welzijn. Vincent Ouderen bekijkt daarom ook wat uw lichamelijke klachten zijn en hoe deze samenhangen met uw psychiatrische problemen. Wat kunt u zelf doen? • Houd een duidelijk structuur aan in uw leven. Sta op tijd op, eet op vaste tijden en ga op tijd naar bed. • Blijf actief. Doe bijvoorbeeld mee aan activiteiten in de wijk. En ga op bezoek bij vrienden of familie. • In beweging blijven is goed voor lichaam en geest. Ga iedere dag een stuk(je) wandelen, fietsen of een andere sport uitoefenen die bij u past. Bron: Vincent van Gogh voor geestelijke gezondheid (z.d.).

er nd Zo

PY R

Door onder andere het wegvallen van de partner en belangrijke anderen, door het achteruitgaan van de gezondheid en de zelfredzaamheid en door een geleidelijke cognitieve achteruitgang is de ouderdom een kwetsbare ontwikkelingsfase.

Psychische problemen naar leeftijd.

416

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

Toch moeten de problemen van ouderen niet overdreven worden. In de volgende grafiek wordt duidelijk dat het meevalt met de psychische problemen bij ouderen. Dat wil echter niet zeggen dat het geen aandacht verdient. Zeker de eenzaamheid is een punt van aandacht.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In die fase kunnen zich dan ook verschillende psychische aandoeningen voordoen. De meest voorkomende zijn: 1. depressie 2. delier 3. angststoornissen 4. verslavingsstoornissen, met name alcoholmisbruik. a. Depressie Depressiviteit is samen met dementie het meest voorkomende psychiatrische probleem bij ouderen. We staan hier stil bij de oorzaken van depressiviteit bij ouderen en bij wat eraan gedaan kan worden om dit te voorkomen.

Er zijn verschillende oorzaken van depressiviteit aan te wijzen. Op de eerste plaats wordt depressiviteit bij ouderen in de hand gewerkt door de neiging terug te blikken op het leven. Ouderen vragen zich af: wat heb ik eigenlijk van mijn leven gemaakt? Is het antwoord op deze vraag onbevredigend, dan kan dit tot sterke gevoelens van waardeloosheid en wanhoop leiden. De veertiger en vijftiger evalueerde zijn leven ook. Die heeft dan echter nog de mogelijkheid om de bakens te verzetten. De oudere mens kan dit vrijwel niet meer.

Op de tweede plaats kun je depressiviteit benaderen vanuit het feit dat tijdens de ouderdom alle belangrijke pijlers of bouwstenen van het zelfbeeld onder druk komen te staan. Je kunt in het volgende schema de pijlers en bedreigingen zien. Bedreiging

Gezondheid, lichamelijkheid

• • • • •

afname spierkracht en conditie gewrichtsslijtage osteoporose achteruitgang zien en horen afname mobiliteit en zelfstandigheid.

•

pensionering zorgt voor wegvallen van arbeid.

er Zo

Werk, arbeid

PY R

Pijler/bouwsteen

•

afbrokkelen primair sociaal netwerk door wegvallen van dierbaren, kinderen die ver weg wonen en collega’s, door pensionering eenzaamheid.

Cognitieve vermogens

•

problemen met geheugen en oplossen van problemen.

Uiterlijk

•

rimpels, gewichtstoename, grijs, haaruitval, gebitsproblemen, leesbril.

Waarden en normen

•

afname van respect voor traditionele waarden en normen.

Sociaal, primair sociaal netwerk •

417

Een aantal ouderen kunnen deze veranderingen prima opvangen. Zo stort men zich na het arbeidzame leven in het vrijwilligerswerk of besteedt men aandacht aan tal van hobby’s. Ondanks het wegvallen van de partner en goede vrienden, weet men een nieuwe vriendenkring op te bouwen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Helaas lukt niet iedereen dit. Vooral het wegvallen van sociale contacten en de eenzaamheid die dan volgt, is een belangrijke oorzaak van depressiviteit. Daarnaast blijkt het gevoel van afhankelijkheid een grote rol te spelen. Men heeft het hele leven kunnen gaan en staan waar men wil en moet nu bij algemene dagelijkse handelingen als boodschappen doen, douchen en naar het toilet gaan de hulp inroepen van anderen.

Helaas wordt een depressie bij ouderen nogal eens over het hoofd gezien. Sommige mensen vinden dat het gedrag hoort bij de ouderdom. Dat geldt bijvoorbeeld voor optredende concentratieen geheugenproblemen. Ook worden deze verschijnselen nogal eens verward met beginnende dementie. Ook het verlies aan energie en interesse in allerlei dagelijkse bezigheden wordt gezien als behorend tot de ouderdom. Terwijl juist een tijdige juiste diagnose en een daarbij passende behandeling nog zeker perspectiefrijk is bij deze groep.

Sport en bewegen kan een belangrijke rol spelen bij het voorkomen van depressiviteit. Door te sporten komt men weer onder de mensen en bouwt men nieuwe sociale contacten op. Bovendien draagt het bij aan het in stand houden van fysieke vaardigheden, waardoor het gevoel van afhankelijkheid minder snel optreedt. Door succesbeleving te ervaren merken ouderen dat ze nog best tot iets in staat zijn. Vooral bij duursporten en bij sporten waarbij ervaring een rol speelt, kunnen ouderen nog lang op heel aardig niveau sporten. Voorbeelden hiervan zijn wielrennen, volleybal en tennis. Natuurlijk is het ook voor ouderen ook gewoon leuk om te doen.

C 418

PY R

b. Delier Delier is een plotseling optredende ernstige verwardheid. Meestal heeft dit een lichamelijke oorzaak. De mate van verwardheid is het ene moment erger dan het andere. Vaak is de verwardheid maar tijdelijk. Voor de omgeving kan het heel schokkend zijn. Vrij plotseling komt iemand heel verward en gedesoriënteerd over, soms zelfs met hallucinatie en wanen. Het geheugen functioneert slecht en meestal is er ook sprake van aandachtsproblemen. De ouderen kunnen een heel angstige indruk maken. Gelukkig verdwijnt het meestal weer even snel als dat het gekomen is. Rust, en soms medicatie, helpt meestal vrij goed. c. Angststoornissen Bij ouderen zie je veel angststoornissen, waarschijnlijk als gevolg van het feit dat men de grip op het leven dreigt kwijt te raken. De aanleiding is meestal onduidelijk en dat maakt het in feite alleen nog maar erger. De angst is niet te plaatsen. Ze durven het huis niet uit te gaan omdat ze bang zijn om te vallen. Ze gaan niet meer naar een verjaardag, bang om in paniek te raken. Veel ouderen tobben en piekeren vaak. Of ze zijn bang voor onverwacht urineverlies, vergeetachtigheid, te worden beroofd, voor trillen of erge pijn. Vaak gaat men situaties uit de weg die de buitensporige angsten kunnen veroorzaken. Dit vermijdingsgedrag bepaalt hun leven steeds sterker en ze komen op die manier steeds verder in een sociaal isolement.

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Verslavingsstoornissen, met name alcoholmisbruik Voor wat betreft de verslavingsstoornissen gaat het bij ouderen met name om het overmatig gebruik van alcohol. Het alcoholgebruik onder ouderen is de afgelopen jaren toegenomen. In tien jaar tijd is het aantal hulpvragen door alcoholverslaving van mensen ouder dan 55 jaar met 70% gestegen. In 10 jaar tijd is het aantal gevallen van alcoholvergiftiging onder 55-plussers verdrievoudigd. Ook gebeuren er meer ongelukken met ouderen door alcohol. Door de vergrijzing wordt dit probleem naar verwachting groter.

er nd

PY R

Diverse onderzoeken wijzen uit dat minstens 5% van de ouderen een drankprobleem heeft. Jaarlijks sterven vele honderden mensen met als doodsoorzaak drankmisbruik. Bij ouderen met drankproblemen zijn meerdere groepen te onderscheiden: • 67% dronk al teveel voor hun zestigste levensjaar en gaat daarmee door. • Een klein percentage drinkt bij vlagen te veel en stopt daarna weer, de periodieke drinkers. • Een klein percentage drinkt als gevolg van een ernstige gebeurtenis, zoals het overlijden van dierbaren. • 10% van de problemen bij ouderen ontstaan door de leeftijd. Men kan door de ouderdom minder tegen alcohol en past zijn alcoholgebruik onvoldoende aan.

Alcoholgebruik naar leeftijd.

Niet alleen de leeftijd speelt een rol, maar ook de woonvoorziening. Ouderen in verpleeg- en verzorgingshuizen gebruiken gemiddeld meer alcohol dan zelfstandig wonende ouderen. Bekijk het filmpje ‘Alcoholgebruik van ouderen’. Wat maakt ouderen kwetsbaar voor overmatig alcoholgebruik? Eenzaamheid en sociaal isolement blijken een belangrijke rol te spelen bij het alcoholprobleem van ouderen. Vandaar dat veel interventies, gericht op het verbeteren van de leefstijl van ouderen in groepsverband plaatsvinden. Het kopje koffie, de interactie voor, tijdens en na de bewegingsactiviteiten zijn minstens zo belangrijk als de lichamelijke activiteit zelf.

419

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Andere factoren die een rol spelen bij het alcoholmisbruik onder ouderen zijn: • het geslacht (mannen grotere kans) • de woonvoorziening (verzorgingshuizen grotere kans) • fysieke beperkingen • financiële problemen • stress grote ingrijpende veranderingen • vroeger al bekend met alcholgebruik.

Een ander probleem is dat de kenmerken van overmatig alcoholgebruik bij ouderen moeilijk te herkennen zijn. Dit komt doordat de verschijnselen sterk lijken op de normale verouderingsverschijnselen. Je kunt hierbij denken aan symptomen als vermoeidheid, slapeloosheid, desoriëntatie, vergeetachtigheid en afname van de eetlust. Schadelijke gevolgen van overmatig alcoholgebruik Overmatig alchoholgebruik heeft grote gevolgen voor onze gezondheid. Het vergroot onder andere de kans op hart- en vaatziekten, bepaalde vormen van kanker, aandoeningen aan lever, alvleesklier en maag, longaandoeningen en diabetes type 2. Voor meer informatie wordt verwezen naar het thema ‘Leefstijlfactor alcoholgebruik’. Daarnaast lopen ouderen een aantal extra risico’s. Dit heeft met drie factoren te maken: 1. Ouderen verdragen alcohol slechter. 2. Ouderen gebruiken relatief veel medicatie. 3. Het vergroot de kans op valincidenten.

Preventie De overheid onderkent het probleem en investeert in een preventieve aanpak. Zo worden er voorlichters opgeleid die het probleem bespreekbaar maken en informatie geven over de schadelijke gevolgen van alcoholgebruik. Ook probeert men belangrijke oorzaken als eenzaamheid en isolement aan te pakken door een aanbod van uiteenlopende groepsactiviteiten.

Er zijn ook preventieprogramma’s gericht op het toedienen van vitaminepreparaten om het risico van een vitaminetekort te voorkomen.

PY R

Veel interventies, zoals die te vinden zijn op de site van het Loket Gezond Leven, zijn gericht op het voorkomen van depressiviteit. Hierbij kun je denken aan interventies als In de put, uit de put 55+. Andere programma’s combineren activiteiten met een groepsgewijze aanpak, zoals de interventies Denken en Doen, Sociaal Vitaal en Elke stap telt.

Opdracht 19 Psychische aandoeningen bij ouderen a. Zoek op internet naar wat de meest voorkomende psychische problemen bij ouderen zijn. Geef een samenvatting van het resultaat. b. Vergelijk jouw resultaat met dat van een andere student.

420

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

Opdracht 20 Depressie bij ouderen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 21 Alcoholgebruik onder ouderen

a. Verklaar waarom depressiviteit redelijk veel voorkomt bij ouderen. b. Geef aan op welke manier je dit enigszins kunt voorkomen. c. Beschrijf welke rol sport en bewegen hierbij kunnen spelen.

a. Zoek op internet naar informatie over alcoholgebruik door ouderen. b. Geef een verklaring voor de toename en het groeiend aantal probleemdrinkers onder ouderen. c. Geef aan waarom ouderen extra kwetsbaar zijn voor alcohol. d. Zoek op internet naar twee interventies die proberen het alcoholgebruik onder ouderen te verminderen.

Opdracht 22 Leerdoelen

Je kunt omschrijven wat onder psychogeriatrie verstaan wordt.

Je kunt de verschillende vormen van dementie omschrijven.

Je kunt omschrijven wat de ziekte van Alzheimer inhoudt en wat de meest gangbare benaderingswijzen zijn.

Je kunt het belang van sport en bewegen voor mensen met dementie omschrijven. Je kunt omschrijven wat depressiviteit bij ouderen inhoudt en wat de consequenties hiervan zijn voor sport en bewegen.

PY R

9.7 Verdiepingsstof - miMakker Interzorg heeft haar eigen miMakker, die ingezet kan worden om contact te maken met de cliënt met dementie. De miMakker is als het ware een grensganger tussen de mens zonder en de mens met een cognitieve handicap. Deze benaderingswijze vindt zijn wortels in een mengeling van clown, de zielzorger, de nar, de geliefde en het maatje. Een miMakker heeft geleerd zich leeg te maken en alle eigen gedachten los te laten. De miMakkermethode sluit naadloos aan bij de basisprincipes van de belevingsgerichte zorg en resulteert onder meer in alertheid, levendigheid, plezier en ontspanning bij de cliënt met dementie. Dit heeft tevens een positieve invloed op het woon-leefklimaat op de afdeling. De miMakker maakt contact met de cliënt middels een expressief gebruik van lichaam, stem en mimiek. Hierbij maakt zij gebruik van

421

clowneske handelingen, maar ook van mimiek, non-verbale communicatie, muziek, jabbertalk, lichamelijk contact, enz. Hierbij sluit de miMakker aan bij de behoefte van de cliënt van dat moment. De miMakker probeert zodoende een vertrouwensband met de cliënt op te bouwen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

9.8 Verdiepingsstof - Methode Urlings

Bron: Informatiebrochure dementie en belevingsgerichte benadering (Interzorg).

Deze methode kan ook besproken worden bij mensen met een verstandelijke beperking, maar omdat de methode Urlings in zijn algemeenheid geschikt is voor dementerende ouderen, komt het hier aan de orde. De methode heette aanvankelijk ‘Respectvol en methodisch begeleiden van oudere en dementerende mensen met verstandelijke beperkingen’, maar is bekend geworden onder de naam ‘Methode Urlings’.

er nd Zo

PY R

Het is een nadere uitwerking van de eerder besproken methoden, zoals validation en warme zorg. Ook deze methode sluit aan bij de individuele behoeften, belevingen en wensen van dementerende ouderen.

Uitgangspunt en elementen Het uitgangspunt van de methode is het zo respectvol met de cliënt omgaan zoals je het zelf zou willen als je afhankelijk zou zijn van professionele zorgverleners. De methode bestaat uit vier elementen: • de fenomenologische benadering • aanvullende benaderingswijzen • het levensverhaal • de huidige behoeften, belevingen en wensen van de ouderen zelf.

422

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

De fenomenologische benadering komt in feite sterk overeen met het laatste element, namelijk het aansluiten bij de individuele behoeften, wensen en belevingen van dementerende ouderen. Het accepteren van de eigenheid van de ander en respect zijn de belangrijkste begrippen. Het streven is om ouderen een zo gelukkig mogelijke oude dag te bezorgen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Hierbij wordt gebruikgemaakt van een groot aantal aanvullende benaderingswijzen, zoals ROT, validation, warme zorg, massage, muziek en snoezelen. Een andere aanvullende methodiek, die apart wordt genoemd, is het levensverhaal. Hierbij gaat men ervan uit dat je goed op de hoogte bent van de geschiedenis, van het levensverhaal van de cliënt. Naarmate het verleden zorgvuldiger en gedetailleerder bekend is, hebben begeleiders betere handvatten voor goede zorg.

9.9 Verdiepingsstof - Beweging positief effect op dementerende ouderen De combinatie van wandelen en krachtoefeningen heeft een positief effect op de lichamelijke conditie, het geheugen en het denkvermogen van dementerende ouderen en leidt tot verbetering van alledaagse activiteiten die bijdragen aan de kwaliteit van leven. Dat blijkt uit het onderzoek van bewegingswetenschapper Willem Bossers van het UMCG, die op 10 december promoveerde aan de RUG. Het positieve effect verdwijnt echter snel na beëindiging van een dergelijk beweegprogramma. Bossers onderstreept daarom het belang van beweging en krachttraining als vast onderdeel in de dagelijkse zorg voor ouderen met dementie.

Lichamelijke inactiviteit bij dementerende ouderen is veelvoorkomend. Uit eerder onderzoek bleek dat slechts tien procent van deze ouderen één keer per jaar of vaker twintig minuten aaneengesloten beweegt. Bossers onderzocht welke effecten beweging kan hebben op zowel de lichamelijke als de geestelijke gezondheid bij dementerende ouderen van 75 jaar of ouder die in een verpleeghuis wonen.

PY R

Wandelen en krachtoefeningen Bossers ontwierp twee soorten beweegprogramma’s: een wandelprogramma van negen weken waarin deelnemers vier keer per week dertig minuten wandelden, en een combinatieprogramma waarin deelnemers twee keer per week dertig minuten wandelden en twee keer per week dertig minuten krachtoefeningen deden, zoals op de tenen staan, het been opzij en naar achteren bewegen en zittend op een stoel de benen strekken en buigen. Verbeteringen in het dagelijks leven De combinatie van wandelen en krachttraining gaf het beste effect. Niet alleen verbeterde het uithoudingsvermogen, de beenkracht en de balans van deelnemers, ook traden er verbeteringen op in het geheugen, de herkenning van personen en in de concentratie. Dit leidde ertoe dat activiteiten in het dagelijks leven, zoals een boterham smeren of de jas aantrekken, gemakkelijker werden.

423

C 424

er nd Zo

PY R

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bron: Rijksuniversiteit Groningen (2014).

Kwaliteit van leven behouden Negen weken na de beëindiging van het programma bleken de positieve effecten echter grotendeels verdwenen. “Een dergelijk beweegprogramma zou daarom structureel onderdeel moeten uitmaken van de dagelijkse zorg van ouderen met dementie”, zegt Bossers. “Het draagt bij om de kwaliteit van leven te behouden of zelfs te verbeteren.”

Thema 9 Psychogeriatrische aandoeningen

9.10 Begrippen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Apathie Het gebrek aan emotie, motivatie, interesse of enthousiasme.

Afasie Taal-spraakstoornis.

Delier Plotseling optredende ernstige verwardheid. Frontotemporale Voorkant van de hersenen.

Plaques Ophoping van eiwitten binnen in de hersencellen. Reminiscentie Het bewust ophalen van herinneringen. ROT Realiteitsoriëntatietraining. Snoezelen Zintuigstimulering.

Substantia nigra Zwarte kernen, onder andere belangrijk voor het uitvoeren van bewegingen.

PY R

Tremoren Bevingen, trillingen.

TIA Transient Ischaemic Attack.

Validation Bevestiging en waardering van de gevoelens van dementerende mensen. Vasculair Wat betrekking heeft op de bloedvaten.

425

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

THEMA 10 AUTISMESPECTRUMSTOORNIS

PY R

Inhoud thema • Autismespectrumstoornis • Andere stoornissen gerelateerd aan autisme • Behandelings- en begeleidingsmethoden • Bewegingsagogische consequenties • Verdiepingsstof • Begrippen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Tot ongeveer tien jaar geleden hoorde autisme bij de ernstige (pervasieve) ontwikkelingsstoornissen. Deze stoornissen kunnen leiden tot problemen met sociale contacten, communicatie en beeldend vermogen (fantasie). Tot deze aandoeningen hoorden onder andere klassiek autisme, PDD-NOS en asperger. Met de komst van de DSM-5 (2014) valt autisme onder de neurobiologische ontwikkelingsstoornissen en wordt gesproken over een autismespectrumstoornis. De diagnoses klassiek autisme, PDD-NOS en asperger zijn komen te vervallen. Wel biedt de DSM-5 de mogelijkheid om de ernst van de autismespectrumstoornis aan te geven. Mensen die bijvoorbeeld de diagnose PDD-NOS gekregen hebben, houden deze. Er worden echter geen nieuwe diagnoses PDD-NOS vastgesteld. Aangezien het nog wel enige tijd zal duren voordat het werkveld geen gebruik meer maakt van diagnoses als PDD-NOS, syndroom van Rett en het syndroom van Asperger, wordt hier toch nog aandacht aan besteed. Dit thema start met informatie over de achtergronden van de autismespectrumstoornis. Vervolgens wordt ingegaan op een aantal andere stoornissen, zoals PDD-NOS. Daarna komt een aantal behandelings- en begeleidingsmethoden aan de orde. Het thema eindigt met bewegingsagogische consequenties. Relatie met werkproces Het thema ‘Autismespectrumstoornis’ heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch programma op, en P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.

Leerdoelen

nd Zo

PY R

•

• •

Je kunt de belangrijkste kenmerken van mensen met een autismespectrumstoornis beschrijven. Je kunt de belangrijkste kenmerken van PDD-NOS en asperger beschrijven. Je kunt een aantal behandelen begeleidingswijzen van mensen met ASS beschrijven en toepassen. Je kunt de bewegingsagogische consequenties van ASS beschrijven en toepassen.

•

427

10.1 Casus

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 1 Casus

Geef me de 5.

a. Van welke begrippen die bij de paraplu afgebeeld staan, heb je al eens gehoord? b. Autisme is een paraplubegrip. Wat zou daarmee bedoeld worden? c. Heb je weleens mensen met autisme ontmoet? Wat weet je van autisme? Welke kenmerken horen bij autisme?

PY R O

Bekijk een van de twee filmpjes. Geef antwoord op de vraag wat autisme is. Wat zijn de belangrijkste oorzaken van autisme? Wat is PDD-NOS? Welke kenmerken horen daarbij? Wat is het syndroom van Asperger? Zoek op internet naar de DSM-5-criteria voor een autismespectrumstoornis. Hieruit blijkt dat de criteria voor PDD-NOS en asperger hierin ondergebracht zijn. j. Wat zou er bedoeld worden met de afbeelding ‘geef me de vijf’? Waarom zijn waar, wie, wat, wanneer en hoe belangrijk voor mensen met autisme? k. Stel dat je aan een groepje mensen met autisme een sportles zou moeten geven, hoe pak je dat dan aan? Welke activiteiten kies je? Hoe geef je de organisatie vorm? Hoe begeleid je deze sporters?

d. e. f. g. h. i.

Bekijk een van de filmpjes ‘Wat is autisme?’ of ‘Autisme spectrum stoornis - Kennisclip’.

10.2 Autismespectrumstoornis Veranderingen en aantallen In de DSM-IV bestonden de pervasieve ontwikkelingsstoornissen uit de autistische stoornissen enerzijds en PDD-NOS anderzijds.

428

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De indeling zag er toen als volgt uit: 1. autistische stoornissen: a. autisme b. aan autisme verwante stoornissen: – stoornis van Asperger – stoornis van Rett – stoornis van Heller. 2. PDD-NOS.

Thema 10 Autismespectrumstoornis

Om aan te geven dat het niet om één stoornis gaat, maar om een palet aan stoornissen, zijn er de afgelopen jaren verschillende termen gebruikt. Zo sprak men onder andere over autistiforme stoornissen, aan autisme verwante stoornissen en over een autismespectrumsyndroom. Ook werd de naam autismespectrumstoornis (ASS) al wel gebruikt. Vanaf de DSM-5 behoort autisme tot de neurobiologische stoornissen en wordt het aangeduid als een autismespectrumstoornis. Andere stoornissen die onder de categorie neurobiologische stoornissen vallen zijn: • verstandelijke beperking • taalstoornis • socialecommunicatiestoornis • aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis (ADHD) • coördinatieontwikkelingsstoornis • ticstoornissen.

Binnen de DSM-5 wordt alleen gesproken over een autismespectrumstoornis. De andere diagnoses zijn komen te vervallen. Wel wordt opgemerkt dat mensen aan wie eerder een DSM-IV-classificatie autistische stoornis, stoornis van Asperger of PDD-NOS is toegeschreven, nu de classificatie autismespectrumstoornis moeten krijgen.

In 2020 zei 2,1 procent van de ouders van kinderen van 4 tot 12 jaar dat hun kind autisme of een daaraan verwante stoornis heeft. Dat betekent dat het volgens deze ouders om ongeveer 31.000 kinderen van 4 tot 12 jaar gaat. Bij jongens komt het volgens deze gegevens drie keer zo vaak voor als bij meisjes. Deze cijfers zijn gebaseerd op de Gezondheidsenquête, die is gehouden onder ouders (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2021).

PY R O

Het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek) stelt dat 2,8% van de Nederlandse kinderen van 4 tot 12 jaar een autismespectrumstoornis heeft. Dat is ver boven het internationaal gemiddelde. Wereldwijd gaat men ervan uit dat ongeveer 1 tot 1,5% een dergelijke stoornis heeft.

Oorzaken van een autismespectrumstoornis Aanvankelijk kreeg vooral de opvoeding en met name de moeder (ofwel omgevingsfactoren) de schuld van het ontstaan van autisme. Men dacht dat de meestal intelligente maar koele moeder (koelkastmoeder) het kind onvoldoende liefde en warmte gaf, waardoor er geen hechting ontstond, met de autistische kenmerken tot gevolg.

429

Het feit dat de autismespectrumstoornis (ASS) ingedeeld is bij de neurobiologische stoornissen, geeft al aan waar de oorzaak gezocht moet worden. Er wordt van uitgegaan dat een autismespectrumstoornis het gevolg is van biologische factoren (onder andere erfelijkheid) in combinatie met omgevingsinvloeden, zoals de zwangerschap (NJi, z.d.).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Biologische factoren • anders werkende hersenen De hersenen van mensen met ASS blijken anders te functioneren. Dit heeft onder andere invloed op de communicatie. • sekseverschillen De diagnose ASS komt ongeveer drie keer vaker voor bij jongens dan bij meisjes. Hier zijn uiteenlopende verklaringen voor. • genetische factoren Genetische factoren vormen de belangrijkste oorzaak. De percentages lopen echter redelijk uiteen. Sommige wetenschappers komen op een percentage van 50, andere op ruim 80. Waarschijnlijk gaat het om een complexe invloed van erfelijke én omgevingsfactoren.

C 430

Informatieverwerving- en verwerkingsstoornis Opvallend bij ASS is het functioneren van de hersenen. De hersenen van iemand met ASS laten een verstoorde verwerving en verwerking van informatie zien. Als je iets nieuws waarneemt, kost het even tijd voordat je brein het heeft opgeslagen. Daarna ontstaat er herkenning en wordt de informatie snel verwerkt. Mensen met een autismespectrumstoornis nemen informatie niet juist op. Men lijkt vooral details waar te nemen, maar kan hierin niet of nauwelijks zinvolle verbanden ontdekken. Het lijkt soms alsof dezelfde informatie steeds net op een andere wijze binnenkomt en verwerkt wordt. Hierdoor komt de omgeving chaotisch op hen over. Pas na zeer veel herhaling ontstaat er iets van herkenning. Ze kunnen niet of nauwelijks veel informatie tegelijkertijd verwerken.

PY R

Omgevingsfactoren • factoren rondom de zwangerschap Er zijn vooral aanwijzingen dat verschillende risicofactoren tijdens de zwangerschap, rond en na de geboorte van het kind, van invloed zouden kunnen zijn bij het ontstaan van autisme. Er zijn aanwijzingen dat moeders met diabetes of obesitas een grotere kans hebben een kind met autisme te krijgen. Ook bestaat er een verband tussen bepaalde infecties (mazelen, bof) tijdens de zwangerschap en ASS. Tot slot bestaat er een verband tussen vroeggeboorte, laag geboortegewicht en complicaties tijdens de bevalling en de kans op ASS. Het gebruik van foliumzuur tijdens de zwangerschap verkleint de kans op een kind met een autismespectrumstoornis. • leeftijd van de ouders Onderzoek laat zien dat een hogere leeftijd van de ouders bij de geboorte, samenhangt met een verhoogd risico op ASS bij hun kind. • giftige stoffen Bepaalde giftige stoffen (zware metalen, pesticiden) spelen in enige mate een rol bij het krijgen van ASS, maar het is lastig om daar een duidelijke conclusie uit te trekken.

Thema 10 Autismespectrumstoornis

Het geeft vooral problemen met het achterhalen van de beweegredenen en gevoelens van anderen. Ook leidt het tot problemen bij het plannen en goed uitvoeren van eigen activiteiten.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

a. TOM: theory of mind: moeite met je inleven in de ander, perspectief nemen

Dit sluit prima aan bij de drie kernproblemen van autisme die Colette de Bruin beschrijft. Volgens haar heeft iemand met autisme drie kernproblemen:

Bekijk het filmpje ‘Autisme: Wat is Theory of mind?’.

b. CC: Centrale coherentie: het onvermogen om gedetailleerde informatie bij elkaar te brengen tot een zinvol geheel Bekijk het filmpje ‘Autisme: Wat is Centrale coherentie?’.

c. EF: Executieve functies: het onvermogen om het eigen handelen te organiseren en te plannen Bekijk het filmpje ‘Autisme: Wat zijn Executieve functies?’.

Op de theorie en de benaderingswijze van Colette de Bruin wordt later nader ingegaan.

Zwembad

PY R

Elke week gaat de autiklas van de ZMLK-school naar het zwembad. De kinderen hebben een vaste plek in het kleedlokaal. Iedereen heeft zijn eigen haakje. Na het omkleden wachten de kinderen in een vaste volgorde bij de deur. Vervolgens douchen ze en wachten ze op de bank aan de kant van het bad. Daar krijgt iedereen zijn eigen doosje en een geplastificeerde kaart met klittenband en plakkertjes erop. Bovendien zit er een foto van de betreffende zwemslag op de kaart. Het doosje en de plakkertjes hebben dezelfde kleur. Elk kind heeft zijn eigen kleur. Robin heeft het rode doosje met de rode plakkertjes. Robin legt het rode doosje op de kant, kijkt naar het plaatje van de slag en zwemt naar de overkant. De overkant is gemarkeerd door een rode pylon. Daar draait hij om en vervolgens zwemt hij terug naar het doosje. Robin haalt één plakkertje van de kaart en stopt het in het doosje. Aangezien op de kaart van Robin vier plakkertjes zitten, moet hij vier keer heen en weer zwemmen. Hierna krijgt Robin even rust en dan krijgt hij de volgende kaart met een foto van de rugslag erop. Hier zitten drie plakkertjes op. Robin voert op dezelfde manier ook deze opdracht uit.

Op het moment dat je iets ziet wat je nog niet eerder hebt waargenomen, zullen je hersenen eerst gaan zoeken of die informatie al eerder opgeslagen is. Is dat niet zo, dan wordt het plaatje ergens in het geheugen vastgelegd. De tweede keer kost het zoeken nog enige moeite, maar al snel treedt er een vlotte herkenning op. Bij mensen met een autismespectrumstoornis verloopt dit proces moeizaam. Ze zijn onvoldoende in staat om nieuwe informatie adequaat op te nemen.

431

Brievenbus

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De problemen van mensen met autisme zijn goed te vergelijken met een brievenbus. Als je bij iemand iets in de brievenbus stopt, weet je niet direct hoe je boodschap ontvangen wordt. Dat weet je bij mensen met autisme ook niet. Ook heeft de ene persoon met autisme een veel grotere brievenbus dan de andere. Daarnaast lijkt iemand met autisme vrij selectief in het openen van de post. De relevante post laat hij liggen en bijvoorbeeld alleen de roze enveloppen opent hij. Sommige mensen met een autismespectrumstoornis lijken een uitgebreide fantasie te hebben. Bij hen zou je kunnen zeggen dat alles in het geheugen zo rommelig opgeslagen is, dat ze er van alles bijhalen wat niet direct relevant is. Net als in het huis van mensen die hun spullen slecht opruimen, wordt het in de hersenen van deze kinderen een aardige chaos. Kenmerken van een autismespectrumstoornis De meest in het oog springende kenmerken van autisme zijn: • een relatiestoornis of sociale stoornis • een taal- en/of spraakstoornis • weerstand tegen veranderingen, en daarmee samenhangend opvallend dwangmatig en stereotiep gedrag. Deze drie punten worden hier besproken en tevens besteden we aandacht aan de zintuiglijke gevoeligheid, het bewegingsgedrag en het cognitief functioneren.

Een relatiestoornis of sociale stoornis Een persoon met autisme heeft een ernstige relatiestoornis of sociale stoornis. De persoon heeft weinig of een aparte interesse in mensen. Hij lijkt niet of moeilijk bereikbaar. De persoon met autisme toont weinig of geen invoelend vermogen en lijkt zich meer te hechten aan voorwerpen dan aan personen. Sociale regels lijkt hij niet te begrijpen. Dit wordt de theory of mind genoemd.

De relatie- of sociale stoornis kan zich op verschillende manieren uiten en de ernst kan variëren. Sommige mensen met autisme maken bijvoorbeeld geen of nauwelijks oogcontact of willen niet aangeraakt worden.

PY R

De persoon met autisme is niet in staat om perspectief te nemen, om de wereld door de bril van een ander te bekijken. Het vermogen tot theory of mind stelt mensen in staat om aan andere mensen gevoelens, wensen en gedachten toe te schrijven en hieraan betekenis te verlenen (mensenkennis, invoelend vermogen, empathie).

Een taal- en/of spraakstoornis De taalontwikkeling komt bij mensen met autisme aak niet of nauwelijks op gang. Vaak zie je dat de taal niet communicatief gebruikt wordt. De taal vertoont opvallende kenmerken (napraten, woorden verzinnen, monotoon, verwisselen van persoonlijke voornaamwoorden). Een persoon met autisme kan moeilijk duidelijk maken wat hij wil.

432

Thema 10 Autismespectrumstoornis

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Weerstand tegen veranderingen en dwangmatig, stereotiep gedrag Mensen met autisme hebben weerstand tegen veranderingen en kunnen niet of moeilijk omgaan met onverwachte situaties. De persoon houdt vast aan bepaalde gewoonten, rituelen en dwangmatigheden of is sterk gehecht aan bepaalde voorwerpen (asbak, bord, lepel, touwtje). Een persoon met autisme kan volledig in beslag genomen worden door bepaalde voorwerpen of gebeurtenissen.

Zintuiglijke gevoeligheid Tegenwoordig wordt steeds vaker een kenmerk toegevoegd aan dit rijtje en dat is de zintuiglijke gevoeligheid. Vroeger dacht men dat er juist sprake was van een bepaalde ongevoeligheid, maar ook het omgekeerde komt veel voor. Sommige mensen met autisme zijn juist overgevoelig voor bepaalde zintuiglijke prikkels.

Voormalige aso blijkt hypersensitieve persoonlijkheid te zijn

Psycholoog Magnée: “Tegenwoordig is er weer wel aandacht voor de hersenmechanismen die aan de basis liggen van gedrag.” En dat is maar goed ook, zegt hij, want mensen met autisme zijn niet asociaal. “Ze leven in een andere wereld. En dat komt doordat hun informatiesysteem is verstoord.” Mensen met autisme zijn sociaal niet zo vaardig, communicatief en taalkundig niet sterk, en gedragen zich op een rigide manier. Daarnaast zijn ze te veel gefocust op details en hebben ze te weinig oog voor het grotere geheel. En mensen met autisme blijken juist hypersensitief; en wenden mogelijk om die reden hun blik af of houden hun handen op hun oren.

Op zintuiglijk gebied zien we niet alleen een overgevoeligheid, maar ook een voorkeur voor de nabijheidzintuigen (voelen, ruiken, likken) en daarnaast zijn er abnormale reacties waar te nemen, zoals angst voor harde geluiden (boormachine, stofzuiger), genieten van lichteffecten of andere visuele effecten, slapen met een boekje op de blote buik, water door de neus drinken, hyperventileren, rondtollen tot je duizelig wordt, en abnormale reacties op pijn, koude en aangeraakt worden.

PY R O

Bewegingsgedrag Daarnaast zie je vaak nog andere kenmerken, zoals opmerkelijk bewegingsgedrag en de eerder genoemde zintuiglijke eigenaardigheden. Bij de motoriek kun je denken aan het fladderen met de armen en handen, met het wiegen met het bovenlichaam en met een houterige loop, vaak op de tenen.

Cognitief functioneren Ongeveer 75 procent van de mensen met autisme heeft eveneens een verstandelijke beperking (een IQ lager dan ongeveer 70). Meestal laten mensen met autisme een groot verschil zien tussen de diverse cognitieve taken en functies. Ze scoren relatief hoog op ruimtelijke taken en geheugentaken en relatief laag op woordenschat en sociaal inzicht.

433

Filmpjes

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Een aantal kenmerken van het leerproces van mensen met autisme: • Er is nauwelijks sprake van spontaan leren. De intrinsieke motivatie tot het leren van nieuwe dingen is vrijwel afwezig. • De exploratiedrang is gering, ze houden het graag bij het bekende. • Het lijkt alsof mensen met autisme weinig leren van hun ervaringen. • Mensen met autisme hebben moeite om verbanden, om samenhang te zien. Tactiek bij spelletjes en de functies van regels zijn meestal te complex om te begrijpen. • Het stereotiepe bewegingsgedrag en soms de houterige motoriek bemoeilijken het motorisch leren. • Het geleerde is vaak sterk gekoppeld aan de situatie waarin het geleerd is. Mensen met autisme hebben moeite met transfer. Dat wil zeggen dat het moeilijk voor hen is iets wat ze in situatie A geleerd hebben toe te passen in situatie B.

Op de volgende website vind je drie filmpjes over autisme.

Bekijk op de website van de Nederlandse Vereniging voor Autisme de drie filmpjes.

Criteria autismespectrumstoornis volgens DSM-5 TR De DSM-5 TR hanteert de volgende criteria van een autismespectrumstoornis:

PY R

A. Tekorten in de sociale communicatie en sociale interactie in uiteenlopende situaties, zoals actueel of in de voorgeschiedenis blijkt uit alle drie de volgende kenmerken: 1. Tekorten (deficiënties) in de sociaal-emotionele wederkerigheid, variërend van bijvoorbeeld op een abnormale manier sociaal contact maken tot niet in staat zijn tot een normale gespreksinteractie; het verminderd delen van interesses, emoties of affect; tot een onvermogen om sociale interacties te initiëren en te beantwoorden. 2. Tekorten in het non-verbale communicatieve gedrag dat gebruikt wordt voor sociale interactie, variërend van bijvoorbeeld slecht geïntegreerde verbale en non-verbale communicatie, abnormaal gedrag bij oogcontact en lichaamstaal of tekorten in het begrijpen en gebruiken van gebaren, tot een totaal ontbreken van gezichtsuitdrukkingen en non-verbale communicatie. 3. Tekorten in het ontwikkelen, onderhouden en begrijpen van relaties, variërend van bijvoorbeeld problemen met het aanpassen van gedrag aan verschillende sociale omstandigheden, moeite met deelnemen aan fantasiespel of vrienden maken, tot afwezigheid van belangstelling voor leeftijdgenoten. B. Beperkte, repetitieve gedragspatronen, interesses of activiteiten, zoals actueel of in de voorgeschiedenis blijkt uit minstens twee van de volgende kenmerken: 1. Stereotiep(e) of repetitieve motorische bewegingen, gebruik van voorwerpen of gesproken taal (zoals eenvoudige motorische stereotypieën, speelgoed in een rij zetten of voorwerpen ronddraaien; echolalie; idiosyncratische uitdrukkingen).

434

Thema 10 Autismespectrumstoornis

Hardnekkig vasthouden aan hetzelfde, inflexibel gehecht zijn aan routines of geritualiseerde patronen van verbaal of non-verbaal gedrag (bijvoorbeeld extreem overstuur bij kleine veranderingen, moeite met overgangen, rigide denkpatronen, rituele wijze van begroeten, de behoefte om steeds dezelfde routine te volgen of elke dag hetzelfde te eten). Zeer beperkte, gefixeerde interesses die abnormaal intens of gefocust zijn (bijvoorbeeld een sterke gehechtheid aan of preoccupatie met ongebruikelijke voorwerpen, bijzonder specifieke of hardnekkige interesses). Hyper- of hyporeactiviteit op zintuiglijke prikkels of ongewone belangstelling voor de zintuiglijke aspecten van de omgeving (bijvoorbeeld duidelijk ongevoelig voor pijn en/of temperatuur, een negatieve reactie op specifieke geluiden of texturen, excessief ruiken aan of aanraken van voorwerpen, visuele fascinatie met lichten of beweging).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

C. De symptomen moeten aanwezig zijn in de vroege ontwikkelingsperiode (maar kunnen soms pas volledig manifest worden wanneer de sociale eisen de begrensde vermogens overstijgen, of kunnen worden gemaskeerd door op latere leeftijd aangeleerde strategieën). D. De symptomen veroorzaken klinisch significante lijdensdruk of beperkingen in het sociale of beroepsmatige functioneren of in het functioneren op andere belangrijke terreinen. E. De stoornissen kunnen niet beter worden verklaard door een verstandelijke-ontwikkelingsstoornis of een globale ontwikkelingsachterstand.

Thea

Daarnaast kan de ernst bij de verschillende symptomen aangegeven worden. Dit wordt uitgedrukt in de mate van ondersteuning die men nodig heeft. Daarnaast kun je de aandoening nader duiden door iets te vermelden over een eventuele verstandelijke beperking en bijkomende taalstoornis.

PY R

Thea is 7 jaar en woont in een kinderwoonvoorziening voor kinderen met een verstandelijke beperking. Zij is autistisch en heeft daarbij een laag IQ. Overdag gaat zij naar het kinderdagcentrum, waar de groepsleiding een optimale omgeving creëert waarin Thea zich goed kan ontwikkelen. Thea’s dag verloopt volgens een strak schema. Dat geeft haar het nodige houvast. Dit vaste dagschema staat ook in een schema op papier. Alle activiteiten staan er in pictogrammen op en daarbij een klok met het tijdstip van de activiteit. Zo begrijpt Thea de dagindeling en kan die volgen gedurende de dag. Daarnaast wordt er gebruikgemaakt van verwijzers. Als ze moet gaan gymen, krijgt ze een golfballetje mee. In de gymzaal doet ze dit in een daarvoor bestemd bakje. De gymles begint en eindigt altijd met hetzelfde liedje. Bij het openingsliedje horen ook bewegingen, die de kinderen gezamenlijk maken. Het liedje opent met de tekst: ‘Wij gaan gymen, wij gaan gymen, gym je mee, gym je mee?’ Na dit liedje volgt er een kerngedeelte. De les eindigt met een vast slot. Aan het einde wordt het slotliedje gezongen.

435

Opdracht 2 Filmpje over autisme

Opdracht 3 Woordspin autisme

Op internet vind je heel veel filmpjes over autisme. Maak een keuze voor een filmpje, bekijk het filmpje en vat de inhoud samen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

a. Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘autisme’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier dat volgens hen met autisme te maken heeft. Als iemand niets meer weet, mag hij passen en gaat de beurt over naar de volgende. b. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met autisme te maken hebben. c. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

Opdracht 4 Neurobiologische stoornissen

a. Geef een omschrijving van wat er verstaan wordt onder neurobiologische stoornissen. b. Geef vier voorbeelden van een neurobiologische stoornis. c. Werk een voorbeeld kort uit.

Opdracht 5 Oorzaken autismespectrumstoornis

a. Noteer de belangrijkste oorzaken van een autismespectrumstoornis. b. Zoek op internet naar een artikel dat hierover gaat en geef een korte samenvatting van de inhoud.

Opdracht 6 Kenmerken van autisme

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Bespreek met elkaar wat er onder elk kenmerk wordt verstaan en wissel ervaringen uit hoe je dit in de praktijk herkent.

PY R

Drie belangrijke kenmerken van autisme zijn: 1. een relatiestoornis of sociale stoornis 2. een taal- en/of spraakstoornis 3. weerstand tegen veranderingen, en daarmee samenhangend opvallend dwangmatig en stereotiep gedrag.

Opdracht 7 DSM-5 TR (2022) criteria De DSM-5 TR noemt twee belangrijke criteria met een aantal kenmerken. 1. tekorten in de sociale communicatie en sociale interactie in uiteenlopende situaties 2. beperkte, repetitieve gedragspatronen, interesses of activiteiten.

436

Thema 10 Autismespectrumstoornis

a. Er wordt hier verwezen naar drie kenmerken. Noteer deze kenmerken en geef van elk kenmerk twee voorbeelden. b. Er wordt hier verwezen naar twee kenmerken. Noteer deze kenmerken en geef van elk kenmerk twee voorbeelden.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

10.3 Andere stoornissen gerelateerd aan autisme In deze paragraaf worden drie stoornissen besproken die in de DSM-IV nog wel opgenomen waren en nog steeds in de praktijk gebruikt worden, namelijk: 1. de stoornis of het syndroom van Asperger 2. de stoornis of het syndroom van RET 3. PDD-NOS. Lees de verdiepingsstof ‘Stoornis of het syndroom van Heller’.

De stoornis of het syndroom van Asperger Bij de stoornis of het syndroom van Asperger horen de volgende kenmerken: • ernstige relatiestoornis of sociale stoornis • weerstand tegen veranderingen • opvallend dwangmatig en stereotiep gedrag • intense en meer dan normale interesse in bepaalde dingen • normale tot hoge intelligentie.

Bekijk de filmpjes ‘Leven met het syndroom van Asperger’ en ‘Ivo, een jongen met Asperger’.

Sociale stoornis Mensen met de stoornis van Asperger vertonen een stoornis in hun non-verbale gedrag naar anderen. Zo maken zij bijvoorbeeld geen oogcontact en hebben ze een afwijkende gelaatsuitdrukking en lichaamshouding.

PY R

Mensen met asperger gaan weinig om met anderen. Ze zijn moeilijk in staat een relatie op te bouwen die past bij het ontwikkelingsniveau. Het inlevingsvermogen in anderen is zeer beperkt en eigen emoties houden ze voor zichzelf.

Vaak zie je bij mensen met Asperger een meer dan normale interesse in een aantal vaste aandachtsgebieden, bijvoorbeeld een abnormaal intense interesse in bepaalde spellen als sudoku of in tekenfilms. Ook zie je een preoccupatie met voorwerpen. Geen vertraagde taalontwikkeling Bij mensen met de stoornis van Asperger zijn de tekorten in de sociale interactie en de beperkte en stereotiepe interesses en activiteiten hetzelfde als bij mensen met autisme. De enige verschillen zijn dat mensen met het aspergersyndroom geen vertraagde taalontwikkeling vertonen en een normale of juist hoge intelligentie hebben. Bovendien zijn zij redelijk in staat vaardigheden te ontwikkelen om zichzelf te helpen.

437

Lichamelijk ontwikkelen mensen met asperger zich normaal. De fijne motoriek kan wat traag zijn en sommigen bewegen wat vreemd. Hun taalgebruik is soms wat plechtstatig en uiterst correct. Zij kunnen eindeloos vertellen over zaken die hen interesseren. Maar een gesprek over ditjes en datjes kunnen zij niet op gang houden. Door de breedte van ‘het onderwerp’ weten zij dan niet meer wat zij moeten zeggen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Ordelijkheid en routine Mensen met asperger zijn gesteld op ordelijkheid en routine. Van afwijkingen daarvan raken zij in de war. Soms zijn zij overgevoelig voor bepaalde geluiden, geuren, smaken of kleuren. Zij kunnen zich dan slechter concentreren of raken in paniek. Daarnaast zien we zich herhalende vaste gedragspatronen in de vorm van niet-functionele routines of rituelen waar de persoon zich rigide aan vasthoudt. Zo wil hij bijvoorbeeld op één bepaalde manier eten op het bord hebben, of perse de boodschappen in een bepaalde winkel doen.

Aspergerkinderen camoufleren hun beperkingen vaak doordat zij in andere dingen uitzonderlijk begaafd zijn. Veel mensen met Asperger hebben het tot een hoog wetenschappelijk niveau geschopt, doordat zij in staat waren hun intelligentie in te zetten om hun beperking te compenseren. Velen zijn ook nooit behandeld, omdat de diagnose (nog) niet gesteld kon worden. Zij hebben op eigen kracht hun beperkingen weten te overwinnen of hanteerbaar weten te maken.

Problemen die mensen met asperger in de praktijk hebben, houden vaak verband met sociale relaties. Op school worden kinderen soms gepest vanwege hun afwijkende houding en specifieke interesses. Zij kunnen vaak de intenties van anderen niet goed inschatten en beseffen niet dat zij gepest worden of dat anderen hen voor de gek houden. Soms zien zij het wel, maar kiezen ervoor het pesten te negeren om zo conflicten te vermijden.

Het kan zijn dat kinderen met asperger in het begin wel actief zijn in het zoeken van sociale contacten. Door slechte ervaringen gaan zij zich echter steeds meer terugtrekken. Dit kan in het ergste geval ook tot antisociaal gedrag leiden.

C 438

PY R

Mensen met asperger zijn vaak alleenstaand. Soms kiezen zij daar bewust voor. Soms is dat tegen hun wil. Er zijn er echter ook die gelukkig getrouwd zijn, kinderen hebben en bovendien een bloeiende carrière.

Dorien

Dorien komt ieder weekend enthousiast naar huis met een stapel films. Zodra ze binnen is, stopt zij direct een dvd in de speler in de verwachting dat iedereen net zo enthousiast als zij die films direct wil zien. Haar moeder heeft nu een vaste afspraak met haar gemaakt: ‘Als je thuiskomt, gaan we eerst eten, dan afwassen en om 20.00 uur mag je een film opzetten.’ Voor Dorien geeft dit het houvast en dat heeft zij nodig.

Thema 10 Autismespectrumstoornis

Gerrit wil alleen de dingen eten die hij lekker vindt. En dat is niet zo veel: worteltjes, appelmoes, aardappelen, spaghetti, bloemkool en lichtbruin brood met kaas. Daarbij drinkt hij liters cola en thee. Zijn ouders heeft hij, toen hij jong was, tot wanhoop gedreven. Zij hebben allerlei trucs bedacht om hem een meer gevarieerd eetpatroon aan te leren. Maar alles zonder resultaat.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Rachid wordt angstig als vaste patronen doorbroken worden. De meubels moeten hun vaste plaats hebben, er moet op vaste tijden gegeten worden, hij loopt altijd via dezelfde weg naar school. Als er iets verandert, raakt hij in paniek. Om zijn angst te beteugelen, gaat hij tellen en moeilijke berekeningen uitvoeren.

Mensen met asperger beschouwen hun stoornis vaak niet als een ziekte, maar als een eigenschap. Dorien houdt nu eenmaal veel van films en wil die dús steeds zien. Rachid snapt echt niet waarom meubels soms ineens op een andere plaats moeten staan. Mensen met asperger kunnen beter dan mensen met autisme leren om redelijk normaal in de samenleving te functioneren. De sociale vaardigheden die minder goed ontwikkeld zijn, worden dan gecompenseerd door hun intelligentie en verbale begaafdheid. Door oefening kunnen zij hun sociale vaardigheden verbeteren. Daarbij hebben zij hulp nodig. Uitgebreid uitleggen waarom het sociaal gezien niet goed is om naar boven te vertrekken als je familie op bezoek komt, heeft weinig zin. Je kunt beter kort zeggen dat je wilt dat hij eerst de familie begroet. En dat hij zelf kan bepalen hoe hij dat doet. Dus: zoenen of een hand geven hoeft niet. Maar even goeiedag zeggen wel.

De meeste mensen met asperger volgen het normale onderwijs en hebben een beroep. Zij zijn daarbij echter wel beperkt in hun functioneren. Zij hebben vaak geen goed ontwikkeld gevoel voor wat sociaal gewenst is, zoals je in de voorbeelden hebt kunnen zien. Zij kunnen zich emotioneel moeilijk uiten. Letterlijke en figuurlijke uitspraken kunnen zij moeilijk uit elkaar halen en lichaamstaal van ‘normale mensen’ kunnen zij niet of nauwelijks interpreteren.

PY R

Eenmaal ‘geprogrammeerd’ op een bepaald terrein, voert iemand met asperger de handelingen veelal routinematig en effectief uit. Hij is intelligent genoeg om te leren begrijpen dat hij een beperking heeft. Als hij dat inziet, is hij intelligent genoeg om te snappen dat hij zich in bepaalde opzichten zal moeten aanpassen en zal hij dat ook willen leren. De stoornis of het syndroom van Rett De stoornis van Rett is een zeldzame neurologische aandoening die hoofdzakelijk bij meisjes voorkomt. De belangrijkste kenmerken zijn een aanvankelijk normale ontwikkeling, gevolgd door een regressie in het gedrag van het kind tussen 9 en 18 maanden. De groei van de schedelomtrek is vertraagd. Er is sprake van een ernstige mentale ontwikkelingsachterstand en van fysieke beperkingen. Personen met de stoornis van Rett blijven hun leven lang volledig afhankelijk van anderen. De gemiddelde levensverwachting is 47 jaar, maar er zijn vrouwen met het rettsyndroom die veel ouder worden. Bekijk de filmpjes ‘Rett alert cabaretavond’ en ‘Syndroom van Rett Ricky en Robi’.

439

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Kenmerken stoornis van Rett: • zeldzame neurologische aandoening • hoofdzakelijk bij meisjes • aanvankelijk normale ontwikkeling, gevolgd door regressie • ernstige verstandelijke beperking • kleine schedelomvang • verlies van sociale betrokkenheid • ontwikkeling van stereotiepe handbewegingen • ernstige taalbeperking • slechte coördinatie.

De stoornis verloopt in vier fases. In eerste instantie verloopt de ontwikkeling normaal. Na ongeveer 18 maanden stagneert deze. De ontwikkeling van de hersenen vertraagt en de ontwikkeling van sociale vaardigheden en de spelontwikkeling stoppen. Dit noemt men de knik in de ontwikkeling. In de tweede fase gaan de verworven vaardigheden achteruit: spraak (afasie), intelligentie en motoriek (apraxie). Het kind keert in zichzelf en vertoont autistisch gedrag. Er ontstaan stereotiepe handbewegingen op borsthoogte, er kunnen epileptische aanvallen optreden en het kind heeft een ongewoon ademhalingspatroon (soms te snel en dan weer te langzaam). Het is snel geïrriteerd, soms ontroostbaar en moeilijk te hanteren.

De derde fase treedt ongeveer op 10-jarige leeftijd in. Het gedrag verbetert en het kind is minder in zichzelf gekeerd. Het gaat weer vooruit en voelt zich beter. Deze fase houdt vaak het hele leven aan. In de vierde fase, op latere leeftijd, gaat de patiënt vooral motorisch weer achteruit. Deze fase treedt echter niet bij alle patiënten in.

PDD-NOS PDD-NOS staat voor ‘Pervasive Developmental Disorder - Not Otherwise Specified’. Letterlijk vertaald betekent dit dat het gaat om een pervasieve (ernstige) ontwikkelingsstoornis die niet anders omschreven of benoemd wordt.

PY R O

Het inschatten van de intelligentie is moeilijk, omdat de meeste testen het gebruik van de handen of de spraak vereisen. Sommige kinderen zeggen enkele woordjes. Meestal schuiven de kinderen op de billen, knieën of ellebogen naar voren. Een deel leert op de normale leeftijd zelfstandig te lopen, sommigen niet of pas veel later. Ze lopen onstabiel, wijdbeens, met stijve benen en op de tenen.

Kenmerken PDD-NOS: • beperking in de ontwikkeling van sociale vaardigheden en/of • beperking in verbale en non-verbale communicatievaardigheden • stereotiep gedrag • voldoet niet aan criteria voor autisme. Bekijk de filmpjes ‘PDD NOS NL’ en ‘Trein gemist? Als je PDD-NOS hebt is dat pas echt kut | JZHMH | Tim Hofman’.

440

Thema 10 Autismespectrumstoornis

PDD-NOS komt voor bij ongeveer 1 op de 200 kinderen. Het kan voorkomen bij mensen met een verstandelijke beperking en bij mensen met een normale en zelfs bovennormale intelligentie. Het komt het meeste voor bij mensen met een verstandelijke beperking. PDD-NOS kan voorkomen in combinatie met andere stoornissen, zoals ADHD, leerstoornissen of epilepsie.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De onderlinge verschillen tussen mensen met PDD-NOS kunnen vrij groot zijn. Zeker kinderen met lichte vormen van PDD-NOS kunnen zeer uiteenlopend gedrag vertonen. Dit maakt het stellen van de juiste diagnose lastig. Doordat de tekortkomingen zo afwijken van het klassieke beeld van autisme worden kinderen vaak lang niet herkend als kinderen met een stoornis. PDD-NOS is een beperking voor het gehele leven. Sommigen leren er echter goed mee te leven.

Op vakantie

Onze zoon Pieter, 5 jaar oud, heeft PDD-NOS. Toen we voor de eerste keer met hem op vakantie gingen, hebben we hem zo goed mogelijk proberen voor te bereiden op wat er komen ging. We vertelden hem dat hij lange tijd in de auto moest zitten en dat hij daarna een tijdje in een ander huis zou gaan wonen. Het lukte heel goed. Hij heeft uren in de auto gezeten en voelde zich vrij snel thuis in de vakantiewoning. Als we min of meer onverwachts besloten dingen te gaan doen, zoals winkelen of wandelen, werd Pieter heel onrustig. Tijdens een onverwachte wandeling bleek dat er in een gedeelte van het bos waar we doorheen liepen, roofvogels werden getoond. Op dat moment werd hij helemaal hysterisch en we konden niets meer met hem beginnen. We hadden hem te onvoorbereid uit zijn vertrouwde omgeving gehaald en er zat niets anders op dan zo snel mogelijk teruggaan naar de vakantiewoning.

Meestal vertonen bij mensen met PDD-NOS de sociale vaardigheden minder ernstige gebreken dan bij het klassieke autisme het geval is. Het contact met anderen is wel een probleem, maar staat niet zo op de voorgrond als bij mensen met autisme. Bij kinderen is het contact met de ouders of andere volwassenen vaak wel goed, maar met leeftijdsgenootjes is dit een stuk minder. Het sluiten en onderhouden van vriendschappen is moeilijk.

PY R

Mensen met PDD-NOS zijn vaak onhandig en angstig in situaties met meerdere mensen. Ze begrijpen non-verbale signalen niet (boos of waarschuwend kijken bijvoorbeeld) en kunnen die zelf ook niet gebruiken. Het ontbreekt aan wederkerigheid in een sociaal contact: iemand met PDD-NOS kan bijvoorbeeld niet inspelen op wat iemand anders zegt. Zij ervaren het omgaan met anderen vaak als sociale druk en staan daardoor liever niet in de belangstelling. Hierdoor zijn zij dan ook vaak eenzaam en/of teruggetrokken. Ook de intellectuele tekortkomingen bij iemand met PDD-NOS zijn vaak minder ernstig dan bij mensen met autisme. De meesten hebben een normale intelligentie en sommigen hebben een lage intelligentie. Ook een opvallend hoge intelligentie komt voor. Mensen met PDD-NOS kunnen zich moeilijk iets verbeelden. Zij kunnen geen inschattingen maken (als ik aardig ben, wil zij misschien wel iets voor mij doen) of bedenken hoe zij op anderen overkomen. Als ze iets vinden, zijn ze verbaasd als anderen er anders over denken. Zij leren daardoor ook moeilijk van hun ervaringen in het omgaan met andere mensen.

441

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sommige kinderen tonen een enorme fantasie en halen er van alles bij als ze iets ophalen uit het geheugen. Ze hebben er echter moeite mee hun aandacht bij iets te houden als dat niet hun interesse heeft. Ze kunnen een heel eenzijdige belangstelling voor iets ontwikkelen, fanatiek vasthouden aan bepaalde routines en dwangmatige gedragspatronen ontwikkelen. Bij veranderingen (verandering van spelregels, van activiteit, opstelling in de zaal) kunnen zij angstig worden. En als zij angstig zijn, uiten zij dit vaak door driftig te worden en koppig. Ook komt het voor dat ze voortdurend vragen stellen om grip te houden op een voor hun onduidelijke situatie. De taalontwikkeling komt later op gang en verloopt traag. Mensen met PDD-NOS nemen taal vaak letterlijk en kunnen er ‘niet mee uit de voeten’ als iemand zegt dat hij hem ‘de oren van het hoofd kletst’, of dat hij ‘een visje uit gaat gooien’ of ‘een rookgordijn op gaat trekken’. Zij hebben bovendien een vreemd, ouwelijk taalgebruik. De motorische ontwikkeling is anders bij mensen met PDD-NOS, maar is in het algemeen niet slecht. Hun motoriek is wat onhandig en stijf. Zij hebben vooral moeite met de balans en de samenwerking tussen hun ledematen.

Henk met PDD-NOS

Henk is 11 jaar oud en heeft PDD-NOS. Hij vertelt over zijn ontwikkeling:

C 442

PY R

“Toen ik klein was, heb ik ooit een epilepsieaanval gehad. Toen ben ik onderzocht op wat er was. Want het ging ook verder niet goed met mij. Ik ben vaak driftig en maak ruzie met mijn ouders en met andere kinderen. Ik heb bijna geen vriendjes en op school pesten ze me. Ik houd er niet van als we het weekend weggaan of als we op vakantie gaan. Dan ga ik vaak huilen en word ik boos op mijn ouders. Dat komt omdat ik niet van veranderingen hou. Ik wil altijd dat alles hetzelfde is. Maar ik houd wel van fishertechniek. Daar kan ik lekker mee bouwen. Ik heb er heel veel van en vraag op al mijn verjaardagen en met sinterklaas alleen maar dat. Ik heb nou een hele mooie hijskraan gebouwd die echt kan hijsen. Hij is wel bijna een meter hoog. En hij kan ook draaien en er zitten ook lichtjes in. Morgen ga ik met mijn pa naar een echte hijskraan kijken. Dan kan ik hem nog mooier maken. Ik breek hem nooit meer af want hij is zóó mooi. Oh ja, ik moest vertellen over mijn PDD-NOS. Nou … ik ga iedere week naar Marianne. Marianne is mijn psycholoog. Dan praat ik met haar over mijn fishertechniek. Maar zij wil steeds praten over wat ik heb en wat ik eraan kan doen. En hoe het op school is. Ik ga met de bus naar school. Die haalt me elke dag op. Alleen niet als ik ziek ben. Maar eerst zat ik op een andere school … een gewone bij ons in de straat. Maar dat ging niet goed ... omdat ze me steeds pestten en ik ruzie maakte. Maar dat had ik al verteld. Ik praat nou niet graag meer met anderen. Dan ben ik bang dat ze me stom vinden of dat ze me weer gaan pesten. Meestal ben ik ze voor en dan sla ik er een als hij iets wil zeggen. Ik speel liever gewoon thuis met mijn fishertechniek. Maar nu zegt Marianne dat ik beter naar een instituut kan gaan waar kinderen net als ik zijn zodat ik met hen kan spelen en niet steeds zo alleen ben. Daar kunnen ze me ook goed begeleiden, zegt ze. Maar dat wil ik niet. Ik wil gewoon thuis zijn als altijd. Ik ben bang dat ik dan altijd ruzie heb.”

Thema 10 Autismespectrumstoornis

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 8 Asperger

Net als bij autisme is er ook voor PDD-NOS geen genezing mogelijk. De begeleiding en behandeling is veelal hetzelfde als bij mensen met autisme. Deze zal echter minder intensief hoeven te zijn. Kinderen met PDD-NOS kunnen vaak in het normale basis- en voorgezet onderwijs participeren. Soms wordt er medicatie gegeven om bijkomende problemen als angst, agressief gedrag of depressies te verminderen, of om de concentratie te verbeteren.

a. Noteer de belangrijkste verschijnselen van de stoornis of het syndroom van Asperger. b. Geef aan wat het grootste verschil is tussen asperger en autisme.

Opdracht 9 Filmpjes asperger

Bekijk de filmpjes ‘Leven met het syndroom van Asperger’ en ‘Ivo, een jongen met Asperger’. Bekijk een van de filmpjes over asperger en vat de inhoud samen.

Opdracht 10 Syndroom van Rett

a. Noteer de belangrijkste kenmerken van het syndroom van Rett.

Bekijk de filmpjes ‘Rett alert cabaretavond’ en ‘Syndroom van Rett Ricky en Robi’. b. Bekijk een van de filmpjes en vul de kenmerken aan.

Opdracht 11 PDD-NOS

a. Noteer de belangrijkste verschijnselen van PDD-NOS. b. Geef aan wat het grootste verschil is tussen PDD-NOS en autisme.

10.4 Behandelings- en begeleidingsmethoden

PY R

Diversiteit aan behandelingen De diverse behandelcentra waar mensen met een autismespectrumstoornis heen kunnen, maken gebruik van uiteenlopende behandelingen.

Bekijk het filmpje ‘Autisme en behandeling’. Enkele voorbeelden van behandelingen zijn: • psycho-educatie • cognitieve gedragstherapie • module sociale relaties (sociale vaardigheidstraining) • Applied Behavior Analysis • contacttherapie • TEACCH-programma • Son Rise-programma • Geef me de vijf.

443

Psycho-educatie Hierbij gaat het om het geven van voorlichting en het vergroten van het inzicht in wat een autismespectrumstoornis betekent. Dit gebeurt vrijwel altijd groepsgewijs. Er worden handvatten geboden om beter met bepaalde dagelijkse problemen om te gaan. Zo wordt hen geleerd om de dagen en de week beter te plannen door gebruik te maken van allerlei planningsinstrumenten.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk het filmpje ‘Interview over autisme en psycho educatie - Sectorraad Gespecialiseerd Onderwijs’.

Cognitieve gedragstherapie Deze vorm van therapie is al een aantal keer aan de orde gekomen en wordt ook gebruikt bij autisme. De cognitieve gedragstherapie gaat in op iemands gedachten en de emoties die door die gedachten beïnvloed worden. Vaak kijkt men te negatief naar een bepaalde situatie. Door de gedachten realistischer en positiever te maken, verandert het gevoel en het gedrag. Bekijk het filmpje ‘Menno: cognitieve gedragstherapie heeft mij geholpen’.

Module sociale relaties Er zijn redelijk wat programma’s die zich vooral richten op de verbetering van de sociale relaties en/of de communicatie. Bijvoorbeeld in de vorm van rollenspelen wordt mensen geleerd hoe je contact kunt leggen, een praatje kunt maken en een gesprek kunt onderhouden.

Behandeling

De methodieken zijn: • Psycho-educatie • Mindfulness • Cognitieve gedragstherapie • Inzichtgevende therapie.

PY R

Het Autisme Kennis Centrum biedt ook behandelmogelijkheden. Hierbij gaat het om kortdurende behandeling, tot zo’n vijftien gesprekken. Deze behandeling heeft altijd een duidelijk doel en een specifieke methodiek. Voorbeelden van doelen kunnen zijn: • Meer te weten komen over ASS (psycho-educatie) • Minder piekeren • Minder last hebben van angsten • Minder last hebben van onzekerheid • Meer rust in het hoofd krijgen.

Bron: Dokter Bosman (2017).

444

Thema 10 Autismespectrumstoornis

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Applied Behavior Analysis (ABA) Dit is een van de meest op effectiviteit onderzochte programma’s. Deze methode van toegepaste gedragsanalyse is gebaseerd op beloning van gewenst gedrag. De behandeling moet professioneel gebeuren en is zeer intensief. Hij heeft een bewezen effect op het IQ van kinderen met een hoger IQ en met PDD-NOS, als de methode strak gehanteerd wordt. Het effect op het sociaal functioneren is niet bewezen. Lees de verdiepingsstof ‘Wat is ABA?’.

Pivotal Response Treatment (PRT)

Kinderen zonder autisme nemen van nature initiatief tot contact met anderen. Deze sociale situaties vormen natuurlijke leermomenten voor hen. Spelenderwijs leren ze vaardigheden, zoals oogcontact maken, taal gebruiken, gespreksvaardigheden, etc. Sommige kinderen met autisme nemen dit initiatief tot contact niet of minder vaak. Daardoor missen ze deze natuurlijke leermomenten. Dat heeft weer gevolgen voor hun verdere ontwikkeling. PRT richt zich daarom vooral op het vergroten van de motivatie voor en initiatief nemen tot sociaal contact (zgn. kernvaardigheden). Vervolgens zouden ‘als vanzelf’ anderen vaardigheden moeten ontwikkelen. Bron: Van der Bosch, K. (2022).

PY R

Contacttherapie De zogenaamde contacttherapie start met het relationele aspect. Bij deze behandeling krijgt elk kind een vaste begeleider. Deze persoon ‘oefent’ minimaal driemaal daags met het kind. Dit oefenen bestaat uit het gedurende enkele minuten tot een half uur stimuleren van (vooral) de nabijheidzintuigen, om te komen tot (lichamelijk) contact. Het aanbod wordt nauwkeurig afgestemd op het kind. Het stimuleren gebeurt zeer gestructureerd: op steeds dezelfde tijd, dezelfde plaats en door dezelfde persoon. Eventueel probeert de begeleider door het overnemen (spiegelen) van stereotiepe gedragingen in contact te komen met het kind.

Na deze ‘tast’-stimulatie volgt het stimuleren van de communicatie via de vertezintuigen (horen en zien). Uiteindelijk volgt eventueel het aanleren van schoolse vaardigheden. TEACCH-programma In de Verenigde Staten heeft men al een aantal jaar goede ervaringen met het zogenaamde TEACCH-programma. TEACCH staat voor Treatment and Education of Autistic and Communication Handicapped Children. Het is momenteel de meest toegepaste methode. Het doel van deze methode is dat de kinderen een optimale zelfstandigheid verwerven. Op basis van uitgebreide diagnostiek wordt in nauwe samenwerking met de ouders een behandelingsplan voor het kind opgesteld. In eerste instantie richt men zich op communicatietraining. Meestal wordt deze snel aangevuld met socialevaardigheidstraining en het trainen van arbeidsmatige handelingen. De programma’s bevatten een maximale structuur.

445

Bekijk het filmpje op de website ‘Gesprekshulp.nl’ onder ‘Onderwijsprogramma TEACCH (speciaal onderwijs)’.

Wat is TEACCH?

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

TEACCH is een methode om kinderen met autisme vaardigheden te leren die belangrijk zijn in het dagelijks leven. De kinderen leren drie soorten vaardigheden: • Communicatieve vaardigheden, zoals duidelijk maken wat je wilt en duidelijk maken dat je het ergens niet mee eens bent. Goed naar een ander luisteren hoort hier ook bij. • Schoolse vaardigheden, zoals een rekenopdrachtje maken. • Leuke dingen in de vrije tijd, bijvoorbeeld een blokkentoren bouwen of een puzzel maken.

Veel medische dagverblijven en scholen voor speciaal onderwijs gebruiken TEACCH. Gebruiken ze bij uw kind op school TEACCH? Dan is het de bedoeling dat u thuis veel oefent met uw kind. Bron: www.mchaaglanden.nl/stimulansz/onderzoeken-en-behandelingen/teacch.

Bij het TEACCH-programma werkt men met vaste schema’s, visuele verwijzers en pictogrammen. Ook wordt er structuur aangebracht in tijd, in ruimte, in activiteiten en in aanpak. Men heeft dit op de volgende manier geconcretiseerd.

C 446

PY R

Structuur 1. in tijd: – elke dag hetzelfde doen op hetzelfde tijdstip – werken met picto-agenda, picto-horloge – werken met een planbord met foto’s, picto’s – werken met concrete voorwerpen, zoals verwijzers naar activiteiten of gebeurtenissen. 2. in ruimte: – eigen kamer, eigen plek aan tafel, eigen plek in de klas – spullen, voorwerpen op een vaste plek – afbakening van de plek – afschermen van prikkels. 3. in activiteiten: – opdracht met begin en einde – één opdracht tegelijk – vaste volgorde in opdrachten – duidelijke taak of opdracht – activiteiten starten en eindigen met een bepaald ritueel (bij sporten wordt vaak gestart en geëindigd met een liedje).

Thema 10 Autismespectrumstoornis

in aanpak: – duidelijke, accepterende houding – duidelijke communicatie (eerst oogcontact en dan korte zinnen, ondersteund met gebaren) – duidelijke regels en afspraken – voorspelbaar – geduldig, rustig – consequent belonen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk de filmpjes ‘TEACCH - Cello’ en ‘TEACCH intro’.

Het Son Rise-programma Son-Rise ziet autisme niet als een gedragsstoornis, maar als een contactstoornis. Omdat Son-Rise autisme ziet als een contactstoornis, vormt het maken van contact, het hebben van oogcontact en stimuleren van taal de basis van de methode. Er wordt uitgegaan van de gedachte dat wanneer het kind contact kan maken, het daarna vanzelf toe gaat komen aan schoolse principes (zoals leren lezen en schrijven). Ook bij het aanleren van de schoolse principes wordt gebruikgemaakt van de motivaties van het kind. Het is een intensieve methode die uitgaat van een-op-eenbegeleiding, meestal in de thuissituatie. Er wordt ingehaakt op dat wat het kind zelf aangeeft. De kritiek op de methode is dat het juist te veel aansluit bij de autistische wereld en er te weinig oog is voor contact met andere kinderen zonder autisme.

Wreed

PY R

Mensen zeggen soms dat het wreed is om kinderen iets te vragen wat ze niet kunnen doen. ‘Nadat mijn ouders contact hadden gemaakt met mij konden ze ook dingen van mij vragen. Een voorbeeld: er stond een glas water op een kast en ik wees ernaar. Mijn moeder vroeg mij om ‘wa’ te zeggen. Lukte het niet, dan kreeg ik toch gewoon mijn glas water. Maar als ik een half uur later weer naar het glas wees, vroeg mijn moeder weer om ‘wa’ te zeggen. En zo ging het door, misschien wel honderd keer. Tot ik het uiteindelijk zei. Onvermoeibaar waren mijn ouders. Wapperde ik met mijn handen, dan deden ze dat ook. Zat ik te wiebelen, dan zij ook. Zo vorderden wij langzaam maar zeker.’ Wij waarschuwen voor valse hoop, beloven geen mirakels. Ik weet dat ik een uitzondering ben, maar elke vooruitgang is toch mooi meegenomen?’ Bron: Website van de Son Rise-vereniging.

Lees de verdiepingsstof ‘Principes Son-Rise-programma’.

447

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Geef me de vijf ‘Geef me de vijf’ is een methode voor mensen met autisme die ontwikkeld is door Colette de Bruin. Ze stelt drie problemen bij mensen met autisme centraal: • gemis aan perspectief nemen: TOM (theory of mind) • gemis aan centrale coherentie: CC (centrale coherentie) • moeite met plannen van het eigen handelen: EF (executieve functies).

Gemis aan perspectief nemen (TOM) Het vermogen tot theory of mind (TOM) stelt mensen in staat om aan andere mensen gevoelens, wensen en gedachten toe te schrijven en hieraan betekenis te verlenen. Bij mensen met autisme ontbreekt deze theory of mind geheel of gedeeltelijk. Dit betekent dat mensen met autisme niet of moeilijk zich in kunnen leven in de belevingswereld van een ander. Ze hebben min of meer een onvermogen tot het nemen van perspectief, tot het bekijken van de werkelijkheid door de ogen van een ander. Dit onvermogen leidt tot tal van sociale problemen en maakt empathie en wederkerigheid moeilijk. Bekijk het filmpje ‘Autisme: Wat is theory of mind?’.

Gemis aan centrale coherentie Mensen met autisme slaan informatie anders op en verwerken deze anders. De logische samenhang ontbreekt, waardoor het moeilijk is om inzicht te verwerven. Mensen met autisme kunnen niet goed associëren (verbanden leggen) of ervaringen en kennis in een andere situatie toepassen dan waarin die zijn opgedaan (transfer). Dit wordt een gemis aan centrale coherentie genoemd. Centrale coherentie verwijst naar het vermogen om: • onderdelen samen te voegen tot een zinvol geheel • de betekenis van details te begrijpen, afgeleid van een geheel • een ordening aan te brengen in binnenkomende informatie • gebeurtenissen in tijd de ordenen.

er nd Zo

PY R

Met al deze punten heeft een persoon met autisme problemen. Om gebeurtenissen in tijd te kunnen ordenen, wordt in veel situaties gebruikgemaakt van een auti-klok of een time timer.

Bekijk het filmpje ‘Autisme: Wat is Centrale coherentie?’.

448

Thema 10 Autismespectrumstoornis

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Het gemis aan centrale coherentie betekent dat de wereld overwegend gefragmenteerd bij hen binnenkomt en ze de afzonderlijke delen niet of moeilijk om kunnen vormen tot een logisch geheel. Een persoon met autisme ziet slechts een beperkte samenhang. Hierdoor komt de omgeving chaotisch en bedreigend over en proberen ze deze zo constant mogelijk te houden. Het gemis aan centrale coherentie zorgt er ook voor dat het voor hen moeilijk is om gebeurtenissen in de tijd te ordenen.

Moeite met plannen van eigen handelen Tot slot hebben mensen met autisme moeite om hun handelen (executieve functies = EF) te organiseren en te plannen. Uit zichzelf komen ze tot weinig of slechts tot dat wat hen vertrouwd is. Bekijk het filmpje ‘Autisme: Wat zijn Executieve functies?’.

er nd Zo

PY R

Geef me de vijf Deze drie problemen leiden ertoe dat een persoon met autisme moeizaam nieuwe vaardigheden leert en geen ordening aan kan brengen in wat, hoe, waar, wanneer en wie. Daarom ontwikkelde De Bruin de methode ‘Geef me de vijf’. Heel consequent moet een persoon met autisme geïnstrueerd worden door in elke opdracht met de vijf onderdelen te werken: 1. wat 2. hoe 3. waar 4. wanneer 5. wie.

Als de bewegingsagoog aan de groep vraagt om alles op te ruimen, zal Rubin, die autisme heeft, waarschijnlijk niet tot actie komen. Bij de vraag of Ruben nu vijf pittenzakjes op wil rapen en in de bruine bak wil doen, komt hij waarschijnlijk wel in actie. Bovendien is het handig om hem mee te delen wat hij daarna moet doen (bijvoorbeeld op de bank bij het raam gaan zitten).

449

Bekijk de filmpjes ‘Uitleg autisme met behulp van puzzel’ en ‘Geef me de 5’.

FloorPlay

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

FloorPlay is een praktische methode voor het werken met kinderen met uiteenlopende ontwikkelingsproblemen waaronder een autismespectrumstoornis of meervoudige beperking. De methode kan op individuele basis worden gebruikt door ouders en hulpverleners. In zorginstellingen biedt het een ontwikkelings- en contactgerichte methode van bejegening van cliënten. De FloorPlay opleiding is bedoeld voor ouders, begeleiders en hulpverleners van kinderen tussen de 0 en 7 jaar. Bron: Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie (z.d.).

Opdracht 12 Psycho-educatie

a. Leg uit wat er verstaan wordt onder psycho-educatie in verband met mensen met een autismespectrumstoornis.

Bekijk het filmpje ‘Interview over autisme en psycho educatie - Sectorraad Gespecialiseerd Onderwijs’. b. Bekijk het filmpje en geef een samenvatting van de inhoud.

Opdracht 13 Applied Behavior Analysis

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Zoek op internet naar achtergrondinformatie over applied behavior analysis. b. Bespreek met elkaar wat je met deze benadering in de praktijk als bewegingsagoog kunt.

Opdracht 14 TEACCH

PY R

Bekijk de filmpjes ‘TEACCH - Cello’ en ‘TEACCH intro’.

a. Bekijk op internet een van de twee filmpjes en geef een samenvatting van de inhoud. b. Geef je mening over deze benadering (sterke en minder sterke kanten).

Opdracht 15 Structuur en TEACCH Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. TEACCH gaat ervan uit dat je structuur aan moet brengen in: 1. tijd 2. ruimte 3. activiteiten 4. aanpak.

450

Thema 10 Autismespectrumstoornis

Bespreek met elkaar voor alle vier de onderdelen hoe je dat als bewegingsagoog voor sporten bewegingssituaties doet.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Colette de Bruin onderscheidt drie belangrijke begrippen: 1. TOM (theory of mind) 2. CC (centrale coherentie) 3. EF (executieve functies).

Opdracht 16 Methode De Bruin

a. Geef een uitleg van deze drie begrippen. b. Geef aan wat hier de consequenties van zijn voor de praktijk als bewegingsagoog.

Opdracht 17 Centrale coherentie

a. Geef een omschrijving van het begrip centrale coherentie. Bekijk het filmpje ‘Autisme Wat is centrale coherentie?’.

b. Bekijk het filmpje en geef een samenvatting van de inhoud.

Opdracht 18 Geef me de vijf

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat er verstaan wordt onder de methode Geef me de vijf. b. Bespreek wat dit betekent voor de praktijk als bewegingsagoog.

Bekijk de filmpjes ‘Uitleg autisme met behulp van puzzel’ en ‘Geef me de 5’.

c. Bekijk de filmpjes en wissel je mening aan elkaar uit.

10.5 Bewegingsagogische consequenties

Belang van bewegen Van de kinderen met een beperking sporten kinderen met autisme het minst. Dit heeft verschillende oorzaken. Zo ontbreekt het nog steeds aan een passend aanbod en passende begeleiding voor deze kinderen en jeugdigen. Ook hebben ze minder zelfvertrouwen om aan sporten bewegingsactiviteiten deel te nemen. Een grote groep vindt dat best wel spannend. De fysieke fitheid is dan ook vaak laag en deze inactieve leefstijl kan tot gezondheidsproblemen op latere leeftijd leiden. Gezondheid is dan ook een belangrijke reden om aan sport en bewegen te doen. Uit onderzoek blijkt dat sport en bewegen een gunstig effect heeft op het gedrag, de cognitie en de fysieke fitheid. De effecten op gedrag bestaan vooral uit een afname van stereotype gedragingen (dwangmatige bewegingen) en agressie. Daarnaast blijkt dat ook het taakgerichte gedrag op school of in de werksituatie verbetert.

PY R

In deze paragraaf wordt puntsgewijs ingegaan op een aantal consequenties die het werken met mensen met autisme in sporten bewegingssituaties met zich meebrengt.

451

Sporten

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sport is belangrijk voor iedereen. Maar vaak is sporten voor kinderen met autisme niet zo vanzelfsprekend. En dit terwijl sport juist voor deze kinderen zo belangrijk is. Bewegen helpt namelijk niet alleen om gezond te blijven, maar kan er ook voor zorgen dat uw kind: • zich beter kan ontspannen • minder gevoelig is voor stress en depressie • beter slaapt • minder moe is en meer energie heeft • op een leuke manier in contact komt met andere kinderen • zich op school beter kan concentreren • zich minder verveelt • minder voor de tv of achter de computer zit • de rest van zijn leven meer zal bewegen: jong geleerd is oud gedaan.

Daarnaast zijn er aanwijzingen dat juist sporten voor kinderen met autisme nog meer positieve effecten kan hebben, zoals het verbeteren van: • communicatieve vaardigheden • sociale vaardigheden (samenwerken, omgaan met afspraken en regels) • zelfvertrouwen en eigenwaarde (vooral door succeservaringen tijdens het sporten) • weerbaarheid • zelfregulering (waaronder agressieregulering).

Bron: Autisme Noord-Holland (z.d.).

C 452

PY R

Motorisch leerproces De kenmerken die bij autisme horen, hebben grote consequenties voor het leerproces en dus ook voor het motorisch leren. De volgende factoren spelen een rol bij het feit dat het motorisch leren soms moeizaam verloopt: • Er is nauwelijks sprake van spontaan leren. De intrinsieke motivatie tot het leren van nieuwe dingen is vrijwel afwezig. • De exploratiedrang is gering, men houdt het graag bij het bekende. • Het lijkt alsof mensen met autisme weinig leren van hun ervaringen. • Ze hebben moeite om verbanden, om samenhang te zien. Tactiek bij spelletjes en de functies van regels zijn meestal te complex om te begrijpen. • Het stereotiepe bewegingsgedrag en soms de houterige motoriek bemoeilijken het motorisch leren. • Het geleerde is vaak sterk gekoppeld aan de situatie waarin het geleerd is. Mensen met autisme hebben moeite met transfer. Dat wil zeggen dat het moeilijk voor hen is iets wat ze in situatie A geleerd hebben toe te passen in situatie B.

Thema 10 Autismespectrumstoornis

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Vergroten van het leereffect Om leereffecten te vergroten is het volgende van belang: • Besteed aandacht aan het opbouwen van veiligheid en vertrouwen. Dit vormt in feite de basis van het hele leerproces. In de relatie vraagt een persoon met autisme om maximale duidelijkheid. Een consequente, voorspelbare houding is dan ook belangrijk. • Werk met korte opdrachten die een duidelijk begin en einde kennen. • Werk in kleine stapjes. • Maak gebruik van veel herhalingen. • Verbale uitleg is soms te ingewikkeld. Een goed voorbeeld of het samen uitvoeren van de beweging kan effectiever zijn. Het fysiek begeleiden van een beweging of het samen uitvoeren van een beweging kan als nadeel hebben dat lichamelijk contact niet op prijs wordt gesteld. • Houd rekening met de vaak gebrekkige concentratie van deze kinderen. Vraag kort maar krachtig aandacht. • Maak zo nodig gebruik van een beloningssysteem, gezien de geringe intrinsieke motivatie. Complimenten en andere goedkeuringen die hen aanspreken, kunnen ook een stimulans tot leren zijn. • Bouw na verloop van tijd kleine veranderingen in, zodat de geleerde vaardigheden ook in iets andere situaties uitgevoerd kunnen worden. • Probeer in enige mate aan te sluiten bij de interesse en belevingswereld van de deelnemers. Bekijk de filmpjes ‘Sport en autisme’ en ‘Eva heeft autisme en zoekt een sportclub’.

PY R

Organisatie Enkele organisatorische tips zijn: • Organiseer strak en gestructureerd. • Zorg voor een duidelijk begin en einde van de les. • Zorg dat de materialen een vaste plek hebben. • Geef deelnemers een vaste plaats in het kleedlokaal en een vaste plek in de zaal. • Zorg dat opdrachten een duidelijk begin en een eind hebben. (Dit kan versterkt worden door het mee laten nemen van een voorwerp.) • Stel de groepjes bewust samen. Bij wie plaats je de mensen met autisme in het groepje? • Het is beter ze in een groepje niet als eerste aan de beurt te laten komen. Ze kunnen dan nog een paar keer zien wat er precies moet gebeuren, zodat ze in de gaten hebben wat de bedoeling is als ze zelf aan de beurt zijn. • Deze kinderen een hele les geconcentreerd mee laten doen is in veel gevallen te veel gevraagd. Bedenk vooraf waaraan ze mee moeten doen en wanneer ze even mogen ‘vlinderen’. • Bij het klaarzetten en opruimen van materiaal zijn deze kinderen te betrekken, mits ze een duidelijke opdracht krijgen. Sport- en bewegingsactiviteiten Beoordeel de sporten bewegingsactiviteiten op geschiktheid voor mensen met autisme. Een belangrijk criterium voor de mate van geschiktheid is de duidelijkheid en structuur van de betreffende sporten bewegingsactiviteiten.

453

inblijven en uitmaken Overloopvormen zijn duidelijker dan tikkertje door de hele zaal. Een vaste ‘tikker’ is makkelijker dan de snelle rolverwisseling bij het spelletje ‘iemand is hem, niemand is hem’. Soms biedt een activiteit de mogelijkheid om er zelf structuur in aan te brengen. Bij een spel als kegeltrefbal zie je dat men zich richt op één taak: of het verdedigen van de kegel of het proberen een andere kegel te raken. Honkloopspelen kennen geen snelle wisseling van taak en zijn ook redelijk geschikt. Bovendien zijn bij dit spel de twee partijen redelijk goed van elkaar gescheiden. passeren en onderscheppen Deze vormen zijn voor veel mensen met autisme lastig. Zeker als twee partijen op een heel veld door elkaar en tegen elkaar spelen en er ook nog sprake is van fysiek contact. Kegelringhockey, waarbij je twee tegen twee speelt en het ene tweetal aan de ene kant van het speelveld moet proberen de kegels om te schieten van het andere tweetal aan de andere kant van het speelveld, heeft veel meer structuur dan hockey vier tegen vier op twee doeltjes. mikken en balanceren (klimmen en klauteren) Deze betekenisgebieden hebben prima mogelijkheden om voldoende structuur in aan te brengen. Bovendien kun je makkelijk differentiëren. zwaaien (veren, wiegen, schommelen) Dit betekenisgebied is bij velen populair. Denk hierbij aan het luchtkussen, grote trampoline of grote schommel.

•

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

•

Werkvormen, opdrachten, instructie Zoals in het voorbeeld van het zwemmen (Robin) al naar voren kwam, is het belangrijk dat opdrachten een duidelijk begin en einde hebben. Bovendien moet het duidelijk zijn hoe vaak een opdracht herhaald moet worden. Opdrachten moeten eenvoudig zijn. Een opdracht waarin twee dingen gevraagd worden, is vaak al te moeilijk. Korte instructies zijn meestal het best. Zorg dat het kind dicht bij je staat. Vraag de aandacht en geef een korte instructie met het juiste voorbeeld. Bij kinderen die lichamelijk contact toestaan, is een beweging aan laten voelen soms een goede manier van instructie geven.

C 454

PY R

Begeleiding Een aantal aandachtspunten voor de begeleiding zijn: • Beloon systematisch en op duidelijke wijze. Geef geregeld complimenten en vertel concreet wat het kind goed gedaan heeft. • Als straffen noodzakelijk is, doe dit dan op een vaste manier, zodat het voor het kind duidelijk is dat het iets niet goed gedaan heeft. Laat het bijvoorbeeld plaatsnemen op een bepaalde stoel of plaats in de zaal. Sommige instellingen werken met een zogenaamde PAD-kruk. • Stel heldere regels en wees consequent in het naleven hiervan. • Kom betrouwbaar en consequent over. • Bereid kinderen voor op moeilijke of mogelijk onverwachte gebeurtenissen. • De boog kan niet altijd gespannen zijn ... Geef het kind de gelegenheid om even, binnen bepaalde grenzen, zijn gang te gaan.

Thema 10 Autismespectrumstoornis

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Communicatie Leg in je communicatie de nadruk op het visuele (pictogrammen, voorwerpen, gebaren, mimiek en dergelijke). Praat langzaam, duidelijk en in korte (enkelvoudige) zinnen, zonder moeilijke woorden.

Opdracht 19 Leren

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar hoe het leerproces van mensen met autisme verloopt en welke knelpunten je daarin tegenkomt. b. Bespreek met elkaar hoe je mensen met autisme zo optimaal mogelijk kunt laten leren.

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar hoe je het het beste kunt organiseren om tegemoet te komen aan de geaardheid van iemand met een autismespectrumstoornis.

PY R

Opdracht 20 Organisatie

Opdracht 21 Sport en autisme Bekijk de filmpjes ‘Sport en autisme’ en ‘Eva heeft autisme en zoekt een sportclub’. Bekijk een van de filmpjes over sport en autisme en geef je mening.

455

Opdracht 22 Begeleiding en communicatie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar hoe je een groep deelnemers met een autismespectrumstoornis het beste kunt begeleiden tijdens sporten bewegingsactiviteiten. b. Wissel ervaringen uit over hoe je met hen het beste kunt communiceren.

Opdracht 23 Leerdoelen

Je kunt de belangrijkste kenmerken van mensen met een autismespectrumstoornis beschrijven.

Je kunt de belangrijkste kenmerken van PDD-NOS en asperger beschrijven.

Je kunt een aantal behandelen begeleidingswijzen van mensen met ASS beschrijven en toepassen.

Je kunt de bewegingsagogische consequenties van ASS beschrijven en toepassen.

10.6 Verdiepingsstof - Stoornis of het syndroom van Heller

C 456

PY R

Diagnostische criteria volgens DSM-IV van de stoornis of het syndroom van Heller • Schijnbaar normale ontwikkeling gedurende minimaal twee jaar na de geboorte, wat blijkt uit voor de leeftijd normale verbale en non-verbale communicatie, sociale relaties, spel en aanpassingsgedrag. • Klinisch duidelijk verlies van eerder verworven vaardigheden (voor de leeftijd van 10 jaar) op minimaal twee van de volgende gebieden: taal (spreken of luisteren) • Afwijkingen in het functioneren op minimaal twee van de volgende gebieden: kwalitatieve tekortkomingen in de sociale interactie (bijvoorbeeld beperking in het non-verbaal gedrag, geen relaties met leeftijdsgenoten kunnen opbouwen, gebrek aan sociale of emotionele bereikbaarheid). • De stoornis is niet beter te verklaren door een andere specifieke pervasieve ontwikkelingsstoornis of schizofrenie.

Thema 10 Autismespectrumstoornis

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Behandeling Stoornis van Heller Het Syndroom van Heller is niet te genezen.

Kenmerken Stoornis van Heller • Knik in de ontwikkeling na twee jaar • Verlies van vaardigheden op sociaal gebied • Verlies van vaardigheden op communicatief gebied • Stereotype gedrag en bewegingspatroon.

Iemand met het syndroom van Heller heeft intensieve zorg nodig. De behandeling bestaat uit een combinatie van therapie en medicatie. Door middel van therapie wordt geprobeerd om kinderen weer taal bij te brengen en sociale vaardigheden op te bouwen. Door goed gedrag te belonen wordt geprobeerd de kinderen extra te motiveren. Bijstand van ouders is van groot belang. Er zijn geen medicijnen die specifiek voor deze aandoening ontwikkeld zijn. Antipsychotica wordt wel veel gebruikt om ernstige problemen. Bron: Pervasieve ontwikkelingsstoornis (z.d.)

10.7 Verdiepingsstof - Wat is ABA?

ABA staat voor Applied Behavior Analysis, ofwel: toegepaste gedragsanalyse. ABA is een wetenschappelijke benadering, waarbinnen onderzoek wordt gedaan naar hoe de (sociale) omgeving ons gedrag beïnvloedt en hoe ons gedrag de (sociale) omgeving beïnvloedt.

Voorafgaand aan behandeling wordt zowel gedrag (B = behavior) geobserveerd, als ook wat eraan vooraf gaat (A = antecedenten) en wat erop volgt (C = consequenties). Deze ABC’s geven inzicht in de omgevingsfactoren die het gedrag beïnvloeden en vormen de basis voor behandeling. Verdere dagelijkse observaties wijzen uit of de behandeling effectief is of bijgesteld moet worden.

PY R

Aan de hand van principes van ABA wordt gedrag van mensen precies beschreven, verklaard en, waar nodig, veranderd. De ABA-principes zijn duidelijk omschreven en uitgebreid onderzocht. Hun toepassing is effectief gebleken om op alle mogelijke gebieden het dagelijks functioneren van mensen te verbeteren, hun welzijn te vergroten en gedragsproblemen te verminderen, zoals binnen de opvoeding, in het onderwijs, bij mensen met een verstandelijke beperking, en in werksituaties. Centraal staat het aanleren van gedrag dat functioneel is voor de persoon in kwestie en dat sociaal en cultureel gezien belangrijk is, en het afleren van niet gewenst of niet functioneel gedrag.

Bron: Stichting De Droomboom (z.d.).

457

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Het Son-Rise-programma is gebaseerd op vier principes. 1. De ouders zijn expert. 2. Ouders accepteren het kind zoals het is. 3. Het kind is zelf de leraar. 4. Liefde zonder medelijden.

10.8 Verdiepingsstof - Principes Son-Rise-programma

Het eerste principe is dat de ouders expert zijn op het gebied van hun eigen kind. Zij zijn de beste hulpverleners die een kind kan hebben. Het feit dat ze misschien geen opleiding hebben, is niet belangrijk. Ouders zijn de enigen die zich levenslang en onvoorwaardelijk aan hun kinderen wijden. Het tweede principe is dat de ouders niet oordelen over hun kind, zij moeten hun kind accepteren zoals het is. Dat is essentieel als ze met hun kind willen werken, want anders gaat er te veel energie verloren. De ouders mogen het kind nooit als een vloek of ramp zien, en dat is soms heel moeilijk. Sommige ouders geven toe dat ze niet naar hun kind kunnen kijken zonder droevig of bang te zijn en juist dat moet vermeden worden. Het derde principe is dat het kind zelf de leraar is. De motivatie van het kind is onze deur naar zijn wereld. Wij kunnen kinderen niet dwingen te veranderen tegen hun wil. Het kind toont zelf hoe we het kunnen bereiken, we moeten gewoon zijn interesses volgen. Pas als er contact is, kan er iets veranderen.

C 458

er nd Zo

PY R

Het vierde principe is ‘liefde zonder medelijden’.

Thema 10 Autismespectrumstoornis

10.9 Begrippen

Deficiëntie Tekort.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Centrale coherentie De vaardigheid om tussen een veelheid van prikkels en informatie de samenhang te zien en er binnen de gegeven context een zinvolle betekenis aan te geven.

Exploratiedrang Neiging om iets nieuws te ontdekken.

Foliumzuur Vitamine B11: is een wateroplosbare vitamine en maakt maakt deel uit van het vitamine B-complex. Monotoon Eentonig. Pervasieve Ernstige.

Pesticiden Bestrijdingsmiddelen.

Repetitieve Steeds herhalende.

TEACCH Treatment and Education of Autistic and Communication Handicapped Children.

nd Zo

PY R

Time timer Soort visuele kookwekker.

459

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

THEMA 11 JEUGDZORG EN GEDRAGSPROBLEMATIEK

PY R

Inhoud thema • Jeugdzorg • Gedragsproblematiek • De normoverschrijdend-gedragsstoornis • Overige gedragsstoornissen • Aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis • Bewegingsagogische consequenties • Verdiepingsstof • Begrippen

In dit thema staan we stil bij gedragsproblematiek van kinderen en jeugdigen. Een groot gedeelte van de gedragsmoeilijke jongeren krijgt te maken met jeugdzorg. Daarom wordt eerst ingegaan op hoe de jeugdzorg in Nederland is georganiseerd. De volgende paragraaf gaat over gedragsproblematiek en daar krijgen de begrippen gedragsstoornissen en gedragsproblemen aandacht.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In de DSM-5 TR is een andere ordening van de verschillende stoornissen aangebracht. Een van de categorieën is de disruptieve, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen. Hieronder vallen onder andere de oppositioneel-opstandige stoornis, de periodiek-explosieve stoornis, de normoverschrijdend-gedragsstoornis en de antisociale persoonlijkheidsstoornis. Deze problemen worden nader uitgewerkt in paragraaf 3 en 4. ADHD valt onder de neurobiologische ontwikkelingsstoornissen. In de DSM-5 TR wordt niet meer gesproken over het begrip tekort, maar over deficiëntie. Vandaar dat ADHD vertaald wordt als aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis. Tot slot worden de bewegingsagogische consequenties belicht. Relatie met werkproces Het thema ‘Jeugdzorg en gedragsproblematiek’ heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch programma op, en P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.

Leerdoelen

er nd Zo

PY R

• • •

Je kunt globaal de jeugdzorg in Nederland beschrijven. Je kunt de belangrijkste kenmerken en de begeleidingswijze van de normoverschrijdend-gedragsstoornis beschrijven. Je kunt de belangrijkste kenmerken en de begeleidingswijze van de oppositioneel-opstandige stoornis beschrijven. Je kunt de belangrijkste kenmerken en de begeleidingswijze van ADHD beschrijven. Je kunt de bewegingsagogische consequenties van ADHD beschrijven en toepassen.

• •

461

11.1 Casus

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 1 Casus

PY R

Kennisvragen a. Wat hebben de verschillende stoornissen met elkaar gemeen? b. Probeer de verschillende stoornissen in volgorde te plaatsen van minder ernstig naar heel ernstig. c. Wat is een disruptieve gedragsstoornis? d. Wat zijn kenmerken van een antisociale persoonlijkheidsstoornis? e. Welke twee stoornissen zijn synoniem aan elkaar? f. Wat zijn de belangrijkste kenmerken van een normoverschrijdend-gedragsstoornis? g. Wat zijn de belangrijkste oorzaken van een normoverschrijdend-gedragsstoornis? h. Wat zijn de belangrijkste kenmerken van een oppositioneel-opstandige stoornis? i. Wat zijn de belangrijkste kenmerken van ADHD? j. Wat zijn de belangrijkste oorzaken van ADHD? k. Wat kun je als bewegingsagoog bijdragen tegen deze gedragsproblemen?

C 462

Wat is jeugdzorg? Jeugdzorg is de hulp aan kinderen, jongeren en hun ouders. Dit kan op veel manieren. Het kan thuis of in een instelling. Het kan kort- of langdurige hulp zijn en het kan zowel individueel als gericht op het gezin zijn. In de meeste gevallen is de hulp vrijwillig, maar het kan ook opgelegd worden door de kinderrechter. De jeugdzorg is er voor kinderen en jongeren van 0 tot 18 jaar. Jeugdhulp en jeugdreclassering kunnen doorlopen tot maximaal het 23ste levensjaar. Over deze verlenging van leeftijd beslist de gemeente of de rechter. Jongeren in pleeggezinnen en gezinshuizen mogen daar tot hun 21ste levensjaar blijven wonen, tenzij ze willen dat de hulp eerder stopt.

11.2 Jeugdzorg

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

Wijkteams, wijknetwerken of buurtteams

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Gemeenten bieden (eerstelijns)begeleiding voor jeugdigen en gezinnen vanuit wijkteams, buurtteams of wijknetwerken. Er zijn ook gemeenten die het anders regelen door bijvoorbeeld de taken uit te besteden aan een aparte instantie, zoals het Centrum voor Jeugd en Gezin.

De teams of instanties werken altijd in de wijk en hebben als doel ondersteuning en hulp integraal en dicht bij het kind en het gezin te organiseren. De teams of instanties zijn multidisciplinair, opgezet met beroepskrachten uit verschillende organisaties. Ze houden zich bezig met preventie en ondersteuning en bieden daarnaast vaak ook lichte hulp. Bron: Jeugdzorg Nederland (2023).

De Jeugdwet Deze wet regelt dat de hulp nu vanuit één gemeentelijk loket aangeboden wordt. De gemeente is dus verantwoordelijk voor alle vormen van jeugdhulp en jeugdzorg. Hierbij kun je onder andere denken aan jeugd- en opvoedhulp en aan jeugdbescherming.

Uitgangspunten Jeugdwet

De jeugdzorg is overgeheveld naar de gemeenten die zich in hun beleid moeten richten op: • het versterken van het probleemoplossend vermogen van kinderen en jongeren, hun ouders en sociale omgeving; • het bevorderen van de opvoedcapaciteiten van ouders en de sociale omgeving; • preventie en vroegsignalering; • het tijdig bieden van de juiste hulp op maat; • effectieve en efficiënte samenwerking rond gezinnen.

er nd

PY R

Bron: Nederlands Jeugdinstituut (z.d.).

Lees de verdiepingsstof ‘Wat is Jeugdzorg Nederland?’.

Vormen van jeugdzorg De belangrijkste vormen van jeugdzorg zijn: • Jeugd en Opvoedhulp • Jeugdbescherming • Jeugdreclassering • Geestelijke gezondheidszorg voor jeugd (jeugd-ggz) • Jeugdzorg voor jongeren met een beperking.

463

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Jeugd en Opvoedhulp Als het (tijdelijk) niet goed gaat met de opvoeding van kinderen, kunnen deze en hun ouders jeugd- en opvoedhulp krijgen. Die hulp kan door allerlei organisaties geboden worden. Je kunt hierbij ook denken aan een sportvereniging. Het kan zowel thuis als in een pleeggezin of in een speciale voorziening. Zo nodig worden andere instanties, zoals het onderwijs, maatschappelijk werk of de politie bij de hulp betrokken.

Een bijzondere vorm is de zogenaamde JeugdzorgPlus. Dit is een vorm van gesloten jeugdhulp in die gevallen dat het echt niet anders kan. Deze jongeren vormen een risico voor zichzelf en/of de omgeving. De kinderrechter beslist of deze vorm van hulpverlening noodzakelijk is.

JeugdzorgPlus

JeugdzorgPlus heeft als doel een dusdanige gedragsverandering te realiseren dat de jongere weer kan participeren in de maatschappij. De jongere kan na behandeling in de JeugdzorgPlus instelling verder behandeld worden in een open voorziening of thuis. JeugdzorgPlus wordt zo kort als nodig, maar zo lang als noodzakelijk opgelegd. Iedere jongere in een JeugdzorgPlus instelling krijgt een hulpverleningsplan. Hierin kunnen, in het belang van de behandeling, beperkende maatregelen staan. Zo kan bepaald worden dat een jongere beperkt zijn telefoon of andere communicatiemiddelen mag gebruiken. Bron: Jeugdzorg Nederland (2023).

C 464

Jeugdreclassering Jeugdreclassering is begeleiding voor jongeren die een proces-verbaal hebben gehad van de politie of leerplichtambtenaar. De bedoeling is om ze op het rechte pad te brengen en te houden. Jeugdreclassering is er voor jongeren tussen de 12 en 23 jaar. Alleen kinderrechters, het Openbaar Ministerie, de Raad voor de Kinderbescherming en de justitiële jeugdinrichtingen kunnen jeugdreclassering opleggen. Gecertificeerde instellingen voeren de jeugdreclassering uit.

PY R

Jeugdbescherming Alle kinderen moeten in een veilige omgeving opgroeien. Als deze veiligheid in het geding is, komt jeugdbescherming om de hoek kijken. De kinderbeschermingsmaatregel is ervoor om de bedreiging op te heffen en een veilige ontwikkeling te garanderen. De Raad voor de Kinderbescherming doet in een dergelijke situatie onderzoek en vervolgens neemt de kinderrechter een besluit. Zo kan de kinderrechter besluiten dat kinderen of jongeren onder toezicht of voogdij moeten worden geplaatst. Is de situatie kritiek, dan kan de rechter een kind onmiddellijk uit huis plaatsen.

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

Wat gebeurt als er jeugdreclassering is opgelegd? Jongeren krijgen een persoonlijk begeleidingsplan om nieuwe fouten te voorkomen. Begeleiding is bijvoorbeeld: een GGZ-behandeling, training, hulp van een jongerencoach. De gemeente weet wel dát uw kind is veroordeeld. Maar niet wát uw kind heeft gedaan. De gemeente weet de naam van uw kind en hoe lang de begeleiding door de jeugdreclassering duurt.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

• • • •

Bron: Regelhulp (z.d.).

Jeugd-ggz De jeugd-ggz (geestelijke gezondheidszorg) biedt hulp aan kinderen en jongeren met een psychische aandoening. Voor de jeugd-ggz heb je een verwijzing nodig van: • een deskundige in dienst van (of namens) de gemeente • de huisarts • de medisch specialist • de jeugdarts.

De hulpverlener (psychiater, gz-psycholoog, verpleegkundige) zal eerst proberen een diagnose te stellen door naar de klachten te kijken. Daarna zal de hulpverlener een behandelplan opstellen samen met de ouders, door gesprekken te voeren over de behandeling, en streven naar ontwikkeling en herstel. Het kan zo zijn dat sommige van de kinderen voor behandeling worden opgenomen in een psychiatrische instelling of een gz-instelling. Maar de meeste behandelingen vinden plaats dicht bij huis plaats (ambulant). Enkele voorbeelden zijn: • hulp voor kinderen met ADHD. • intensieve ondersteuning in een ggz-kliniek voor jongeren met een eetstoornis • ondersteuning bij dyslexie buiten school • psycho-educatie bij autisme.

PY R

Jeugdzorg voor jongeren met een beperking De groep jeugd met een beperking is heel divers. Het gaat om kinderen en jongeren met een: • (lichte) verstandelijke beperking • lichamelijke beperking (ook niet-aangeboren hersenletsel, NAH) • somatische aandoening, bijvoorbeeld een chronische ziekte • psychiatrische aandoening, bijvoorbeeld autisme. Daarnaast is er nog speciale zorg voor jongeren met een ernstige beperking. Bekijk de filmpjes ‘Veel problemen bij jeugdzorg: samenwerking moet beter’, ‘Transitie jeugdzorg’ en ‘Uitleg over de veranderingen in Jeugdzorg door Jeannette’.

465

Opdracht 2 Jeugdwet

Opdracht 3 Veranderingen jeugdzorg

a. Wat houdt de nieuwe Jeugdwet in? b. Wat zijn de belangrijkste doelen van de nieuwe opzet?

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk de filmpjes ‘Transitie jeugdzorg’ en ‘Uitleg over de veranderingen in Jeugdzorg door Jeannette’. Bekijk een van de filmpjes en geef een samenvatting van de inhoud.

Opdracht 4 Jeugdzorg

a. Geef een omschrijving van wat jeugdzorg inhoudt. b. Geef een aantal voorbeelden van vormen van jeugdzorg.

Opdracht 5 Vormen van jeugdzorg Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Er worden de volgende vormen van jeugdzorg onderscheiden: • Jeugd en Opvoedhulp • Jeugdbescherming • Jeugdreclassering • Geestelijke gezondheidszorg voor jeugd (jeugd-ggz) • Jeugdzorg voor jongeren met een beperking.

a. Verdeel deze vormen over de verschillende groepjes en geef een beschrijving van wat er onder de betreffende vorm van jeugdzorg wordt verstaan. b. Presenteer het resultaat kort aan elkaar.

Opdracht 6 Bureau Jeugdzorg

C 466

PY R

Zoek op internet naar informatie over de belangrijkste werkzaamheden van een Bureau Jeugdzorg. Meestal is dit op provinciaal niveau georganiseerd, zoals het Bureau Jeugdzorg Limburg.

11.3 Gedragsproblematiek

Indeling Delfos Om problematisch gedrag van kinderen en jeugdigen aan te duiden, worden verschillende termen gebruikt. Psychologe en schrijfster M. Delfos hanteert de term gedragsproblematiek als overkoepelend begrip. Hierbij onderscheidt ze twee vormen: de gedragsstoornis – die vooral vanuit aanleg ontstaat en gevoed wordt – en het gedragsprobleem – dat vooral onder invloed van de omgeving ontstaat en in stand gehouden wordt.

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Gedragsstoornis Ontwikkelingsstoornis bij kinderen waarbij het afwijkende gedrag gestuurd wordt vanuit de aanleg (erfelijkheid of aangeboren afwijking). Je kunt hierbij onder andere denken aan • antisociaal gedrag • oppositioneel opstandig gedrag • ADHD • syndroom van Gilles de la Tourette. Bekijk het filmpje ‘Animatie over gedragsstoornissen’.

Gedragsprobleem Vorm van gedrag waarbij het afwijkende gedrag gestuurd wordt vanuit de omgeving en kan leiden tot leerproblemen en/of sociaal-emotionele problemen. Je kunt hierbij onder andere denken aan: • angstig gedrag • faalangst • onverschillig gedrag • teruggetrokken gedrag. Delfos geeft aan dat het vaak om een wisselwerking gaat tussen aanleg en omgeving, maar dat het voor de behandeling wel belangrijk is om te kijken naar waar de oorzaak vooral gelegen is. Binnen de groep van gedragsstoornissen maakt ze nog onderscheid tussen de primaire gedragsstoornissen, zoals antisociaal gedrag en oppositioneel-opstandig gedrag, en de secundaire gedragsstoornissen, zoals ADHD en syndroom van Gilles de la Tourette (syndroom met bewegings- en geluidstics).

Bij de primaire gedragsstoornissen ontwikkelt zich het gedrag zelf in de verkeerde richting, en moet de behandeling ook gericht zijn op het gedrag zelf. Bij de secundaire gedragsstoornis moet men zich bij de behandeling ook richten op het gedrag, maar meer nog op de diepere oorzaken die de gedragsproblemen veroorzaken.

PY R

Bovendien maakt Delfos onderscheid tussen gedragsproblematiek die zich meer naar buiten (extern) richt en gedragsproblematiek die zich juist naar binnen (intern) richt. Bij naar buiten gerichte problematiek moeten we denken aan agressie, stelen en brandstichten. Bij de naar binnen gerichte problematiek speelt angst een belangrijke rol. Hierbij kan gedacht worden aan angst, faalangst en verlegenheid. Volgens Delfos uiten meisjes hun problemen vaker op een naar binnen gerichte wijze en jongens op een naar buiten gerichte manier. Omdat mensen minder last hebben van de meer angstige vormen van gedragsproblematiek, krijgen deze vormen ook minder aandacht. In feite is dit onterecht, omdat ze voor het kind een even groot probleem kunnen zijn. Bij gedragsproblematiek gaat het om gedragingen die voor de omgeving en/of de jeugdige zelf storend zijn.

467

Gedragsproblemen en gedragsstoornissen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Gedragsproblemen kunnen verschillend van aard zijn. Veel kinderen vertonen probleemgedrag als zij boos of gefrustreerd zijn. Bij sommige kinderen komen juist kenmerken voor van ongevoeligheid en emotieloosheid. Ze lijken weinig bezorgd over de gevoelens van anderen. Als ze iets fout hebben gedaan, laten ze weinig spijt of schuldgevoel zien. Gedragsstoornissen Gedragsproblemen en gedragsstoornissen liggen in elkaars verlengde, waarbij gedragsstoornissen ernstiger zijn dan gedragsproblemen. Als het gedrag heel problematisch is, langer dan een jaar aanhoudt en een kind erg belemmert in naar school gaan, vrienden maken en het contact met familie, is het gebruikelijk om van een gedragsstoornis te spreken. De DSM-5 onderscheidt twee vormen: • De oppositioneel-opstandige stoornis (oppositional defiant disorder, ODD) • De normoverschrijdende gedragsstoornis (conduct disorder, CD).

Een ODD kan al voor het 5e levensjaar worden vastgesteld. Een kind met ODD is vaak heel dwars en opstandig, terwijl kinderen met CD vooral antisociaal gedrag vertonen, zoals vechten, liegen of stelen. Een ODD kan later in de ontwikkeling overgaan in een CD. Een ODD kan ook de voorbode zijn van andere stoornissen, zoals angst en depressie. Zowel een ODD als een CD kan uiteindelijk leiden tot crimineel gedrag.

PY R

Na verloop van tijd kunnen de symptomen van ODD en CD afnemen, tot aan het punt dat we niet meer spreken van een stoornis of van een probleem.

Deze classificaties zeggen op zichzelf niets over de oorzaken van het gedrag.

Bron: Nederlands Jeugdinstituut (z.d.).

Opdracht 7 Onderscheid Delfos a. Geef aan welk onderscheid Delfos maakt in de verschillende vormen van gedragsproblematiek. b. Geef van beide vormen twee voorbeelden.

468

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

11.4 De normoverschrijdend-gedragsstoornis

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Nieuwe naam De normoverschrijdend-gedragsstoornis is de nieuwe benaming in de DSM-5 TR voor wat tot voor kort antisociaal gedrag of conduct disorder (CD) werd genoemd. Aangezien in de praktijk deze laatste benamingen nog wel een tijdje meegaan, worden de termen hier bewust nog gebruikt. Er is sprake van een normoverschrijdend-gedragsstoornis bij de volgende criteria: • een zich herhalend gedragspatroon waarbij de grondrechten van anderen, of belangrijke bij de leeftijd passende maatschappelijke normen of regels, worden geschonden, zoals blijkt uit de aanwezigheid van minstens drie van de volgende vijftien criteria uit een van de volgende categorieën, in het afgelopen jaar, waarbij minstens één criterium ook in de afgelopen zes maanden aanwezig is geweest. Agressie jegens mensen en dieren: 1. pest, bedreigt of intimideert vaak anderen 2. begint vaak vechtpartijen 3. heeft een ‘wapen’ gebruikt dat anderen ernstig lichamelijk letsel kan veroorzaken (bijvoorbeeld een knuppel, baksteen, gebroken fles, mes of vuurwapen) 4. heeft mensen mishandeld 5. heeft dieren mishandeld 6. heeft in een directe confrontatie een slachtoffer bestolen (bijvoorbeeld: beroving, zakkenrollen, afpersing, gewapende roofoverval) 7. heeft iemand tot seksueel contact gedwongen.

Vernieling van eigendom: 1. heeft opzettelijk brand gesticht met de bedoeling ernstige schade te veroorzaken 2. heeft opzettelijk eigendommen van anderen vernield.

PY R

Bedrog of diefstal: 1. heeft ingebroken in een huis, gebouw of auto van iemand anders 2. liegt vaak om goederen of gunsten van anderen te verkrijgen of om verplichtingen te ontlopen 3. heeft zonder directe confrontatie met het slachtoffer waardevolle spullen of geld gestolen. Ernstige overtreding van regels: 1. komt ’s avonds en ’s nachts vaak niet thuis, ondanks het verbod van ouders, beginnend voor het dertiende jaar 2. is ten minste twee keer weggelopen van huis waar hij woont met ouders of andere ouderfiguren en ’s nachts weggebleven, of één keer voor een langere periode zonder terug te keren 3. spijbelt vaak van school, beginnend voor het dertiende jaar.

469

De gedragsstoornis veroorzaakt significante beperkingen in het functioneren op sociaal, school- of beroepsmatig gebied.

•

Als de betrokkene ouder is dan 18 jaar wordt niet voldaan aan criteria voor de antisociale persoonlijkheidsstoornis.

•

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De jongere met antisociaal gedrag is lichtgeraakt en agressief, wat blijkt uit de vele vechtpartijen waarbij hij, vaak op eigen initiatief, betrokken is. Hij gedraagt zich voortdurend onverantwoordelijk en komt zijn verplichtingen niet na. Iemand met een antisociale persoonlijkheidsstoornis is impulsief en weet geen plan voor de toekomst te maken, ook niet voor de nabije toekomst. Ook heeft hij geen plan om zich sociaal aangepast te gedragen in groepen. Ook in dergelijke situaties handelt hij impulsief. De antisociale jongere bedriegt, liegt mensen voor en misbruikt ze voor eigen voordeel en pret. Veiligheid, zowel die van anderen als van zichzelf, lapt hij aan zijn laars. Van spijt of wroeging heeft hij in het geheel geen last. Hij kent geen schuldgevoel wanneer hij anderen pijn heeft gedaan of gekwetst. Hij heeft voor zichzelf meestal wel een reden waarom het terecht was wat hij heeft gedaan. Antisociale jongeren zijn vaak niet gelukkig. Ze zijn gespannen, ontevreden of depressief en ze vervelen zich snel. Soms zijn er angstklachten en verslavingsproblemen. Opvallend veel antisociale meisjes vertonen depressieve stoornissen.

Het antisociale gedrag is meestal chronisch, hoewel het criminele gedrag vaak afneemt naarmate de leeftijd toeneemt.

Andere interpretatie

PY R

Agressieve kinderen interpreteren de intenties van anderen vaker als vijandig. Jongens met gedragsproblemen op ZMOK-scholen denken vaker dat een ander er plezier aan beleeft als hen iets vervelends overkomt. Agressieve kinderen overschatten de schuld van de ander aan het ontstaan van het conflict en onderschatten hun eigen aandeel.

Bron: Gerris, J. (2001).

Oorzaken Het is niet gemakkelijk om de oorzaken van antisociaal gedrag op een rijtje te zetten. De meningen over dit onderwerp lopen behoorlijk uiteen. Sommigen zien als belangrijkste oorzaak allerlei psychosociale factoren. Andere wijzen vooral op biologische aanleg. Beide factoren worden hier besproken.

470

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Psychosociale factoren Bij psychosociale factoren kun je in de eerste plaats aan allerlei opvoedings- en gezinsfactoren denken, zoals: • pedagogische onmacht: gebrek aan begeleiding, discipline, sturing, correctie en positieve bekrachtiging • pedagogische verwaarlozing: onverschilligheid, kilheid • traumatische ervaringen, zoals verlating, misbruik of mishandeling • werkloosheid van de ouders • sterk in de schaduw staan van een broer of zus • stress in het gezin • alleenstaande moeder die middelen (alcohol, drugs) gebruikt. Echtscheiding of een slecht huwelijk heeft slechts een beperkt effect.

Daarnaast is ook de omgeving buiten het gezin van belang. Antisociaal gedrag komt vaker voor in een bevolkingsgroep met een lage socio-economische status en in een grootstedelijke omgeving. Opgroeien in een criminele buurt vergroot de kans op antisociaal gedrag, vooral in combinatie met beperkte opvoedingsvaardigheden van de ouders.

Biologische factoren Andere onderzoekers zijn van mening dat biologische factoren van grote invloed zijn. Hierbij kun je denken aan zowel aanleg (erfelijkheid en temperament) als aan organische factoren (hersenbeschadiging). Er is veel onderzoek naar agressie gedaan. Zo wordt het feit dat jongens agressiever zijn dan meisjes verklaard door een hoger testosterongehalte bij jongens. Meisjes die door een afwijking meer testosteron produceren zijn agressiever dan meisjes waarbij dit niet het geval is.

Op de website voor jeugdcriminaliteit wordt dit bevestigd, maar is men van mening dat het zeker niet alleen om een verhoogd testosterongehalte of een verminderde activiteit van serotonine gaat. Als iemand een hoog testosterongehalte heeft, intelligent is en in een affectief gezin is opgegroeid, kan deze persoon risico’s nemen zonder agressief te zijn.

PY R

Delinquent gedrag hangt af van de interactie tussen biologische factoren, omgevingsinvloeden en de wil van de persoon zelf. Sommige personen kunnen door erfelijke factoren gewelddadig en antisociaal worden. Maar als er geen risicofactoren zijn die hier invloed op hebben, kan een kind zich op een normale wijze ontwikkelen. De universiteit van Gent formuleert het als volgt: Het idee dat testosteron een rol speelt bij gedrag is niet nieuw, maar de relatie tussen testosteron en risicogedrag, agressie of dominant gedrag is niet altijd zeer sterk. Daarom is het belangrijk te zoeken naar mogelijke genetische en sociale factoren die deze relatie versterken of afzwakken. Daarnaast spelen mogelijk ander biologische factoren een rol. Hierbij kan gedacht worden aan: • de aanwezigheid van ADHD • afwijkingen in het arousalniveau (minder gevoeligheid voor angst en pijn) • onvoldoende ontwikkelde remming van impulsen.

471

Verder is de kans op antisociaal gedrag groter als er een ouder is met een antisociale persoonlijkheidsstoornis. Dit is enerzijds een biologisch verhoogd risico, anderzijds een beïnvloeding door de omgeving.

• • • •

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Enkele opmerkingen ten aanzien van oorzaken van CD:

Stress in het gezin heeft een sterk effect op antisociaal gedrag van jongeren. Echtscheiding of een slecht huwelijk heeft slechts een beperkt effect. Alleenstaande moeders die middelen (alcohol, drugs) gebruiken vormen een risico. Criminele buurten hebben vooral invloed als de ouders beperkte opvoedingsvaardigheden hebben. De twee meest opvallende en beïnvloedende factoren zijn lage socio-economische status en ouderlijk antisociaal gedrag. ADHD wordt steeds meer als een grote risicofactor gezien voor antisociaal gedrag. Veel jongeren gebruiken softdrugs terwijl er bij hen geen enkel verband met antisociaal gedrag bestaat. Het omgekeerde is wel het geval. Veel antisociale jongeren gebruiken drugs. Zo’n 20% van de jongeren die als kind mishandeld zijn, vertonen later delinquent gedrag. Opvallend veel antisociale meisjes vertonen depressieve stoornissen.

• • • • •

Lees de verdiepingsstof ‘Agressie en genen’.

Vroege starters en late starters De laatste jaren benadrukken bijna alle onderzoekers het verschil tussen vroege starters en late starters (Bron: Peeters, J. , 2003).

Vroege starters zijn jongeren die op jonge leeftijd, vóór de leeftijd van 12 of 13 jaar, ernstige normovertredingen pleegden en eventueel in contact kwamen met gerechtelijke instanties. De prognose voor hen is tamelijk slecht. Op latere leeftijd leidt dit vaak tot chronische delinquentie, waarbij agressieve persoonsgerichte delicten veel voorkomen.

PY R

Bij de vroege starters lijken vooral de aanlegfactoren en de organische factoren een belangrijke rol te spelen. Uit onderzoek blijkt dat in vergelijking met andere kinderen vooral de impulsiviteit en het agressief reageren van deze vroege starters opvallend is. Ze hebben op jonge leeftijd al een enorme drang tot het uitproberen van nieuwe dingen, zoals vernielen, lang op straat blijven hangen, stelen, drugs gebruiken, ruzies uitlokken en spijbelen. Het contact met ‘verkeerde’ vrienden verergert en versnelt het proces van delinquentie. De late starters zijn sociaal vaardiger. Maar onder invloed van antisociale leeftijdsgenoten (de vroege starters) gaan zij gedragsstoornissen vertonen. Ze lijken het afwijkende gedrag van de vroege starters wel cool te vinden en imiteren gedragingen als het provoceren van gezagsdragers, roken, tatoeages en het dragen van alternatieve kleding. De behandelvooruitzichten zijn bij deze groep veel gunstiger. Het zal duidelijk zijn dat bij de late starters omgevingsfactoren de grootste rol spelen.

472

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Behandeling en begeleiding Voor de behandeling en begeleiding worden de volgende modellen gebruikt: • sociale-competentiemodel • multisysteemtherapie • leefgroepmethodiek • agressieregulatie op maat • sociale vaardigheden op maat.

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

Op deze modellen wordt niet nader ingegaan. Wel wordt kort aandacht besteed aan het werken met hulpverleningsplannen en de methoden Parent Management Training, Problem Solving Skills Training (PSST) en YOUTURN. Hulpverleningsplannen De Canadese professor jeugdhulpverlening J. Anglin is van mening dat de jeugdhulpverlening alleen goed werk kan leveren als de neuzen in dezelfde richting staan. Dit is volgens hem alleen te bereiken door het werken met hulpverleningsplannen die vertrekken vanuit de vraag van de jeugdige. De hulpvraag is het uitgangspunt van de hulp.

Het is belangrijk om jeugdigen zelf te betrekken bij hun behandeling en hen te activeren om zelf een bijdrage te leveren aan het oplossen van de problemen. Hulpverleners moeten hierom een vraaggerichte houding hebben. Dit betekent: • openstaan voor de behoefte van ouders en jeugdigen • verkennen van de belevingswereld en die als uitgangspunt nemen voor de hulpverlening • vertrouwen hebben in ervaringsdeskundigheid van jeugdigen en ouders • bereidheid het eigen functioneren ter discussie te stellen • veranderingen in het aanbod doorvoeren naar aanleiding van de signalen van ouders en jeugdigen.

In de jeugdhulpverlening worden vooral gedragstherapeutische principes toegepast. Het gaat om het bewust hanteren van allerlei vormen van belonen of bekrachtigen en straffen. We noemen dit ook wel het competentiemodel.

PY R

We bespreken kort de stand van zaken met betrekking tot de effectiviteit van verschillende behandelvormen en geven enkele voorbeelden van hoe de principes van deze behandelvormen in de praktijk worden toegepast. Effectiviteit Er is veel onderzoek gedaan naar de effectiviteit van programma’s om het gedrag van antisociale jongeren positief te beïnvloeden. Helaas blijken heel veel programma’s niet bewezen effectief, zoals de outdoortrektochten. De meest effectieve programma’s zijn trainingen waarbij ook de ouders of opvoeders betrokken worden. Zo richt de Parent Management Training zich op de ouders of opvoeders in de onmiddellijke nabijheid van de gedragsmoeilijke jongere. Het programma start met het creëren van een voorspelbare, gestructureerde omgeving en traint de pedagogische vaardigheden van ouders

473

en opvoeders. Het programma leert ouders en opvoeders positief gedrag te herkennen en te belonen en ongewenst gedrag te negeren als het niet zo ernstig is, en consequent te bestraffen als het ernstiger of hardnekkig is.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In de databank van effectieve jeugdinterventies kun je vinden welke interventies bewezen effectief zijn. In verband met delinquent gedrag zijn dat onder andere de volgende interventies: • Agressieregulatie op maat • BASTA! Vroegsignalering en aanpak 12minners met strafbaar gedrag • Brains4use • Forensische ambulante systeem therapie (FAST) • Leren van delict • Move2learn • Parent Management Training Oregon.

Parent Management Training Oregon (PMTO)

PMTO is een behandeling voor gezinnen met één of meer kinderen met externaliserende gedragsproblemen, al dan niet gecombineerd met hyperactiviteit. Het doel van de behandeling is dat de kinderen beter gaan functioneren en hun gedragsproblemen verminderen doordat hun ouders meer effectieve opvoedingsstrategieën toepassen. PMTO is bedoeld voor de ouders van kinderen tussen 4 en 12 jaar met ernstige externaliserende gedragsproblemen.

Het gaat om een individuele behandeling, waarin de ouders met een therapeut wekelijks een uur oefenen met het inzetten van effectieve opvoedingsstrategieën. Er wordt gewerkt met twee uitgangspunten: • Het bekrachtigen van gewenst gedrag wordt altijd voorafgegaan door het uitlokken van gewenst gedrag. • Het ombuigen van ongewenst gedrag (effectief grenzen stellen) wordt altijd voorafgegaan door het systematisch uitlokken van gewenst gedrag.

C 474

nd Zo

PY R

Bron: Nederlands Jeugdinstituut (z.d.).

Problem Solving Skills Training Een andere effectieve methode is de Problem Solving Skills Training (PSST). Deze behandelingsvorm gaat uit van het standpunt dat het vooral gaat om de wijze waarop men situaties en gebeurtenissen beoordeelt. Het zijn dus de ideeën en gedachten van de jongeren die uiteindelijk hun gedrag bepalen. Zo zijn antisociale jongeren gevoeliger voor agressieve tekens uit hun omgeving en zullen ze bepaalde gedragingen sneller als zodanig interpreteren. Het programma leert de jongeren het gedrag anders te interpreteren en op een andere dan dwingende en agressieve manier op te lossen. Ze gaan snel en impulsief tot actie over. Eerst nadenken en dan handelen is iets wat ze moeten leren.

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

YOUTURN In het thema ‘Mensen met een justitiële maatregel’ wordt nader ingegaan op de daar gebruikte methoden. Hier bespreken we kort de basismethodiek YOUTURN. In alle justitiële jeugdinrichtingen wordt sinds 2010 gewerkt met de basismethodiek YOUTURN. Hierin draait alles om het aanleren van eigen verantwoordelijkheid. Medewerkers van de groep en docenten van de school (de trainers) leren jongeren omgaan met kwaadheid, lastige morele keuzes en hoe ze zich sociaal vaardig kunnen gedragen. Vervolgens gaan de jongeren onder leiding van trainers elkaar helpen om moeilijke situaties op te lossen. Ondertussen krijgen ze op de groep en op school voortdurend feedback op hun gedrag. Voor de jongeren brengt YOUTURN duidelijkheid en continuïteit. Ze weten altijd precies hoe hun dagprogramma eruitziet en wat er van ze wordt verlangd. Ook bij een eventuele overplaatsing, want alle justitiële jeugdinrichtingen werken volgens dezelfde methodiek. De behandeling wordt dan gewoon voortgezet en de bejegening is hetzelfde.

Medewerkers Op de groepen vervullen de medewerkers binnen YOUTURN drie rollen: die van mentor van een jongere, groepsleider en trainer. Een methodiekcoach begeleidt de medewerkers op de groep bij het uitvoeren van YOUTURN. Voor de medewerkers van de justitiële jeugdinrichtingen brengt YOUTURN dus naast duidelijkheid ook afwisseling in het werk, omdat ze verschillende rollen vervullen in de onderdelen van de methodiek.

Fasering YOUTURN bestaat uit vijf fases. Afhankelijk van het oordeel van de rechter doorlopen jongeren een of meer fases van de methodiek. De eerste drie fases vinden binnen de inrichting plaats, de laatste twee buiten de inrichting.

YOUTURN

YOUTURN wordt toegepast in het dagelijks leven, op de leefgroep en op school. Jeugdigen leren om te gaan met leeftijdsgenoten en met groepswerkers/docenten. Ze leren communiceren, delen met elkaar, overleggen, samenwerken en omgaan met spanningen en conflicten. Ook leren ze (huishoudelijke) taken uit te voeren en dingen te doen die niet leuk, maar wel noodzakelijk zijn. Een mentor volgt de jeugdige daarin en gaat gesprekken aan om te ontdekken wat de jeugdige al kan en wat hij of zij nog moet leren. Enkele malen per week nemen de jongeren deel aan de groepsbijeenkomsten van TOPs! die bestaat uit de onderdelen ‘Omgaan met Boosheid’, ‘Sociale Vaardigheden’ en ‘Moreel Redeneren’. Eenmaal per week is er een TIP-bijeenkomst waarin jeugdigen elkaar tips geven over hoe om te gaan met lastige situaties.

PY R O

De tijd binnen een jeugdinrichting wordt zo goed mogelijk benut om het risico van recidive terug te dringen en ter voorbereiding op een geslaagde terugkeer in de samenleving.

Bron: Stichting 180 (z.d.).

475

Opdracht 8 Normoverschrijdend-gedragsstoornis

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

a. Geef een korte omschrijving van wat je verstaat onder een normoverschrijdend-gedragsstoornis. b. De DSM-5 onderscheidt vier categorieën van gedragingen die kenmerkend zijn voor deze stoornis. Noteer deze vier categorieën. c. Geef van elke categorie twee concrete voorbeelden.

Opdracht 9 Oorzaken van normoverschrijdend-gedragsstoornis

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Zoek met elkaar (bijvoorbeeld via internet of dit thema) naar de belangrijkste oorzaken van deze stoornis. b. Bespreek met elkaar wat volgens jullie de belangrijkste factor(en) is/zijn.

Opdracht 10 Vroege en late starters

Leg het onderscheid uit tussen de achtergrond, het gedrag en het perspectief van zogenaamde vroege en late starters.

Opdracht 11 Behandeling en begeleiding Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

In het thema over specifieke begeleidingsmethoden komen de volgende behandelmethoden aan de orde: 1. sociaal-competentiemodel 2. multisysteemtherapie 3. leefgroepmethodiek 4. agressieregulatie op maat 5. sociale vaardigheden op maat.

PY R

a. Verdeel deze vijf behandelmethoden over de groepjes en zoek naar informatie over de betreffende behandelmethode. b. Presenteer het resultaat aan elkaar.

Opdracht 12 Parent Management Training a. Geef een beschrijving van het doel en de inhoud van deze training. b. Zoek op internet naar een filmpje over deze aanpak. c. Geef je mening over deze aanpak.

Opdracht 13 Problem Solving Skills Training (PSST) a. Geef een beschrijving van het doel en de inhoud van deze training. b. Zoek op internet naar een filmpje over deze aanpak. c. Geef je mening over deze aanpak.

476

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

11.5 Overige gedragsstoornissen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Er wordt aandacht besteed aan: • de antisociale persoonlijkheidsstoornis • oppositoneel-opstandige stoornis • de periodiek-explosieve stoornis. De antisociale persoonlijkheidsstoornis Mensen met een persoonlijkheidsstoornis vertonen vaak afwijkingen op het gebied van: • denken (andere manier van waarnemen en interpreteren) • emoties (grote variatie, opvallende intensiteit, labiliteit) • sociale contacten (weinig flexibel, moeilijk contact onderhouden) • impulsbeheersing (sterk impulsief, normovertredend gedrag).

Het gaat om een stabiel patroon dat al lange tijd aanhoudt en is ontstaan in de vroege jeugd, op zijn laatst in de adolescentie. Dat geldt ook voor de antisociale persoonlijkheidsstoornis. In veel gevallen gaat deze diagnose samen met de normoverschrijdend-gedragsstoornis. Bij een antisociale persoonlijkheidsstoornis gaat het om een duidelijk, steeds terugkerend patroon van een gebrek aan respect voor en schending van de rechten van anderen. Dit patroon dient aanwezig te zijn vanaf de leeftijd van 15 jaar. De diagnose wordt echter pas vanaf de leeftijd van 18 jaar gesteld. Dan pas kun je spreken over een duidelijk patroon. Enkele kenmerken zijn: • niet in staat zich te conformeren aan sociale normen over wat volgens de wet is toegestaan • bedrog, zoals blijkt uit herhaaldelijk liegen, het gebruik van schuilnamen, of het duperen van anderen voor persoonlijk profijt of plezier • impulsiviteit of niet vooruit kunnen plannen • prikkelbaarheid en agressiviteit • roekeloze onverschilligheid voor de veiligheid van zichzelf of anderen • constante onverantwoordelijkheid • ontbreken van berouw.

Aan de buitenkant merk je vaak niks aan mensen met een antisociale persoonlijkheidsstoornis. Uit hun voorgeschiedenis blijkt echter dat er wat scheef is gegaan en dat zij problemen hebben in het sociale functioneren. Liegen, bedriegen, weglopen van huis, diefstal, vechtpartijen, middelenmisbruik en illegale praktijken zijn vaak al op de kinderleeftijd begonnen. In het contact worden zij door mensen van het andere geslacht vaak als charmant en hoffelijk ervaren terwijl zij door dezelfde sekse juist als dwingend en manipulerend worden beleefd. Zij hebben zelf vaak opmerkelijk weinig last van angst en onzekerheid, zelfs niet in de penibele situaties waar zij (vaak door hun eigen toedoen) in verzeild raken. Vaak gaat er een dreiging van uit wanneer zij onderzoek naar lichamelijke klachten afdwingen of aankondigen zelfmoord te zullen plegen als je niet doet wat ze zeggen. Opmerkelijk is hun vaak perfecte inschatting van de situatie en hun slimme kijk op dingen. Zij kunnen anderen overtuigen om mee te doen in slimme manieren om snel veel geld te verdienen maar zijn niet te vertrouwen in het doen wat zij beloven. Zij zijn niet goed in het overzien van de consequenties van hun handelingen.

PY R O

Antisociale persoonlijkheidsstoornis

477

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Overspel, mishandeling, rijden zonder rijbewijs of rijden onder invloed zijn veel voorkomende zaken. Het lijkt of zij geen geweten hebben terwijl zij heilig verontwaardigd kunnen zijn over een onrecht dat hen of hun geliefde is aangedaan. Mensen met een antisociale persoonlijkheidsstoornis hebben vaak lichamelijke klachten, depressie en maken zich vaak schuldig aan alcoholmisbruik. Bron: E-Psychiater (z.d.).

Lees de verdiepingsstof ‘Sport en antisociaal gedrag’.

Oppositoneel-opstandige stoornis De oppositioneel-opstandige stoornis wordt ook aangeduid met oppositioneel-opstandig gedrag en met Oppositional Defiant Disorder (ODD). Het gaat om een mildere vorm van antisociaal gedrag zoals je dat binnen het onderwijs aan zeer moeilijk opvoedbare kinderen (ZMOK) en binnen het speciaal basisonderwijs (SBO) nogal eens tegenkomt. Bij kinderen met oppositioneel opstandig gedrag zie je regelmatig afwijzing, verzet, vijandigheid, koppigheid en een houding van ontkenning. Het gaat vooral om opstandigheid en verzet tegen normen en regels. Ze lijken vaak opzettelijk andere kinderen te ergeren of te pesten. Bekijk de filmpjes ‘ODD’ en ‘Oppositioneel opstandige stoornis - Kennisclip’.

Kinderen en jeugdigen met ODD hebben een zeer beperkte frustratietolerantie en worden snel driftig en agressief. Ze roepen door hun gedrag snel ergernis op bij anderen en dit leidt dan gemakkelijk tot ruzie. Ze vragen veel aandacht en correctie van hun begeleiders door hun voortdurende ‘afspraakovertredend gedrag’. De oorzaken van een oppositioneel-opstandige stoornis zijn in grote lijnen hetzelfde als die van antisociaal gedrag. Ook nu gaat het om een combinatie van aanlegfactoren en sociale factoren.

PY R

Het gaat om een patroon dat minimaal zes maanden duurt en bestaat uit: • een boze, prikkelbare stemming • verliest vaak zijn kalmte • is lichtgeraakt, snel geïrriteerd • is vaak boos en ontevreden • brutaal, ruziezoekend, uitdagend gedrag • maakt ruzie met gezagsfiguren, volwassenen • verzet zich actief tegen of weigert te voldoen aan regels of verzoeken van gezagsfiguren • ergert anderen vaak opzettelijk • geeft anderen vaak de schuld van zijn fouten of wangedrag • wraakzucht • is wraakzuchtig of hatelijk. De verstoring leidt tot zowel problemen in de omgeving (gezin, klas, sportvereniging) als bij de betrokkene zelf. Het belemmert de persoon in sociale, schoolse en arbeidsmatige situaties.

478

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

Tim

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Elke woensdagmiddag gaat Tim naar de naschoolse opvang. Hij weigert meestal om mee te doen, ook met de activiteiten waar hij goed in is. Hij praat vaak voor zijn beurt, maar geeft geen antwoord wanneer hem iets gevraagd wordt. Bij het minste of geringste wordt Tim boos en gooit hij expres spullen op de grond of dingen omver. Hij voelt zich snel verongelijkt. Hij vindt dat iedereen iets tegen hem heeft. Tim kan slecht dingen van andere kinderen verdragen. In treiteren is Tim erg goed. In het geniep duwt of pest hij andere kinderen. Hij lijkt te genieten van de machteloosheid van de begeleiders.

Er is een verschil in uiting van oppositioneel opstandig gedrag tussen jongens en meisjes. Jongens gebruiken meer directe vormen van agressie, meisjes meer de indirecte vormen. Jongens tonen openlijk hun agressiviteit met woorden, het maken van beledigende gebaren, gekke bekken trekken, slaan, schoppen of vechten. Meisjes zie je roddelen over anderen, spulletjes lenen en niet teruggeven of kapotmaken, treiteren en vriendjes en vriendinnen van de ander afpakken.

Sociaal aangepast gedrag

Sociaal aangepast gedrag vereist een behoorlijke mate van planning. Wie bijvoorbeeld graag wil scoren met voetbal op het schoolplein heeft daar een ingewikkeld plan voor nodig. Hij kan het best eerst vragen of hij mee mag doen. Als dat niet goed uitkomt, geduldig wachten, dan veel samenspelen en uiteindelijk een keer op het doel schieten. Zonder dit ingewikkelde plan kun je ook direct de bal pakken en op het doel schieten, maar dan zul je ruzie krijgen en niet vaker mee mogen voetballen.

Do’s (wat wel doen): • Toon begrip en respect voor de kinderen en jeugdigen. • Geef het kind vertrouwen en draag bij aan een positief zelfbeeld, benadruk successen. • Beloon gewenst gedrag en corrigeer ongewenst gedrag. • Stel kinderen en jeugdigen verantwoordelijk voor hun gedrag. • Werk met een time-outsysteem of met de stoplichtmethode (zie de PAD-methode).

PY R

Oppositioneel opstandig gedrag en begeleiding Wat moet je wel en wat juist niet doen in de begeleiding van kinderen met oppositioneel opstandig gedrag?

479

Don’ts (wat niet doen): • In discussie gaan. • Het kind als persoon afkeuren. • Het kind of het gedrag van het kind als fout of negatief voorbeeld voor de groep gebruiken. • Regels flexibel toepassen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De periodiek-explosieve stoornis Het meest opvallende kenmerk is het regelmatig voorkomen van heftige agressieve uitbarstingen. De diagnose gaat nogal eens samen met ADHD, ODD en een autismespectrumstoornis. De diagnose periodiek-explosieve stoornis komt er extra bij als de agressieve uitbarstingen vaak voorkomen of heel heftig zijn. Deze gedragingen verdienen dan extra aandacht op basis van deze diagnose. Het gaat om gedragingen die een uiting zijn van het niet kunnen beheersen van agressieve impulsen. Het gedrag is niet vooraf gepland, maar ontstaat per definitie impulsief. Het gaat om gedragingen die gemiddeld twee keer per week voorkomen in een periode van drie maanden, zoals verbale agressie (woede-uitbarstingen, tirades, scheldpartijen). Daarnaast gaat het om minimaal drie agressieve uitbarstingen binnen één jaar met als gevolg schade aan of vernieling van eigendommen of lichamelijke verwondingen in geval van fysiek geweld. De behandeling bestaat vooral uit het aanleren van zelfcontroletechnieken. Zo wordt hen geleerd tijdig signalen te herkennen die kunnen leiden tot een explosie. Ook wordt hen geleerd om het explosieve gedrag te vervangen door meer adequaat gedrag.

Bewegingsagogie en psychomotorische therapie kunnen een rol spelen bij de zelfcontroletechnieken en het aanleren van alternatief gedrag.

Opdracht 14 Antisociale persoonlijkheidsstoornis

a. Geef een omschrijving van het begrip persoonlijkheidsstoornis. b. Noteer de belangrijkste kenmerken van een antisociale persoonlijkheidsstoornis.

PY R

Opdracht 15 Filmpje psychopaat

C 480

Bekijk het filmpje ‘Hendrick lost op: herken de psychopaat’. a. Bekijk het filmpje en noteer de belangrijkste kenmerken van een psychopaat, zoals die in het filmpje naar voren komen. b. Zoek op internet naar de officiële criteria van de antisociale persoonlijkheidsstoornis en vergelijk deze met de kenmerken die in het filmpje naar voren komen. c. Gaat dit filmpje meer over de antisociale persoonlijkheidsstoornis of meer over de narcistische persoonlijkheidsstoornis?

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

a. Geef een omschrijving van een oppositioneel-opstandige stoornis. b. De kenmerken worden in drie gedragscategorieën verdeeld. Noteer deze drie gedragscategorieën. c. Geef van elke categorie twee voorbeelden.

Opdracht 16 Oppositoneel-opstandige stoornis

Opdracht 17 Filmpje ODD Bekijk het filmpje ‘ODD’.

Bekijk het filmpje ODD en geef een korte samenvatting van de inhoud.

Opdracht 18 Omgang en begeleiding ODD

Deze opdracht kun je het beste met een groepje maken. a. Bespreek met elkaar hoe je het beste om kunt gaan met kinderen en jeugdigen met ODD. b. Kom tot een lijstje met do’s and don’ts.

Opdracht 19 Periodiek-explosieve stoornis a. Beschrijf wat een periodiek-explosieve stoornis inhoudt. b. Geef je mening over de zinvolheid van deze (extra) diagnose.

11.6 Aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis

De benaming Deze aandoening heeft al heel wat namen gehad. Van minimal brain damage (MBD) naar minimal brain dysfunction en vervolgens van inhibitiezwakte-stoornis naar Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD). Aangezien de DSM-5 TR consequent het woord tekort vertaalt in deficiëntie, wordt nu gesproken over een aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis. Deze stoornis valt onder de neurobiologische ontwikkelingsstoornissen.

Druk is niet hetzelfde als ADHD Drukke kinderen staan steeds meer in de belangstelling en steeds vaker valt de diagnose ADHD. Een ding is heel belangrijk om te benadrukken: lang niet alle drukke kinderen hebben ADHD. Om aan de diagnose ADHD te voldoen, moet je meer kenmerken hebben dan alleen heel druk zijn.

PY R

In de volksmond wordt wel gezegd dat het om kinderen en jeugdigen gaat die Alle Dagen Heel Druk zijn. Het gaat in elk geval om personen die een aandachtstekortstoornis hebben met hyperactiviteit. De stoornis komt al in de vroege kinderjaren tot uiting.

Waarschijnlijk vallen drukke kinderen en kinderen met ADHD op omdat hun gedrag nogal eens storend is. Rustige, teruggetrokken kinderen verdienen net zo goed aandacht, maar hun gedrag is minder opvallend en wordt minder snel door de omgeving als storend ervaren.

481

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Kenmerken van ADHD Sommige kinderen vallen door hun gedrag direct op in de gymzaal of op het sportveld. Het meest opvallende type is het overbeweeglijke kind, dat niet kan stilzitten en zijn aandacht er niet bij kan houden. Dit hyperactieve kind loopt het risico dat het wordt gezien als lastig en storend. Vaak gaan mensen ervan uit dat drukke kinderen expres niet opletten, met opzet van de hak op de tak springen en moedwillig de orde verstoren. In werkelijkheid is dit vrijwel nooit het geval: ze doen het niet expres! Door een onvermogen hebben ze enorm veel moeite met stilzitten en ergens de aandacht bijhouden. Als je als sporten bewegingsleider aanneemt dat deze kinderen opzettelijk de boel op zijn kop zetten, is de kans groot dat het gedrag problematischer wordt en dat het kind zich steeds ongelukkiger gaat voelen. Bekijk het filmpje ‘Animatie over ADHD’.

Als je naar kenmerken van ADHD vraagt, krijg je vrijwel direct gedragingen te horen die met aandachtsproblemen of met overbeweeglijkheid te maken hebben. Het minst vaak wordt gedrag genoemd dat te maken heeft met de impulsiviteit. Toch is dit een belangrijk kenmerk van ADHD en in veel gevallen levert juist dit gedrag de meeste problemen op. ADHD’ers denken vaak niet na over de gevolgen van iets, maar handelen direct. Dit leidt nogal eens tot ruzie of, nog erger, tot crimineel gedrag. Jongeren met ADHD zijn door hun impulsiviteit erg gevoelig voor normovertredend gedrag. Experimenteren met soft- of zelfs harddrugs komt regelmatig voor. Meedoen aan een overval voor de kick of de fun komt eveneens voor. Over de gevolgen van een dergelijk vergrijp wordt nauwelijks nagedacht. Bekijk het filmpje ‘Verhoogt ADHD de kans op vroegtijdige zwangerschap en criminaliteit?’.

Lees de verdiepingsstof ‘Sport en bewegen voor mensen met gedragsproblemen’.

De belangrijkste kenmerken van ADHD zijn: • aandachttekort, concentratieproblemen, onoplettendheid • hyperactiviteit, overbeweeglijkheid • impulsiviteit.

C 482

PY R

Opvallend is dat de laatste tijd in plaats van over aandachttekort en concentratieproblemen gesproken wordt over onoplettendheid.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Enkele concrete gedragingen die bij de drie kenmerken horen zijn: Aandachttekort/onoplettendheid: • heeft onvoldoende aandacht voor details • maakt veel fouten in schoolwerk • heeft moeite zijn aandacht bij een taak te houden • lijkt nooit te luisteren • maakt taken vrijwel nooit af • is slordig, is vaak dingen kwijt en is vergeetachtig • is snel afgeleid door prikkels van buitenaf.

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

Hyperactiviteit: • beweegt onrustig met handen, voeten, en wipt op zijn stoel • blijft moeilijk op zijn plaats zitten of staan • is rusteloos en rent rond • kan moeilijk rustig spelen • is druk in de weer, vliegt van hot naar her en draaft gemakkelijk door • praat aan één stuk door. Impulsiviteit: • geeft antwoord voordat de vraag gesteld is • kan niet op zijn beurt wachten • verstoort bezigheden van anderen.

De gedragingen leiden tot belangrijke problemen bij het functioneren in het sociale leven, op school, op het werk of op de sportvereniging.

PY R

Subtypen De voorgaande kenmerken komen niet bij alle kinderen in gelijke mate voor. Daarom worden drie subtypen van ADHD onderscheiden: • het gecombineerde type (gecombineerd beeld) • zowel sprake van onoplettendheid als van hyperactiviteit en impulsiviteit • het type aandachttekort (overwegend onoplettend beeld) • als vooral voldaan wordt aan de criteria van onoplettendheid (aandachttekort) • het type hyperactiviteit en impulsiviteit (overwegend hyperactief-impulsief beeld) • als vooral voldaan wordt aan de criteria van hyperactiviteit en impulsiviteit. ADD als subtype Er wordt soms ook nog gesproken over de diagnose ADD. Dit staat dan voor Attention Deficit Disorder. Het kenmerk van de hyperactiviteit ontbreekt bij deze kinderen. Het gedrag van deze kinderen komt overeen met het type aandachttekort, waarbij de onoplettendheid het meest in het oog springt. Een aantal onderzoekers wil ADD het liefst niet zien als een variant van ADHD, maar als een op zichzelf staande stoornis. Zo zijn er verschillende aparte websites die de belangen behartigen van mensen met ADD.

483

Bekijk het filmpje ‘ADHD: Kenmerken en verschil met ADD’.

De diagnose ADHD

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Om de diagnose ADHD te krijgen moet je voldoen aan duidelijk vastgestelde criteria. Recentelijk zijn deze criteria voor alle psychische stoornissen opnieuw vastgesteld en gebundeld in de DSM-5 TR. De criteria voor de aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis zijn:

A. Een duidelijk aanwezig patroon van onoplettendheid en/of hyperactiviteit-impulsiviteit dat het functioneren of de ontwikkeling beïnvloedt, zoals gekenmerkt door (1) en/of (2).

PY R

(1) Onoplettendheid Zes (of meer) van de volgende symptomen zijn gedurende ten minste zes maanden aanwezig geweest in een mate die niet consistent is met het ontwikkelingsniveau en die een negatieve invloed heeft op sociale, schoolse of beroepsmatige activiteiten. Oudere adolescenten en volwassenen (17 jaar en ouder) moeten aan ten minste vijf symptomen voldoen. 1. Slaagt er vaak niet in voldoende aandacht te geven aan details of maakt achteloos fouten in schoolwerk, op het werk of bij andere activiteiten. (Kijkt bijvoorbeeld over details heen of mist deze; levert slordig werk af.) 2. Heeft vaak moeite de aandacht bij taken of spelactiviteiten te houden. (Heeft bijvoorbeeld problemen om geconcentreerd te blijven tijdens een les of gesprek, of bij het lezen van een lange tekst.) 3. Lijkt vaak niet te luisteren als hij direct wordt aangesproken. (Lijkt bijvoorbeeld afwezig, zelfs als er geen duidelijke afleiding is.) 4. Volgt vaak aanwijzingen niet op en slaagt er vaak niet in schoolwerk, karweitjes of taken op het werk af te maken. (Begint bijvoorbeeld wel met een taak, maar raakt al snel afgeleid.) 5. Heeft vaak moeite met het organiseren van taken en activiteiten. (Heeft bijvoorbeeld moeite om een reeks taken achter elkaar af te maken; het werk is slordig en wanordelijk, heeft moeite met tijdsindeling, haalt deadlines niet.) 6. Vermijdt vaak om, heeft een afkeer van, of is onwillig zich bezig te houden met taken die een langdurige geestelijke inspanning vereisen (zoals school- of huiswerk). 7. Raakt vaak dingen kwijt die nodig zijn voor taken of activiteiten (bijvoorbeeld speelgoed, huiswerk, potloden, boeken, sleutels, portemonnee of gereedschap). 8. Wordt gemakkelijk afgeleid door uitwendige prikkels. 9. Is vaak vergeetachtig tijdens dagelijkse bezigheden. (2) Hyperactiviteit en impulsiviteit Zes (of meer) van de volgende symptomen zijn gedurende ten minste zes maanden aanwezig geweest in een mate die niet overeenstemt met het ontwikkelingsniveau en die een negatieve invloed heeft op sociale, schoolse of beroepsmatige activiteiten. Oudere adolescenten en volwassenen (17 jaar en ouder) moeten aan ten minste vijf symptomen voldoen.

484

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

1. 2.

Beweegt vaak onrustig met handen of voeten, of draait in zijn stoel. Staat vaak op in situaties waarin verwacht wordt dat je op je plaats blijft zitten. (Staat bijvoorbeeld op van zijn plaats in de klas of op kantoor.) Rent vaak rond of klimt overal op, in situaties waarin dit ongepast is (bij adolescenten of volwassenen kan dit beperkt zijn tot subjectieve gevoelens van rusteloosheid). Kan moeilijk rustig spelen of zich bezighouden met ontspannende activiteiten. Is vaak ‘in de weer’ of ‘draaft maar door’ (is bijvoorbeeld niet in staat om lang stil te zitten, of voelt zich daarbij ongemakkelijk). Praat vaak excessief veel. Gooit het antwoord er vaak al uit voordat een vraag afgemaakt is (maakt bijvoorbeeld de zinnen van anderen af). Heeft vaak moeite op zijn beurt te wachten. Stoort vaak anderen of dringt zich op. (Mengt zich bijvoorbeeld zomaar in gesprekken, spelletjes of activiteiten).

4. 5. 6. 7. 8. 9.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Daarnaast volgen er nog criteria als dat de symptomen voor het 12e jaar aanwezig waren en dat de symptomen duidelijk invloed hebben op het sociale, schoolse of beroepsmatig functioneren. Bron: Association, A. P. (2022).

er nd Zo

PY R

ADHD en andere stoornissen ADHD komt bij 3,6% van de kinderen voor en bij 3,2% van de volwassenen. Bij jongens komt het meer voor dan bij meisjes.

Voorkomen van ADHD met de leeftijd.

485

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

ADHD gaat vaak samen met andere aandoeningen. Uit onderzoek blijkt dat ADHD in 60 tot 100 procent van de gevallen samengaat met minstens één andere psychische stoornis. In ruim de helft van de gevallen gaat ADHD samen met andere gedragsproblemen en gedragsstoornissen, zoals de oppositioneel-opstandige stoornis en in mindere mate de ‘normoverschrijdend-gedragsstoornis’. Op latere leeftijd komt ADHD veel samen voor met verslavingsproblemen. Daarnaast is er vaak sprake van leerproblemen.

Ongeveer een kwart van de jeugdigen met ADHD heeft last van angst- of stemmingsproblemen. Verder heeft ongeveer een kwart tot de helft slaapproblemen en ongeveer de helft problemen met de motorische coördinatie. Ongeveer 20 procent van de jeugdigen met ADHD heeft ook een ticstoornis. Jeugdigen met ADHD vertonen vaak ook kenmerken van autisme (Comorbiditeit - 2. Wat is ADHD? - Richtlijn ADHD - Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming). ADHD gaat niet over met het volwassen worden, maar veel volwassenen hebben er wel mee leren omgaan. Zij zoeken bewust of onbewust een manier van leven die bij hun beperking past, bijvoorbeeld door een sociale en beroepsomgeving te kiezen die hen minder last bezorgt. Kinderen met ADHD lopen het risico dat zij als lastig en storend worden gezien. Mensen in de omgeving gaan ervan uit dat ze expres niet opletten, met opzet op hun stoel wippen of door het lokaal rennen en moedwillig de orde verstoren. In de meeste gevallen is het echter geen kwestie van niet anders wίllen, maar van niet anders kúnnen. Ze doen het niet expres is de pakkende titel van een boek over kinderen met ADHD (A. Bruininks). Er is al veel gewonnen als opvoeders en sportleiders op die manier naar het gedrag van deze kinderen kijken.

Niet willen of niet kunnen

PY R

Voor je gevoel maakt het heel veel uit of je bepaald gedrag van sporters interpreteert als niet willen of juist als niet kunnen. Dit geldt ook voor de maatregelen die je neemt. Als je het drukke en dwarse gedrag van Timothy ziet als onwil, als het bewust verstoren van de les, geeft dat jou een heel ander gevoel en neem je andere maatregelen dan wanneer je zijn gedrag duidt als onkunde. Door allerlei oorzaken kan Timothy zich moeilijk anders gedragen. Vraag je dus bij druk of ordeverstorend gedrag af of het een kwestie is van onwil of van onkunde.

C 486

Lees de verdiepingsstof ‘Opvoeding en onderwijs’.

Oorzaken van ADHD Waarschijnlijk spelen bij het ontstaan van ADHD meer factoren een rol. Er zijn steeds meer aanwijzingen dat ADHD te maken heeft met een lichte, niet altijd aantoonbare vorm van hersenbeschadiging, opgelopen tijdens de zwangerschap of rond de geboorte. ADHD wordt door velen gezien als een rijpingsstoornis van met name het voorste deel van de hersenen (prefrontale cortex). Dit deel van onze hersenen is van belang voor een goede planning en het overzien van de consequenties van ons gedrag op de wat langere termijn. Bovendien remt dit deel de agressie en impulsiviteit.

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

Genen belangrijk in onststaan ADHD

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De oorzaken van ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder (Aandachtstekort-stoornis met hyperactiviteit)) zijn niet geheel bekend. Wel is duidelijk dat genetische factoren een belangrijke rol spelen in het ontstaan van ADHD, en dat ADHD gepaard gaat met veranderingen in de hersenen. Door de genetische invloed houden veel kinderen met ADHD hinder van deze stoornis in de volwassenheid. Ook factoren uit de omgeving spelen een rol in het ontstaan van ADHD, vooral in de vroege ontwikkeling van de foetus en het kind. Van de factoren die samengaan met ADHD is soms moeilijk vast te stellen of ze een oorzaak zijn voor de ontwikkeling van ADHD of hier juist een gevolg van zijn. Gezinskenmerken kunnen beloop van ADHD beïnvloeden Opvoedingsomstandigheden zijn waarschijnlijk niet van invloed op de ontwikkeling van ADHD, maar kunnen wel bijdragen aan het beloop en aan de ontwikkeling van eventuele gedragsproblemen. Het opvoeden van een kind met ADHD vraagt veel van de ouders. Aansluiten bij de behoeften van hun kind aan structuur en duidelijkheid is één van de belangrijkste uitdagingen voor ouders en kan een gunstige invloed hebben op de ontwikkeling van een kind met ADHD. Bron: VZinfo (z.d.).

Tijdens de zwangerschap kunnen verschillende factoren invloed hebben op de rijping van de prefrontale cortex, zoals alcohol, geneesmiddelen, chemische stoffen en roken. Volgens neurobioloog Dick Swaab kan een moeder die tijdens de zwangerschap rookt, in interactie met de genetische achtergrond van het kind, de kans op ADHD negenvoudig verhogen.

Iemand met ADHD gebruikt zijn hersenen anders. Bij het merendeel van de mensen is er een redelijk samenspel tussen binnenkomende en uitgaande prikkels. Voortdurend komen er talloze prikkels bij ons binnen. Om goed te functioneren moeten we ons afsluiten voor de onbelangrijke prikkels en moeten we de belangrijke juist doorlaten. Als je aan het lezen bent, moet je je daarop concentreren en moet je je afsluiten voor een voorbijrijdende auto, voor een kind dat voor je op zijn stoel wipt en voor de regen tegen het raam. Een kind met ADHD heeft moeite met deze selectie van prikkels. Het laat zich te snel afleiden door onbelangrijke prikkels.

PY R

Daarnaast spelen erfelijke factoren een belangrijke rol. ADHD komt in sommige families vaker voor dan in andere families. Bij bloedverwanten in de eerste graad, zoals de ouders, broertjes en zusjes van een ADHD-kind, komt ADHD vier keer zo vaak voor. Er is bij ADHD waarschijnlijk sprake van een kwetsbaarheid in de erfelijke aanleg die wordt beïnvloed door verschillende omgevingsfactoren.

Dit geldt eigenlijk ook voor de uitgaande prikkels. Als mensen zonder ADHD iets willen doen, denken ze daar meestal eerst even over na. Een kind met ADHD doet eerst en denkt er mogelijk daarna pas over na.

487

ADHD’er gebruikt hersenen anders

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Kinderen met ADHD (Attention Deficit Hyperacitivity Disorder) hebben geen achterstand in de ontwikkeling, maar gebruiken hun hersenen anders. Dit concludeert psychologe Sarah Durston, onderzoekster aan het UMC Utrecht. Omdat de symptomen – zoals concentratieproblemen en onrustig gedrag – meestal afnemen met het ouder worden, wordt ervan uitgegaan dat ADHD samenhangt met een tragere ontwikkeling van de hersenen. Tijdens haar promotieonderzoek constateert Durston dat kinderen met ADHD een ander hersenpatroon laten zien dan gezonde kinderen. Ze vergeleek volwassenen met gezonde kinderen en gezonde kinderen met een ADHD-groep.

De testpersonen deden een computerspel, terwijl een MRI-scanner registreerde welke hersengebieden werden geactiveerd. Ze moesten Pokemons vangen die op het beeldscherm (commando go = schieten) met uitzondering van het wezen Meowth (commando no go = niet schieten). Volwassenen hebben de minste moeite met het onderdrukken van de ‘schiet-impuls’ bij no go, kinderen met ADHD de meeste moeite. Het lijkt erop dat kinderen met ADHD de systemen die impulsen onderdrukken, minder goed kunnen activeren dan volwassenen en andere kinderen, concludeert Durston. Bron: Volkskrant (2003).

Bekijk het filmpje ‘ADHD en het brein’.

PY R

Compensatiemogelijkheden De mate waarin het kind last van zijn ADHD heeft, blijkt af te hangen van compensatiemogelijkheden van het kind én van zijn omgeving. Het hebben van ADHD hoeft niet alleen negatieve effecten te hebben. Veel ADHD’ers zoeken de extra prikkels zelf op omdat het hen tot betere prestaties brengt. Zij treden problemen als uitdagingen tegemoet. Sommigen hebben meer dan mensen zonder ADHD het vermogen om informatie en indrukken snel te combineren en met veel creativiteit en inzicht oplossingen te bedenken. Waar mensen zonder ADHD in situaties met te veel prikkels afhaken, zijn sommige mensen met ADHD juist alerter en functioneren ze beter.

Omgevingsfactoren Over de manier waarop individuele factoren en omgevingsfactoren op elkaar inwerken bestaan veel theorieën. Samengevat hebben sommige kinderen een lichte biologische of erfelijke aanleg voor het ontwikkelen van ADHD, terwijl andere kinderen daarvoor juist een sterke aanleg hebben. Factoren in het gezin hebben vervolgens invloed op de manifestatie van de symptomen.

488

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In theorie bestaan er dus kinderen die wel een lichte aanleg voor ADHD hebben, maar die de symptomen door een stabiel en rustig gezinsklimaat niet uiten. Ook is het moeilijk om erfelijkheid en opvoeding als afzonderlijke factoren te onderzoeken. Een kind wordt immers meestal opgevoed door diegenen van wie het ook de genen heeft meegekregen. Tot slot is van veel kenmerken onduidelijk of deze de oorzaak zijn van ADHD of juist een gevolg daarvan.

De laatste tijd verschijnen er steeds meer berichten over de rol die voeding zou spelen bij het ontstaan en het behandelen van ADHD. Zogenaamde ADHD-diëten zijn redelijk populair. Nederland kent inmiddels een aantal speciale centra die op maat diëten ontwikkelen. Toch is er, ondanks een vier jaar durend onderzoek van het RIVM, geen wetenschappelijk bewijs voor de werking van het ADHD-dieet en voor voeding als oorzaak van ADHD. Bekijk de filmpjes ‘Voeding & ADHD’ en ‘ADHD en fewfoods-dieet: ‘Groot effect van voeding op ADHD, volgens kinderarts Rob Pereira”. Medicatie Behalve dat je weet welke pedagogische maatregelen je kunt nemen, is het goed dat je weet dat een groot aantal kinderen met ADHD medicatie krijgt. Middelen als ritalin en concerta kunnen vrij goede effecten op het gedrag van het kind met ADHD hebben. Helaas hebben de middelen soms storende bijwerkingen, zoals depressiviteit. Lees de verdiepingsstof ‘ADHD en medicijngebruik’.

Opdracht 20 ADHD

a. Geef een omschrijving van wat jij verstaat onder ADHD. b. Noteer een aantal belangrijke kenmerken van ADHD.

Opdracht 21 Hoofdkenmerken ADHD

PY R

De hoofdkenmerken van ADHD zijn: • onoplettendheid • hyperactiviteit • impulsiviteit. Geef van alle drie deze hoofdkenmerken drie voorbeelden van gedragingen.

Opdracht 22 ADHD en criminaliteit a. Bedenk een verklaring voor het feit dat een opvallend hoog percentage jongeren met ADHD in aanraking komt met justitie. b. Hoe kun je voorkomen dat jongeren met ADHD op het verkeerde pad raken?

489

Bekijk het filmpje ‘Verhoogt ADHD de kans op vroegtijdige zwangerschap en criminaliteit?’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 23 Subtypen ADHD

c. Bekijk het filmpje en geef een korte omschrijving van de oplossing die hier aangedragen wordt.

a. Noteer de drie subtypen ADHD die onderscheiden worden. b. Geef van alle drie de subtypen een korte omschrijving. c. Waar staat ADD voor? Bekijk het filmpje ‘ADHD: kenmerken en verschil met ADD’. d. Bekijk het filmpje. e. Welke kenmerken horen bij ADD?

Opdracht 24 ADHD en andere stoornissen

a. Mensen met ADHD hebben vaker dan gemiddeld nog andere stoornissen. Zoek op internet naar welke stoornissen dit zijn. b. Kies één bijkomende stoornis uit en zoek naar de betekenis hiervan en naar enkele kenmerken (symptomen).

Opdracht 25 Oorzaken van ADHD

a. Noteer de belangrijkste oorzaken van ADHD. b. Steeds vaker wordt het verband gelegd tussen voeding en ADHD. Zoek op internet naar voor- en tegenstanders van deze mening en kom tot een conclusie.

Opdracht 26 Belang van sport en bewegen

PY R

Deze opdracht kan het beste in een groepje gemaakt worden. Discussieer met elkaar over waarom sport juist wel/niet geschikt is voor kinderen/jeugdigen met ADHD.

C 490

Aspecten van het didactisch model Een bewegingsagoog moet gericht kunnen spelen met de aspecten van het didactisch model. Zo moet de bewegingsagoog in staat zijn om de didactische aspecten gericht in te vullen voor jongeren met allerlei vormen van probleemgedrag. Daarna worden de aspecten van het didactisch model specifiek ingevuld voor kinderen en jeugdigen met ADHD.

11.7 Bewegingsagogische consequenties

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

Inge

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Doelstellingen De bewegingsagogische doelstellingen zijn in de meeste gevallen afgeleid van het (be)handelingsplan of ondersteuningsplan. Veel doelstellingen hebben betrekking op: • succes ervaren • je houden aan afgesproken regels • om leren gaan met winst en verlies • energie kwijtraken • leren onderhandelen: geven en nemen • teambuilding, samenwerking verbeteren • zelfvertrouwen ontwikkelen • incasseren • doorzetten • hulp accepteren • plezier maken.

In de meisjesgroep van de VSO-afdeling van een ZMOK-school zit Inge. Het doel van de bewegingsles is dat Inge weer mee gaat doen, en vervolgens iets kiest wat ze zelf wil. Het gaat erom dat zij zich niet laat leiden door de keuze van de dominante meisjes in de groep.

Wat voor Inge geldt, geldt alleen voor haar. De doelstellingen zijn individueel. Op dit punt kan zich een probleem voordoen. De doelstellingen van de deelnemers kunnen uiteenlopen en toch heb je met één groep te maken. De kunst is om uit te gaan van een bepaalde groepsdoelstelling als gemene deler. Van daaruit probeer je dan eveneens een bijdrage te leveren aan de persoonlijke doelstellingen van de deelnemers.

Vroeg beginnen met sport

PY R

Voor zowel kinderen met ADHD als volwassenen is het goed om te sporten. Naast de gewone voordelen zoals het opbouwen van een goede conditie, kan ook de aandacht sterk verbeteren door sportbeoefening. Andere positieve eigenschappen van sport voor de ADHD’er is de verbetering van de motorische vaardigheden en het zelfvertrouwen. Bij deelname aan sporten waarbij het teamverband voorop staat, nemen ook de sociale vaardigheden sterk toe. Het kan dus de moeite waard zijn om al op jonge leeftijd met sport te beginnen omdat juist daardoor de afhankelijkheid van medicatie af kan nemen. Bron: Bijvank, C. O. (2020).

491

Sport

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sport en beweging verbeteren de symptomen van ADHD. Bij wetenschappelijk onderzoek is met name een verbetering in aandacht gezien. Ook de motorische vaardigheden en het gevoel van eigenwaarde nemen toe. Afhankelijk van de tak van sport, kunnen de sociale vaardigheden verbeteren. Als kinderen regelmatig sporten is het mogelijk dat ze naar een lagere dosering van de medicatie kunnen. Bron: Sportzorg (z.d.).

De doelstellingen hebben veelal betrekking op gedragsaspecten. Ondanks het belang van deze doelstellingen is het niet raadzaam je daar alleen op te richten. De deelnemers kennis laten maken met de Nederlandse sportcultuur, in de hoop dat ze later tot een vorm van actieve vrijetijdsbesteding komen, is eveneens een belangrijk streven.

Sven

Sven krijgt de bal aangespeeld bij basketbal en verdwijnt in een waas, zoals hij het zelf noemt. Hij blijft net zolang dribbelen tot hij de bal kwijt is. Hij ziet niets, hij hoort niets en stoomt maar door. Ploeggenoten kunnen roepen wat ze willen, maar het heeft geen effect. De tegenstander ergert zich blauw, want in zijn waas krijgt menigeen een duw of een stoot te verduren. Heel soms verdwijnt de bal door de basket en dan is Sven helemaal door het dolle heen. De bewegingsagoog vraagt zich vertwijfelt af hoe hij Sven tot ander gedrag kan krijgen. De volgende keer maar eens tienbal proberen?

C 492

PY R

Organisatie Een goede organisatie levert een bijdrage aan de gevraagde duidelijkheid en structuur. Hanteer overzichtelijke organisatievormen: niet te veel wisselingen, redelijk vaste tweetallen, steeds in de breedte of in de lengte werken. Laat geen materialen in de zaal slingeren. Hanteer regels die helder zijn en die de deelnemers ook echt na kunnen leven. Voetballen op een doeltje van twee pylonen levert sneller problemen op over al dan niet een doelpunt dan spelen op twee doeltjes. Keer op vaste wijze terug naar het kleedlokaal en naar de klas of groep. Houd de instructiemomenten kort: kort praatje, duidelijk plaatje en daadje.

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

Organisatie binnen cluster 4-scholen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Het merendeel van de cluster 4-scholen organiseren de lessen bewegingsonderwijs heel gestructureerd. Bij een van deze scholen gaat het als volgt: Alle klassen lopen via een vaste route naar de gymzaal. In de gymzaal heeft elk kind zijn eigen plekje en kledinghaakje. Er wordt rekening gehouden met wie zich naast wie aan- en uitkleedt. De wat gedateerde zaal kent een aantal raambanken gescheiden door pilaren. Elk kind heeft zijn eigen raambank en zit dus in feite apart. Bij een moment van rust of instructie keren de kinderen terug naar hun eigen raambank. Tijdens deze momenten is het onmogelijk om de ander te vervelen, aan de ander te zitten of tegen de ander aan te hangen.

Leer de deelnemers meehelpen bij de organisatie. Geef wel duidelijke opdrachten wie wat moet doen en schat daarbij de verantwoordelijkheid van de deelnemers goed in én spreek ze aan op hun verantwoordelijkheid. Hanteer het principe dat de groep medeverantwoordelijk is voor de normencultuur en dat ze elkaar corrigeren.

Sport- en bewegingsactiviteiten De bewegingsagoog kiest uiteraard de sporten bewegingsactiviteiten die het beste helpen de doelstelling te realiseren. Je kiest daarbij voor uitdagende en inspannende vormen. Tegemoetkomen aan de bewegingsdrang van de deelnemers is belangrijk. Soms staat uitdagendheid op gespannen voet met veiligheid. Uiteraard mag de mate van uitdaging niet ten koste gaan van de veiligheid. Voetbal en basketbal lopen eerder uit de hand dan volleybal en slagbal. Dit betekent niet dat je de eerstgenoemde spelen niet moet doen, maar wel dat je bewust manipuleert met het ‘uitdehandlooprisico’. Ook hier kun je met een groep werken in de richting van het leren hanteren van conflicterende sporten bewegingsactiviteiten.

Didactische werkvormen en samenstelling van groepjes Werk met kleine groepjes en probeer te voorkomen dat er slechts één persoon actief is en de rest op zijn beurt moet wachten. Besteed veel aandacht aan het samenstellen van groepjes. Denk na over wie je het beste met wie kunt laten oefenen. Hetzelfde geldt voor het samenstellen van partijen. Hierbij is groepsdynamische kennis van groot belang. Als bewegingsagoog moet je goed zicht hebben op rollen en verhoudingen in de groep. Wie is de leider, wie zijn de meelopers, wie vallen er enigszins buiten de groep?

PY R O

Bij uitdaging hoort dat de kans op succes voor (vrijwel) iedereen gelijk moet zijn. Uiteraard is winnen en verliezen belangrijk, maar hier moet niet elke keer het accent op liggen. Zo kun je bij een partijtje volleybal onder het net door rouleren, waardoor je na verloop van tijd bij het andere team speelt en winnen of verliezen relatief wordt.

Het samenstellen van tweetallen en groepjes is niet alleen organisatorisch belangrijk, maar is ook van belang voor het realiseren van je doelstelling. Bij samenwerkingsvormen kun je hiermee manipuleren. In eerste instantie kies je voor tweetallen die het redelijk met elkaar kunnen

493

vinden en langzaam maar zeker werk je toe naar tweetallen die moeizaam met elkaar kunnen samenwerken. Zo kun je er bewust voor kiezen om een bepaalde persoon bij een zwakker team te plaatsen, omdat hij om moet leren gaan met verliezen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Aanwijzingen, feedback Directe feedback is belangrijk. Het principe van elkaar kort feedback geven aan de hand van een aantal vaste punten, wordt binnen de jeugdhulpverlening veel gehanteerd. Dit principe kan ook toegepast worden aan het einde van de les. Zo zou je kort feedback kunnen vragen aan de hand van de volgende regels: • Heeft Jimmy met respect voor zijn teamgenoten en tegenstanders gespeeld? (fair play) • Heeft Jimmy voorzichtig met de spullen gedaan? • Heeft Jimmy zich aan de afspraken van de sportdocent gehouden?

Wat betreft de begeleiding baseer je je op de visie die hierover in de instelling heerst. Het principe van belonen en grenzen stellen of bestraffen pas je dus toe conform de regels van het huis: alle neuzen dezelfde kant op. Sport- en bewegingsactiviteiten voor kinderen en jeugdigen met ADHD Sporten is voor veel kinderen met ADHD een fantastische activiteit. Ze kunnen prima hun energie kwijt. Helaas vraagt sporten ook redelijk wat van je concentratievermogen en van het in bedwang kunnen houden van je impulsen. Dat is voor iemand met ADHD lang niet altijd gemakkelijk.

Voor iedereen die omgaat met kinderen en jeugdigen met ADHD zijn de begrippen structuur en duidelijkheid heel belangrijk. Als bewegingsagoog is het belangrijk dat je structuur aanbrengt in de lessen/trainingen en in de relatie (begeleiding). Je zou kunnen zeggen dat het gaat om structuur in de didactiek en in de agogiek.

Als je de aspecten van het didactisch model specifiek invult voor kinderen en jeugdigen met ADHD, geeft dit het volgende resultaat:

Doelstellingen Verveling én frustratie kunnen gemakkelijk leiden tot moeilijk gedrag. Daarom is het belangrijk om duidelijke, haalbare doelstellingen te formuleren. Is het allemaal te eenvoudig, dan verliezen de deelnemers met ADHD de concentratie of ontstaat er verveling. Is wat je wilt te ingewikkeld, dan loopt de sporter te veel frustratie op. Jongeren met ADHD hebben toch al niet veel zelfvertrouwen en kunnen slecht omgaan met dingen die niet lukken.

PY R

De voorbereiding (beginsituatieanalyse) Tijdens de voorbereiding moet je zo veel mogelijk rekening houden met de kenmerken van ADHD. Je deelnemers goed kennen is heel belangrijk. Dan kun je bepalen wie van de overige sporters het best kan omgaan met het drukke, ongeduldige gedrag van een van je deelnemers.

Succeservaringen dragen bij aan het zelfvertrouwen en de zelfbeheersing van de jeugdige sporter.

494

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De organisatie Een goede organisatie is het halve werk. Door de wijze waarop je de les organiseert, kun je de kinderen en jeugdigen duidelijkheid en structuur bieden. De volgende organisatorische maatregelen kun je overwegen: • Ga via een vaste route, met vaste punten, van het leslokaal of de woongroep naar de gymzaal of het zwembad. • Geef de kinderen een vaste plaats in het kleedlokaal. • Geef de kinderen bij de start en de instructie een vaste plaats op het veld of in de zaal. • Gebruik overzichtelijke organisatievormen: zorg voor niet te veel wisselingen, werk met redelijk vaste tweetallen, werk steeds in de breedte of in de lengte, laat de deelnemers bij uitleg of instructie op de bank zitten. • Werk met kleine groepjes en vermijd de situatie van een lange rij wachtenden achter één persoon die actief is. Wachten naast elkaar op een bank geeft meer rust dan achter elkaar in een rijtje. • Zorg ervoor dat de zaal of het veld opgeruimd is (geen onnodige materialen). • Geef duidelijke opdrachten bij het mee-organiseren (bijvoorbeeld helpen opruimen): wie doet wat, waar, wanneer, waarom en wat daarna? • Zorg voor een vlotte organisatie. • Laat de deelnemers op een vaste wijze teruggaan naar het kleedlokaal en naar de klas of groep.

De sporten bewegingsactiviteiten Bedenk vooraf wat de invloed van bepaalde sporten bewegingsactiviteiten kan zijn op het gedrag van de sporters. Een partijtje voetbal waarbij de twee partijen door elkaar lopen en waarbij er sprake is van lichamelijk contact, leidt gemakkelijker tot problemen dan een partijtje volleybal. Een overlooptikspel is overzichtelijker dan gewoon tikkertje, waarbij iedereen door elkaar rent. Een spelletje waarbij het gaat om winnen of verliezen, leidt eerder tot onenigheid dan een recreatieve activiteit waarbij minder op het spel staat. Spelen op echte doeltjes met een net leidt minder snel tot onenigheid dan een partijtje voetbal waarbij twee pylonen het doel vormen.

PY R

Dit ‘uit-de-hand-looprisico’ van een oefenvorm is niet het enige wat belangrijk is. Oefenvormen moeten ook uitdagend zijn en aansluiten bij de interesse van de deelnemers. Bovendien moeten de vormen voldoende intensief zijn en niet te veel vragen van het concentratievermogen van de deelnemers. Te lang stilstaan bij één bepaalde techniek kan voor iemand met druk gedrag te veel van zijn concentratie vragen. Afwisseling is heel belangrijk. En zorg ervoor dat de sporters zich lekker kunnen uitleven. Werkvormen, opdrachten, instructie De manier waarop je instructies en opdrachten geeft, is van invloed op het gedrag van de deelnemers. Enkele tips: • Geef duidelijke, korte opdrachten en instructies (opdrachten met een duidelijk begin én einde). Het gaat hierbij om de zogenaamde stop-denk-doe-opdrachten. • Laat de sporters eventueel de opdracht of instructie kort herhalen. (‘Tim, vertel eens wat we moeten doen.’) • Vraag aandacht en zorg ervoor dat je de aandacht (kort) vasthoudt.

495

•

Plaats de drukke deelnemers dicht bij je, maak eventueel fysiek contact terwijl je uitleg geeft (hand op de schouder). Geef eerst uitleg, dan pas materiaal. Praat kort en geef vooral een duidelijk voorbeeld (kort praatje, duidelijk plaatje en daadje).

• •

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Begeleiding Voor kinderen met ADHD is duidelijkheid in de relatie heel belangrijk. Als sporten bewegingsleider kun je op de volgende manier de relatie met deze kinderen vormgeven: • Zorg dat je jezelf blijft. • Accepteer het kind achter het gedrag. • Zorg ervoor dat je consequent bent. Maak duidelijk wat wel en wat niet mag en hanteer heldere, controleerbare regels. • Wijs het kind niet alleen op het ongewenste gedrag, maar vertel vooral wat je wel gewenst vindt. • Motiveer het kind door het vaker te prijzen en positiever te waarderen dan gebruikelijk. Maak vooral gebruik van sociale beloners of bekrachtigers (complimenten, schouderklopjes). • Bepaal vóóraf wat je wel en wat je niet corrigeert. Je kunt namelijk niet alles corrigeren en dat is ook niet effectief. • Grijp tijdig in, laat het gedrag niet onnodig uit de hand lopen. Voorkomen is vaak beter dan genezen. • Maak stop-denk-doeafspraken (‘Oké Frits, stop even. Wat ga je dadelijk doen? Prima, ga je gang.’) • Bedenk steeds: hij doet het niet expres! Het is meer een kwestie van niet kunnen dan van niet willen. • Een kind met ADHD is slordig en vergeetachtig. Controleer bijvoorbeeld of het kledingstukken meeneemt. Dit voorkomt onnodige frustratie. • Houd toezicht in het kleedlokaal. • Bereid het kind voor op nieuwe situaties. Gaat een kind voor het eerst mee naar een wedstrijd of toernooi, spreek dan vooraf door wat het te wachten staat. Het best kun je het kind daarna zelf kort laten herhalen wat je verteld hebt. Bereid het kind ook voor op lastige situaties, bijvoorbeeld een spelletje waarbij de kans groot is dat het verliest.

PY R

Evaluatie Het slot is een belangrijk onderdeel van de les. Stuur iedereen niet zomaar weg, maar praat even kort met de sporters na over wat ze van de les vonden. Vertel zelf ook wat je ervan vond. Benadruk vooral wat goed ging. Benoem hooguit één aandachtspunt voor de volgende keer. Een dergelijk kort gesprekje zorgt ook voor een rustmoment, waardoor iedereen redelijk kalm richting kleedkamer kan gaan.

Opdracht 27 Doelstellingen Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat de betekenis van het bewegen is voor kinderen en jeugdigen met gedragsproblematiek. b. Bespreek met elkaar wat veelvoorkomende concrete doelstellingen zijn waar je als bewegingsagoog aan werkt.

496

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

Opdracht 28 Geschikte sporten bewegingsactiviteiten

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Wissel ervaringen uit en bespreek met elkaar wat geschikte en ongeschikte sporten bewegingsactiviteiten zijn voor kinderen en jeugdigen met gedragsproblematiek.

Sport- en bewegingsactiviteiten die bijdragen aan de doelstelling zijn geschikt. Maar je moet het ‘uitdehandlooprisico’ van de activiteiten goed inschatten. Voor sommige kinderen en jeugdigen zijn vormen van passeren en onderscheppen te complex, vooral als dit ook nog gepaard gaat met lichamelijk contact, zoals bij voetbal, basketbal en handbal. Mogelijk zijn hockey en korfbal dan geschikter.

Opdracht 29 ADHD

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Vul met elkaar de aspecten van het didactisch model in voor kinderen en jeugdigen met ADHD. b. Wissel ervaringen uit hoe je deze kinderen en jeugdigen het beste kunt begeleiden binnen sporten bewegingssituaties.

Opdracht 30 Leerdoelen

Je kunt globaal de jeugdzorg in Nederland beschrijven.

Je kunt de belangrijkste kenmerken en de begeleidingswijze van de oppositioneel-opstandige stoornis beschrijven.

PY R O

Je kunt de belangrijkste kenmerken en de begeleidingswijze van de normoverschrijdend-gedragsstoornis beschrijven.

Je kunt de belangrijkste kenmerken en de begeleidingswijze van ADHD beschrijven. Je kunt de bewegingsagogische consequenties van ADHD beschrijven en toepassen.

497

11.8 Verdiepingsstof - Wat is Jeugdzorg Nederland?

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Jeugdzorg Jeugdzorg is wat het woord zegt: zorg voor de jeugd. Zorgen dat jeugdigen veilig kunnen opgroeien. Jeugdzorgorganisaties helpen kinderen, jongeren en hun ouders daarbij. Dat kan op veel manieren: thuis of in een instelling, kort of lang, individueel of als gezin. Meestal krijgen kinderen en jongeren de hulp vrijwillig; soms besluit de kinderrechter daartoe. Het liefst wordt voorkomen dat (gedwongen) hulp nodig is. Preventie speelt dan ook een belangrijke rol in de Nederlandse zorg voor jeugd. Jeugdwet In Nederland wordt het stelsel van de jeugdzorg geregeld in de Jeugdwet. Die wet bepaalt dat de gemeenten bestuurlijk en financieel verantwoordelijk zijn voor alle vormen van jeugdzorg en jeugdhulp: • Jeugd & Opvoedhulp • Jeugdbescherming • Jeugdreclassering • Geestelijke gezondheidszorg voor jeugd (jeugd-ggz) • Zorg voor jeugd met een licht verstandelijke beperking (jeugd-lvb) Jeugdzorg Nederland vertegenwoordigt organisaties die de eerste drie vormen van jeugdzorg aanbieden, soms wel in combinatie met de andere twee zorgvormen.

Leeftijd Jeugdzorg wordt in principe geboden aan kinderen en jongeren van 0 tot 18 jaar. Jeugdhulp en jeugdreclassering kunnen doorlopen tot maximaal het 23ste levensjaar, maar dan moet daartoe expliciet besloten worden door de gemeente (jeugdhulp) of de rechter (jeugdreclassering). Jongeren in pleeggezinnen en gezinshuizen mogen daar tot hun 21ste levensjaar blijven wonen, tenzij ze willen dat de hulp eerder stopt. Dat is voor pleegzorg in de wet geregeld, voor gezinshuizen geldt een bestuurlijke afspraak.

PY R

Wijkteams, wijknetwerken of buurtteams Gemeenten bieden (eerstelijns)begeleiding voor jeugdigen en gezinnen vanuit wijkteams, buurtteams of wijknetwerken. Er zijn ook gemeenten die het anders regelen door bijvoorbeeld de taken uit te besteden aan een aparte instantie, zoals het Centrum voor Jeugd en Gezin. De teams of instanties werken altijd in de wijk en hebben als doel ondersteuning en hulp integraal en dicht bij het kind en het gezin te organiseren. De teams of instanties zijn multidisciplinair, opgezet met beroepskrachten uit verschillende organisaties. Ze houden zich bezig met preventie en ondersteuning en bieden daarnaast vaak ook lichte hulp. Ze hoeven niet alles zelf uit te voeren, maar kunnen daarvoor deskundige organisaties inschakelen. Ze zorgen dan wel voor de toegang tot (gespecialiseerde) hulp. Die (gespecialiseerde) hulp, zoals geboden door onze leden, wordt ingekocht.

498

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Samenwerking op verschillende niveaus In de Jeugdwet staat dat gemeenten op bovenlokaal niveau samenwerken als dat nodig is. Bijvoorbeeld bij de uitvoering van jeugdbescherming, jeugdreclassering en specialistische hulp. Die zorg is bestemd voor slechts een kleine doelgroep, maar moet wel altijd beschikbaar zijn. Daarom wordt de zorg ingekocht door jeugdzorgregio’s waarbinnen gemeenten samenwerken. Gesloten jeugdhulp wordt zelfs bovenregionaal, door regio’s sámen, ingekocht. Toezicht De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd onderzoekt de kwaliteit van de jeugdhulp en houdt toezicht op de naleving van de wet door jeugdhulpaanbieders en gecertificeerde instellingen. De Inspectie Veiligheid en Justitie houdt toezicht op de uitvoering van strafrechtelijke beslissingen.

Justitiële jeugdinrichting Een justitiële jeugdinrichting (Jji) is een gesloten instelling voor jongeren met jeugddetentie of een maatregel tot plaatsing in een justitiële jeugdinrichting (PIJ, ook wel bekend als ‘jeugd-tbs’). In de JJi worden straffen en maatregelen van het jeugdstrafrecht uitgevoerd. Bij insluiting is de jeugdige tussen de 12 en 18 jaar oud. Jongeren kunnen er verblijven totdat ze 23 jaar zijn. Bron: Jeugdzorg Nederland (2023).

11.9 Verdiepingsstof - Agressie en genen

PY R

Sommige kinderen zijn echter duidelijk agressiever dan andere, en dat leidt nogal eens tot een delict: 72% van de jeugdige delinquenten zit in de gevangenis voor een agressief delict. Bij deze delinquenten worden opvallend vaak psychiatrische stoornissen gevonden, bij mannelijke adolescenten die gevangenzaten zelfs in 90% van de gevallen. Behalve hun asociaal gedrag is er vaak sprake van misbruik van verslavende stoffen, psychosen en ADHD. Genetische factoren spelen hierbij een belangrijke rol, zoals blijkt uit tweelingstudies. Het gaat om kleine variaties in DNA, van genen die betrokken zijn bij de productie en afbraak van chemische boodschappers in de hersenen. Kleine variaties in het gen voor eiwitten die chemische boodschappers in de hersenen afbreken, kunnen leiden tot meer agressie, alcoholisme en agressieve zelfmoorden. Een verminderde activiteit van de chemische boodschapper serotonine gaat gepaard met meer agressie, impulsiviteit en antisociaal gedrag.

Bron: Swaab, D. (2010).

11.10 Verdiepingsstof - Sport en antisociaal gedrag Sport helpt jongeren opvoeden Het leert ze wie ze zijn, wat er van ze verwacht wordt en hoe ze zich moeten gedragen. Tegelijkertijd gaat sport antisociaal gedrag en criminaliteit onder jongeren tegen en draagt het bij aan hun persoonlijke ontwikkeling en schoolprestaties. Reden te meer om jongeren aan het sporten te krijgen. NOC*NSF maakt zich daar graag sterk voor. We willen 10% meer mensen aan het sporten krijgen, dus ook 10% meer jongeren.

499

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Leerschool voor het leven Een groot deel van de Nederlandse jongeren doet aan sport in verenigingsverband. Sport wordt ook wel gezien als het derde opvoedingsmilieu naast familie en school. Het schetst kaders over wat wel en niet is toegestaan. Tegelijkertijd worden competenties aangeleerd die ook buiten de sport van pas komen. Sport is zo een belangrijke leerschool voor het leven. Sportverenigingen bieden bovendien een ideale setting voor het ontwikkelen van sociale, maar ook organisatorische, vaardigheden die nodig zijn om samen de club draaiende te houden. Sport helpt ook antisociaal gedrag en criminaliteit tegengaan. Het voorkomt verveling, leert jongeren de juiste normen en waarden en biedt een alternatieve manier om status te vergaren. Daarbij zorgt sport– net als crimineel gedrag – voor een bepaalde spanning die jongeren nodig hebben om volwassen te worden. Onderzoek naar sportprojecten op scholen laat zien dat jongeren minder vaak de klas uit worden gestuurd en minder negatief gedrag vertonen. Deelname aan vechtsporten zorgt voor meer discipline onder kwetsbare jongeren.

Persoonlijke ontwikkeling Er is een relatie tussen participatie in sport en de sociale ontwikkeling van het individu. Deelname aan sport of een sportieve activiteit heeft met name een positief effect op moreel redeneren, tolerantie, respect, verantwoordelijkheidsgevoel en pro-sociaal gedrag. Dit effect zien we vooral als sport bijdraagt aan het verhogen van de eigen competentie, als winnen minder belangrijk is en als men met de spelregels leert omgaan. Verschillende onderzoeken tonen aan dat sport een positieve invloed kan hebben op het zelfvertrouwen en de zelfwaardering van individuen, en daarmee ook op hun persoonlijke ontwikkeling. Voorwaarde is wel dat jongeren succesvolle ervaringen opdoen binnen hun sportomgeving. Krijgen jongeren waardering van hun vrienden of vriendinnen, dan is deze samenhang nog groter. Ongemotiveerde medesporters worden gezien als obstakel in het leerproces. Sport kan ook bijdragen aan prestatiestreven en doorzettingsvermogen.

PY R

Wie sport, leert beter Er blijkt ook een verband te bestaan met schoolprestaties. Leerlingen die deelnemen aan sportieve activiteiten op school hebben betere cognitieve vaardigheden dan leerlingen die hier niet aan deelnemen. Dat blijkt ook uit verschillende onderzoeken naar rekenvaardigheid onder jongeren. Ook hier is het beeld dat sporters presteren beter. Sport kan bovendien bijdragen aan het ontwikkelen van discipline en doelmatig werken, wat jongeren kan helpen met het behalen van goede resultaten op school.

C 500

We winnen veel met sport! Bron: NOC*NSF (z.d.).

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

11.11 Verdiepingsstof - Opvoeding en onderwijs

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De ontwikkeling van de hersenen en het daaruit voortvloeiend gedrag worden beïnvloed door de manier waarop met het kind wordt omgegaan. Dit geldt in hoge mate voor heel jonge baby’s, maar het gaat ook op voor oudere kinderen. We zien dat AD(H)D-symptomen verbeteren bij: • veel structuur • interessante activiteiten • een-op-een aandacht of direct toezicht • het frequent belonen van goed gedrag. We zien de AD(H)D-symptomen verslechteren bij: • weinig structuur • saaie activiteiten • slecht toezicht • weinig/geen positieve reacties op goed gedrag.

Het kan niet vaak genoeg herhaald worden dat omgevingsfactoren als opvoeding en onderwijs geen AD(H)D kunnen veroorzaken of voorkomen. Deze factoren kunnen wel de gevolgen van AD(H)D beïnvloeden, zoals de hevigheid van de symptomen en de mate waarin het kind eronder lijdt. Bron: www.steunpuntadhd.nl.

11.12 Verdiepingsstof - Sport en bewegen voor mensen met gedragsproblemen

Sport en bewegen hebben een goede invloed op sociale contacten, participatie en het welzijn van mensen met gedragsproblemen en/of autisme.

PY R

Gedragsproblemen Mensen met gedragsproblemen hebben vaker problemen met sociale relaties. Dit kan gevolgen hebben voor hoe zij zich op de vereniging gedragen. Ook zijn zij vaak snel afgeleid. Het is daarom belangrijk om: • De activiteit in kleine stappen aan te bieden en de opdracht te herhalen; • Duidelijke regels te geven en deze strikt te hanteren; • Tijdens de activiteit veel positieve feedback en steun te geven. Hoe bereik je hen? Mensen met een gedragsprobleem kunnen het best worden bereikt door bij locaties en voorzieningen aan te sluiten waar zij gebruik van maken. Dit loopt uiteen van woonvoorzieningen tot belangenorganisaties. In het speciaal onderwijs (cluster 4), zijn kinderen met gedragsproblemen te vinden. Andere benaderwijzen zijn: • De buurtsportcoach die zich voor deze doelgroep inzet; • De huisarts, het sociaal wijkteam, de jeugd- of psychiatrische zorg of andere intermediairs. Deze professionals hebben dikwijls al (een deel van) de doelgroep in beeld.

501

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Motieven voor sport en bewegen • Plezier • Positieve invloed op gezondheid • Sociale contacten • Mogelijkheid tot ontspanning

Waar je de doelgroep kan bereiken, is afhankelijk van wie je wilt benaderen, bijvoorbeeld de mate dat iemand met gedragsproblemen in de maatschappij mee kan doen. Wanneer mensen met gedragsproblemen van bepaalde regelingen gebruikmaken (zoals de Wmo), kan ook via deze weg contact worden gelegd. Er is een uitgebreide lijst met specifieke organisaties, instanties en voorzieningen voor deze doelgroep.

Belemmeringen voor sport en bewegen • Angst voor het onbekende • Problemen bij het aangaan van sociale relaties • Vervoer naar de activiteit (vooral op cluster 4-scholen) Bron: Kennisbank Sport en Bewegen (z.d.).

11.13 Verdiepingsstof - ADHD en medicijngebruik

Overwegingen en bijwerkingen Voor veel ouders is het een grote stap om hun kind medicijnen te geven. Omdat methylfenidaat behoort tot de groep van de amfetaminen, wordt regelmatig de vraag gesteld of deze middelen de hersenen op lange termijn kunnen beschadigen. Bekend is immers dat amfetamineachtige middelen, zoals speed en cocaïne, schade kunnen veroorzaken aan de zenuwcellen.

C 502

PY R

Geen sluitend antwoord Een sluitend antwoord hierop is niet te geven omdat er geen goede onderzoeksgegevens over de achterliggende periode beschikbaar zijn. Om het effect van medicatie op wetenschappelijk verantwoorde wijze te onderzoeken, moeten kinderen met AD(H)D die medicatie krijgen, worden vergeleken met kinderen met AD(H)D zónder medicatie. Het is niet verantwoord een grote groep kinderen met AD(H)D langere tijd een effectieve behandeling te onthouden. Daarom kon de Gezondheidsraad alleen rapporteren: “De werkzaamheid, effectiviteit en veiligheid op de korte termijn van deze middelen is in onderzoek overtuigend aangetoond voor een behandeling tot circa twee jaar.” Ruim vijftig jaar gebruik Dit betekent niet dat het innemen van deze medicijnen over een langere periode onveilig is. Na ruim vijftig jaar gebruik van deze middelen zijn nog nooit schadelijke effecten op de zenuwcellen gerapporteerd. Uit een klein onderzoek bleek zelfs dat de hersenen van kinderen met AD(H)D die nooit met medicijnen waren behandeld kleiner zijn dan van kinderen met AD(H)D die behandeld werden met psychostimulantia.

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

Bijwerkingen in de eerste periode Voor het kind zelf vallen de eerste weken van het medicijngebruik vaak niet mee. In die periode kan het last hebben van bijwerkingen, terwijl het zelf nog weinig verbetering voelt. In ongeveer 10 procent van de gevallen wegen de voordelen niet op tegen de negatieve bijwerkingen en wordt met de medicatie gestopt.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Na de eerste periode worden de bijwerkingen over het algemeen ‘betrekkelijk mild’ genoemd. Bijwerkingen van psychostimulantia Bij het gebruik van psychostimulantia gaan de meeste klachten over inslaapproblemen en verminderde eetlust. Slaapproblemen komen ook veelvuldig voor bij kinderen met AD(H)D die geen medicatie gebruiken, maar medicatie verergert soms de bestaande slaapproblemen. Verder komen bij stimulantia de bijwerkingen matheid en lusteloosheid, buikpijn, hoofdpijn en huilerigheid voor. Wanneer de eetlust sterk verminderd is door het gebruik van methylfenidaat, kan worden geprobeerd de medicatie na het eten te laten innemen. Daarnaast kan geprobeerd worden het kind tussendoor of ’s avonds meer te laten eten. Bijwerkingen van Strattera Bij Strattera zijn de meest voorkomende bijwerkingen slaperigheid, verminderde eetlust, misselijkheid, braken, moeheid en buikklachten (soms hevige buikpijn). Verder moet extra worden opgelet bij een hoge of lage bloeddruk, een versnelde hartslag of een hart-/vaatziekte.

Veranderde persoonlijkheid Door de medicatie verandert het gedrag. Verandert ook de persoonlijkheid? Daarover wordt heel verschillend gedacht, zowel door deskundigen als door de gebruikers van medicatie. Velen ervaren het effect van de medicatie als positief en vinden dat ze daardoor meer mogelijkheden hebben. Ze zeggen: “Ik kan nu echt mezelf zijn.” Anderen voelen zich beperkt door de medicatie en hebben het gevoel dat het hen hindert in hun creativiteit en eigenheid.

PY R

Wat is Ritalin? Ritalin is de merknaam van een medicijn dat wordt voorgeschreven bij ADHD en narcolepsie (slaapzucht). De werkzame stof in Ritalin is methylfenidaat. Dit is een stof die nauw verwant is aan amfetamine. De werking van Ritalin is vergelijkbaar met amfetamine maar is veel minder sterk. De effecten houden ook minder lang aan. In de hersenen zorgt Ritalin voor de afgifte van dopamine en noradrenaline. Ook blokkeert het medicijn de heropname van deze stoffen. Concerta Ook Concerta wordt voorgeschreven voor ADHD en bevat eveneens methylfenidaat. Het verschil tussen Ritalin en Concerta is dat Concerta langer doorwerkt.

503

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Wat doet Ritalin? Ritalin heeft een stimulerende werking op het centrale zenuwstelsel en verhoogt het vermogen tot concentratie. Hierdoor worden kinderen met ADHD minder snel afgeleid en rustiger. Ritalin geneest niet maar verlicht de symptomen. Bij 70% tot 80% van de kinderen die Ritalin krijgt voorgeschreven, verbeteren klachten als hyperactiviteit, chaotisch gedrag en emotionele prikkelbaarheid. Behandeling is zinvol Behandeling met Ritalin is zinvol. Ook om latere problemen te voorkomen. Gebleken is dat kinderen met ADHD een grotere kans hebben om verslaafd te raken dan kinderen die geen ADHD hebben. Bij een behandeling voor ADHD neemt de kans op een latere alcohol- of drugsverslaving weer af (1).

Bijwerkingen Ritalin 1 op de 3 kinderen die Ritalin gebruikt, heeft enigszins last van bijwerkingen. Onder andere: gebrek aan eetlust, niet kunnen inslapen, hoofdpijn, buikpijn en psychische klachten als nervositeit, angst en snel geïrriteerd zijn. Treden er bijwerkingen op, neem dan contact op met de huisarts.

Contra-indicaties Ritalin Als contra-indicaties gelden onder meer hart- en vaatziekten, verhoogde bloeddruk, spanningsklachten en psychische stoornissen zoals angst of depressie.

C 504

er nd Zo

PY R

Bron: Jellinek (2021).

Thema 11 Jeugdzorg en gedragsproblematiek

11.14 Begrippen ADD Attention Deficit Disorder.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Arousal Opwinding. CD Antisociaal gedrag of conduct disorder.

Impulsiviteit Snel handelen, zonder na te denken over de gevolgen.

Jeugdreclassering Begeleiding en controle voor jeugdigen tussen de 12 en 23 jaar die veroordeeld zijn of verdacht worden van een strafbaar feit. ODD Oppositional defiant disorder. Prefrontale cortex Voorste deel van de hersenen.

er nd Zo

PY R

Somatische aandoening Een chronische lichamelijke aandoening.

505

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

THEMA 12 VERSLAVINGSSTOORNISSEN

PY R

Inhoud thema • Verslaving • Kenmerken van verslaving • Oorzaken en gevolgen van verslaving • Behandeling en begeleiding • Belang van sport en bewegen • Verdiepingsstof • Begrippen

In dit thema wordt nader ingegaan op verslavingsproblemen. In de DSM-5 TR worden deze stoornissen aangeduid met middelgerelateerde en verslavingsstoornissen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Verslavingsproblemen en -stoornissen vormen een grote bedreiging voor de volksgezondheid. Vooral het alcoholprobleem is erg groot. 17% van alle Nederlanders heeft problematisch alcoholgebruik. Hiervan drinkt de helft overmatig (meer dan 21 glazen per week voor een man) en de andere helft is een zware drinker.

In dit thema wordt op de eerste plaats aandacht besteed aan wat verslaafd zijn eigenlijk is: wanneer noem je iemand verslaafd? Ook komen de verschillende vormen van verslaving aan de orde. In paragraaf 2 komen de kenmerken van een verslaving aan bod. Vervolgens wordt nader ingegaan op de oorzaken en de gevolgen van een verslaving. In paragraaf 4 staan de behandeling en de begeleiding centraal. Er wordt men name ingegaan op de aanpak die Jellinek voorstaat. Dit thema eindigt met wat het belang van sport en bewegen is voor mensen met een verslavingsstoornis. Relatie met werkproces Het thema ‘Verslavingsstoornissen’ heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch programma op, en P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.

Leerdoelen

Je kunt de belangrijkste kenmerken van een verslaving beschrijven. Je kunt de belangrijkste oorzaken en gevolgen van een verslaving beschrijven. Je kunt de belangrijkste begeleidingsvormen en behandelmethoden beschrijven en vertalen naar sporten beweegsituaties. Je kunt de bewegingsagogische consequenties van verslaving beschrijven en toepassen.

•

PY R

12.1 Casus

• • •

Opdracht 1 Casus

Vincent, 38 jaar. Verslaafd! “Ik ben Vincent en ik ben verslaafd.” Het was de grootste stap in mijn leven om deze zin uit te spreken. Wat was het angstig om te erkennen dat ik een verslaving heb en dat door die ziekte mijn leven volledig verwoest was. Na anderhalf clean te zijn, ben ik nu zo trots en opgelucht. Mijn leven zonder gebruik is zo mooi en ik ben zo dankbaar dat ik een kans heb gekregen om voor het leven te kiezen.

507

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Ik ben geboren in 1973 en de eerste jaren van mijn leven verliepen voorspoedig en voelde ik mij heel gelukkig. De momenten die ik mij herinner van die tijd zijn mooi. Toen ik 8 jaar was, overkwam mij iets wat mijn leven volledig veranderde. Ik speelde altijd buiten en op een zekere dag kwam er een jongen naar mij toe. Ik schatte hem zo’n 10 jaar ouder en hij kwam heel vertrouwd over. Hoe het precies gebeurde, weet ik niet meer, maar hij heeft mij toen seksueel misbruikt. Als ik het nu zo schrijf, zie ik dat moment weer voor me. Het raakt mij telkens weer! Vervolgens is het nog drie keer gebeurd. Ik heb er nooit met iemand over gesproken. 28 jaar lang heb ik dit voor me gehouden. Na die ene dag ben ik totaal veranderd. Ik werd introvert, agressief en voelde geen liefde meer. Vanaf mijn tiende jaar ging ik stompjes van sigaretten roken die ik op straat vond. Toen ik naar de mavo ging, kwam ik voor het eerst in aanraking met drugs. Ik begon te blowen en voelde mij hierdoor zo lekker. Ik kon door het blowen ineens in mijn eigen wereld leven en deed het dus de hele dag door. Ik voelde niks, mijn gevoelens werden verdoofd.

Al snel kwam ik in aanraking met drank en harddrugs. Wat een geweldige middelen waren dat. Jammer genoeg wist ik niet dat ze mijn leven volledig zouden verwoesten. En achteraf niet alleen míjn leven, maar ook dat van de mensen om mij heen, met name mijn familie. Ondanks de hoeveelheid drank en drugs heb ik mijn mavodiploma nog wel gehaald. Ik had daarna niet zo veel zin meer om te leren en ben meteen gaan werken.

In die tijd dronk en snoof ik elke dag. “Ik kan het wel aan en ik ben niet verslaafd”, zei ik altijd wanneer mensen mij weer onder invloed zagen. Mijn ouders steunden me financieel en ik sleurde hun mee in mijn verslaving. Achteraf zei mijn moeder: “Jij hebt 21 jaar van mijn leven kapotgemaakt”, en ik moet haar gelijk geven.

PY R

Ik heb wel altijd gewerkt, totdat mijn lichaam het veelvuldige gebruik niet meer aankon. Toen werken echt niet meer ging, heb ik mij bij mijn toenmalige werkgever ziekgemeld. Ik was moe en depressief en ben toen onder behandeling geweest van een psycholoog. Zij vertelde me dat ze mij alleen kon helpen wanneer ik niet onder invloed was. Ik wilde dat niet horen en tijdens de ziektewet ben ik juist meer en meer gaan gebruiken. Ik zat ziek thuis, dus hoefde toch niet te werken. Ik kreeg wel hetzelfde salaris, dus perfect om mijn verslaving te voeden. Ik heb me toen echt bijna kapotgezopen en -gesnoven. Het was op een gegeven moment zo erg dat ik geprobeerd heb een einde aan mijn leven te maken. Mijn ‘rock bottom’ kwam toen ik de wanhoop en het verdriet in de ogen van mijn ouders zag op het moment dat mijn poging tot een overdosis mislukt was. Het was tijd om toe te geven dat ik verslaafd was. Ik had een puinhoop van mijn leven gemaakt. Ik had veel mensen emotionele en fysieke pijn aangedaan. Bron: Solutions Center (2017).

508

Thema 12 Verslavingsstoornissen

Wat versta jij onder verslaafd? Wat zijn de belangrijkste oorzaken van een verslaving? Welke factoren hebben bij Vincent een rol gespeeld? Waaraan kun je allemaal verslaafd raken? Hoe is het proces van verslaving bij Vincent verlopen? Waarom is het van kwaad tot erger geworden? f. Op welke manier is Vincent te behandelen?

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

a. b. c. d. e.

12.2 Verslaving

Wat is verslaving? In plaats van over verslaafd kun je spreken over afhankelijkheid. Je spreekt van een verslaving wanneer er sprake is van een afhankelijkheid van een middel. Hierbij geldt dan ook wat bij alle stoornissen geldt, namelijk dat er sprake moet zijn van lijdensdruk en disfunctioneren op sociaal gebied, arbeidsmatig gebied en/of op het gebied van studie en opleiding. Voorheen werden ook lustbevredigende handelingen geplaatst onder deze categorie. Zo kun je niet alleen verslaafd zijn aan bijvoorbeeld alcohol, maar ook aan gokken, hardlopen, seks, gamen, brandstichten of stelen. De laatste twee, pyromanie en kleptomanie, behoren nu tot een andere categorie. De gokstoornis is wel ondergebracht in de categorie middelgerelateerde en verslavingsstoornissen. Het argument hiervoor is dat er aanwijzingen zijn dat gokken op een vergelijkbare manier als het gebruik van verslavende middelen de beloningscircuits in de hersenen activeert.

Omdat in de praktijk lustbevredigend gedrag toch ook nog wel gezien wordt als verslavend, besteden we er hier nog kort aandacht aan.

Bekijk de filmpjes ‘Wat is een verslaving?’ en ‘Dick Swaab over verslaving’.

PY R

Verslaving is een toestand waarin een persoon fysiek en/of mentaal sterk afhankelijk is van een verslavend middel en lustbevredigend gedrag (met name gokken) en waarbij er sprake is van lijdensdruk.

Ook voor verslaving geldt de continuïteitsgedachte. Verslaving varieert van in enige mate verslaafd tot ernstig verslaafd. Zo wordt er bij alcohol onderscheid gemaakt tussen probleemdrinkers, alcoholmisbruikers of zware drinkers en verslaafden. Bij verslaving gaat het in elk geval om gedrag dat niet of nauwelijks door de betrokkene onder controle gehouden kan worden. Bovendien beïnvloedt de verslaving het dagelijks leven op een negatieve en ingrijpende manier. Er is dus sprake van controleverlies. Het middel is de persoon de baas.

509

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Vormen van verslaving Je kunt aan verschillende middelen verslaafd raken. Je kunt deze als volgt indelen: • roesverwekkers (alcohol, heroïne) • kalmerende middelen (slaapmiddelen, pijnstillers, marihuana) • stimulerende middelen (cocaïne, xtc) • hallucinogene middelen (lsd, paddo’s, lijm).

Niet alle middelen zijn even verslavend. Sterk verslavend zijn middelen als heroïne en crack. Cocaïne en amfetamine zijn minder verslavend en xtc, hasj en wiet weer minder. Het gebruik van mildere middelen als softdrugs hoeft niet automatisch over te gaan in gebruik van harddrugs. Dit gevaar is echter wel groter als iemand vaak softdrugs gebruikt.

GHB-verslaving

Heeft u een GHB-verslaving?

GHB ontspant, kan vrolijk maken en wordt meestal gebruikt in het uitgaanscircuit. GHB kan ook seksueel stimulerend werken. Wat veel mensen niet weten is dat GHB, zowel lichamelijke als geestelijk, zeer verslavend kan zijn. En dat het lastig is om er zomaar vanaf te komen. Bron: Jellinek (2022).

PY R

De DSM-5 TR onderscheidt tien verschillende middelen en dus ook tien verschillende vormen van verslaving. Deze middelen en vormen van verslaving zijn: 1. alcohol 2. cafeïne 3. cannabis 4. fencyclidine (hallucinogeen middel) 5. andere hallucinogene middelen 6. inhalantia 7. opioïden 8. hypnotica of anxiolytica 9. stimulantia 10. tabak. Lees de verdiepingsstof ‘Cocaïne’.

Vervolgens kennen deze middelen weer een onderverdeling in verschillende soorten stoornissen. Binnen de alcoholgerelateerde stoornissen worden de volgende aandoeningen onderscheiden: • stoornis in alcoholgebruik • alcoholintoxicatie • alcoholonttrekkingssyndroom • andere stoornissen door alcohol.

510

Thema 12 Verslavingsstoornissen

Alhoewel grotendeels verdwenen uit de DSM-5 bij verslavingsstoornissen, worden er in de praktijk nog steeds verslavingsvormen gekoppeld aan uiteenlopende vormen van lustbevredigend gedrag.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Voorbeelden van lustbevredigend gedrag zijn: • gokken (verslavingsstoornis) • eten (chocolade) (eetstoornis) • hardlopen • gamen • seks • stelen (stoornis in de impulscontrole) • brandstichten (stoornis in de impulscontrole).

Aantal verslaafden in Nederland Het aantal mensen dat verslaafd is, is moeilijk te bepalen. Niet alle instanties leveren duidelijke cijfers aan. In totaal zijn er in Nederland ongeveer 2 miljoen mensen die verslaafd zijn of een middel misbruiken. De volgende tabel heeft betrekking op 2021. Stof

Aantal verslaafden/misbruikers

Aantal in behandeling

477.000

24.231

539.00

389

70.000

9.024

38.000

6744

Opiaten (met name heroïne)

14.000

6698

Gokken

79.000

1.887

7.000

1.766

520

130

3.800

956

Medicijnen (voornamelijk benzo’s)

600.000

1.053

Internetgamen

16.000

211

Overig

7.000

1.752

Totaal

1.840.000

55.000

Alcohol Tabak Cannabis

Snuifcocaïne en crack

Speed (amf)

Xtc

PY R

GHB

Bron: Jellinek (2023).

511

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Proces van verslaafd raken Verslaafd raak je niet van de ene op de andere dag. Vrijwel iedereen doorloopt een aantal fases. De belangrijkste fases zijn: 1. experimenteerfase In deze fase gaat de persoon uit nieuwsgierigheid bepaalde middelen gebruiken. 2. fase van sociaal of geïntegreerd gebruik In deze fase heeft de gebruiker de middelen als een onderdeel van zijn leven geaccepteerd. Het gebruik is zodanig in zijn bestaan geïntegreerd dat anderen er geen last van hebben. 3. fase waarin het gebruik meer en belangrijker wordt De middelen worden niet meer alleen gebruikt om een plezierig gevoel te hebben, maar ook om spanningen te verdrijven. 4. verslavingsfase Het gebruik beheerst het hele leven en heeft negatieve psychische, lichamelijke en sociale gevolgen.

Fasen van verslaving

Wanneer je verslaving ontstaat door regelmatig gebruik zijn er vaak verschillende fases van verslaving waarbij je langzaam opbouwt van incidenteel gebruik naar afhankelijkheid. Dit begint bij experimenteren met het middel of het gedrag. Daarna kan dit veranderen in regelmatig gebruik of sociaal gebruik, zoals bijvoorbeeld bij drugs of alcohol.

Uiteindelijk kan dit leiden tot dwangmatig gebruik. In dit geval gebruik je het middel of gedrag vaak ook om nare gevoelens te verdringen of heb je juist steeds meer nodig om een bepaald gevoel te ervaren. Ook drink of gebruik je in deze fase niet meer samen, maar vrijwel altijd alleen.

Bron: U-center (z.d.).

a. Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘verslaving’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met verslaving te maken heeft. Als iemand niets meer weet, mag je passen en gaat je beurt over naar de volgende. b. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met verslaving te maken hebben. c. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

PY R O

Opdracht 2 Woordspin verslaving

Opdracht 3 Afhankelijkheid a. Leg uit wat de relatie tussen het begrip afhankelijkheid en verslaving is. b. Beschrijf op welke twee manieren je afhankelijk kunt zijn.

512

Thema 12 Verslavingsstoornissen

Opdracht 4 Filmpje verslaafd Zoek op internet naar een filmpje over verslaving en geef een korte samenvatting van de inhoud.

Opdracht 5 Vormen van verslaving

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

a. Je kunt de middelen waaraan je verslaafd kunt raken, indelen in vier categorieën. Noteer deze categorieën. b. Geef van elke categorie twee voorbeelden.

Opdracht 6 Soorten verslaving

Deze opdracht kun je het beste in een twee- of drietal maken. a. De DSM-5 TR (2022) onderscheidt tien middelen waaraan je verslaafd kunt raken. Verdeel deze middelen over de groepjes en zoek naar achtergrondinformatie over de verslaving aan dit middel. b. Presenteer het resultaat kort aan elkaar.

Opdracht 7 Aantal verslaafden

a. Hoeveel verslaafden telt Nederland? b. Noteer de top drie van verslavingsvormen die het meest voorkomen in Nederland.

Opdracht 8 Proces van verslaving

a. Beschrijf het proces waarin een verslaving veelal verloopt. b. Zoek op internet naar een voorbeeld waaruit dit proces blijkt. Geef een korte beschrijving van de gevonden casus.

12.3 Kenmerken van verslaving

PY R

Kenmerken Iemand die verslaafd is aan een bepaald middel of aan een bepaalde gewoonte, vertoont een patroon van onaangepast gebruik dat belangrijke beperkingen of lijden veroorzaakt. De persoon verlangt voortdurend naar het middel of de gewoonte (craving) en heeft er ook steeds meer van nodig om het gewenste effect te bereiken. Gebruikt hij niet, dan treden er onthoudingsverschijnselen op.

Bekijk de website en doe de zelftest op ‘Vincent Verslavingszorg - Doe een zelftest’. Lees de verdiepingsstof ‘Craving’.

Iemand die verslaafd is, gebruikt meestal vaker en meer dan hij wil. Er is sprake van controleverlies. Je hebt het gebruik niet meer in de hand. De wens om te stoppen of om te minderen is altijd aanwezig. Meestal is de gebruiker zich bewust van de nadelige gevolgen van het gebruik. Zo weet hij bijvoorbeeld dat het gebruik van cocaïne tot een depressie kan leiden of het doorgaan met het drinken van alcohol zijn maagzweer verergert. Desondanks lukt het hem niet om te stoppen.

513

Test je gebruik

Er zijn testen voor • Alcohol • Cannabis • Cocaïne • Gokken • Internet • Gamen • Tabak • GHB • Xtc.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Ga na of je riskant gebruikt en test je gebruik. Na het doen van de test krijg je meteen de uitslag. Je ziet ook of we je aanraden om hulp te zoeken, ja of nee. Twijfel je? Meld je dan aan voor een gratis adviesgesprek. Je kunt de testen ook op je mobiele telefoon maken.

Bron: Jellinek (z.d.).

C 514

PY R

Verslaafd aan een middel Iemand die verslaafd is aan een bepaald middel, vertoont een patroon van onaangepast gebruik dat duidelijke beperkingen of lijden veroorzaakt. Deze beperkingen of lijden blijken onder andere uit: • Er is sprake van een voortdurende zucht (craving) naar het middel. • Er is sprake van tolerantie voor het middel. Het lichaam heeft zich op het gebruik ingesteld en er zijn steeds grotere hoeveelheden van het middel nodig om de gewenste werking te bereiken. • Omdat het lichaam zich op het gebruik van het middel heeft ingesteld, treedt er gewenning op. Bij onthouding vinden er onthoudingsverschijnselen plaats. Hetzelfde middel wordt gebruikt om onthoudingsverschijnselen te verlichten of te vermijden. • Het middel wordt vaak in grotere hoeveelheden of gedurende een langere tijd gebruikt dan het plan was. Er is sprake van controleverlies: de persoon kan het niet meer in de hand houden. • Er bestaat de aanhoudende wens of er zijn weinig succesvolle pogingen om het gebruik van het middel te verminderen of in de hand te houden. • Een groot deel van de tijd gaat op aan activiteiten, nodig om aan het middel te komen, het gebruik van het middel, of aan het herstel van de effecten ervan. • Belangrijke sociale of beroepsmatige bezigheden of vrijetijdsbesteding worden opgegeven of verminderd vanwege het gebruik van het middel. • Het gebruik van het middel wordt gecontinueerd ondanks de wetenschap dat er een hardnekkig of terugkerend lichamelijk of psychisch probleem is dat waarschijnlijk wordt veroorzaakt of verergerd door het middel.

Thema 12 Verslavingsstoornissen

Controleverlies. Meer gebruiken of langer doorgaan dan u van plan was. Vaker gebruiken dan u van plan was. In de problemen komen of grenzen overgaan door uw gebruik of gedrag. Er veel aan moeten denken of er veel mee bezig zijn. Ontwenningsverschijnselen als u niet drinkt of gebruikt.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

• • • • • •

Signalen van verslaving:

Bron: Jellinek (z.d.).

Lustbevredigend gedrag Verslaving aan lustbevredigend gedrag valt grotendeels onder stoornissen in de impulscontrole. Een stoornis in de impulscontrole wordt gekenmerkt door: • een onvermogen om een impulsieve neiging te weerstaan (brand moeten stichten) • een verhoogd spanningsgevoel vooraf • lustbeleving en voldoening tijdens de activiteit (vaak gevolgd door schuldgevoel en spijt achteraf) • een verstoring van het dagelijks leven • een combinatie met alcohol en/of drugsgebruik.

In principe kun je aan allerlei handelingen of lustbevredigend gedrag verslaafd raken, zelfs aan sport.

Bigorexia

Onthoudingsverschijnselen Mensen kunnen zowel lichamelijk als geestelijk verslaafd raken. Mensen zijn lichamelijk verslaafd als het lichaam gewend geraakt is aan het middel en zich eraan aangepast heeft. Als zij stoppen met het gebruik, krijgen ze onthoudingsverschijnselen en worden ziek, met als verschijnselen koorts, slapeloosheid, misselijkheid, braken, pijn en zweten.

PY R

Bigorexia is een stoornis waarbij sprake kan zijn van een verslaving aan sport. Wie aan bigorexia lijdt, beweert niet meer zonder sport te kunnen en voelt zich niet goed wanneer hij of zij geen sport mag beoefenen. Je hoort het weleens in loopgroepen: ‘Ik kon gisteren niet lopen en iedereen zei dat ik er nerveus bijliep’ of ‘Als ik niet kan lopen, is mijn dag niet geslaagd.’

DSM-5-criteria stoornis in alcoholgebruik Er wordt hier een voorbeeld besproken van de criteria die officieel gehanteerd worden bij een verslaving. In dit geval gaat het om een alcoholverslaving, maar de kenmerken vertonen grote gelijkenis met de andere vormen van verslaving.

515

Een problematisch patroon van alcoholgebruik dat leidt tot klinisch significante beperkingen of lijdensdruk, zoals blijkt uit minstens twee van de volgende kenmerken, die binnen een periode van een jaar optreden: 2. Alcohol wordt vaak gebruikt in grotere hoeveelheden of langduriger dan de bedoeling was. 3. Er is een aanhoudende wens of er zijn vergeefse pogingen om het alcoholgebruik te minderen of in de hand te houden. 4. Veel tijd wordt besteed aan activiteiten die nodig zijn om aan alcohol te komen, alcohol te gebruiken, of te herstellen van de effecten ervan. 5. Hunkering, of een sterke wens of drang tot alcoholgebruik. 6. Terugkerend alcoholgebruik, met als gevolg dat de belangrijkste rolverplichtingen niet worden nagekomen op het werk, op school of thuis. 7. Aanhoudend alcoholgebruik ondanks duidelijke en steeds terugkerende sociale of interpersoonlijke problemen, veroorzaakt of verergerd door de effecten van alcohol. 8. Belangrijke sociale, beroepsmatige of vrijetijdsactiviteiten zijn opgegeven of verminderd vanwege het alcoholgebruik. 9. Terugkerend alcoholgebruik in situaties waarin dit fysiek gevaar oplevert. 10. Het alcoholgebruik wordt gecontinueerd, ondanks de wetenschap dat er een duidelijk en terugkerend lichamelijk of psychisch probleem is dat waarschijnlijk is veroorzaakt of verergerd door de alcohol. 11. Tolerantie, zoals gedefinieerd door een van de volgende kenmerken: a. Behoefte aan een duidelijk toegenomen hoeveelheid alcohol om een intoxicatie of gewenst effect te bereiken. b. Een duidelijk verminderd effect bij voortgezet gebruik van dezelfde hoeveelheid alcohol. 12. Onttrekkingssymptomen (ontwenningsverschijnselen) bij verminderd gebruik.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk het filmpje ‘Alcohol & jongeren: animatie van Jellinek’.

Opdracht 9 Craving

Leg het begrip craving uit.

C 516

nd Zo

PY R

Bekijk het filmpje ‘Hoe kan ik Trek (Craving) Opvangen bij Verslaving - PraatmetHans.nl’.

Opdracht 10 Test je verslaving a. Maak op internet een verslavingstest, bijvoorbeeld op de site van Jellinek (Test je kennis of gebruik - Jellinek). b. Beschrijf het resultaat.

Thema 12 Verslavingsstoornissen

Opdracht 11 Je eigen verslaving

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar je eventuele eigen verslaving. Dit kan bijvoorbeeld om cafeïne (koffie), nicotine (roken), alcohol of drugs gaan. Mogelijk kan ook een verslaving aan lustbevredigend gedrag (gokken, gamen, sporten) naar voren komen.

Opdracht 12 Kenmerken verslaving Noteer de belangrijkste kenmerken of signalen van verslaving.

Opdracht 13 Onthoudingsverschijnselen a. Leg uit wat onthoudingsverschijnselen zijn. b. Noteer een aantal onthoudingsverschijnselen.

Bekijk het filmpje ‘Addicted, afkickverschijnselen en overvallen’.

c. Bekijk het filmpje. Welke onthoudingsverschijnselen herken je?

Opdracht 14 Criteria stoornis in alcoholgebruik

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Zoek in het thema naar de DSM-5-criteria van stoornis in alcoholgebruik en loop alle criteria na. Verduidelijk deze criteria aan de hand van voorbeelden. Bespreek ook of je de criteria al dan niet herkent in de praktijk en hoe belangrijk je ze vindt.

12.4 Oorzaken en gevolgen van verslaving

De belangrijkste oorzaken van een verslaving zijn: • erfelijke factoren • persoonlijke factoren • psychische problemen • sociale factoren • omgevingsfactoren • aard van de middelen.

PY R O

Oorzaken verslaving Er zijn vaak meerdere factoren die een verslaving in de hand werken. Om te beginnen kan erfelijkheid een rol spelen. Ook iemands persoonlijkheid speelt een rol. Iemand die eenzaam is, minderwaardigheidsgevoelens heeft en zich snel verveelt, heeft meer kans verslaafd te raken.

Erfelijke factoren Erfelijke factoren spelen waarschijnlijk voor zo’n 50 procent een rol bij de ontwikkeling van een verslaving. Welke genen precies een rol spelen, is nog niet volledig duidelijk.

517

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Alcoholisme en erfelijke aanleg

De verschillende middelen oefenen via hun invloed op neurotransmitters invloed uit op het beloningssysteem in de hersenen. Zo kan het zorgen voor het extra vrijkomen van dopamine, wat een gevoel geeft van tevredenheid en je beloond voelen. Op een gegeven moment blijf je steeds opnieuw op zoek naar dat gevoel en die beloning.

Overigens is lang niet altijd een psychische oorzaak nodig om een verslaving te krijgen. Zeker bij alcoholisme is wetenschappelijk al vrij lang aangetoond dat erfelijke aanleg een belangrijke rol speelt. Het ontbreken van een rem op drinken zit dan in je genen. Dat wil trouwens niet per se zeggen dat je ouders dan ook alcoholist moeten zijn, zo direct werkt erfelijkheid niet altijd. Wel is het zo dat degene die geboren is bij alcoholistische ouders een heel groot risico loopt zelf ook verslaafd te raken. Het is waarschijnlijk dat erfelijkheid ook bij andere verslavingen een grote rol speelt. Bron: Triora (z.d.).

Lees de verdiepingsstof ‘Hersenen en verslaving’.

Persoonlijke factoren Inmiddels wordt door vrijwel iedereen de persoonlijke kwetsbaarheid om afhankelijk te worden én afhankelijk te blijven de belangrijkste factor gevonden. Steeds meer onderzoek bevestigt de gedachte dat deze persoonlijke kwetsbaarheid wordt bepaald door de interactie tussen aanleg (nature) en de omgeving (nurture). Met aanleg wordt enerzijds de erfelijke aanleg bedoeld. Hierbij moet je onder andere denken aan een tekort aan bepaalde neurotransmitters. Anderzijds wordt verwezen naar een bepaalde karakterstructuur en het niet goed om weten te gaan met spanning (coping).

PY R

Psychische problemen Psychische problemen maken iemand kwetsbaarder voor het ontwikkelen van een verslaving. Door het gebruik van een middel kan iemand het gevoel krijgen beter om te kunnen gaan met psychische problemen. Iemand met depressieve klachten kan zich bijvoorbeeld even lekkerder voelen bij drank- of drugsgebruik. Het gebruik kan niet alleen leiden tot verslaving, maar kan ook de psychische klachten verergeren. Mensen komen door de verslaving in een neerwaartse spiraal terecht en kunnen daar op eigen kracht niet meer uitkomen. Bekijk het filmpje ‘Verslaving als vriend | VNN | 2019’. Sociale factoren De sociale factoren richten zich steeds meer op de vriendenkring, waarin het gebruik van genotmiddelen normaal is en zelfs verheerlijkt wordt.

518

Thema 12 Verslavingsstoornissen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Sommige mensen zijn van mening dat niet het middel, maar de omstandigheden en de persoonlijke kwetsbaarheid uiteindelijk bepalen of iemand verslaafd raakt. Andere wetenschappers wijzen op zowel de invloed van middelen als op de kwetsbaarheid van de persoon. Ook de beschikbaarheid van het middel is meebepalend voor het al dan niet verslaafd raken. Ondanks het feit dat alcohol minder verslavend is dan heroïne, is het aantal alcoholverslaafden door de grotere beschikbaarheid van alcohol vele malen groter.

Omgevingsfactoren Bij omgevingsfactoren moet je denken aan ervaringen en omstandigheden, zoals traumatische ervaringen, slechte huisvesting, werkloosheid en relationele problemen. In feite kun je stellen dat het gaat om stressvolle situaties. Het gebruik van middelen vormt dan een, helaas tijdelijke, uitweg. Bij omgevingsfactoren kun je ook denken aan een omgeving waarin hoog alcoholgebruik heel normaal gevonden wordt. Aard van de middelen Ook de aard van de middelen speelt een rol. Niet alle middelen zijn even verslavend. Afhankelijkheid treedt in verschillende mate op bij de verschillende middelen. Zo zijn heroïne en nicotine bij veel mensen al na enkele keren gebruiken verslavend, terwijl cannabis minder verslavend is. Dit komt doordat drugs als heroïne het beloningssysteem sterker beïnvloeden. Dit is dan ook sterker verslavend.

Gevolgen verslaving Verslaafd zijn aan een middel of aan lustbevredigend gedrag (gokken, gamen) kan grote gevolgen hebben. Enkele belangrijke gevolgen kunnen zijn: • sociaal isolement • steeds groter wordende problemen • gezondheidsproblemen.

PY R

Sociaal isolement Een verslaafde is een groot deel van de tijd bezig met zijn verslaving. De tijd gaat op aan het gebruik of de gewoonte zelf, aan activiteiten om aan het middel te komen of aan herstel van de effecten. Tijd voor sociale contacten, werk of vrijetijdsbesteding is er niet. Bovendien leidt een verslaving vaak tot interesseverlies. Het leven gaat zich steeds meer beperken tot het kunnen drinken. Het verzorgen van jezelf en je omgeving wordt minder belangrijk. Bekijk het filmpje ‘Hulp bij een verslaving en psychische problemen’. Steeds groter wordende problemen Eenmaal verslaafd komen verslaafden in een neerwaartse spiraal terecht. Deze neerwaartse spiraal ziet er als volgt uit: • Een probleem óf de sociale druk vanuit de omgeving leidt tot drinken of gebruik van drugs. • De roes van het middel verzacht tijdelijk de problemen óf geeft het gevoel bij de groep te horen. • Er treedt tolerantie op: je hebt steeds meer nodig voor hetzelfde effect.

519

•

Er treden ontwenningsverschijnselen op bij stoppen of minder gebruiken. Dit is een extra reden om te gebruiken. Er ontstaan bijkomende problemen op het sociale vlak (relatie, gezin, werk, school). De nieuwe problemen leiden tot nog intensiever gebruik, hetgeen leidt tot lichamelijke klachten, sociale isolatie en financiële problemen. De financiële problemen leiden tot criminaliteit en een nog groter sociaal isolement. Het sociale isolement leidt tot meer drinken/drugsgebruik ... enzovoort.

• •

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

• •

Voor verslaafden is het heel moeilijk om het eenmaal ontwrichte leven weer op te bouwen. Terugval (recidive) naar de toestand van verslaving is dan ook een reëel gevaar.

Gezondheidsproblemen Alcohol en drugsgebruik brengen altijd risico’s voor de gezondheid met zich mee. De alcohol of drugs kunnen zowel lichamelijk als geestelijk verkeerd vervallen: • Drugs kunnen stemmingen versterken of veranderen en het lichaam kan de alcohol of de drugs soms niet verdragen, waardoor iemand ziek wordt. • Alcohol en drugs zijn gevaarlijk voor mensen die geestelijk kwetsbaar zijn, voor mensen met hart- en vaatziekten en voor zwangere vrouwen. De werkzame stof in drugs kan via borstvoeding aan een baby doorgegeven worden. • Bewust of onbewust kan een te grote dosis ingenomen worden, of in een pil zit een andere drug dan verwacht. • De waarneming en het concentratievermogen worden beïnvloed en prestaties kunnen onder drugsgebruik lijden. • Door het gebruik van gebruikte spuiten kunnen hiv en hepatitis verspreid worden.

Alcohol en gezondheidsrisico’s Er is veel onderzoek gedaan naar de gezondheidsrisico’s van overmatig alcoholgebruik.

C 520

PY R

De belangrijkste gezondheidsrisico’s van alcoholgebruik zijn: • aandoeningen van organen, zoals de lever (levercirrose), alvleesklier en maag (maagzweer) • verschillende vormen van kanker (darmkanker, leverkanker, borstkanker, prostaatkanker, slokdarmkanker, keelkanker) • hart- en vaatziekten (hartinfarct, hartritmestoornissen) • neurologische aandoeningen (CVA, geheugen- en concentratieproblemen, syndroom van Korsakov, dementie) • verhoogde bloeddruk • overgewicht • diabetes type 2 • verhoogde kans op infecties, verminderde weerstand • longaandoeningen • aandoeningen van het bewegingsapparaat (botbreuken, spierziekten) • vruchtbaarheidsproblemen (impotentieproblemen) • psychische aandoeningen (depressie, angststoornissen, slaapstoornissen, verslavingsstoornissen).

Thema 12 Verslavingsstoornissen

Daarnaast verhoogt regelmatig alcoholgebruik de kans op ongevallen, ziekteverzuim, problemen op het werk en problemen in de gezinssituatie. Het zal duidelijk zijn dat drank meer kapot maakt dan je lief is.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bij ouderen is sprake van een extra kwetsbaarheid door fysieke veroudering. Hierbij gaat het vooral om een verhoogd risico op valongelukken en risicovolle combinaties met medicijnen.

Hersenen Langdurig gebruik van middelen leidt tot structurele veranderingen in de hersenen. Deze veranderingen maken de verslavingsproblematiek extra hardnekkig en vaak niet te genezen. Een voorbeeld is de ziekte van Korsakov. Mensen die deze ziekte hebben, lijden aan een blijvende geheugenstoornis als gevolg van langdurig alcoholgebruik in combinatie met een gebrek aan vitamine B1. De patiënt kan niets nieuws meer leren en het begrip van tijd raakt vaak verstoord. Het gedrag verandert en de patiënt kan niet meer voor zichzelf zorgen. Patiënten worden opgevangen en begeleid in algemene en psychiatrische ziekenhuizen, psychogeriatrische verpleeghuizen en beschermde woonvormen. Korsakov Mensen met het syndroom van Korsakov zijn onzeker, faalangstig en wantrouwend, missen zelfvertrouwen en vertrouwen in de medemens. Lindenhoff heeft het model van de vier K’s voor korsakovpatiënten opgesteld. De vier K’s staan voor kort, konkreet, konsekwent en kontinue. Deze moeten met elkaar borg staan voor een sfeer van veiligheid. In wezen is het model van de vier K’s voor de meeste mensen met niet-aangeboren hersenletsel relevant.

Opdracht 15 Discussie aanleg of omgeving

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Discussieer met elkaar over de stelling: een verslaving is grotendeels erfelijk bepaald. b. Kom met elkaar tot een conclusie.

Opdracht 16 Hersenen en verslaving

PY R

a. Zoek op internet naar informatie over welke rol de hersenen spelen bij het verslaafd raken en blijven. b. Formuleer een conclusie.

Opdracht 17 Oorzaken verslaving Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. De belangrijkste oorzaken van een verslaving zijn: • erfelijke factoren • persoonlijke factoren • psychische problemen • sociale factoren • omgevingsfactoren • aard van de middelen.

521

a. Verdeel deze oorzaken over de verschillende groepjes en zoek naar achtergrondinformatie over deze oorzaak. b. Presenteer het resultaat aan elkaar.

Opdracht 18 Sociaal isolement

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar hoe het komt dat iemand die ergens aan verslaafd raakt, langzaam maar zeker in een sociaal isolement komt. b. Bespreek hoe je dit zou kunnen voorkomen en wat de rol van sport en bewegen kan zijn.

Opdracht 19 Van kwaad tot erger

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar waarom het in veel gevallen bij een verslaving van kwaad tot erger wordt. Wissel eventueel persoonlijke ervaringen uit.

Opdracht 20 Gezondheid en verslaving

Maak een keuze voor een bepaalde vorm van verslaving en zoek naar de belangrijkste gezondheidsrisico’s van deze verslaving. Noteer deze risico’s overzichtelijk.

12.5 Behandeling en begeleiding

In deze paragraaf wordt eerst aandacht besteed aan een aantal onderwerpen waar je als hulpverlener en dus ook als bewegingsagoog kennis van moet hebben en rekening mee moet houden. Vervolgens komen er een aantal behandelvormen aan de orde.

PY R

Enkele algemene onderwerpen in verband met verslaving zijn: • detoxificatie (afkicken) • gecombineerde behandeling • camouflage en ontkenning • dubbele-diagnosebehandeling • ambulante, semimurale en intramurale hulpverlening • altijd hoop op herstel.

Bekijk het filmpje ‘Victor werd behandeld voor zijn drugsverslaving bij Yes We Can Clinics’. Detoxificatie De behandeling begint vaak met een detoxificatie, oftewel ontgifting. Onder begeleiding wordt het gebruik dan gestaakt. Als dat nodig is, worden onthoudingsverschijnselen en andere klachten beperkt met behulp van medicijnen en/of methadon. Methadon wordt met name bij heroïne gebruikt om de ontwenningsverschijnselen enigszins op te vangen. Vaak is pas na ontgifting goede diagnostiek mogelijk. Op basis van deze diagnostiek wordt duidelijk hoe de verdere behandeling moet zijn. Bekijk het filmpje ‘Welkom bij Jellinek - Detox behandeling’.

522

Thema 12 Verslavingsstoornissen

Detoxificatie of ‘detox’ is een noodzakelijke stap in het herstelproces

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Detoxificatie is de medische term voor het proces van ontwenning van het verslavende middel. Bij Castle Craig maken de psychiater en de patiënt samen een speciaal plan om het lichaam te ontgiften van stoffen zoals alcohol of drugs.

Het is belangrijk om te beseffen dat de detoxificatie slechts de eerste stap is van de behandeling van de verslaving. Er is meer nodig dan alleen detoxificatie om de behoefte aan alcohol en drugs te stoppen. Het detox-programma van Castle Craig is beschikbaar voor alle Nederlandse patiënten die voor behandeling bij ons komen. Afhankelijk van de omstandigheden is het ook mogelijk bij een van onze behandelcentra in Nederland de detox-behandeling te ondergaan. Bron: Castle Craig (z.d.).

Gecombineerde behandeling Omdat een verslaving meestal gepaard gaat met lichamelijke, psychische en sociale problemen, worden die problemen ook behandeld. Meestal worden belangrijke mensen uit de omgeving (partner, familie) bij de behandeling betrokken. Een dergelijke gecombineerde behandeling geeft meestal het beste resultaat.

Camouflage en ontkenning Mensen met een verslavingsprobleem zijn meesters in het camoufleren van hun gebruik. Zij beschikken meestal over een aardig arsenaal aan smoesjes. Bij een bezoek aan de arts worden de tanden zorgvuldig gepoetst en zorgt pepermunt of iets dergelijks voor een frisse adem.

Andere verschijnselen zijn het rationaliseren van het gebruik en het projecteren. De omgeving krijgt eigenlijk de schuld van het verslavingsgedrag. Aangezien de begeleider ook tot de omgeving behoort, kan ook hij de schuld krijgen. De belangrijkste voorwaarde voor een geslaagde behandeling is de motivatie om het gebruik te veranderen. Het camoufleren en rationaliseren moeten doorbroken worden.

PY R

De constatering is niet al te vriendelijk, maar mensen die verslaafd zijn, kunnen behoorlijk goed liegen over hun gebruik. Ontkennen is een soort tweede natuur geworden. De ontkenning ligt vaak aan de basis van elke verslaving. Als ze uitkomen voor hun verslaving, zullen ze je elke dag opnieuw proberen wijs te maken dat ze gaan stoppen of al gestopt zijn.

523

Verslavingsgedrag

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Helaas ontkennen veel mensen ten onrechte dat ze verslaafd zijn. Het duurt vaak een tijd voor mensen voor zichzelf en anderen toegeven dat ze een probleem met drugs hebben. Dit is een onderdeel van verslavingsgedrag. Zolang je je probleem niet erkent, hoeft je er ook niets aan te doen. Verslaving veroorzaakt veranderingen in de hersenen, waardoor het verlangen naar drugs, vooral bij stress, heel groot kan worden. Daarom doen verslaafde mensen er alles aan om belemmeringen voor het gebruik uit de weg te halen. Als je het gebruik geheim kan houden, voorkom je dat anderen het je moeilijk maken om te gebruiken. Door het probleem te ontkennen hopen verslaafde mensen ongestoord te kunnen blijven gebruiken. Soms weten ze wel dat ze verslaafd zijn, maar voelen ze nog niet genoeg reden of kracht om het te stoppen. Hoe meer problemen mensen van hun verslaving ondervinden, hoe meer reden er is om over zichzelf na te denken. Daarom is het belangrijk om geen problemen voor iemand op te lossen die door een verslaving ontstaan. Je ontneemt de persoon daarmee mogelijk een reden om te stoppen. Bron: Drugsinfo (z.d.).

Dubbele diagnose Bij veel verslaafden is sprake van meervoudige problematiek. Hiervoor wordt ook wel de term ‘dubbele diagnose’ gebruikt. Onder dubbele diagnose wordt verstaan een verslavingsstoornis in combinatie met een andere psychische stoornis. Veelvoorkomende combinaties zijn een verslaving met schizofrenie, een verslaving met borderline persoonlijkheidsstoornis en een verslaving en (manische) depressiviteit.

VOF Dubbele-diagnose

PY R

VOF Dubbele-diagnose biedt behandeling voor patiënten met Dubbele Diagnose-problematiek: verslavingsproblemen in combinatie met psychiatrische problemen, zoals schizofrenie, ontwikkelingsstoornissen (ADHD, ASS), affectieve stoornissen en/of persoonlijkheidsstoornissen. De VOF Dubbele diagnose is actief in West- en Midden Brabant. Het programma-aanbod vindt plaats in Tilburg en Breda. Bekijk de website ‘Dubbele-diagnose’. Bron: www.dubbele-diagnose.nl.

Deze gecombineerde problematiek maakt dat een eenzijdige behandeling in de psychiatrie of in de verslavingszorg vaak ontoereikend is. Vandaar dat er ook specifieke organisaties zijn die zich met deze groep patiënten bezighouden. Een van de organisaties is LEDD (landelijk expertiseen implementatiecentrum dubbele diagnose).

524

Thema 12 Verslavingsstoornissen

Wie of wat is het LEDD?

Bron: LEDD (z.d.).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Het LEDD is een samenwerkingsverband van Trimbos-Instituut, GGZ Eindhoven en de Kempen, Centrum Dubbele Problematiek (Parnassia groep), Emergis, GGZ Westelijk Noord-Brabant, Altrecht en GGZ Rivierduinen. Op deze wijze zijn kennis en expertise van een aantal instellingen die zich intensief met dit thema bezighouden krachtig gebundeld. Zo willen we iedereen die met dubbele diagnose bezig is, een platform bieden. We kunnen expertise leveren in de vorm van training, opleiding, coaching en advies. We stellen instrumenten beschikbaar en bieden begeleiding bij de implementatie. En in het kenniscentrum van LEDD is de meest actuele informatie te vinden.

Frequentie dubbele diagnose Dubbele diagnose komt heel veel voor. Het is moeilijk om te onderzoeken hoeveel mensen een dubbele diagnose hebben, maar er zijn wel schattingen gedaan. In Nederland heeft naar schatting 20 tot 50% van de cliënten in de ggz te kampen met verslavingsproblemen (dus naast andere psychische stoornissen). Naar schatting 60 tot 80% van de cliënten in de verslavingszorg heeft ook andere psychische aandoeningen. In het bevolkingsonderzoek Nemesis had 19% van de Nederlandse bevolking in zijn leven ooit te maken gehad met middelenmisbruik of -afhankelijkheid. Onder mensen met een ernstige psychische stoornis, met name schizofrenie, bipolaire stoornissen of een depressie met psychotische kenmerken, was dat cijfer met 41% veel hoger.

Diagnosegroep

Schizofrenie

Bipolaire stoornis

Angststoornis - PTSS

47% 52%

PY R

Depressie

Voorkomen verslaving bij psychiatrische patiënten (lifetime)

19% 35% - 22% tot 43%

Persoonlijkheidsstoornis

44% alcohol

- antisociale persoonlijkheidsstoornis - borderline persoonlijkheidsstoornis

79% opiaten - 18%-22% - 27%-57%

ADHD

23%

Autisme

16%

Bron: LEDD (z.d.).

525

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Ambulante, semimurale en intramurale hulpverlening Er zijn drie soorten voorzieningen voor verslaafden: • ambulante hulpverlening • semimurale hulpverlening • intramurale hulpverlening.

Bekijk de filmpjes ‘Behandeling van verslaving in de ggz, hoe doe je dat? Vlog #5 van Ré’ en ‘Centrum Dubbele Problematiek Palier- TOPGGz’.

Mogelijk moet je tegenwoordig nog een vierde vorm onderscheiden, en dat is de e-health. Ook daar wordt binnen de verslavingszorg steeds meer gebruik van gemaakt.

Onlineprogramma

Brijder Verslavingszorg heeft een onlineprogramma ontwikkeld om gokkers die willen stoppen professioneel te helpen. Via Gokken onder controle kunnen gokkers zich aanmelden voor het programma. Deelnemers hebben via internet contact met hun coach op de momenten dat het hen uitkomt. Men kan 24 uur per dag inloggen en wisselt dan berichten uit met een persoonlijke coach.

Ambulante hulpverlening Een ambulante voorziening voorziet in verzorging, begeleiding en/of behandeling op afgesproken tijden. Dit kan op een locatie zijn of thuis. De consultatiebureaus voor alcohol en drugs (CAD) zijn hier een voorbeeld van. Nederland kent een groot aantal van dergelijke consultatiebureaus, waarvan het merendeel opgegaan is in een samenwerkingsverband met andere hulpverleningsinstanties. In een aantal gevallen zijn ze verbonden aan een psychiatrisch centrum dat ook andere vormen van hulpverlening biedt. Ook zie je veel samenwerkingen met de GGD.

Zo biedt bijvoorbeeld Jellinek poliklinische behandeling aan zowel individuen als aan groepen.

• •

mensen met matige tot ernstige problemen met alcohol en/of drugs mensen die willen stoppen met roken of gokken

PY R

Voor wie is de poliklinische behandeling?

De behandelingen kunnen goed gecombineerd worden met een behandeling voor psychische klachten (bijvoorbeeld angst of depressie) en ondersteunende medicatie om terugval te voorkomen. Bron: Jellinek (z.d.).

526

Thema 12 Verslavingsstoornissen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Trubendorffer voor hulp bij verslaving

In veel gevallen probeert men een opname te voorkomen en wordt de behandeling tussen-ambulant aangeboden. Dit is ook het streven van de overheid en dat heeft onder andere met de kosten van de zorg te maken. Het aanbod is de afgelopen jaren dan ook behoorlijk uitgebreid.

Bij Trubendorffer pakken we je verslaving anders aan. Bij ons krijg je een behandeling waarbij je thuis blijft wonen. Je hoeft dus niet naar een kliniek ver weg. Je werkt aan je herstel terwijl je gewoon thuis woont. Je doet je werk of studie en ondertussen behandelen wij je volgens onze eigen methode. Bijzonder intensief, bijzonder persoonlijk en volgens de resultaten bijzonder effectief. Het mooie is ook dat je behandeling bij ons altijd volledig wordt vergoed door je verzekering. Bron: Trubendorffer (z.d.).

Semimurale hulpverlening In een semimurale voorziening wordt intensiever behandeld dan in een ambulante voorziening. De verslaafden verblijven er echter niet 24 uur per dag.

Intramurale hulpverlening Dit is een specialistisch instituut voor crisisopvang, lichamelijke ontwenning en intensieve behandeling en nazorg. De verslaafden verblijven hier gedurende langere tijd. Nederland telt een groot aantal gespecialiseerde klinieken (ontwennings- of detoxificatiecentra) en therapeutische gemeenschappen voor verslaafden.

De gedetineerden worden begeleid naar een drugsvrije toekomst. Dit gebeurt in de eerste plaats door de afdeling gecontroleerd drugsvrij te houden en in de tweede plaats door een actief groepsprogramma te bieden. De deelnemers moeten een contract tekenen waarin ze verklaren drugsvrij te blijven en deel te nemen aan regelmatige urinecontroles. Eventueel kan iemand daarna doorstromen naar een afkickcentrum.

PY R

Verslavingszorg binnen de detentie De penitentiaire inrichtingen (gevangenissen) kennen aparte afdelingen om mensen met verslavingsproblemen op te vangen. Zo is er voor hen een verslaafdenbegeleidingsafdeling (VBA). Meestal zitten er op een dergelijke afdeling twee soorten gedetineerden. Een groep gedetineerden die hier vrijwillig zitten en graag om willen leren gaan met hun verslaving en een groep die er verplicht zit op last van de rechter (SOV).

Ook binnen de justitiële jeugdinrichtingen en andere vormen van jeugdhulpverlening moeten de jongeren verklaren clean te blijven. Het is dan ook niet ongebruikelijk dat jongeren gecontroleerd worden na hun weekendverlof.

527

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Naast de hiervoor genoemde voorzieningen zijn er zelfhulpgroepen van verslaafden. De boodschap van deze groepen is dat je nooit meer van een verslaving afkomt, ook al drink je geen druppel alcohol meer of gooi je geen euro meer in de gokkast. Deelnemers aan deze groepen leren dat ze nooit meer, op welke wijze dan ook, de ‘genoegens’ van alcohol drinken of gokken kunnen ervaren, omdat zij daar nooit meer mee om zullen kunnen gaan. De problemen keren onmiddellijk terug als zij weer gaan gebruiken.

Altijd hoop op herstel Uit de ervaring van de verslavingszorg blijkt dat er altijd een kans is op positieve verandering. De ervaring met ‘moeilijke groepen’ heeft geleerd dat er altijd en bij iedereen een kans is op herstel – hoe klein deze in het begin ook lijkt. De ervaring met de diverse groepen problematische gebruikers of verslaafden heeft geleerd dat het mogelijk is de progressie van een ongunstige ontwikkeling te stoppen. In elke fase van verslaving bestaat de kans dat het proces zich weer ten goede keert. Hierbij blijkt wel van groot belang de benadering van de cliënt en de wijze waarop rekening wordt gehouden met zijn persoonlijke kenmerken. Behandelingsvormen Er is niet alleen veel aandacht voor de verschillende behandelvormen, maar zeker ook voor de preventie. Zo zijn er verschillende kenniscentra die zich bezighouden met effectieve vormen van preventie. Een ervan is het Kenniscentrum Verslaving. Samen met de ggz-instelling is er nu een aparte stichting die zich richt op preventie, behandeling en zorg van verslavingsproblematiek.

Stichting Resultaten Scoren

Resultaten Scoren wil de toepassing van de best beschikbare kennis over preventie, behandeling en zorg van verslavingsproblematiek bevorderen op het gebied van geestelijke en somatische gezondheid en op het justitiële en maatschappelijke vlak.

PY R

Vanuit deze doelstelling vervult Resultaten Scoren drie belangrijke functies: • Het ontwikkelen en verspreiden van toegepaste kennis in de vorm van richtlijnen, protocollen, interventies en andere kennisproducten. • Het evalueren, monitoren en borgen van de toepassing van door RS ontwikkelde interventies en kennisproducten. • Het voor bepaalde termijn bevorderen en ondersteunen van kwalitatief hoogwaardige leeren opleidingstrajecten binnen het initiële en beroepsonderwijs en bij leernetwerken en nascholingen. Het doel van deze website is om op een gemakkelijke en toegankelijke manier informatie aan te bieden over het werk en de publicaties van Resultaten Scoren. Praktisch alle publicaties (richtlijnen, protocollen, rapporten, factsheets) zijn overzichtelijk opgenomen en kunnen gratis gedownload worden. Bron: Verslavingskunde Nederland (z.d.).

528

Thema 12 Verslavingsstoornissen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

GGZ Nederland heeft een visiedocument uitgegeven over de verslavingszorg. Ze geven aan dat voor een succesvolle behandeling vier punten van belang zijn: • aandacht voor het dagelijks leven van de cliënt • motivatie vanuit de cliënt zelf • identiteit, werken aan een positief zelfbeeld • zelfregulatie. Er bestaan zeer uiteenlopende behandelingsvormen voor mensen die verslaafd zijn. Jellinek noemt op de website drie behandelvormen: 1. cognitieve gedragstherapie 2. Minnesotabehandeling 3. ACT (Acceptance and Commitment Therapy). Lees de verdiepingsstof ‘Cognitieve gedragstherapie en verslaving’.

Bekijk de filmpjes ‘Marie-Jose over haar verslaving’ en ‘Cognitieve gedragstherapie (cgt) bij verslaving’. De cognitieve gedragstherapie is de best bewezen vorm van behandeling in geval van verslaving. De Minnesotabehandeling is de meest voorkomende vorm van behandeling bij verslavingsproblematiek. De cognitieve gedragstherapie en de ACT zijn al eerder in leereenheden besproken. Hier wordt kort ingegaan op de Minnesotabehandeling.

De Minnesotabehandeling De Minnesotabehandeling is ruim zestig jaar geleden ontwikkeld in Minnesota (VS). De behandeling is ontstaan vanuit de twaalf stappen van de Anonieme Alcoholisten. De methode is gebaseerd op spirituele waarden als hoop, respect, eerlijkheid, openheid en verbondenheid.

Daarnaast ligt er een accent op de eigen verantwoordelijkheid. Verslaving wordt min of meer gezien als een ziekte, zoals diabetes, en daar draag je zelf de verantwoordelijkheid voor om er goed mee om te gaan. Tot slot is de methode erop gericht om volledig met het verslavingsgedrag (alcohol, drugs, gokken, gamen) te stoppen.

PY R

De verbondenheid heeft betrekking op het motto dat je stoppen zelf doet, maar dat je dit niet alleen doet. In veel gevallen heeft de verslaving geleid tot een sociaal isolement. Vandaar dat er aandacht is voor het weer opbouwen en onderhouden van sociale contacten. Het gaat erom dat men in een sfeer van respect en openheid over de verslaving kan praten, zonder de gebruikelijke schaamte en veroordeling.

Het programma bestaat uit twaalf stappen: 1. U erkent dat u niet met drank of drugs om kunt gaan. 2. U geeft toe dat u hulp nodig hebt. 3. U aanvaardt de hulp die u geboden wordt. 4. U maakt de balans op van uw (verzopen of gedrogeerde) leven. 5. U spreekt uzelf uit naar een vertrouwenspersoon.

529

U kijkt naar uw aandeel in wat is misgegaan en u onderzoekt dat. U uit uw bereidheid om te werken aan uw gedrag, en u doet dat ook! U uit uw bereidheid om de schade te herstellen die u hebt veroorzaakt. U bekent kleur en u maakt het – waar mogelijk en zo goed mogelijk – goed met deze mensen. 10. U doet aan zelfonderzoek en u houdt op die manier een vinger aan de pols. 11. U creëert stilte in uw leven door gebed, meditatie of anderszins. 12. U geeft hetgeen u hebt geleerd weer door aan een lotgenoot.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

6. 7. 8. 9.

Bron: Jellinek (z.d.).

Bekijk de filmpjes ‘JellinekMinnesota in Goedemorgen Nederland’ en ‘Recovery Model (The Minnesota Model)’. Overige behandelmethoden Enkele andere behandelmethoden zijn: • contingency management • motiverende verbeteringstherapie (MET) • psycho-educatie • EMDR • schematherapie.

Schematherapie

Schematherapie is een behandelvorm waarin wordt onderzocht hoe je reageert op bepaalde situaties in je dagelijks leven en of die reacties jou wel of niet dienen. De behandeling laat je zien hoe jouw gedrag en gedragspatronen gevormd zijn.

Je gedragspatronen zijn grotendeels een resultaat van je opvoeding. Relatief kleine gebeurtenissen in je jeugd kunnen op latere leeftijd zorgen voor hardnekkige patronen die niet per se goed en productief voor je zijn.

Bron: Afkickkliniekwijzer (z.d.).

PY R

Uitgangspunt van de therapie zijn jouw emotionele basisbehoeften en de manier waarop je in je dagelijkse leven met die behoeften omgaat. Schematherapie leert je om die behoeften te herkennen en op een gezonde manier in te vullen.

Bekijk voor meer informatie de website ‘Afkickkliniekwijzer - Welke behandelmethodes zijn er?’.

530

Thema 12 Verslavingsstoornissen

Opdracht 21 Detoxificatie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 22 Camouflage en ontkenning

a. Leg uit wat detoxificatie is. b. Beschrijf op welke manier je dit met medicijnen of andere middelen minder heftig kunt laten verlopen.

Deze opdracht kun je het beste met een groepje maken. Bespreek met elkaar op welke manier mensen die verslaafd raken dit gedrag camoufleren en/of ontkennen. Wissel eventueel persoonlijke ervaringen uit.

Opdracht 23 Dubbele diagnose

a. Leg uit wat een dubbele diagnose is. b. Noteer een aantal veelvoorkomende combinaties. c. Leg uit op welke manier de behandeling moet plaatsvinden in geval van een dubbele diagnose.

Opdracht 24 Filmpje dubbele diagnose Bekijk het filmpje ‘Dubbel-diagnose, drugsgebruik en psychose’.

Bekijk het filmpje en geef een korte samenvatting van de inhoud.

Opdracht 25 Stichting LEDD

Leg uit wat de stichting LEDD doet.

Opdracht 26 Behandeling dubbele diagnose

Bekijk een van de filmpjes ‘Centrum Dubbele Problematiek Palier- TOPGGz’ en ‘Werken in de dubbele diagnose kliniek Octaaf’.

PY R

Bekijk een van de filmpjes en geef een korte samenvatting van de inhoud.

Opdracht 27 Verschillende behandelvormen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Er zijn drie veelvoorkomende behandelvormen voor mensen die verslaafd zijn, namelijk: 1. cognitieve gedragstherapie 2. Minnesotabehandeling 3. ACT (Acceptance and Commitment Therapy). a. Verdeel deze drie vormen van behandeling over de groepjes en zoek naar achtergrondinformatie over deze behandeling. b. Presenteer het resultaat aan elkaar.

531

12.6 Belang van sport en bewegen In veel gevallen maken sport en bewegen deel uit van het behandelingsprogramma van verslaafden. Bovendien blijft ook voor ex-verslaafden sport en bewegen van belang.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Doelstellingen Binnen de intramurale verslavingszorg wordt in veel gevallen sport en bewegen aangeboden aan deze doelgroep. Dat geldt ook voor de verslaafden die zijn opgenomen in een algemeen psychiatrisch centrum. Als je kijkt naar de doelstellingen dan kom je vooral de volgende tegen: • verbeteren algemene lichamelijke conditie, reactivering • beleven van plezier, ontspanning, even weg van de verslavingsgedachte • bevorderen van samenspel en sociale gerichtheid (resocialisatie) • bevorderen van een positief zelfbeeld • aanbrengen structuur in dagindeling. Mensen met een verslavingsprobleem hebben doorgaans een slechte conditie. Een rustige opbouw van de les is belangrijk, zodat de deelnemers niet meteen al hun kruit verschieten. Door ontwenningsverschijnselen kan het voorkomen dat mensen zich niet lekker voelen en dat de bewegingsuitvoering hierdoor negatief beïnvloed wordt. Het is belangrijk om hier rekening mee te houden. Bovendien lijden veel verslaafden aan zelfoverschatting. Ze denken, ook op lichamelijk gebied, nog wel het een en ander te kunnen.

Het is belangrijk dat mensen met een verslaving plezier beleven aan sport. Sportspelen als voetbal, basketbal, volleybal, badminton en fitness zijn vaak favoriete activiteiten. Een groot gedeelte van de verslaafden geeft de voorkeur aan fitness. Het nadeel van fitness is dat het niet direct een appel doet op het sociale aspect. Binnen een aantal instellingen worden fitnessactiviteiten dan ook afgewisseld met teamsporten, waarin ook de aspecten samenspelen en rekening houden met elkaar een rol spelen.

Bekijk het filmpje ‘Hardlopen’.

PY R

De bewegingsagoog en gedragskenmerken van verslaafden Een bewegingsagoog moet rekening houden met enkele gedragskenmerken die typerend zijn voor mensen met een verslaving. Het gaat dan bijvoorbeeld om: • zenuwachtig, rusteloos en gejaagd gedrag • achterdochtig en soms sociaal teruggetrokken • somber, depressief • vergeetachtig. Voor het bevorderen van het zelfvertrouwen is het belangrijk om de deelnemers te betrekken bij de organisatie en hen mede verantwoordelijkheid te geven over de invulling van het programma. Begeleiding Het begeleiden van verslaafden is vaak lastig. Enerzijds vormt vertrouwen de basis van je handelen, maar anderzijds weet je dat mensen die verslaafd zijn lang niet altijd de waarheid vertellen. Ze zijn vaak uitgekookt in het hanteren van smoesjes, camouflagetechnieken en in

532

Thema 12 Verslavingsstoornissen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

het doen van geweldige beloften. Dit klinkt wat negatief, maar toch moet je hier rekening mee houden. In veel gevallen is het het beste hier open over te communiceren. Spreek je twijfel uit en confronteer ze met de werkelijkheid. Daarnaast melden we nogmaals dat het belangrijk is om rekening te houden met de zelfoverschatting. Dat geldt niet alleen tijdens een potje voetbal of tijdens het fitnessen, maar ook voor het omgaan met vrijheden. Toch moet je hen langzaam maar zeker weer volledig verantwoordelijk maken voor hun leven en de door hen gemaakte keuzes. Sport- en bewegingssituaties kunnen op dit punt een prima proeftuin zijn.

Signalen van verslaving herkennen Bij het werken met jongeren is het niet altijd duidelijk of je te maken hebt met gebruikers van uiteenlopende middelen. Het merendeel komt daar niet eerlijk voor uit. Toch is het belangrijk om alert te zijn op de signalen, zeker binnen het sociaal-bewegingsagogisch werk. Gebruikers hanteren allerlei strategieën om hun gebruik te camoufleren. Je zult voelsprieten moeten ontwikkelen om de signalen van gebruik te herkennen. Algemene verschijnselen die mogelijk (in combinatie met elkaar) duiden op een verslavingsprobleem zijn: • concentratieproblemen • relatieproblemen • sociaal isolement • schoolverzuim • verlies van vrienden, verandering van vriendenkring • nalatigheid met afspraken • geen interesse in de omgeving • veel praten over middelen en gebruik of over gokken en geld • sterk afwijkend gedrag • vaak naar het toilet willen • regelmatig hoofdpijnpillen nemen • veel ongelukjes • dalende prestaties • maandagmorgenverzuim.

PY R

Doorverwijzen Heb je het vermoeden dat er sprake is van een verslaving, dan bespreek je je vermoeden eerst met je collega’s. Bedenk samen een aanpak. Voer daarna een gesprek met de cliënt waarin je je vermoedens naar voren brengt. Het kan natuurlijk ook zijn dat je cliënt naar jou komt. Doorgaans is de achterliggende problematiek van dien aard dat specialistische hulp nodig is. Je kunt na jouw constatering een cliënt doorverwijzen naar maatschappelijk werk of naar de gespecialiseerde hulpverlening. Interventies De groep mensen in een sociaal kwetsbare situatie of positie, waartoe ook veel mensen met een verslavingsachtergrond behoren, sport duidelijk minder dan gemiddeld. Ook zijn ze minder vaak lid van een sportvereniging. Vandaar dat er steeds meer gemeentelijke of wijkgerichte initiatieven komen om deze groep aan het sporten te krijgen.

533

Sport voor mensen in een kwetsbare situatie

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Zo’n honderd cliënten die niet of nauwelijks aan beweging toekomen, moeten zo de kans krijgen aangepast te gaan sporten. Uitgangspunt is dat veel dak- of thuislozen, verslaafden of ex-gedetineerden lichamelijk in slechte conditie verkeren, overgewicht hebben, sociaal geïsoleerd zijn en de drempel naar een sportclub te hoog vinden. Bewegen is voor menig cliënt echt van vitaal belang, weet buurtsportcoach Eva Stam, die nauw bij het project is betrokken. Ze geeft al enige tijd sportactiviteiten aan een groep, onder wie werklozen. Ze worden niet alleen fitter en zelfredzamer, maar krijgen ook weer structuur en vertrouwen. “Zulke kwetsbare mensen hebben er echt profijt van. Een vrouw uit de groep kreeg pas een baan. Een ander vertelde dat hij mede door het sporten van zijn verslaving is afgekomen.”

Het gaat meestal niet op de eerste plaats om het vergroten van de fysieke fitheid en het verbeteren van de gezondheid, maar om het doorbreken van het sociale isolement waar een groot gedeelte van hen mee te maken heeft.

er nd Zo

PY R

Een voorbeeld van zo’n programma is de interventie Stichting Life Goals. Dit programma richt zich op de sportieve en maatschappelijke ontwikkeling van mensen die door, vaak meervoudige, problematiek, waaronder een verslaving, buitenspel staan.

Stichting Life Goals. Bron: FocusDzign | Shutterstock.com.

534

Thema 12 Verslavingsstoornissen

De financiële en emotionele drempels voor sportclubs zijn te hoog, het sportaanbod is niet afgestemd op hun fysieke conditie en mentale instelling en het ontbreekt hen aan vaardigheden en kwaliteiten om de stap naar de georganiseerde sport te zetten.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Lees de verdiepingsstof ‘Sport en verslaving’.

Bekijk het filmpje ‘Life Goals Cup Harderwijk’.

Opdracht 28 Belang sport en bewegen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat het belang van sport en bewegen is voor mensen die verslaafd zijn. Je kunt hierbij gebruikmaken van de indeling PIES. b. Noteer met elkaar een aantal veelvoorkomende doelstellingen binnen de verslavingszorg.

Opdracht 29 Geschikte sporten bewegingsactiviteiten

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar een aantal geschikte en ongeschikte sporten bewegingsactiviteiten voor mensen met een verslaving. b. Kom met elkaar tot een aantal criteria voor een geschikte sport- of bewegingsactiviteit voor mensen met een verslaving.

Opdracht 30 Omgang en begeleiding

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar en wissel ervaringen uit over de omgang met en begeleiding van mensen die verslaafd zijn. b. Probeer tot een lijstje met do’s and don’ts te komen over de omgang en begeleiding van verslaafden.

PY R

a. (Ex-)verslaafden doen in hun vrije tijd weinig aan sport en bewegen. Noteer een aantal mogelijke oorzaken. b. Bedenk een aantal oplossingen om de sportparticipatie van deze doelgroep te vergroten. c. Zoek op internet naar een filmpje of informatie over sport voor (ex-)verslaafden en geef je mening.

Opdracht 31 Sport en bewegen in de vrije tijd

535

Opdracht 32 Life Goals cup Bekijk de website ‘Stichting Life Goals’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk het filmpje ‘Life Goals Cup Harderwijk’.

a. Ga naar de website en beschrijf het doel en de doelgroep van deze interventie.

b. Bekijk het filmpje en geef je mening over dit initiatief.

Opdracht 33 Leerdoelen

Je kunt de belangrijkste kenmerken van een verslaving beschrijven.

Je kunt de belangrijkste oorzaken en gevolgen van een verslaving beschrijven.

Je kunt de belangrijkste begeleidingsvormen en behandelmethoden beschrijven en vertalen naar sporten beweegsituaties.

Je kunt de bewegingsagogische consequenties van verslaving beschrijven en toepassen.

12.7 Verdiepingsstof - Cocaïne

Geestelijke afhankelijkheid Ja. Cocaïne is een verleidelijke drug. Gebruikers maken duidelijk dat coke ‘zo lekker’ is dat je er niet af kunt blijven.

PY R

Kun je verslaafd raken aan cocaïne? Van cocaïne kun je geestelijk afhankelijk en lichamelijk afhankelijk raken. Bij stoppen kan een gebruiker enorm naar cocaïne verlangen. Dit wordt wel craving of het hunkeren naar cocaïne genoemd. Lichamelijke afhankelijkheid blijkt uit tolerantie en onthoudingsverschijnselen.

Lichamelijke afhankelijkheid Cocaïne is niet (of zelden) lichamelijk verslavend en leidt niet tot lichamelijke afkickverschijnselen.

536

Thema 12 Verslavingsstoornissen

Tolerantie Tolerantie is dat je steeds meer van een middel nodig hebt om hetzelfde effect te voelen. In het geval van cocaïne is er sprake van tolerantie-ontwikkeling, maar daarvoor moet iemand wel veel, langdurig en regelmatig gebruiken.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Ontwenningsverschijnselen Ontwenningsverschijnselen zijn de lichamelijke reacties op het minderen of het stoppen met gebruik. De heftigheid van deze verschijnselen zijn afhankelijk van de duur van het gebruik en de redenen waarom de persoon gebruikt. De onthoudingsverschijnselen die kunnen optreden na het stoppen met langdurig overmatig snuiven van cocaïne zijn: • Neerslachtigheid en depressie. Dit kan soms wel maanden lang aanhouden. De gebruiker kan nergens meer van genieten en komt tot niets. • Gevoel van uitputting en van een totaal gebrek aan energie. • Onrustige slaap en enorme honger.

Stadia die gebruiker doorloopt bij stoppen met gebruik De gebruiker doorloopt een aantal stadia als hij stopt met gebruiken. • De eerste week heeft hij last van zeer wisselende stemmingen. • Dan breekt een periode van een week of 10 aan waarin hij zeer zelfverzekerd is en denkt alles onder controle te hebben. Hij heeft het gevoel de coke makkelijk te kunnen laten staan. • Daarna breekt een periode aan waarin hij zeer depressief kan worden. Alsof hij achter een glazen wand zit en nergens lol aan kan beleven. Deze periode kan ruim een half jaar duren. • Soms kan iemand al deze emoties ook in een etmaal meemaken. Wordt de periode van depressie te zwaar dan is een bezoek aan een arts aan te raden.

Terugval Bij de overgang van het ene stadium naar het andere ligt terugval op de loer. Daar moet een gebruiker zich goed op voorbereiden. Terugval wordt vaak als een bewijs gezien van: zie je wel, eens verslaafd altijd verslaafd.

PY R

Dit is volkomen onjuist. Van terugval kun je ook leren. Tenminste als iemand nagaat in welke situatie het gebeurde en nadenkt over een ander (alternatief) gedrag. Zodat hij, als hij de volgende keer in die situatie komt, op een andere manier kan reageren dan met cocaïnegebruik. Lukt dat, dan is hij toch weer wat sterker geworden.

Bron: Jellinek (2019).

12.8 Verdiepingsstof - Craving Craving is het onbeheersbaar verlangen naar een verslavend middel. Dit verlangen kan ook na het afkicken aanhouden. Er zijn verschillende vormen van craving. Cocaïnegebruikers hebben bijvoorbeeld een andere vorm van craving dan heroïnegebruikers. Craving kan de gedachten en het gedrag van de verslaafde gaan bepalen. Het verlangen is zo sterk dat het bijna niet uit het hoofd van de gebruiker te krijgen is.

537

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Mogelijkheden om craving in de hand te houden: • zoek afleiding • verander van omgeving, ga ergens anders heen • praat erover • ga een eind wandelen of fietsen • neem een gezonde maaltijd • zoek ontspanning

Craving is tijdelijk en verdwijnt na verloop van tijd. Hoe eerder je het herkent, des te eerder kun je ingrijpen.

Bron: Verslavingszorg Noord Nederland (z.d.).

12.9 Verdiepingsstof - Hersenen en verslaving

Bij verslaving spelen de hersenen een grote rol. Drugs (waar ook alcohol en nicotine bij horen) hebben namelijk rechtstreeks invloed op de hersenen.

Drugs kunnen invloed uitoefenen op de werking van zowel de zenuwcellen van de hersenen als de neurotransmitters (signaalstoffen in de hersenen). Elke drug heeft zijn eigen specifieke werking en invloed op verschillende neurotransmittersystemen. Wel hebben ze allemaal invloed op dopamine. Dopamine is een stof die hoort bij het beloningssysteem van de hersenen. Dopamine zorgt ervoor dat we ons tevreden en beloond voelen. Door het gebruik van drugs wordt er in de hersenen meer dopamine gemaakt. Hierdoor voelen veel drugsgebruikers zich goed. Doordat dit gevoel fijn is willen drugsgebruikers dit vaker ervaren en gaan mensen dus ook vaker gebruiken. Er zijn ook mensen die drugs gebruiken als ze ongelukkig zijn. Dit kan ervoor zorgen dat mensen verslavende stoffen (overmatig) gebruiken.

C 538

PY R

De zenuwcellen in de hersenen veranderen door het gebruiken van drugs. De hersenen worden minder gevoelig voor de lichaamseigen neurotransmitters. Niet alleen voor dopamine, maar ook voor andere neurotransmitters zoals endorfine. Deze neurotransmitters binden normaal gesproken aan een ontvanger (receptor) op de hersencellen. Drugs hebben effecten op deze receptoren. De receptoren kunnen: • toenemen in aantal Hierdoor kunnen neurotransmitters of de drugs op meerdere plekken binden. Het gevoel dat deze neurotransmitters en/of drugs veroorzaken wordt hierdoor versterkt. • afnemen in aantal Hierdoor kunnen neurotransmitters op minder plekken binden. Hierdoor kunnen normale gevoelens zoals angst minder sterk gevoeld worden. Dit gevoel wordt normaal gesproken veroorzaakt doordat de natuurlijke neurotransmitters binden aan de receptoren. Omdat de bindingsmogelijkheden afnemen, neemt het te veroorzaken gevoel ook af. • veranderen Als de receptoren van vorm veranderen kunnen de neurotransmitters niet meer binden of juist veel beter binden.

Thema 12 Verslavingsstoornissen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bron: Hersenstichting (z.d.).

Drugsgebruikers zijn constant bezig met de drug en verlangen hevig naar het gebruiken van de drugs (hunkering). Ze komen in een zich steeds herhalend patroon, wat moeilijk te doorbreken is. Dit gedrag komt in dergelijke mate voor dat het dagelijkse leven hieronder lijdt. Deze mensen worden verslaafd genoemd.

12.10 Verdiepingsstof - Cognitieve gedragstherapie en verslaving Behandelingen met cognitieve gedragstherapie Jellinek helpt mensen die weer controle willen over het gebruik van alcohol en/of drugs. De meeste behandelingen zijn gebaseerd op motiverende gespreksvoering en cognitieve gedragstherapie (CGT). Dit is een van de meest effectieve behandelvormen voor verslaving. Bij cognitieve gedragstherapie gaat het om het veranderen van uw gedrag en uw manier van denken. Hoe u denkt heeft namelijk invloed op hoe u zich voelt en hoe u zich gedraagt. Wetenschappelijk is aangetoond dat deze methoden effectief zijn. Wat is cognitieve gedragstherapie? Cognitieve gedragstherapie is een actieve manier van behandelen: niet alleen tijdens de behandelafspraken, maar juist ook in uw dagelijks leven gaat u actief aan de slag. U werkt aan de verandering van uw alcohol- of middelengebruik door het maken van huiswerkopdrachten en het doen van oefeningen. Tijdens de behandeling werkt de behandelaar nauw met u samen om uw gebruik te veranderen en beter te functioneren.

Hoe succesvol is cognitieve gedragstherapie? De behandelvorm wordt toegepast bij een groot aantal psychische klachten en problemen en is daarvoor effectief gebleken. Uit wetenschappelijk onderzoek is bekend dat ook problemen met alcohol, middelengebruik en gokken goed behandeld kunnen worden met cognitieve gedragstherapie. Voor deze problemen is cognitieve gedragstherapie zelfs een van de meest effectieve behandelvormen.

PY R

Bekijk het filmpje ‘Cognitieve gedragstherapie’.

Bron: Jellinek (z.d.).

12.11 Verdiepingsstof - Sport en verslaving Helpt sporten je van je verslaving af? Een verslaving is enorm moeilijk te doorbreken voor de meeste mensen. Dit artikel legt uit hoe regelmatig sporten en bewegen, kan helpen om verslaving aan te pakken. Met kennis, ervaringsverhalen en voorbeelden van ‘beweegbehandelingen’. Wat is een verslaving eigenlijk? Je hebt uiteraard veel verschillende verslavingen. Zo kun je verslaafd zijn aan chocola, koffie, roken, een serie op televisie, gamen, werken, seks, alcohol, drugs en nog veel meer. Je kunt verslavingen opsplitsen in verslaving aan stoffen (zoals alcohol en nicotine) en verslaving aan

539

gedrag (zoals gokken of gamen). Wat bijna alle verslavingen gemeen hebben, is een directe of indirecte toename van de stof dopamine in de hersenen. Dopamine is een stof die een rol speelt bij de communicatie tussen hersencellen. Het is belangrijk voor aandacht en concentratie, en voor gevoel van beloning. Dopamine zorgt ervoor dat we ons tevreden en beloond voelen. En wie wil dat niet?

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Wat is het effect van sporten op dat ‘gevoel van beloning’? Niet alleen toegeven aan een verslaving verhoogt de dopamine in je hersenen. Ook lichaamsbeweging blijkt het gehalte aan dopamine te kunnen verhogen. Dat zorgt er onder andere voor dat je humeur en gevoel van welbehagen verbeteren.

Bij verslavingen zien we dat er op een gegeven moment een dopamineresistentie ontstaat: je hebt steeds meer van een bepaalde stof of gedrag nodig, om hetzelfde geluksgevoel te krijgen. Sporten blijkt juist een gunstig effect te hebben op de werking van dopamine. Daardoor heb je minder van het verslavende middel nodig (en dat is al een vooruitgang). Zo hebben bijvoorbeeld muizen die voldoende bewegen, drie keer minder cocaïne nodig om hetzelfde euforische effect te ervaren. Is dat alles? Nee, want sporten blijkt ook nog eens een positieve invloed te hebben op de opslag en productie van dopamine. En op diverse andere neurotransmitters en aanverwante stoffen. Het voert voor dit artikel te ver om dit toe te lichten.

Ervaringsverhaal van een verslaafde “Na een jarenlange verslaving vond ik het heel moeilijk om te stoppen. Na verschillende therapieën kwam ik bij de runningtherapie terecht. Toen ik net begon met hardlopen, had ik nog niet het effect van de lekkere stofjes. Wat me wel direct een goed gevoel gaf, was dat ik met een groep gelijkgestemden trainde en dat voelde veilig. Pas na verloop van tijd ging ik me beter voelen en wilde daardoor geen enkele training missen, dus dronk ik niet. Hardlopen en alcohol gaan nou eenmaal niet samen.

C 540

PY R

Door het hardlopen ging ik mij steeds sterker voelen. Niet alleen lichamelijk maar ook geestelijk. Van één kilometer naar twee kilometer en voor ik het wist liep ik een wedstrijd van vijf kilometer. Die medaille om mijn nek gaf me een gevoel van vreugde dat ik lang niet meer gevoeld had. En het gaf me ook vertrouwen om verdere stappen te maken in mijn herstel. Want ik ben tot veel meer in staat dan dat ik zelf had kunnen bedenken. Vanaf dat moment werd hardlopen een vast onderdeel van mijn leven. Iedere keer als ik had gelopen, voelde ik me beter. Ook na een mindere dag. Het gaf mij energie en de kracht om door te gaan. Ik kreeg steeds meer structuur en ging ook veel gezonder eten. Een nieuwe verslaving? Nee, zo zie ik dat niet. Inmiddels ken ik mijn eigen grenzen en ga ik daar gezond mee om, want het houdt mij clean en fit. Vanaf het moment dat ik de marathon liep in mijn stad Rotterdam, ging het alleen maar beter. Want als ik dat kan, kan ik alles. Ik ben inmiddels lid van een atletiekvereniging en heb mijn trainersdiploma behaald. Ik ben nu werkzaam als ervaringsdeskundige, zodat ik anderen kan helpen die met hetzelfde worstelen.”

Thema 12 Verslavingsstoornissen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Hoe kun je bewegen inzetten tegen je eigen verslavingen? Gelukkig hoef je niet zwaar verslaafd te zijn om gebruik te maken van sporten als onderdeel van je persoonlijke ‘afkickprogramma’. Heb je bijvoorbeeld zin in een flink stuk chocoladetaart en weet je dat je het eigenlijk niet zou moeten doen? Volgens een onderzoek gepubliceerd in het medisch-wetenschappelijke tijdschrift Appetite vermindert een wandeling van 15 minuten je zin om te snoepen al met 12%. Wil je stoppen met roken? Tien tot vijftien minuten aerobics brengt al een verandering in je brein aan, waardoor je behoefte aan nicotine vermindert. Nog mooier: uit onderzoek onder tieners blijkt daarnaast dat rokers minder vatbaar zijn voor plaatjes van rokers en door anderen die roken, wanneer zij regelmatig sportief zijn. Wat doen behandelaars van verslaving met deze wetenschap? Gelukkig worden de diverse onderzoeken met muizen niet voor niets gedaan. Verschillende instellingen die mensen helpen bij het aanpakken van hun verslaving, maken gebruik van de positieve effecten van sporten. We delen twee voorbeelden uit de praktijk. Praktijkvoorbeeld Brijdergroep Bij de Brijdergroep in Noord- en Zuid-Holland is Runningtherapie een mogelijk onderdeel van de behandeling. Dat doen ze vanwege de effecten van hardlopen op je brein, maar dat is niet de enige reden. De instelling biedt drie varianten: de Loopgroep, waar het accent ligt op structuur, sociale contacten en verbeteren van algehele conditie. De Therapievorm, waar het accent ligt op inzicht krijgen in gedrag vanuit de beweging en het toepassen van nieuw gedrag. En de Bootcampvorm, waar het accent ligt op een uitdagende manier leren omgaan met je grenzen. Al die aspecten helpen bij het aanpakken van een verslaving.

Praktijkvoorbeeld Rodersana Ook bij Rodersana – verspreid over heel Nederland – vormt werken aan je fysieke conditie een belangrijk onderdeel van het herstellen van het ‘neurobiologisch evenwicht’ dat bij verslaving niet in balans is. Verbetering van leefstijl leidt niet alleen tot een verminderd contact met de triggers die verbonden zijn aan het verslavend middel. Het draagt ook bij aan een groter gevoel van tevredenheid over je leven.

PY R O

Gonny van Riessen, runningtherapeut en werkzaam bij de Brijdergroep: “Wat ik zie in de praktijk is, dat het doelen stellen en de ervaring dat je je beter voelt na het sporten, bijdraagt om mensen clean te houden. Het gevoel ergens bij te horen en jezelf niet het afvoerputje van de maatschappij te voelen, is ook heel belangrijk. Mensen voelen zich ineens Hardloper in plaats van Cliënt. Ook het besef dat deelnemers de avond voor de runningtherapie niet mogen gebruiken, helpt om patronen te doorbreken. Het lopen van wedstrijdjes helpt ook om zelfvertrouwen weer te laten toenemen. Zoals een cliënt ooit zei: ‘ik heb nog nooit iets in mijn leven afgemaakt, ik ben nu gewoon gefinisht!’ Lopen geeft houvast, structuur en focus op een gezond leven.”

Anneriek Holtermans van Rodersana: “Sport is een integraal onderdeel van behandeling in onze kliniek. Onze sportcoaches willen onze cliënten vooral enthousiast maken én houden voor sport en bewegen als onderdeel van hun leefstijl. In de behandeling besteden wij aandacht aan mentale zaken als zingeving, motivatie en discipline. Maar ook aan leren omgaan met beperkingen en mateloosheid, het leren doseren van hun eigen fysieke vermogen en natuurlijk succeservaringen opdoen. Een belangrijk onderdeel van onze behandeling is gedragscoaching.

541

De sportcoaches observeren, benoemen en reflecteren op het gedrag door de cliënten tijdens sport en bewegen. Zij koppelen dat dagelijks terug aan de andere behandelaren tijdens de ochtendbriefing. Zo leveren we maatwerk en blijven we dichtbij de behoefte van onze cliënten.”

C 542

er nd Zo

PY R

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bron: Baeten, H. (2019).

Thema 12 Verslavingsstoornissen

12.12 Begrippen Alcoholintoxicatie Alcoholvergiftiging.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Anxiolytica Kalmeringsmiddelen. Bigorexia Verslaafd aan sporten.

Craving Sterk verlangen naar, hunkeren. Detoxificatie Ontgifting.

Disfunctioneren Onvoldoende functioneren. Hypnotica Slaapmiddelen.

Inhalantia Snuifmiddelen zoals aceton (nagellakremover) en ether (lijm).

Levercirrose Onstaan van littekenweefsel in de lever.

PY R

Nurture Omgeving.

Nature Aanleg.

Stimulantia Stimulerende middelen.

Tolerantie Steeds grotere hoeveelheden van het middel nodig om de gewenste werking te bereiken.

543

S O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

THEMA 13 MENSEN MET EEN JUSTITIËLE MAATREGEL

PY R

Inhoud thema • Kenmerken van de doelgroep • Strafmaatregelen • Justitiële inrichtingen • Begeleiding van delinquenten • Sport binnen de penitentiaire inrichting • Verdiepingsstof • Begrippen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In dit thema besteden we aandacht aan mensen met een justitiële maatregel. Er wordt ingegaan op een aantal kenmerken van deze heterogene groep mensen. Hierna komen een aantal kenmerken van een justitiële maatregel aan de orde, zoals de mogelijke straffen en waar de straf uitgezeten wordt. Paragraaf 3 behandelt de verschillende justitiële inrichtingen. In het thema over jeugdzorg en gedragsproblematiek is kort aandacht besteed aan de gesloten jeugdzorg. In dit thema worden de justitiële jeugdinrichtingen uitgebreider belicht. Bovendien komt het belang van het voorkomen van herhaling, de zogenoemde recidive, aan de orde. In de laatste paragraaf is de positie van sport binnen de penitentiaire inrichting het onderwerp. Relatie met werkproces Het thema ‘Mensen met een justitiële maatregel’ heeft vooral te maken met werkprocessen P4-K1-W2: Stelt een bewegingsagogisch programma op, en P4-K1-W3: Voert het bewegingsagogisch programma uit.

Leerdoelen • • • • •

Je kunt een typering geven van de groep mensen met een justitiële maatregel. Je kunt de belangrijkste strafmaatregelen beschrijven. Je kunt de belangrijkste behandelmethode binnen een justitiële jeugdinrichting beschrijven. Je kunt de begeleiding van delinquenten beschrijven. Je kunt het belang van sport en bewegen binnen een penitentiaire inrichting beschrijven.

13.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Puinhoop

PY R

Frida is 18 jaar en heeft tot nu toe een redelijk puinhoop van haar leven gemaakt. Toen ze 2 was, scheidden haar ouders. Haar vader heeft ze nauwelijks gekend. Een jaar later trouwde haar moeder opnieuw. Met haar stiefvader en twee stiefbroertjes had ze een slechte relatie. Ze werd regelmatig geslagen en seksueel misbruikt. Op haar dertiende raakte Frida aan de drugs. Op school was het een verhaal van spijbelen en vrijwel geen enkel resultaat halen, terwijl ze zeker niet dom was. Ze betaalde haar drugs met inbraken en diefstal. Op haar zestiende was ze al verschillende keren opgepakt. Ze had toen al twee keer een Halt-straf en twee keer een taakstraf gekregen. Laatst werd ze met haar vriendje Harrie, ook verslaafd, opgepakt bij een overval op een sigarettenwinkel. Ze is in afwachting van haar straf. Mogelijk wordt het een gedragsbeïnvloedende maatregel, of nog erger.

545

Welke factoren spelen een rol bij het ontstaan van crimineel gedrag? Op welke manier kun je het criminele gedrag van Frida verklaren? Onder welk strafrecht viel Frida op haar zestiende? Wat is een Halt-straf (Halt-afdoening)? Wat is een taakstraf? Wat vind jij van een Halt-straf en/of taakstraf? Welke strafmaatregelen kan iemand van die leeftijd nog meer opgelegd krijgen? Welke straf zou jij geschikt vinden voor Frida? Wat is een gedragsbeïnvloedende maatregel? Volgend jaar wordt Frida 19. Onder welk strafrecht valt ze dan? Welke strafmaatregelen kan ze dan opgelegd krijgen?

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

a. b. c. d. e. f. g. h. i. j. k.

13.2 Kenmerken van de doelgroep

Justitiële maatregel in de vorm van gevangenisstraf Dit thema gaat over mensen met een justitiële maatregel. Wanneer krijg je een dergelijke maatregel opgelegd? Iedereen die regels of wetten overtreedt, is strafbaar. Wat voor straf of maatregel je krijgt, is afhankelijk van de ernst van de overtreding. Ook de leeftijd en de voorgeschiedenis speelt hierbij een rol. Je kunt verschillende straffen opgelegd krijgen, waaronder een boete, taakstraf of gevangenisstraf. Op deze maatregelen wordt nog nader ingegaan. In dit geval gaat het om mensen die een gevangenisstraf opgelegd krijgen. Iemand die de wet overtreedt en straf krijgt, wordt een delinquent genoemd. Iemand die in de gevangenis verblijft, wordt ook wel een gedetineerde genoemd.

Aantallen Het aantal gedetineerden nam de afgelopen jaren af. In 2005 telde Nederland ongeveer 50.000 gedetineerden. In 2015 was dit aantal zo’n 40.000. In 2022 had Nederland 30.380 gedetineerden. De duur van de gemiddelde gevangenisstraf neemt wel toe.

Steeds minder Nederlanders geven aan dat zij slachtoffer zijn geweest van traditionele vormen van criminaliteit, zoals inbraak, diefstal, geweld en vernieling. De politie registreerde ook minder van deze misdrijven. Meer mensen daarentegen zijn slachtoffer geworden van online criminaliteit. Dit meldt het CBS op basis van de nieuwe Veiligheidsmonitor 2021 en de geregistreerde criminaliteit.

PY R O

Online criminaliteit

Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek (2022).

Achtergrond kenmerken Volgens het CBS had van de gedetineerden in 2022 67.% een migratieachtergrond. 21.3% had een westerse migratieachtergrond en 46.5% een niet-westerse migratieachtergrond. Van deze ongeveer 20.000 gedetineerden waren er 19.000 man en ongeveer 1000 vrouw. Het merendeel heeft een Marokkaanse, Poolse of Turkse achtergrond.

546

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

Van alle ruim 30.000 gedetineerden zijn er 18.000 tussen de 25 en 45 jaar. Bijna 5.000 gedetineerden zijn tussen de 18 en 25 jaar. Het opleidingsniveau is laag. Het percentage laagopgeleide mensen ligt rond de 60% en dat is tweemaal zo hoog als onder niet-gedetineerden. Het betreft een groep die het op een aantal vlakken zeker niet makkelijk heeft gehad. Je kunt hierbij denken aan werk, relatie en huisvesting.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

In vergelijking met de algemene bevolking hebben gedetineerden meer lichamelijke problemen, zoals infectieziekten en chronische aandoeningen, en meer psychische problemen als depressie, verslavingsproblematiek en persoonlijkheidsstoornissen. Vooral de verslavingsproblematiek is groot. Je komt niet altijd dezelfde percentages tegen, maar ongeveer een op de drie heeft een acoholprobleem en een op de drie heeft een drugsprobleem.

Gedetineerden ervaren veel problemen

Gedetineerden ervaren veel problemen op het gebied van werk en huisvesting. Ze zijn vaak laagopgeleid en 30 tot 63% van de gedetineerden is werkloos bij binnenkomst in de inrichting. Een aanzienlijk deel ervaart problemen met de woonsituatie en 7 tot 19% van de gedetineerden is dakloos voorafgaand aan hun detentie. De meerderheid (54 tot 80%) van de gedetineerden heeft schulden en 17 tot 34% heeft geen (legaal) inkomen. Van de gedetineerden is 12 tot 40% problematisch alcoholgebruiker en 15 tot 43% problematisch drugsgebruiker. Problematisch middelengebruik en verslavingsproblematiek komen relatief vaak voor bij veelplegers. Volwassen gedetineerden ervaren ook veel psychische problemen. Circa een kwart heeft bij binnenkomst in detentie last van psychische klachten, met name depressie, angst en psychotische klachten. Ongeveer twee derde van de gedetineerden heeft meerdere psychische stoornissen en/of persoonlijkheidsstoornissen tegelijkertijd.

Bron: Dirkzwager, A. et al. (2021).

Lees de verdiepingsstof ‘Psychiatrische stoornissen bij vrouwen in de gevangenis’.

PY R

Oorzaken criminaliteit Hoe komt het dat iemand in aanraking met justitie komt? Omdat hij de wet overtreedt. Dat is juist, maar waarom overtreedt iemand de wet? Waarom doet iemand iets dat door de samenleving niet aanvaard wordt? In veel gevallen houdt het plegen van een delict verband met het verleden van iemand en met zijn persoonlijkheid. Uit onderzoek blijkt dat ook bij criminaliteit erfelijke factoren een rol spelen.

547

Fins onderzoek

Nieuw onderzoek door Finse wetenschappers lijkt een verband aan te tonen tussen genetische variatie en crimineel gedrag.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De wetenschappers onderzochten negenhonderd Finse criminelen, allen veroordeeld voor een zwaar geweldsdelict, en vonden een paar overeenkomsten. Zo hadden ze een gen dat minder van het enzym Monoamine Oxidase A produceert. Dit gen speelt een rol in de dopamine-huishouding. De neurotransmitter dopamine zorgt op zijn beurt voor een gevoel van beloning. Dopamine wordt daardoor in verband gebracht met verslavingsgevoeligheid en ADHD. Deze twee kunnen factoren zijn voor het ontwikkelen van respectievelijk crimineel en ongeremd gedrag. Uiteraard hoeft iemand met deze genetische variaties geen crimineel gedrag te ontwikkelen in zijn of haar leven. Integendeel, slechts een heel klein deel gaat uiteindelijk het verkeerde pad op. Bron: Geraedts, P. (2014).

Ook R. Kahn haalt in zijn boek De appel en de boom verschillende onderzoeken aan waaruit de rol van erfelijkheid bij criminaliteit blijkt. Zo bleek uit een onderzoek onder dertien eeneiige tweelingen dat in tien gevallen beide helften van de tweeling door justitie veroordeeld waren. Bij de twee-eiige tweelingen lag dit percentage beduidend lager.

Kahn verwijst eveneens naar onderzoek waaruit blijkt dat het ontbreken van het MAO-enzym een rol speelt bij agressiviteit en impulsiviteit. Hij wijst er echter op dat het in dit geval ook weer om een interactie tussen aanleg en omgevingsfactoren gaat. Bij dit laatste moet je denken aan pedagogische verwaarlozing en mishandeling.

PY R

Veelvoorkomende factoren die een rol spelen bij het overtreden van de wet zijn: • erfelijke factoren • persoonlijke factoren: een labiele persoonlijkheid, makkelijk te beïnvloeden zijn en dan in het verkeerde milieu terechtkomen • psychiatrische aandoeningen (ADHD, antisociale persoonlijkheidsstoornis) • opvoedingsproblemen: onder andere pedagogische verwaarlozing • een onverwerkt psychisch trauma, bijvoorbeeld een echtscheiding of mishandeling • cultuurverschillen: eerwraak (waarbij de familie te schande is gemaakt), en dat moet afgestraft worden. Sommige mensen, en ook jongeren zelf, beweren dat jongeren door verveling op het verkeerde pad raken. Dat kan wel zijn, maar dan nog moet er iets in de persoon zelf aanwezig zijn dat maakt dat hij op het verkeerde pad terechtkomt. Niet iedereen die zich verveelt, gaat inbreken. Verveling is dus eerder een aanleiding dan een echte oorzaak. Natuurlijk probeer je die aanleiding weg te nemen. Maar daarmee hoeft het probleem niet opgelost te zijn.

548

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

Voor meer informatie over dit onderwerp wordt verwezen naar het thema over jeugdzorg en gedragsproblematiek. In de paragraaf over de normoverschrijdend-gedragsstoornis komen de oorzaken van crimineel gedrag ook aan de orde.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Andere mensen beweren dat in Nederland de straffen te licht zijn. Ook dat is geen reden waarom iemand iets doet. Op het moment dat iemand de wet overtreedt, denkt hij niet: gelukkig krijg ik maar twaalf maanden als ik gepakt word, en geen achttien maanden. Geen enkele wetsovertreder gaat ervan uit dat hij betrapt wordt: ‘Mij gebeurt dat niet!’ Uit veel onderzoek blijkt dat strenger straffen niet helpt, sterker nog: in een aantal gevallen zelfs averechts werkt. Het grootste gedeelte van de delicten wordt impulsief gepleegd. Overigens blijkt strenger straffen wel de slachtoffers goed te doen.

Volgende veroordeling

“Het afschrikkend effect van strenger straffen wordt overschat”, meent Schoep, universitair hoofddocent Straf- en Procesrecht. Hij reageert alvast op de stelling of zwaarder straffen helpt. “Mensen die eerder veroordeeld zijn, hebben een grotere kans op een volgende veroordeling. Criminelen gaan vaak niet zo calculerend te werk. Ze denken niet snel: voor deze daad staat tegenwoordig twaalf jaar cel in plaats van acht, dus laat ik het maar niet doen. Criminaliteit vindt vaak plaats omdat de gelegenheid zich voordoet.”

Opdracht 2 Aantallen en achtergrond

a. Noteer hoeveel mensen in Nederland in detentie zitten. b. Beschrijf de ontwikkeling van het aantal mensen dat in een gevangenis zit in de afgelopen tien jaar. c. Geef een beschrijving van de leeftijdsopbouw van gedetineerden in Nederland. d. Geef een beschrijving van de achtergrond van gedetineerden in Nederland.

Opdracht 3 Soorten delicten

PY R

a. Welke soorten delicten kun je onderscheiden waarvoor mensen gevangenisstraf krijgen? b. Noteer de top vier van meest voorkomende delicten.

Opdracht 4 Typering Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Kom met elkaar tot een typering (kenmerken) van mensen die gedetineerd zijn.

549

Opdracht 5 Vrouwen in de bajes

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Hoeveel procent is vrouw in de Nederlandse gevangenissen? b. Zoek op internet naar een artikel over vrouwen in de gevangenis (bijvoorbeeld aard van de delicten, moeder en baby). c. Bespreek met elkaar waarom vrouwen beduidend minder veroordeeld worden tot gevangenisstraf dan mannen.

Opdracht 6 Psychische problemen

a. Hoeveel procent van de gedetineerden heeft last gehad van een psychische stoornis? b. Hoeveel procent heeft daar in de gevangenis nog steeds last van? c. Welke psychische problemen komen het meest voor?

Opdracht 7 Oorzaken van criminaliteit

a. Noteer de belangrijkste oorzaken van criminaliteit. b. Zoek op internet naar een artikel over de oorzaak van criminaliteit en vat de inhoud samen.

13.3 Strafmaatregelen

Verschil overtreding en misdrijf Overtredingen zijn lichte strafbare feiten, zoals openbare dronkenschap en verkeersovertredingen. Voor deze overtredingen hoef je niet voor de rechter te komen en krijg je geen strafblad. Misdrijven zijn ernstigere strafbare feiten, zoals de handel in drugs, diefstal en moord.

Personen boven de 18 jaar die een strafbaar feit plegen, worden gestraft volgens het volwassenenstrafrecht. Bijvoorbeeld met een boete, taakstraf of gevangenisstraf. Voor jongvolwassenen tot 23 jaar kan de rechter ook kiezen om het jeugdstrafrecht toe te passen (ook wel adolescentenstrafrecht genoemd).

PY R

Strafmaatregelen voor volwassenen Justitie kent in Nederland de volgende straffen en maatregelen voor volwassenen. Het gaat hier om personen boven de 18 jaar: • boete • schadevergoeding • taakstraf • straatverbod of contactverbod • gevangenisstraf • terbeschikkingstelling (tbs). Boete en schadevergoeding Voor alle strafbare feiten kan de rechter een boete opleggen. In een aantal gevallen gaat het om standaardbedragen, het is ook mogelijk dat de rechter of de officier van justitie de hoogte van het bedrag bepaalt. Bij een schadevergoeding moet de dader de door hem aangerichte schade vergoeden.

550

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

Taakstraf De rechter kan voor een strafbaar feit maximaal 240 uur taakstraf opleggen. Een taakstraf wordt regelmatig opgelegd in combinatie met een andere straf. De rechter kan een taakstraf bijvoorbeeld opleggen samen met een (korte) gevangenisstraf, toezicht van reclassering of boete. In combinatie met een taakstraf is de maximale gevangenisstraf zes maanden.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Soorten taakstraffen Iemand die een taakstraf krijgt, moet onbetaald werk doen. Bijvoorbeeld voor de gemeente, een zorginstelling of Staatsbosbeheer. Het gaat om werk als hulp in de keuken van het bejaardentehuis, plantsoenendienst, vuil prikken op straat, graffiti verwijderen.

Passende taakstraf

De Reclassering zorgt ervoor dat de gestrafte een passende taakstraf krijgt. Die moet zo veel mogelijk aansluiten bij het misdrijf. Is iemand gestraft voor graffiti spuiten, dan kan het zijn dat diegene als (taak)straf graffiti moet verwijderen. Bron: Rechtspraak.nl (z.d.).

Straatverbod of contactverbod Iemand die ernstige overlast veroorzaakt, kan een straatverbod of gebiedsverbod krijgen. Een voetbalvandaal kan bijvoorbeeld een stadionverbod krijgen. Ook bij huiselijk geweld kan de dader een straatverbod of contactverbod krijgen.

PY R

Gevangenisstraf Een tijdelijke of levenslange gevangenisstraf is de zwaarste straf die iemand in Nederland kan krijgen. Tijdelijke gevangenisstraffen variëren van één dag tot dertig jaar. Een levenslange gevangenisstraf is in Nederland in principe echt levenslang. Een gevangene met een levenslange gevangenisstraf kan na 25 jaar mogelijk gaan werken aan terugkeer in de maatschappij. Het Adviescollege Levenslanggestraften adviseert de Minister voor Rechtsbescherming of een gevangene kan gaan werken aan re-integratie. Elke gevangene met een levenslange gevangenisstraf kan na 28 jaar gratie krijgen. Het Openbaar Ministerie en de rechtspraak adviseren onder andere of het veilig is om de gevangene vrij te laten. De regering besluit of iemand gratie krijgt. Terbeschikkingstelling Tbs (terbeschikkingstelling) is een maatregel om de samenleving te beschermen tegen mensen die misdrijven plegen terwijl ze lijden aan een ernstige stoornis of gebrekkige ontwikkeling. Voorwaarden tbs: • De dader heeft een misdrijf gepleegd waar minstens vier jaar gevangenisstraf op staat. Of een misdrijf dat speciaal genoemd wordt in de wet, zoals bedreiging. • De dader leed aan een persoonlijkheidsstoornis, psychose of verstandelijke beperking toen hij de misdaad beging. • De veiligheid van anderen is in gevaar vanwege de kans op herhaling.

551

Er zijn twee soorten tbs: tbs met dwangverpleging en tbs met voorwaarden. Welke soort tbs de rechter oplegt, hangt af van het misdrijf en de kans op herhaling.

ongeveer 9 op de 10 is man de gemiddelde leeftijd ligt rond de 44 jaar ongeveer 1 op de 3 heeft een psychotische stoornis ongeveer 2 op de 3 hebben een persoonlijkheidsstoornis.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

• • • •

Kenmerken tbs-veroordeelde

Bron: Rechtspraak.nl (z.d.).

Straffen en maatregelen voor jongeren Jongeren tussen de 12 en 18 jaar die een strafbaar feit plegen, worden gestraft volgens het jeugdstrafrecht. Bijvoorbeeld met een taakstraf of jeugddetentie. De rechter kan door het adolescentenstrafrecht het jeugdstrafrecht ook toepassen op jongvolwassenen tot 23 jaar.

De rechter kan de volgende straffen opleggen aan jongeren: • Halt-straf • boete • taakstraf • gedragsbeïnvloedende maatregel • jeugddetentie • nachtdetentie • straf voor jongeren met een ontwikkelingsstoornis of psychische aandoening (PIJ-maatregel).

Voor een verwijzing naar Halt gelden voorwaarden. Zo moet het gaan om een licht strafbaar feit, zoals vernieling of openbare dronkenschap. En de jongere moet het eens zijn met de verwijzing naar Halt.

PY R

Halt-straf Jongeren tussen 12 tot 18 jaar die een strafbaar feit hebben gepleegd, kunnen in aanmerking komen voor een verwijzing naar Halt. Dit heet een Halt-straf of Halt-afdoening. De Halt-straf geeft jongeren de kans hun fout recht te zetten. Bijvoorbeeld door excuses aan te bieden aan de slachtoffers en eventuele schade te vergoeden.

De Halt-straf is dan ook geen echte straf. Het is een vrijwillig alternatief om een echte straf of maatregel te voorkomen. Dit betekent niet dat een Halt-straf vrijblijvend is. Als een jongere niet meewerkt aan zijn Halt-straf, komt hij alsnog in contact met justitie.

552

Halt-straf

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

Jongeren zoeken soms de grens op. Experimenteren hoort bij hun leeftijd. Maar soms gaan zij te ver en plegen ze een misdrijf of overtreding. De omgeving kan hier veel last van hebben. Denk aan de winkelier van wie gestolen wordt of de bewoners van een wijk waar een groep jongeren overlast veroorzaakt.

Bewust van de gevolgen Tijdens de Halt-straf confronteert Halt de jongere met zijn gedrag en de gevolgen daarvan. Halt probeert jongeren te laten inzien dat zij zelf invloed kunnen uitoefenen op hun gedrag. Dit is niet het enige onderdeel van de Halt-straf, want jongeren moeten ook hun excuses aanbieden aan hun slachtoffers, eventueel de schade vergoeden en in sommige gevallen volgt ook een werkstraf.

PY R

Zo pakt Halt de kans op herhaling van dit gedrag onmiddellijk aan en houden we de samenleving veilig. Natuurlijk worden opvoeders hierbij betrokken. Jongeren hebben ouders nodig om op het goede spoor te blijven. Halt spreekt de jongeren samen met hun ouders. Bovendien moeten bij minderjarigen onder de 16 jaar de ouders ook tekenen voor de Halt-straf. Geen contact met Justitie Halt biedt jongeren de kans om hun strafbare gedrag recht te zetten zonder dat dit langdurige gevolgen heeft. Als een jongere de Halt-straf naar behoren afrondt, voorkomt hij op deze manier een justitiële aantekening. Dat betekent niet dat een Halt-straf vrijblijvend is: als een jongere niet meewerkt aan zijn Halt-straf, komt hij alsnog in contact met Justitie.

553

Recidive Van de per jaar ingeschreven Halt-zaken heeft circa 10% van de jongeren al eerder een Halt-straf gehad en circa 2% twee keer.

Bron: Halt (z.d.).

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Bekijk de filmpjes ‘Mijn kind moet naar Halt’, ‘Ik moet naar Halt’ en ‘Halt De cijfers, de medewerkers, de jongeren, de ketenpartners’.

Boete Jongeren vanaf 12 jaar kunnen een boete krijgen als ze een strafbaar feit plegen. Bijvoorbeeld voor te hard rijden of zwartrijden in het openbaar vervoer. De rechter of officier van justitie bepalen de daadwerkelijke hoogte van de boete. Taakstraf voor jongeren Een taakstraf voor jongeren bestaat uit: • werkstraf (onbetaalde arbeid) • leerstraf (een leerproject) • combinatie hiervan.

er nd Zo

PY R

De rechter kan naast de taakstraf ook een boete of jeugddetentie van maximaal drie maanden opleggen.

Werkstraffen.

554

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

Gedragsbeïnvloedende maatregel Een gedragsbeïnvloedende maatregel (GBM) wordt meestal opgelegd in die gevallen waarin detentie een te zware straf is, maar een voorwaardelijke straf te licht.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Een GBM bestaat uit een of meer trainingen of behandelingen. De jongere moet dan een training volgen om te leren van drugs of alcohol af te blijven. De jeugdreclassering houdt toezicht op het verloop van de GBM.

Gedragsbeïnvloedende maatregel (GBM)

De kinderrechter kan ook een GBM opleggen. Deze zeer strenge maatregel is bedoeld voor jeugdige veelplegers tussen de 12 en de 21 jaar met gedragsproblemen. Ook jongeren met gedragsproblemen die voor het eerst een ernstig delict plegen komen voor de maatregel in aanmerking. Deze maatregel is bedoeld voor jongeren voor wie een voorwaardelijke straf of een taakstraf te licht is en de Pij-maatregel te zwaar. Jongeren staan onder toezicht van de jeugdreclassering en moeten bijvoorbeeld een agressieregulatietraining volgen of een gezinsgerichte training. De maatregel duurt minimaal zes maanden en maximaal een jaar en kan worden verlengd. Als de jongere zich niet houdt aan de behandeling dan volgt detentie voor het resterende deel van de maatregel. Bron: Strafrecht jeugd (z.d.).

Jeugddetentie Jongeren die veroordeeld zijn tot jeugddetentie komen in een justitiële jeugdinrichting. Er bestaan twee typen inrichtingen, namelijk een opvanginrichting en een behandelinrichting. Een combinatie is ook mogelijk.

Een behandelinrichting is bedoeld voor jeugdigen met een ontwikkelingsstoornis of een ernstige gedragsstoornis, en die een misdrijf hebben gepleegd. De behandeling richt zich op voorkomen, verminderen of opheffen van problemen of stoornissen.

PY R

Jeugddetentie duurt maximaal twee jaar voor jongeren van 16 of 17 jaar. Voor jongeren tussen de 12 en de 15 jaar is dat maximaal een jaar. In detentie moeten de jongeren naar school. Ook krijgen zij les in bijvoorbeeld sociale vaardigheden en beter omgaan met woede. Nachtdetentie Bij nachtdetentie gaan jongeren overdag naar school. Buiten schooltijd en ’s nachts zitten ze in een justitiële jeugdinrichting. Op die manier kunnen ze hun opleiding blijven volgen of hun werk blijven doen.

555

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 8 Strafmaatregelen volwassenen

Straf voor jongeren met ontwikkelingsstoornis of psychische aandoening (PIJ-maatregel) De rechter kan criminele jongeren met een ontwikkelingsstoornis een PIJ-maatregel (Plaatsing in een Inrichting voor Jeugdigen) opleggen. Met een PIJ-maatregel kan een jongere in een justitiële jeugdinrichting worden geplaatst. De jongere krijgt dan een intensieve behandeling en begeleiding om herhaling van het misdrijf te voorkomen.

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Justitie kent in Nederland de volgende straffen en maatregelen voor volwassenen: • boete • schadevergoeding • taakstraf • straatverbod of contactverbod • gevangenisstraf • terbeschikkingstelling (tbs).

a. Bespreek met elkaar alle straffen en maatregelen en bedenk steeds een voorbeeld waarvoor je de betreffende straf krijgt. b. Bespreek wat je van al deze maatregelen vindt (effectiviteit, gerechtigheid).

Opdracht 9 Halt-straf

a. Leg uit wat een Halt-straf is. b. Geef een aantal voorbeelden van delicten waar je een Halt-straf voor kunt krijgen. c. Geef je mening over de Halt-straf.

Opdracht 10 Filmpje Halt-straf

Bekijk het filmpje ‘Daniël deed criminele dingen en moest naar Halt op school’.

PY R

Bekijk het filmpje en geef je mening over het filmpje. Vind je het terecht dat hier een Halt-straf voor uit is gedeeld? Is Daniël (on)voldoende gestraft?

Opdracht 11 Taakstraf a. Wat voor soort taakstraffen kan een jeugdige opgelegd krijgen? b. Wat is een leerstraf? c. Geef een voorbeeld van een leerstraf. Bekijk het filmpje ‘Te vroeg vuurwerk afsteken levert taakstraf op’. d. Bekijk het filmpje en geef je mening over de taakstraf.

556

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

Opdracht 12 Gedragsbeïnvloedende maatregel

Opdracht 13 Jeffrey

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

a. Leg uit wat een gedragsbeïnvloedende maatregel is. b. Geef je mening over deze strafmaatregel.

Jeffrey is 15 jaar en is al tien keer in aanraking met de politie gekomen. Het begon ongeveer rond zijn 12e jaar met vergrijpen als winkeldiefstal en fietsendiefstal. Later werd hij ook opgepakt voor het stelen van bromfietsen en joyriding. Jeffrey spijbelt veel van school en gebruikt regelmatig drugs. De laatste keer is hij opgepakt voor een overval waarbij hij de caissière bedreigde met een mes.

Bespreek met elkaar welke straf Jeffrey moet krijgen.

Opdracht 14 PIJ-maatregel

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat een PIJ-maatregel is. b. Bedenk met elkaar een situatie waarin jullie een PIJ-maatregel een gepaste maatregel vinden.

13.4 Justitiële inrichtingen

De rechter veroordeelt mensen op basis van wetten tot een vrijheidsstraf of een vrijheidsbenemende maatregel. De uitvoering van deze straf of maatregel is voorbehouden aan de overheid. In Nederland wordt die taak verricht door de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI). Deze dienst valt onder verantwoordelijkheid van het ministerie van Justitie.

De Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) voert namens de minister van Justitie en Veiligheid straffen en vrijheidsbenemende maatregelen uit die door de rechter zijn opgelegd. DJI is verantwoordelijk voor de dagelijkse zorg van justitiabelen en werkt op vele manieren met hen samen aan voorbereiding op terugkeer in de maatschappij.

PY R

Dienst Justitiële Inrichtingen

Inrichtingen Met 50 locaties verspreid over het land en een personeelsbestand van 16.000 medewerkers is DJI een van de grootste overheidsorganisaties van Nederland. Jaarlijks stromen er ruim 30.000 nieuwe justitiabelen in.

557

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De insluiting vindt plaats in verschillende soorten inrichtingen. Er zijn gevangenissen en huizen van bewaring voor volwassenen, die penitentiaire inrichtingen (PI) worden genoemd. Er zijn ook speciale inrichtingen voor jongeren; Justitiële Jeugdinrichtingen (JJI). Voor (tbs-)patiënten zijn er forensische psychiatrische centra (FPC) en voor vreemdelingen maakt DJI gebruik van detentiecentra (DC). Missie De missie van DJI luidt als volgt: ‘De Dienst Justitiële Inrichtingen levert een bijdrage aan de veiligheid van de samenleving door de tenuitvoerlegging van vrijheidsstraffen en vrijheidsbenemende maatregelen en door de aan onze zorg toevertrouwde personen de kans te bieden een maatschappelijk aanvaardbaar bestaan op te bouwen.’ Bron: Dienst Justitiële Inrichtingen (z.d.).

Bekijk de filmpjes ‘Dit is DJI’ en ‘Dienst Justitiële Inrichtingen’.

De Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) bestaat uit drie divisies: 1. Gevangeniswezen en vreemdelingenbewaring Gevangenissen en huizen van bewaring (penitentiaire inrichtingen) Vreemdelingenbewaring voor de aan de grens geweigerde vreemdelingen en illegale vreemdelingen die in detentiecentra verblijven. 2. Individuele Zaken 3. Forensische Zorg en Justitiële Jeugdinrichtingen Forensische zorg is geestelijke gezondheidszorg, verslavingszorg en verstandelijke-gehandicaptenzorg die onderdeel is van een (voorwaardelijke) straf of maatregel. In Nederland zitten personen die zijn verdacht of veroordeeld volgens het jeugdstrafrecht in een Justitiële Jeugdinrichting (JJI).

C 558

PY R

Gevangeniswezen Binnen het gevangeniswezen wordt onderscheid gemaakt in een huis van bewaring en een gevangenis.

Huis van bewaring Een huis van bewaring is een soort van gevangenis met eveneens tralies voor de ramen. Mensen in een huis van bewaring zijn in afwachting van het oordeel van de rechter. Ze zijn nog niet veroordeeld. Ze zitten daar in wat genoemd wordt voorlopige hechtenis. Iemand blijft in het huis van bewaring tot de uitspraak van de rechter. Dat kan betekenen dat iemand in vrijheid wordt gesteld of dat iemand (bij veroordeling) over wordt geplaatst naar een gevangenis. Een huis van bewaring is ook bestemd voor personen die een licht vergrijp hebben begaan en daarvoor een hechtenisstraf kregen en voor mensen die wachten op een plek in een tbs-kliniek.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

Cellenblok. Bron: Dienst Justitiële Inrichtingen (z.d.).

Gevangenis Als je veroordeeld wordt tot een gevangenisstraf kom je in een gevangenis, ook wel een penitentiaire inrichting genoemd. Er bestaan verschillende soorten gevangenissen. Zo zijn er: • gesloten inrichtingen • halfopen inrichtingen • open inrichtingen • extra bewaakte inrichtingen (EBI).

nd Zo

PY R

Binnen een justitiële inrichting verschilt het regime; de regels waaraan men zich moet houden. Zo krijgt iemand in een gesloten inrichting maximaal zes keer per jaar een weekend verlof. In een halfopen inrichting is dat een weekend per vier weken en in een open inrichting mag iemand in principe elk weekend met verlof.

Afmeting cel

Een cel of verblijfsruimte heeft minimaal de volgende afmetingen (met een marge van 10%): • een vloeroppervlakte van 10 m2 • een breedte van 2 meter • een vrije hoogte van 2,5 meter. Bron: Rijksoverheid (z.d.).

559

Daarnaast bestaat er een extramurale vorm van detentie. Iemand kan zijn straf dan bijvoorbeeld thuis uitzitten, maar staat wel onder elektronisch toezicht. Ook moet men zich regelmatig melden.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Een gedetineerde komt eerst in een gesloten inrichting. Als het restant van de straftijd nog maar anderhalf jaar bedraagt, kan de gedetineerde naar een halfopen inrichting. Mensen die een lichte straf uitzitten komen ook in een halfopen inrichting. Binnen de halfopen inrichting wordt gewerkt aan re-integratie. In deze inrichting kunnen mensen een verzoek doen tot weekendverlof. In principe wordt dit toegestaan. Het is geen wettelijk recht. De open inrichting is voor mensen die bijna hun straf hebben uitgezeten. Hier heeft de gedetineerde nog meer vrijheden.

Daarnaast kent het gevangeniswezen nog verschillende regimes en differentiaties voor bepaalde doelgroepen. Dit geldt bijvoorbeeld voor verslaafden (VBA) en mensen die extra individuele begeleiding (BIBA) nodig hebben als gevolg van een psychiatrisch probleem. Er is een Forensische Observatie en Begeleidingsafdeling (FOBA) voor gedetineerden met een acute psychiatrische crisis. Ten slotte kent men een strafrechtelijke opvang van verslaafden (SOV). Hier worden gedetineerden met een verslavingsachtergrond gedwongen af te kicken en worden ze terug naar de maatschappij begeleid.

PY R O

Extra Beveiligde Inrichting Eind jaren ’90 is in Vught als onderdeel van de penitentiaire inrichting een aparte afdeling geopend voor gedetineerden met een extreem maatschappelijk en/of vluchtrisico. Dit wordt een Extra Beveiligde Inrichting (EBI) genoemd.

Functies van een penitentiaire inrichting Een PI heeft twee belangrijke functies: 1. bescherming van de maatschappij 2. vergelding: misdaad wordt bestraft.

560

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

De belangrijkste functie is het beveiligen van de maatschappij tegen mensen die tot gevaarlijke dingen in staat zijn. Dit doen inrichtingen niet alleen door opsluiting, maar ook door de kans op een succesvolle terugkeer in de maatschappij te vergroten. We willen immers herhaling voorkomen.

Over ons

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Binnen de inrichtingen is er daarom aandacht voor opvoeding en onderwijs. De inrichtingen proberen om een zo natuurlijk mogelijke sfeer te creëren, waarin voor de gedetineerden ruimte genoeg is om zichzelf te ontplooien en te leren omgaan met verantwoordelijkheid en respect. Er wordt aandacht besteed aan sociale vaardigheden, omgaan met geld, vinden van een baan en regelen van huisvesting.

Er zit meer achter werken bij de Dienst Justitiële Inrichtingen. Je leert hier je oordeel thuis te laten. Je kijkt voorbij aan wat iemand gedaan heeft. En je snapt dat iedere dag maatwerk is. Jouw werk bij DJI gaat over veel meer dan de deuren sluiten. Er gaan hier ook deuren open. DJI is niet alleen een plek waar vrijheid ophoudt, maar vooral ook een omgeving waar vrijheid weer begint. De plek waar we samenwerken aan terugkeerkracht. Dat doen we omdat we weten dat iedere gedetineerde straks gewoon weer iemands buur kan zijn. Dat is wat we noemen werken aan veiligheid door mensen vooruit te helpen. Bron: Dienst Justitiële Inrichtingen (z.d.).

Soms kunnen gedetineerden het laatste deel van hun straf buiten de gevangenis uitzitten. Zij staan dan onder elektronische bewaking (een enkelband). Zij worden zo in staat gesteld hun leven weer op de rails te krijgen. Een voorwaarde hiervoor is dat zij geen gevaar meer vormen voor de samenleving.

PY R

Gevangenissen dragen ook bij aan het gevoel van recht en genoegdoening in de samenleving. Dit is de tweede functie van de penitentiaire inrichtingen. De straf die de gedetineerde krijgt opgelegd, is een vergelding voor het leed dat hij slachtoffers heeft aangedaan. De meeste mensen komen bij DJI terecht als ze verdacht worden van een misdrijf of als ze door de rechter zijn veroordeeld tot een vrijheidsstraf of een vrijheidsbenemende maatregel. Bij een veroordeling door de rechter tot een vrijheidsstraf gaat het vooral om het insluiten van de veroordeelde: gevangenisstraf voor volwassenen en jeugddetentie voor jongeren. Als de rechter vindt dat de insluiting gepaard moet gaan met een behandeling van psychische problemen of een ontwikkelingsstoornis, legt hij een vrijheidsbenemende maatregel op.

Het aantal penitentiaire inrichtingen is de afgelopen jaren flink teruggelopen doordat het aantal gevangenen flink is gedaald. Een aantal jaren geleden kende Nederland 85 van dergelijke inrichtingen. Momenteel zijn dat er nog 50.

561

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Reclassering De reclassering is in Nederland verantwoordelijk voor de maatschappelijke (her)inpassing van mensen die met strafrecht in aanraking zijn gekomen. De kerntaken van de reclassering zijn onderzoek voor en voorlichting aan justitie, begeleiding en toezicht en het ontwikkelen en organiseren van taakstraffen. Reclassering Nederland is als enige vanaf het moment van aanhouding tot en met zijn terugkeer in de maatschappij betrokken bij een dader/verdachte. Justitiële jeugdinrichting

Pedagogische opdracht en maatregelen Jongeren tussen de 12 tot ongeveer 18 jaar die door de rechter tot een gevangenisstraf of een maatregel zijn veroordeeld, worden geplaatst in een justitiële jeugdinrichting. Deze jongeren vallen onder het jeugdstrafrecht. Het jeugdstrafrecht heeft een duidelijke pedagogische opdracht. Bij de straf die opgelegd wordt, gaat het vooral om begeleiding, (her)opvoeding en behandeling, om de kans tot een veilige en volwaardige terugkeer naar de samenleving te vergroten. Ook voor jongeren in de leeftijd van 18 tot 23 jaar kan gekozen worden om het jeugdstrafrecht van toepassing te laten zijn. Ook die jongeren kunnen dan in een justitiële jeugdinrichting worden geplaatst.

Soorten justitiële jeugdinrichtingen Er bestaan verschillende justitiële jeugdinrichtingen, namelijk: • opvanginrichtingen • behandelinrichtingen.

PY R O

C 562

De kinderen en jeugdigen kunnen vier verschillende maatregelen opgelegd krijgen: 1. preventieve hechtenis Deze hechtenis kan enkele dagen tot maximaal 90 dagen duren. 2. nachtdetentie Hierbij verblijft de jeugdige ’s avonds, ’s nachts en in het weekend in de jeugdinrichting en wordt hij overdag behandeld en/of werkt hij en volgt een opleiding. 3. jeugddetentie De maximale straf voor kinderen van 12 tot en met 15 is twaalf maanden. Voor de 16- en 17-jarigen is dit twee jaar. 4. PIJ-maatregel Deze maatregel wordt opgelegd als er bij de jeugdige sprake is van een ontwikkelingsstoornis of psychische stoornis.

Opvanginrichtingen Een opvanginrichting is altijd een gesloten inrichting. In opvanginrichtingen verblijven jongeren die wachten op de uitspraak van de kinderrechter en jongeren die de straf ‘jeugddetentie’ opgelegd hebben gekregen. Soms verblijven er ook jongeren die wachten op een opname in een behandelinrichting of crisisplaatsing. Jongens en meisjes die hier verblijven, worden geholpen bij hun ontwikkeling en (her)opvoeding.

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Behandelinrichting Degenen die in een behandelinrichting verblijven, hebben een ontwikkelingsstoornis. De kinderrechter kan jongens of meisjes in een behandelinrichting laten plaatsen als hij meent dat een ontwikkelingsstoornis heeft geleid tot het plegen van het misdrijf. Deze strafrechtelijke maatregel heet ‘plaatsing in een inrichting voor jeugdigen’ (PIJ-maatregel). Deze jongeren komen vrijwel altijd eerst in een gesloten jeugdinrichting en kunnen later eventueel overgeplaatst worden naar een open inrichting. De kinderrechter kan een jongere ook in een behandelinrichting laten plaatsen als kinderbeschermingsmaatregel. Het gaat dan om een ondertoezichtstelling (OTS-maatregel) of uithuisplaatsing. Dit wordt alleen toegepast als een jongere echt niet thuis kan blijven wonen en ook plaatsing in een internaat of pleeggezin geen oplossing biedt. Bij een OTS wijst de rechter tijdelijk een gezinsvoogd of voogdijinstelling aan om toezicht te houden op het gezin. Een uithuisplaatsing vindt plaats als ouders hun kinderen verwaarlozen. De kinderrechter kan dan een ontheffing van de ouderlijke macht uitspreken. Bij een zeer ernstige verwaarlozing of mishandeling is deze maatregel permanent en krijgt een voogdijvereniging de voogdij over de jeugdige totdat deze 18 jaar is. In dit geval wordt gesproken van ontzetting uit de ouderlijke macht. De leeftijd tot 18 jaar is enigszins rekbaar. Op verzoek van de jeugdige en in overleg met de betreffende instanties kan het verblijf bij meerderjarigheid worden verlengd.

De behandelinrichtingen kennen meestal twee soorten groepen: 1. behandelgroepen (open en gesloten) 2. naar lengte van verblijf: kortverblijfgroepen en langverblijfgroepen.

Open behandelgroepen kenmerken zich door een beperkte mate van vrijheid voor schoolbezoek, vrijetijdsbesteding en weekendverlof. Gesloten behandelgroepen geven de jongeren geen bewegingsvrijheid buiten de instelling.

PY R

De verblijfsduur is gekoppeld aan de rechtelijke uitspraak. Meestal gaat het om een termijn van drie maanden. Gedurende die drie maanden verblijven de jongeren in een kortverblijfgroep. Hierna komen de jongeren vrij en onder toezicht van de jeugdreclassering. De jongeren die langer gestraft zijn, stromen door naar een langverblijfgroep. Deze groepen zijn kleiner en er is meer aandacht voor individuele behandeling. Binnen de justitiële jeugdinrichtingen zijn de hulpverleners vanaf het eerste moment gericht op een snelle terugkeer naar de maatschappij. Er heerst een streng regime waar geen plaats is voor mobieltjes of computerspelletjes. Er worden scholings- en trainingsprogramma’s aangeboden. Hulpverleners leren de jongeren op basis van, vaak, gedragstherapeutische principes sociale vaardigheden aan en het ongewenste gedrag af. Ook het proefverlof maakt deel uit van de strategie om een goede terugkeer naar de maatschappij te bewerkstelligen. Een proefverlof duurt minstens zes maanden. Gedurende de scholing, training en het proefverlof krijgt de jeugdige eveneens begeleiding van de jeugdreclassering. De jeugdreclassering ziet erop toe dat de jeugdige zich aan de gemaakte afspraken houdt.

563

Aantal justitiële jeugdinrichtingen Er zijn in Nederland zes justitiële jeugdinrichtingen, waaronder drie rijksinrichtingen: • De Hartelborgt in Spijkenisse • Den Hey-Acker in Breda • De Hunnerberg in Nijmegen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Teylingereind in Sassenheim is een van de drie particuliere justitiële jeugdinrichtingen.

Wat we doen

Als justitiële jeugdinrichting doen we meer dan alleen de opgelegde straffen en maatregelen uitvoeren. We zorgen er ook voor dat een jongere zich positief ontwikkelt, inzicht krijgt in wat hij heeft gedaan en begrijpt hoe dat anderen geraakt heeft. Daarvoor gebruiken we onderwijs en therapie of training. Bekijk de filmpjes 'De werkdag van een pedagogisch medewerker bij Forensisch Centrum Teylingereind' en '‘Geen luilekkerland’: het leven in een justitiële jeugdinrichting - RTL NIEUWS'. Bron: Teylingereind (z.d.).

YOUTURN Deze methodiek bestaat uit vijf fasen. De eerste drie fasen vinden plaats binnen de justitiële jeugdinrichting. Fase 4 en 5 vinden daarbuiten plaats. Behalve deze basismethodiek is er ook een individueel behandelaanbod op basis van problematiek, wensen en behoeften.

PY R O

In een justitiële jeugdinrichting verblijven jongeren van 12 tot 23 jaar die een vrijheidsbenemende maatregel opgelegd hebben gekregen. In feite gaat het om heropvoeden. Onder begeleiding van pedagogisch medewerkers, docenten en andere professionals werken de jeugdigen tijdens hun verblijf aan verbetering. De tijd binnen wordt zo goed mogelijk benut om straks, na het verblijf, voorbereid te zijn op een nieuwe start. Alles draait erom de jeugdigen te leren verantwoordelijker te denken en doen in hun leven. In feite gaat het om heropvoeden. Er wordt gewerkt met de methode ‘YOUTURN’. Deze methode is kort aan de orde gekomen in het thema ‘Jeugdzorg en gedragsproblematie’. Aangezien dit de basismethodiek is waar alle justitiële jeugdinrichtingen mee werken, wordt hier uitgebreid op ingegaan.

Bekijk de website ‘Stichting 180 - Youturn’. Fase 1 Deze fase duurt ongeveer een week en staat in het teken van de intake, screening en diagnostiek. Er wordt contact gezocht met ouders en/of verzorgers, school en jeugdreclassering om een volledig beeld te krijgen van de jeugdige. Er worden allerlei specifieke tests afgenomen en er vinden gesprekken plaats met gedragsdeskundigen. Op basis van deze beeldvorming wordt

564

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

de problematiek in kaart gebracht en een perspectiefplan opgesteld. Dit plan bevat onder andere de doelstellingen, allerlei acties in de vorm van training en therapie en de begeleidingswijze.

Bekijk het filmpje ‘Nieuwe methode om risicojongeren op het rechte pad te krijgen’.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Fase 2 De tweede fase van YOUTURN duurt maximaal twaalf weken en richt zich op het stabiliseren en motiveren van de jeugdige. Iedereen volgt een strak dagprogramma met onderwijs en trainingen gericht op conflicthantering, moreel denken en sociale vaardigheden. Aan het einde vormen de gedragsdeskundigen zich, op basis van de afgelopen periode en aanvullende tests, opnieuw een beeld van de betreffende jeugdige. Dit leidt tot een vervolgperspectiefplan.

Fase 3 De derde fase start met de uitkomst van het tweede perspectiefplan en is gericht op de persoonlijke ontwikkeling van de jeugdige. Er wordt vooral gewerkt aan de factoren die een belangrijke rol hebben gespeeld bij het delict. Je kunt hierbij denken aan vormen van verslaving, agressie en gebrekkige sociale vaardigheden. Zo is er in deze fase aandacht voor: • gericht omgaan met gezag • respect • keuzes maken • omgaan met delicten • zelfbeeld • zelfredzaamheid.

Ook kan in deze fase het planmatig verlof worden gestart. Tijdens het planmatig verlof leert de jeugdige doelgericht omgaan met meer vrijheden. Tijdens het verblijf in een JJI wordt elke vier maanden een nieuw perspectiefplan opgesteld.

Specifieke behandeling Behalve de basismethodiek worden er ook specifieke behandelingen gegeven binnen een justitiële jeugdinrichting. Enkele voorbeelden van dergelijke programma’s zijn: • Leren van delict • Zicht op het delictgedrag • Brains4Use • Out of the Circle • Agressieregulatie op maat • Move2learn.

PY R

Fase 4 en 5 Fase 4 en 5 richten zich op de resocialisatie (voorbereiding op terugkeer in de samenleving). In fase 4 volgt de jonge delinquent een scholings- en trainingsprogramma buiten de inrichting, gericht op resocialisatie. In fase 5 wordt hier verder aan gewerkt, maar nu onder verantwoordelijkheid van de (jeugd)reclassering.

565

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Onderwijs Onderwijs is heel belangrijk binnen een justitiële jeugdinrichting. Iedereen bezoekt ongeveer vijf uur per dag de school. Het onderwijs wordt verzorgd door een onderwijsinstelling van buiten de inrichting, maar wel op het terrein van de inrichting. Mocht (kennis)onderwijs niet mogelijk zijn, dan volgt de jeugdige een op arbeid gericht traject. Het onderwijs wordt op het niveau van de jeugdigen aangeboden. Dagprogramma Het gaat om een intensief programma dat bestaat uit onderwijs, behandeling, trainingen, therapie, sport en recreatie. Het programma loopt elke dag ongeveer van 8.00 uur in de ochtend tot 20.00 uur in de avond.

Dagprogramma

De jeugdigen worden rond half acht gewekt waarna de dag begint. Er wordt gelet op hygiëne en tijdigheid. Er wordt op de leefgroep ontbeten. De leefgroep bestaat meestal uit tien (op kortverblijf) tot acht (op langverblijf) jeugdigen. Om negen uur begint het onderwijs of gaan jeugdigen naar hun stage. Bij het onderwijs zitten de jeugdigen (in de meeste JJI’s) in een andere samenstelling dan op de leefgroep. Elke jeugdige in de JJI volgt onderwijs, dit kan theoretisch onderwijs zijn, maar ook praktijkgericht onderwijs met bijvoorbeeld (interne) stages. Gedurende 5 à 6 uur per dag volgt de jeugdige onderwijs op zijn of haar niveau. In het weekend is er geen onderwijs, en is er een korter dagprogramma dan tijdens werkdagen (maar is nog steeds minimaal 8,5 uur per dag). Het dagprogramma is dan gevuld met meer recreatieve activiteiten. Zo heeft de jeugdige recht op twee maal 45 minuten sport per week, twee uur recreatieve activiteiten per dag en kan hij de bibliotheek bezoeken.

Bron: Dienst Justitiële Inrichtingen (z.d.).

PY R

Forensisch zorg (forensisch psychiatrisch centrum, tbs-kliniek) Voorheen werd dit de sector tbs (terbeschikkingstelling) genoemd. In forensisch psychiatrische centra of tbs-klinieken worden volwassenen opgenomen die een zwaar misdrijf hebben gepleegd en geheel of gedeeltelijk ontoerekeningsvatbaar zijn verklaard. Het moet om een misdrijf gaan waarvoor minimaal vier jaar gevangenisstraf op staat. Omdat zij aan een persoonlijkheidsstoornis en/of psychiatrische stoornis lijden, kan het misdrijf hen niet of niet helemaal worden aangerekend. Bovendien is de kans groot dat zij zonder behandeling weer een misdrijf zullen plegen. De rechter wordt hierbij geadviseerd door het Pieter Baan Centrum. Tbs kan alleen opgelegd worden nadat onderzoek is verricht door het Pieter Baan Centrum. Het Pieter Baan Centrum is de observatiekliniek van het ministerie van Justitie. Van dit onderzoek doet zij verslag aan het ministerie van Justitie en adviseert over de tbs. Een verdachte kan zijn medewerking aan een onderzoek bij het Pieter Baan Centrum weigeren.

566

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Het aantal mensen met tbs stijgt de afgelopen jaren langzaam maar zeker. Ruim 1500 mensen hebben nu tbs.

Toename aantal tbs-patiënten (Door de jaren heen - TBS). Bron: Cijfers & Bijzonderheden TBS Nederland.

Tbs en verlof Een tbs’er gaat pas met verlof als hij voldoende vooruitgang heeft geboekt. Een tbs-kliniek kan bij de minister van Justitie en Veiligheid een verlofmachtiging aanvragen voor een tbs’er. De verlofaanvraag moet passen in het behandelplan voor de tbs’er. De minister legt de aanvraag voor aan het onafhankelijke Adviescollege Verloftoetsing tbs. Dit college geeft een positief of negatief advies. Bekijk op de website ‘Rijksoverheid.nl’ het filmpje ‘verlof en verlenging tbs’.

PY R

Tbs en herhaling (recidive) De tbs kent een verhoudingsgewijs laag percentage mensen die in herhaling vallen (recidivisten). Ongeveer 19% recidiveert binnen twee jaar na tbs met dwangverpleging en 23% na tbs met voorwaarden. Een kleine 5% valt in herhaling met een zeer ernstig delict. Het gemiddeld aantal delicten van mensen met tbs en dwangverpleging die in herhaling vallen is gedaald van 2.7 naar 1.6. Twee vormen van tbs Er bestaan twee vormen van tbs, namelijk met voorwaarden en met bevel tot verpleging. Tbs met voorwaarden Tbs met voorwaarden is een lichte vorm van tbs. Bij een tbs met voorwaarden wordt de persoon niet onder dwang in een kliniek opgenomen, maar stelt de rechter voorwaarden aan het gedrag. De persoon moet dan bijvoorbeeld een verplichte behandeling ondergaan of mag geen alcohol of drugs gebruiken. Ook moet iemand zich houden aan de aanwijzingen van de reclassering.

567

Als men zich niet houdt aan die voorwaarden, kan de rechter de tbs omzetten in een tbs met bevel tot verpleging. De rechter legt de tbs met voorwaarden op als poliklinische behandeling volstaat om het recidivegevaar te beteugelen.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Tbs met bevel tot verpleging (dwangverpleging) Bij tbs met dwangverpleging wordt de dader verplicht verpleegd in een gesloten tbs-kliniek. Daarnaast krijgt de tbs’er een (niet-verplichte) behandeling die gericht is op terugkeer in de maatschappij. De tbs is voor twee jaar. Na twee jaar kan de rechter de tbs verlengen, met steeds een of twee jaar. De rechter laat zich bij de beslissing over verlenging adviseren door de tbs-kliniek en/of de reclassering, en soms ook door onafhankelijke deskundigen. Na vier jaar moeten twee onafhankelijke deskundigen advies uitbrengen over een eventuele verlenging.

Tbs met dwangverpleging mag maximaal vier jaar duren, tenzij bij het misdrijf de lichamelijke integriteit van slachtoffers is aangetast. Daarvan is sprake bij geweldsmisdrijven, zedenzaken (waaronder ook ontucht) en brandstichting met gevaar voor personen. In die gevallen kan de maatregel onbeperkt worden verlengd. Gemiddeld duurt een behandeling vijf jaar. Maar in ieder geval net zo lang totdat de patiënt helemaal genezen is. De behandeling richt zich uiteindelijk op een veilige terugkeer in de samenleving. Voor sommige tbs-cliënten heeft behandeling geen zin meer. Zij gaan dan naar een longstay-inrichting en komen vaak nooit meer vrij.

Longstay-afdeling

Soms kan een tbs’er ondanks behandeling niet veilig terugkeren in de maatschappij. Bijvoorbeeld omdat hij niet meewerkt aan zijn behandeling. Dan kan hij op een longstay-afdeling (afdeling voor langdurig verblijf) van een tbs-kliniek worden geplaatst.

PY R

De tbs’er krijgt op een longstay-afdeling geen intensieve behandeling voor de stoornis. Centraal staan psychische en medische zorg en de benodigde beveiliging. Het verblijf is niet gericht op terugkeer in de maatschappij. Daarom krijgt de tbs’er geen verlof om hem voor te bereiden op terugkeer in de maatschappij.

Lees de verdiepingsstof ‘Tbs inzichtelijk’ en ‘Den Hey-Acker’.

Opdracht 15 Filmpjes DJI Bekijk de filmpjes ‘Dit is DJI’ en ‘Dienst Justitiële Inrichtingen’. Bekijk een van de twee filmpjes en geef een korte samenvatting van de inhoud.

Opdracht 16 Drie divisies a. Noteer de drie divisies waaruit de Dienst Justitiële Inrichtingen bestaat. b. Geef van elke sector een voorbeeld.

568

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

Opdracht 17 Huis van bewaring en gevangenis Leg het verschil uit tussen een huis van bewaring en een gevangenis.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Beschrijf kort de verschillen tussen de volgende inrichtingen. • gesloten inrichtingen • halfopen inrichtingen • open inrichtingen • extra bewaakte inrichtingen (EBI).

Opdracht 18 Verschillende inrichtingen

Opdracht 19 Dagprogramma en regels

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar hoe het dagprogramma er in een gevangenis uitziet en wat je daar van vindt. b. Bespreek met elkaar welke regels er in de gevangenis gelden en wat je daarvan vindt.

Opdracht 20 Functies van een gevangenis Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Een PI heeft twee belangrijke functies: • bescherming van de maatschappij • vergelding: misdaad wordt bestraft.

a. Geef van beide functies een voorbeeld. b. Bespreek met elkaar welke functie jullie het belangrijkste vinden.

Opdracht 21 Maatregelen

PY R

Jongeren tussen de 12 tot ongeveer 18 jaar, die door de rechter tot een gevangenisstraf of een maatregel zijn veroordeeld, worden geplaatst in een justitiële jeugdinrichting. Welke vier maatregelen kunnen deze jongeren opgelegd krijgen?

Opdracht 22 Jeugdinrichtingen Er bestaan verschillende justitiële jeugdinrichtingen, namelijk: 1. opvanginrichtingen 2. behandelinrichtingen. a. Leg uit wat een opvanginrichting is. b. Leg uit wat een behandelinrichting is en wat voor soort groepen ze daar onderscheiden.

569

Opdracht 23 Justitiële jeugdinrichting

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste in een klein groepje maken. a. Nederland telt zes justitiële jeugdinrichtingen. Verdeel de inrichtingen over de groepjes en zoek naar achtergrondinformatie over de betreffende inrichting. b. Presenteer het resultaat aan elkaar.

Opdracht 24 YOUTURN

a. Beschrijf de vijf fasen van de basismethodiek YOUTURN. b. Bekijk het filmpje en geef je mening over het filmpje.

Opdracht 25 Interventies

Deze opdracht kun je het beste met een groepje maken.

Binnen de detentie worden onder andere de volgende interventies gebruikt: • Leren van delict • Zicht op het delictgedrag • Brains4Use • Out of the Circle • Agressieregulatie op maat • Move2learn.

a. Verdeel de interventies over de groepjes en zoek naar achtergrondinformatie over de betreffende interventie. b. Presenteer het resultaat aan elkaar.

Opdracht 26 Forensische zorg

a. Leg uit wat er onder forensische zorg verstaan wordt. b. Geef een beschrijving van de twee vormen van tbs die Nederland kent. c. Geef je mening over tbs.

Benadering binnen de gevangenis Als een cliënt met justitie in aanraking is geweest, gaat de aandacht vooral uit naar de eerste opvang, naar behandeling of het uitzitten van de straf. Het is echter veel belangrijker te voorkomen dat iemand opnieuw de wet overtreedt; op dezelfde wijze of op andere manieren. Met andere woorden: voorkomen dat iemand opnieuw met justitie in aanraking komt en een zogenoemde recidivist wordt. Hoe voorkom je recidive? De sleutelwoorden zijn rehabilitatie en resocialisatie.

PY R

13.5 Begeleiding van delinquenten

Belangrijke pijlers in aanpak van delinquenten: • rehabilitatie: iemand helpen weer een rol in de maatschappij te vervullen • resocialisatie: herintegratie in de eigen of een nieuwe sociale omgeving.

570

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

De begeleiding van gedetineerden is helemaal gericht op de terugkeer in de maatschappij. De cliënt moet zich daar later zelfstandig en onafhankelijk kunnen redden op het gebied van werken, wonen, tijdbesteding en het aangaan en onderhouden van relaties. Is de gedetineerde niet goed voorbereid op deze terugkeer, dan is de kans groot dat hij opnieuw ontspoort en een strafbaar feit pleegt.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Rehabilitatie en resocialisatie houden verband met het verhogen van het gevoel van eigenwaarde, het respect voor anderen en het gevoel van verantwoordelijkheid voor het eigen welzijn en dat van anderen. Dit onderdeel zal daarom voornamelijk aandacht krijgen in de behandeling van mensen met een justitiële maatregel.

Dagbesteding Tijdens het verblijf in een penitentiaire inrichting nemen gedetineerden deel aan een dagprogramma. Het dagprogramma heeft meerdere varianten en onderdelen. Iedere gedetineerde heeft recht op een zogenaamd basisprogramma. Dit programma omvat recreatie, luchten, bezoek, sport, arbeid, onderwijs, gebruik van bibliotheek en het recht op geestelijke en medische verzorging. De tijden buiten het dagprogramma brengt een gedetineerde door op cel. Een gevangene die zich goed gedraagt, kan een ‘plusprogramma’ verdienen. Hiertoe behoort bijvoorbeeld het volgen van extra onderwijs. Door wangedrag kun je dit ook weer kwijtraken.

er nd

PY R

Arbeid is het belangrijkste onderdeel van het dagprogramma. Sinds 2021 is werken in de gevangenis vrijwillig. Het merendeel doet hier gelukkig wel aan mee. Gemiddeld werken gedetineerden zo’n twintig uur per week. Gedetineerden verdienen zo wat geld, doen werkervaring op en wennen aan een vaste dagindeling. Dit vergroot hun kansen op de arbeidsmarkt en dus ook op een succesvolle re-integratie in de maatschappij. Ex-gedetineerden met een baan vallen minder snel terug in hun oude criminele gedrag. Het is wel zo dat hoe sneller een gedetineerde werk vindt na detentie, hoe kleiner de kans is dat hij terugvalt in criminaliteit. Men bereidt gedetineerden voor op een baan na detentie. In de Beperkt Beveiligde Afdeling (BBA) of via het Penitentiair Programma (PP) kunnen gedetineerden in de laatste fase van hun detentie buiten de muren aan het werk. Ze moeten dan wel voldoen aan alle voorwaarden.

Work-Wise is bewezen effectief! Work-Wise is een methodiek waarbij (jong)volwassenen met een begeleidingsbehoefte worden geholpen met het vinden en behouden van werk. De deelnemer en begeleider werken intensief samen om een baan te vinden. Als de baan gevonden is helpt de begeleider nog 9 maanden mee om de baan ook te behouden. Bron: Work-Wise (z.d.).

571

Soorten werkzaamheden

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Er zijn verschillende werkzaamheden die door gedetineerden worden uitgevoerd, van handmatig inpakwerk, tot machinale arbeid en werk in de facilitaire dienstverlening. De werkzaamheden vinden plaats in bijvoorbeeld werkplaatsen voor hout- en metaalbewerking en voor recyclewerkzaamheden, in naaiateliers, maar ook in bijvoorbeeld verpakking van voeding, winkels, wasserijen en schoonmaak en onderhoud van de gevangenis. Bron: Dienst Justitiële Inrichtingen (z.d.)

Veel gedetineerden hebben nooit een diploma gehaald. Daarom is, naast arbeid, ook onderwijs een essentieel onderdeel van een modern gevangeniswezen. Door onderwijs in detentie te laten aansluiten op onderwijs buiten detentie kan de gedetineerde gericht werken aan een diploma – en daarmee aan zijn toekomst. Het spreekt voor zich dat een zinvolle dagbesteding in de vorm van recreatieve activiteiten belangrijk is om verveling te voorkomen. Dit is een belangrijk doel voor cliënten die verder beperkt zijn in hun bewegingsvrijheid. Veel activiteitengebieden komen in aanmerking. De keuze is afhankelijk van: • de medewerking van de cliënt • de vrijheidsbeperking door de justitiële maatregel • de mogelijkheden van de instelling • de persoonlijke wensen en behoeften van de cliënt.

De dagelijkse verzorging heeft betrekking op het structureren en organiseren van de dag en het doen van de huishoudelijke en verzorgende taken: op tijd opstaan en naar bed gaan, verzorging van de kleding, de ruimten, de maaltijden, boodschappen en de lichamelijke verzorging.

Begeleiding tijdens gevangenschap

PY R

Om recidive te voorkomen krijgen gedetineerden onder meer de volgende hulp en begeleiding: • Gedetineerden kunnen in een re-integratiecentrum, onder begeleiding, zelfstandig aan de slag met hun eigen re-integratie. • Gedetineerden hebben een persoonlijk detentie- en re-integratieplan. Hierin staat informatie over houding en gedrag van de gedetineerde. Ook staat er in hoe de gedetineerde zich tijdens de gevangenisstraf voorbereidt op de terugkeer in de samenleving. • Gedetineerden kunnen cursussen en trainingen volgen die voorbereiden op de terugkeer in de samenleving. • Gedetineerden kunnen werken tijdens detentie. Dit verhoogt de kans op een baan bij terugkeer in de samenleving. • Sommige gedetineerden krijgen extra zorg als ze dat nodig hebben, zoals psychiatrische zorg of verslavingszorg. Bron: Rijksoverheid (z.d.).

572

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

Opdracht 27 Resocialisatie en rehabilitatie

Opdracht 28 Recidive

a. Leg de begrippen resocialisatie en rehabilitatie uit. b. Beschrijf hoe men binnen de gevangenis vorm geeft aan resocialisatie.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Deze opdracht kun je het beste met een groepje maken. a. Bedenk met je groepje hoe je het beste recidive (het opnieuw in de fout gaan) kunt voorkomen binnen de gevangenis. b. Wissel jullie bevindingen uit met die van de andere groepjes.

Opdracht 29 Discussie

Deze opdracht kun je het beste met een groepje of met de hele groep maken. a. Discussieer met elkaar over de stelling: in Nederland is een gevangenis net een hotel. b. Kom met elkaar tot een aantal regels die daar volgens jullie zouden moeten gelden en tot een aantal faciliteiten die de gevangenen mogen hebben.

13.6 Sport binnen de penitentiaire inrichting

Dubbele taak als bewegingsagoog Als je als bewegingsagoog binnen een penitentiaire inrichting werkt, dan geef je sportlessen aan zowel de gedetineerden als aan het personeel.

Sportlessen binnen penitentiaire de inrichting: • voor personeel, doel: eigen veiligheid waarborgen • voor gedetineerden, doel: bevorderen positieve opstelling, discipline, onderlinge sociale contacten, sociale vaardigheden.

PY R

Sport en bewegen voor het personeel In een penitentiaire inrichting werken met name penitentiaire inrichtingswerkers, ook wel PIW’ers genoemd. Dit personeel moet verplicht deelnemen aan het zogenoemde personeelssport. Hier oefenen zij allerlei grepen, trappen en stoten om hun eigen veiligheid te vergroten. Zij moeten zich kunnen verdedigen wanneer een gevangene opstandig wordt. Daarnaast is er voor hen de mogelijkheid om lekker te sporten en de conditie te onderhouden. De sportleider neemt bij het personeel ook fysieke testen af. Recht op sport voor gedetineerden Op het moment dat besloten wordt dat jij in de gevangenis komt, wordt alleen de vrijheid van je afgepakt. Je hebt nog steeds recht op onderwijs, medische zorg en veel andere dingen. Hier hoort ook het recht op sport en beweging bij. Hoewel veel gedetineerden hier niet op zitten te wachten is meer bewegen een goede manier om het leven in een gevangenis draaglijk te houden. Het is namelijk een van de manieren om in contact te komen met andere mensen, en voorkomt isolement. Elke gedetineerde heeft recht op twee uur sport in de week. Als je kijkt naar de rest van hun bewegingspatroon valt dat tegen. Alhoewel er weinig gegevens bekend zijn, lijkt het logisch dat de overgrote meerderheid van de gevangenen niet voldoet aan de beweegrichtlijnen.

573

Belang van sport en bewegen binnen de gevangenis Een belangrijk doel van sport en bewegen binnen de gevangenis is het werken aan re-integratie. Zoals al vermeld, kan sport een bijdrage leveren aan het vinden van een baan na detentie.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Daarnaast is sport en bewegen belangrijk voor de sociale contacten en vaardigheden, die vervolgens weer van belang zijn voor de periode na detentie. Uiteraard spelen ook gezondheid en ontspanning een belangrijke rol.

Positieve dingen doen

Okan was voor zijn detentie al sportief. In de gevangenis ervaarde hij nog sterker de meerwaarde van sport. “Het wekelijks sporten op maandag deed me beseffen hoe belangrijk het is om met positieve dingen bezig te zijn. Dat gevoel motiveerde me om op dinsdag deel te nemen aan andere groepsactiviteiten. Ik leerde ervan te genieten om samen lekkere pasta te koken of deel te nemen aan een boeiend groepsgesprek.” “Voordien leefde ik in een wereld van criminaliteit, op zoek naar nieuwe kicks. Ik had nog nooit met andere mensen ideeën gedeeld. Door deel te nemen aan sporten groepsactiviteiten, ontwikkelde ik nieuwe gewoontes en veranderde ik als persoon. Ik maakte concrete plannen om niet opnieuw in vroegere patronen terecht te komen.”

Bron: Serrien, L. (2022).

Sporten en bewegen in de gevangenis kan de sleur van de dag doorbreken. Behalve dat het heel gezond is om te bewegen en sporten een positieve invloed heeft op zowel de lichamelijke als de psychische gezondheid, werkt sporten rustgevend en afleidend. Het is dus heel belangrijk voor gedetineerden om voldoende te bewegen, want de hele dag in de cel zitten en geconfronteerd worden met de situatie waarin je je bevindt, is geen fijne manier van leven.

PY R

Een sportinstructeur in een penitentiaire inrichting noemt de volgende doelen van sport en bewegen: • ontspanning • stressregulatie • samenwerken • presteren • leren accepteren dat je iets niet (goed) kunt.

Zoals je ook in de buitenwereld verschillende mensen met verschillende meningen en overtuigingen hebt, heb je dat ook in de gevangenis. Sporten en bewegen in de gevangenis helpt de gedetineerden samen te komen en contact met elkaar te hebben. Door samen te sporten, krijg je een groep die in staat is elkaar kracht en doorzettingsvermogen te geven, en

574

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

ervaringen en kennis uit kan wisselen. Daarnaast voorkom je door de sportmomenten dat gedetineerden zich gaan isoleren van andere gevangenen, culturen of soms zelfs de wereld buiten de gevangenis.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Grote groepen De groepen waar de sportleider mee werkt, kunnen voor wat betreft de groepsgrootte behoorlijk variëren. Soms bestaat het groepje uit een man of vier, soms is er een groep van 25 deelnemers.

Een voorbeeld uit de praktijk Onder begeleiding van de PIW’er stapt een groep van ruim twintig mannen, allen met een verslavingsprobleem, om kwart voor acht ’s ochtends de sportzaal binnen. Ze worden vriendelijk begroet door de sportinstructeur en zijn stagiair Richard. Richard start met een inleiding waarbij de mannen wat rondjes door de zaal lopen. De een redelijk fanatiek, de ander op het gemakje. Daarna komt Richard tot verrassing van iedereen met een tikspel. Als je getikt wordt, ga je met de benen wijd staan en je kunt bevrijd worden als iemand onder je benen doorkruipt. Richard roept de naam van een van de deelnemers en het feest is begonnen. Een aantal vindt het helemaal niets. Kerels die bij elkaar onder het kruis doorkruipen en dan weer achter elkaar aan gaan rennen. Een aantal anderen ziet de humor er wel van in. Richard probeert de spanning voor iedereen terug te krijgen door vrij snel te wisselen van tikker. Telkens roept hij een ander die de tikker is. Deze verrassing werkt en vrijwel iedereen doet, ondanks het vroege tijdstip, enthousiast mee.

Hierna kunnen de gedetineerden een keuze maken tussen fitness en voetbal. In principe kies je voor een van de twee onderdelen en kan er tussendoor niet gewisseld worden. Ongeveer de helft verdwijnt in de fitnessruimte die grenst aan de sportzaal. Richard en de PIW’er blijven in de zaal en de sportinstructeur gaat mee naar de fitness. Aan de spierbundels te zien, is het voor de meesten niet de eerste keer dat ze een fitnesstoestel beklimmen.

Zijn aanwezigheid en presentatie zijn zeer helder en het laat geen twijfel wie het hier voor het zeggen heeft. In het begin spelen ze in hoog tempo, maar vanwege de matige conditie neemt dit snel af. Na verloop van tijd besluit Richard mee te gaan spelen met de wat mindere partij. Het heeft het juiste effect. Het ploegje gaat weer wat gemotiveerder aan de slag. De in de hiërarchie hoog staande Joeg is een wat mindere voetballer, maar probeert dit de compenseren met veel theater en gaat regelmatig naar de grond. Richard heeft dit goed in de gaten en reageert er niet op. Frits gaat te hard door en krijgt een waarschuwing. De tweede keer gaat hij met twee strafminuten naar de kant.

PY R

Richard maakt de voetbalteams en zet bewust twee deelnemers die de vorige keer bijna ruzie hadden bij elkaar. Het niveau is opvallend hoog. Ze spelen vier tegen vier op kleine doeltjes. Richard leidt het spel strak. Hij staat weinig toe en fluit voor elke overtreding en voor elke vorm van fysiek contact.

Na een halfuurtje is bij de meesten de pijp wel leeg. Richard schakelt over op kegelvoetbal. Wordt je kegel omgeschoten, dan moet je vijf keer opdrukken en dan mag je weer meedoen. Het is opvallend dat er een aantal steeds het haasje zijn. Ook Richard wordt flink getest.

575

Na een korte evaluatie van wat de club ervan vond, gaan ze onder begeleiding terug naar hun cellenblok. Vanwege het tekort aan toezicht in de gymzaal, gaan de gedetineerden zich douchen op de eigen afdeling.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Aanbod van sporten bewegingsactiviteiten Het programma-aanbod varieert. Soms is het zo georganiseerd dat het programma op de ene dag nagenoeg vastligt en dat de deelnemers op de andere dag keuzevrijheid hebben. Voetbal en fitness zijn de meest populaire sportactiviteiten. Vrijwel alle inrichtingen beschikken over een fitnessruimte. Meestal is de ligging zodanig dat de gedetineerden een keuze kunnen maken tussen voetbal en fitness en eventueel tijdens de les kunnen wisselen. De groepen zijn vaak zeer heterogeen voor wat betreft de samenstelling. Het merendeel is tussen de 25 en 45 jaar oud, maar het kan voorkomen dat er iemand van dik in de 60 tussen loopt. De bewegingsvaardigheid is eveneens heel divers. Sommige deelnemers hebben een jarenlange fitness- of voetbalachtergrond, terwijl andere deelnemers voor het eerst een fitnessapparaat zien. Ook conditioneel zijn de verschillen groot. Bij de verslavingsafdeling is het meestal niet al te best gesteld met de conditie van de deelnemers. Bij een partijtje voetbal valt dat vrij snel op. Het eerste kwartiertje gaat het er nog fanatiek aan toe, maar daarna is bij een aantal de pijp leeg. Het doseren van de inspanning is voor velen een probleem. Op dit punt is er een taak weggelegd voor de sportinstructeur.

Het meest divers is de herkomst. In de eerste paragraaf heb je gelezen dat er relatief veel gevangenen allochtoon zijn, waarvan een grote groep uit Oost-Europa komt. Deze smeltkroes van culturen maakt het communiceren voor de sportinstructeur niet altijd even gemakkelijk. Als je 25 deelnemers hebt, kan het gebeuren dat ze uit negen verschillende landen komen en dat een gedeelte niet of nauwelijks Nederlands spreekt. Verbale ondersteuning van de instructies is dan belangrijk.

er nd

“Binnen en buiten de muren van de gevangenis wordt veel gedaan aan re-integratie van gedetineerden en daarbij is sport een heel geschikt middel. Sport verbindt en verbroedert mensen.”

PY R

Sport als re-integratiemiddel In de brochure van de Dienst Justitiële Inrichtingen valt het volgende te lezen:

Regelmatige sportbeoefening heeft een positieve invloed op zowel de maatschappelijke en sociale integratie, als op de karaktervorming en het welzijnsgevoel. Vanuit dit besef is sport voor gedetineerden van groot belang. Met zijn sportlessen probeert de sportleider een positieve opstelling bij de gedetineerde te verkrijgen, hetgeen de sfeer in de instelling ten goede komt. Hij probeert de gedetineerde discipline bij te brengen door het leren omgaan met afspraken en (spel)regels. Dit zijn vaardigheden die van belang zijn voor een succesvolle re-integratie.

576

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

Het is dan ook verheugend om te constateren dat de Dienst Justitiële Inrichtingen de waarde van sport op dit punt beter heeft ingeschat.

“Sport heel geschikt middel voor re-integratie”

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Het initiatief voor dit niet alledaagse sportieve evenement komt van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI), waaronder alle Nederlandse gevangenissen vallen. “Een belangrijke taak van DJI is het opsluiten van mensen die een celstraf opgelegd hebben gekregen, maar zeker zo belangrijk is onze taak om al die mensen voor te bereiden op een geslaagde terugkeer in de maatschappij”, vertelt Cees Niessen, vestigingsdirecteur van PI Sittard.

“Binnen en buiten de muren van de gevangenis wordt veel gedaan aan re-integratie van gedetineerden en daarbij is sport een heel geschikt middel. Sport verbindt en verbroedert mensen en om die reden zijn er veel gevangenissen in ons land die samenwerken met sportverenigingen. Gedetineerden die hieraan toe zijn doordat ze gemotiveerd zijn en goed gedrag vertonen krijgen de kans om bijvoorbeeld vrijwilligerswerk te doen bij een sportclub, maar ook kunnen ze meetrainen om te werken aan hun gezondheid en om sociale contacten op te doen. Belangrijk onderdeel van de samenwerking is dat sportverenigingen vaak beschikken over een groot zakelijk netwerk. Daar kunnen we als DJI dan een beroep op doen om gedetineerden tijdens of na detentie te helpen aan een werkervaringsplek of zelfs een betaalde baan.” Bron: www.dji.nl/nieuws/nieuwsbericht/mini-ek-in-gevangenis-sittard.aspx.

Binnen verschillende gevangenissen zijn al initiatieven ontwikkeld, zoals het volgende voorbeeld in het noorden van het land.

PY R

België In België is veel onderzoek gedaan naar het belang van sport tijdens en na detentie. België kent redelijk wat re-integratieprojecten waarbij sport ingezet wordt als belangrijk middel. Van 2020 tot 2023 was er een Europees project ‘Sports in Prison, a Plan for the Future’ (SPPF). Het doel was om via sportactiviteiten te werken aan uiteenlopende positieve doelen tijdens en na de detentie. Een van die belangrijke doelen was re-integratie. In Vlaanderen werd dit project gecoördineerd door De Rode Antraciet, een organisatie die zich focust op sport en cultuur in de gevangenis. In twee Vlaamse gevangenissen werd er aan de slag gegaan. In Beveren was er ‘Start 2 Coach’ waar gedetineerden opgeleid werden tot aspirant-voetbalcoach, in de gevangenis van Hasselt was er ‘Going for Goals’. In Nederland is in 2021 het project ‘Werk via Sport’ gestart. Hierdoor krijgen gemotiveerde (ex-)gedetineerden de kans om een nieuw sociaal netwerk op te bouwen, hun eigenwaarde te verhogen en een zinvolle dagbesteding te verwerven. Ook zijn er mogelijkheden op doorstroom naar betaald werk via het netwerk van sportclubs.

577

Werk via Sport

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Brink zet zich met het landelijke project ‘Werk via Sport’ in voor (ex-)gedetineerden bij hun herstel en re-integratie om recidive te voorkomen. “Deze doelgroep heeft vaak veel moeite met het vinden van werk en het opbouwen van een nieuw sociaal netwerk. Wij koppelen (ex-)gedetineerden aan lokale amateurverenigingen - met name gericht op rugby en voetbal en betaaldvoetbalorganisaties. Bij amateurverenigingen doen zij ervaring op met vrijwilligerswerk en bij betaaldvoetbalorganisaties voeren zij tijdens en/of na detentie werkzaamheden uit.

Wanneer iemand goed functioneert kan hij/zij doorstromen naar betaald werk via het (sponsoren)netwerk van de vereniging en/of het netwerk van de businessclub van de betaaldvoetbalclub. Ook zorgen we voor verbindingen met de diverse arbeidstoeleidingstrajecten die betaaldevoetbalorganisaties kennen met doorstroom naar betaald werk.”

er nd Zo

PY R

Met intussen 357 deelnemers, ruim 50 aangesloten sportverenigingen verspreid over het land (waaronder clubs als FC Utrecht, FC Twente, VVV Venlo, Heracles, SC Cambuur en FC Dordrecht) en 15 deelnemende Penitentiaire Inrichtingen (PI’s) kan Brink al op veel geslaagde trajecten terugkijken.

Werk via Sport.

578

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

Aantal tips voor de praktijk

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Alert zijn Als bewegingsagoog binnen de detentie is het belangrijk om alert te zijn. Je moet een scherpe blik hebben en oog voor details. Zorg dat je voortdurend geconcentreerd en waakzaam bent. Liggen er spullen op de verkeerde plek? Hoe is het gedrag van de gedetineerde, hoe is zijn stemming, zit er een uitbarsting aan te komen, zondert iemand zich af? Maar ook: wat zijn positieve gedragingen waar je op door kunt gaan?

Gedetineerden kunnen onvoorspelbaar reageren. Door alert te zijn, kun je veranderingen in het gedrag zien aankomen. Probeer ze een stapje voor te zijn. Leer emoties te herkennen, zodat je weet hoe iemand in zijn vel zit en hoe je hierop in kunt spelen. Let op signalen die aan een woede-uitbarsting vooraf kunnen gaan. Zo kan gespannenheid tot agressie leiden. Let ook op of iemand zich afzondert. Het is ook belangrijk om op positief gedag te letten en hierop voort te borduren.

Stressbestendig Als je werkt met gedetineerden, moet je stressbestendig zijn. Een aantal tips bij het omgaan met stressvolle situaties: • Probeer te ontspannen, hoe moeilijk dit ook is. Hierdoor kun je beter nadenken en voorkom je dat je impulsief handelt. Richt je aandacht op je ademhaling. • Neem een korte time out. Probeer te voelen wat de stress met je doet en ontspan je spieren. • Praat met collega’s over de moeilijkheden die je ondervindt. • Laat je gevoelens niet de boventoon voeren, word niet persoonlijk en houd een bepaalde afstand. • Zorg voor humor en relativeringsvermogen.

PY R

Begeleiding De meeste groepen vragen om een heldere, duidelijke, directieve en toch vriendelijke manier van leidinggeven. • Leid bij sportspelen als voetbal, basketbal en volleybal zelf het spel. In veel gevallen is dit nodig. • Stel bij teamsporten de partijen zorgvuldig samen. Overleg met de PIW’er wie wel en wie juist niet bij elkaar in een team passen. • Let op de groepsdynamische processen. Hierbij kun je denken aan wie welke rol vervult in de groep, van wie leiding wordt geaccepteerd en van wie niet. Soms bestaat er een duidelijke hiërarchie in de groep waar de sportleider rekening mee moet houden. • Probeer spanningen tijdig te signaleren en escalatie te voorkomen. Zo kan het nodig zijn iemand aan de kant de zetten of iemand verplicht te laten keepen, als rustmoment. • Wees heel duidelijk in je begeleiding. Hanteer strikte regels en wees consequent in het naleven daarvan. Laat duidelijk merken hoe je benaderd wilt worden en waar je grenzen liggen. Dwing overwicht af door je handelen. Werk goed samen met je collega’s, zodat je niet tegen elkaar uitgespeeld kunt worden. Zorg dat je elkaar blindelings kunt vertrouwen en creëer met elkaar een goede sfeer. Lees de verdiepingsstof ‘Waarom sport aan gedetineerden’.

579

Opdracht 30 Belang sport en bewegen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Opdracht 31 Recht op sport

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat het belang van sport en bewegen voor gedetineerden is. b. Formuleer een aantal veelvoorkomende doelstellingen binnen deze sector.

a. Wat zijn de rechten van een gedetineerde op sport? b. Geef je mening over dit recht.

Opdracht 32 Fragment

Bekijk op de website ‘vpro - Geluidsfragment interview’.

a. Beluister het interview met een sportinstructeur in de gevangenis en noteer de belangrijkste doelen van de sport. b. Geef je mening over het fragment.

Opdracht 33 Geschikt aanbod

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bedenk met elkaar geschikte en minder geschikte sporten bewegingsactiviteiten voor gedetineerden. b. Kom met elkaar tot enkele criteria voor het al dan niet geschikt zijn van bepaalde sporten bewegingsactiviteiten.

Opdracht 34 Sport als re-integratiemiddel

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar wat je vindt van sport als re-integratiemiddel.

Opdracht 35 Leerdoelen

C 580

PY R

a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Als je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt doen.

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

Je kunt een typering geven van de groep mensen met een justitiële maatregel.

Je kunt de belangrijkste strafmaatregelen beschrijven.

Je kunt de belangrijkste behandelmethode binnen een justitiële jeugdinrichting beschrijven.

Je kunt de begeleiding van delinquenten beschrijven.

Je kunt het belang van sport en bewegen binnen een penitentiaire inrichting beschrijven.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

b. Vul de beoordeling in.

13.7 Verdiepingsstof - Psychiatrische stoornissen bij vrouwen in de gevangenis Achtergrond Er zijn weinig epidemiologische gegevens over psychiatrische stoornissen van vrouwen in gevangenissen. Nauwkeurige gegevens over vrouwelijke gevangenisgedetineerden zijn kritisch vanwege hun toenemende aantallen en het feit dat ze een unieke behandeling nodig hebben.

Methode Met behulp van de Diagnostic Interview Schedule, met onafhankelijke interviewers, zijn vrouwen willekeurig gekozen met een straf, dit resulteerde in een gestratificeerde steekproef van 1.272 vrouwelijke gedetineerden die in de gevangenis verbleven in afwachting van proces in Chicago.

Resultaten Meer dan 80% van de steekproef voldeed aan de criteria voor een of meer levenslange psychiatrische stoornissen; 70% waren symptomatisch binnen 6 maanden na het interview. De meest voorkomende aandoeningen waren drugsmisbruik of -afhankelijkheid, alcoholmisbruik of -afhankelijkheid, en posttraumatische stressstoornis. Depressieve episode was de meest voorkomende grote psychische stoornis. De aantallen waren over het algemeen het hoogst onder niet-Spaanse blanken en onder oudere gedetineerden. Tarieven voor alle aandoeningen waren significant hoger dan de algemene bevolkingstarieven, met uitzondering van schizofrenie. De meeste gedetineerden met psychiatrische stoornissen waren gearresteerd voor gewelddadige misdaden.

PY R

Er is onderzocht wat het verband was tussen levensduur en 6-maands prevalentie van aandoeningen door ras of etnische afkomst (Afro-Amerikaans, niet-Spaanse witte, Latijns-Amerikaans), leeftijd en opleiding en vergeleken de vrouwen in de gevangenis met de algemene populatie van vrouwen. We hebben ook onderzocht of een psychiatrische stoornis in verband gebracht werd met de ernst van de reden van detinering.

581

Conclusie: Deze resultaten suggereren aanzienlijke psychiatrische morbiditeit onder vrouwelijke gevangenisgedetineerden.

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

13.8 Verdiepingsstof - Tbs inzichtelijk

Bron: Epistemonikos (z.d.).

De tbs met dwangverpleging is een justitiële behandelmaatregel. De rechter legt deze maatregel op als er sprake is van een ernstig delict (vier jaar gevangenisstraf of langer), een psychiatrische stoornis, eventueel in combinatie met een lichte verstandelijke beperking, en gevaar voor recidive. Professionals in de tbs-klinieken behandelen tbs-gestelden met als doel een veilige terugkeer in de maatschappij. Vanaf de eerste dag is alles in de tbs-kliniek gericht op resocialisatie, daarom is verlof een belangrijk onderdeel van de behandeling. Met hun expertise slagen de professionals erin om de meeste tbs-gestelden veilig terug te laten keren in de samenleving. In sommige gevallen komen de tbs-gestelden in de Langdurige Forensische Psychiatrische Zorg. Op internet vind je een handige folder die het proces in zes stappen laat zien (welke zes stappen worden er doorlopen bij tbs met dwangverpleging). Bekijk op de website de folder ‘Website - Van Mesdag - Folder Tbs inzichtelijk‘.

13.9 Verdiepingsstof - Den Hey-Acker

De meeste jongeren die bij Den Hey-Acker zijn geplaatst kunnen hun probleemgedrag en situatie niet zelf veranderen. Binnen Den Hey-Acker bieden wij de jongere een klimaat waarin duidelijke regels gelden. Dat geeft rust en structuur en zo krijgen jongeren de kans om nieuw gedrag te leren.

PY R

Werkwijze De jongere staat er niet alleen voor. Pedagogisch medewerkers, docenten, gedragsdeskundigen en individuele trajectbegeleiders staan klaar om hen de noodzakelijke begeleiding en behandeling te geven. Zij nemen het grootste gedeelte van de directe begeleiding van de jongere voor hun rekening. Een team van medisch personeel, psychologen, psychiaters, orthopedagogen, beveiligingsmedewerkers, geestelijk verzorgers en maatschappelijk werk ondersteunt daarbij. YOUTURN Den Hey-Acker werkt met YOUTURN. Deze methodiek geeft de groepsleiders, pedagogisch medewerkers en andere functionarissen in de inrichting concrete handvatten om op dezelfde manier met de jongeren om te gaan. De jongeren doorlopen vijf fasen, waarvan de eerste drie binnen de inrichting worden gevolgd. EQUIP en TIP-bijeenkomsten maken deel uit van YOUTURN. In de speciale groepen worden naast YOUTURN ook andere behandelingen ingezet die specifiek gericht zijn op de doelgroep. Een paar voorbeelden zijn gezinsbehandeling, muziektherapie, creatieve therapie.

582

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Onderwijs Veel jongeren hebben een schoolverleden dat wordt gekenmerkt door, falen, ongemotiveerd zijn en spijbelen. Alle jongeren gaan binnen Den Hey-Acker naar de interne school, ook al zijn ze niet meer leerplichtig. Een team van gediplomeerde docenten verzorgt het onderwijs en probeert de jongeren opnieuw plezier te laten beleven aan het leren. Alle leerlingen krijgen les op hun eigen niveau en in hun eigen tempo. Er is een goede mix tussen theorie en praktijkonderwijs. Regelmatig behalen jongeren officieel erkende diploma’s en certificaten nadat zij binnen de inrichting een (staats)examen hebben afgelegd.

Aan Den Hey-Acker zijn twee scholen verbonden. Dit zijn het Ginnekencollege in Breda en VSO De Leij in Vught. Als jongeren verder zijn in hun traject dan kunnen zij ook onderwijs buiten de inrichting volgen. Samenwerkingspartners Den Hey-Acker werkt veel samen met ketenpartners zoals de Raad voor de Kinderbescherming en de Reclassering. Dit komt vooral tot uiting in het netwerk- en trajectberaad. Ook Work-Wise Nederland is een belangrijke partner. Wanneer een jongere kiest voor Work-Wise krijgt hij een Individueel Trajectbegeleider (ITB’er) toegewezen. Samen zoeken zij naar een passende dagbesteding (werk, opleiding, enzovoorts). De ITB’er staat voor de jongere klaar gedurende het hele verblijf in de inrichting. Als de jongere dat wil kan de ITB’er gedurende 6 maanden na het vertrek uit de inrichting nazorg bieden. Een ITB’er is er dus om informatie, steun en raad aan de jongeren te bieden. Binnen, maar ook buiten de inrichting. Want de toekomst, die ligt buiten.

Samen met GGZ Breburg en De Viersprong is Den Hey-Acker een samenwerking aangegaan genaamd Team Snel Aansluitende Zorg (TSAZ). Vaak worden jongeren van de ene instantie naar de andere doorgeschoven. Het TSAZ zet haar expertise in om de jongere op de juiste plaats te krijgen. Door diagnostiek ten behoeve van indicatiestelling en behandeling worden verwijzers geadviseerd over het meest geschikte aanbod en/of door het TSAZ verwezen naar betreffend aanbod.

Samen met andere Brabantse zorginstellingen en Bureau Jeugdzorg zetten wij gezamenlijk intensieve trajecten op (zowel ambulant als residentieel) voor jongeren met ernstige, meervoudige (gedrags)stoornissen. De samenwerking moet ertoe leiden dat Circuit Jeugdcomplex voor iedere jongere uit Noord-Brabant (binnen de doelgroep) een passend hulpaanbod kan vinden of creëren.

PY R

Den Hey-Acker maakt deel uit van het circuit jeugdcomplex.

Bron: www.dji.nl/locaties/justitiele-jeugdinrichtingen/den-hey-acker/werkwijze-en-behandelaanbod/index.aspx.

583

13.10 Verdiepingsstof - Waarom sport aan gedetineerden

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

De rechter ontneemt gedetineerden alleen hun vrijheid. Hun rechten vervallen niet op het vlak van hulpverlening, onderwijs, gezondheidszorg, cultuur, sport, enz. Het blijven volwaardige burgers.

Als je deelneemt aan een sporten beweegaanbod, begeef je je als sportbeoefenaar op meerdere sociale terreinen, vaak onbewust of zelfs ongewild. In tegenstelling tot wat media ons vaak berichten, zijn de mogelijkheden tot beweging en sport zeer gering in een gevangenis. De behoefte aan beweging is heel groot; met uitzondering van de wandeling en het werk, zitten velen immers continu op cel. Als je deelneemt aan georganiseerde sporten beweegactiviteiten kan dat de dagelijkse sleur doorbreken. Sport krijgt dan een relaxerende betekenis. Sport heeft daarnaast ook bij gedetineerden een positieve invloed op de algemene gezondheid, de lichamelijke fitheid en daardoor ook het psychisch evenwicht van de gedetineerde en zijn of haar directe omgeving. Net als in de samenleving vind je in een gevangenis een grote diversiteit aan overtuigingen, interesses en nationaliteiten terug. Sport brengt individuen samen en spreekt een universele taal. Groepsactiviteiten leiden dikwijls tot gezonde competitie en interactie. Sport is een toegankelijk en krachtig middel om ervaringen op te doen en uit te wisselen.

Bij het sporten helpen de sportmonitoren bij het opstellen en behalen van persoonlijke doelen. Inzicht verwerven in de eigen mogelijkheden en beperktheden kunnen welzijn, gezondheid en persoonsvorming positief beïnvloeden. Door gedetineerden bewust te maken en zelf verantwoordelijkheid te laten nemen, wil de sportwerking de kansen op sociale integratie positief beïnvloeden.

De missie van de sportdienst van de gevangenis kan als volgt omschreven worden. De sportdienst gaat ervoor om zoveel mogelijk gedetineerden in de gevangenis aan te zetten tot gezond bewegen en sporten in kwaliteitsvolle omstandigheden, in samenwerking met anderen.

PY R

Het toenmalige project ‘Sportpromotie in de gevangenissen regio Antwerpen – Naar een actief sportbeleid’ kreeg na vijf jaren van proefdraaien, in 2008 een structurele plaats binnen het Vlaamse beleid en binnen de werking van De Rode Antraciet. Parallel aan het proces van lokale sportbeleidsplanning bij de Vlaamse steden en gemeenten, werkt de sportfunctionaris aan een sporten beweegbeleid op maat van lokale gevangenissen en binnen een Vlaamse werking.

Bron: Waarom sport – De Rode Antraciet.

584

Thema 13 Mensen met een justitiële maatregel

13.11 Begrippen

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

EBI Extra bewaakte inrichting.

DJI Dienst Justitiële Inrichtingen.

Forensische zorg Zorg die wordt gegeven bij een psychische stoornis, een verstandelijke beperking of een verslaving aan gevangenen of verdachten. GBM Gedragsbeïnvloedende maatregel. Gedetineerden Gevangenen.

Halt-straf Een vrijwillig, niet vrijblijvende mogelijkheid om een echte straf te voorkomen. OTS Ondertoezichtstelling.

Recidive Herhaling.

PIJ-maatregel Plaatsing in een Inrichting voor Jeugdigen.

er nd Zo

PY R

Rehabilitatie Helpen weer een rol in de maatschappij te vervullen.

585

INDEX

C CCE ........................................................... 281 CD ............................................................. 469 Centrale coherentie ................................. 448 Cerebellum ................................................ 65 Chromosomale afwijkingen .................... 262 Chronisch ................................................... 22 Compulsie ................................................ 334 Congenitaal .............................................. 109 Coping ...................................................... 263 Core-stability ............................................. 31 Coronair ................................................... 110 Craving ..................................................... 513

PY R O

B Bewegingsagogisch-programma .............. 13 Bigorexia .................................................. 515 Blade .......................................................... 15 Blindisme ................................................. 181 Bliss-boek ................................................. 242 Borgschaal ............................................... 100 Braille-leerlingen ..................................... 178

586

Cyclothyme stoornis ................................ 368 D Deficiëntie ................................................ 434 Delier ........................................................ 418 Delinquent gedrag ................................... 287 Depersonalisatie ...................................... 357 Derealisatie .............................................. 357 Desensitief ............................................... 353 Detoxificatie ............................................. 522 Disfunctioneren ....................................... 509 DJI ............................................................ 557 Dopamine .................................................. 71 Draagkracht ............................................. 321 Draaglast .................................................. 321 DSM .......................................................... 258

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

A ACT ........................................................... 143 Adaptief .................................................... 196 ADD ........................................................... 483 Ademminuutvolume ............................... 126 ADHD ........................................................ 259 Afasie ........................................................ 401 Agnosie ....................................................... 53 Alcoholintoxicatie .................................... 510 Ambulante zorg ....................................... 307 Amputatie .................................................. 15 Anxiolytica ............................................... 510 Apathie ..................................................... 398 Apraxie ....................................................... 51 Arousal ..................................................... 471 Associatie ................................................. 203 Auditieve beperking ................................ 162 Auto-immuun ............................................. 24 AVG ........................................................... 211

E E-health .................................................... 306 EBI ............................................................ 559 EMDR ........................................................ 354 Excitatie ..................................................... 62 Exploratiedrang ....................................... 434 Exposure .................................................. 353 F Fantoompijn .............................................. 16 Foliumzuur ............................................... 430 Forensische zorg ...................................... 558 Frontotemporale ..................................... 395 G GBM .......................................................... 555 Gedetineerden ......................................... 546 Geleidingsdoofheid ................................. 163 H Hallucinatie .............................................. 358 Halt-straf .................................................. 552 Hemianopsie .............................................. 53 Hemiplegie ................................................. 51 Hydrocefalus .............................................. 86

I Immuunsysteem ........................................ 22 Impulsiviteit ............................................. 482 Incontinentie ............................................. 76 Inhalantia ................................................. 510 Inhibitie ...................................................... 62 Intramurale zorg ...................................... 309 J Jeugdreclassering ................................... 462 L Laesie ......................................................... 80 Levercirrose ............................................. 520 Lordose .................................................... 208

M Mitochondriën ........................................... 34 Monotoon ................................................. 432 Morfodysfore stoornis ............................. 351 Myelinelaag ................................................ 75 Myopie of bijziendheid ............................ 176

N Nature ...................................................... 518 Neglect ....................................................... 53 Neuromusculaire ....................................... 13 Neurotransmitter .................................... 323 Niet-aangeboren hersenletsel .................. 48 Nurture ..................................................... 518 Nystagmus ................................................. 67

PY R O

P PAAZ ......................................................... 311 Perceptieve doofheid .............................. 163 Performaal ............................................... 201 Pervasieve ................................................ 428 Pesticiden ................................................ 430 PI-school .................................................. 312 Pictogrammen ......................................... 167 PIJ-maatregel .......................................... 556 Plaques .................................................... 399 Postpartum .............................................. 326 Prefrontale cortex .................................... 487 Prelinguaal doof ...................................... 167 Progressief ............................................... 162 Psychopathologie .................................... 330 PTSS ......................................................... 348 PWS .......................................................... 232

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Hyperglykemie ......................................... 133 Hypermetropie of verziendheid .............. 176 Hypnotica ................................................. 510 Hypoglykemie .......................................... 133 Hypotone ................................................... 65 Hypotonie ................................................ 230

O Obsessie ................................................... 334 Obsessieve-compulsieve stoornissen ..... 259 ODD .......................................................... 468 OTS ........................................................... 563

R Recidive .................................................... 554 Rehabilitatie ............................................ 570 Reminiscentie .......................................... 409 Repetitieve ............................................... 434 ROT ........................................................... 406 S Scoliose ...................................................... 36 SGLVG ....................................................... 265 Significante .............................................. 195 Slechtziend .............................................. 174 Sluiten ...................................................... 280 Sluizen ...................................................... 280 Snoezelen ................................................. 408 Somatische aandoening ......................... 465 Spiertonus .................................................. 61 Startpijn ..................................................... 23 Stimulantia .............................................. 510 Substantia nigra ...................................... 396 Symptoom ................................................. 22 Syndroom ................................................ 225 T Tbs ............................................................ 284 TEACCH .................................................... 445 Tenderpoints ............................................. 28 TIA ............................................................. 395

587

V Validation ................................................. 406 Vasculair ................................................... 396 Verbaal ..................................................... 201 Visuele beperking .................................... 174 Vullen ....................................................... 280 W Waan ........................................................ 358

er nd Zo

PY R

Z Zelfregie ................................................... 306 ZMOK ........................................................ 312 ZMOLK ...................................................... 312 Zorgprofiel ............................................... 205

588

O M C be O B el NC ER dO E en P EP SO ta T al N re D da ER ct W ie IJ .

Time timer ................................................ 448 Tolerantie ................................................. 514 Totale communicatie .............................. 167 Transfer .................................................... 216 Tremoren ................................................. 397 Trichotillomanie ...................................... 351