Buurtsportcoach by Boom beroepsonderwijs

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

BUURTSPORTCOACH

COLOFON

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Boom Beroepsonderwijs info@boomberoepsonderwijs.nl www.boomberoepsonderwijs.nl Auteur: Bert Geenen Met medewerking van: CIOS Nederland Titel: Buurtsportcoach ISBN: 978 90 3726 552 1 1e druk / 1e oplage

Bronvermelding: Shutterstock.com (Byelikova Oksana, Peter Braakmann, Gertran, ID1974, Stanislaw Tokarski), Het Dolhuys Haarlem.

© 2025 Boom Beroepsonderwijs | Boom Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van een (of meerdere) gedeelte(n) uit deze uitgave in bijvoorbeeld een (digitale) leeromgeving of een reader in het onderwijs (op grond van artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting Uitgeversorganisatie voor Onderwijslicenties (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-uvo.nl). De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Door het gebruik van deze uitgave verklaart u kennis te hebben genomen van en akkoord te gaan met de specifieke productvoorwaarden en algemene voorwaarden van Boom Beroepsonderwijs, te vinden op www.boomberoepsonderwijs.nl.

INHOUD Voorwoord ............................................................................................................................. 8 De-buurtsportcoach ........................................................................................................... 12 Casus ..................................................................................................................................... 13 De-buurtsportcoach ............................................................................................................. 14 Het-werkveld-van-de-buurtsportcoach .............................................................................. 21 Kwaliteiten-van-de-buurtsportcoach ................................................................................. 23 Verdiepingsstof---Raamwerk-buurtsportcoach ................................................................. 27 Begrippen ............................................................................................................................. 27

Thema 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9

De-buurt,-welzijn-en-zorg ................................................................................................ 28 Casus ..................................................................................................................................... 30 De-rol-van-sport-en-bewegen-in-de-buurt ......................................................................... 31 Belangrijke-pijlers-van-sport-en-bewegen-in-de-buurt .................................................... 40 Voorbeelden-van-sport-en-bewegen-op-lokaal-niveau .................................................... 48 Belangrijke-organisaties-en-beleidsmakers ....................................................................... 53 Verdiepingsstof---10-afspraken ........................................................................................... 59 Verdiepingsstof---Wijkgerichte-aanpak .............................................................................. 60 Verdiepingsstof---Brede-Regeling-Combinatiefuncties ..................................................... 61 Begrippen ............................................................................................................................. 61

Thema 3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.11 3.12 3.13

Het-onderwijs-en-kinderopvang ..................................................................................... 62 Casus ..................................................................................................................................... 63 Onderwijs-en-kinderopvang-in-Nederland ........................................................................ 64 Schoolplan,-groepsplan-en-individueel-handelingsplan .................................................. 75 Bewegingsonderwijs-en-sport ............................................................................................. 79 De-brede-school ................................................................................................................... 86 Sport-en-kinderopvang ....................................................................................................... 91 Gezonde-School ................................................................................................................... 94 Verdiepingsstof---Kerndoelen-bewegingsonderwijs-voor-het-speciaal-onderwijs ......... 96 Verdiepingsstof---Nationaal-Expertisecentrum-Leerplanontwikkeling-(SLO) ................. 97 Verdiepingsstof---Zeven-principes-van-handelingsgericht-werken ................................. 97 Verdiepingsstof---Persoonlijk-onderwijs ............................................................................ 98 Verdiepingsstof---De-Sport-BSO-Odijk ............................................................................... 98 Begrippen ............................................................................................................................. 98

Thema 4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9

4.10 4.11

De-sport ............................................................................................................................. 100 Casus ................................................................................................................................... 101 Anders-georganiseerde-sport-en-ongeorganiseerde-sport ............................................ 102 Georganiseerde-sport ........................................................................................................ 108 De-veranderende-rol-van-de-sportvereniging ................................................................. 115 De-maatschappelijke-functie-van-de-sportvereniging .................................................... 122 Organisaties-en-beleidsmakers-binnen-de-sport ............................................................ 125 Verdiepingsstof---NL-Actief ................................................................................................ 129 Verdiepingsstof---Het-jeugdfonds-Sport-&-Cultuur ......................................................... 130 Verdiepingsstof---Hoe-maken-we-van-een-gewone-sportvereniging-een-vitalesportvereniging? ................................................................................................................. 130 Verdiepingsstof---Cao-Sport .............................................................................................. 130 Begrippen ........................................................................................................................... 131

Thema 5 5.1

De-buurtsportcoach-en-beleid ....................................................................................... 132 Casus ................................................................................................................................... 133

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6

Missie,-visie-en-beleid ........................................................................................................ 134 Beleidsplan ......................................................................................................................... 137 Beleidsinstrumenten .......................................................................................................... 143 Gezondheidsbeleid ............................................................................................................ 148 Verdiepingsstof---Sportnota-Rotterdam .......................................................................... 158 Verdiepingsstof---Vijfkrachtenmodel ................................................................................ 158 Verdiepingsstof---Sportieve-kansen-met-de-Wmo .......................................................... 159 Verdiepingsstof---Landelijke-nota-gezondheidsbeleid-‘Gezondheid-dichtbij’ .............. 159 Verdiepingsstof---Positieve-Gezondheid .......................................................................... 159 Begrippen ........................................................................................................................... 160

Thema 6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 6.9 6.10 6.11

Sportbeleid ........................................................................................................................ 162 Casus ................................................................................................................................... 163 Het-verschijnsel-sport ........................................................................................................ 164 Sport-als-doel-en-middel .................................................................................................. 165 Sport-en-Bewegen-in-Olympisch-perspectief .................................................................. 169 Het-Nationaal-Sportakkoord-I-en-II ................................................................................. 175 Belangrijke-sportbeleidmakers ......................................................................................... 181 Verdiepingsstof---Doelgroepgebonden-sportstimulering ............................................... 187 Verdiepingsstof---Beweegrichtlijnen ................................................................................ 187 Verdiepingsstof---Praktijkvoorbeeld-buurtsportcoach ................................................... 188 Verdiepingsstof---Diversiteit .............................................................................................. 188 Begrippen ........................................................................................................................... 188

Thema 7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8

Sport,-bewegen-en-gezondheid .................................................................................... 190 Casus ................................................................................................................................... 191 Bewegen-en-gezondheidseffecten .................................................................................... 192 Beweegrichtlijnen .............................................................................................................. 200 Algemene-sportstimuleringsactiviteiten .......................................................................... 207 Interventies ......................................................................................................................... 212 Verdiepingsstof---Sedentair-gedrag .................................................................................. 218 Verdiepingsstof---Effectieve-interventies ......................................................................... 218 Begrippen ........................................................................................................................... 219

Thema 8 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 8.7 8.8 8.9

Leefstijlverandering ........................................................................................................ 220 Casus ................................................................................................................................... 221 Planmatige-gezondheidsvoorlichting ............................................................................... 222 Gedragsverandering ........................................................................................................... 225 Overgewicht-en-diabetes .................................................................................................. 230 Succesvolle-leefstijlinterventies ........................................................................................ 234 Verdiepingsstof---Motiverende-gespreksvoering ............................................................. 242 Verdiepingsstof---Stages-of-change ................................................................................. 243 Verdiepingsstof---Groninger-Actief-Leven-Model-(GALM) ............................................... 244 Begrippen ........................................................................................................................... 246

Thema 9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7 9.8

Opstellen-en-uitvoeren-van-een-SB-programma ....................................................... 248 Casus ................................................................................................................................... 249 Projectmanagement .......................................................................................................... 250 Opstellen-en-uitvoeren-van-een-SB-programma ............................................................ 253 Voorbeelden-van-buurtplannen ....................................................................................... 258 Verdiepingsstof---Leefstijlinterventie-DOET-en-BAS ....................................................... 264 Verdiepingsstof---Vitaal-ouder-worden-door-bewegen-2024 ......................................... 265 Verdiepingsstof---In-het-kaart-brengen-van-je-omgeving. ............................................. 265 Begrippen ........................................................................................................................... 266

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 5.9 5.10 5.11

SB-programma’s-binnen-het-bewegingsonderwijs ................................................... 268 Casus ................................................................................................................................... 270 De-buurtsportcoach-binnen-het-bewegingsonderwijs ................................................... 270 Planning-binnen-het-onderwijs ........................................................................................ 273 Functies-van-planning-en-soorten-planning ................................................................... 276 Methoden-binnen-het-bewegingsonderwijs .................................................................... 284 Verdiepingsstof---Kerndoelen-en-TULE ............................................................................ 296 Verdiepingsstof---Lekker-fit! .............................................................................................. 296 Begrippen ........................................................................................................................... 297

Thema 11 11.1 11.2 11.3 11.4 11.5 11.6 11.7 11.8 11.9 11.10

Toetsen-van-de-voortgang-binnen-het-onderwijs ..................................................... 298 Casus ................................................................................................................................... 299 Bewegingsdiagnostische-methoden ................................................................................. 300 Leerlingvolgsystemen ........................................................................................................ 313 Passend-onderwijs,-diversiteit-en-bewegingsonderwijs ................................................. 320 Motorische-remedial-teaching .......................................................................................... 324 Verdiepingsstof---Validiteit-en-betrouwbaarheid ............................................................ 333 Verdiepingsstof---HMKTK ................................................................................................... 333 Verdiepingsstof---Bepalen-buikomvang ........................................................................... 333 Verdiepingsstof---Belangrijke-ontwikkelingslijnen .......................................................... 334 Begrippen ........................................................................................................................... 335

Thema 12 12.1 12.2 12.3 12.4 12.5 12.6 12.7 12.8 12.9 12.10 12.11

Werken-met-vrijwilligers ................................................................................................ 336 Casus ................................................................................................................................... 337 Vrijwilligersbeleid ............................................................................................................... 338 Werven-en-plaatsen-van-vrijwilligers ............................................................................... 342 Behoud-van-vrijwilligers .................................................................................................... 347 Afspraken-en-regelingen ................................................................................................... 354 Verdiepingsstof---Methode-van-de-zes-B’s ...................................................................... 358 Verdiepingsstof---Stappen-beleidsplan ............................................................................ 359 Verdiepingsstof---Checklist-vrijwilligersbeleid ................................................................. 359 Verdiepingsstof---10-tips-voor-het-werven-van-vrijwilligers-in-de-sport ...................... 359 Verdiepingsstof---Werven-van-vrijwilligers-en-social-media .......................................... 360 Begrippen ........................................................................................................................... 361

Thema 13 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6 13.7 13.8 13.9

Leidinggeven-en-verbinden ........................................................................................... 362 Casus ................................................................................................................................... 363 Begripsbepaling-en-opvattingen-leiderschap ................................................................. 363 Leiderschap-en-mensvisie ................................................................................................. 365 Leiderschap-en-organisatiecultuur ................................................................................... 367 Leiderschap-en-leiderschapsstijlen .................................................................................. 371 Kenmerken-van-effectief-leiderschap .............................................................................. 374 De-buurtsportcoach-als-verbinder ................................................................................... 378 Verdiepingsstof---Normatieve-theorieën-over-leidinggeven .......................................... 382 Begrippen ........................................................................................................................... 384

Thema 14 14.1 14.2 14.3 14.4 14.5 14.6 14.7 14.8 14.9

Sport,-bewegingscultuur-en-vakconcepten ................................................................ 386 Casus ................................................................................................................................... 387 Sport--en-bewegingscultuur ............................................................................................. 388 Het-vierveldenmodel ......................................................................................................... 392 Veranderingen-binnen-de-Nederlandse-sport--en-bewegingscultuur ........................... 398 Visies-op-bewegen ............................................................................................................. 401 Vakconcepten ..................................................................................................................... 408 Verdiepingsstof---Urban-sports ......................................................................................... 417 Verdiepingsstof---sport--en-beweegmotieven-per-levensfase ....................................... 418 Verdiepingsstof---De-(sport)wereld-is-in-beweging ........................................................ 418

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 10 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 10.8

Verdiepingsstof---Functies-van-een-vakconcept ............................................................. 419 Verdiepingsstof---Gezondheid-volgens-Machteld-Huber ................................................ 419 Begrippen ........................................................................................................................... 420

Thema 15 15.1 15.2 15.3 15.4 15.5 15.6 15.7 15.8 15.9 15.10 15.11

Veilig-sportklimaat .......................................................................................................... 422 Casus ................................................................................................................................... 423 Sociaal-en-fysiek-veilig-sportklimaat ............................................................................... 425 Gedragscode-buurtsportcoach ......................................................................................... 432 Integriteit ............................................................................................................................ 436 Inclusief-sporten ................................................................................................................ 447 Verdiepingsstof---De-fysieke-veiligheid ............................................................................ 456 Verdiepingsstof---Gedragscode-sporters .......................................................................... 456 Verdiepingsstof---Onderzoeksrapport-seksuele-intimidatie-en-misbruik-in-de-sport .. 458 Verdiepingsstof---Positieve-sportcultuur ......................................................................... 458 Verdiepingsstof---Spurd ..................................................................................................... 460 Begrippen ........................................................................................................................... 461

Thema 16 16.1 16.2 16.3 16.4 16.5 16.6 16.7 16.8

16.12 16.13

Doelgroepen-binnen-het-buurtsportwerk ................................................................... 462 Casus ................................................................................................................................... 464 Kinderen-en-jeugdigen ...................................................................................................... 466 Ouderen .............................................................................................................................. 476 Mensen-met-een-beperking .............................................................................................. 483 Mensen-met-een-chronische-aandoening ....................................................................... 489 Mensen-met-een-lage-sociaal-economische-status ........................................................ 493 Verdiepingsstof---Belangrijkste-drempels-en-belemmeringen-(jeugdigen) .................. 498 Verdiepingsstof---Spierversterkende-oefeningen,-botversterkende-oefeningen-enbalansoefeningen-voor-ouderen ...................................................................................... 499 Verdiepingsstof---Motieven-sportdeelname-en-belemmeringen-om-te-sporten(ouderen) ............................................................................................................................ 499 Verdiepingsstof---Motieven-sportdeelname-en-belemmeringen-om-te-sporten ......... 500 Verdiepingsstof---Motieven-sportdeelname-en-belemmeringen-voor-sportdeelname-vanmensen-met-een-verstandelijke-beperking ..................................................................... 501 Verdiepingsstof---Hoe-kunnen-we-meer-mensen-uit-deze-groep-laten-bewegen? ...... 502 Begrippen ........................................................................................................................... 502

Thema 17 17.1 17.2 17.3 17.4 17.5 17.6 17.7 17.8 17.9 17.10 17.11 17.12 17.13 17.14 17.15

Mensen-met-een-beperking ........................................................................................... 504 Casus ................................................................................................................................... 505 Chronische-aandoeningen ................................................................................................ 506 Motorische-beperkingen .................................................................................................... 522 Zintuiglijke-beperkingen ................................................................................................... 525 Verstandelijke-beperking ................................................................................................... 531 Verdiepingsstof---Oorzaken-overgewicht ......................................................................... 537 Verdiepingsstof---Complicaties-van-diabetes .................................................................. 538 Verdiepingsstof---Sportadvies-diabetes ........................................................................... 538 Verdiepingsstof---Sportadvies-longaandoening .............................................................. 538 Verdiepingsstof---Tips-voor-sporten-met-mensen-met-epilepsie .................................. 539 Verdiepingsstof---Beweegtips-amputatie ......................................................................... 539 Verdiepingsstof---Uitvalsverschijnselen-dwarslaesie ...................................................... 540 Verdiepingsstof---Beweegtips-dwarslaesie ...................................................................... 540 Verdiepingsstof---Tips-met-betrekking-tot-de-omgang .................................................. 541 Begrippen ........................................................................................................................... 541

Thema 18 18.1 18.2 18.3

Kinderen-met-gedrags--en-leerproblemen .................................................................. 542 Casus ................................................................................................................................... 544 Autismespectrumstoornis ................................................................................................. 545 Gedragsproblemen ............................................................................................................ 556

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

14.10 14.11 14.12

16.9

16.10 16.11

Leerproblemen ................................................................................................................... 565 Coördinatieproblemen ...................................................................................................... 567 Hoogsensitieve-kinderen ................................................................................................... 571 Verdiepingsstof---Criteria-autismespectrumstoornis-volgens-DSM-5 ............................ 574 Verdiepingsstof---Tips-voor-de-praktijk ........................................................................... 575 Verdiepingsstof---De-criteria-voor-de-aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis-volgensDSM-5 .................................................................................................................................. 575 Verdiepingsstof---ADHD-en-medicijngebruik ................................................................... 576 Begrippen ........................................................................................................................... 578

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

18.4 18.5 18.6 18.7 18.8 18.9

Index .................................................................................................................................. 579

18.10 18.11

VOORWOORD

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Angerenstein Sport & Bewegen is een complete serie leermiddelen voor het Kwalificatiedossier Sport en Bewegen 2023. Angerenstein Sport & Bewegen bestaat uit boeken met theorie en opdrachten, een digitaal platform waarin de theorie, opdrachten en verdiepingsstof te vinden is en digitale opdrachten. Dit boek is een van de producten voor de profieltaken van het Kwalificatiedossier Sport en Bewegen op mbo-niveau 4. In het volgende schema staat de opbouw van de methode. Niveau 4 Profielen

Buurtsportcoach

Bewegingsagoog Leefstijlcoach

Trainer-coach/Instructeur

Niveau 3 en 4 Basiskerntaken

Sport- en bewegingsleider • DIDACTIEK van een les of training (kerntaak 1) • BEGELEIDEN van een les of training (kerntaak 1) • TRAININGSKUNDE van een les of training (kerntaak 1) • ORGANISEREN van een evenement (kerntaak 2).

Koppeling kwalificatiedossier 2023 Elk thema heeft een koppeling met een of meerdere werkprocessen van het kwalificatiedossier. Hieronder tref je per thema aan met welk(e) werkproces(sen) deze is gekoppeld:

Koppelingsschema plaatsen als afbeelding in kleuren van de flexibele pipeline S&B. Graag boven P2-K1-W1 de tekst ’Profieldeel’. Locatie T-schijf: T:\Beheer\Angerenstein Sport en Bewegen\Sport\03. Content\65521 Buurtsportcoach\04. Acceptatie

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De opbouw van de thema’s Ieder product bevat thema’s die de sporten bewegingsleider in opleiding gedurende zijn of haar opleiding veelvuldig zal raadplegen. Deze thema’s bestaan uit: • leerdoelen • theorie (+ online verdiepingsstof) • casuïstiek • (digitale) verwerkingsopdrachten • digitale toetsen. Leerdoelen Aan het begin van elk thema worden de leerdoelen en de relatie met het werkproces geformuleerd. De leerdoelen zijn afgeleid van de vakkennis en vaardigheden en van de gedragscriteria uit het kwalificatiedossier.

Theorie De thema’s bevatten de informatie die relevant is voor de sporten bewegingsleider in opleiding. De theorie wordt verlevendigd met voorbeelden uit het SB-werkveld. Belangrijke begrippen worden uitgelegd in de tekst en zijn uitgelicht. Aanvullende informatie vind je in de verdiepingsstof die beschikbaar is op www.boomdl.nl. Casus De casus bestaat meestal uit een situatie waar een sporten bewegingsleider tegenaan kan lopen in beroepspraktijk. Aan de hand van een aantal kennis- en vaardigheidsopdrachten probeer je te bedenken wat je het best in deze situatie zou kunnen doen. Digitale leeromgeving Daarnaast zijn de onderdelen van Angerenstein Sport & Bewegen ook beschikbaar via www.boomdl.nl. Het gaat om de volgende onderdelen: • (extra) verwerkingsopdrachten • filmmateriaal • stappenplannen • toetsen • verdieping. Voordat je de digitale leeromgeving kunt gebruiken, moet je je licentie activeren: • Overleg met je docent welk type account je gebruikt. • Ga naar www.boomberoepsonderwijs.nl/licentie. • Bekijk de instructiefilm of lees het stappenplan. • Volg de stappen. Daarna kun je aan de slag!

Verwerkingsopdrachten Bij iedere paragraaf van een thema hoort een aantal verwerkingsopdrachten. Deze opdrachten helpen je de informatie uit de theorie te verwerken. Doordat je actief met de informatie aan de slag gaat, onthoud je de informatie beter.

Je kunt zelf kiezen of je de opdrachten alleen maakt of met een groepje. Ook is het mogelijk om de opdrachten eerst alleen te maken en daarna met een groepje medestudenten. Bij sommige opdrachten, zoals de woordspin, werk je in een groepje. Je kunt zelf kiezen welke opdrachten je maakt. Soms zit er voor een deel overlap in de opdrachten. De opdrachten worden langzaam maar zeker moeilijker. Bij de eerste opdrachten ligt het accent op kennis, bij de laatste opdrachten gaat het meer om het begrijpen en toepassen. De laatste opdracht van elk thema is een reflectieopdracht, waarbij je terugkijkt naar de leerdoelen van het thema.

Verwijzingen Bij sommige verwerkingsopdrachten of theorie staat een verwijzing naar Boom digitaal. Daar vind je dan de bron (bijvoorbeeld een filmpje, afbeelding of website) die je nodig hebt bij het maken van de opdracht.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Digitale toetsen Bij ieder thema kun je een nulmeting doen waarmee je kunt laten zien wat je al kent en kunt. Je weet dan bijvoorbeeld aan welke onderwerpen je nog extra aandacht moet besteden. Zodra je een thema hebt afgerond, kun je een eindtoets maken. Daarmee laat je zien wat je hebt geleerd. Beide toetsen bevatten vragen over alle leerdoelen van het thema.

Veel plezier en succes met het werken met Angerenstein Sport & Bewegen!

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 1 DE BUURTSPORTCOACH Inhoud thema • De buurtsportcoach • Het werkveld van de buurtsportcoach • Kwaliteiten van de buurtsportcoach • Verdiepingsstof • Begrippen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De buurtsportcoach werkt in het brede werkveld van sport, welzijn, kinderopvang en onderwijs. Het kan zijn dat je in meerdere sectoren werkzaam bent. De buurtsportcoach biedt SB-programma’s aan om uiteenlopende maatschappelijke doelen te bereiken. Je werkt meestal met meerdere partners samen om deze activiteiten en programma’s te ontwikkelen en uit te voeren. Deze partners zijn niet meer beperkt tot wat voorheen de BOS-driehoek werd genoemd. Er wordt volop samengewerkt met zorginstellingen, welzijnsorganisaties en commerciële sportaanbieders. Tijdens de opleiding tot buurtsportcoach leer je alles over de sociaal-maatschappelijke betekenis van sport. Je kunt er dus veel kanten mee uit. Je kunt met verschillende doelgroepen op diverse werkplekken aan de slag. De werkzaamheden van de buurtsportcoach zijn gericht op het stimuleren van mensen in de buurt om te gaan en blijven bewegen. Het gezondheidsperspectief neemt een steeds belangrijkere plaats in. Dit thema besteedt aandacht aan de functie, de taken, het werkveld en de kwaliteiten van de buurtsportcoach. Relatie met werkproces Het thema ‘De buurtsportcoach’ heeft vooral te maken met werkprocessen: • P2-K1-W2: Stelt een SB-programma op • P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen • • • •

Je kunt een typering geven van het beroep van buurtsportcoach en de belangrijkste werkzaamheden omschrijven. Je kunt het werkveld van de buurtsportcoach beschrijven. Je kunt de belangrijkste kwaliteiten van de buurtsportcoach beschrijven. Je kunt de doelgroepen beschrijven waarmee de buurtsportcoach werkt.

1.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Buurtsportcoach die ons team komt versterken

Sportservice Rhenen is hét loket voor de sport in de gemeente Rhenen. De taken van Sportservice Rhenen zijn sportservice, sportpromotie en sportontwikkeling. Dit alles met als doel om meer inwoners van Rhenen te laten sporten. Sportservice Rhenen is per 1 augustus op zoek naar een buurtsportcoach die ons team komt versterken. Team Rhenen bestaat uit drie parttime buurtsportcoaches die allen werken binnen de combinatie buurt, onderwijs en sport(vereniging). Binnen dit team heeft elke buurtsportcoach zijn/haar eigen expertise en werkgebied. We zetten sport in als doel en als middel om zo een bijdrage te leveren aan verschillende maatschappelijke doelen in de gemeente, zoals sportparticipatie, gezonde leefstijl en het verbeteren van de leefbaarheid in de wijk. Het werk is projectmatig en afwisselend, zonder dat je direct aan partners bent gekoppeld. • De doelgebieden van deze vacature liggen met name bij het inzetten van sport als doel en middel voor jeugd & jongeren in de wijk, en 55-plussers. • Je gaat wijkgericht werken waarbij je op het snijvlak sport, buurt, jeugd, jongeren en opbouwwerk werkzaam bent. Doel is hierbij om wijkbewoners die weinig bewegen of sporten in beweging te krijgen en elkaar te laten ontmoeten.

• •

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

• •

vormgeven en onderhouden van een netwerk binnen het samenwerkingsverband school, vereniging, wijk/dorp Ontwikkelen en organiseren van activiteiten waarbij ouders/verzorgers op een actieve manier betrokken worden bij de sporten beweegactiviteiten. het (verder) opzetten van de Sportbieb Sam in Rhenen, Elst en Achterberg voor jeugd t/m 12 jaar Het organiseren van activiteiten om 55-plussers in beweging te brengen en houden en door te verwijzen naar huidig sportaanbod bij de diverse sporten beweegaanbieders in de gemeente Rhenen. bevorderen en behouden van plezier in bewegen en een gezonde leefstijl bij diverse doelgroepen van 0 tot en met 100+ jaar signaleren van kansen en ontwikkelingen in de sport, deze inzetten en overdragen aan andere buurtsportcoaches en netwerkpartners mbo+ of hbo werken denkniveau in verschillende situaties in de wijk een sport/spelactiviteit kunnen opzetten, organiseren en begeleiden zelfstandig actie kunnen ondernemen en beslissingen kunnen nemen, maar ook goed kunnen samenwerken goede communicatieve en netwerkvaardigheden projectmatig kunnen werken en coördinerende capaciteiten Werkervaring op het gebied van wijken/of 55+-sport is een pre bereid om wanneer nodig in avonduren en weekenden te werken in het bezit van rijbewijs B in het bezit van een geldig EHBO-diploma (of bereid zijn dit te halen) een parttimefunctie (24 uur) in een jonge organisatie die volop in beweging en ontwikkeling is een afwisselende baan met volop mogelijkheden voor eigen inbreng en initiatief werken binnen een jong team van enthousiaste buurtsportcoaches tijdelijke functie, met bij goed functioneren uitzicht op vast salariëring en arbeidsvoorwaarden conform cao Sport.

• • • • • • • • • • • • • • • •

Is deze vacature jou op het lijf geschreven, maar heb je nog wat vragen? Neem dan contact op met onze teamleider buurtsportcoaches.

Kennisvragen a. Wat versta jij onder ‘buurtsportcoach’? b. Waarom wordt er gesproken over een buurtsportcoach en niet over een sportbuurtcoach? c. Wat is de functie van een loket voor de sport? Welke informatie kun je daar krijgen? d. Wat wordt er bedoeld met maatschappelijke doelen? Geef een paar voorbeelden van dergelijke doelen. e. Wat wordt er verstaan onder projectmatig werken? f. Op welke doelgroepen richt het werk van de buurtsportcoach zich vooral? g. Op welke manier kun je wijkbewoners die weinig bewegen actiever krijgen? h. Wat zijn netwerkvaardigheden? Waarom zijn die belangrijk voor een buurtsportcoach?

1.2 De buurtsportcoach

Versporting van de samenleving Sport en bewegen is een steeds belangrijker middel geworden binnen onze samenleving om allerlei doelstellingen te realiseren. Er wordt dan ook gesproken over de versporting van de samenleving. Niet alleen is de afgelopen jaren de belangstelling voor sport in relatie tot de gezondheid toegenomen, maar ook sociaal-maatschappelijke doelstellingen zijn steeds belangrijker geworden.

Om deze doelstellingen te realiseren is er een belangrijke rol weggelegd voor de buurt en voor de buurtsportcoach. De overheid wil graag zo veel mogelijk mensen aan het sporten en bewegen krijgen. De buurt speelt hierbij een centrale rol. Om dit duidelijk te maken wordt gesproken over de buurtsportcoach

Thema 1 De buurtsportcoach

en niet over de sportbuurtcoach. Op lokaal niveau, het niveau van de buurt, probeert men mensen enthousiast te maken voor sport en bewegen. Het gaat om de buurt en daarbij vormt sport een heel belangrijk middel, vandaar: buurtsportcoach.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een van de speerpunten van het sportbeleid is gericht op het beweegvriendelijk inrichten van de omgeving. Hiervoor wordt de term ‘beweegvriendelijke omgeving’ gebruikt. Bij deze inrichting speelt de buurtsportcoach een belangrijke rol. Het begrip ‘inclusief’ speelt hierbij ook een belangrijke rol. Dat betekent dat het aantrekkelijk moet zijn voor iedereen en niemand buitengesloten wordt, ongeacht zijn achtergrond. Later wordt nog teruggekomen op inclusief sporten en bewegen. Ook hierbij speelt de buurtsportcoach een sleutelrol.

Beweegvriendelijke Omgeving

Een beweegvriendelijke omgeving is een inclusieve leefomgeving die mensen faciliteert, stimuleert en uitdaagt om te bewegen, spelen, sporten en ontmoeten. Zo’n omgeving ontstaat niet vanzelf. Hoe zorg je ervoor dat je de openbare buitenruimte zo uitnodigend, veilig en toegankelijk mogelijk inricht? Hier vind je tips, praktijkvoorbeelden, inspiratie en handvatten.

Faciliteren, stimuleren en uitdagen Voldoende bewegen draagt bij aan een goede lichamelijke en geestelijke gezondheid. De directe leefomgeving speelt hierin een belangrijke rol. Als je in een slecht verlichte wijk woont, nodigt dat niet uit tot een rondje hardlopen na het werk. Of als je beperkt bent en nauwelijks veilige routepaden tot je beschikking hebt, ga je niet met een vertrouwd gevoel de deur uit. En een speeltoestel op een afgelegen plek zet ook geen zoden aan de dijk. Hoe maakt een beweegvriendelijke omgeving het verschil? Bekijk het filmpje ‘Wat is een beweegvriendelijke omgeving?’.

Bron: www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/themas/beweegvriendelijke-omgeving/.

De overheid is heel ambitieus als het gaat om het gebruik van sport en bewegen als middel. Ook in de meest recente sportnota Hoofdlijnen Sportakkoord II Sport versterkt wil zij de maatschappelijke waarde van sport vergroten. De buurtsportcoach speelt hierbij een centrale rol. In deze nota wordt aangegeven dat de meerderheid van de ruim 6.000 buurtsportcoaches die Nederland telt, invulling geeft aan de uitvoering van lokale sportakkoorden. Ze betrekken hier zo veel mogelijk lokale sportaanbieders bij.

Het beroep van buurtsportcoach wordt in de praktijk verschillend ingevuld. De buurtsportcoach vervult verschillende rollen en functioneert op uiteenlopende niveaus (mbo, hbo). De buurtsportcoach werkt samen met tal van domeinen (onderwijs, sport, welzijn, zorg) en houdt zich met vrijwel alle doelgroepen bezig (‘van nul tot honderd’). Dit heeft geleid tot het onderscheiden van een aantal profielen. In de Brede Regeling Combinatiefuncties (2023-2026) wordt gesproken over zes profielen die lokaal gehanteerd kunnen worden om de doelen te behalen. Deze profielen zijn: • Buurtsportcoach • Cultuurcoach • Combinatiefunctionaris Onderwijs • Clubkadercoach • Beweegcoach • Coördinator Sport en Preventie.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De buurtsportcoach wordt gezien als de spin in de wijk en zorgt voor de verbinding met andere domeinen en brengt mensen aan het sporten en bewegen in de buurt. Ook binnen dit beroep is differentiatie ontstaan. Er worden momenteel vier varianten onderscheiden: • Buurtsportcoach A (junior) • Buurtsportcoach B (medior) • Buurtsportcoach C (senior) • Buurtsportcoach D (coördinator en/of beleidsontwikkelaar). In de praktijk zie je dat bij grotere organisaties met meer buurtsportcoaches differentiatie ontstaat naar doelgroepen (mensen met een beperking, ouderen) of aandachtsgebieden (gezondheid, inclusie, veilig sportklimaat). Bekijk op de website ‘Raamwerk buurtsportcoach’.

Aanpassing in de Brede Regeling Combinatiefuncties Een van de belangrijkste wijzigingen in 2023 is dat de Brede Regeling Combinatiefuncties (BRC) is ondergebracht onder de Brede Specifieke Uitkering (SPUK). De Brede SPUK is gericht op gezondheid, sporten beweegstimulering, cultuurparticipatie en het versterken van de sociale basis. De SPUK bestaat uit drie hoofdthema’s: 1. sport, bewegen en cultuur 2. gezondheid en sociale basis 3. ondersteunende onderdelen. Daaronder vallen vijftien onderdelen, waaronder het lokaal sportakkoord en de BRC. De nieuwe regeling loopt van 2023 tot en met 2026. In deze BRC is ruimte voor de eerdergenoemde zes profielen (www.allesoversport.nl/thema/beleid/alles-over-de-buurtsportcoachregeling/).

Verschillende benamingen Naast de term buurtsportcoach kom je ook nog steeds de naam van combinatiefunctionaris tegen. Benamingen die ook gebruikt worden zijn beweegcoach, beweegmakelaar, beweegconsulent en talentcoach. Soms wordt er onderscheid gemaakt tussen een combinatiefunctionaris en een buurtsportcoach. Een combinatiefunctionaris is werkzaam binnen minimaal twee sectoren, maar hoeft zich niet met sport bezig te houden. Het kan bijvoorbeeld ook om cultuur gaan. Een buurtsportcoach wordt dan gezien als een combinatiefunctionaris met een bijzondere opdracht, namelijk het organiseren van een sporten beweegaanbod in de buurt en het maken van een verbinding tussen sporten beweegaanbieders en andere sectoren (zorg, welzijn, kinderopvang, onderwijs).

De buurtsportcoach bestaat niet ... Hoe kunnen we hem beter maken?

Wie zich begeeft in de wereld van de buurtsportcoaches komt er al snel achter dat de buurtsportcoach niet bestaat. In de ene gemeente heet hij of zij combinatiefunctionaris, in een andere beweegcoach. Weer ergens anders werkt de buurtsportcoach met jongeren en noemen ze hem liever talentcoach. Voor wie het niveau omhoog wil schroeven, is dat een lastig gegeven.

Bron: www.kennisbanksportenbewegen.nl/.

Het profiel van de buurtsportcoach Het werkveld van sport en bewegen is heel breed en kent dan ook veel verschillende sportbegeleiders, sportleiders en sporten bewegingscoördinatoren. Voor de toekomstige buurtsportcoach is het belangrijk om te weten wat nu de belangrijkste werkzaamheden van dit beroep zijn. Om hier een goed beeld van te geven, worden drie aspecten van het beroep besproken: 1. typering van het beroep

Thema 1 De buurtsportcoach

2. 3.

belangrijkste beroepssituaties belangrijkste taken.

Bekijk de filmpjes ‘Praktijkleren: Buurtsportcoach’ en ‘Buurtsportcoach: Kijk mee met oud-student Daniel hoe zijn baan er uit ziet’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

1. Typering van het beroep Voor de beschrijving wordt aangesloten bij hoe dit beroep aan de orde komt in het Kwalificatiedossier Sport en Bewegen.

De buurtsportcoach werkt vanuit een organisatie in het brede werkveld sport, welzijn, kinderopvang en onderwijs. Hij/zij is werkzaam bij bijvoorbeeld een welzijnscentrum, kinderopvangorganisatie, sportvereniging, een onderwijsinstelling of een gemeentelijke instelling. De buurtsportcoach heeft vaak een rol als verbinder. De werkzaamheden van de beginnende beroepsbeoefenaar zijn erop gericht om partijen samen te brengen voor het opzetten en uitvoeren van programma’s en projecten met een maatschappelijk doel. Dit vraagt van de buurtsportcoach dat hij flexibel is en beschikt over beïnvloedingsen doorzettingsvermogen om draagvlak te creëren en te behouden. Taken en bevoegdheden zijn niet altijd scherp afgebakend, waardoor het belangrijk is dat hij op kan komen voor zijn belangen en grenzen kan aangeven. De buurtsportcoach werkt aan het opstellen, uitvoeren en coördineren van sporten beweegprogramma’s en projecten om maatschappelijke doelen te realiseren, zoals: • het vergroten van de maatschappelijke betekenis van sport • het versterken van sociale cohesie in een buurt • het stimuleren van maatschappelijke participatie • het onderhouden en stimuleren van sporten beweegparticipatie • een impuls geven aan het verantwoord bewegen van kinderen en jongeren. Resultaat van het werk is een verantwoord sporten beweegaanbod dat aansluit op de specifieke lokale situatie.

Bekijk de filmpjes ‘RO I Buurtsportcoach Amersfoort’, ‘De buurtsportcoach. Het sportieve samenspel’, ‘Petra ontdekte haar sport via de buurtsportcoach van Jibb Helmond’ en de website ‘Sport en bewegen in de buurt’. 2. Belangrijkste beroepssituaties De buurtsportcoach biedt sporten bewegingsactiviteiten aan in het brede werkveld van onderwijs, kinderopvang, buurt, welzijn, sport en zorg. Het doel is het realiseren van maatschappelijke doelstellingen, waarbij sport en bewegen het belangrijkste middel is. Met uiteenlopende partners zet hij projecten op binnen bijvoorbeeld het onderwijs of in de buurt.

Bij het onderwijs kan gedacht worden aan kennismakingsactiviteiten om bijvoorbeeld kinderen uit achterstandswijken te stimuleren zich aan te sluiten bij een sportaanbieder. Met welzijns- en zorgorganisaties levert de buurtsportcoach een bijdrage aan het zo lang mogelijk zelfstandig thuis laten wonen van ouderen, door een gericht bewegingsaanbod en het voorkomen van eenzaamheid. Binnen het uitoefenen van zijn beroep richt hij zich vooral op groepen die een achterstand hebben voor wat betreft de sportparticipatie.

De buurtsportcoach voert de werkzaamheden zelfstandig uit. Hij/zij werkt samen met collega’s en betrokkenen bij organisaties uit het netwerk bij het opstellen en uitvoeren van SB-programma’s en kan een deel van de uitvoerende taken onder zijn verantwoordelijkheid laten uitvoeren door een collega of vrijwilliger. De buurtsportcoach blijft verantwoordelijk voor de eigen taken. Bij bijzonderheden kan men terugvallen op de leidinggevende.

3. Belangrijkste taken Als je kijkt naar het Kwalificatiedossier Sport en Bewegen dan heeft de buurtsportcoach twee belangrijke taken:

1. 2.

aanbieden van een SB-programma in samenwerking met andere organisaties coördineren van SB-(deel)projecten.

Deze twee taken worden vervolgens opgedeeld in wat kleinere taken.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

1. aanbieden van een SB-programma in samenwerking met andere organisaties • onderzoekt mogelijkheden voor een SB-programma • stelt een SB-programma op • voert een SB-programma uit • otetst de voortgang van het SB-programma. 2. coördineren van SB-(deel)projecten • stelt een projectplan op voor een SB-(deel)project • coördineert het SB-(deel)project • monitort de uitvoering van het SB-(deel)project.

Advertentie buurtsportcoach

De buurtsportcoach sport en bewegen is een van de buurtsportcoaches die Sport Fryslân in opdracht van de gemeente Ameland aanstelt. De buurtsportcoach gaat actief aan de slag met de uitvoering van taken voor zowel de gemeente als voor Fysiotherapie Ameland en wordt aangestuurd door een beleidsmedewerker van de gemeente Ameland. De gemeente wil met de inzet van de buurtsportcoach bereiken dat meer mensen sporten en bewegen in de buurt, dat uitvoering gegeven wordt aan sporten beweegprojecten en dat er verbindingen worden gelegd tussen sport en bewegen en andere sectoren zoals welzijn, zorg, toerisme en bedrijfsleven. Voor de uitvoering zoeken we een buurtsportcoach sport en bewegen. Taken voor gemeente (50%): • Opzetten en uitvoeren van sportstimuleringsprojecten en -activiteiten aan groepen en individuele Amelanders met focus op jeugd en minder- of niet-actieven, zoals bijv. ouderen of mensen met een handicap. • Mede uitvoering geven aan project JOGG (Jongeren Op Gezond Gewicht). • Verbinden van sport en bewegen met sectoren als welzijn, zorg, toerisme en bedrijfsleven. • Ondersteunen bij het ontwikkelen en opzetten van Sportservice Ameland. Dit is een coördinatiepunt sport en bewegen met loketfunctie voor informatieverstrekking. • Bijdrage leveren aan Sportbundeling Ameland. Dit betekent het onderhouden van constructief overleg tussen gemeente en alle aan sport en bewegen gerelateerde organisaties en instellingen. Taken voor Fysiotherapie Ameland (50%): • Verbinding tussen gezondheidspreventie en sport en bewegen en gezondheidspreventie. • Verbinding tussen sociaal-psychische problematiek en sport en bewegen. • Productontwikkeling voor gezondheid en sport en bewegen in vakanties (relatie tot toerisme). • Uitvoeren van activiteiten voor en begeleiden van sporten/of beweeggroepen, zoals bijv. bewegen voor ouderen, fitkids, hydrotherapie, bewegen op muziek en obesetraining. • Ondersteunen van curatieve en preventieve programma’s binnen de fysiopraktijk.

Functie-eisen Je hebt een mbo-opleiding sport en bewegen met succes afgerond. Je bent een doener, je bent initiatiefrijk en hebt aantoonbare ervaring in de sport en met het in beweging brengen van (groepen) van mensen. Je bent communicatief en sociaal vaardig en bent in staat verbindingen te leggen. Daarnaast weet je mensen te motiveren en kun je goed samenwerken. Je kunt goed plannen en organiseren alsmede een netwerk opbouwen én onderhouden. Je bent flexibel inzetbaar en bent bij voorkeur woonachtig op Ameland. Bron: www.ameland.nl/ameland-actueel.nl.

Thema 1 De buurtsportcoach

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een buurtsportcoach organiseert en (bege)leidt sportprojecten en SB-programma’s om maatschappelijke doelen te bereiken. In een groot aantal gevallen is de buurtsportcoach de schakel tussen de maker van de sportplannen én de sportleiders voor de groepen. Het kan echter ook voorkomen dat de buurtsportcoach meer op de stoel van de beleidsmaker zit en vooral betrokken is bij het ontwikkelen van de plannen. Daarnaast gebeurt het ook dat men juist wat meer uitvoerend bezig is en zelf een deel van het SB-programma aanbiedt. De SB-programma’s zijn heel divers. Het kan gaan om een koersbalactiviteit voor ouderen in het buurthuis, naschoolse sport in de gemeentelijke sporthal voor kinderen uit achterstandswijken of een leefstijlprogramma voor kinderen met obesitas.

Sport en bewegen in de buurt (2022)

Steeds meer Nederlanders geven aan dat het sporten beweegaanbod in de buurt bedoeld is voor specifieke doelgroepen. Bijvoorbeeld kinderen, ouderen of mensen met een beperking. Zij zien minder vaak sporten beweegactiviteiten die voor alle inwoners van de buurt bedoeld zijn. Dat blijkt uit onderzoek van het Mulier Instituut. Bekendheid met de buurtsportcoach neemt toe Bijna drie op de tien (29%) Nederlanders weten of in de eigen buurt een speciale functionaris actief is die sporten beweegactiviteiten organiseert of stimuleert (ook wel buurtsportcoach genoemd). Dat is meer dan in 2020 (25%) en 2018 (21%). Dat het grootste deel van de Nederlanders (71%) hier niet bekend mee is kan komen doordat buurtsportcoaches zich inzetten voor specifieke doelgroepen of doordat ze niet in iedere buurt van de gemeente actief zijn. Wandelingen en fietstochten populair Het aantal georganiseerde sporten beweegactiviteiten in de buurt neemt sinds 2014 af. De meest voorkomende activiteiten zijn wandelingen (32%) en fietstochten (20%). Ten opzichte van 2020 zijn deze activiteiten het afgelopen jaar iets vaker georganiseerd. Deelnemers aan sporten beweegactiviteiten in de buurt hebben het vaakst meegedaan aan een georganiseerde wandeling (23%) of fietstocht (18%).

Meer aandacht voor doelgroep 55-plussers gewenst 26 procent van de Nederlanders verwacht in de komende jaren deel te nemen aan sporten beweegactiviteiten in de buurt. Onder 55-plussers is dit 18 procent. Dit is een van de doelgroepen waar buurtsportcoaches zich vaker op richten. Het is belangrijk samen met deze doelgroep na te gaan wat voor sporten beweegaanbod aansluit bij hun voorkeuren.

Bron: www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/kennisbank/publicaties/?sport-en-bewegen-in-de-buurt-2022&kb_id=27053.

Bij effectieve sportstimulering gaat het om samenwerking. De succeskansen zijn groter als sportstimulering op lokaal niveau gebeurt en als er met uiteenlopende organisaties wordt samengewerkt. Om die samenwerking van de grond te krijgen is de buurtsportcoach heel belangrijk. Deze kijkt verder dan één organisatie. Soms werkt hij ook voor meerdere organisaties, dan heeft hij een duale aanstelling. Raamwerk buurtsportcoach Er is een raamwerk (https://sportindebuurt.nl/profielen/buurtsportcoach/) opgesteld waarin je de belangrijkste werkzaamheden, vaardigheden en competenties van de verschillende buurtsportcoaches kunt vinden. Zo heeft de buurtsportcoach A een begeleidende rol en is gericht op ondersteunen bij en/of het uitvoeren van activiteiten die in een soortgelijke vorm en inhoud al eerder hebben plaatsgevonden. De drie belangrijkste taakgebieden voor de buurtsportcoach A zijn: • activiteiten organiseren en realiseren

• •

lokale verbindingen tot stand brengen informatie en ondersteuning geven.

Bekijk het filmpje ‘Animatiefilm carrièrepad Buurtsportcoach’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Lees de verdiepingsstof ‘Raamwerk buurtsportcoach’. Buurtsportcoach: beroep in beweging Het beroep van de buurtsportcoach is voortdurend in beweging. Dat heeft enerzijds te maken met dat het nog een vrij jong beroep is dat zich steeds verder ontwikkelt en anderzijds met een samenleving die continue verandert. De buurtsportcoach streeft maatschappelijke doelen na en probeert de leefbaarheid in de wijk met sport en bewegen op peil te houden. Dat betekent je voortdurend afstemt op wat zich in de buurt of wijk afspeelt. Uit recent onderzoek van het Mulier Instituut blijkt dat het aantal buurtsportcoaches en cultuurcoaches gegroeid is tot ruim 6100.

In 2021 namen 348 gemeenten (99%) deel aan de Brede Regeling Combinatiefuncties (BRC), van waaruit buurtsportcoaches en cultuurcoaches worden aangesteld. Er zijn inmiddels 6.169 coaches, goed voor 3.532fte. Dat blijkt uit de Monitor Brede Regeling Combinatiefuncties 2021. 81% van de fte’s wordt ingezet voor de hoofdsector Sport en bewegen, verdeeld over 335 gemeenten. 19 procent wordt ingezet voor de hoofdsector Kunst en cultuur, in 282 gemeenten.

Door het werk van de buurtsportcoaches worden verschillende doelgroepen bereikt. De buurtsportcoaches en cultuurcoaches hebben als doel om Nederlanders te motiveren een leven lang te sporten, te bewegen en culturele activiteiten te beoefenen. Ze worden vooral ingezet op de doelgroepen kinderen (94%), jongeren (85%), ouderen (81%) en personen met een beperking (78%). Bij cultuurcoaches wordt vaker dan bij buurtsportcoaches niet ingezet op een specifieke doelgroep. De meeste buurtsportcoaches zijn in loondienst. Op 1 september 2021 was 96% van de coaches in (loon)dienst. De meesten daarvan zijn aangesteld bij niet-commerciële organisaties in de sectoren sport, welzijn en cultuur of bij de gemeente of het gemeentelijke sportbedrijf. De cao Sport wordt het meest gehanteerd. 4% van de functionarissen werkt niet in loondienst, maar wordt ingehuurd als zzp’er.

Buurtsportacademies Nederland kent verdeeld over het land verschillende buurtsportacademies. Deze bieden een uitgebreid scholingsaanbod aan. Er wordt hierbij ingespeeld op de vragen vanuit de regio. Zo is er de buurtsportacademie Oost-Nederland die zich richt op bijscholing aan de buurtsportcoaches in Gelderland, Overijssel en Flevoland.

Wie zijn wij?

Via www.buurtsportcoachacademieoost.nl kom je terecht op een platform met kwalitatief goed (bij)scholingsaanbod voor buurtsportcoaches in Oost Nederland. Om de kwaliteit van ons scholingsaanbod te waarborgen werken we actief samen met bekende opleiders op het gebied van sporten bewegen, zoals de Hogeschool Arnhem Nijmegen (HAN), Windesheim Calo en, namens alle mbo-opleiders, Landstede en CIOS. Dichtbij en toegankelijk voor iedereen! Bron: www.buurtsportcoachacademieoost.nl.

Thema 1 De buurtsportcoach

Opdracht 2 Woordspin buurtsportcoach a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met het begrip buurtsportcoach te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 3 Wat doet de buurtsportcoach Bekijk het filmpje ‘De buurtsportcoach: Het sportieve samenspel’.

a. Geef een samenvatting van de inhoud van het filmpje. b. Geef een korte omschrijving van het werk van de buurtsportcoach.

Opdracht 4 Doelgroepen van de buurtsportcoach Bekijk het filmpje ‘Annejet Cramer, buurtsportcoach bij SportService Zwolle’. a. Met welke doelgroepen werkt deze buurtsportcoach? b. Met welke organisaties werkt deze buurtsportcoach samen?

Opdracht 5 Profiel buurtsportcoach Deze opdracht kun je het best in een groepje maken.

Bekijk de filmpjes ‘Praktijkleren: Buurtsportcoach’ en ‘Buurtsportcoach: Kijk mee met oud-student Daniel hoe zijn baan er uit ziet’. a. Bespreek met elkaar de inhoud van de filmpjes en geef jullie mening of je vindt dat het profiel van de buurtsportcoach goed omschreven wordt.

Bekijk het filmpje ‘RO I Buurtsportcoach Amersfoort’.

b. Geef vervolgens jullie mening over dit filmpje. Wat zijn de verschillen met de vorige filmpjes?

Opdracht 6 Praktijkvoorbeelden Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Bekijk de website ‘Sport in de buurt - Praktijkvoorbeelden’.

Ga naar de website en maak een keuze uit een van vele praktijkvoorbeelden. Bespreek met elkaar wat de belangrijkste werkzaamheden van de buurtsportcoach zijn en welk maatschappelijk doel nagestreefd wordt.

1.3 Het werkveld van de buurtsportcoach

Aanvankelijk werkte de buurtsportcoach vooral in de buurt, binnen de georganiseerde sport en het onderwijs. Dit werd de BOS-driehoek genoemd. Zoals in de typering van het beroep al naar voren kwam, werkt de buurtsportcoach vanuit een organisatie in het brede werkveld sport, welzijn, kinderopvang en onderwijs. De buurtsportcoach is werkzaam bij bijvoorbeeld een welzijnscentrum, kinderopvangorganisatie, sportvereniging, een onderwijsinstelling of een gemeentelijke instelling. Daarnaast werkt de buurtsportcoach ook samen met zorginstellingen, maatschappelijke organisaties en commerciële (sport)organisaties. Door samenwerking met meerdere partijen kunnen de doelgroepen makkelijker bereikt worden en kan het sportaanbod beter aansluiten bij de vraag of bij andere activiteiten. Ook kunnen op die manier sportactiviteiten makkelijker georganiseerd en gepromoot worden.

Buurtsportcoaches kennen veel maatschappelijke organisaties wel, maar werken er lang niet altijd mee samen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Grote(re) bekendheid betekent niet meer samenwerking Alle buurtsportcoaches die meededen aan het onderzoek, zijn bekend met minstens één maatschappelijke organisatie in de sport. De bekendste zijn de Cruyff Foundation en het Jeugdfonds Sport en Cultuur: 90 procent kent deze organisaties. Toch werkt maar 21 procent ook samen met de Cruyff Foundation. Bij het Jeugdfonds Sport en Cultuur is dat 57 procent. Buurtsportcoach het vaakst als verbinder In de samenwerking met maatschappelijke organisaties in de sport vervult 61 procent van de buurtsportcoaches de rol van verbinder. Zij verbinden de maatschappelijke organisaties in de sport aan andere sectoren zoals de zorg of het onderwijs. Dit komt het vaakst voor in de samenwerking met het Jeugdfonds Sport en Cultuur. 52 procent van de buurtsportcoaches fungeert als begeleider/doorverwijzer. Zij motiveren mensen om te gaan sporten en bewegen bij maatschappelijke organisaties.

Gedeelde visie helpt bij samenwerking De samenwerking tussen buurtsportcoaches en maatschappelijke organisaties in de sport verloopt makkelijk vanwege de gedeelde visie: zo veel mogelijk mensen in beweging krijgen. Brancheorganisatie MOS niet heel bekend Van de respondenten is slechts 29 procent bekend met de brancheorganisatie ‘Maatschappelijke Organisaties in de Sport’ (MOS). Bron: https://mulier-instituut.email-provider.eu/web/gmuvagvypj/oybgvfy75w/v77vi5kcn7/dgwdvisx75.

Organisaties waar de buurtsportcoach mee te maken heeft zijn: • buurtorganisaties (welzijnsorganisaties, buurtraden) • onderwijsorganisaties en kinderopvang (basisscholen, brede scholen, IKC’s, centra voor kinderopvang, scholen voor speciaal onderwijs, voortgezet onderwijs, beroepsonderwijs) • sportorganisaties (sportverenigingen, fitnesscentra, zwembaden, buitensportorganisaties) • zorginstellingen (ziekenhuizen, verpleeg- en verzorgingshuizen, revalidatiecentra, gezondheidscentra, fysiotherapiepraktijken).

Buurtsportcoaches

Verbinding tussen sectoren en partijen Verbindingen leggen tussen verschillende sectoren, dat noemen gemeenten en buurtsportcoaches het vaakst als belangrijkste resultaat van het werk van de buurtsportcoaches. De buurtsportcoaches zetten samenwerkingen op met (en tussen) onder andere sportverenigingen, scholen, zwembaden en fysiotherapeuten.

Bron: www.mulierinstituut.nl/publicaties/26133/buurtsportcoaches/.

Opdracht 7 Het werkveld van de buurtsportcoach a. Geef een omschrijving van het werkveld van de buurtsportcoach. b. Leg uit dat het momenteel niet alleen meer gaat om sportaanbieders uit deze driehoek.

Thema 1 De buurtsportcoach

1.4 Kwaliteiten van de buurtsportcoach Om als buurtsportcoach projecten en SB-programma’s goed te kunnen organiseren en coördineren zijn kennis, vaardigheden en bepaalde persoonlijkheidskenmerken belangrijk.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De belangrijkste kwaliteiten van de buurtsportcoach zijn: • organiseren en coördineren • leidinggeven • samenwerken • netwerken en verbinden • communiceren • kennis van doelgroepen • kennis van SB-programma’s, interventies • kennis van visie beleid • persoonskenmerken.

Organiseren en coördineren Het organiseren en coördineren van projecten en SB-programma’s staat centraal binnen dit beroep. Een groot gedeelte van de werkzaamheden waar de buurtsportcoach mee te maken krijgt, is projectmatig van aard. Zo kan hij een SB-programma ontwikkelen voor inactieve bewoners van een bepaalde buurt, een project vormgeven gericht op het voorkomen van eenzaamheid bij ouderen of een project doen op een school voor speciaal onderwijs gericht het vergroten van de sportparticipatie.

Leidinggeven De rol van de buurtsportcoach in de voorbereiding en bij de uitvoering van activiteiten is die van coördinator. Een coördinator van een activiteit heeft de belangrijke taak om sportleiders, vrijwilligers en andere betrokkenen aan te sturen bij de uitvoering van de activiteit. Samenwerken Als buurtsportcoach moet je goed kunnen samenwerken, zowel met collega’s als met allerlei belangrijke organisaties in de regio. Je werkt meestal in een team van buurtsportcoaches, eventueel aangestuurd door een buurtsportcoach C (senior). Binnen zo’n team heeft elke buurtsportcoach zijn eigen aandachtsgebied en expertise. Dit moet wel met elkaar gedeeld worden. Afstemming en samenwerking is dan ook belangrijk. Daarnaast heb je binnen dit beroep te maken met allerlei relevante partners waarmee je constructief moet kunnen samenwerken. Netwerken en verbinden Een buurtsportcoach werkt samen met allerlei organisaties om gezamenlijk sociaal-maatschappelijke doelstellingen te bereiken. Het is belangrijk dat je met veel organisaties contact opbouwt en onderhoudt. Een uitgebreid netwerk is van groot belang om goed te kunnen functioneren als buurtsportcoach. Je moet veel tijd steken in netwerken en in het verbinden. Bij het verbinden gaat het om het bij elkaar brengen van verschillende organisaties en het zoeken naar op welke punten ze elkaar kunnen versterken. Kennis van welke organisaties op lokaal niveau relevant zijn, is noodzakelijk.

Verbinden

Onze buurtsportcoaches stralen allemaal sport en bewegen uit. Maar daarnaast vinden wij verbinden de belangrijkste competentie, evenals het kunnen motiveren en enthousiasmeren van zowel partners als deelnemers. Bron: www.allesoversport.nl.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Communiceren Communiceren met mensen is een belangrijk onderdeel van je werk. Je krijgt met allerlei mensen te maken als organisator, als coördinator en als leidinggevende. Bij communiceren kun je denken aan je mening geven, conclusies trekken, onderhandelen, een vergadering leiden, een verslag maken en brieven schrijven, maar zeker ook aan stimuleren en aansturen van mensen, feedback geven en krijgen en omgaan met conflicten. Als je goed kunt communiceren, maakt dat je werk als buurtsportcoach eenvoudiger en beter. Kennis van doelgroepen Als buurtsportcoach organiseer je SB-programma’s voor verschillende groepen. Meestal gaat het om groepen die minder dan gemiddeld deelnemen aan sporten bewegingsactiviteiten. Ook kan het gaan om groepen waarbij gezondheidsbedreigende factoren een rol spelen, zoals overgewicht, eenzaamheid en armoede.

Kwetsbare doelgroepen bereikt

Buurtsportcoaches weten allerlei kwetsbare groepen te bereiken, zoals mensen met een beperking, mensen die in armoede leven of mensen met een inactieve leefstijl of overgewicht. Eén buurtsportcoach werkt meestal voor verschillende doelgroepen. Bron: www.mulierinstituut.nl/publicaties/26133/buurtsportcoaches/.

Het kan om verschillende leeftijdsgroepen gaan, zoals jeugd, volwassenen en ouderen, om mensen en groepen met een verschillende culturele en/of religieuze achtergrond en om mensen met een beperking. Een steeds belangrijkere aandachtgroep in de buurt zijn mensen met een zogenoemde lage sociaal-economische status (SES). Mensen die deelnemen aan SB-programma’s, maar ook toeschouwers, hebben verschillende achtergronden en verschillende sportmotieven. Kennis en inzicht in de achtergronden van de verschillende doelgroepen is dan ook heel belangrijk. Kennis van SB-programma’s en interventies Om sociaal-maatschappelijke doelstellingen te realiseren, maak je gebruik van SB-programma’s of interventies. Je hoeft deze interventies meestal niet helemaal zelf te bedenken. De afgelopen jaren is er een enorm aanbod ontwikkeld. Verschillende organisaties, variërend van sportbond, sportvereniging, zorginstelling tot gemeente, proberen met allerlei (SB)-programma’s mensen aan te zetten tot een actieve leefstijl en tot het realiseren van uiteenlopende doelstellingen. Op de website van het Loket Gezond Leven vind je een uitgebreid overzicht van bestaande interventies. Meestal is het wel maatwerk en moet je de bestaande interventie aanpassen aan de lokale situatie.

Kennis van visie en beleid Het is belangrijk om goed op de hoogte te zijn van de visie en het beleid van de overheid op het gebied van sport en bewegen. De activiteiten die je gaat organiseren, hebben verschillende aanleidingen. Sportactiviteiten met als doel aandacht voor gezondheid en actieve leefstijl komen veel voor. Ook kan het zijn dat je activiteiten organiseert voor bepaalde thema’s die in een wijk of buurt spelen, zogenoemde sociale motieven. Achtergronden van gezondheid en actieve leefstijl en kennis van wat er in een buurt of wijk speelt, zijn nodig om zinvolle en succesvolle activiteiten te kunnen organiseren.

Om het beleid te realiseren heeft de overheid programma’s ontwikkeld en worden er subsidies verstrekt om het beleid te realiseren. Door aan te sluiten bij het beleid komen de SB-programma’s waarschijnlijk in aanmerking voor subsidie.

Thema 1 De buurtsportcoach

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Persoonskenmerken Kenmerkend voor een buurtsportcoach is dat hij veel initiatieven neemt, dat hij kan improviseren, dat hij makkelijk in de omgang met anderen is en contacten goed kan onderhouden. Positieve uitstraling en enthousiasme zijn belangrijke eigenschappen. Werken in de sportstimulering met meerdere samenwerkingspartners vraagt een flinke portie flexibiliteit en doorzettingsvermogen.

Onderzoek buurtsportcoaches

Het Mulier instituut heeft onderzoek gedaan naar de werkzaamheden, kennis en vaardigheden van de buurtsportcoach. De buurtsportcoach besteedt de meeste tijd aan: 1. Organiseren en plannen van activiteiten (27%). 2. Verbinden (samenwerkingsverbanden leggen of verbeteren) (23%). 3. Uitvoeren (begeleiden, geven van lessen, activiteiten, clinics) (19%). 4. Coördineren (18%). 5. Communiceren (18%). 6. Ontwikkelen (18%).

Voor wat betreft het kennisaspect gaat het met name om kennis met betrekking tot doelgroepen, beleid, samenwerken, gezondheid en communiceren. De belangrijkste vaardigheden van de buurtsportcoach zijn volgens het onderzoek: • communiceren • samenwerken • verbinden • activeren, enthousiasmeren, overtuigen.

Bron: www.mulierinstituut.nl/publicaties/24191/het-beroep-van-de-buurtsportcoach/.

Professionele ontwikkeling Op allerlei fronten wordt er aandacht besteed aan de verdere ontwikkeling van het beroep van buurtsportcoach. De buurtsportacademies zijn al aan de orde gekomen.

Daarnaast zijn er landelijke organisaties die zich richten op de kwaliteit en professionaliteit van de buurtsportcoach. Een van deze organisaties is Wij Buurtsportcoaches.

Wij Buurtsportcoaches

Wij Buurtsportcoaches is het landelijke netwerk voor alle sporten beweegprofessionals die onder de Brede Regeling Combinatiefuncties vallen. Wij zijn een netwerk voor en door buurtsportcoaches. Wij staan voor kwaliteit en professionaliteit. Dat doen we door: • Ervoor te zorgen dat buurtsportcoaches van elkaar kunnen leren en elkaar kunnen inspireren door (digitale) ontmoetingen te faciliteren; • Met buurtsportcoaches en betrokken partijen een basisnorm voor kwaliteit vast te stellen; • Volwaardige gesprekspartner te zijn voor het Ministerie van VWS, opleiders en andere stakeholders waarbij we de belangen van de beroepsgroep vertegenwoordigen. Bron: www.wijbuurtsportcoaches.nl.

Opdracht 8 Kwaliteiten van de buurtsportcoach

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De belangrijkste kwaliteiten van de buurtsportcoach zijn: 1. organiseren en coördineren 2. leidinggeven 3. netwerken en verbinden 4. communiceren 5. kennis van doelgroepen 6. kennis van SB-programma’s, interventies 7. kennis van visie beleid 8. persoonskenmerken.

a. Welke van de vorige kwaliteiten vind jij het belangrijkst? Noem de belangrijkste drie of vier kwaliteiten. b. Beschrijf van de drie of vier belangrijkste kwaliteiten in welke mate jij deze kwaliteit al hebt. c. Formuleer voor deze drie of vier kwaliteiten een persoonlijk leerdoel.

Opdracht 9 Leerdoelen

a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Als je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt doen. b. Vul de beoordeling in.

Je kunt een typering geven van het beroep van buurtsportcoach en de belangrijkste werkzaamheden omschrijven.

Je kunt het werkveld van de buurtsportcoach beschrijven.

Je kunt de belangrijkste kwaliteiten van de buurtsportcoach beschrijven.

Je kunt de doelgroepen beschrijven waarmee de buurtsportcoach werkt.

Thema 1 De buurtsportcoach

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

1.5 Verdiepingsstof - Raamwerk buurtsportcoach

Graag rechten aanvragen dit te plaatsen. Graag de kleur blauw in kleuren van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://sportindebuurt.nl/dA/4bfa03fd6a

Bron: https://sportindebuurt.nl/dA/4bfa03fd6a.

1.6 Begrippen [Cvc: begrippenlijst invoegen]

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 2 DE BUURT, WELZIJN EN ZORG Inhoud thema • De rol van sport en bewegen in de buurt • Belangrijke pijlers van sport en bewegen in de buurt • Voorbeelden van sport en bewegen op lokaal niveau • Belangrijke organisaties en beleidsmakers • Verdiepingsstof • Begrippen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De buurtsportcoach werkt vanuit een organisatie in het brede werkveld sport, welzijn, zorg, kinderopvang en onderwijs. De buurtsportcoach is werkzaam bij bijvoorbeeld een welzijnsorganisatie, de kinderopvang, een sportvereniging, een onderwijsinstelling of bij de gemeente. In dit thema staat het werkveld van de buurt, welzijn en zorg centraal. Het merendeel van de welzijnsorganisaties richten zich op lokale activiteiten en passen dus binnen de buurt. Daarnaaast wordt aandacht besteed aan de ‘Buurtsportcoach Plus’. De Buurtsportcoach Plus combineert leefstijlcoaching met het zelf aanbieden van sport en bewegen als onderdeel van de GLI en kan zo bijdragen aan het bevorderen van een gezonde leefstijl en het ondersteunen van deelnemers in het bereiken van hun gezondheidsdoelen. Een aantal beleidsmaatregelen heeft ertoe geleid dat de sport een steeds belangrijkere rol speelt in vooral de wijk en de buurt. Het onderwijs heeft jarenlang veel aandacht gekregen. Vooral kinderen en jeugdigen kun je prima via het onderwijs bereiken. Dat geldt echter niet voor andere doelgroepen, zoals inactieve volwassenen, ouderen en mensen met een chronische aandoening. Deze groepen bereik je door dichtbij, in de buurt, activiteiten aan te bieden. De rol van sport en bewegen op lokaal niveau is hiermee veranderd. Buurtsport is vooral van belang in bijzondere wijken met bijvoorbeeld veel mensen met een lage sociaal-economische status. Tot slot gaat het om de belangrijkste organisaties en beleidsmakers op lokaal niveau. Relatie met werkproces Het thema ‘De buurt, welzijn en zorg’ heeft vooral te maken met werkprocessen: • P2-K1-W2: Stelt een SB-programma op • P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen

Je kunt de rol van sport en bewegen in de buurt beschrijven. Je kunt beschrijven wat we verstaan onder een inclusieve beweegvriendelijk omgeving. Je kunt de rol van lokale welzijnsorganisaties beschrijven met betrekking tot sport en bewegen. Je kunt beschrijven wat de ‘Buurtsportcoach Plus’ doet. Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder een wijkgerichte aanpak. Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder vitale sporten beweegaanbieders. Je kunt omschrijven wat de Brede Regeling Combinatiefuncties betekent voor de buurtsportcoach. Je kunt voorbeelden beschrijven van sport en bewegen op lokaal niveau. Je kunt de belangrijkste organisaties en beleidsmakers voor de buurtsportcoach beschrijven.

• • • • • • • • •

2.1 Casus Opdracht 1 Casus

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Sport en Bewegen in de Buurt

Graag rechten aanvragen. Bron: https://sportindebuurt.nl

De afbeelding hiervoor komt uit de folder Sport en Bewegen in de Buurt; brengt gezond leven dichterbij. De folder geeft een samenvatting van dit programma.

Sport en bewegen in de buurt In 2012 lanceerde de Rijksoverheid het beleidsprogramma Sport en Bewegen in de Buurt (SBB). Dit programma liep tot 2018 en was bedoeld om sporten en bewegen in de buurt te stimuleren. Buurtsportcoaches kregen een belangrijke rol in het behalen van dit doel. Waar deze professionals tot 2012 in het onderwijs werden ingezet, moesten zij zich nu ook gaan richten op de inwoners uit de buurt. Van 2012 tot en met 2018 werd dit geregeld door middel van de Brede Impuls Combinatiefuncties (BIC). Daarna is de inzet van buurtsportcoaches voortgezet via de Brede Regeling Combinatiefuncties (BRC). Bron: www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=11001&m=1667289427&action=file.download.

Kennisvragen a. Wat is de centrale doelstelling van het programma Sport en Bewegen in de Buurt? b. Wat zijn de twee hoofdonderdelen van het programma? c. Welke sportaanbieders vind je terug in de afbeelding? Welke sportaanbieders zijn mogelijk nog meer van belang? Geef aan wat die sportaanbieders kunnen betekenen voor het lokale sportaanbod. d. Welke doelgroep kom je in de afbeelding tegen? Welke doelgroepen zijn binnen de buurt nog meer van belang? e. Wanneer is het sporten beweegaanbod succesvol? f. Wat verstaan we onder een beweegvriendelijke omgeving? g. Wat bedoelen we met ‘vraaggericht’? h. Wat is een buurtactieplan?

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

2.2 De rol van sport en bewegen in de buurt

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Niet voor niets de buurtsportcoach De naam van de sportfunctionaris geeft precies aan waar de kern van de werkzaamheden ligt: in de buurt. Een groot gedeelte heeft dan ook een aanstelling bij een gemeente. In 2022 had de gemeente Amsterdam 51 fte aan buurtsportcoaches. Ze worden ingezet om maatschappelijke doelen als het terugdringen van eenzaamheid en overgewicht, of het stimuleren van jeugdparticipatie te realiseren. Hierbij staat het ontwikkelen van een passend sportaanbod dichtbij in de buurt centraal. Om dit te realiseren wordt de samenwerking gezocht met allerlei andere lokale (sportorganisaties).

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.mulierinstituut.nl/websheet-buurtsportcoaches-de-stand-van-zaken-omtrent-de-inzet-van-buurtsportcoaches/

Samenwerking.

De buurt als kern van het sportbeleid Sport vormt een steeds belangrijker middel als het gaat om het bereiken van sociaal-maatschappelijke doelen en gezondheidsbevordering.

Bij sociaal-maatschappelijke doelen kun je denken aan het vergroten van de sociale cohesie, gedragsverandering in de zin van fair play en sportiviteit en de bijdrage die sport kan leveren aan schoolprestaties. Vooral de breedtesport wordt gezien als bindende factor in de samenleving. Volgens de overheid dragen sport en bewegen bij aan sociale en educatieve doeleinden, zoals de ontwikkeling en weerbaarheid van kinderen, het leren over sportiviteit en respect, maatschappelijke participatie, maar ook aan het verbeteren van de leefbaarheid in de buurt.

Betekenis van sport

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

En we werken aan meer betekenis van sport. Betekenis gaat over de waarde van sport voor de maatschappij: energie, plezier en zingeving in het dagelijks leven door en van de sport zelf, maar ook een bijdrage aan het tegengaan van eenzaamheid en kansenongelijkheid, of juist het bevorderen van gezondheid. Bron: www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2022/12/14/hoofdlijnen-sportakkoord-ii.

Zowel in het ‘oude’ Nationaal Sportakkoord als in het Sportakkoord II speelt sport en bewegen in de buurt een belangrijke rol. Er worden zes ambities in beschreven waarbij de buurtsportcoach een belangrijke rol speelt. Vandaar dat in het akkoord opgenomen is om dit aantal flink op te voeren.

Het programma van een aantal jaren geleden (‘Sport en Bewegen in de Buurt’) was gericht op een actieve leefstijl voor iedereen. De centrale doelstelling van het programma was dat voor iedere Nederlander passend sporten beweegaanbod in de buurt aanwezig is dat veilig en toegankelijk is. Wanneer mensen gemakkelijker kunnen sporten en bewegen, bijvoorbeeld door aansluiting te zoeken bij werk, school of het veldje om de hoek, worden zij gestimuleerd in een actieve en gezonde leefstijl.

Het stimuleren van mensen tot sport en bewegen moet vooral in de buurt, in de wijk vorm krijgen. Net als gezondheid (Nationaal Preventieakkoord) moet ook sport en bewegen dichtbij en dus in de buurt te vinden zijn. Voor iedere Nederlander moet er dichtbij een passend sporten beweegaanbod zijn. In het Sportakkoord II (2022) is dit nog steeds de belangrijkste doelstelling. Om het belang van de buurt te benadrukken wordt gesproken over de buurtsportcoach en niet over de sportbuurtcoach.

Het buurtsportwerk richt zich op alle burgers, maar legt de nadruk op mensen in een achterstandssituatie. Dit kunnen achterstanden zijn op het gebied van gezondheid, onderwijs, opvoeding, sportdeelname en op sociaal-economisch vlak. De activiteiten van de buurtsportcoach zijn dan ook zeker gericht op groepen die van nature minder gericht zijn op sport en bewegen. Zo komen mensen met een chronische aandoening en gezondheidsrisico’s meestal niet uit zichzelf tot bewegen. Ze hebben een duwtje in de rug nodig. Dat kan door hen enthousiast te maken voor een passend sporten beweegaanbod om de hoek van de straat.

Sport en bewegen voor gezondheid, participatie en leefbaarheid

Het is wetenschappelijk bewezen: voldoende beweging is goed voor de leerprestaties van kinderen. Maar het effect van een actieve leefstijl is veel breder. Kinderen leren bijvoorbeeld door sport wat respect betekent, hoe je moet omgaan met winnen en verliezen. Sport en bewegen haalt je uit een isolement en maakt je minder kwetsbaar. Jong of oud, het maakt niet uit; als je genoeg beweegt, doe je mee in de samenleving en blijf je gezonder. Sport en bewegen is bovendien een bindmiddel voor sociale samenhang en contact en draagt zo bij aan de leefbaarheid in wijken en buurten.

Bron: Bewegen in beleid (Kenniscentrum Sport & Bewegen).

Sport op lokaal niveau blijft belangrijk Het programma Sport en Bewegen in de Buurt is beëindigd, maar de gemeente, de buurt blijft een belangrijke rol spelen in het sportbeleid van de overheid. Het Hoofdlijnen Sportakkoord II is ondertekend door 340 deelnemende gemeenten. Al deze gemeenten hebben afgesproken hun lokale sportakkoorden aan te passen aan de ambities die in het hoofdlijnenakkoord

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

afgesproken zijn. Zo stelt elke gemeente een coördinator sport en preventie aan om sport in het hart van het lokaal sociaal beleid te plaatsen. Dat is een voorwaarde om een uitvoeringsbudget te krijgen om op lokaal niveau de doelen van het akkoord te behalen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Lokale verbinders

Onze lokale verbinders, adviseurs lokale sport, de buurtsportcoaches, en ook onze ondernemers in de sport en de sportclubs, delen hun maatschappelijke betrokkenheid graag met anderen, zoals via het GALA (Gezonde en Actieve Leefstijl Akkoord), het IZA (Integraal Zorg Akkoord), het programma School & omgeving en de Maatschappelijke Diensttijd. Zodat het Sportakkoord II ook in die sectoren landt. De sportsector zet zijn deuren open om een bijdrage te leveren aan deze akkoorden en programma’s. Het Hoofdlijnen Sportakkoord II zorgt ervoor dat de sportsector daar kwalitatief en kwantitatief toe in staat is. Want, een sterke sport versterkt de maatschappij. Bron: www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2022/12/14/hoofdlijnen-sportakkoord-ii.

Aantrekkelijke en veilige omgeving Men gaat ervan uit dat de omgeving een belangrijke rol speelt bij het al dan niet sporten en bewegen. De buurt en de wijk moeten uitnodigen om op een prettige en veilige manier te bewegen. Het streven naar een veilig sportklimaat komt in het Nationaal Sportakkoord terug bij de ambitie ‘positieve sportcultuur’. In het Hoofdlijnen Sportakkoord II wordt deze ambitie ‘sociaal veilige sport’ genoemd. Gekoppeld aan een andere ambitie, namelijk inclusie en diversiteit, komen we tot de term ‘inclusieve beweegvriendelijke omgeving’ (BVO).

Wat is een inclusieve beweegvriendelijk omgeving?

De term ‘inclusieve beweegvriendelijke omgeving’ (BVO) betekent dat iedereen is inbegrepen in het ontwerp van de buitenruimte. Dat wil zeggen: onafhankelijk van iemands geslacht, gender, seksuele voorkeur, eventuele beperking, financiële situatie of etnische achtergrond. Bron: www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/producten/buiten-bewegen-voor-iedereen/.

De publieke ruimte moet aantrekkelijk gemaakt worden en uitlokken tot sport en bewegen. Het gaat hierbij om een laagdrempelig aanbod van allerlei sportieve activtiteiten. Door gemeenten is hier de afgelopen jaren flink in geïnvesteerd. Een goed voorbeeld hiervan is sportpark Het Schenge in Goes, met onder andere een interactief doel.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.yalp.nl/oplossingen/interactief-spelen/

Sociale veiligheid De sociale veiligheid is een belangrijk speerpunt van de overheid. Sport en bewegen moet binnen een veilig klimaat gebeuren. Het gaat om een klimaat waarin iedereen een inclusieve, positieve en veilige sportcultuur ervaart. In het bijzonder minderjarigen en kwetsbare groepen. Dit betekent ook dat er in elke buurt voldoende goed verlichte trapveldjes, tafeltennistafels en voor de ouderen jeu de boules-mogelijkheden moeten zijn. Voor het onderwijs is het belangrijk dat de schoolpleinen uitnodigen tot bewegen, en de buurt moet ook overdag gebruik kunnen maken van de sportaccommodaties van sportverenigingen. Lokaal sterke sportclubs, ondernemers, Cruyff courts, bootcampgroepjes in de openbare ruimte krijgen volop aandacht om anderen te inspireren.

Over Krajicek playground Deltaplantsoen

De Playground van de Toekomst is een eerste mijlpaal voor de wijk; het nieuwe Deltaplantsoen. De bewoners hebben een grote rol gespeeld bij de komst van de playground. De sporten speelplek is ontstaan uit de ontwerpwedstrijd die de Krajicek Foundation uitschreef voor de wijk. Nu is het unieke ontmoetingsplek voor zowel jongeren als ouderen geworden.

De Playground is 8100 vierkante meter groot en voorzien van tal van spelen sportmogelijkheden, in combinatie met natuurelementen. Het heeft een koffiehuisje, een grote skatebaan, veldjes waar je kunt voetballen, basketballen, tennissen of volleyballen en tal van andere recreatievoorzieningen. “Deze Playground heeft alles wat een recreatieplek moet hebben. Een voorbeeld voor de toekomst en hopelijk voor heel veel andere wijken in Nederland”, aldus Krajicek. Bron: www.swsdh.nl.

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

Behalve Krajicek Playgrounds is door dezelfde foundation ook de interventie Krajicek Sportclub ontwikkeld. De Krajicek Sportclub is ontwikkeld om op playgrounds de sportdeelname van meisjes en jongens van 4 tot 24 jaar te verhogen. Omdat de Krajicek Sportclub zorgt voor een extra sociaal veilige omgeving is deze vooral geschikt om meisjes te bedienen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De foundation zet hoog in op programma’s die ervoor zorgen dat de playgrounds sociaal veilig zijn. Zo moet op elke playground een sportleider aanwezig zijn die drie keer per week een sportinstuif organiseert. De kinderen kunnen bij deze activiteiten komen en gaan wanneer ze willen.

De Krajicek Sportclub is opgezet om voor de kinderen en jongeren die dat willen meer structuur te bieden. Deze Krajicek Sportclub is een wekelijkse training voor een vaste doelgroep die een trainer uit de wijk organiseert. Deze trainer handhaaft meer regels, zoals op tijd aanwezig zijn en de hele training meedoen. En er is meer aandacht voor goed gedrag.

Behalve speeltuinen voor kinderen en beweegtuinen voor ouderen, verschijnen nu ook buitenfitnessparken. Prinsenbeek (Noord-Brabant) was de eerste die een buitenfitnesspark kreeg.

https://www.anpfoto.nl//search.pp?pictureid=408916559&page=1&pos=19

Een buitenfitnesspark in Zoetermeer.

Buitenspelen in Kaart (BinK) Er is een handige tool ontwikkeld waar de buurtsportcoach prima gebruik van kan maken. Met deze nieuwe monitor Buitenspelen in Kaart (BinK) meet je hoeveel kinderen buitenspelen in de gemeente. Je kunt jouw gemeente hiermee vergelijken met andere gemeenten en beleid maken om het buitenspelen eventueel te vergroten.

Handleiding BinK

De BinK-vragenlijst is tot stand gekomen in samenwerking met ruim twintig externe experts. Ook deze ontwikkeling beschrijven we in de ‘Handleiding Buitenspelen in Kaart (Bink)’. Bekijk op de website de ‘Handleiding Buitenspelen in Kaart (Bink)’.

Bron: www.mulierinstituut.nl/publicaties/27985/handleiding-buitenspelen-in-kaart-bink/.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Rommelspeeltuin in opkomst: onveilig spelen is heel gezond

Dex (7) probeert met zijn vriendje Tom (7) een plastic stoel op een stuk hout vast te spijkeren. Een eindje verderop heeft Ties (8) net een matras op een berg pallets gesleept. Vanaf het dak van een oude caravan kan hij er zo op springen, maar daar ziet het ventje toch maar vanaf.

In de rommelspeeltuin in de Utrechtse wijk Lunetten – de enige van Nederland – mag alles. Of in elk geval heel veel. Wie een vuurtje wil stoken, vraagt gewoon om lucifers. Hutten bouwen kan overal, ook boven op een van de twee zeecontainers die vol oude rommel liggen waarmee je je gang kunt gaan.

Vaders en moeders komen er hier niet in. De enige volwassenen op het terrein – een hoek van Fort Luna, een klassieke speeltuin – zijn twee vrouwen die een blauwe bodywarmer dragen met het woord ‘playworker’ op hun rug. Hun taak is niet zozeer toezicht houden, maar vrij spelen faciliteren. ‘Dat betekent dat je natuurlijk ingrijpt bij grote ruzies of bij acuut gevaar’, zegt Anouk Andreae (53). ‘Maar verder is het de bedoeling dat wij geen invloed hebben op wat ze doen.’

Ook speeltoestellen als glijbanen en schommels ontbreken. Er zijn alleen losse spullen zoals een bureaustoel, een rollator, een brandslang met haspel, een koffer, lege vaten, een kano en een winkelwagentje. ‘Open-einde-materiaal,’ noemt Andreae het, omdat niet vaststaat wat je ermee kunt doen. ‘En juist dát vinden kinderen razend interessant.’ Bron: www.ewmagazine.nl/nederland/achtergrond/2024/09/onveilig-spelen-is-heel-gezond-83075w/.

Tien afspraken In het Hoofdlijnen Sportakkoord II staan tien afspraken beschreven. Een aantal van deze afspraken laat het belang van sport en bewegen in de buurt zien.

Zo is een van de afspraken dat een lokaal kernteam én een ‘coördinator sport en preventie’ verplichte voorwaarden zijn om een lokaal uitvoeringsbudget aan te vragen. Ook moet elke gemeente het lokale sportakkoord opnieuw afstemmen op de nieuwe ambities. De sportsector moet op lokaal niveau een belangrijke samenwerkingspartner zijn. In elke gemeente moet de adviseur lokale sport dan ook zorgen voor een goede samenwerking tussen de lokale sportsector en de coördinator sport en preventie van de gemeente. De Brede Regeling Combinatiefuncties wordt zo effectief mogelijk benut. Daarom is afgesproken dat er nadruk komt op zes profielen die verbonden zijn aan de ambities van het Sportakkoord en er extra aandacht komt voor de kwaliteit van de buurtsportcoaches die deze profielen invullen.

Lees de verdiepingsstof ‘10 afspraken’.

Lokaal passend sportaanbod Zoals ook in het programma Sport en Bewegen in de Buurt het geval was, is de belangrijkste opdracht voor de buurt om tot een passend sportaanbod voor iedereen te komen. Niet iedereen heeft behoefte om te sporten, maar er is nu nog een te grote groep mensen die onvoldoende bereikt wordt. Dit komt onder andere doordat het lokale aanbod niet aansluit bij de behoefte, omdat er belemmeringen zijn om mee te doen, omdat mensen het bestaande sportaanbod niet kunnen vinden, of omdat successen te weinig gedeeld worden.

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

Lokale ontmoetingsplekken en passende opties om te bewegen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Voor wie sport en bewegen niet vanzelfsprekend is, moet het makkelijker worden om te gaan bewegen. Dat vraagt om maatwerk en oplossingen in de buurt. Buurtsportcoaches of beweegambassadeurs kunnen helpen om een sport of plek te vinden die bij iemand past. Bron: www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/sport-en-bewegen/sport-en-bewegen-voor-iedereen.

Doelgroepen Zo zijn er voor allerlei doelgroepen die achterblijven voor wat betreft de sportdeelname subsidies. Deze worden door de gemeente uitgereikt aan initiatieven die hierbij passen. Zo wordt er veel geïnvesteerd in de promotie van sport voor 55-plussers. Bekijk op de website het filmpje ‘Senioren willen fit blijven en daar krijgen ze nu extra geld voor’.

Een andere groep die extra aandacht krijgt, zijn mensen met een beperking. Het aantal Nederlanders met een beperking die sporten blijft al jaren achter. Ondanks dat het overheidsbeleid al jaren op deze groep gericht is, valt het resultaat tegen. Het blijft voor mensen met een beperking praktisch moeilijk om te kunnen sporten en bewegen. Bijvoorbeeld omdat ze ver moeten reizen of moeilijk vervoer kunnen regelen. Maar ook is het lastig om hulpmiddelen aan te vragen. Ook zijn niet alle sportlocaties toegankelijk voor mensen met een beperking. De overheid wil deze praktische problemen oplossen door het makkelijker te maken om sporthulpmiddelen aan te vragen. De gemeenten spelen hierbij een belangrijke rol. Er moet één lokaal loket komen om deze zaken gemakkelijk te regelen. Een passend aanbod in de buurt voorkomt ook voor een groot deel de vervoersproblemen.

Sporten met een beperking en de rol van gemeenten

Ongeveer 1 op de 10 Nederlanders heeft een matige of ernstige lichamelijke of verstandelijke beperking en kan hierdoor niet vanzelfsprekend meedoen in de maatschappij. Gemeenten hebben een belangrijke rol en taak om meedoen mogelijk te maken. Gemeenten spelen een belangrijke rol bij de uitvoering van het VN-verdrag Handicap. Zij houden rekening met dit verdrag in hun beleidsplannen voor de uitvoering van de Wmo, Participatiewet en de Jeugdwet. Zodat inwoners met een beperking zelfstandig kunnen deelnemen aan de samenleving.

Sport en bewegen kan zowel voor mensen met een beperking als voor de gemeente bijdragen aan verschillende doelen: gezondheid, participatie en kwaliteit van leven. In deze whitepaper zet Kenniscentrum Sport feiten en cijfers op een rij, geeft tools en handvatten om het gemeentelijk beleid te versterken en schetst vanuit onderzoek en praktijk wat werkt om mensen met een beperking in beweging te krijgen en houden. Bron: https://sportzeeland.nl/wp-content/uploads/2021/01/Whitepaper_mensen_met_een_beperking.pdf.

De rol van lokale welzijnsorganisaties Een welzijnsorganisatie is een organisatie waar iedereen hulp, advies en begeleiding kan krijgen. Deze hulp is voor iedereen toegankelijk en gratis. Elke gemeente kent wel een of meerdere welzijnsorganisaties. Soms richt men zich op een bepaalde doelgroep, maar meestal bieden ze ondersteuning aan vrijwel elke inwoner die dit nodig heeft. Zo zet SWOA

in Arnhem zich in voor de ouder wordende en oudere inwoners. Voor deze doelgroep worden in de buurt leuke en betekenisvolle activiteiten en programma’s aangeboden. Het varieert van sport en cultuur tot sociale bijeenkomsten.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een voorbeeld van een welzijnsorganisatie die zich op meerdere doelgroepen richt, is Welzijn Castricum. De organisatie helpt bij het bevorderen van het algemene welzijn van de inwoners van haar gemeente. Dit kan door laagdrempelige ondersteuning te bieden, waardoor bewoners met elkaar in contact komen. Ze richten zich onder andere op ouderen, jongeren, ouders, anderstaligen en speciale doelgroepen (mensen met een beperking). Soms zijn buurtsportcoaches werkzaam bij dergelijke welzijnsorganisaties. In andere gevallen zijn het belangrijke samenwerkingspartners voor de buurtsportcoach. Een ander voorbeeld van een welzijnsorganisatie die meerdere vormen van dienstverlening onder één dak heeft is de Stichting Maatschappelijk Werk en Welzijn Oosterschelderegio (SMWO). SMWO staat voor een inclusieve samenleving, waarin iedereen mee kan doen. Het richt zich op allerlei doelgroepen en problematieken (geld, buurtbemiddeling, huiselijk geweld, opvoeding, rouwbegeleiding, taal en lezen).

Sport en bewegen

SMWO levert verschillende diensten op het gebied van sport en bewegen. In samenwerking met de gemeente Goes, het CIOS, sportverenigingen, het onderwijs en verzorgingscentra organiseert SMWO allerlei activiteiten voor jong en oud. Het doel is mensen (weer) in beweging te krijgen, te verbinden en te inspireren, zodat ze in hun eigen sportieve kracht komen te staan! Naast bewegen is vooral het plezier om samen bezig te zijn belangrijk. Bron: www.smwo.nl/dienstverlening/sport-en-bewegen.

De buurtsportcoach en welzijnsorganisaties Het is belangrijk dat de buurtsportcoach goed samenwerkt met de lokale welzijnsorganisaties. In een grote gemeente is het soms best lastig om te achterhalen wat er op het gebied van welzijn allemaal is. Op de website https://welzijnsorganisaties.eu kun je per gemeente zoeken naar de verschillende welzijnsorganisaties. Andere websites die het zoeken vergemakkelijken: • Alleszelf.nl/welzijn • www.socialekaartnederland.nl.

Welzijnsorganisatie Dynamo

Welzijnsorganisatie Dynamo vervult als open organisatie op het gebied van maatschappelijke dienstverlening een centrale rol in Amsterdam. Als organisatie stimuleren en helpen we bewoners om actief mee te doen in de samenleving. Wij zijn voornamelijk werkzaam in Amsterdam-Oost maar ook in de stadsdelen Zuid en Centrum. Soms ook in West.

Bron: www.dynamo-amsterdam.nl/welzijnsorganisatie/.

Zorginstellingen en Buurtsportcoach Plus Niet alleen de sportvereniging, de wijk, een welzijnsorganisatie, het onderwijs of een commerciële sportaanbieder zijn partners van de buurtsportcoach, maar ook zorginstellingen.

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

Steeds meer lokale sportprojecten zijn gericht op een gezonde(re) leefstijl. Ook op dit punt ligt er een belangrijke taak voor de buurtsportcoach. Zo wordt er samengewerkt met zorginstellingen op het gebied van valpreventie, mobiliteit en vitaliteit. Ouderen en mensen met een chronische aandoening vormen dan ook een belangrijke aandachtsgroep voor de buurtsportcoach.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Als buurtsportcoach kun je sport en bewegen goed inzetten voor mensen met chronische aandoeningen. Het kan leiden tot: • Mensen zijn langer zelfredzaam. • Mensen zijn fitter en actiever. • Mensen kunnen beter meedoen in de maatschappij.

Voor hoe je deze samenwerking vorm kunt geven, is een tipkaart ontwikkeld door het Kenniscentrum Sport & Bewegen (https://auteurs.allesoversport.nl/wp-content/uploads/2022/03/Tipkaart-Samenwerking-buurtsportcoach-zorg-20220309_KCSB.pdf).

Rol buurtsportcoach

Voor deze groep mensen met (een risico) op een of meerdere chronische aandoeningen, kun je sport en bewegen goed inzetten als middel. Sporten en bewegen kunnen namelijk leiden tot langere zelfredzaamheid, fitter zijn en meer meedoen in de maatschappij. Hier kun je als buurtsportcoach goed op inspelen. Door de samenwerking met de zorg op te zoeken, bereik jij als buurtsportcoach deze kwetsbare groep en help je deze mensen verder. Aan de andere kant neem je de zorg werk uit handen door deze taak van hen over te pakken.

Een gezonde leefstijl voor alle burgers krijgt vooral aandacht binnen een nieuwe pilot: Buurtsportcoach Plus. Hierbij gaat het om het ondersteunen van de uitvoering van gecombineerde leefstijlinterventies die inmiddels erkend zijn en vergoed worden door de zorgverzekeraars. Voor de betreffende buurtsportcoaches zijn extra leertrajecten ontwikkeld, zodat ook de kennis op het gebied van leefstijlcoaching op orde is. Het gaat om twee opleidingen. De ene is de verkorte opleiding tot leefstijlcoach, de andere de Training Beweegreis.

Voortgangsrapport monitoring Buurtsportcoach Plus (2024) Bekijk op de website het ‘Voortgangsrapport monitoring Buurtsportcoach Plus (2024)’.

De buurtsportcoaches die een dergelijke opleiding volgen worden bij elkaar gebracht in een zogenaamde Community of Practice. Daar ontmoeten ze elkaar en wisselen ervaringen uit en leren van elkaar. Uiteindelijk moeten de community’s leiden tot zelfstandige netwerken.

Buurtsportcoach Plus

Met ingang van het najaar van 2023 vindt de pilot ‘Gecombineerde Leefstijl Interventies (GLI) en de Buurtsportcoach Plus’ plaats. De Buurtsportcoach Plus is een leefstijlcoach mét verstand van bewegen en is dichtbij, laagdrempelig en toegankelijk. De Buurtsportcoach Plus combineert leefstijlcoaching met het zelf aanbieden van sport en bewegen als onderdeel van de GLI en kan zo bijdragen aan het bevorderen van een gezonde leefstijl en het ondersteunen van deelnemers in het bereiken van hun gezondheidsdoelen. De pilotfase loopt tot en met 2025. Al 54 gemeenten nemen deel aan de pilot. Gemeenten ontvangen

hiervoor een financiële bijdrage en een scholingstraject voor de opleiding van een Buurtsportcoach Plus. Inhoudelijke verantwoording door de participanten verloopt via deelname aan de Community of Practice (begeleid door Kenniscentrum Sport & Bewegen) en de monitoring (uitgevoerd door Mulier Instituut).

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bron: https://sportengemeenten.nl/magazine-buurtsportcoach-plus-de-verbinding-tussen-sport-en-zorg-gepubliceerd/.

Opdracht 2 Landelijk beleid

a. Noteer de zes ambities uit het Nationaal Sportakkoord. b. Geef een korte omschrijving van de zes ambities. c. Beschrijf wat deze ambities betekenen voor het werk van de buurtsportcoach.

Opdracht 3 Effect van actieve leefstijl

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek wat we bedoelen met: “Het effect van een actieve leefstijl is veel breder.” b. Bespreek met elkaar wat jullie de belangrijkste betekenis vinden van sport en bewegen in de buurt.

Opdracht 4 Krachten bundelen

a. Zoek op internet naar voorbeelden waaruit blijkt dat mensen op het gebied van sport in een wijk of gemeente de krachten gebundeld hebben. b. Werk een voorbeeld kort uit.

Opdracht 5 Krajicek foundation

a. Wat is het doel van de Krajicek Playgrounds? b. Het wordt een toevoeging voor de wijk genoemd. In welk opzicht is het een toevoeging? Bekijk het filmpje ‘Opening Krajicek Playground 1-9-2016’. c.

Wat is het doel van de Krajicek Sportclubs?

Opdracht 6 Sportstimulering kinderen met een beperking Bekijk het filmpje ‘Special Heroes’.

a. Beschrijf de inhoud van dit programma.

Bekijk het filmpje ‘Revalidatie, Sport en Bewegen’.

b. Beschrijf de inhoud van dit programma. c. Geef je mening over de zinvolheid van deze programma’s.

2.3 Belangrijke pijlers van sport en bewegen in de buurt

Het programma Sport en Bewegen in de Buurt kende een aantal belangrijke pijlers. Centraal stond de wijkgerichte aanpak. Tegenwoordig wordt er op meerdere gebieden dan alleen de sport wijkgericht gewerkt. De wijkgerichte benadering of aanpak is dan ook nog steeds actueel én effectief.

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

Een andere pijler van het programma was de Sportimpuls. Deze regeling zorgde voor de benodigde financiën. Deze regeling is overgenomen door de ‘Brede Regeling Combinatiefuncties 2023-2026’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De wijkgerichte aanpak Wat betekent een wijkgerichte aanpak? Bij een wijkgerichte aanpak wordt er integraal en multidisciplinair samengewerkt om de leefbaarheid van een wijk in stand te houden of te verbeteren. Stel dat er sprake is van criminaliteit of eenzaamheid in een wijk, dan is het niet de bedoeling dat allerlei instanties hier op hun eentje werk van proberen te maken. Het gaat er juist om dat de organisaties samenwerken aan hetzelfde doel. Een goed voorbeeld van een dergelijke aanpak is Sociaal FITaal, een project in de gemeente Oss.

Gezamenlijke aanpak Sociaal FITaal maakt Osse senioren vitaler (2024) In Oss zet Sport Expertise Centrum zich samen met de gemeente en partners uit zorg en welzijn in om de gezondheidsverschillen onder senioren te verkleinen. Deze wijkgerichte aanpak leidde onder andere tot ruim 12.000 huisbezoeken.

Sport Expertise Centrum is de organisatie in Oss die sport en bewegen stimuleert en inwoners uitdaagt gezond te leven. Deze uitvoeringsorganisatie krijgt van de gemeente financiering om invulling te geven aan de vier pijlers van het Osse Sportakkoord. Binnen de aanpak Sociaal FITaal werkt Sport Expertise Centrum als projectleider samen met de gemeente, de GGD, Ons Welzijn en Brabant Zorg. Aanpak van Sociaal FITaal Sociaal FITaal richt zich op zowel vitale als kwetsbare 65-plussers. De stuurgroep (zie kader) start met een wijkscan en verzamelt data over onder andere gezondheid en hoe vaak iemand sport. Op basis van deze data wordt besloten in welke twee wijken de partners Sociaal FITaal gaan uitvoeren. In iedere wijk worden circa 2.000 senioren per brief aangeschreven door de wethouder, die hierin de aanpak en onder andere de vitaliteitsdag toelicht. “De vitaliteitsdag is een extra middel om met inwoners om de tafel te komen, aangezien senioren graag willen weten hoe het gesteld is met hun gezondheid en leefstijl”, vertelt Joyce van Orsouw, programmamanager van Sport Expertise Centrum.

Bron: www.allesoversport.nl/thema/meedoen-door-sport-en-bewegen/gezamenlijke-aanpak-sociaal-fitaal-maakt-osse-senioren-vitaler/.

Andere belangrijke kenmerken van deze aanpak zijn: • directe benadering van mensen • sporten bewegingsaanbod in groepsverband • laagdrempelige activiteiten • geringe kosten • toegankelijk, goed bereikbaar.

Een directe benadering van mensen blijkt de interesse voor een actieve leefstijl een goede kans te geven. Mensen worden vaak door lotgenoten over de streep getrokken om in groepsverband te sporten en te bewegen.

De activiteiten zijn laagdrempelig. Het gaat dus om sporten bewegingsactiviteiten waaraan in principe iedereen deel kan nemen. De kosten zijn laag en de bereikbaarheid is optimaal. Vaak worden deze activiteiten in het wijkgebouw of de plaatselijke sporthal georganiseerd.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

In veel gevallen maakt het bewegingsaanbod deel uit van een groter geheel aan wijkactiviteiten waarin de bewoners zelf actief meedoen. Behalve beweging bevordert het ook de sociale cohesie. De gemeenten zijn zelf verantwoordelijk voor de uitvoering. Dit betekent onder andere dat ze zorg dragen voor het in stand houden en het verbeteren van de lokale sporten recreatievoorzieningen en de ondersteuning van sportaanbieders.

Sport in de wijk

Sport in de wijk staat voor het verbeteren van de leefbaarheid in een buurt. Het gaat om meer dan het sportbuurtwerk, ook de sportverenigingen en hun aanbod in de wijk is van belang. Een aanbod letterlijk dicht bij de mensen en aansluitend bij de wens van de mensen in die wijk, is essentieel. Zo is sportbuurtwerk een wijkgerichte methode op uitvoeringsniveau. Deze methode speelt in op de behoefte van de bewoners van de buurt en komt zo tot een aanbod van sport-, spelen bewegingsactiviteiten voor diverse groepen. In de praktijk wordt sportbuurtwerk gedragen door sportbuurtwerkers. Deze zorgen ook voor de benodigde contacten met bijvoorbeeld sportverenigingen en vrijwilligers in de wijk. Sportbuurtwerk is bij uitstek het resultaat van samenwerking tussen mensen van verschillende welzijns- en sportorganisaties. Niet zelden zijn daar ook scholen bij betrokken, die voor activiteiten bijvoorbeeld hun pleinen of gymnastieklokalen ter beschikking stellen. Bron: www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=67&m=1422882689&action=file.download.

Bekijk het filmpje ‘Sportplezier | ‘Sport in de wijk’ in Haarlem’. Lees de verdiepingsstof ‘Wijkgerichte aanpak’.

Vitale sporten beweegaanbieders Een aantal jaren geleden bestond de landelijke interventie Vitale kernen en buurten. Met deze interventie probeerde de overheid de sportparticipatie in kernen en buurten te verhogen en de leefbaarheid in dorpen en wijken te vergroten. De zogenaamde sportdorpen waren hier een voorbeeld van. In het Nationaal Sportakkoord is een van de ambities ‘vitale sporten beweegaanbieders’ (‘vitale sportaanbieders’ in het Sportakkoord II). Deze ambitie kent een aantal thema’s, waaronder ‘open sportaanbieders’ en ‘inzet buurtsportcoaches’.

Een open sportaanbieder betekent dat er vraaggericht gewerkt wordt, men ondernemend is, er sprake is van een open cultuur en er samengewerkt wordt met andere (sport)organisaties. Op lokaal niveau is het een belangrijke taak van de buurtsportcoach om sportaanbieders te begeleiden naar een meer open vorm. In 2023 leverde 67% van de ondervraagde buurtsportcoaches met hun werkzaamheden een bijdrage aan de ambities van het thema ‘vitale sportaanbieders’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.sportenbewegenincijfers.nl/beleid/sportakkoord/vitale-aanbieders#Buurtsportcoaches

Bekijk het filmpje ‘Open club’.

De BuurtSportVereniging (BSV) Een goede manier om tot een passend en duurzaam sporten beweegaanbod in de buurt te komen, is met een zogenoemde BuurtSportVereniging. Deze benadering wordt vooral ingezet in achterstandswijken met veel mensen met een laag inkomen, maar is ook geschikt om andere ‘niet-sporters’ aan het bewegen te krijgen. De BuurtSportVereniging is een initiatief voor én door de buurt. Buurtbewoners worden dus actief betrokken bij de uitvoering van de activiteiten. Dat is een van de sleutels van het succes.

Het hoofddoel van de BSV is dat met name bewoners in achterstandswijken die niet of onvoldoende bewegen dit structureel meer gaan doen. En dat zij meer betrokken raken bij het organiseren van (maatschappelijke en sportieve) activiteiten in de wijk. Zo leveren buurtbewoners een bijdrage aan hun ideale wijk, waarin mogelijkheden zijn voor een leven lang sporten. Per buurt wordt gekeken waar de behoeften van de bewoners liggen en hoe daarop ingespeeld kan worden.

Hoe houd je jeugd uit lage inkomensgezinnen in beweging?

Jeugd tussen de 4-12 jaar uit lage SES- (sociaal-economische status) wijken sporten minder dan het landelijk gemiddelde. Kenniscentrum Sport & Bewegen zocht uit hoe u deze jeugdgroep het beste benadert en bindt voor sport-en beweeginterventies. Werkende strategieën zijn: • Bouw een vertrouwensrelatie op met de jongeren door altijd dezelfde trainer bij de activiteiten te betrekken. • Betrek ouders bij de activiteiten zodat zij leren hun eigen kinderen te stimuleren in het vertonen van het gewenste gedrag. • Zorg dat de trainingen structureel plaatsvinden op vaste plaatsen en tijdstippen. Laat de kinderen op elk gewenst moment instappen zonder limiet voor aantal deelnames.

Bron: www.loketgezondleven.nl/gezondheidsthema/sport-en-bewegen/burgers-en-doelgroepen-betrekken.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een paar BuurtSportVerenigingen draaien al een aantal jaren. Er is onderzoek gedaan naar wat een goedlopende BSV tot een succes maakt. Voor de buurtsportcoach is het belangrijk hiervan op de hoogte te zijn, zodat hij hiermee rekening kan houden. • Zet een verbinder in met tijd en aandacht (vrijwel altijd een buurtsportcoach). • Zorg voor kwalitatief goed sportaanbod en goede begeleiding. • Denk goed na over de doelgroep. • Zorg voor een vaste en herkenbare locatie. • Zorg voor een goed netwerk.

Bekijk de filmpjes ‘TSA - Buurtsportvereniging met Mirjam - West’ en ‘Lustrum Buurtsportvereniging Teniersplantsoen 2015’.

Van Breedtesportimpuls tot Brede Regeling combinatiefuncties Om de doelstellingen van een beleidsplan te behalen zijn er programma’s en geld nodig. De landelijke overheid heeft de afgelopen jaren op verschillende manieren geprobeerd vooral gemeenten te stimuleren om in actie te komen. Dit doet de overheid vooral door het beschikbaar stellen van subsidies. Deze moeten gemeentes een impuls geven om plannen op te stellen en uit te voeren. Vandaar dat deze stimuleringsmaatregelen meestal de naam ‘impuls’ kregen.

Breedtesportimpuls en BOS-impuls In 1999 werd de Breedtesportimpuls (BSI) ingevoerd. Dit was een subsidie- en stimuleringsregeling voor gemeenten, landelijke sportorganisaties en provincies met het doel sport en bewegen voor specifieke doelgroepen te stimuleren. Hierna voerde het Ministerie van VWS een andere stimuleringsmaatregel in: de BOS-impuls. De BOS-impuls moet de samenwerking tussen buurt, onderwijs en sport bevorderen. Met de BOS-impuls worden achterstanden van jongeren van 4 tot 19 jaar aangepakt. Een laagdrempelig aanbod van sporten bewegingsactiviteiten moet een gezonde en actieve leefstijl bevorderen en onderwijs- en opvoedingsachterstanden terugdringen. Ook overlast in de buurt kan met een aanbod van sporten bewegingsactiviteiten worden aangepakt. Gemeenten konden voorstellen indienen voor projecten. Het opzetten van buurtactiviteiten was daarbij belangrijk. Inmiddels is bekend welke projecten geheel of gedeeltelijk gehonoreerd zijn. Bij het BOS-ondersteuningsnetwerk kun je zien welke gemeenten een subsidie ontvangen hebben.

BOS-regeling en -sportimpuls De BOS-impuls is daarna vervangen door de BOS-regeling, waarvoor in totaal 80 miljoen euro was uitgetrokken. De regeling richt zich vooral op sportieve mogelijkheden binnen de buitenschoolse opvang en op het ontwikkelen van sluitende dagarrangementen.

Om vooral de breedtesport te promoten, kende de overheid nog een aantal impulsregelingen die naast elkaar bestonden. Je kunt hierbij denken aan het programma Meedoen Alle Jeugd door Sport (MAJS) en de impuls NASB (Nationaal Actieplan Sport en Bewegen). NASB was sterk gericht op het inzetten van bestaande en het ontwikkelen van nieuwe beweeginterventies, vooral voor de niet-actieve burger.

In 2012 is de Sportimpuls ingevoerd, om het programma Sport en Bewegen in de Buurt vorm te geven. De sportimpuls is een subsidieregeling die lokale sporten beweegaanbieders financieel ondersteunt bij de opzet van activiteiten om meer mensen te laten sporten en bewegen. De activiteiten bestaan uit het opstarten en aanbieden van sportactiviteiten voor mensen die niet of nauwelijks (inactief en semi-actief) sporten en bewegen. De wensen en behoeften van deze mensen zijn het uitgangspunt voor het te ontwikkelen aanbod.

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het nadeel van al deze impulsregelingen is dat ze een tijdelijk karakter hebben en dat het een behoorlijke (financiële) inspanning vraagt van de gemeenten. De sportimpuls werd nog wel verlengd tot 2018, maar is daarna vervangen door de Brede impuls combinatiefuncties (Bic). Deze regeling is voor onbepaalde tijd en de overheid steekt er beduidend meer geld in. In 2012 startte de overheid met het programma Sport en Bewegen in de Buurt. Om de doelstellingen van dit programma te halen, werd de inzet van combinatiefunctionarissen uitgebreid naar de buurtsportcoach. Ook het budget werd verhoogd. De Brede impuls combinatiefuncties maakte deze uitgebreide inzet mogelijk. Vanaf dat moment nam het aantal buurtsportcoaches flink toe. De buurtsportcoaches kregen als opdracht om passend sporten beweegaanbod in de buurt te organiseren en een verbinding te maken tussen sporten beweegaanbieders uit andere sectoren dan onderwijs en/of cultuur. Zo moest de samenwerking gezocht worden met bijvoorbeeld de zorg, welzijn, kinderopvang en het bedrijfsleven. Tot die tijd richtten de buurtsportcoaches zich vooral op de zogenoemde achterstandsgroepen. Vanaf dit moment mochten ze worden ingezet voor alle inwoners van een gemeente, van jong tot oud.

Op 1 januari 2019 is de regeling voor combinatiefuncties aangepast. Door de nieuwe regeling komt er meer budget beschikbaar. We spreken dan ook over de Brede Regeling Combinatiefuncties. Hierdoor is het aantal buurtsport- en cultuurcoaches in Nederland opnieuw uitgebreid, naar 3665 voltijds banen. De coaches worden ook breder ingezet dan voorheen. Tot 2019 was het speerpunt de buurt. De nieuwe focus ligt op inclusiviteit. Dit betekent dat iedereen, ongeacht achtergrond of aandoening, mee moet kunnen doen in de samenleving en kan deelnemen aan (sport)activiteiten. Inclusief sporten is dan ook een van de zes ambities uit het Nationaal Sportakkoord.

Doelstellingen vanaf 2019 • Een leven lang inclusief sporten, bewegen en beoefenen van culturele activiteiten mogelijk maken met een inhoudelijke focus op (talent)ontwikkeling van jeugd en jongeren stimuleren. • Inzetten op groepen mensen die belemmeringen ervaren bij het georganiseerde/formele en niet-georganiseerde/non-formele sporten en bewegen en beoefenen van culturele activiteiten, die te maken hebben met iemands leeftijd of levensfase, gender, fysieke of mentale gezondheid, etnische/sociale achtergrond, seksuele geaardheid, financiële situatie of sociale positie. • Bereiken, toeleiden en begeleiden van personen die in armoede leven, zodat zij ondanks hun financiële situatie kunnen sporten/bewegen en meedoen aan culturele activiteiten.

Bron: www.loketgezondleven.nl/gezondheidsthema/sport-en-bewegen/samenwerken-sport-en-bewegen/buurtsportcoach.

De Sportimpuls

De Sportimpuls geeft lokale aanbieders van sporten beweegactiviteiten de kans om mensen in de buurt die niet of te weinig bewegen of dreigen te stoppen met hun sporten beweegactiviteiten blijvend fysiek in beweging te brengen. Dat doen zij door aan te sluiten bij hun behoeftes, samen te werken met lokale organisaties die de doelgroepen goed kunnen bereiken en door gebruik te maken van bestaande kennis van de Menukaart Sportimpuls. Voor de ronde van 2017 was een bedrag van 2,1 miljoen euro beschikbaar. Ook in 2018 is er voor lokale sporten beweegaanbieders de mogelijkheid om subsidie aan te vragen. Bron: www.zonmw.nl.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Brede Regeling Combinatiefuncties In de Brede Regeling Combinatiefuncties 2023-2026 zijn nieuwe afspraken vastgelegd. Met deze regeling wordt deelname aan sport en cultuur verbonden met ten minste één andere sector, zoals de zorg of het onderwijs. Het gaat om het ontwikkelen van een vraaggericht aanbod van sporten beweegactiviteiten en cultuur. Het doel is dat er meer mensen deelnemen aan sport, bewegen en cultuur en ze daarmee gezonder, actiever en fitter worden. De buurtsportcoach speelt bij het waarmaken van dit doel een belangrijke rol. Bekijk het filmpje ‘Kennisdag Brede Regeling Combinatiefuncties’.

De belangrijkste doelen zijn: • Meer kinderen, jongeren en volwassenen die sporten, bewegen en meedoen aan cultuur. Het gaat hierbij ook om kwetsbare groepen en mensen die achterblijven in sport-, beweeg- en cultuurdeelname. • Sterke aanbieders in sport, bewegen en cultuur, waarbij kwaliteit, veiligheid en toegankelijkheid goed geregeld is. • Een sterke verbinding tussen sport, bewegen en cultuur met andere domeinen en programma’s (onderwijs, gezondheid, zorg, welzijn en sociale zaken / armoede & schulden) die bijdragen aan de bovenste twee ambities. In deze regeling komen de zes profielen aan de orde: 1. Buurtsportcoach 2. Cultuurcoach 3. Combinatiefunctionaris Onderwijs 4. Clubkadercoach (inclusief verenigingsmanager en sportparkmanager) 5. Beweegcoach 6. Coördinator Sport en Preventie.

De domeinen waarbinnen de functionarissen werken, zijn: Sport, Bewegen, Cultuur, Onderwijs, Preventie, Gezondheid, Zorg en Welzijn (sociaal domein). Er is hierbij altijd sprake van een combinatie van minstens twee domeinen, waarbij sport en/of cultuur leidend zijn.

De inzet van de diverse functionarissen, waaronder de buurtsportcoach, moet gebaseerd zijn op lokale plannen. Voor de sport kun je hierbij denken aan een lokaal sportakkoord. Dit lokale sportakkoord is een vertaling van het Landelijk Sportakkoord. Het moet aansluiten bij de specifieke wensen en behoeften van de betreffende gemeente of wijk. Om in aanmerking te komen voor subsidie moet er een gedegen plan bij de aanvraag ingediend worden. Omdat dit best een klus is, heeft de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) een formatplan opgesteld aan de hand waarvan je tot een lokaal plan kunt komen. Bekijk op de website van Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) het ‘Formatplan’.

Financiën

De Rijksbijdrage (Ministeries VWS en OCW) voor de functionarissen is gesteld op € 89.500.000 voor de jaren 2023 tot en met 2025. Voor 2026 is dit bedrag vastgesteld op € 86.500.000. Deze bedragen zijn inclusief € 5 miljoen die sinds 2014 structureel beschikbaar zijn vanuit het armoede- en schuldenbeleid.

Via de regeling betaalt het Rijk 40% van de kosten van de inzet van combinatiefunctionarissen (FTE). Het is aan de gemeente om de andere 60% te realiseren. Bijvoorbeeld met eigen middelen of in cofinanciering met bijvoorbeeld culturele of welzijnsorganisaties. Bron: https://open.overheid.nl/documenten/ronl-437a5599f4a07e90a8fc8e84370edaff56383707/pdf.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.sportenbewegenincijfers.nl/kaarten/beleidgemeenten

Lees de verdiepingsstof ‘Brede Regeling Combinatiefuncties’.

Opdracht 7 Kenmerken wijkgericht aanpak

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Noteer de vijf kenmerken van de wijkgerichte aanpak. b. Bedenk met elkaar een activiteit die, of programma dat aan al deze vijf kenmerken voldoet.

Opdracht 8 Vitale sportaanbieders

a. De ambitie uit het Sportakkoord II ‘vitale sportaanbieders’ kent twee belangrijke thema’s. Geef een korte beschrijving van deze twee thema’s. b. Leg uit wat bedoeld wordt met lage SES.

Opdracht 9 BuurtSportVereniging Bekijk het filmpje ‘TSA - Buurtsportvereniging met Mirjam - West’.

a. Beschrijf wat we verstaan onder een BuurtSportVereniging. b. Wat zijn de vijf factoren die de BuurtSportVereniging tot een succes maken?

Opdracht 10 Brede Regeling Combinatiefuncties

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. Wat zijn de belangrijkste doelen van de Brede Regeling Combinatiefuncties? b. Geef je mening over deze interventie (sterke, zwakke punten, voor welke doelgroepen het meest geschikt).

2.4 Voorbeelden van sport en bewegen op lokaal niveau Website buurtsportcoach Op de website van de buurtsportcoach vind je allerlei voorbeelden uit de praktijk. Je krijgt door deze voorbeelden een prima beeld van wat een buurtsportcoach in de wijk allemaal organiseert (https://sportindebuurt.nl/praktijkvoorbeelden/). Je kunt naar praktijkvoorbeelden zoeken gericht op: • gemeenten • doelgroep • leeftijdsgroep • sector.

Prachtwijken en Vinex-wijken Door de Brede Regeling Combinatiefuncties en daarmee het aanstellen van een groot aantal buurtsportcoaches heeft sport en bewegen een belangrijke plaats in de wijk ingenomen.

Zo speelt sport en bewegen nog steeds een belangrijke rol in de zogenoemde prachtwijken of krachtwijken en Vinex-wijken. Bij prachtwijken gaat het om wijken waarin relatief veel mensen met een lage sociaal-economische achtergrond wonen en waarin de gezondheidsproblemen groter dan gemiddeld zijn. Bijna de helft van de mensen uit deze wijken sport nooit. Door de directe benadering van onder andere buurtsportcoaches, is het in een aantal wijken gelukt de sportparticipatie en de gezondheid te verbeteren.

Haagse krachtwijken

In twee jaar tijd zijn door hoofdaanvrager HVV RAS (Haagse voetbalvereniging) en partners 256 veelzijdige activiteiten georganiseerd voor doelgroepen die vaak niet de aandacht krijgen die nodig is om een verschil te maken: jonge moeders en jongeren in opvang, dakloze gezinnen en jongeren in de krachtwijken van Den Haag.

De interventie die hiervoor is gebruikt is Sport-It in de Wijk van Click F1. Het was zeker niet gemakkelijk om de doelgroepen te activeren en betrekken bij het aanbod van sportactiviteiten en workshops. We zijn er dan ook trots op dat we voor 36 jonge moeders in de opvang in totaal 80 sportactiviteiten en 6 workshops konden organiseren. Daarnaast zijn voor 133 jongeren uit de Schilderswijk en Transvaal in totaal 176 activiteiten georganiseerd. Structurele deelname bleek voor de HVV RAS Voetbalschool in de Wijk geen probleem.

Deze aanpak, die in mei 2017 is gestart, is een mooi succes geworden waarop de vereniging verder zal bouwen. Van alle gerealiseerde activiteiten past de voetbalschool het beste bij de hoofdaanvrager. Ook de zelfverdedigingslessen voor jonge moeders van Parnassia op HVV RAS worden gecontinueerd.

Bron: www.zonmw.nl/nl/onderzoek-resultaten/jeugd/programmas/project-detail/sportimpuls-jeugd-in-lage-inkomensbuurten/sport-it-in-de-haagse-krachtwijken/.

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bij Vinex-wijken gaat het om grootschalige nieuwbouwprojecten rond de grote steden, met duizenden woningen. In deze nieuwe wijken ontbreekt het vaak aan de nodige binding tussen de bewoners. Bekende problemen binnen deze wijken zijn: • onvoldoende mogelijkheden voor naschoolse opvang • te weinig sporten beweegmogelijkheden in de buurt • veel hangjongeren. In deze wijken is de inzet van buurtsportcoaches groot. Ook hier wordt sport en bewegen nadrukkelijk ingezet om sociaal-maatschappelijke problemen in enige mate op te lossen. Zo zie je dat de gemeente in deze wijken investeert in multifunctionele sportaccommodaties. De Kruisboog in de gemeente Houten is hier een voorbeeld van. Doelgroepen en activiteiten De meest voorkomende doelgroepen waarvoor sporten beweegactiviteiten in de buurt georganiseerd worden zijn kinderen, ouderen en mensen met een beperking. De meeste activiteiten die in de wijk georganiseerd worden zijn gericht op alle buurtbewoners.

De meest voorkomende sporten beweegactiviteiten die we in de wijk organiseren, zijn: • wandelingen • sportieve activiteiten in het wijkcentrum/buurthuis/speeltuin • toernooitjes • proeflessen en wedstrijdjes bij sportvereniging/sportschool • hardloopevenementen/sponsorlopen • fietstochten.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=11001&m=1667289427&action=file.download

Belangrijke doelgroepen.

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

Realiseren van de ambities uit het Nationaal Sportakkoord II De buurtsportcoach is belangrijk bij het realiseren van het lokale sportbeleid. Het lokale sportbeleid sluit aan bij het landelijke beleid. Vandaar dat bij de meeste gemeenten de ambities uit het Nationaal Sportakkoord II opgenomen zijn in hun sportbeleid.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Om vorm en inhoud te geven aan de ambitie ‘inclusie en diversiteit’ zijn er tal van programma’s ontwikkeld. Hierbij richt men zich op allerlei doelgroepen die om uiteenlopende redenen achterblijven voor wat betreft de deelname aan sport en bewegen. Enkele van deze programma’s die in de buurt uitgevoerd worden: • Sport en bewegen in het sociaal domein (masterclass) • Welkom op de Club - Start2Create • Fitness Loont, sporten voor mensen met kleine portemonnee • Sporten en bewegen voor mensen met een beperking (e-learning) • Aangepast sporten, hoe doe je dat? (workshop) • Oldstars ( walking hockey, tennis, walking handbal en walking basketbal). • Samenwerking 50plus Sport (verenigingstraject) • Vitaliteitsspelen in Den Haag • All together challenge.

Bekijk het filmpje ‘Welkom op de club! - Etienne Verhoeff (Start2Create)’.

Fitness loont

“Fitness Loont is een netwerk waar vraag en behoefte bij elkaar komen”, zegt Anne Marie Van Duivenboden. De branchevereniging van erkende fitnesscentra NL Actief kreeg van het Ministerie van VWS de opdracht om in twintig gemeenten een leefstijlproject te starten voor mensen met een smalle beurs. Van Duivenboden ging aan de slag met fitnessaanbieders. John van Heel uit Weert is een van hen. “Als mensen zich niet bewust zijn van de voordelen van bewegen en ze hebben de financiële ruimte niet, ontwikkelen ze geen intrinsieke motivatie”, zegt hij. Bron: https://sportindebuurt.nl/dA/fada692730.

De ambitie ‘vaardig in bewegen’ is eveneens binnen de meeste gemeenten vertaald naar lokaal sportbeleid. Deze ambitie is voortgekomen uit het feit dat de bewegingsvaardigheid van kinderen steeds verder achteruitgaat. Ter ondersteuning heeft het Kenniscentrum Sport & Bewegen voor dit thema een zogenoemd whitepaper ontwikkeld. Deze biedt diverse mogelijkheden om dit thema in de praktijk uit te werken. Een van de programma’s is gericht op sport en bewegen in de wijk. Hoe creëert een gemeente een beweegvriendelijke omgeving? Het gaat hierbij om het uitdagend en betekenisvol maken van de omgeving, zodat kinderen geprikkeld worden tot bewegen. De buurtsportcoach speelt een belangrijke rol bij het realiseren van een dergelijke omgeving. Daarbij moet er ook aandacht zijn voor de veiligheid van en naar interessante trapveldjes, playgrounds en parken.

Een ander praktijkvoorbeeld gericht op de vaardigheid van kinderen is het gebruikmaken van het Athletic Skills Model (ASM).

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.athleticskillsmodel.nl/

Buurtsportcoaches zetten ASM in om motoriek en gezondheid te verbeteren.

Buurtsportcoaches Lian Veneboer (30) en Sven Oost (32) werken dagelijks volgens het Athletic Skills Model (ASM). In hun programma’s en activiteiten gebruiken ze andere materialen, regels en spelvormen om kinderen op een veelzijdige manier te laten bewegen. “Kinderen bewegen op die manier veelzijdiger, waardoor hun beweegniveau vooruit gaat. En dat is nodig, want daar schort wel het een en ander aan.” Beter klimmen, klauteren en springen

De buurtsportcoach ziet dat de activiteiten die hij met collega’s initieert helpen om het beweegniveau omhoog te krijgen. Hij geeft een voorbeeld: “We hebben peutergym opgezet, lessen die ik regelmatig zelf geef. Daar werken we in acht stationnetjes en laten we de tien grondvormen altijd terugkomen. Je ziet heel duidelijk dat deze kinderen nu beter kunnen klimmen, klauteren en springen.” Bron: https://sportindebuurt.nl/dA/399729886d.

Voortdurend inspelen op de actualiteit Van de buurtsportcoaches wordt verwacht dat ze steeds een juist antwoord vinden op een sociaal-maatschappelijk probleem. Daar horen ook gezondheidsproblemen bij. Dat ze daarin slagen blijkt uit het volgende voorbeeld dat ze ook bij een verstrekkende virusuitbraak tot een passend sporten beweegaanbod kunnen komen.

In beweging tegen Corona

De maatregelen tegen corona hebben voor iedereen grote gevolgen. Voor wie genoodzaakt is om thuis te blijven is het belangrijk om aan de beweegnorm te blijven voldoen. Niet alleen voel je je daardoor fitter, het draagt ook positief bij aan je weerstand. De buurtsportcoaches hebben hun aanbod aangepast aan de

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

situatie en ze verzinnen allerlei creatieve manieren voor jong en oud om in beweging te blijven, je uit te dagen of bieden op andere wijze hun hulp aan aan ouderen en kwetsbaren. Op social media kun je deze initiatieven onder andere vinden onder #BSCcorona. Kijk hier voor een uitgebreid overzicht.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Daarnaast zijn er nog vele andere #beweegthuis-initiatieven door sportprofessionals. Laat je inspireren en beweeg!

Nu sporten beweegactiviteiten in het onderwijs, bij sportclubs en in de buurt weer opgestart kunnen worden, kunnen buurtsportcoaches een grote rol spelen in de ondersteuning van deze organisaties en het adviseren en begeleiden van sporten beweegactiviteiten. In deze handreiking vind je tips en mogelijkheden om samen weer aan de slag te gaan. Mis jij nog een initiatief in het overzicht? Mail jouw bijdrage aan info@sportindebuurt.nl o.v.v. #BSCcorona en we voegen hem zo snel mogelijk toe. Voorwaarde is wel dat het initiatief uitgevoerd wordt door buurtsportcoaches.

Opdracht 11 Krachtwijken

a. Geef een omschrijving van een krachtwijk. b. Met welke problemen of uitdagingen heb je als buurtsportcoach in een dergelijke wijk te maken? c. Wat kan de betekenis van sport en bewegen in een dergelijke wijk zijn?

Opdracht 12 Vinex-wijk

Zoek op internet naar een vinex-wijk waar sport en/of een sportvereniging/sportaanbieder een belangrijke rol speelt. Geef hier een beschrijving van.

2.5 Belangrijke organisaties en beleidsmakers

De buurtsportcoach heeft met verschillende organisaties en beleidsmakers te maken. Binnen vrijwel elke gemeente zijn er organisaties die zich bezighouden met de organisatie van sport op lokaal niveau. Zo kende Utrecht de Vereniging Sport Utrecht (VSU) en Harten voor Sport (HvS). Deze twee organisaties zijn opgegaan in één gemeentelijke sportorganisatie, namelijk SportUtrecht.

Utrechts beweegprogramma

Binnen het ‘Utrechts beweegprogramma’ zetten we begeleiders van SportUtrecht in op scholen om kinderen meer te laten bewegen. De begeleiders bouwen allerlei spelen sportactiviteiten in tijdens de schooldag. Het beweegprogramma richt zich op scholen die tijdelijk ondersteuning nodig hebben om kinderen gedurende de schooldag voldoende te laten bewegen. Onderzoek toont aan dat kinderen uit gezinnen met minder geld minder bewegen en sporten dan hun leeftijdsgenoten. Tijdens de schooldag doen kinderen in de klas en op het schoolplein activiteiten. Bijvoorbeeld bewegend memory, ritmes klappen en dansen in spiegelbeeld. Daardoor voelen kinderen zich beter, kunnen ze zich beter concentreren, nemen ze lesstof makkelijker op en gaan we overgewicht tegen. De gemeente, SportUtrecht, schoolbesturen en leerkrachten werken samen aan het beweegprogramma. Het beweegprogramma staat niet op zichzelf, maar valt onder een bredere samenwerking op het gebied van sport, onderwijs en gezondheid. Zo werken we ook aan een gezonde schoolomgeving, met onder andere gezonde kantines en schoollunches. Bekijk het filmpje ‘Utrechts beweegprogramma start op 7 basisscholen | UTRECHT SPORT’. Bron: https://zorgprofessionals.utrecht.nl/nieuws-voor-zorgprofessionals/#c461979.

Behalve gemeentelijke organisaties zijn organisaties binnen het onderwijs en de sport belangrijk. Bij onderwijs gaat het vooral om de basisscholen en de zogenoemde brede scholen. Daarnaast zijn ook de middelbare scholen en de scholen voor beroepsonderwijs belangrijk voor het sporten beweegaanbod.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Binnen de sport kan gedacht worden aan de sportverenigingen, maar ook aan allerlei andere (commerciële) sportaanbieders, zoals fitnesscentra, zwembaden, beweeggroepen en trimclubs. De laatste jaren zijn de werkzaamheden van de buurtsportcoach uitgebreid en krijgt men ook te maken met zorginstellingen, welzijnsorganisaties en bedrijven. Het (net)werk beperkt zich niet meer tot de buurt, onderwijs en sport, maar is uitgebreid naar vrijwel alle belangrijke partners in de buurt, wijk of gemeente. Omdat steeds meer activiteiten en projecten gericht zijn op gezondheid, is de GGD een belangrijke organisatie voor de buurtsportcoach geworden. Belangrijke beleidsmakers waar de buurtsportcoach mee te maken krijgt zijn: • landelijke overheid • provinciale overheid • gemeentelijke overheid • landelijke organisaties (Kenniscentrum Sport & Bewegen).

Landelijk De landelijke overheid maakt het landelijk sportbeleid. Voor de buurtsportcoach zijn daarom landelijke nota’s, zoals het Nationaal Sportakkoord II, de Beweegalliantie en het Gezond en Actief Leven Akkoord belangrijk. Deze beleidsnota’s en programma’s bieden belangrijke aanknopingspunten voor het lokale beleid en voor de (meestal noodzakelijke) financiering.

Het Gezond en Actief Leven Akkoord

Met het Gezond en Actief leven Akkoord (GALA) bouwen we aan het fundament voor een gerichte lokale en regionale aanpak op het gebied van preventie, gezondheid en sociale basis. Hiervoor maken we afspraken vanuit een gezamenlijke verantwoordelijkheid als rijksoverheid, gemeenten en zorgverzekeraars. We doorbreken de schoten en werken domeinoverstijgend vanuit samenhang om zo bij te dragen aan de beweging naar ‘de voorkant’ waarin een gezonde samenleving centraal staat. En dat is nodig. De urgentie is groot.

Stip op de horizon De stip op de horizon is een gezonde generatie in 2040, met weerbare, gezonde mensen die kunnen opgroeien, leven, werken en wonen in een gezonde leefomgeving, en waarin sprake is van een sterke sociale basis. Bron: https://open.overheid.nl/documenten/ronl-e8e739b2e77bf92b7bfed78d4569ae4ecbce8dac/pdf.

Provinciaal De belangrijkste functie van de provincies op sportgebied is de ondersteuning van de lokale sport. Op het gebied van bijvoorbeeld de breedtesport, sportstimulering en sportieve recreatie benoemen ze de belangrijkste aandachtspunten voor de eigen provincie. Ook hiervan moet de buurtsportcoach op de hoogte zijn.

Zo kent de provincie Zeeland drie kernsporten. De provincie profileert zich als water-, beach- en wielerprovincie. Projecten en evenementen die te maken hebben met deze takken van sport maken meer kans op provinciaal draagvlak en subsidie. Het merendeel van de provincies (en ook de gemeenten) heeft de ambities van het Nationaal Sportakkoord vertaald naar de provinciale of lokale situatie. Aangezien Zeeland relatief weinig inwoners heeft, is het initiatief om het Nationaal Sportakkoord te vertalen naar lokaal niveau genomen door de provinciale sportorganisatie. Deze organisatie (SportZeeland) begeleidt de gemeenten naar het op maat maken voor de eigen gemeente.

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

Zeeuws Sportakkoord

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

In Zeeland is een traject uitgezet om de gezamenlijke ambities van onder andere Zeeuwse gemeenten en de Provincie Zeeland te vertalen in een Zeeuws Sportakkoord. Inmiddels is het Zeeuws Sportakkoord verlengd tot 2028. Aan SportZeeland en haar partners de taak om ambities de komende jaren te realiseren. Thema: Inclusieve sport In Zeeland willen we de speerpunten uit het Nationaal Sportakkoord (wegnemen van belemmeringen) verbinden aan het verkleinen van gezondheidsverschillen en het vergroten van de participatie van met name kinderen/jongeren/volwassenen/ouderen, met of zonder beperking, met een gezondheidsachterstand die niet deelnemen aan sporten beweegactiviteiten. Daarbij streven we naar een gezamenlijke aanpak, zodat kennis, expertise en mogelijk ook middelen gebundeld worden. Leidend tot een effectieve en efficiënte aanpak van de uitdagingen die voorliggen. Het ligt voor de hand en is ook gewenst dat gebruikgemaakt wordt van de positieve ervaringen die opgedaan zijn met het netwerk van Grenzeloos actief (programma Uniek Sporten) en het Zeeuws Jeugdfonds en Cultuur. Bron: https://sportzeeland.nl/zeeuws-sportakkoord/.

Graag rechten aanvragen. Bron: http://www.zeelandbeachclassics.nl/

Gemeentelijk De gemeenten hebben een belangrijke rol bij het vertalen van het landelijke en provinciale sportbeleid. De gemeenten moeten volgens de wet het sporten mogelijk maken voor alle burgers. Het merendeel heeft de zes ambities uit het Nationaal Sportakkoord II vertaald naar lokaal, gemeentelijk niveau. Ze zijn verantwoordelijk voor het in stand houden van lokale sporten recreatievoorzieningen en de ondersteuning van sportverenigingen en andere sportaanbieders. Ze houden zich bezig met het toekennen van subsidies, de bouw, de verhuur, het onderhoud en de verkoop van sportaccommodaties. Het gemeentebestuur neemt belangrijke besluiten over welke sport(en) en welke accommodaties al dan niet in aanmerking komen voor ondersteuning.

Ontwikkelingen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het accommodatiebeleid slokt veruit het grootste deel van het sportbudget op. Dat komt doordat gemeenten meestal slechts een beperkt deel van de kosten aan de huurders en gebruikers doorberekenen. Gemiddeld genomen betaalt de gebruiker van gemeentelijke sportaccommodaties nu 20% tot 40% van de werkelijke kosten. Maar gemeenten leggen wel steeds vaker een groter deel van de rekening bij de gebruikers. Steeds meer gemeenten geven verenigingen de mogelijkheid hun ‘eigen’ sportaccommodatie te onderhouden, waardoor de kosten relatief laag gehouden kunnen worden. Ook worden accommodaties multifunctioneel gebruikt. Bron: https://vng.nl.

De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) werkt op het gebied van sportbeleid nauw samen met de Vereniging Sport en Gemeenten.

Vrijwel elke gemeente heeft een lokale sportnota. Het is belangrijk dat je als buurtsportcoach goed op de hoogte bent van de inhoud van zo’n nota. Je kent dan de speerpunten van de gemeente en weet wat de doelstellingen zijn. In vrijwel alle gevallen komt een dergelijke nota in samenwerking met de diverse sportaanbieders in de gemeente tot stand en zijn daar dus ook buurtsportcoaches bij betrokken geweest.

Deze sportnota’s zijn meestal te vinden op de website van de gemeente en op de website van de Vereniging Sport en Gemeenten.

Bekijk het filmpje ‘SportAkkoord Heerlen 2022 & beyond’.

Katwijks Sportakkoord

In navolging op het Nationaal Sportakkoord en de Maatschappelijke Agenda (MAG) van Katwijk is het Katwijks Sportakkoord ontwikkeld. Met dit Katwijks Sportakkoord willen we bereiken dat iedereen in Katwijk nu en in de toekomst met plezier aan sport en bewegen kan deelnemen. Door sport als doel en middel in te zetten wil de gemeente Katwijk samen met een groot aantal partijen maatschappelijke effecten realiseren, die aansluiten bij de 5 hoofdopgaves uit de MAG. Deze zijn: • Sociale veiligheid: inwoners van Katwijk leven in een veilige omgeving; • Gezondheid: inwoners van Katwijk zijn gezond en hebben een gezonde levensstijl; • Zorg en ondersteuning: inwoners die hulp nodig hebben, ervaren een hoge kwaliteit van leven en hebben regie over hun leven; • Opgroeien en ontwikkelen: in Katwijk krijgen kinderen en jongeren optimale kansen; • Meedoen: inwoners van Katwijk nemen deel en dragen bij aan de maatschappij. Het Katwijks Sportakkoord legt de focus op de opgaves Meedoen, Gezondheid en Opgroeien en ontwikkelen.

Bron: www.detoekomstvankatwijk.nl/fileadmin/DeToekomstVanKatwijk/20200122_DF_Sportakkoord_Katwijk_Beweegt.pdf.

Landelijke organisaties Een belangrijke landelijke organisatie voor de buurtsportcoach is het Kenniscentrum Sport & Bewegen. Het Kenniscentrum Sport & Bewegen is ontstaan door een samenvoeging van het NISB (Nederlands Instituut Sport en Bewegen) en Onbeperkt Sportief. Deze laatste organisatie heeft de kennis in huis op het gebied van sport voor mensen met een beperking.

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het Kenniscentrum Sport & Bewegen is een kennisinstituut op het gebied van sporten bewegingsstimulering. Zij verzamelt kennis en ervaring uit projecten, onderzoeken en beleidsgegevens, bewerkt en verspreidt die ter stimulering en vernieuwing van het sporten bewegingsaanbod in een breed werkveld. Vanuit deze rol als kennisinstituut adviseert het Kenniscentrum Sport & Bewegen de verschillende beleidsmakers, ook de beleidsmakers van VWS. Het Kenniscentrum Sport & Bewegen richt zich vooral op die terreinen waar sport een middel is om maatschappelijke doelen te bereiken. Sporten heeft positieve effecten, zoals een grotere zelfredzaamheid bij ouderen, het tegengaan van bewegingsarmoede bij jongeren en het vergroten van de mogelijkheden tot integratie en participatie van achterstandsgroepen.

Het accent ligt vooral op de lokale, wijkgerichte aanpak. Hoe kan sport de binding tussen mensen bevorderen en daarmee de leefbaarheid en veiligheid verbeteren? Hoe komen mensen meer in beweging, zodat ze zich gezonder, fitter en beter voelen? Dit zijn natuurlijk belangrijke vraagstukken voor de buurtsportcoach. Het Kenniscentrum Sport & Bewegen richt zijn activiteiten niet rechtstreeks op de sporter of zijn vereniging, maar op de beleidsmakers, consulenten en coördinatoren van activiteiten. Overheden, landelijke sportbonden en provinciale sportraden, instanties op het gebied van welzijn en gezondheidszorg, recreatie en onderwijs kunnen bij het Kenniscentrum Sport & Bewegen terecht voor ondersteuning bij innovatieve projecten.

Kenniscentrum Sport & Bewegen

Onze missie Wij maken kennis beschikbaar en toepasbaar voor jou. Zo dragen we bij aan een vitaal en sociaal Nederland, waarin iedereen een leven lang met plezier kan sporten en bewegen. Daarbij zetten we in op de actuele maatschappelijke thema’s, die centraal staan in jouw werk. Behoefte aan betrouwbare kennis Wist je dat minder dan de helft van de Nederlanders aan de beweegrichtlijnen voldoet? En dat de motorische vaardigheden van kinderen onder druk staan? Dat kwetsbare groepen worstelen met toegang tot passend sporten beweegaanbod?

Deze maatschappelijke uitdagingen maken de behoefte aan betrouwbare kennis en praktische tips groter dan ooit. Want welk kanaal en welke ‘deskundige’ kun je vertrouwen als het gaat om gezondheid? Welke investeringen in sport en bewegen leveren je het meeste op? Welke aanpakken zijn écht effectief?

Waar zetten wij ons voor in Gelukkig zijn we met z’n allen steeds meer doordrongen van de impact van sport en bewegen op een vitaal en gezond leven. Als kenniscentrum weten we dat de juiste kennis helpt, om de effectiviteit van sport en bewegen te vergroten. Daarom zetten wij ons in om actuele kennis uit onderzoek én uit de praktijk voor jou te verzamelen, te duiden, toepasbaar te maken en breed te verspreiden. Zo ondersteunen wij jou in jouw werkdoelen. En dragen we bij aan een sociaal en vitaal Nederland. Bekijk het filmpje ‘Wat maakt ons uniek? - Collega’s aan het woord’.

Bron: www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/over-ons/onze-missie/.

Een andere belangrijke organisatie die veel onderzoek verricht naar de maatschappelijke betekenis van sport is het Mulier Instituut. Deze organisatie werkt nauw samen met het Kenniscentrum Sport & Bewegen. Dat geldt onder andere voor het onderzoek naar de wensen, behoeften en het functioneren van de buurtsportcoaches en het in kaart brengen van de maatschappelijke betekenis van sport.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het Mulier Instituut komt regelmatig met onderzoeksresultaten die betrekking hebben op het werk van de buurtsportcoach. Enkele voorbeelden zijn: • Monitor Brede Regeling Combinatiefuncties (2020) • Buurtsportcoaches: De stand van zaken bij de inzet van buurtsportcoaches (2021) • De buurtsportcoach op de sportvereniging (2022). Je kunt je heel gemakkelijk inschrijven voor de nieuwsbrief van het Mulier Instituut.

Doelstelling en taken

Het doel van het Mulier Instituut is bijdragen aan goed onderbouwd beleid, gericht op de bevordering van sport, sportief bewegen en versterking van de sportsector. Dit doel wordt nagestreefd door: • het uitvoeren van betrouwbaar en kwalitatief hoogstaand sportonderzoek; • dataverzameling en monitoring van de Nederlandse sportsector en beleidsprogramma’s; • kennis- en methodiekontwikkeling door het uitvoeren van verkennende en verdiepende studies; • duiden en vertalen naar de beleidspraktijk van (eigen) onderzoeksuitkomsten; • inzet van expertise en advisering ten behoeve van de onderbouwing van beleidsbeslissingen; • gevraagd en ongevraagd duiding en reflectie bieden in de rol van ‘kritische vriend’ van de sportsector. Bron: www.mulierinstituut.nl/over-mulier/doelstellingen-en-taken/.

Opdracht 13 Landelijk sportbeleid en de buurtsportcoach

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bekijk de hoofdpunten van het Sportakkoord II en bespreek met elkaar wat de belangrijkste ambities/thema’s uit dit akkoord voor de buurtsportcoach zijn.

Opdracht 14 Het Gezond en Actief Leven Akkoord Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Kom met elkaar tot een beschrijving van het programma ‘Het Gezond en Actief Leven Akkoord’. b. Bespreek met elkaar wat je als buurtsportcoach hieraan bij kunt dragen.

Opdracht 15 Provinciaal sportbeleid

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Zoek naar het provinciaal sportbeleid van jullie provincie en geef een samenvatting van dit beleid. b. Geef aan hoe je dit beleid kunt vertalen naar lokaal niveau.

Opdracht 16 Lokaal sportbeleid

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bestudeer op hoofdlijnen de gemeentelijke sportnota van de door jullie gekozen gemeente. Geef een samenvatting van het beleid.

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

Opdracht 17 Leerdoelen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Je kunt de rol van sport en bewegen in de buurt beschrijven.

Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder een inclusieve beweegvriendelijk omgeving.

Je kunt de rol van lokale welzijnsorganisaties beschrijven met betrekking tot sport en bewegen.

Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder een wijkgerichte aanpak.

Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder vitale sporten beweegaanbieders.

Je kunt omschrijven wat de Brede Regeling Combinatiefuncties betekent voor de buurtsportcoach.

Je kunt voorbeelden beschrijven van sport en bewegen op lokaal niveau.

Je kunt de belangrijkste organisaties en beleidsmakers voor de buurtsportcoach beschrijven.

2.6 Verdiepingsstof - 10 afspraken De tien afspraken van het Hoofdlijnen Sportakkoord II.

De ambities in het Sportakkoord, en de manier van werken aan deze ambities leidt tot tien afspraken. Deze vatten samen waar we de komende jaren aan werken en hoe we zorgen dat we het fundament op orde krijgen, een groter bereik generen en meer (zichtbare) betekenis van sport krijgen: 1. We gaan meer inwoners en sportaanbieders bij het Sportakkoord betrekken. Daarom verwelkomen we het POS naast VWS, NOC*NSF en VSG/VNG als strategische partner.

2. Een lokaal kernteam én een ‘coördinator sport en preventie’ zijn verplichte voorwaarden om een lokaal uitvoeringsbudget aan te vragen. Evenals het herijken van de lokale akkoorden. Dat biedt de basis voor een effectievere uitvoering. En zorgt voor samenhang met de onderdelen uit onder andere het Gezond en Actief Leven Akkoord.

3. De sportsector wordt lokaal sterker als samenwerkingspartner ingezet. In elke gemeente zorgt de adviseur lokale sport voor een goede samenwerking tussen de lokale sportsector en de coördinator sport en preventie van de gemeente. We zetten in op één loket voor clubondersteuning. 4. De Brede Regeling Combinatiefuncties wordt zo effectief mogelijk benut. Daarom spreken we af dat er een focus komt op zes profielen die gerelateerd zijn aan de ambities van het Sportakkoord en er extra aandacht komt voor de kwaliteit van de professionals die deze profielen invullen.

5. Een sociaal veilige sport moet vanzelfsprekend zijn. Daarom werken we toe naar een aantoonbaar sociaal veilige sport, zodat iedereen een inclusieve, positieve en veilige sportcultuur ervaart. In het bijzonder minderjarigen en kwetsbare groepen. Dat doen we door sportaanbieders te stimuleren met de basiseisen

(o.a. Regeling Gratis VOG, Gedragscode Sport, Vertrouwenscontactpersoon en cursus of e-learning voor trainer-coaches) sociale veiligheid te werken en door het aanstellen van integriteitsmanagers bij en versterken van sportbonden voor een integere en veilige (top)sport.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

6. De kwaliteit in de sportsector moet omhoog. Dit doen we door een norm voor pedagogische en didactische kwaliteit te ontwikkelen en zo veel mogelijk sportaanbieders te stimuleren aan die norm te voldoen. 7. We spreken af om de samenhang tussen breedtesport en topsport te vergroten. Het gaat hierbij om het totaalbeeld van de sporters voor ogen te houden: van beginnend in de jeugd, tot uiteindelijk de topsporter en alles wat daartussen zit. Zo komt bij het versterken van de teamtopsportcompetities, talentontwikkeling en doorontwikkeling van de Paralympische Sport breedte- en topsport bij elkaar. 8. We etaleren ‘hotspots’: 30 gemeenten en 100 plekken waar de ambities van Sportakkoord II worden waargemaakt. We zetten deze lokaal sterke sportclubs, ondernemers, Cruyff courts, bootcampgroepjes in de openbare ruimte op het podium om anderen te inspireren. 9. Lokaal en landelijk benutten we data voor beleid en uitvoering. We volgen de voortgang op de afspraken van het Sportakkoord II op de voet. Ook volgen we in welke mate de beoogde veranderingen van het Sportakkoord in de buurt of wijk plaatsvinden. De lokale, regionale en landelijke partners doen actief aan kennisdeling en benutten daar de beschikbare kennisinfrastructuur voor. In de governance wordt meer sturing aan de hand van monitoring op de uitvoering vastgelegd.

10. We werken met elkaar naar een toekomstbestendige sportinfrastructuur. De partners van het Sportakkoord spreken af de geoormerkte middelen zo veel mogelijk in te zetten ten behoeve van de ambities en afspraken uit het Sportakkoord. In het hoofdlijnenakkoord worden deze afspraken nader toegelicht en uitgewerkt. Ze bieden de basis om in 2023 concrete afspraken te maken met de gehele sportsector. Bron: https://open.overheid.nl/documenten/ronl-63d5bdfa84001663afe8b400d82817edba5af7d8/pdf.

2.7 Verdiepingsstof - Wijkgerichte aanpak

Sommige wijken kennen verschillende sociale en maatschappelijke problemen, zoals gevoelens van onveiligheid, eenzaamheid en verwaarlozing, lage inkomens en financiële afhankelijkheid van de overheid. Maar er kan ook sprake zijn van misbruik van voorzieningen, drugsoverlast en zelfs criminaliteit. In deze wijken zijn vaak veel verschillende organisaties actief, zoals de sociale dienst, jeugdzorg, verslavingszorg, de dienst openbare orde en veiligheid, de wijkagent en de reclassering. Iedere organisatie richt zich daarbij op haar eigen taak. Een individuele aanpak levert vaak niet het gewenste resultaat op en biedt doorgaans geen duurzame oplossing. Bij een wijkgerichte aanpak wordt er integraal en multidisciplinair samengewerkt om te voorkomen dat de leefbaarheid in een wijk of gebied met multiproblematiek verder verslechtert. De aanpak wordt ook effectief ingezet in kwetsbare wijken en gebieden die al verder zijn afgegleden.

WAT BIEDT NALEVING? Met een wijkgerichte aanpak verbeteren we de leefbaarheid in wijken waar er sprake is van complexe (multi)problematiek op sociaal en maatschappelijk vlak. Dit doen we door het tegengaan van fiscale, sociale en arbeidsmarkt gerelateerde fraude en daarmee samenhangende misstanden, zoals illegale bewoning.

Afhankelijk van de doelstellingen van de gemeente, krijgt iedere wijkgerichte aanpak een eigen invulling. Een wijkgericht project is risicogestuurd maatwerk, waarbij accenten sterk kunnen verschillen. Er wordt altijd gezocht naar de juiste balans tussen preventie en repressie. Zo zijn er activiteiten in het kader van aan armoedebestrijding, schuldhulpverlening of gezinszorg.

Maar controles richten zich ook op het herstellen van de rechtmatigheid in situaties waar er sprake is van oneigenlijk gebruik of misbruik van voorzieningen of andere vormen van fraude. Daarbij kan het bijvoorbeeld gaan om illegale tewerkstelling, het ontduiken van belastingen en sociale premies of uitkeringsfraude. Binnen het project wijkgerichte aanpak worden bestaande initiatieven met elkaar verbonden.

Thema 2 De buurt, welzijn en zorg

Bron: https://vng.nl/artikelen/wijkgerichte-aanpak.

2.8 Verdiepingsstof - Brede Regeling Combinatiefuncties

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Sinds 2008 kunnen gemeenten een impuls geven aan hun lokale sport-, beweeg- en cultuurbeleid, door de aanstelling van functionarissen die sport of cultuur combineren met een andere sector, zoals onderwijs, zorg, welzijn of het bedrijfsleven. Tot 2012 lag de focus op het verbinden van sport, cultuur en onderwijs en werd er vooral gericht op de jeugd. Vanaf 2012 werden buurtsportcoaches aangesteld. Zij zorgen voor meer verbinding tussen sport en andere sectoren, zoals zorg, welzijn, kinderopvang of het bedrijfsleven. Van 2019 tot en met 2022 geldt de ‘Brede Regeling Combinatiefunctie (BRC)’. Een belangrijk verandering is dat de BRC structureel wordt ingezet: er komt voor vier jaar geld vrij, in plaats van één jaar. De inzet is om iedereen mee te laten doen in de gemeente. De BRC is op februari 2023 nogmaals herzien. De BRC valt vanaf 2023 onder de brede SPUK-regeling.

Versterking lokaal sporten beweegbeleid Door gebruik te maken van de Brede Regeling Combinatiefuncties geven gemeenten uitvoering aan lokaal sporten beweegbeleid. Buurtsportcoaches kunnen bijdragen aan het bereiken van de geformuleerde doelstellingen binnen het sporten beweegbeleid. Door een meer integrale inzet kunnen zelfs doelstellingen binnen andere beleidsterreinen bereikt worden, bijvoorbeeld in het sociaal domein. Dat vraagt om een integrale aanpak en bredere kijk op de werkzaamheden van de buurtsportcoach. Omdat de Rijksoverheid bijdraagt in de financiering, is het een kans om met minder lokale middelen meer te bereiken. Deelname aan de ‘Brede Regeling Combinatiefuncties’ is van meerwaarde voor het lokale sporten beweegbeleid en vergroot de kansen voor sport en bewegen als middel binnen andere beleidsterreinen. Het Mulier Instituut evalueerde in hoeverre er een verbinding was tussen de functionarissen en andere sectoren in 2022. Hieruit blijkt dat 99% van de functionarissen voor sport verbinding zochten met het primair onderwijs en 96% met een sportaanbieder. In vier op de vijf gemeenten zocht men verbinding met de buurt, welzijn, ouderen(zorg), jeugd(zorg) en gezondheidszorg. In 2022 is er meer aandacht gekomen voor verbinding met vluchtelingenwerk. Verbinding met werkzoekenden/werklozen (32%) en het bedrijfsleven (25%) wordt minder frequent gedaan.

Bron: https://tools.kenniscentrumsportenbewegen.nl/financieringswijzer-sport-en-bewegen/hoofdstuk/brede-regeling-combinatiefuncties/.

2.9 Begrippen

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 3 HET ONDERWIJS EN KINDEROPVANG Inhoud thema • Het onderwijs in Nederland • Schoolplan, groepsplan en individueel handelingsplan • Bewegingsonderwijs en sport • De brede school • Sport en kinderopvang • Gezonde School • Verdiepingsstof • Begrippen.

De buurtsportcoach kan een aanstelling hebben binnen verschillende organisaties. Dat kan bij de gemeente, de sportvereniging, de kinderopvang of het onderwijs zijn. Ook is een aanstelling bij meerdere organisaties mogelijk. De variatie en de mogelijkheden zijn groot. Zo kun je een aanstelling hebben bij een school en de gemeente en bovendien een aantal uren training geven bij een grote sportvereniging.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De buurtsportcoach is betrokken bij het onderwijs en de kinderopvang. De betrokkenheid bij het onderwijs lijkt wat af te nemen. Dit geldt met name voor het voortgezet onderwijs. Uit onderzoek van het Mulier Instituut (2022) blijkt zo’n 20% van de buurtsportcoaches betrokken is bij het bewegingsondewijs van het voortgezet onderwijs. Voor 7% is dat wekelijks. Het gaat hierbij vooral om het buitenschools sportaanbod. Het komt ook voor dat ze in samenwerking met de vakleerkracht lessen binnen het bewegingsonderwijs geven. Binnen het basisonderwijs is de buurtsportcoach actiever. Op 57% (2022) van de basisscholen in Nederland zijn een of meerdere buurtsportcoaches actief. Dit is een toename ten opzichte van de voorafgaande jaren. De buurtsportcoach wordt vooral ingezet voor buitenschools beweeg- en sportaanbod.

In 66% van de Nederlandse gemeenten werkt de buurtsportcoach actief samen met kinderopvang. Buurtsportcoaches leggen verbindingen tussen scholen, kinderopvang en sporten beweegaanbieders. Of ze verzorgen sporten beweegactiviteiten voor kinderen op schoolpleinen of bij de opvang. In dit thema wordt nader ingegaan op de rol van de buurtsportcoach binnen het onderwijs en de kinderopvang. De inhoud en organisatie van het onderwijs in Nederland is best ingewikkeld. Vandaar dat we er hier aandacht aan besteden.

Relatie met werkproces Het thema ‘Het onderwijs en kinderopvang’ heeft vooral te maken met werkprocessen: • P2-K1-W2: Stelt een SB-programma op • P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen • • • • • •

Je kunt het onderwijs en de kinderopvang (vormen, regelgeving) in Nederland beschrijven. Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder een schoolplan, groepsplan en individueel handelingsplan. Je kunt omschrijven wat een brede school en een integraal kindcentrum is. Je kunt de rol van de buurtsportcoach in het onderwijs en de kinderopvang beschrijven. Je kunt het programma Gezonde School omschrijven. Je kunt de bijdrage van de buurtsportcoach aan de Gezonde School beschrijven.

3.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Kwaliteit bewegingsonderwijs

De Rietveld basisschool wil graag de kwaliteit van het bewegingsonderwijs verhogen en streeft naar het vergroten van het aantal kinderen dat buiten school aan sport doet.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De school heeft kennisgenomen van het voornemen van de overheid om het bewegingsonderwijs in het primair onderwijs te verbeteren. Vanaf 1 augustus 2023 zijn alle scholen in het primair onderwijs verplicht om een minimumaantal lesuren bewegingsonderwijs te verzorgen. Dit houdt in dat scholen minimaal 90 minuten per week bewegingsonderwijs moeten geven aan alle leerlingen (groepen 1 tot en met 8). Uitgangspunt is dat er elke week twee lessen bewegingsonderwijs worden aangeboden. Uit een enquête kwam naar voren dat ongeveer de helft van de kinderen na schooltijd aan georganiseerde sport doet. De directeur heeft de hulp ingeroepen van de gemeentelijke sportorganisatie en een aantal buurtsportcoaches de vraag voorgelegd wat zij op deze beide punten kunnen betekenen voor het bewegingsonderwijs in de gemeente.

Kennisvragen a. Wat wordt bedoeld met het primair onderwijs? b. Welke andere vormen van onderwijs ken je nog? c. Wat vind je van het voornemen van de overheid om binnen het bewegingsonderwijs op de basisschool bevoegde (vak)leerkrachten aan te stellen? Wanneer is iemand binnen het basisonderwijs bevoegd om bewegingsonderwijs te geven? d. Wat vind je van de eis van minimaal twee lesuren per week bewegingsonderwijs? e. Ben jij als buurtsportcoach bevoegd om bewegingsonderwijs te geven? Welke rol kan de buurtsportcoach spelen binnen het bewegingsonderwijs? f. Op welke manier kunnen de buurtsportcoaches het bewegingsonderwijs ondersteunen? g. Op welke manier kunnen buurtsportcoaches een bijdrage leveren aan het vergroten van de sportparticipatie van de kinderen na schooltijd?

3.2 Onderwijs en kinderopvang in Nederland

Onderwijsvormen Nederland behoort tot de landen met de meeste vormen van onderwijs. Het varieert van basisonderwijs tot wetenschappelijk onderwijs en van onderwijs aan kinderen met taal- en spraakproblemen tot aan Islamitisch onderwijs en montessorionderwijs. In deze paragraaf brengen we enige ordening aan in de vele vormen van onderwijs. Openbaar en bijzonder onderwijs Het eerste onderscheid is die tussen openbaar en bijzonder onderwijs. Scholen kunnen het onderwijs verschillend vormgeven en kunnen verschillende accenten leggen in de omgang met leerlingen. Op deze manier kent Nederland verschillende richtingen, die ook wel denominaties genoemd worden. De verschillende richtingen zijn: • openbaar onderwijs • bijzonder onderwijs – bijzonder onderwijs – algemeen bijzonder onderwijs.

Openbaar onderwijs Dit onderwijs is voor iedereen toegankelijk en kent geen specifieke uitgangspunten, maar is gebaseerd op algemene richtlijnen van de overheid. Bijzonder onderwijs Binnen het bijzonder onderwijs wordt uitgegaan van een bepaalde godsdienstige of levensbeschouwelijke overtuiging. Zo kennen we in Nederland onder meer protestants-christelijk, rooms-katholiek, joods, islamitisch, gereformeerd, reformatorisch en evangelisch onderwijs.

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

Een school kan het onderwijs ook inrichten op grond van bepaalde opvoedkundige uitgangspunten of een onderwijsvisie. In dat geval wordt gesproken over algemeen bijzonder onderwijs. Zo kent Nederland onder andere daltononderwijs, montessorionderwijs en jenaplanscholen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De bijzondere scholen hebben een eigen schoolbestuur dat onder andere het personeelsbeleid, de financiering en huisvesting regelt. Bij de openbare scholen was dat altijd een taak van de gemeente, maar ook de openbare scholen hebben sinds kort de mogelijkheid om met een eigen schoolbestuur te werken.

Sectoren binnen het onderwijs In Nederland kunnen we binnen het onderwijs de volgende sectoren onderscheiden: • het primair onderwijs • het voortgezet onderwijs • het middelbaar beroepsonderwijs en volwasseneneducatie (bve) • het hoger beroepsonderwijs • het wetenschappelijk onderwijs.

Het primair onderwijs Het primair onderwijs en het basisonderwijs worden als termen vaak door elkaar gebruikt. Toch is dit niet juist. Sinds de invoering van de Wet op het primair onderwijs op 1 augustus 1998 is primair onderwijs de officiële, overkoepelende term voor het basisonderwijs, het speciaal basisonderwijs en het onderwijs op speciale scholen. Het basisonderwijs is bedoeld voor kinderen van 4 tot en met 12 jaar. In 2023 volgenden ongeveer 1,36 miljoen kinderen het basisonderwijs. Dit aantal laat al jarenlang een lichte daling zien.

Binnen het speciaal basisonderwijs volgen leerlingen onderwijs met leermoeilijkheden of (lichte tot matige) opvoedingsmoeilijkheden en kinderen die extra ondersteuning en aandacht nodig hebben. Deze vorm van onderwijs moet niet worden verward met het speciaal onderwijs. Het derde type onderwijs dat binnen het primair onderwijs valt, is het speciaal onderwijs. Dit onderwijs is voor kinderen met matige tot ernstige problemen die niet meekunnen binnen het basisonderwijs en speciaal basisonderwijs. Nederland kent hiervoor speciale scholen. Hierbij kan gedacht worden aan kinderen met lichamelijke beperkingen, verstandelijke beperking of psychiatrische stoornis (autisme). Het speciaal onderwijs is in vier clusters verdeeld: • cluster 1: kinderen met visuele beperkingen (blind, slechtziend) • cluster 2: kinderen met auditieve beperkingen (doof, slechthorend), spraak- of taalstoornis • cluster 3: zeer moeilijk lerende kinderen, kinderen met een meervoudige beperking en langdurig zieke kinderen • cluster 4: kinderen met een sociale beperking of psychiatrische stoornis. Het voortgezet onderwijs Dit type onderwijs richt zich op jongeren vanaf 12 jaar en wordt ook wel secundair onderwijs genoemd. Binnen het voortgezet onderwijs kunnen verschillende niveaus worden onderscheiden: • praktijkonderwijs • vmbo (voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs) • havo (hoger algemeen voortgezet onderwijs) • vwo (voorbereidend wetenschappelijk onderwijs, atheneum en gymnasium).

In het schooljaar 2021/2022 gingen bijna 630 duizend jongeren naar een vorm van voortgezet onderwijs. De afbeelding laat de verdeling over de verschillende vormen van onderwijs zien.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.nji.nl/cijfers/jeugd-algemeen

Verdeling leerlingen voortgezet onderwijs.

Het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) en volwasseneneducatie (bve) Het middelbaar beroepsonderwijs kent op vier niveaus (niveau 1 tot en met 4) zeer uiteenlopende beroepsopleidingen variëren van één tot vier jaar.

De volwasseneneducatie richt zich op onderwijs voor volwassenen en kent eveneens een breed aanbod. Hierbij kan gedacht worden aan Nederlands voor mensen met een migratieachtergrond. Er wordt ook gesproken over vavo (voortgezet algemeen volwassenenonderwijs). De mbo- en vavo-opleidingen worden in Nederland meestal aangeboden op de regionale opleidingscentra (roc’s). Het hoger beroepsonderwijs Hier vallen alle hbo-opleidingen onder. Momenteel studeren aan de 36 door de overheid bekostigde hogescholen in Nederland ongeveer 450.000 studenten.

Het wetenschappelijk onderwijs Samen met het hoger beroepsonderwijs vormt het wetenschappelijk onderwijs het hoger onderwijs. Jaarlijks starten ruim 50.000 studenten in Nederland een universitaire opleiding aan veertien universiteiten, inclusief de Open Universiteit. Ongeveer 340.000 studenten studeren aan een universiteit.

Lerarenondersteuner Een aantal jaren geleden werd er nog gesproken over de lerarenondersteuner bewegingsonderwijs (LOBOS). Inmiddels hoor je dat steeds minder vaak. De opleiding tot lerarenondersteuner is een officiële associate degree-opleiding.

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

Lerarenondersteuner

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Met een associate degree kunt u als lerarenondersteuner aan de slag in het basisonderwijs of (voortgezet) speciaal onderwijs. U kunt met een associate degree ook doorstromen naar een hbo-lerarenopleiding om uw onderwijsbevoegdheid te behalen. Bron: www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/werken-in-het-onderwijs/vraag-en-antwoord/lerarenondersteuner.

Dit betekent niet dat de buurtsportcoach geen rol meer speelt in het onderwijs. Op 57% van de basisscholen in Nederland zijn een of meerdere buurtsportcoaches actief en binnen het voortgezet onderwijs is dat 20%. Ze spelen slechts een kleine rol voor wat betreft de reguliere lessen bewegingsonderwijs. Onderwijswetten Ook het onderwijs heeft te maken met weten regelgeving. De overheid wil duidelijk omschrijven waar het onderwijs zich aan te houden heeft. En tegelijk is het de bedoeling dat er vrijheid is om het onderwijs zelf vorm te geven. Het onderwijs valt onder het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. De meest algemene wet is de Leerplichtwet die aan het begin van de twintigste eeuw ingevoerd werd. In Nederland geldt volledige leerplicht voor iedereen van 5 (start op de eerste dag van de maand na de vijfde verjaardag, maar de meeste kinderen gaan vanaf hun 4e jaar al naar school) tot en met 16 jaar. Hierna is een leerling tot en met 18 jaar gedeeltelijk leerplichtig. Dit houdt in dat de leerling een startkwalificatie (mbo-niveau 2-diploma of hoger) moet hebben om niet meer leerplichtig te zijn. Leerlingen van 19 tot 23 jaar zijn kwalificatieplichtig. Dit houdt in dat de onderwijsinstelling waaraan de leerling studeert verplicht is om zijn uiterste best te doen om deze leerling op ten minste mbo-niveau 2 te laten diplomeren.

Daarnaast heeft elke sector zijn eigen wetgeving. In 1996 kreeg het voortgezet onderwijs een eigen weten regelgeving: Wet op het voortgezet onderwijs. Het mbo heeft haar eigen wet in de vorm van de Wet educatie en beroepsonderwijs (WEB).

Het speciaal onderwijs valt onder de Wet op het primair onderwijs, maar kent daarnaast ook nog een eigen wettelijk kader met de Wet op de expertisecentra. Deze wet heeft tot de verdeling in vier clusters geleid en tot vele fusies. Tot slot kennen we de Wet op het hoger onderwijs, geldend voor het hoger beroepsonderwijs en wetenschappelijk onderwijs. Buurtsportcoaches hebben ook een rol naar het bewegingsonderwijs en de sport binnen het onderwijs. Dit betreft met name het primair onderwijs. Daarom wordt hier vooral aandacht aan besteed. We staan stil bij de Wet op het basisonderwijs (WBO), de kerndoelen en de Wet op het primair onderwijs (WPO). Wet op het basisonderwijs De Wet op de leerplicht uit het begin van de twintigste eeuw gold alleen voor het lager onderwijs. Het kleuteronderwijs stond daar los van. Aansluiting met de lagere school was er niet. Veel kleuters gingen niet eens naar school. Een kind van 6 kwam ineens in een totaal andere wereld terecht. In 1985 werd dat anders. De Wet op het basisonderwijs heeft in 1985 de kleuterschool en de lagere school samengevoegd tot de basisschool voor leerlingen van 4 tot 12 jaar. Daarna kon men het onderwijs van kleuters en schoolkinderen op elkaar afstemmen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

In 1980 zei een meisje trots: ‘Ik ga al naar de grote school!’ Vanaf dat moment ging het kind ook naar een ander gebouw. Nu zegt datzelfde kind, inmiddels moeder geworden: ‘Mijn kind gaat al naar groep 3! ’s Middags mag hij nog even kleuteren, als hij dat graag wil.’

In dit voorbeeld zie je twee dingen. De overgang van groep 2 naar groep 3 is soepeler geworden, maar de kinderen en hun ouders blijven toch trots en hechten toch belang aan het echte werk, het leren lezen en schrijven. Het woord is veranderd, de trots is gebleven. Wet Veiligheid op school Een in de praktijk belangrijke wet voor de buurtsportcoach is de wet Veiligheid op school. Deze wet sluit aan bij het streven naar een veilig sportklimaat. De wet Veiligheid op school regelt dat scholen in het basisonderwijs, speciaal onderwijs en voortgezet onderwijs zich inspannen om pesten tegen te gaan en de sociale veiligheid op school te verbeteren.

In de wet staat verder dat scholen: • een sociaal veiligheidsbeleid moeten uitvoeren • twee taken binnen het onderwijsteam moeten beleggen Er moet een aanspreekpunt zijn waar leerlingen en ouders pesten kunnen melden. Ook moet iemand het pestbeleid op school coördineren. Dit kan dezelfde persoon zijn, maar dat hoeft niet. • de beleving van veiligheid, de aantasting van die veiligheid en het welzijn van hun leerlingen moeten volgen. Zo is er altijd een actueel en representatief beeld van de situatie op school waar de school naar kan handelen.

Scholen zijn zelf verantwoordelijk voor de veiligheid op school. Ze beslissen onder andere over hoe ze het veiligheidsbeleid vormgeven, welke maatregelen zij nemen om de veiligheid te verbeteren en hoe ze het pesten tegen willen gaan. Bekijk de website ‘Stichting School & Veiligheid’ voor meer informatie.

De kerndoelen In de WBO werden nog geen kerndoelen genoemd. In de Wet op het primair onderwijs worden vormingsgebieden genoemd die de basisschool aan moet bieden. Voor deze vormingsgebieden zijn kerndoelen geformuleerd die pas in 1993 van kracht werden. De inspectie van het onderwijs houdt toezicht op de naleving van de kerndoelen. Twee dingen zijn hierbij belangrijk: • Kerndoelen zijn geen einddoelen. De naam kerndoelen is gekozen om onderscheid te maken tussen kerndoelen en einddoelen. De kerndoelen eisen niet dat elke leerling het beschreven niveau precies haalt. Ze eisen dat het onderwijs in ieder geval over die leergebieden gaat. Hoe ver een leerling komt, is individueel en hangt af van aanleg en dergelijke. Het gaat om kerngebieden die aan bod moeten komen. De kerndoelen beschrijven dus geen einddoelen, maar leergebieden. • Kerndoelen worden elke vijf jaar bijgesteld. Door de regelmatige bijstelling kunnen de kerndoelen de maatschappelijke ontwikkelingen blijven weerspiegelen. Sinds 2006 is de derde generatie kerndoelen van kracht. Het zijn er nog maar 58 en ze bestrijken grotere leergebieden: de talen, rekenen/wiskunde, oriëntatie op jezelf en de wereld, kunstzinnige oriëntatie en bewegingsonderwijs. De kerndoelen voor elk leergebied beginnen met een karakteristiek van dat leergebied. Deze laatste generatie kerndoelen is op alle basisscholen ingevoerd. Het voordeel van globale doelen is dat ze veel ruimte bieden voor eigen keuzes, prioriteiten en profilering van de school. De keerzijde is dat ze weinig houvast bieden. Lees de verdiepingsstof ‘Kerndoelen bewegingsonderwijs speciaal onderwijs’.

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

Kerndoelen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De kerndoelen vormen het belangrijkste (wettelijk) kader in je onderwijs. Ze geven aan wat je leerlingen moet aanbieden om zich verder te ontwikkelen in het vervolgonderwijs en te functioneren in de maatschappij. Het zijn streefdoelen met veel ruimte voor eigen invulling. Ook voor het speciaal onderwijs gelden er kerndoelen. Je kiest voor een van de twee sets kerndoelen, afhankelijk van de onderwijsbehoeften van je leerlingen. De kerndoelen zijn ook uitgewerkt in tussendoelen, leerlijnen en ontwikkelingslijnen. Bron: www.slo.nl/sectoren/so/kerndoelen/.

Dit wil niet zeggen dat de afgelopen tien jaar de kerndoelen niet veranderd zijn. De kerndoelen worden regelmatig geëvalueerd en zo nodig enigszins aangepast. Zo wordt er vanaf 2012 aandacht besteed aan seksualiteit en seksuele diversiteit in de kerndoelen.

Herziening van de kerndoelen Momenteel wordt er gewerkt aan de herformulering van de kerndoelen uit 2006. In september 2023 zijn de nieuwe conceptkerndoelen voor Nederlands en rekenen en wiskunde opgeleverd door de SLO. Deze doelen worden beproefd in de praktijk en mogelijk rond 2025 definitief. Ook voor de andere leergebieden wordt er aan nieuwe kerndoelen gewerkt. De nieuwe kerndoelen zijn concreter uitgewerkt en moeten meer houvast geven. Voor de volgende leergebieden zijn er kerndoelen aangegeven: • Nederlands • Engels • rekenen en wiskunde • oriëntatie op jezelf en de wereld • kunstzinnige oriëntatie • bewegingsonderwijs • Fries (geldt alleen voor scholen in Friesland).

In de nieuwe versie waar momenteel aan gewerkt wordt, komen daar kerndoelen voor burgerschap en digitale geletterdheid bij.

Het Nationaal Expertisecentrum Leerplanontwikkeling (SLO) heeft leerlijnen en tussendoelen ontwikkeld. Hiermee kunnen scholen hun kerndoelen vertalen naar onderwijs. Een leerlijn geeft aan hoe een leerling van een beginniveau tot het kerndoel komt. Tussendoelen zijn momenten in de leerlijn. Met de leerlijnen en tussendoelen kan een docent de ontwikkeling van een leerling beter volgen. Lees de verdiepingsstof ‘Nationaal Expertisecentrum Leerplanontwikkeling (SLO)’.

De Wet op het primair onderwijs Het recht op onderwijs is vastgelegd in de Grondwet. De Wet op het primair onderwijs, afgekort WPO, stamt uit 1998. Het is een uitwerking van wat er in de Grondwet globaal over het recht op onderwijs is aangegeven. De WPO gaat over de reguliere basisscholen en scholen voor speciaal basisonderwijs. In de WPO wordt veel geregeld. Zo zijn er landelijke kwaliteitseisen waaraan scholen moeten voldoen. Maar er staan bijvoorbeeld ook heel concrete dingen in de WPO, zoals de vergoeding van de kosten voor leerlingenvervoer of de verplichting om aangifte te doen bij zedenmisdrijven. Het is een omvangrijke wet, die we niet in zijn geheel kunnen bespreken. We noemen daarom slechts enkele in het oog springende zaken uit de WPO.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Kwaliteitswet De Kwaliteitswet zegt dat het bestuur van basisscholen verplicht is een aantal documenten op te stellen: • een schoolgids De schoolgids is bestemd voor de ouders. Hij biedt de mogelijkheid om scholen te vergelijken. • een schoolplan Het schoolplan is voor de school zelf, maar ouders en inspectie mogen er wel naar vragen. Het schoolplan bestaat naast een algemeen gedeelte uit deelplannen die betrekking hebben op de verschillende vakken. Zo kennen de meeste scholen een deelschool(werk)plan bewegingsonderwijs. • een klachtenregeling. Een klachtenregeling spreekt voor zich: er moet een klachtenprocedure zijn. Scholen dienen te leveren waar ze voor staan, en als de ‘klanten’, de ouders dus, niet tevreden zijn, moeten ze een klachtenprocedure kunnen starten. Het belangrijkste hierbij is dat klagers weten hoe de procedure verloopt. Ze moeten weten wat ze kunnen doen en waar ze vervolgens op kunnen rekenen. Wet passend onderwijs Sinds 2014 bestaat de Wet passend onderwijs, die wel al een paar keer aangepast is. Het uitgangspunt blijft echter hetzelfde. Alle leerlingen moeten een plek krijgen op een school die past bij hun kwaliteiten en hun mogelijkheden. Passend onderwijs moet ervoor zorgen dat elk kind het beste uit zichzelf haalt. Scholen bieden daarom extra hulp aan leerlingen die dit nodig hebben, zoals kinderen met leer- of gedragsproblemen (Rijksoverheid, z.d.). Met passend onderwijs wil de overheid bereiken dat: • alle kinderen een plek krijgen die past bij de onderwijsondersteuningsbehoefte • een kind naar een gewone school gaat als dat kan • een kind naar het speciaal onderwijs gaat als intensieve begeleiding nodig is • scholen de mogelijkheden hebben voor onderwijsondersteuning op maat • de kwaliteiten en de onderwijsbehoefte van het kind bepalend zijn, niet de beperkingen • kinderen niet meer langdurig thuis komen te zitten omdat er geen passende plek is om onderwijs te volgen.

Dit is niet vrijblijvend. De scholen hebben door deze wet zorgplicht gekregen. Dat betekent dat ze ervoor verantwoordelijk zijn om alle leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben een passende plek te bieden. Het gaat daarbij om leerlingen die worden aangemeld en leerlingen die al op school zitten. De school zoekt in overleg met de ouders een passende plek. Op de eigen school of, als de school niet de juiste begeleiding kan bieden, op een andere reguliere of speciale school.

Bekijk de filmpjes ‘Wetgeving Passend Onderwijs en Jeugdwet’ en ‘Kennisnet passend onderwijs’.

Om dit mogelijk te maken moeten er samenwerkingen ontstaan tussen het basisonderwijs en het speciaal onderwijs. De extra financiële middelen worden niet meer toegekend aan de ouders, maar aan de school. Dit betekent dan ook het einde van de leerlinggebonden financiering of het zogenoemde rugzakje. De scholen binnen de samenwerking kunnen deze middelen naar eigen inzicht inzetten.

Ook moet deze wet het voor de ouders makkelijker maken om een geschikte school voor hun kind te vinden. Hiervoor moet een school een zogenaamd schoolondersteuningsprofiel opstellen.

Schoolondersteuningsprofiel

In het schoolondersteuningsprofiel staat welke extra ondersteuning de school kan bieden aan leerlingen. Ook staat hierin welke ambities de school heeft voor de toekomst. Leraren, schoolleiding en bestuur stellen samen het schoolondersteuningsprofiel op. Ouders kunnen informatie over het schoolondersteuningsprofiel gebruiken om te kijken of een school geschikt is voor hun kind.

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

Bron: www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/passend-onderwijs/zorgplicht-en-samenwerken-scholen-passend-onderwijsverantwoordelijkheid-van-de-scholen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het passend onderwijs is een ingewikkelde operatie die niet altijd vlekkeloos verloopt.

Elke vijf jaar verschijnt er een evaluatierapport. Het meest recente is in 2020 verschenen. Bekijk op de website de ‘Samenvatting evaluatie passend onderwijs’.

Enkele conclusies zijn: • De flexibiliteit is verbeterd en de complexiteit is verminderd. • De kosten zijn beter beheersbaar. • Het aanbod is nog niet volledig dekkend. • Thuiszittende kinderen vormen een groot probleem. • Bureaucratie is nog niet verdwenen. • Voor leraren is er (te) weinig veranderd (deskundigheid, faciliteiten). • Meeste ouders zijn tevreden, maar 25% is dat niet (zorgplicht ontzorgt onvoldoende, ondersteuningsprofielen helpen niet). • Leerlingen zijn overwegend tevreden over de geboden ondersteuning.

Consequenties voor de buurtsportcoach De aandacht voor passend onderwijs betekent dat er steeds meer kinderen met een bepaalde (lichte) aandoening op een reguliere basisschool zitten. Dit heeft voor de kinderen veel voordelen. De buurtsportcoaches moeten wel rekening houden met het feit dat het om een vrij heterogene doelgroep gaat. Bij sportkennismakingsprojecten moet er voor alle kinderen een passend aanbod zijn, ook voor kinderen met bijvoorbeeld een lichamelijke beperking.

Inhoudelijke bepalingen De WPO regelt nog veel meer. Ook zaken die van belang kunnen zijn voor de buurtsportcoach die te maken heeft met het onderwijs. • verkleining van groepen • vroegschoolse opvoeding • kwaliteitszorg • functiedifferentiatie • de brede school.

Een groot deel van de basisscholen worden brede scholen. Een brede school is de overkoepelende samenwerking tussen diverse partijen die gericht zijn op kinderen. Die samenwerking kan betrekking hebben op organisaties als de kinderopvang, sportverenigingen, het lokale bedrijfsleven, GGD, de bibliotheek, peuterspeelzaal, buurtwerk en cultuurinstellingen. Het doel van de brede school is het bevorderen van de ontwikkelingskansen voor kinderen en jongeren.

Brede school

Tot de jaren 90 waren de school en de kinderopvang volledig gescheiden. Anno 2019 zien we dat deze steeds meer met elkaar samenwerken. Dit kan doordat de kinderopvang in de locatie van de school word opgenomen maar ook doordat het gewoonweg partners worden. Een handige vorm van samenwerking, gezien ze beide natuurlijk dezelfde doelgroep bedienen, welke nu dus maar één keer hoeft te worden bereikt.

Bron: https://kids4dreams.com/wat-is-een-brede-school/.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Tegenwoordig zie je dat brede scholen zich verder ontwikkelen tot een zogenaamd Integraal Kind Centrum (IKC).

Brede school en IKC

Een brede scholen combineren onderwijs met andere voorzieningen zoals naschoolse opvang, sport, welzijn of cultuur. In een integraal kindcentrum vormen school en kinderopvang één bestuur.

Brede scholen of IKC’s In een brede school werkt de school samen met andere organisaties om de school heen. Vaak zitten deze organisaties in hetzelfde gebouw, maar soms ook in de directe omgeving. Een integraal kindcentrum (IKC) gaat een stap verder. Daarin zijn school en kinderopvang samengegaan in één bestuur en werken met één pedagogische visie. Bij beide vormen is gelijkwaardigheid van de betrokken organisaties het speerpunt. Bron: https://oudersenonderwijs.nl/kennisbank/schoolkeuze/soorten-scholen/brede-school-en-ikc/.

Basisschool en gezondheid Bij het basisonderwijs gaat het al lang niet meer alleen om goed kunnen lezen en rekenen. Gezondheid is een steeds belangrijker thema geworden. Zo staat het onderwerp sport, bewegen en een gezonde leefstijl in en rondom de school al een paar jaar hoog op de onderwijsagenda. Scholen willen graag een Gezonde School worden. Het bewegingsonderwijs neemt hierbij een belangrijke plaats in. Aan dit onderwerp wordt in de laatste paragraaf aandacht besteed.

Gezonde School

Met Gezonde School verbeter je de gezondheid van leerlingen effectief én blijvend. Werk daarom net als ruim 3000 andere scholen met de Gezonde School-aanpak. Bekijk het filmpje ‘Gezonde School-aanpak: zo werkt het’.

Kinderopvang Je kunt niet zomaar je eigen kinderopvang starten. De kinderopvang is in Nederland aan regels gebonden. Zo bestaat er de Wet kinderopvang (htps://wetten.overheid.nl/BWBR0017017/2024-02-01). In 2018 zijn door wetgeving de peuterspeelzalen omgevormd tot kinderdagverblijven.

Kinderopvang is een verzamelterm voor verschillende mogelijkheden, anders dan basisonderwijs en daaropvolgend onderwijs, om kinderen in een georganiseerd verband een ontwikkelingsgericht aanbod te bieden op het moment dat ouders werken, studeren of als kinderen een taal- of ontwikkelingsachterstand hebben. Doelen kinderopvang Binnen de kinderopvang staat de ontwikkeling van het kind centraal. Het gaat daarbij om brede ontwikkeling met aandacht voor sociale activiteiten als samenspelen, samenwerken en leren van en met elkaar. Deze aanpak helpt kinderen bij een goede start in het basisonderwijs en de samenleving. De kinderopvang moet voldoen aan vier belangrijke pedagogische doelen (Rijksoverheid, z.d.):

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

• • • •

emotionele veiligheid voor het kind bieden persoonlijke kwaliteiten bevorderen sociale kwaliteiten bevorderen normen en waarden overbrengen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bekijk het filmpje ‘Hoe ziet een dag op het kinderdagverblijf eruit?’. Vormen van kinderopvang De kinderopvang kent verschillende vormen, waaronder: • dagopvang (voor kinderen die nog niet naar de basisschool gaan) • buitenschoolse opvang (bso) (opvang voor schoolgaande kinderen) • tussenschoolse opvang (opvang tussen de middag voor schoolgaande kinderen).

Kinderdagverblijven kennen meestal een opvang voor verschillende leeftijdsgroepen, zoals de baby, dreumes en peuter.

Dagopvang

Als je aan het werk gaat, wil je zeker weten dat je kind in goede handen is. Een fijne, veilige plek, waar je kind met liefde wordt verzorgd en waar het met plezier naartoe gaat.

Bij Kibeo krijgt je kindje de ruimte om zich te ontwikkelen en gaat het samen met vriendjes op ontdekking. Lekker spelen in de uitdagende speelhoeken en zo veel mogelijk buiten op het groene speelplein! We houden zo veel mogelijk het ritme van thuis aan, zodat je kindje zich snel vertrouwd voelt. Je kind krijgt een eigen plekje in een vaste groep en leert zo de pedagogische medewerkers en de andere kinderen goed kennen. Bron: www.kibeo.nl/dagopvang/?msclkid.

De buurtsportcoach en de kinderopvang In ongeveer twee van de drie Nederlandse gemeenten werkt de buurtsportcoach actief samen met kinderopvang. Toch blijkt uit onderzoek dat niet alle kinderdagverblijven de weg weten naar de buurtsportcoach. Voor de buurtsportcoach is het dus belangrijk om niet af te wachten, maar zelf het initiatief te nemen om samen te werken met de kinderopvang.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S https://www.shutterstock.com/image-photo/three-friends-climbing-net-149150849

Buurtsportcoach als verbinder tussen kinderopvang, sport en bewegen. Denice van Appeldoorn is sportmakelaar (buurtsportcoach) in Stadsdeel Oost van Amsterdam. Daar richt zij zich als buurtsportcoach vooral op kinderen van 0 tot 6 jaar. Ze beschouwt veel peuterspeelzalen en kinderopvangcentra als bondgenoot.

Wat zijn haar aanbevelingen als je wel graag extra activiteiten wilt organiseren gericht op motoriek, maar als je weinig tijd hebt? Denice: “Zoek dan vooral partners en sleutelfiguren die je kunnen helpen. Natuurlijk is het voor pedagogisch medewerkers geen dagelijkse taak om sporten beweegactiviteiten te organiseren. Maar voor anderen, zoals ikzelf, is dat het wel.”

Haar tip? Benader die buurtsportcoach, het wijkteam, een sportvereniging in de buurt: “Mijn ervaring is dat iedereen enthousiast is als je iets met bewegen wilt doen voor de allerjongsten. Een instuif, of wekelijkse lesjes op een vast moment. Ook zijn er verschillende erkende beweegprogramma’s die je kunt inzetten en die helpen met de implementatie. Kijk waar je kruisbestuivingen kunt vinden met bijvoorbeeld sportverenigingen die zich ook steeds meer op de allerjongsten gaan richten. Als je het samen doet, kun je elkaar versterken.” Bron: www.allesoversport.nl/thema/beleid/kinderopvang-en-buurtsportcoach-kunnen-elkaar-versterken/.

Opdracht 2 Vormen van onderwijs Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bedenk met elkaar zo veel mogelijk vormen van onderwijs.

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

b. Probeer een ordening aan te brengen in deze vormen van onderwijs.

Opdracht 3 Openbaar en bijzonder onderwijs

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. Leg het verschil uit tussen openbaar en bijzonder onderwijs. b. Geef van beide vormen van onderwijs twee voorbeelden. Voorbeelden: een openbare basisschool of een openbare school voor voortgezet onderwijs, een reformatorische school (Driestar Hogeschool, Hoornbeeck college) of een joodse school (de Cheider scholengemeenschap in Amsterdam).

Opdracht 4 Primair onderwijs

a. Leg uit wat er verstaan wordt onder primair onderwijs. b. Je kunt drie vormen van primair onderwijs onderscheiden. Noteer deze drie vormen van onderwijs en geef van deze drie vormen een korte beschrijving.

Opdracht 5 Speciaal onderwijs

a. Het speciaal onderwijs kun je verdelen in vier clusters. Noteer deze vier clusters en geef aan voor welke kinderen deze clusters bestemd zijn. Bekijk het filmpje ‘Structuur op school - Passend Onderwijs’.

b. Beschrijf op welke manier hier sprake is van passend onderwijs.

Opdracht 6 Kerndoelen

a. Leg uit wat kerndoelen zijn. b. Voor welke leergebieden zijn in het primair onderwijs kerndoelen geformuleerd? Noteer deze leergebieden.

Opdracht 7 Passend onderwijs

Bekijk de filmpjes ‘Wetgeving Passend Onderwijs en Jeugdwet’ en ‘Kennisnet passend onderwijs’.

a. Geef je mening over passend onderwijs (voordelen, nadelen). b. Leg uit wat de consequenties van passend onderwijs kunnen zijn voor het werk van de buurtsportcoach.

3.3 Schoolplan, groepsplan en individueel handelingsplan

In een school maak je plannen, voor de hele school, voor een groep, maar ook voor een individuele leerling. Schoolplan Het schoolplan is een wettelijk verplicht document, met daarin verschillende onderwerpen. Een van de verplichte paragrafen is de onderwijskundige paragraaf. Daarin moet beschreven staan hoe de school het onderwijs inhoud geeft. De school moet laten zien hoe de kerndoelen aan bod komen. Er zijn voor scholen allerlei hulpmiddelen ontwikkeld om dit schoolplan vorm te geven.

Bekijk op de website ‘Schoolplan: handvat voor kwaliteitsbeleid’ voor een voorbeeld van een hulpmiddel.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag rechten aanvragen. Bron: https://ja.nl/schoolplan/

Voorbeeld schoolplan Jan Arentsz.

In een schoolplan staat hoe de school de kwaliteit van het onderwijs waarborgt. Ook staan hierin de ambities, doelen en acties voor onderwijsinhoud, kwaliteitszorg en personeel. Het schoolbestuur stelt het schoolplan minimaal eens per vier jaar vast. De school moet duidelijk maken op welke manier de beoogde doelen bereikt worden. Voor wat betreft de beschrijving van het ondewijsbeleid moet een school aandacht besteden aan: • de wettelijke uitgangspunten, de doelstelling en de inhoud van het onderwijs • de eigen opdracht voor het onderwijs in een onderwijsprogramma • het pedagogisch-didactisch klimaat en het schoolklimaat • de zorgplicht veiligheid op school.

Hoe moet het schoolplan eruitzien?

Er zijn geen specifieke voorschriften voor het schoolplan. De vormgeving van een schoolplan is dus helemaal vrij. Het mag compact en eenvoudig, op voorwaarde dat de school de hierboven genoemde kernpunten kan toelichten. Een schoolplan kan bijvoorbeeld de vorm hebben van een brochure, een stappenschema of een poster. Het kan ook een (online) brochure zijn. Een handzame vormgeving leidt tot een bruikbaar instrument. Als bepaalde onderdelen al in schoolgids, visiedocument of jaarplan zijn beschreven, hoeven deze onderdelen niet per se in het schoolplan te staan en kan ook naar passages in die andere documenten worden verwezen. Deze onderdelen moeten wel gemakkelijk ‘vindbaar’ zijn, bijvoorbeeld via links naar de schoolgids, een strategisch beleids- en/of personeelsplan van het bestuur en/of de website van de school. Bron: https://open.overheid.nl/documenten/ronl-0078cdef-da68-416d-8d9b-b183e77ab866/pdf.

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

Groepsplan Een groepsplan geeft weer wat de groep gedurende een schooljaar doet. Het onderwijsaanbod voor een jaar staat erin beschreven. Meestal worden de groepsplannen gemaakt door de leraar. Dat is een flinke klus, die je echter niet elk jaar helemaal opnieuw hoeft te doen: eenmaal klaar komt het plan elk jaar ongeveer op hetzelfde neer. Ook kun je gebruikmaken van het schoolplan om het groepsplan te maken.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Op het overzicht van het schoolplan lees je wat je dit schooljaar doet. Over het algemeen doet de hele groep hetzelfde. Ook als je differentieert, of een leerling extra herhalingsstof aanbiedt, ben je bezig binnen de leerstof van dat niveau. Pas als een leerling onder de categorie zorgleerling komt, gebeurt er iets aparts. Een groepsplan is eigenlijk niets anders dan een detail uit het schoolplan.

Groepsplan

Een beschrijving van de doelen en het gedifferentieerde onderwijsaanbod voor een bepaalde periode. Het groepsplan is van toepassing op alle leerlingen in de groep en beschrijft welke aanpak en interventies de leerkracht uitvoert om de doelen te bereiken: • Een groepsplan is een uitwerking van handelings- en opbrengstgericht werken. • De leerkracht werkt op een planmatig manier, waarbij gegevens van de kinderen worden verzameld en geïnterpreteerd om zo goed mogelijk met het onderwijsaanbod aan te sluiten bij de onderwijsbehoeften van de kinderen. Met als doel de kinderen zich optimaal te laten ontwikkelen. • Een groepsplan is een (dynamisch) werkdocument en heeft een relatie met het handelen van de leerkracht in de groep. Bron: www.slo.nl/thema/meer/jonge-kind/lexicon/groepsplan/.

Individueel handelingsplan Als een leerling uitvalt op een onderdeel maakt de leraar een individueel handelingsplan, meestal in overleg en in samenwerking met de intern begeleider of de remedial teacher. Hoe kom je tot een handelingsplan? Je neemt het schoolplan als uitgangspunt. Het schoolplan: • dekt de kerndoelen • verdeelt de leerstof over leerjaren • stelt de doelen per jaar vast • constateert uitval als de doelen niet worden behaald en dan stel je een handelingsplan op.

Uitval wordt meestal geconstateerd aan de hand van toetsen en aan de hand van het leerlingvolgsysteem (LVS). Toetsen van het LVS zijn methodeoverstijgend. Dat betekent dat het toetsen zijn die losstaan van bepaalde boeken of methoden. De opdrachten zijn van een moeilijkheidsgraad die alle kinderen in het land op dat tijdstip moeten beheersen. Op deze manier blijkt waar de echte uitval zit.

Bij uitval op een toets van het LVS volgt altijd een individueel handelingsplan. Een individueel handelingsplan gaat altijd over een onderdeel van de leerstof, namelijk dat onderdeel uit het groepsplan dat niet gehaald wordt. Een individueel handelingsplan is dus een detail van het groepsplan. In thema 18 over zorgverbreding geven we aan hoe je komt tot het opstellen van een individueel handelingsplan voor de bewegingsvaardigheid van een kind. Een handelingsplan is dus een detailopname van het groepsplan en het groepsplan is een detail van het schoolplan. Je haalt er dat deel uit waarin de leerling stagneert. Dan ontwikkel je in detail een aanpak.

Handelingsplan

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

In een handelingsplan staat concreet beschreven welke doelen de school nastreeft met een leerling. Hierbij gaat het om leer- en/of gedragsproblemen. Ook staat erin op welke manier de doelen behaald worden. De afspraken over de aanpak van de leerling worden doelgericht geformuleerd. Het moet meetbaar zijn, want anders kan nooit nagekeken worden of een leerling het doel gehaald heeft. Een goed handelingsplan stelt de onderwijsbehoeften van het kind centraal. In een handelingsplan wordt eerst de beginsituatie beschreven, dan de aanpak en ten slotte de evaluatie. Ook staat altijd de termijn genoemd, dus hoelang er aan dit plan gewerkt wordt. In een goed uitgewerkt handelingsplan staat ook wie erbij betrokken zijn en welke hulpmiddelen ingezet worden. Bron: http://wij-leren.nl/handelingsplan.

Handelingsgericht werken Het schoolplan, groepsplan en individueel handelingsplan geven in feite aan dat het onderwijs niet zomaar wat kan doen, maar dat er gericht gewerkt moeten worden aan de cognitieve, sociaal-affectieve en motorische ontwikkeling van kinderen. Door het handelingsgericht werken (HGW) wil men de kwaliteit van het onderwijs nog verder verbeteren. Het is een systematische manier van werken, waarbij het aanbod afgestemd is op de onderwijsbehoeften en de basisbehoeften van de leerlingen. Aan de hand van de kindkenmerken kijkt de school welke onderwijsbehoeften het betreffende kind heeft. Het onderwijs wordt daarop aangepast. Zeker binnen het passend onderwijs is dit belangrijk. Vandaar dat deze twee vaak aan elkaar gekoppeld worden en we spreken van handelingsgericht werken binnen het passend onderwijs. Bekijk de filmpjes ‘Handelingsgericht werken 1’ en ‘Handelingsgericht werken 2’. Lees de verdiepingsstof ‘Zeven principes van handelingsgericht werken’.

Persoonlijk onderwijs De laatste jaren is binnen een aantal scholen het maatwerk, de individuele afstemming op de leerlingen centraal komen staan. Er komen steeds meer scholen die als uitgangspunt de persoon hebben. We spreken dan ook van persoonlijk onderwijs. Bekijk het filmpje ‘Gepersonaliseerd leren: hoe leert de leerling in 2020?’. Lees de verdiepingsstof ‘Persoonlijk onderwijs’.

Opdracht 8 Plannen binnen het onderwijs Leg uit wat er verstaan wordt onder: • schoolplan • groepsplan • individueel handelingsplan.

Opdracht 9 Handelingsgericht werken

a. Wat wordt verstaan onder handelingsgericht werken? b. Zoek op internet of in de verdiepingsstof naar de zeven principes van handelingsgericht werken.

Opdracht 10 Filmpje handelingsgericht werken Bekijk de filmpjes ‘Handelingsgericht werken 1’ en ‘Handelingsgericht werken 2’. a. Geef een samenvatting van het eerste filmpje en verwoord kort maar krachtig wat hieronder verstaan wordt.

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

b. Beschrijf op basis van het tweede filmpje waarom handelingsgericht werken in het onderwijs toegepast wordt.

3.4 Bewegingsonderwijs en sport

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bewegingsonderwijs Je kunt binnen het bewegingsonderwijs niet zomaar wat aanbieden, want ook binnen dit vakgebied heb je te maken met kerndoelen. Kinderen bewegen veel en graag. Het behouden van die actieve leefstijl is een belangrijke doelstelling van dit leergebied. De Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding (KVLO) geeft op haar site de volgende karakteristiek van het bewegingsonderwijs op de basisschool:

Bewegingsonderwijs

Scholen kunnen met kwalitatief goed bewegingsonderwijs een gezonde leefstijl bij kinderen stimuleren. Maar die gezonde leefstijl is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van ouders, gemeenten, scholen en de hele maatschappij.

Kwalitatief goed bewegingsonderwijs draagt bij aan de motorische, sociale en cognitieve ontwikkeling van kinderen. Er zijn aanwijzingen dat sport en bewegen bijdraagt aan betere onderwijsresultaten en de kans op verzuim en uitval verminderen. Goed bewegingsonderwijs levert daarnaast een bijdrage aan een actieve en gezonde leefstijl van kinderen. Bewegingsonderwijs in de wet Vanaf 2023 zijn scholen verplicht om voor iedere basisschoolleerling een minimum aantal lesuren bewegingsonderwijs te verzorgen. Scholen zijn zelf verantwoordelijk om minstens twee lesuren per week in te roosteren. Bewegingsonderwijs biedt een veelzijdig aanbod, draagt bij aan effectievere beweegtijd en versterkt de relatie tussen de (vak)leerdrachten en de leerlingen. Het is van belang dat de kerndoelen bewegingsonderwijs worden nagestreefd om de effectiviteit van het programma bewegingsonderwijs te behouden. Bron: www.poraad.nl/kind-onderwijs/leergebieden/bewegingsonderwijs.

Een derde van de basisscholen voldoet niet aan wettelijke normen voor gymles Een derde van de scholen in het primair onderwijs voldoet niet aan de wettelijke norm van minimaal 90 minuten bewegingsonderwijs per week. Vooral in groep 1 en 2 lukt het scholen niet om aan de wettelijke normen te voldoen. Scholen wijten dit aan een tekort aan accommodatie en volle lesroosters. Dat blijkt uit onderzoek van het Mulier Instituut (oktober 2024).

De kerndoelen van het bewegingsonderwijs zijn: • De leerlingen leren op een verantwoorde manier deel te nemen aan de omringende bewegingscultuur en leren de hoofdbeginselen van de belangrijkste bewegings- en spelvormen ervaren en uitvoeren (kerndoel 57). • De leerlingen leren samen met anderen op een respectvolle manier aan bewegingsactiviteiten deel te nemen, afspraken te maken over het reguleren daarvan, de eigen bewegingsmogelijkheden in te schatten en daarmee bij activiteiten rekening te houden (kerndoel 58).

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Om deze doelen te bereiken leren leerlingen in het bewegingsonderwijs deelnemen aan een breed scala van bewegingsactiviteiten, zodat ze een ruim bewegingsrepertoire opbouwen. Om dit brede scala te garanderen werken de meeste basisscholen volgens twaalf leerlijnen: • balanceren • klimmen • zwaaien • over de kop gaan • springen • hardlopen • mikken • jongleren • doelspelen • tikspelen • stoeispelen • bewegen op muziek.

Koppeling kerndoelen en leerlijnen

De manier waarop de kerndoelen uitgewerkt zijn in leerlijnen, kun je vinden op de site van de SLO. Bekijk op de websites ‘Kerndoel 57’ en ‘Kerndoel 58’.

Eindelijk erkenning voor het belang van sport en bewegen in het basisonderwijs? Er zijn vanuit de overheid geen voorschriften voor het aantal uren dat nodig is om de doelen te realiseren. Wel zijn er richtlijnen. Lange tijd waren de volgende richtlijnen van kracht: • In groep 1 en 2 moeten de leerlingen dagelijks drie kwartier bewegingsonderwijs krijgen. • In groep 3 tot en met 8 van het basisonderwijs twee keer per week drie kwartier.

Vanaf 2023 zijn scholen verplicht om voor iedere basisschoolleerling een minimumaantal lesuren bewegingsonderwijs te verzorgen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

Graag rechten aanvragen. Bron: https://media.impulsbewegingsonderwijs.nl/documents/Brochure_urennorm_bewegingsonderwijs.pdf

Het heeft opvallend lang geduurd voordat de knoop van de erkenning van het belang van sport en bewegen binnen het basisonderwijs is doorgehakt. Uiteindelijk zijn verschillende partijen tot het inzicht gekomen dat juist tijdens de fase van het primair onderwijs de basis wordt gelegd voor een sportieve, actieve en gezonde leefstijl. Belang van sport en bewegen voor de motorische, sociale en cognitieve ontwikkeling De PO-Raad kwam tot de conclusie dat kwalitatief bewegingsonderwijs cruciaal is voor de motorische, sociale en cognitieve ontwikkeling van kinderen. Zo leidt goed en intensief bewegingsonderwijs tot betere leerresultaten. Diverse onderzoeken tonen aan dat goede voeding én sport en bewegen van belang zijn voor de ontwikkeling en schoolprestaties van een kind.

Het VU Medisch centrum in Amsterdam en de Rijksuniversiteit Groningen brachten een rapport uit over de langetermijneffecten van beweging. De onderzoeken tonen aan dat er een positieve relatie bestaat tussen lichaamsbeweging en leerprestaties. Fitte kinderen en leerlingen die fit en sportief vaardig zijn, scoren hoger op leeraspecten als taakgerichtheid, planning, aandacht en probleemoplossend vermogen. Behalve kwantiteit is ook de kwaliteit van het bewegingsonderwijs van groot belang. Goed bewegingsonderwijs maakt kinderen en jeugdigen bewegingsvaardig. Deze bewegingsvaardigheid vormt een belangrijke voorwaarde en garantie voor een actieve, gezonde leefstijl.

Belang van sport en bewegen voor de gezondheid Iets anders dat het belang van bewegingsonderwijs onderstreept, is gezondheid. Zo is er het concept van de Gezonde School (PO-Raad, VO-raad en MBO Raad) en de Onderwijsagenda Sport, Bewegen en een Gezonde Leefstijl (SBGL). Bewegen met een goede motoriek draagt – voor nu én later – bij aan een actieve leefstijl en de algehele ontwikkeling van kinderen en jongeren. Bewegen zorgt ervoor dat kinderen lekker in hun vel zitten en dat ze fitter op school zijn. Ook nu gaan motoriek en cognitie hand in hand: wie sport, leert beter!

Aandacht voor gezonde leefstijl en onderwijs horen bij elkaar en versterken elkaar. Als startpunt wordt sport en bewegen gebruikt, omdat dit voor de meeste kinderen een leuke activiteit is. Het draagt niet alleen bij aan de gezondheid van kinderen en jeugdigen, maar ook aan de sociale en cognitieve ontwikkeling. Dit kan leiden tot betere schoolprestaties en minder uitval.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Machteld Huber benadrukt het belang van bewegen voor de gezondheid nog verder vanuit de positieve opvatting van het begrip gezondheid. Huber onderscheidt zes dimensies aan het begrip gezondheid (lichaamsfuncties, mentaal welbevinden, de spiritueel-existentiële dimensie, kwaliteit van leven, sociaal-maatschappelijk participeren en dagelijks functioneren). Bewegen kan aan alle zes een positieve bijdrage leveren.

Platform Onderwijs2032 Dit platform presenteert een onderwijsvisie voor de toekomst. Men constateert dat momenteel de nadruk in het onderwijs ligt op kennisoverdracht en dat vooral cognitieve prestaties gewaardeerd worden. In de toekomst blijft kennisoverdracht belangrijk, maar zal die meer in balans moeten worden gebracht met twee andere hoofddoelen van het onderwijs, namelijk persoonlijke ontwikkeling en voorbereiding op deelname aan de maatschappij. Leerlingen moeten opgeleid worden tot flexibele, verantwoorde en sociale burgers. Leerlingen moeten leren omgaan met vrijheid en verantwoordelijkheid en over de grenzen heen kijken met het oog op culturele diversiteit. Aan deze doelen kan het bewegingsonderwijs een prima bijdrage leveren.

Vakleerkrachten Zowel in groep 1-2 als in groep 3-8 is de inzet van vakleerkrachten voor bewegingsonderwijs ten opzichte van 2017 flink gestegen. Inmiddels zette in 2020/2021 in totaal 77% van de basisscholen vakleerkrachten in voor (een deel van) het bewegingsonderwijs in groep 3-8 en 44% voor bewegingsonderwijs in groep 1-2.

In de loop der jaren is ook het takenpakket vakleerkracht bewegingsonderwijs veranderd. De vakleerkrachten nemen naast het verzorgen van de lessen bewegingsonderwijs ook andere taken op zich voor het sporten beweegaanbod op en rondom school. Deze uitbreiding van het takenpakket is het gevolg van de toenemende aandacht voor een ‘actieve schooldag’. De vakleerkracht bewegingsonderwijs wordt steeds vaker gevraagd te helpen bij de inrichting en uitvoering van zo’n actieve schooldag.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=10657&m=1643728081&action=file.download

Vakleerkrachten bewegingsonderwijs.

De bewegingsvaardigheid van kinderen neemt af Uit onderzoek blijkt dat de bewegingsvaardigheid van basisschoolleerlingen in de afgelopen tien jaar is afgenomen. In 2006 is een groot aantal basisschoolkinderen getoetst op acht verschillende onderdelen. In het schooljaar 2016-2017 is dit onderzoek herhaald en daaruit blijkt dat kinderen op vijf van de acht onderdelen minder presteren dan tien jaar geleden. Het gaat om de onderdelen: • mikken • werpen en vangen • tennissen via de muur • balanceren op een instabiel vlak • touwzwaaien, landen met halve draai.

Op de andere drie onderdelen (shuttlerun, wendsprong, rollen verhoogd vlak) zijn de vaardigheden gelijk gebleven. De verschillen tussen de kinderen zijn groot en hangen samen met kenmerken van de leerlingen. Zo speelt BMI een rol. Hoe hoger de BMI, des te lager de bewegingsvaardigheid. Ook het geslacht speelt een rol. Jongens scoren beter. Daarnaast is er een sterk verband tussen de inschatting van de eigen sportieve vaardigheden en de daadwerkelijke bewegingsvaardigheid. Opvallend is ook dat het bewegingsonderwijs nog steeds behoorlijk traditioneel is. Zo wordt de meeste tijd besteed aan tikspelen, doelspelen en mikken. De minste aandacht is er voor bewegen op muziek, stoeispelen en hardlopen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Vandaar dat zowel in het Nationaal Sportakkoord I als II aandacht is voor de bewegingsvaardigheid van kinderen. Het gaat hierbij om het thema ‘Van jongs af aan vaardig in bewegen’, later omgedoopt tot ‘Vaardig in Bewegen’. Het thema ‘Vaardig in Bewegen’ streeft naar kansen voor ieder kind en iedere jongere om vaardig en veelzijdig te sporten en bewegen – onder de juiste begeleiding – waarbij plezier en ontwikkeling centraal staan.

Bewegingsarmoede kinderen

Nog even de feiten en de urgentie voor de trendbreuk samengevat. • Nederlandse kinderen zijn kampioen stilzitten en bewegen steeds minder. • De bewegingsvaardigheid (de motorische vaardigheid ) van basisschoolkinderen neemt af sinds 1980 en nieuwe onderzoeken bevestiging deze tendens. (bron: Collard 2014 en Onderwijsinspectie 2018 ). • Bewegen leer je vooral door het veel te doen en op jonge leeftijd moeten kinderen in contact komen met een grote variatie aan beweegervaringen ( Wormhoudt en Teunissen) omdat zij op jonge leeftijd optimaal gevoelig zijn om te leren bewegen en sporten. • Kinderen spelen dagelijks steeds minder uren buiten, van dagelijks meerdere uren in 1980 naar nu nog slechts gemiddeld 40 minuten per dag (Mullier 2016). Op dit moment voldoet maar 55% van de 6-12-jarigen aan de geldende beweegrichtlijnen. • Bewegen in het dagelijks leven wordt verdrongen of in ieder geval niet gestimuleerd door automatisering, digitalisering, verstedelijking en een gebrek aan uitdagende, veilige speelruimte en overbezorgde ouders.

De schoolsportvereniging Er ontstaan in Nederland steeds meer schoolsportverenigingen. Deze vormen een mooi voorbeeld van hoe er samengewerkt kan worden met de buurt, onderwijs en sport. De schoolsport vereniging wordt hier besproken, maar had ook in het thema over de buurt of over de sport aan de orde kunnen komen. Oorspronkelijk is het een initiatief van een gemeentelijke organisatie, namelijk Rotterdam Sportsupport. Het doel van de schoolsportverenigingen is kinderen structureel sport aan te bieden in de eigen wijk of in de buurt van de school. Voor het verzorgen van de lessen en trainingen doet de gemeente een beroep op de verschillende sportverenigingen. De scholen vormen een soort van satellietlocatie. Verschillende steden kennen inmiddels een of meerdere schoolsportverenigingen.

De schoolsportvereniging

Bij een Schoolsportvereniging komen de sportverenigingen naar de wijk om leerlingen direct na schooltijd training te geven op of nabij school. De kinderen krijgen les van clubtrainers en kunnen na een aantal proeftrainingen lid worden van de sportvereniging. Ze doen dan mee aan competities, toernooien en/of andere clubactiviteiten. De trainingslocatie blijft in de wijk totdat de kinderen er klaar voor zijn om door te gaan naar een eventuele hoofdlocatie van de vereniging. Als de sportaanbieder de gymzaal in de wijk als vaste locatie gebruikt, dan blijft dit de plek waar de kinderen trainen. Vooral in wijken met weinig sportverenigingen of andere sportvoorzieningen is de Schoolsportvereniging succesvol.

Samenwerken Schoolsportvereniging is een project van Rotterdam Sportsupport. Binnen het project werken 74 (Lekker Fit!)-scholen, 65 sportaanbieders en verschillende welzijns- en wijkpartners samen. In 22 Rotterdamse wijken is een Schoolsportvereniging actief. De Schoolsportverenigingen worden aangestuurd door lokale coördinatoren die vaak ook de (Lekker Fit!)-gymdocent zijn op een van de scholen in de wijk. Een coördinator is het vertrouwde gezicht van de wijk, het lokale aanspreekpunt en motivator voor de kinderen en hun ouders, de sportaanbieders en de school zelf. Dankzij de Schoolsportvereniging waren in 2021 in totaal 3190 kinderen aangesloten bij een sportvereniging.

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

Bron: https://schoolsportvereniging.nl/over-de-schoolsportvereniging/.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De dynamische schooldag Voldoende en gevarieerd bewegen is belangrijk voor de ontwikkeling van kinderen. Basisscholen spelen een rol in het stimuleren van bewegen, omdat kinderen daar een groot deel van hun tijd doorbrengen. Steeds meer scholen werken daarom aan een dynamische schooldag. Er zijn verschillende mogelijkheden om met het principe van de dynamische schooldag aan de slag te gaan. Dit kan bijvoorbeeld met behulp van de Gezonde School of het 2+1+2-model. Voor wat betreft dit laatste model staat de eerste 2 voor 2 uur bewegingsonderwijs (2 x 45 minuten). De +1 staat voor extra bewegen onder schooltijd (Gezonde-Schoolprojecten, zwemonderwijs). De +2 staat voor twee uur bewegen na schooltijd (schoolpleinsporten, naschools beweegaanbod, verenigingssport, schoolsporttoernooien).

Samenwerken als kernwoord

Er zijn vele manieren vanuit de dynamische schooldag om leerlingen meer en beter te laten bewegen in en om school. Je kan als school kiezen voor een specifieke brede aanpak zoals de Gezonde School of het 2+1+2-model, of met behulp van lokale sportbureaus, buurtsportcoach of JOGG-regisseur met een aanpak op maat. Ongeacht de methode vraagt het de inzet van een brede en structurele aanpak. Van samenwerking zowel binnen de school als buiten de school, met als belangrijke boodschap: je hebt elkaar ook echt nodig om uiteindelijk alle kinderen te kunnen bereiken. Bron: www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/producten/beter-bewegen-school-omgeving/.

Een dynamische schooldag kent tien bouwstenen. Tijdens een dynamische schooldag is er afwisseling tussen zitten en bewegen en tussen binnen en buiten zijn. Dit zorgt ervoor dat kinderen naast cognitieve inspanning ook voldoende beweging, ontspanning en sociale interactie hebben. Deze bouwstenen hebben onder andere te maken met: • de omgeving (schoolomgeving, schoolplein, schoolgebouw, klaslokalen) • de roostering (afwisseling zitten en bewegen) • didactiek (beter leren bewegen, bewegen tussen leren, bewegen tijdens het leren).

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.allesoversport.nl/thema/beweegstimulering/wat-zijn-de-bouwstenen-van-een-dynamische-schooldag/

Bouwstenen dynamische schooldag.

Bekijk het filmpje ‘Dynamische Schooldag - HvA’.

Opdracht 11 Kerndoelen en leerlijnen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. Noteer de kerndoelen van het bewegingsonderwijs voor het basisonderwijs. b. Noteer de twaalf leerlijnen die we onderscheiden.

Opdracht 12 Bijdrage aan de kerndoelen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar hoe je als buurtsportcoach bij kunt dragen aan deze kerndoelen.

Opdracht 13 Belang sport en bewegen Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Om verschillende redenen pleit men momenteel voor verbetering van het bewegingsonderwijs binnen het basisonderwijs. a. Wissel met elkaar van mening over wat je hiervan vindt. Op welke punten ben je het eens of oneens met dit standpunt? b. Ga uit van de genoemde argumenten waarom sport en bewegen zo belangrijk zijn en bespreek met elkaar wat jullie van het belang van sport en bewegen binnen het onderwijs vinden.

3.5 De brede school

Brede school en integrale kindcentra De brede school en de integrale kindcentra zijn in de eerste paragraaf al kort aan de orde gekomen. De brede school biedt toegankelijke en goede voorzieningen voor kinderen, jongeren en gezinnen, met de school als middelpunt. Ze hebben daardoor vele vormen. Brede scholen hebben gemeen dat de school inhoudelijk samenwerkt met andere instellingen. Het verschilt veel per school welke organisaties bij de brede scholen of IKC’s betrokken zijn. Bijna altijd is er kinderopvang. Daarnaast kun je denken aan sport, cultuur, welzijn en organisaties die de school of kinderopvang ondersteunen. Bijvoorbeeld een bibliotheek, muziekschool, logopedie, schoolmaatschappelijk werk of fysiotherapie. Het doel is in het algemeen de ontwikkelingskansen van kinderen te vergroten. In de kleinere gemeenten is het in stand houden van het voorzieningenniveau een belangrijk nevendoel. Andere belangrijke doelen zijn: • kinderen ontwikkelingskansen bieden • samenwerking tussen instellingen verbeteren • een doorgaande lijn in het aanbod realiseren • het activiteitenaanbod uitbreiden en/of verbeteren • kinderen meer laten sporten en bewegen.

Wat is een Brede School?

Een Brede School is: • een samenwerkingsverband tussen verschillende sectoren waaronder een of meerdere scholen • die samen werken aan een brede leer- en leefomgeving in de vrije tijd en op school • met als doel maximale ontwikkelingskansen • voor álle kinderen en jongeren. Bron: www.bredeschool.org/themas/wat-een-brede-school.

Bekijk de filmpjes ‘Opening BS Fiep Westendorp’ en ‘De brede buurtschool is er voor iedereen!’.

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

Behalve van een brede school wordt tegenwoordig ook gesproken over een integraal kindcentrum (IKC). Bij een IKC is sprake van een intensieve samenwerking en – in tegenstelling tot een brede school – de samenwerkende partners zitten altijd in één gebouw.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Integrale Kindcentra: spelen en leren onder één dak

De kinderopvang is flink in beweging. De scheidslijnen tussen school en opvang vervagen en nieuwe samenwerkingsvormen ontstaan. Zo investeert Spring samen met scholen en andere partners in de ontwikkeling van integrale kindcentra. Iets waar zowel kinderen als ouders baat bij hebben.

Wat is een integraal kindcentrum? Een integraal kindcentrum is een voorziening voor kinderen van 0 tot 14 jaar, waar zij komen om te spelen, te leren, te ontmoeten en zich te ontwikkelen. Er is een dagprogramma dat opvang, onderwijs en ontwikkeling in zich heeft. Het kind staat hierbij centraal, de rest wordt daaromheen georganiseerd. Daarom wordt een integraal kindcentrum ook als één geheel geleid. Is een integraal kindcentrum hetzelfde als een brede school? Nee, bij een brede school zijn er wel meer kindgerichte voorzieningen onder één dak gehuisvest, maar wordt er lang niet altijd inhoudelijk samengewerkt. Een brede school is dan eerder een soort bedrijfsverzamelgebouw. Bovendien wekt het woord school de indruk dat kinderen dan de hele dag alleen maar naar school gaan. En dat is niet het geval. Er is in het integraal kindcentrum ook aandacht voor ontspanning en activiteitenprogramma’s. Bron: www.kinderopvangtotaal.nl.

Bekijk het filmpje ‘Wat is een Integraal Kindcentrum?’.

Ontwikkelingen binnen de brede school In Nederland is het aantal brede scholen en IKC’s de laatste jaren in rap tempo toegenomen. Rond 2000 waren er ongeveer 200 brede scholen en rond 2020 was dat al toegenomen tot ruim 2000, waarvan zo’n 1600 in het primair onderwijs. Het aantal groeit nog steeds. Gelukkig zien schoolbesturen de voordelen van een brede school.

De vormgeving van de brede scholen loopt uiteen. Je kunt onderscheid maken in een aantal profielen: 1. het kansenprofiel, gericht op het creëren van kansen voor leerlingen en het voorkomen en bestrijden van onderwijsachterstanden 2. het zorgprofiel, gericht op het verbreden van de zorg voor alle leerlingen of voor specifieke groepen leerlingen 3. het wijkprofiel, gericht op het bieden van basisvoorzieningen voor kinderen en ouders in de wijk 4. het verrijkingsprofiel, gericht op een breed aanbod van sociale, culturele en sportieve activiteiten 5. het opvangprofiel, gericht op het bieden van opvang buiten de schooltijden om, zoals dagarrangementen.

Wat zijn huidige trends?

Scholen leggen steeds duidelijker de focus op het kind. Ze lijken iets minder dan voorheen gefocust te zijn op ouders en buurbewoners. In het primair onderwijs gaat de aandacht uit naar opvang, zorg en begeleiding, educatie, sport en bewegen. Sport en bewegen springen in het oog: ruim de helft van de brede scholen heeft een wekelijks aanbod op dit vlak. Ook organiseren steeds meer brede scholen een sluitend arrangement van onderwijs en opvang voor kinderen van werkende ouders. Een nieuwe term die daarbij steeds vaker

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

opduikt, is het integraal kindcentrum. Dat is een variant op een brede school, waarbij er intensieve samenwerking is tussen onderwijs en kinderopvang. De helft van de brede scholen biedt kinderen een volledig dagarrangement. Nieuw in opkomst is de opvang tijdens vakanties. Onder invloed van bezuinigingen en teruglopende budgetten staan brede scholen voor de uitdaging hun toegevoegde waarde en effecten zichtbaar te maken.

Bron: www.nationaleonderwijsgids.nl/basisonderwijs/nieuws/52247-de-brede-school-wat-voor-type-onderwijs-is-dit.html.

Sport in de brede school De brede school en de sport kunnen elkaar versterken. Het Kenniscentrum Sport & Bewegen ondersteunt dergelijke initiatieven. Van het begin af aan zijn sport en bewegen belangrijke onderwerpen voor brede scholen geweest. Om verschillende redenen. Sport leert kinderen samenwerken en samenspelen. Sport is karaktervormend. En sport leert kinderen doorzetten en hoe ze op een gezonde manier hun agressie en energie kwijt kunnen. Sport leert kinderen omgaan met winst en verlies.

Een ander motief voor sport op brede scholen is dat het de kinderen een suggestie geeft voor een hobby. Veel brede scholen ontwikkelen projecten waarbij introductielessen tijdens de schooluren gevolgd worden door introductiecursussen ná schooltijd. Een bijkomend motief hierbij is de opvang en het bezighouden van kinderen na schooltijd, wat mogelijk voorkomt dat kinderen op straat gaan rondhangen, kattenkwaad gaan uithalen en afglijden naar vormen van kleine criminaliteit.

Een nieuw motief voor sportactiviteiten binnen brede scholen is gezondheid. Aanhoudende, alarmerende berichten over overgewicht en motorische achterstand bij Nederlandse kinderen zijn een extra reden voor het aanbieden van sporten beweegactiviteiten. Het gaat hierbij om het stimuleren van een brede motorische ontwikkeling.

Brede motorische ontwikkeling

Een brede motorische ontwikkeling (BMO) houdt in dat kinderen veelzijdig leren bewegen, met aandacht voor verschillende vaardigheden zoals balans, rennen, springen, gooien en vangen. Een BMO biedt talrijke voordelen, zoals betere motorische vaardigheden, meer plezier tijdens sporten en bewegen, een positieve invloed op zelfvertrouwen, samenwerkingsvermogen en omgaan met successen en teleurstellingen. Op school, op de sportvereniging en tijdens het buitenspelen kunnen kinderen werken aan hun motorische ontwikkeling. Gevarieerd bewegen en plezier staan centraal bij het bevorderen van een BMO. Bron: www.healthdevelopmentinstitute.nl/blog/breed-motorische-ontwikkeling-nut-en-noodzaak.

Binnen een brede school kan een kind spelenderwijs kennismaken met diverse vormen van sport en bewegen. Behalve aan doelen op de korte termijn (motorische, sociale en cognitieve ontwikkeling) draagt het ook bij aan een leven lang sport en bewegen en daarmee aan de gezondheid.

Sport- en kennismakingsactiviteiten

Alle leerlingen van de groepen 3 t/m 8 van het basisonderwijs kunnen hieraan gratis deelnemen. Wanneer je meedoet, kun je kennismaken met verschillende sporten. Zo kun je ontdekken welke sport jij leuk vindt. Kijk goed of de activiteit ook voor jouw doelgroep bestemd is.

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

Bron: Bredescholenmiddelburg.nl.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Brede school activiteiten

Op verschillende ‘brede scholen’ in Alkmaar worden er door Alkmaar Sport naschoolse sportactiviteiten georganiseerd. Dit zijn sportlessen die vaak van 15.30-16.30 uur plaatsvinden in de gymzaal bij de school.

Het aanbod van activiteiten varieert van een sportinstuif waarbij er 8 weken lang een andere sport aan bod komt tot een specifieke aanvraag voor bijvoorbeeld inlineskaten. Scholen krijgen één keer per jaar de vraag om op de brede school activiteiten voor het volgende jaar in te schrijven. Dit is het moment voor uw school om het sportprogramma aan te vragen.

Indien u kinderen heeft die mee willen doen aan het brede school sportprogramma dan dient u contact op te nemen met de school. Alkmaar Sport levert de sporttrainers, de inschrijvingen verlopen via de school. Bron: www.alkmaarsport.nl.

Sportverenigingen en de brede school De afgelopen jaren is er meer samenwerking tussen brede scholen en sportverenigingen gekomen. Toch blijft deze samenwerking een belangrijk aandachtspunt voor de buurtsportcoach. Soms ontstaat de samenwerking vanuit de school of de sportverenigingen, maar lokaal initiatief vanuit een gemeentelijke instelling blijft belangrijk. Buurtsportcoaches nemen zelf het initiatief tot dergelijke samenwerkingen en spelen vaak ook een rol bij de uitvoering. Nog steeds geldt dat brede scholen en sportverenigingen elkaar kunnen versterken. In die zin blijven de resultaten van een onderzoek dat een paar jaar geleden gehouden is door het Kenniscentrum Sport & Bewegen van kracht. De drie belangrijkste argumenten voor samenwerking zijn:

1. Groot, nieuw publiek Het belangrijkste argument voor sportverenigingen om bij te dragen aan brede-schoolactiviteiten is dat zij daardoor in korte tijd een groot aantal mogelijke belangstellenden bereikt. Bovendien komen sportverenigingen dankzij de brede school in contact met andere bevolkingsgroepen, waarvoor bijvoorbeeld atletiek of honkbal nog onbekend zijn. Sport vanuit de brede-schoolgedachte bereikt bovendien jongeren die anders verstoken zouden blijven van sport. Met name islamitische meisjes krijgen niet snel toestemming om bij een club te sporten. Maar tegen activiteiten op school hebben hun ouders vaak geen bezwaar. Sport binnen de schoolcontext lijkt de enige weg om die meisjes aan het sporten te krijgen.

Wel moeten we benadrukken dat sportactiviteiten op scholen niet veel nieuwe leden opleveren op korte termijn. Op de lange termijn heeft het meer effect.

2. Imago De actieve deelname aan brede-schoolactiviteiten draagt bij aan de naamsbekendheid van een vereniging. Sommige sportverenigingen vinden het hun maatschappelijke plicht om iets terug te doen voor de gemeenschap, die immers via gemeentelijke subsidies zijn bijdrage levert aan de sportvereniging. Voor sportverenigingen is het nuttig direct of indirect bij gemeentelijke activiteiten betrokken te zijn.

In de praktijk blijken contacten tussen brede scholen en sportverenigingen via de buurtsportcoaches te verlopen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

3. Ondersteuning van de gemeente Het belangrijkste knelpunt voor deelname van sportverenigingen aan brede-schoolactiviteiten blijkt de beschikbaarheid van sporttechnisch kader. Sportverenigingen draaien voor het overgrote deel op vrijwilligers, die vaak pas na 18.00 uur beschikbaar zijn. Brede scholen zoeken juist naar activiteiten meteen na schooltijd of zelf tijdens de gewone schooluren. Gemeenten beschikken over middelen om de beschikbaarheid van het benodigde sporttechnische kader te vergroten, bijvoorbeeld door bij te dragen aan de opleidingskosten van sporttechnisch kader (in ruil voor regelmatig terugkerende activiteiten).

In Groningen en Enschede worden id-baners die in dienst van sportverenigingen zijn, bijgeschoold tot recreatiesportleiders. Gemeenten kunnen ook de bijdragen van sporttechnisch kader van sportverenigingen ‘kopen’, door in ruil daarvoor lagere huurprijzen voor accommodaties te berekenen of meer subsidies toe te kennen voor het kopen van nieuw materiaal.

Verenigingen kunnen zelf ook creatief zijn met het beschikbaar stellen van sporttechnisch kader aan scholen, bijvoorbeeld door gebruik te maken van ALO- of SB-studenten die namens een sportclub activiteiten voor scholen ontwikkelen.

Opdracht 14 Woordspin brede school

Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met daarop in het midden ‘brede school’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met het begrip brede school te maken heeft. Als iemand niets meer weet, mag hij passen en gaat de beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met het begrip brede school te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

Opdracht 15 Brede school

a. Geef een korte omschrijving van een brede school. Bekijk het filmpje ‘Opening BS Fiep Westendorp’.

b. Geef een samenvatting van de inhoud. Wat zijn argumenten voor en tegen de brede school? c. Zoek op internet naar een ander voorbeeld van een brede school en geef aan op welke manier deze school invulling geeft aan dit concept.

Opdracht 16 Integraal Kindcentrum

Bekijk de filmpjes ‘Integraal KindCentrum’ en ‘Wat is een Integraal Kindcentrum?’.

Bekijk een van deze filmpjes over een integraal kindcentrum en geef op grond van dit filmpje een beschrijving van wat we hieronder verstaan.

Opdracht 17 Doelen van de brede school

a. Beschrijf wat de belangrijkste doelen van een brede school zijn. b. Zoek op internet naar een voorbeeld van een brede school en achterhaal wat voor die school de belangrijkste doelen zijn.

Opdracht 18 Sport in de brede school Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar hoe je sport binnen een brede school optimaal vorm kunt geven.

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

Opdracht 19 Activiteiten a. Ga naar de website: www.bredeschoolzuidoost.nl.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Noteer de zes categorieën activiteiten die door deze brede school aangeboden worden. b. Werk een categorie uit.

Opdracht 20 Sportvereniging en brede school

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar op welke manier je de verbinding kunt leggen tussen sportverenigingen en een brede school. b. Bespreek met elkaar wat volgens jullie de belangrijkste knelpunten zijn.

3.6 Sport en kinderopvang

Toegenomen vraag naar (sportieve) kinderopvang Doordat het aantal tweeverdieners in Nederland gegroeid is, is de behoefte aan kinderopvang toegenomen. In 2013 namen ongeveer 775.00 kinderen deel aan de kinderopvang en in 2022 is dit opgelopen naar 1.035.000. In 2020 gingen 400.000 kinderen naar de buitenschoolse opvang, dat is 28% van de basisschoolleerlingen. Steeds meer organisaties hebben zich de afgelopen jaren gericht op het geheel of gedeeltelijk sportief invullen van deze opvang. Het belang van sport en bewegen voor kinderen in deze leeftijd is groot, voor de motorische, sociale en cognitieve ontwikkeling. Ook in de kinderopvang hoor je steeds vaker over het belang van een actieve leefstijl voor de gezondheid.

Beweegbeleid kinderopvang In 2021 ontwikkelde het Kenniscentrum Sport & Bewegen de tool ‘Beweegbeleid kinderopvang’. Dit instrument helpt een organisatie een duidelijke visie op bewegen te ontwikkelen die vervolgens concreet uitwerkt kan worden in doelen en activiteiten. Het helpt een organisatie ook zich te profileren naar bijvoorbeeld ouders en samenwerkingspartners.

Beweegbeleid kinderopvang

Door vroeg te investeren in bewegen, leg je de basis voor een gezond en actief leven. Als kinderopvangorganisatie kun je het beweeggedrag en daarmee de ontwikkeling van kinderen bevorderen. Dit vastleggen in beleid is belangrijk. Hoe je daarmee aan de slag gaat, ontdek je in dit Beweegbeleid kinderopvang. Bron: www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/producten/beweegbeleid-kinderopvang/.

Sport-bso Een groot aantal (ook particuliere) organisaties heeft zich gericht op de sportieve buitenschoolse opvang, de sport-bso of bso sport. Vrijwel elke gemeente kent wel een dergelijke organisatie. In veel gevallen gaat het niet uitsluitend om sportactiviteiten, maar wordt er ook op een andere manier invulling gegeven aan de opvang. In een aantal gevallen gaat het wel alleen om sport en bewegen. Vrijwel elke bso biedt activiteiten aan op het gebied van sport en bewegen. Dat is niet iets voor alleen de sport-bso. Bij een sport bso heeft het mogelijk een groter accent.

BSO Sport Onze Visie Sport en spel omvat meer dan alleen deelnemen; verzorgen, coachen, leiden en natuurlijk enthousiasmeren. Wij zien sporten als een samenkomst van tal van eigenschappen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

We streven ernaar als kinderopvangorganisatie kinderen optimaal tot ontwikkeling te laten komen in sportief en motorisch opzicht. Presteren mag, maar het kennismaken met sporten en bewegen, het plezier hierin krijgen, het kunnen groeien in je sociale omgang horen daar ook bij. In samenspraak met het kind het zelfbeeld van een kind zowel mentaal als fysiek benoemen zorgt ervoor dat we sportadvies kunnen geven aan u als u dat wilt. Dat wil zeggen dat er, door onder andere het onderwijs, meer ingespeeld moet worden op de veranderingen die zich voordoen binnen ons huidige beweegklimmaat. Men gaat tegenwoordig meer ‘vrij’ bewegen in plaats van deelnemen aan georganiseerde sporten. Mensen kiezen dus zelf wat zij gaan doen. Denk aan hardlopen of skeeleren. Om als kind zijnde hieraan deel te kunnen nemen, moet je wel weten welke sporten er allemaal zijn en wat je zelf leuk vindt! Dat is precies waar BSOsport aan kan bijdragen! Bij BSOsport bewegen wij dagelijks minimaal een uur met de kinderen. Door al onze professionele sportdocenten, kunnen wij een breed scala aan activiteiten aanbieden. Hierdoor maken kinderen kennis met allerlei verschillende manieren van bewegen. Zij worden hierdoor goed voorbereid op de huidige beweegcultuur. Bron: https://bsosport.nl/onze-visie/.

Bij de sport-bso’s gaat het om doelstellingen als: • ontwikkelen van de bewegingsvaardigheid van kinderen • bijdragen aan de sociale ontwikkeling door sport en spel • vergroten van het zelfvertrouwen • bijdragen aan een gezonde, actieve leefstijl (jong geleerd is oud gedaan) • bijdragen aan de algemene ontwikkeling van het kind door sport en bewegen • kinderen kennis laten maken met een grote variatie aan sporten bewegingsvormen.

Waarom Sport BSO Amsterdam?

Ontspanning door inspanning Door lekker veel te bewegen en daarna uit te rusten, kan het kind echt ontladen van een drukke schooldag. Spelenderwijs in beweging Lekker veel sporten zonder dat kinderen doorhebben dat ze aan het sporten zijn. Je blik op de wereld verruimen Kom in contact met verschillende sporten en kinderen van wel 9 andere scholen. Bron: www.sportbsoamsterdam.nl.

In steeds meer gevallen krijgen de kinderen een sportadvies en wordt er nauw samengewerkt met allerlei sportaanbieders in de buurt. Bekijk de website ‘Sport BSO’. Lees de verdiepingsstof ‘De Sport BSO Odijk’.

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

Kinderopvang en gezondheid Niet alleen binnen het onderwijs, maar ook binnen de kinderopvang is gezondheid een belangrijk thema. Jong geleerd is oud gedaan. Je kunt niet vroeg genoeg beginnen met aandacht voor de gezondheid.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Zo is er het programma Gezonde Kinderopvang. Dit programma maakt aandacht voor een gezonde leefstijl van kinderen (0-12 jaar) vanzelfsprekend. Alle opvangorganisaties kunnen ermee aan de slag. Zowel de dagopvang, buitenschoolse opvang als de voorschoolse educatie. Zo is er een stappenplan en er zijn twaalf gezondheidsthema’s voor de groep van 0-4 jaar en voor de leeftijd van 4 tot 12 jaar. Ook is er een test ontwikkeld om na te gaan hoe gezond de betreffende kinderopvangorganisatie is. Bekijk op de website ‘Gezonde Kinderopvang’ de test ‘Hoe gezond is jouw kinderopvang?’

Gezonde Kinderopvang

Gezonde kinderopvang maakt aandacht voor een gezonde leefstijl van kinderen (0-12 jaar) vanzelfsprekend. Alle opvangorganisaties kunnen ermee aan de slag. Zowel de dagopvang, buitenschoolse opvang, het gastouderbureau als de voorschoolse educatie, maar ook het mbo. Je kunt je via deze site aanmelden voor Gezonde Kinderopvang. En ook meteen gebruikmaken van het stappenplan en twaalf gezondheidsthema’s voor 0-4 jaar en 4-12 jaar. Gebaseerd op wetenschappelijk inzicht en met partners vertaald naar jullie praktijk. Bron: www.gezondekinderopvang.nl.

Opdracht 21 Sport-bso a. Leg uit wat een sport-bso is.

Bekijk de website ‘De Sport BSO’.

Bekijk het filmpje ‘Een dag op De Sport BSO’.

b. Geef een samenvatting van wat hier over de sport-bso naar voren komt.

Opdracht 22 Doelstellingen sport-bso Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Genoemde doelstellingen van de sport-bso zijn: 1. bijdragen aan de sociale ontwikkeling door sport en spel 2. vergroten van het zelfvertrouwen 3. bijdragen aan een gezonde, actieve leefstijl (jong geleerd is oud gedaan) 4. bijdragen aan de algemene ontwikkeling van het kind door sport en bewegen 5. kinderen kennis laten maken met een grote variatie aan sporten bewegingsvormen.

a. Bespreek met elkaar wat je van deze doelstellingen vindt. Probeer met elkaar tot een volgorde van belangrijk naar iets minder belangrijk te komen. b. Bespreek met elkaar of je doelstellingen mist. c. Bespreek met elkaar op welke manier je als buurtsportcoach een sport-bso kunt ondersteunen (bij het bereiken van een of meerdere van deze doelstellingen).

Opdracht 23 Filmpje sport-bso Bekijk de filmpjes ‘Sport BSO in Veenendaal’ en ‘Sport BSO Roermond’. Noteer verschillen en overeenkomsten tussen de twee filmpjes. Geef je mening over de twee filmpjes (sterke, minder sterke punten). Welke sport-bso komt het professioneelst over? Welke rol heeft de buurtsportcoach? In het tweede filmpje worden uitspraken gedaan over gezonde voeding. Zijn deze uitspraken (wetenschappelijk gezien) juist?

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. b. c. d. e.

3.7 Gezonde School

Bij de kinderopvang is al aan de orde gekomen hoe groot het belang van gezondheid voor kinderen is. Zo is er ook volop aandacht voor een goede gezondheid binnen het onderwijs. Het programma Gezonde School biedt voldoende aanknopingspunten voor scholen om met dit thema aan de slag te gaan. Met dit programma verbeter je de gezondheid van leerlingen effectief en blijvend. Het programma heeft zich in de praktijk bewezen. Er werken al ruim 3000 scholen met de Gezonde School-aanpak. Bekijk de filmpjes ‘Zo werkt Mijngezondeschool.nl’ en ‘Gezonde School-aanpak: zo werkt het’.

Er zijn specifieke programma’s voor de diverse onderwijstypen, zoals het primair onderwijs, gespecialiseerd onderwijs, voortgezet onderwijs en mbo.

Voordelen Gezonde School

Winst voor de school • Je krijgt inzicht hoe het staat met de gezondheid van jouw leerlingen of studenten en wat je kunt doen om hun leefstijl te verbeteren. • Je kiest Gezonde School-activiteiten die passen bij jouw school. Van deze activiteiten is de kwaliteit beoordeeld. • Je kunt aan diverse gezondheidsthema’s werken, zoals Voeding, Mediawijsheid en Milieu en natuur. • Je werkt structureel, zodat je inzet ook op lange termijn loont. Een stappenplan helpt je hierbij. • Je doet het samen met leerlingen of studenten, leraren en andere schoolmedewerkers, ouders en verzorgers. Winst voor leerlingen en studenten • Gezonde leerlingen en studenten zitten vaak lekkerder in hun vel. • Ze functioneren beter en kunnen zich beter ontwikkelen. • Er is minder voortijdig schoolverlaat. • Leerlingen en studenten leren gezonde keuzes maken: voor nu en later.

Bron: www.gezondeschool.nl/over-gezonde-school/waarom-gezonde-school.

Binnen het primair onderwijs zijn verschillende gezondheidsthema’s beschreven, waaraan je met een bepaald stappenplan systematisch kunt werken. Enkele van deze thema’s zijn welbevinden, bewegen en sport, voeding, relaties en seksualiteit, milieu en natuur, roken en alcohol gebruik. Op de website www.gezondeschool.nl/primair-onderwijs vind je meer informatie over deze thema’s.

De basisschool wordt gezien als een belangrijke plek voor een positieve sporten beweegrijke toekomst van ieder kind. Het is daarom belangrijk dat leerlingen met plezier voldoende bewegen en zich motorisch goed ontwikkelen. Als buurtsportcoach kun je een rol spelen bij het doorlopen van het stappenplan om gericht te werken aan het thema ‘Bewegen en sport’. De eerste stap is het maken van een scan. Dit geeft informatie over de beginsituatie en hier kun je dan vervolgens je plan op afstemmen.

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het stappenplan voor alle thema’s bestaat uit: 1. de beginsituatie 2. zorg voor een Gezonde School-coördinator 3. kies een thema en doelen 4. maak een plan 5. voer het plan uit 6. kijk terug en blik vooruit 7. de gouden stap (verbinding en verbreding zoeken).

Een voorbeeld van zo’n verdieping is het aanstellen van een beweegcoach. Deze functie kan vervuld worden door een buurtsportcoach. De beweegcoach heeft een eigen specialisatie: kinderen uitdagen om te bewegen en sporten.

Waarom werken aan bewegen en sport? • • • • • • • •

Bewegen en sporten verbetert de gezondheid, motoriek en welbevinden van leerlingen en draagt bij aan hun sociaal-emotionele en cognitieve ontwikkeling. Leerlingen ontwikkelen plezier in bewegen, doordat zij motorisch vaardig worden en daardoor succeservaringen opdoen. Wie op jonge leeftijd plezier ervaart in sporten en bewegen, ontwikkelt vaak een actieve leefstijl op latere leeftijd. Door voldoende beweging scoren leerlingen beter op executieve functies en hebben ze een beter werkgeheugen. Daarnaast ontwikkelen ze een gezondere leefstijl. En leerlingen met een gezonde leefstijl presteren beter op school. Bij kinderen verkleint voldoende bewegen de kans op depressieve symptomen, heeft het gunstige effecten op de botkwaliteit en verbetert de insulinegevoeligheid. Samen sporten en bewegen heeft een sterk verband met mentaal welbevinden. Door in de klas en daarbuiten te bewegen, hebben leerlingen meer plezier. Het draagt bij aan de ontwikkeling van sociaal-emotionele vaardigheden, zoals samenwerken en met winst en verlies omgaan.

Bron: www.gezondeschool.nl/primair-onderwijs/bewegen-en-sport.

Bekijk de website ‘Gezonde School’.

Opdracht 24 School en gezondheid

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar of je vindt dat gezondheid ook de verantwoordelijkheid van een school is. b. Bespreek met elkaar hoe belangrijk je dit onderwerp op een basisschool vindt. c. Bespreek met elkaar hoe je als buurtsportcoach een basisschool kunt ondersteunen om een Gezonde School te worden.

Opdracht 25 De Gezonde School a. Leg uit wat er bedoeld wordt met de Gezonde School. b. Geef een beschrijving van de vier Gezonde School-pijlers.

Opdracht 26 Filmpje De Gezonde School Bekijk het filmpje ‘Gezonde School’. a. Bekijk het filmpje en geef een samenvatting van de inhoud van het filmpje.

Bekijk het filmpje ‘Een gezonde school in de praktijk’. b. Geef een samenvatting van de inhoud van het filmpje. c. Geef je mening over dit programma.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 27 Leerdoelen

Je kunt het onderwijs en de kinderopvang (vormen, regelgeving) in Nederland beschrijven.

Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder een schoolplan, groepsplan en individueel handelingsplan.

Je kunt omschrijven wat een brede school en een integraal kindcentrum is.

Je kunt de rol van de buurtsportcoach in het onderwijs en de kinderopvang beschrijven.

Je kunt het programma Gezonde School omschrijven.

Je kunt de bijdrage van de buurtsportcoach aan de Gezonde School beschrijven.

3.8 Verdiepingsstof - Kerndoelen bewegingsonderwijs voor het speciaal onderwijs

Voor de vier clusters van het speciaal onderwijs zijn algemene kerndoelen geformuleerd. Daarnaast wordt wel voor elk cluster apart de specifieke betekenis toegelicht. In dit geval is dat het voorbeeld voor cluster 4.

Voor leerlingen met ernstige gedragsmoeilijkheden of psychiatrische problematiek cluster 4.

Bij leerlingen met ernstige gedragsmoeilijkheden of psychiatrische problematiek vraagt het veel tijd om hen beter te leren bewegen. Regels en afspraken vereisen veel herhaling. Het omkleden en douchen kost veel tijd. En elkaar aanraken is vaak problematisch. Ook het omgaan met winnen en verliezen zijn gevoelige onderwerpen. Een goede organisatie en structuur van de lessen is belangrijk. Veel van de leergebied overstijgende doelen komen tijdens de lessen bewegingsonderwijs nadrukkelijk naar voren. Veel leerlingen hebben een minder positief lichaamsidee. Het is voor deze leerlingen belangrijk om het zelfvertrouwen te vergroten en het zelfbeeld realistischer te maken.

Bewegingsonderwijs 1. De leerlingen leren deelnemen aan verschillende bewegingsactiviteiten, zoals balanceren, klimmen, zwaaien, springen, hardlopen. 2. De leerlingen leren deelnemen aan verschillende spelactiviteiten, zoals: mikken, jongleren, doelspelen, tikspelen, stoeispelen. 3. De leerlingen leren deelnemen aan verschillende vormen van bewegen op muziek. 4. De leerlingen leren deelnemen aan verschillende zwemactiviteiten: drijven, watertrappelen, in en onder water verplaatsen, in het water springen en duiken. 5. De leerlingen leren met elkaar de bewegingssituaties reguleren.

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

3.9 Verdiepingsstof - Nationaal Expertisecentrum Leerplanontwikkeling (SLO)

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

SLO is het nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling. Nergens in Nederland is zo veel kennis over curriculum en curriculumontwikkeling beschikbaar. We ontwikkelen kennis en brengen praktijk, beleid, maatschappelijke ontwikkelingen en onderzoek samen. SLO richt zich op het primair, speciaal en voortgezet onderwijs. Daarbinnen houden we ons met alle vakgebieden bezig. Als onafhankelijke kennisinstelling verlenen wij diensten aan tal van partijen in praktijk en beleid. Ook adviseren en ondersteunen wij de overheid. Kenniscentrum Leermiddelen SLO verlegt koers leermiddelenactiviteiten

De leermiddelmarkt verandert snel: dagelijks komen er nieuwe materialen beschikbaar voor het onderwijsveld, zowel in digitale als papieren vorm of een combinatie ervan. Bovendien ontwikkelen leraren zelf steeds vaker hun eigen lesmaterialen. Deze ontwikkelingen vragen van SLO om haar activiteiten op het gebied van leermiddelen, als belangrijk onderdeel van het curriculum, op een andere wijze vorm te geven en meer in lijn te brengen met deze dynamische markt. Nieuwe koers

In samenspraak met het Ministerie van OCW bepaalt SLO momenteel een nieuwe koers om duurzaam bij te blijven dragen aan het vergroten van de transparantie van de leermiddelenmarkt. Over de wijze waarop deze betrokkenheid vorm krijgt, voert SLO de komende tijd ook overleg met onder andere de sectorraden, uitgevers, Kennisnet en ICT-ontwikkelaars. Bron: www.slo.nl/organisatie/kenniscentrum.

3.10 Verdiepingsstof - Zeven principes van handelingsgericht werken

Het handelingsgericht werken gaat uit van zeven principes: 1. Onderwijsbehoeften van de leerlingen centraal stellen ( instructie, de leertijd, uitdaging). 2. Afstemming en wisselwerking tussen kind en zijn omgeving: de groep, de leerkracht, de school en de ouders. De omgeving moet goed afgestemd zijn op wat het kind nodig heeft. 3. De leerkracht doet ertoe. Hij kan afstemmen op de verschillen tussen de leerlingen en zo het onderwijs passend maken. 4. Positieve aspecten zijn van groot belang. Dit gaat niet alleen om de positieve aspecten van het kind, maar ook van de leerkracht, de groep, de school en de ouders. Als een leerkracht een negatief beeld heeft van de leerling, dan zie hij vaak alleen nog maar het negatieve gedrag. Het is belangrijk dat de leerkracht dan zoekt naar positief gedrag, dan zijn er meer mogelijkheden om het probleem op te lossen. 5. Constructieve samenwerking tussen school en ouders. De verantwoordelijkheid voor initiatief ligt bij de school. Maar de school geeft wel de verwachtingen over de verantwoordelijkheid van ouders duidelijk aan. 6. Doelgericht werken. Het team formuleert doelen over leren, werkhouding en sociaal emotioneel functioneren. Het gaat hierbij zowel om korte- als langetermijndoelen. De doelen worden geëvalueerd volgens een vaste methode. De doelen worden SMART geformuleerd. 7. De werkwijze van school is systematisch en transparant. Er zijn duidelijke afspraken over wie wat doet en wanneer.

3.11 Verdiepingsstof - Persoonlijk onderwijs

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Scholen voor Persoonlijk Onderwijs kennen kleine klassen (16 leerlingen) en ruime onderwijstijd. Docenten hebben daardoor veel tijd en aandacht voor elke leerling. Met in totaal 80 leerlingen per jaar heerst er een prettige sociale sfeer en kent iedereen elkaar. Het onderlinge contact is goed, wat nog versterkt wordt door de taalreizen die we samen maken (vanaf de tweede klas jaarlijks 2x een week). We zorgen er bovendien voor dat de verschillende vakken goed op elkaar zijn afgestemd. Stof die bij het ene vak is behandeld, wordt bij een ander vak nog eens vanuit een ander perspectief gegeven. Met Filosofie bieden we bovendien een overkoepelend vak aan, dat verbanden legt tussen de andere vakken. Zo bieden we ideale omstandigheden, waarin docenten hun werk goed kunnen doen en uitstekend onderwijs bieden. Vaak is er voldoende tijd om huiswerk al op school te doen. SvPO Amsterdam is de vijfde School voor Persoonlijk Onderwijs. De eerste begon zeven jaar geleden in Zeeland en toont aan wat er gebeurt als leerlingen voldoende aandacht krijgen. Een ongekend aantal van hen komt boven het niveau-advies van de basisschool uit, terwijl omgekeerd vrijwel niemand onder dat niveau zakt. Zittenblijven is zelden nodig en met veel vakken bouwen leerlingen al vroeg een flinke voorsprong op. Zowel havisten als vwo’ers slagen vrijwel allemaal met een extra vak, voor een diploma met dubbel profiel. En van de eerste lichting vwo’ers slaagde vorig jaar bijna een kwart cum laude. Bron: https://schoolwijzer.amsterdam.nl.

3.12 Verdiepingsstof - De Sport BSO Odijk

De Sport BSO Odijk is een particuliere organisatie die sinds juli 2009 buitenschoolse opvang aanbiedt voor kinderen van 4 t/m 12 jaar. De Sport BSO maakt gebruik van een aantal multifunctionele ruimtes in het Dorpshuis aan het Rijneiland 7, gelegen tegenover de 3 Odijkse basisscholen. Voor de sportactiviteiten wordt gebruikgemaakt van de aangrenzende sporthal, de Lindenhof.

Wat de Sport BSO zo uniek maakt, is het sportprogramma dat naast de reguliere opvangactiviteiten aangeboden wordt. Wij hebben in de loop van de jaren een sportprogramma ontwikkeld dat goed aansluit bij de verschillende leeftijden en bijdraagt aan een evenwichtige ontwikkeling van ‘onze’ kinderen. De sportactiviteiten worden begeleid door enthousiaste gediplomeerde port- en bewegingsmedewerkers, die daarbij ondersteund worden door stagiairs en pedagogisch medewerkers. Naast de sportactiviteiten is er volop gelegenheid tot vrij spelen, knutselen, buitenspelen en om mee te doen aan extra activiteiten zoals koken.

Tijdens schoolvakanties en studiedagen bieden wij leuke en uitdagende activiteiten middels themaweken en uitstapjes. De Sport BSO beschikt uiteraard over de benodigde gemeentelijke vergunningen en voldoet aan alle wettelijke eisen gesteld aan kinderopvang. Dit is terug te vinden in het inspectierapport op de website van het landelijk Register Kinderopvang.

Bron: www.desportbso.com.

3.13 Begrippen [Cvc: begrippenlijst invoegen]

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 3 Het onderwijs en kinderopvang

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 4 DE SPORT

Inhoud thema • Anders georganiseerde sport en ongeorganiseerde sport • Georganiseerde sport • De veranderende rol van de sportvereniging • De maatschappelijke functie van de sportvereniging • Organisaties en beleidsmakers binnen de sport • Verdiepingsstof • Begrippen.

Verbindingen leggen tussen verschillende sectoren is een kerntaak van de buurtsportcoach. De organisatie waarmee de buurtsportcoach vrijwel altijd (99%) samenwerkt is de sportvereniging. In 91% van de gevallen (Mulier Instituut, 2021) wordt samengewerkt met andere sportaanbieders, waaronder commerciële organisaties.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

In dit thema beschrijven we het werk van de buursportcoach vanuit de beroepscontext van de sport. We gaan vooral in op de sportvereniging als sportaanbieder. Dit wordt ook wel de georganiseerde sport genoemd. Daarnaast kennen we de anders georganiseerde sport en de ongeorganiseerde sport. Hier besteden we in de eerste paragraaf aandacht aan.

In paragraaf 2 komt de sportvereniging uitgebreid aan de orde. Sportverenigingen hebben het niet gemakkelijk. Het sportlandschap in Nederland verandert voortdurend en ook de sportvereniging heeft te maken met allerlei maatschappelijke veranderingen. Deze veranderende rol van de sportvereniging is het onderwerp van paragraaf 4 en 5. Tot slot komen de belangrijkste organisaties en beleidsmakers voor wat betreft de sport aan de orde. Relatie met werkproces Het thema ‘De sport’ heeft vooral te maken met werkprocessen: • P2-K1-W2: Stelt een SB-programma op • P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen • • • • •

Je kunt de ongeorganiseerde sport en de anders georganiseerde sport beschrijven. Je kunt de georganiseerde sport beschrijven. Je kunt beschrijven wat het belang van de sport is voor het werk van de buurtsportcoach. Je kunt de veranderende rol van de sportvereniging omschrijven en wat de rol hierbij is van de buurtsportcoach. Je kunt de belangrijkste beleidsmakers beschrijven en aangeven wat hiervan het belang is voor de buurtsportcoach.

4.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Teruglopend ledenaantal

Het sportbureau van de gemeente Flexadam heeft binnen korte tijd van twee sportverenigingen dezelfde vraag gekregen. Het gaat om een volleybal- en een basketbalvereniging. Beide clubs hebben sinds enkele jaren te maken met een langzaam maar zeker teruglopend ledenaantal. Alle leden trainen en spelen in competitieverband. Ze vragen zich af wat hiervan de oorzaak kan zijn en op welke manier ze nieuwe leden kunnen werven en de huidige leden kunnen behouden. Op welke doelgroepen moeten ze zich richten?

Bovendien hebben ze gehoord dat sportverenigingen in de buurt een grotere maatschappelijke rol kunnen spelen dan alleen maar het aanbieden van wedstrijdsport. Ze zouden graag samenwerken met andere sportaanbieders, zoals de gemeente en het onderwijs.

Maureen werkt als buurtsportcoach bij het sportbureau van deze gemeente en krijgt de opdracht om eerst eens met de verenigingen te gaan praten en vervolgens samen met hen tot een mogelijke oplossing te komen.

101

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Kennisvragen a. Hebben alleen deze twee sportverenigingen het moeilijk met het behoud van het aantal leden of speelt dit bij alle sportverenigingen? Welke sporten hebben hier meer of minder last van? b. Wat zijn mogelijke oorzaken voor het teruglopen van het aantal leden? c. Is het toevallig dat het om een volleybal- en basketbalvereniging gaat? d. Alle leden trainen en spelen wedstrijden. Groeit de vraag naar wedstrijdsport of naar recreatieve sportvormen? e. Op welke doelgroepen moeten deze clubs zich richten? f. Op welke manier kunnen ze het aanbod van activiteiten aanpassen, zodat ze mogelijk meer leden trekken? g. Welke maatregelen kunnen ze nog meer nemen om het ledenaantal te laten groeien? h. Wat wordt bedoeld met de maatschappelijke rol van de sportvereniging in de buurt? Aan welke activiteiten kun je dan denken? i. Op welke manier kunnen deze sportverenigingen samenwerken met de gemeente en het onderwijs?

4.2 Anders georganiseerde sport en ongeorganiseerde sport

Indeling De sport en de sportaanbieders kunnen op verschillende manieren ingedeeld worden. Zo kun je de sportaanbieders indelen in niet-commerciële en commerciële sportaanbieders. De sportverenigingen vallen onder de niet-commerciële sportaanbieders. Een ander onderscheid is een indeling op basis van de manier waarop de sport georganiseerd is. Op die manier kom je tot: • de georganiseerde sport • de ongeorganiseerde sport • de anders georganiseerde sport. De laatste twee vormen van sport worden in deze paragraaf besproken.

Anders georganiseerde sport Anders georganiseerde sport is alle sportaanbod dat georganiseerd aangeboden wordt buiten de sportverenigingen om. Je kunt hier denken aan: • sportaanbod via abonnementen of entreegelden bij commerciële sportaanbieders, zoals fitnesscentra, zwembaden en maneges • sportaanbod bestaande uit (eenmalige) evenementen, zoals wandeltochten, fietstochten en hardloopwedstrijden, waarvoor geen lidmaatschap nodig is • instanties die niet uitsluitend gericht zijn op aanbieden van sport, maar sport ter aanvulling van de reguliere activiteiten aanbieden (onder andere scholen, wijken, buurten, werkgevers). Hier gaan we vooral in op het aanbod van de commerciële sportaanbieders. De laatstgenoemde sportaanbieders komen in het volgende thema aan de orde. Commerciële organisaties noemen we ook wel profitorganisaties. Dit zijn alle organisaties die een commercieel doel hebben, die gericht zijn op het maken van winst. Organisaties die geen winstdoel hebben, maar een maatschappelijk doel, noemen we non-profitorganisaties.

De belangrijkste commerciële sportorganisaties in Nederland zijn: • maneges • sportscholen • zeilen surfscholen • buitensportaanbieders • fitnesscentra • sportaccommodaties.

102

Thema 4 De sport

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Maneges Nederland telt ongeveer 1000 maneges met een kleine 200.000 klanten. Daarnaast telt Nederland ongeveer 1500 paardensportverenigingen (rijverenigingen). Niet iedereen rijdt in een manege of bij een vereniging, een groot gedeelte rijdt in de vrije natuur. Volgens de laatste gegevens zijn er ongeveer 400.000 mensen die paardrijden. Ongeveer 70% van de paardensporters rijdt recreatief, zo’n 10% rijdt alleen in wedstrijdverband en de rest doet beide. Jarenlang is het aantal paardensporters gestegen, maar de afgelopen jaren is er sprake van een daling. Opvallend is de leeftijd van de mensen die een manege bezoeken: 64% van de bezoekers is jonger dan 30 jaar en de meesten zijn meisjes (82%).

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/horse-riding-school-little-children-girls-2363493301

Paardenrijden, vooral populair bij meisjes.

Sportscholen Het aantal sportscholen is niet heel gemakkelijk te bepalen. Het hangt ervan af wat je allemaal meetelt als sportschool. Als je de fitnesscentra en dansscholen meerekent, kom je tot een veel groter aantal. Dan heb je het over tussen de 4500 en 5000 sportscholen. In elk geval behoren tot de sportscholen organisaties voor krachtsport, vechtsport, duiksport, zwemmen, tennis en skiën. Het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek) kwam in 2020 tot een totaal van 1315 sportscholen (géén fitnesscentra) met in totaal 350.000 klanten. Zeil- en surfscholen Het aantal zeilen surfscholen is de afgelopen 15 jaar fors toegenomen. In 2007 telde Nederland 170 zeilen surfscholen en in 2022 waren dat er al 365. Het aantal klanten is moeilijk te bepalen. Sommige komen voor een cursus, maar veel klanten komen ook voor bijvoorbeeld een bedrijfsuitje. Vooral het kitesurfen doet het de laatste jaren heel goed. Er is een aparte vereniging voor, de NKV (Nederlandse Kitesurf Vereniging).

103

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Toename aantal zeilen surfscholen.

Buitensportondernemingen Onder de buitensportondernemingen vallen verschillende bedrijven. Sommige bedrijven zijn gespecialiseerd in bijvoorbeeld klimmen of kanovaren. Zo kent Nederland ongeveer 120 klimhallen. Ongeveer de helft is sportgericht en de andere helft recreatief. Andere buitensportbedrijven kennen een breed aanbod van activiteiten. De meeste bedrijven richten zich op drie marktsegmenten: bedrijven, scholen en particulieren. Voor bedrijven verzorgen zij teambuilding, vergaderbreaks of bedrijfsuitjes, voor scholen buitensportactiviteiten of kampen en voor particulieren dagarrangementen of een survivalweekend in de Ardennen. Naast deze drie marktsegmenten onderscheiden buitensportbedrijven zich nog op een ander vlak van elkaar. Binnen de buitensport kan het accent liggen op: • recreatieve buitensport (bedrijfsuitjes, steppen, gps-tochten) • instructie en training (klimmen, kanovaren, duiken) • avontuur (hike-survival, canyoning, speleo) • buitensport als middel (teambuilding, groepswerk).

De brancheorganisatie voor de buitensport is de VeBON (Vereniging van Buitensport Ondernemingen Nederland). Volgens de VeBON zijn er ongeveer 750.00 mensen die met regelmaat buitensport beoefenen. In de branche zijn zo’n 150 bedrijven actief, waarvan er 60 aangesloten zijn bij de VeBON. De buitensport had een omzet van ongeveer 90 miljoen euro in 2019. Er zijn ongeveer 3.000 personen werkzaam bij de organisaties die buitensport faciliteren, zoals door de VeBON aangegeven. Hierna gaan we nog uitgebreider in op de VeBON.

Fitnesscentra Fitness is de meest beoefende sport van ons land. Ongeveer 20% van de bevolking van 12 jaar en ouder doet aan fitness. In 2020 telde Nederland ongeveer 2250 fitnesscentra (CBS). Basic-Fit is met 220 vestigingen de grootste keten in Nederland. In totaal doen ruim 3 miljoen Nederlanders (23% van de Nederlanders van 12 jaar en ouder) aan fitness, waarvan ongeveer 2,4 miljoen lid is van een fitnesscentrum. Bij vrouwen is fitness nog populairder dan bij mannen. Fitness is vooral populair bij jongvolwassenen. Bijna een derde van de klanten is tussen de 19 en 25 jaar en ongeveer een kwart is tussen de 25 en 35 jaar. Slechts 10% van het aantal leden is jonger dan 18 jaar.

104

Thema 4 De sport

Bedrijfsfitness voor jouw werknemers

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Gezonde werknemers zorgen voor een gezond bedrijf. Met een bedrijfsfitnessregeling kunnen jouw werknemers sporten met korting. Een goede stimulans richting een gezonde leefstijl met voldoende beweging! Via Bedrijfsfitness Nederland hebben jouw werknemers de keuze uit 4.000+ aangesloten sportlocaties, een uitgebreid online-aanbod en Workit. Voor iedereen een passende sport! In onze brochure vind je alles over onze kosteloze dienstverlening. Bekijk het filmpje ‘Animatie Het belang van gezonde medewerkers voor je bedrijf’. Bron: www.bedrijfsfitnessnederland.nl.

Ongeveer 20% doet aan fitness!

Aanvankelijk boden de fitnesscentra alleen de mogelijkheid voor krachttraining en training van het uithoudingsvermogen. Er werd gewerkt met allerlei halters en aan allerlei fitnessapparaten. De fitnesscentra hebben zich echter enorm ontwikkeld. Een deel van de ondernemingen is uitgegroeid tot een multifunctioneel bewegingscentrum waar ook andere sporten beoefend kunnen worden en aandacht is voor wellnessactiviteiten. Het aanbod bestaat onder meer uit vrije sporturen voor cardio- en krachtfitness, groepslessen in bijvoorbeeld spinning, bodypump, pilates, poweryoga en bootcamp. Ook is er een wellnessaanbod in de vorm van saunaruimtes, ruimtes met zonnebanken en infraroodcabines. Tot slot neemt de populariteit van mindfulness toe. Yoga is een van de snelst groeiende sporten in Nederland. Voortdurend komen er nieuwe trends bij, zoals piloxing, hathayoga, soulcycle, CXworx, virtuagym en gamification.

Fitnesstrends 2024

Fitnesstrends Nederland • Mensen willen steeds meer zelf kiezen wanneer, waar en met wie ze sporten. Technologische ontwikkelingen, zoals virtuele coaches en apps, helpen mensen bij het krijgen van feedback over hun prestaties en conditie. Hierdoor zal het aantal mensen dat individueel of in zelfgeorganiseerde groepen sport of beweegt naar verwachting toenemen.

105

Draagbare technologie, zoals fitnesstrackers en smartwatches, worden steeds belangrijker. Met deze apparaten kunnen mensen hun fysieke activiteit volgen, doelen stellen en metingen zoals calorieverbruik en hartslag bijhouden.

•

De verwachting is dat krachttraining met vrije gewichten, zoals barbells, dumbbells en kettlebells, verder zal groeien de komende jaren.

•

Onlinetrainingen en hybride lidmaatschappen zijn in opkomst. Sportscholen die hybride lidmaatschappen tegen een gereduceerd tarief aanbieden, kunnen voorop lopen.

•

Fitnessprofessionals verwachten dat ze de komende jaren meer buitenactiviteiten gaan organiseren, zoals hardlopen, fietsen en bootcamps.

•

High Intensity Interval Training (HIIT) bestaat al een paar decennia. Doordat steeds meer mensen zich bewust worden van de voordelen, is het in populariteit toegenomen. Als gevolg hiervan staat HIIT op deze trendlijst.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

•

Bron: www.crossathletes.nl/fitness-cijfers-en-trends/.

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/muscular-young-smiling-woman-working-out-1995800900

High Intensity Interval Training.

Op heel veel plaatsen wordt fitness aangeboden, niet alleen in fitnesscentra. Veel recreatiebedrijven, gezondheidsinstellingen, scholen en bedrijven hebben een fitnesscentrum. De branchevereniging voor de fitnessbedrijven is NL Actief. Het is de branchevereniging van de erkende en ondernemende sporten beweegbedrijven in Nederland. Bij NL Actief zijn zo’n 1000 locaties met in totaal 4,3 miljoen fitnessconsumenten aangesloten.

106

Thema 4 De sport

Evenals de buitensportsector richt de fitnessbranche zich op verschillende leeftijdscategorieën en zowel op particulieren als bedrijven. Steeds meer bedrijven in Nederland kiezen voor bedrijfsfitness. Dit gebeurt vooral vanuit economisch oogpunt. Men gaat ervan uit dat een fitte medewerker beter presteert en minder vaak ziek en absent is. Zieke werknemers kosten werkgevers en de overheid jaarlijks miljarden euro’s. Investeren in een gezonde en actieve levensstijl loont, zo blijkt uit onderzoek.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Lees de verdiepingsstof ‘NL Actief’.

Sportaccommodaties Ook sportaccommodaties hebben een breed aanbod aan sporten bewegingsactiviteiten. Bij sportaccommodaties moet je onder andere denken aan zwembaden, ijsbanen, jachthavens, skihallen en kegel- en bowlingbanen. De sportaccommodaties zijn de laatste jaren flink veranderd. De openluchtbaden zijn vrijwel verdwenen en hebben plaatsgemaakt voor zwemparadijzen. In de zwembaden kun je diverse zwemsporten beoefenen, zoals wedstrijdzwemmen en waterpolo. Naast zwemlessen bieden de meeste zwembaden allerlei fitnessachtige activiteiten aan, zoals aquarobics en aquajoggen. Bovendien kennen zwembaden een uitgebreid programma voor specifieke doelgroepen, zoals baby’s/peuters, senioren, mensen met een beperking en mensen met een migratieachtergrond. De huidige zwembaden zijn geschikt voor recreatief gebruik. Tegenwoordig betekent het zwembad voor veel mensen een dagje uit naar het zwemparadijs, inclusief waterglijbanen, whirlpools, jetstreams, zonnebanken en een sauna. Nederland kent ongeveer 1900 zwembaden, waarvan er 625 openbaar zijn. Het aantal mensen dat maandelijks zwemt, is de afgelopen jaren redelijk stabiel gebleven. In 2008 zwommen 1,5 miljoen mensen maandelijks. In 2018 was dat 1,55 miljoen. Vooral ouderen zwemmen maandelijks.

Babyzwemmen

Babyzwemmen is de leukste activiteit voor jou en je baby; lekker samen in het water bewegen op vrolijke liedjes. Je baby leert zich op zijn gemak te voelen in het water en jij kunt heerlijk genieten van je kindje, die overduidelijk plezier beleeft. Babyzwemmen maakt de band tussen jou en je baby nóg sterker. Bovendien heeft het een positieve invloed op de psychische en motorische ontwikkeling van je baby, en prikkelt het volop de zintuigen.

Opdracht 2 Commerciële sportaanbieders a. b. c. d.

Geef een beschrijving van een commerciële sportaanbieder. Geef een aantal voorbeelden van commerciële sportaanbieders in de gemeente of buurt waar je woont. Leg uit waarom deze commerciële sportaanbieders belangrijk zijn voor het werk van de buurtsportcoach. Beschrijf welke informatie over deze commerciële sportaanbieders voor een buurtsportcoach van belang is.

Opdracht 3 Fitnessbranche

a. Geef een beschrijving van hoe groot de fitnessbranche is. b. De branchevereniging is een aantal jaren geleden van naam veranderd: van Fit!vak naar NL Actief. Geef je mening over deze naamsverandering. c. Leg met een paar voorbeelden uit dat de fitnesscentra een steeds belangrijkere partner zijn voor de buurtsportcoach.

Opdracht 4 Fitnesstrends a. Geef een korte beschrijving van de belangrijkste fitnesstrends. b. Welke van deze trends zijn vanuit het oogpunt van sportstimulering belangrijk?

107

4.3 Georganiseerde sport

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Belangrijke samenwerkingspartner Voor de buurtsportcoach is de sportvereniging een belangrijke samenwerkingspartner. Volgens sommige beleidsmakers moet het dé partner zijn van de buurtsportcoach. Dit is ook de strekking van een motie die in december 2022 in de kamer aangenomen werd. Elke gemeente heeft meerdere sportverenigingen. Blijkbaar is het aantal sportverenigingen moeilijk vast te stellen, gezien de verschillende gegevens die er hierover zijn. Het gaat om zo’n 26.000 verenigingen.

Buurtsportcoach en sportvereniging

Buurtsportcoaches kunnen effectiever opereren als zij vanuit de sportvereniging de wijken met bewegingsarmoede ingaan, contact met scholen onderhouden en de eigen sportvereniging kwalitatief versterken. Bron: www.sportenstrategie.nl/opinie/inzet-buurtsportcoaches-effectiever-bij-sportverenigingen/.

Sportverenigingen in Nederland De georganiseerde sport wordt in Nederland aangeboden door ongeveer 26.000 sportverenigingen, waarvan er ongeveer 24.000 aangesloten zijn bij sportkoepel NOC*NSF. Het aantal sportverenigingen neemt de afgelopen jaren langzaam maar zeker af. Er verdwijnen sportverenigingen en er fuseren sportverenigingen.

NOC*NSF

97 landelijke sportorganisaties (79 sportbonden en 18 geassocieerden) zijn aangesloten bij NOC*NSF en vertegenwoordigen samen bijna 24.000 sportverenigingen met in totaal 5,2 miljoen georganiseerde sporters. Bron: https://nocnsf.nl/leden-van-nocnsf.

Nederland kent ruim 5 miljoen georganiseerde sporters. De bonden hadden in 2021 ongeveer 4.5 miljoen leden. Een aantal beoefent dus meerdere sporten. De georganiseerde sport maakt in Nederland maar ongeveer 25% uit van de totale sportbeoefening. Bijna 50% bestaat uit ongeorganiseerde sportbeoefening.

Het aantal mensen dat lid is van een sportvereniging heeft jarenlang rond de 35% gelegen. In 2012 lag het percentage nog op 32. In 2022 was 29% van de Nederlanders lid van een sportvereniging.

108

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 4 De sport

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.sportenbewegenincijfers.nl/kernindicatoren/sportdeelname-wekelijks

Lidmaatschap en/of abonnement in 2023.

De overheid en NOC*NSF voeren campagne om het aantal leden van sportverenigingen rond de 30% te houden. Men is van mening dat sportverenigingen in Nederland een grote sociale en economische waarde hebben voor de samenleving en dat dit behouden moet blijven. Bij veel sportverenigingen kun je nu ook lid worden zonder wedstrijden te spelen. Je komt alleen lekker trainen. Steeds meer bonden introduceren een individueel lidmaatschap. Dit type lidmaatschap kan direct bij de bond worden afgesloten, zonder tussenkomst van een sportvereniging. Sporters die los van een vereniging hun sport willen beoefenen, zoals hardlopers en toerfietsers, kunnen zo voor een relatief laag bedrag profiteren van wedstrijddeelname, verzekeringen of informatie die de betreffende sportbond aanbiedt.

Aandacht voor de sportvereniging Vrijwel elke buurtsportcoach krijgt op een of andere manier te maken met een sportvereniging. Vrijwel elke sportvereniging is een vereniging in juridisch opzicht, ze kennen namelijk de vereniging als rechtsvorm. We besteden hier aandacht aan een aantal belangrijke aspecten van de sportvereniging: • de statuten en het huishoudelijk reglement • de verenigingsstructuur • de financiën van de vereniging • het kader van de vereniging.

109

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.sportnext.nl/beleid/buurtsportcoach-kompas-met-technologie-bijdragen-aan-een-vitaler-nederland/

Vrijwel elke buurtsportcoach heeft te maken met een sportvereniging.

De statuten en het huishoudelijk reglement De statuten en het huishoudelijk reglement zijn te beschouwen als de spelregels voor de (sport)vereniging. In de zin van de wet hebben ze dezelfde rechtskracht. In de statuten staan de regels voor de langere tijdsperiode en in het huishoudelijk reglement voor de kortere, zoals het clubtenue, de contributie voor dat jaar of de taak van een commissie voor een eenmalige activiteit. De wet schrijft voor dat de volgende punten altijd in de statuten moeten staan: • naam van vereniging • vestigingsplaats in Nederland • doelstelling • verplichtingen van leden • bijeenroepen algemene ledenvergadering • benoeming en ontslag leden van bestuur • bestemming batig saldo bij ontbinding.

Het vaststellen van de statuten en het huishoudelijk reglement gebeurt door de algemene ledenvergadering (ALV) met een verzwaarde meerderheid; bijvoorbeeld tweederde van de stemmen vóór. Het huishoudelijk reglement is na de vaststelling meteen van kracht; de statuten pas nadat ze zijn veranderd in de akte bij de notaris en deze verandering is opgenomen in het Verenigingsregister bij de KvK. Naast de verplichte punten kan een vereniging alle andere punten die ze wil opnemen in de statuten zelf kiezen. Het is wel zo verstandig om alleen langetermijnzaken op te nemen, omdat elke wijziging bij de notaris moet worden vastgelegd en dus geld kost. Belangrijke zaken die wel kunnen veranderen binnen niet al te lange tijd worden opgenomen in het huishoudelijk reglement.

Doelstelling Het doel van een (sport)vereniging mag niet in strijd zijn met de Nederlandse wet en de vereniging is verplicht zich te houden aan de beschreven doelstelling in de statuten. Daarom zijn die doelstellingen meestal ruim omschreven, zodat er wat meer armslag ontstaat. De omschrijving bevat bewoordingen als: het bevorderen van de (voetbal-, tennis-, zwem-, gymnastiek)sport in de regio (plaatsnaam). De vereniging mag winstgevende activiteiten ontplooien, maar niet met het doel deze winst vervolgens uit te keren aan de leden. In dat geval zou er sprake zijn van een onderneming. De ALV kan wel besluiten om de contributie te verlagen. Ook kan de vereniging werknemers in dienst nemen, die uiteraard salaris of loon ontvangen.

110

Thema 4 De sport

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Naast de officiële doelstelling, die altijd terug te vinden is in de statuten, kent een vereniging een aantal onofficiële doelstellingen. Dit zijn plannen en ideeën van leden, vrijwilligers of beroepskrachten binnen de vereniging. Een trainer wil het komend seizoen alles op alles zetten om kampioen te worden, de kantinebaas en de penningmeester vinden dat de omzet in de kantine minstens 20% omhoog moet. Zodra deze plannen onderdeel worden van formeel beleid binnen de vereniging, zijn ze onderdeel van bestuurlijke doelen. Om een vereniging goed te leren kennen, is het belangrijk te weten wat de officiële, maar ook wat de onofficiële doelstellingen zijn. Ontbinding Ook als een vereniging ophoudt te bestaan (de ontbinding van de vereniging) zijn er voorgeschreven regels. Een vereniging wordt ontbonden als: • de ALV met verzwaarde meerderheid hiertoe besluit • er minder dan twee leden zijn • de vereniging door de rechter failliet wordt verklaard • de rechter hiertoe beslist, omdat de doelstelling van de vereniging niet meer van toepassing is • aan de duur van de vereniging een einde is gekomen wanneer dit zo in de statuten is opgenomen.

Is er bij de ontbinding nog geld in kas, dan komt dat de leden ten goede, tenzij de statuten daarvoor een andere bestemming aangeven. De verenigingsstructuur Afhankelijk van het beleid (wat, hoe en wanneer je iets wilt) en de grootte van de vereniging, kun je voor een bepaalde structuur kiezen. Een veelvoorkomend model is de zogenoemde rafelstructuur.

De kern van dit model is dat de verantwoordelijkheid voor het reilen en zeilen van de vereniging door meerdere personen wordt gedragen en dat de taken kunnen worden verdeeld.

De ALV heeft dus de hoogste macht in de vereniging, dan volgen het Algemeen Bestuur (AB) en het Dagelijks Bestuur (DB) en uiteindelijk de commissies. Het dagelijks bestuur regelt de dagelijkse of lopende zaken en komt vaker bij elkaar dan het algemeen bestuur. Het AB houdt zich alleen met hoofdzaken bezig. Niet elke vereniging heeft een DB, het is geen verplichting. Iedere commissie heeft een aparte taak met eigen commissieleden. Sommige functionarissen zitten in meerdere commissies tegelijk. Een penningmeester zit in het DB, in het AB en in de sponsorcommissie, zodat vrijwel altijd meteen de financiële aspecten besproken en geregeld kunnen worden. De financiën van de vereniging Geld speelt binnen een vereniging een belangrijke rol. Zonder geld is het lastig om de doelstellingen te bereiken. Hoewel iedere vereniging een andere financiële situatie kent, is het belangrijk om goed te kijken naar de verschillende geldstromen van een sportvereniging.

111

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Inkomsten en uitgaven Aan de pijltjes zie je dat sommige gelden naar de vereniging toegaan (inkomsten) en sommige van de vereniging afgaan (uitgaven). En omdat de vereniging geen winst hoeft te maken, moet men proberen de inkomsten en uitgaven met elkaar in evenwicht te brengen. Blijft er wat over, dan heeft de vereniging enige reserves voor moeilijkere tijden. Een goede penningmeester zorgt altijd voor voldoende reserves.

Bij overige inkomsten kun je denken aan inkomsten uit de kantine, acties (Grote Clubactie, oud papier) en nevenactiviteiten.

De hoogste uitgavenposten zijn voor de meeste verenigingen de accommodatie en de technische staf (de trainers). Een zaalsportvereniging (volleybal, gymnastiek) is nogal wat geld kwijt aan de zaalhuur, terwijl er meestal geen kantine-inkomsten zijn, want vaak hoort de kantine bij de sporthal. Uit onderzoek van het CBS blijkt dat slechts 1% van de teamzaalsportverenigingen de accommodatie in eigendom heeft. Bij golf ligt dit percentage op 25 en bij voetbal op 13. In 2022 kregen de sportverenigingen met een andere hoge kostenpost te maken, namelijk de energierekening. Clubs overwegen om leden niet meer te laten douchen of helemaal te sluiten tijdens de winter. Vooral ijsbanen maken zich grote zorgen.

Dreigende sluiting door hoge energiekosten

Ruim een kwart van de amateursportclubs overweegt de deuren komende winter deels of volledig te sluiten vanwege de torenhoge energiekosten. Vrijwel alle bestuurders van deze verenigingen maken zich er zorgen om, maar het kabinet laat sportclubs volgens de PvdA ‘aan hun lot over’. De partij vindt daarom dat er nu actie nodig is.

Bron: RTL Nieuws november 2022.

De vereniging ontvangt geld van de overheid (gemeentesubsidie) en sponsorgeld van particulieren, bijvoorbeeld van de slager uit het dorp. Wat is het verschil tussen beide geldstromen? De subsidiegever heeft geen direct belang; de vereniging hoeft niet echt iets terug te doen voor bijvoorbeeld de gemeente. Waarschijnlijk heeft de gemeente wel een reden om dit te doen en draagt een sportvereniging bij aan het welzijn van de inwoners. De slager heeft echter wel een direct belang: hij wil naamsbekendheid door reclame te maken en hij wil goodwill kweken.

112

Thema 4 De sport

Leden en donateurs Wat is het verschil tussen een lid en een donateur? Een lid is meestal een actieve sportbeoefenaar en betaalt voor die mogelijkheid zijn contributie. Een donateur steunt de club zonder zelf actief te zijn. De vereniging levert geen tegenprestatie.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het kader van de vereniging Omdat er binnen een vereniging allerlei taken moeten worden uitgevoerd, zijn er veel mensen nodig. Deze mensen noem je het kader. Het kader van een sportvereniging kun je omschrijven als: betaalde of onbetaalde medewerkers (vrijwilligers) die een min of meer vast omschreven taak met een bepaalde regelmaat binnen de vereniging uitvoeren. De verzamelnaam ‘het kader’ omvat dus alle personen die, betaald of onbetaald, werk verrichten voor de vereniging. Het kader bestaat meestal voor een klein gedeelte uit betaalde krachten en voor een groot gedeelte uit vrijwilligers. Zij zijn verantwoordelijk voor een bepaald deel van de verenigingstaken.

Je kunt het kader van een sportvereniging op verschillende manieren indelen: • op basis van betaling: – vrijwillig kader: mensen die hun functie gratis uitoefenen of tegen een kleine onkostenvergoeding – semiberoepskader: mensen die wel betaald worden, maar niet van deze inkomsten hoeven te leven, zoals de meeste trainers in de amateursport (bijbaan) – beroepskader: mensen die kunnen leven van hun baan in de verenigingssport (bij de meeste sporten is dat niet mogelijk; tennis, golf, judo, skiën en voetbal vormen een uitzondering). • op basis van functie: – bestuurskader: houdt zich bezig met bestuursfuncties (voorzitter, lid van het jeugdbestuur) – sporttechnisch kader: houdt zich bezig met het begeleiden en trainen van de sporters (trainer, coach, jeugdleider) – verzorgend kader: houdt zich bezig met de verzorging (verzorger, masseur, fysiotherapeut) – wedstrijdkader of arbitrair kader: houdt zich bezig met het leiden van wedstrijden (jurylid, scheidsrechter, grensrechter, wedstrijdleider) – administratief en organisatorisch kader: ondersteunt het bestuur en commissies (wedstrijdsecretaris, competitieleider) – overig kader: houdt zich bezig met overige taken (beheerder van het clubhuis, materiaalfunctionaris, redactielid clubblad).

Belangrijke rol buurtsportcoach Gezien de veranderende rol van de sportvereniging en het maatschappelijk belang van deze organisaties, verdient de georganiseerde sport de volle aandacht van de buurtsportcoach. Door een goede samenwerking kan de vereniging zijn maatschappelijke rol vervullen en continue zorgdragen voor een passend sportaanbod in de buurt. Amersfoort is hier een goed voorbeeld van.

Sport- en beweegaanbod in Amersfoort

Sportverenigingen zijn een belangrijke factor in het sporten beweegaanbod in Amersfoort. Daarnaast zijn sportverenigingen een belangrijke spil in de maatschappelijke activiteiten in de stad, de wijk en de buurt. De basis op orde (sterk) of veel maatschappelijke activiteiten bieden (breed) hebben allebei de nodige voordelen waar buurt, wijk of stad van profiteren.

Om een brede dan wel een sterke sportvereniging te zijn, maakt het niet uit of je veel of weinig leden hebt. Het gaat erom dat je er bewust voor kiest. Zorg ervoor dat de basis (sterk) van de sportvereniging op orde is voordat je voor een brede sportvereniging kiest. Een sterke sportvereniging ben je als de volgende zaken op orde zijn: • Financiën

113

•

Organisatie (structuur) – denk hierbij aan een voltallig dagelijks bestuur

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een brede sportvereniging kenmerkt zich onder andere door: • Een verbindende rol bij de samenwerking met school, wijk en andere verenigingen. • Een dagelijkse openstelling van de accommodatie, ook overdag; • Een actieve rol bij een beweeg- en activiteitenaanbod voor verschillende doelgroepen en leeftijden, met name waar het gaat om de groepen met een achterstand in deelname; • Ook toegankelijkheid voor niet-leden.

Interesse om als sportvereniging aan de slag te gaan om een brede en/of sterke sportvereniging te worden? Bron: https://sro.nl/buurtsportcoach/verenigingen/advies/brede-en-sterke-sportverenigingen/.

Opdracht 5 Sportverenigingen

a. Noteer hoeveel sportverenigingen Nederland ongeveer kent. b. Sportverenigingen zijn meestal georganiseerd in bonden. Hoeveel leden hebben alle sportbonden bij elkaar?

Opdracht 6 Stijgers en dalers

a. Geef een overzicht van de tien grootste sportbonden in Nederland. b. Beschrijf of de betreffende bonden de afgelopen jaren meer leden kregen of dat er juist sprake is van een dalend ledenaantal. c. Geef een verklaring voor een van deze stijgers en voor een van deze dalers.

Opdracht 7 Open club

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat er verstaan wordt onder een open club. b. Ga na in welke mate de sportvereniging waar jullie zelf lid van zijn een open club is. c. Discussieer met elkaar over de voor- en nadelen van een open club.

Opdracht 8 Rechtsvormen

a. Beschrijf de rechtsvormen van een sportvereniging b. In de buurt waar jij werkt als buurtsportcoach wordt een nieuwe sportvereniging opgericht. Welke rechtsvorm adviseer je deze sportvereniging en waarom?

Omdat je bij een vereniging met beperkte rechtsbevoegdheid hoofdelijk aansprakelijk bent, is de vorm met volledige rechtsbevoegdheid waarschijnlijk de beste optie.

Opdracht 9 Organisatiestructuur

a. Leg het begrip organisatiestructuur uit. b. Welke organisatiestructuur kom je het meest tegen bij sportverenigingen? c. Zoek op internet naar een voorbeeld van een organisatiestructuur van een sportvereniging. Welke structuur wordt daar gehanteerd?

Opdracht 10 Subsidie a. Een sportvereniging kan op verschillende manieren in aanmerking komen voor subsidie. Onderzoek met elkaar om welke subsidies en welke fondsen het kan gaan. Kijk onder andere op www.sportsubsidie.nl. b. Werk een vorm van subsidie/fonds nader uit.

114

Thema 4 De sport

4.4 De veranderende rol van de sportvereniging De sport en onze samenleving zijn niet los van elkaar te zien. Dat geldt ook voor allerlei maatschappelijke ontwikkelingen die in de samenleving plaatsvinden en de sportvereniging. De rol van de sportvereniging verandert langzaam maar zeker.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een aantal ontwikkelingen waar de sportvereniging mee te maken heeft zijn: 1. demografische ontwikkelingen (vergrijzing en ontgroening) 2. veranderende etnische samenstelling van de bevolking 3. tijdsbesteding en dalende organisatiegraad 4. individualisering 5. toename consumptief gedrag en zapgedrag.

1. Demografische ontwikkelingen Aangezien leeftijd omgekeerd samenhangt met sportdeelname, is vergrijzing een negatieve ontwikkeling voor sportverenigingen. Van de 6- tot 20-jarigen is bijna drie vierde lid van een sportvereniging. Van de 50-plussers is dat ongeveer een derde.

In 2010 was het aandeel 65-plussers ongeveer 15%. Dit percentage groeit gestaag. Op 1 januari 2024 tel de Nederland 3 677 228 inwoners van 65 jaar of ouder. Dat is 20,5% van de bevolking. Steeds meer sportverenigingen nemen dan ook de ouderen serieus en komen met een passend aanbod voor deze doelgroep.

Vaak wordt het initiatief genomen door de bond en volgen de sportverenigingen. Voorbeelden hiervan zijn KombiFit 45+ van de korfbalbond (KNKV) en 45-plusvoetbal van de KNVB.

WALKING FOOTBALL

Je bent zo jong als je jezelf voelt en je bent nooit te oud om te leren. Dat zijn de basisprincipes van het Walking Football, een nieuwe voetbalvorm voor 60-plussers die op hun oude dag nog lekker actief bezig willen zijn.

Voetbal hoeft niet snel te gaan om mooi te zijn. Dat bewijst deze voetbalvorm waarbij in wandeltempo op een kwart veld gespeeld wordt. Walking Football houdt in dat er tijdens een partijtje niet wordt gerend. Er mogen geen slidings gemaakt worden en de bal mag niet boven heuphoogte komen. Via Walking Football kun je een leven lang van voetbal blijven genieten. Bovendien kun je bewijzen dat je je voetbalstreken nog niet bent verleerd. Daarnaast is het een uitgelezen mogelijkheid om betrokken te raken bij een vereniging. Bron: www.knvb.nl/doe-mee/voetbalvormen/walking-football.

Ook sportverenigingen zelf nemen dergelijke initiatieven. Een groot gedeelte van de sportaccommodatie wordt vooral in de avonduren gebruikt. Ouderen hebben vaak wel tijd overdag. Door het aanbieden van passende activiteiten overdag vergroot je het aantal leden en de bezettingsgraad van de accommodatie.

Een goed voorbeeld hiervan vormt de voetbalvereniging Zeelandia Middelburg. Naast het reguliere voetbal bieden ze G-voetbal aan, 45-plusvoetbal en 55-plussporten. Bovendien is er een samenwerkingsverband met de plaatselijke bridgeclub, die ’s avonds en overdag gebruikmaakt van de mooie accommodatie van deze vereniging.

115

Bridge

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Welkom bij MBC. De Middelburgse Bridge Club heet u hartelijk welkom. U vindt hier informatie over onze Bridgeclub, een overzicht van ons programma en de huidige bestuursleden De MBC is opgericht in 1934. Momenteel telt onze vereniging ca. 110 leden. De wekelijkse bridgeclub houden we in het clubhuis van vv Zeelandia Middelburg. Er kan worden gebridged op maandagavond en/of op dinsdagmorgen. Op maandag starten we om 19.30 uur. De bridge eindigt om 22.30u waarbij u in de gelegenheid bent om nog even gezellig na te kaarten. Op dinsdagmorgen beginnen we om 9.00 uur. We kunnen dan koffie of thee drinken alvorens wij gaan spelen. Tijdens het spelen hebben we de mogelijkheid om een drankje te nuttigen aan de gezellige bar. In uw contributie is geregeld dat u ook donateur bent van de voetbalvereniging. Bron: www.zeelandiamiddelburg.nl/mbc-bridge.

Aangezien er in Nederland ook sprake is van ontgroening, betekent dit een dubbel probleem voor de sportverenigingen. Je spreekt van ontgroening als het percentage jongeren afneemt. Meestal wordt hiervoor de grens bij 20 jaar gelegd. De laatste jaren gaat het CBS uit van een leeftijd tot 25 jaar.

Bijna 4,9 miljoen jongeren

Nederland telde begin 2021 bijna 4,9 miljoen jongeren van 0 tot 25 jaar, 2 procent minder dan tien jaar eerder. Onder hen waren 3,3 miljoen minderjarigen (0 tot 18 jaar) en ruim 1,5 miljoen jongvolwassenen (18 tot 25 jaar). Er waren bijna 1,5 miljoen kinderen van 4 tot 12 jaar. Volgens de meest recente bevolkingsprognose van het CBS zal het aantal jongeren tot 2027 nog iets verder dalen tot 4,8 miljoen, waarna het aantal jongeren naar verwachting geleidelijk zal stijgen tot ruim 5,2 miljoen begin jaren vijftig. Het aandeel jongeren in de totale bevolking neemt af, onder andere doordat ouderen langer blijven leven. Begin 2021 was 28 procent van de bevolking jonger dan 25 jaar, in 2001 was dat nog 30 procent. Op dit moment verwacht het CBS dat jongeren in 2031 zo’n 26 procent van de bevolking zullen uitmaken en dat dat percentage tot 2070 tussen de 26 en 27 zal blijven liggen. Bron: https://longreads.cbs.nl/jeugdmonitor-2021/jongeren-in-nederland/.

Vooral kinderen uit achterstandswijken zijn minder vaak lid van een sportvereniging. Door het instellen van een jeugdsportfonds (Jeugdfonds Sport & Cultuur) proberen gemeenten de financiële drempels weg te nemen en hopen ze dat de sportparticipatie van deze groep toeneemt. Voor de verenigingen en de buurtsportcoach is het belangrijk om op de hoogte te zijn van deze regeling. Lees de verdiepingsstof ‘Jeugdfonds Sport & Cultuur’.

2. Veranderende etnische samenstelling van de bevolking Het aantal mensen met een migratieachtergrond groeit in Nederland. Voor de sportbeoefening zijn vooral de mensen met een niet-westerse migratieachtergrond belangrijk, omdat deze groep minder aan sport doet en minder vaak lid is van een sportvereniging. Dat geldt vooral voor de volwassenen en ouderen. De omvang van deze groep mensen stijgt langzaam maar zeker. Het sportgedrag van westerse migranten (Polen, Duitsers, Belgen) wijkt niet af van de bevolking met een Nederlandse achtergrond. Volgens de prognose van het CBS stijgt het aantal niet-westerse migranten in 2060 naar 3,2 miljoen.

116

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 4 De sport

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: cbs

Ontwikkeling totaal aantal inwoners met een migratieachtergrond (CBS).

Wat voor de ouderen geldt, gaat ook op voor deze groep mensen. Willen sportverenigingen hun ledenbestand op peil houden, dan moeten ze het aanbod en hun voorzieningen afstemmen op hun wensen en behoeften. Je kunt hierbij ook denken aan wat er in een kantine verkrijgbaar is aan eten en drinken. De afstemming is belangrijk. Zo zijn onder jongeren met een migratieachtergrond vechtsporten populair. Antilliaanse jongeren voelen zich aangetrokken tot basketbal, honkbal en atletiek (sprintnummers).

Bovendien blijkt uit onderzoek dat een groot gedeelte van deze groep graag met elkaar wil sporten. De laatste jaren zijn dan ook verschillende sportverenigingen opgericht voor meestal één specifieke etnische minderheid. Deze andere sportbehoefte van deze mensen heeft dus consequenties voor het sportaanbod én de accommodaties in de toekomst.

Gedurende een aantal jaren wordt veel aandacht besteed aan jongeren met een migratieachtergrond, om ook hen te laten profiteren van alle voordelen van sport en bewegen. Van 2006 tot en met 2010 kende de overheid het programma Meedoen allochtone jeugd door sport. Dit programma was behoorlijk succesvol, maar trok naast deze doelgroep ook andere jongeren. Vandaar dat het programma later voort is gezet onder de naam Meedoen alle jeugd door sport. 538 sportverenigingen hebben met dit programma meegedaan en dat heeft geleid tot een toename van 27.000 jeugdleden. Op de site van het Kenniscentrum Sport & Bewegen is het evaluatieonderzoek te vinden, waarin de succesfactoren naar voren komen. Ook bonden proberen in te spelen op de veranderende samenleving en demografische ontwikkelingen, zoals de volleybalbond.

Sportstimulering

Zowel wij, als de verenigingen en de leden willen graag dat volleybal groter wordt. Hoe zorgen we ervoor dat meer mensen gaan volleyballen?

117

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Wij willen de volleybalsport onder zo veel mogelijk mensen stimuleren, omdat sport elementen in zich verenigt die belangrijk zijn voor de samenleving. Sport is goed voor de gezondheid, draagt bij tot zelfontplooiing, doorzettingsvermogen, vriendschappen en sociale contacten. Sport inspireert, ontroert, vormt mensen en leert ze omgaan met winnen en verliezen. Sport bevordert integratie van minderheden en participatie van burgers. Bij sportstimulering wordt met name ingegaan op specifieke doelgroepen, zoals jongeren, mensen met een migratieachtergrond en mensen met een handicap.

Centrale vragen: • Wat is het sportstimuleringsbeleid van de gemeente? • Op welke wijze kun je daarop invloed uitoefenen? • Welke mogelijkheden zie je om sport onder specifieke doelgroepen te stimuleren bij jouw vereniging, al dan niet in samenwerking met je gemeente? • Welke mogelijkheden zijn er om de gemeente en ons samen te betrekken bij stimuleringsprojecten? Bron: www.volleybal.nl/nevobo.

3. Tijdsbesteding en dalende organisatiegraad De hoeveelheid vrije tijd van Nederlanders blijft al jaren onveranderd. De omvang van de vrije tijd was in 2016 bijna 44 uur in de week en is al jaren vrij stabiel. Ook de verdeling van de vrije tijd over verschillende typen vrijetijdsactiviteiten is stabiel. Aan mediagebruik besteedden we zo’n 19,6 uur in 2016, aan recreatieve activiteiten en ontspanning 14,3 uur, aan sociale contacten 8,2 uur en aan vrijwilligerswerk en bijeenkomsten 1,7 uur. Zo’n 70% van de Nederlanders van 18 jaar en ouder geeft aan voldoende vrije tijd te hebben (https://digitaal.scp.nl/ssn2020/vrije-tijd/). De groep ouderen heeft na het pensioen de meeste vrije tijd. Hier kan de grootste groei behaald worden voor sportaanbieders. Dit blijkt ook uit de huidige trend. Het zijn vooral de ouderen die meer zijn gaan bewegen.

Mensen organiseren de activiteiten in hun vrije tijd steeds vaker zelf. Het internet en allerlei sociale media helpen hierbij. Deze ontwikkeling zie je ook bij de invulling van sport en bewegen. Ook dat organiseren steeds meer mensen zelf. Dit verschijnsel wordt dalende organisatiegraad genoemd. Kinderen en jeugdigen sporten het meest georganiseerd en ook meestal als lid van een sportvereniging. Van de 50- tot 65-jarigen sport 69% ongeorganiseerd en is slechts 29% lid van een sportvereniging. Sportverenigingen proberen op deze trend in te spelen door verschillende vormen van lidmaatschap. Vroeger waren trainen en wedstrijden spelen bij een sportvereniging vrijwel onlosmakelijk aan elkaar verbonden. Nu zie je dat je bij sommige verenigingen ook alleen (recreatief) kunt komen trainen. Ook zijn er sportverenigingen die een soort van instuifmoment organiseren waar iedereen die zin heeft mee kan doen. Als betaling wordt bijvoorbeeld een strippenkaartsysteem gebruikt.

Organisatievorm sportbeoefening naar leeftijd

118

Leeftijd

Ongeorganiseerd, Informele groep alleen

Sportvereniging

Commerciële sportaanbieder

6-11 jaar

40%

42%

74%

20%

12-19 jaar

49%

52%

72%

18%

20-34 jaar

69%

56%

43%

30%

35-49 jaar

69%

48%

33%

25%

50-64 jaar

69%

45%

29%

21%

Thema 4 De sport

Leeftijd

Ongeorganiseerd, Informele groep alleen

Sportvereniging

Commerciële sportaanbieder

65-79 jaar

61%

32%

21%

45%

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Voor de buurtsportcoach is het belangrijk om vooral voor volwassenen het ongeorganiseerd sporten te faciliteren door bijvoorbeeld een beweegvriendelijke omgeving te creëren. Daarnaast kunnen ze sportverenigingen adviseren om de club ook aantrekkelijk te maken voor niet-wedstrijdsporters en mensen die wat informeler willen sporten. Opvallend is dat na het 65e jaar de behoefte aan georganiseerde sport toeneemt. Dat geldt ook voor mensen met een chronische aandoening. 4. Individualisering De individualisering die onze samenleving kenmerkt, is ook in de sport terug te vinden. De dalende organisatiegraad waar in punt 3 aandacht aan is besteed, heeft hier ook mee te maken. Voor wat betreft de sportbeoefening valt op dat de solosporten steeds populairder worden. Ruim 60% van de bevolking kiest voor een solosport. Denk hierbij aan hardlopen, fietsen, zwemmen en fitnessen.

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.sportenbewegenincijfers.nl/kernindicatoren/sportdeelname-wekelijks

Opvallend veel solosporten bij de top 10.

Uit deze trend tot individualisering kan gemakkelijk de conclusie getrokken worden dat het voor teamsporten moeilijke tijden zijn. Toch blijkt het niet zo simpel te zijn. We zagen al dat damesvoetbal en hockey snelgroeiende sporten zijn. Uit onderzoek van het Mulier Instituut blijkt dat de drang van mensen om zich te verenigen nog steeds sterk is. Wel wordt de conclusie getrokken dat dit met elkaar sporten het liefst gebeurt met ‘soortgenoten’. Sportverenigingen hebben de laatste jaren echter (te) weinig aandacht gehad voor deze cultuurkant van de sport. Het ging vooral over het beleidsmatig en organisatorisch versterken van de sportverenigingen. Er liggen echter goede kansen om juist ‘het verenigen’ te versterken. Leden moeten vooral het gevoel hebben erbij te horen, een belangrijke schakel te zijn van de vereniging. Berend Rubingh maakt dit treffend duidelijk in zijn tekenfilmpje KNVB modern verenigingsbesturen: Back to Basics. Ook hij geeft aan dat de laatste jaren de aandacht vooral uitgegaan is naar de structuur (bestuur, taakverdeling, inspraak) en de strategie (wat voor verenging willen we zijn, welke koers willen we varen) van de vereniging, en dat de cultuurkant onderbelicht is gebleven.

119

Bekijk de filmpjes ‘KNVB - modern verenigingsbesturen: Back to Basics’ en ‘KNVB - Sturen op verenigen: Back 2 Basics 2’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

5. Toename consumptief gedrag en zapgedrag Consumptief gedrag betekent dat mensen wel een product (bijvoorbeeld handballen) willen consumeren (gebruiken), maar niet bereid zijn dat product (de handbalvereniging) vorm te geven. Door deze consumptieve houding hebben veel sportverenigingen het moeilijk om vrijwilligers te vinden en te binden. Je ziet dit gedrag ook terug bij de sporters. Ze willen wel de lusten, maar niet de lasten. Steeds meer sporters gedragen zich als klant in plaats van als lid. Dit verklaart mede waarom sportverenigingen het moeilijk hebben hun marktaandeel te behouden. Ook op het gebied van de vrijetijdsbesteding is zapgedrag steeds duidelijker waarneembaar. Men doet bijvoorbeeld liever een paar keer basketbal om vervolgens over te stappen naar een hiphopcursus, dan dat men regelmatig vastzit aan een sportvereniging. Het zapgedrag is vooral groot onder jongeren en jongvolwassenen.

Breder aanbod? Een tijd heeft men gedacht dat de sportvereniging het model van de supermarkt zou moeten volgen. Een compleet aanbod waaruit de klanten of leden zelf kunnen kiezen. Omniverenigingen zouden de toekomst hebben. In een aantal gevallen zijn dergelijke verenigingen succesvol geworden. Op die manier weet men het zapgedrag op te vangen en houdt men de leden toch binnen de vereniging. Vooral fitnesscentra en verschillende turn/gymnastiekverenigingen maken hier goed gebruik van. Fitnesscentra lijken maandelijks met iets nieuws te komen en bieden zowel individuele activiteiten als groepslessen. Turn/gymnastiekverenigingen hebben hun ledenaantal min of meer weten te handhaven door aandacht voor acrogym, airtumbling, trampolinespringen en freerunning. De KNLTB groeit de afgelopen jaren flink door de populariteit van padel. Toch blijft een belangrijke drijfveer (onderzoek Mulier Instituut) voor het lidmaatschap van een sportvereniging de passie voor een bepaalde tak van sport. Voor deze mensen is het plezier om ergens mee bezig te zijn, doorgaans met anderen, belangrijker dan goede prestaties. Zo kiezen mensen heel gericht voor voetbal en is dit het spelletje dat hen bindt en waar ze in willen investeren, ook als vrijwilliger. Toch hebben de leden verschillende voorstellingen en belevingen van bijvoorbeeld voetbal. De een wil hard trainen en zo hoog mogelijk elf tegen elf spelen, de ander wil alleen recreatief een potje voetballen en de derde voelt zich vooral happy in de voetbal- of pannakooi.

Blijkbaar is een variatie aan en binnen sportverenigingen belangrijk. Variatie in de zin van groot tot klein, van wit tot zwart, van tak van sport-gericht tot omnivereniging en van recreatief tot prestatief. Voor een buurtsportcoach is het belangrijk om op basis van de specifieke kenmerken van een bepaalde buurt of gemeente te bekijken of ook op dit punt het aanbod aansluit bij de vraag.

Verbreding van het aanbod betekent niet altijd dat één vereniging meerdere sporten aan moet bieden. De verbreding kan ook gezocht worden binnen dezelfde tak van sport, maar dan in meerdere variaties (formeel, informeel, traditioneel en vernieuwend).

Eén in sport en sportiviteit

De algemene sportvereniging UVV staat voor plezier in sport, waarbij kwaliteit vooropstaat. Deze kwaliteit uit zich niet alleen in het sportaanbod van onze verschillende afdelingen maar geldt ook voor de sfeer waarop we met elkaar sporten en met elkaar omgaan. Een vereniging waar iedereen, jong of oud, iets van zijn of haar gading kan vinden. Wij staan dan ook voor een zo groot mogelijk familie-sportaanbod. Dit

120

Thema 4 De sport

betekent overigens niet dat dit familie-sportaanbod prestatiesport in de weg staat, gezien het aantal landelijk opererende teams binnen onze vereniging. De sporten die ASV UVV aanbiedt zijn softbal, honkbal, tennis, voetbal, volleybal, biljarten, klaverjassen en soosactiviteiten.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bron: www.asvuvv.nl.

Los-vaste lidmaatschappen In verband met de dalende organisatiegraad is hier ook al over gesproken. In die zin hangen de verschillende ontwikkelingen dan ook met elkaar samen. Naast een breder aanbod proberen sportverenigingen hun leden ook tegemoet te komen door verschillende lidmaatschappen. De meeste verenigingen maken daarbij onderscheid naar leeftijd en naar vorm van activiteit. Contributie is voor verenigingen de belangrijkste bron van inkomsten. Gemiddeld bestaat 58% van de financiën uit contributie (leden en donateurs). De kantine en sponsoring zijn goed voor zo’n 25%. Daarom is het voor sportverenigingen van het grootste belang hun ledenaantal op peil te houden. Diversiteit aan aanbod én lidmaatschappen dragen hieraan bij. Wat betreft het lidmaatschap gaan sportbonden die zogenoemde vrije takken van sport (zoals hardlopen, zwemmen en fietsen) vertegenwoordigen, over tot individuele (digitale) lidmaatschapsvormen. De Atletiekunie kent ‘Start to Run’, de zwembond heeft ‘mijnzwemcoach.nl’ en de NTFU (toerfietsen) kent zelfs vier varianten, waaronder ‘Fiets-Fit’ en ‘Fiets en Geniet’.

Opdracht 11 Demografische ontwikkelingen

a. Leg uit wat er verstaan wordt onder een demografische ontwikkeling. b. Noteer twee belangrijke demografische ontwikkelingen en beschrijf het effect van deze ontwikkelingen op de sportvereniging. c. Op welke manier kan een sportvereniging met deze ontwikkeling omgaan?

Opdracht 12 Etnische samenstelling

a. Beschrijf op welke manier de etnische samenstelling van de bevolking verandert. b. Beschrijf wat de consequenties hiervan zijn voor de sportvereniging.

Opdracht 13 Witte en zwarte sportverenigingen

Deze opdracht kun je het beste met de hele groep of in groepjes maken. Discussieer met elkaar over de stelling: de ontwikkeling van witte en zwarte sportvereniging moet een halt toegeroepen worden.

Opdracht 14 Dalende organisatiegraad a. Leg uit wat er bedoeld wordt met een dalende organisatiegraad. b. Leg uit wat dit betekent voor een sportvereniging. c. Beschrijf wat een sportvereniging hieraan kan doen (oplossingen).

Opdracht 15 Individualisering

a. Beschrijf wat er bedoeld wordt met individualisering in de sport. b. Beschrijf wat de consequenties hiervan zijn voor de sportvereniging.

Opdracht 16 Omniverenigingen Deze opdracht kun je het beste met de hele groep of in groepjes maken. Discussieer met elkaar over de stelling: alleen omniverenigingen hebben in Nederland een toekomst.

121

4.5 De maatschappelijke functie van de sportvereniging

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De laatste jaren is er een duidelijke verschuiving waar te nemen van sport als doel naar sport als middel. Het gaat al lang niet meer alleen om het belang van een lekker potje korfballen, honkballen of tennissen. Sport wordt steeds vaker ingezet in het kader van normen en waarden (fair play), integratie en gezondheid. De druk op sportverenigingen om ook hun maatschappelijke functie waar te maken wordt steeds groter. Subsidies worden niet langer toegekend op basis van aantal leden of prestaties, maar zijn gekoppeld aan het al dan niet bijdragen aan allerlei beleidsagenda’s. Dit geldt niet alleen voor de landelijke, provinciale en gemeentelijke overheid, maar ook voor een voor de sportverenigingen belangrijke organisatie als NOC*NSF.

Een van die beleidsagenda’s gaat over het vervullen van een maatschappelijke functie binnen de gemeente of buurt. Voor kleine verenigingen, die vrijwel geheel op vrijwilligers draaien, is dit een moeilijke opgave.

De gevraagde maatschappelijke functie kan wellicht beter vervuld en gedragen worden door wat grotere sportverenigingen. De zogenoemde vitalisering van sportverenigingen moet in overleg met de betrokken verenigingen gebeuren. Niet elke sportvereniging moet een vitale sportvereniging worden. Uiteraard moet de vermaatschappelijking wel plaatsvinden. Het zou immers zonde zijn de kracht van de sport en sportvereniging niet te benutten. Door overleg en selectie kunnen gemeenten en buurtsportcoaches sportverenigingen veel gerichter ondersteunen en hebben maatschappelijke projecten meer kans van slagen. Bekijk het filmpje ‘Maatschappelijke organisaties en sportverenigingen presenteren de kracht van sport’.

In zijn afscheid als adjunct-directeur van Rotterdam Sportsupport benadrukte Daniel Klijn de maatschappelijke rol van de sportvereniging als volgt:

“Sportverenigingen doen er verstandig aan zich voor te bereiden op de bredere maatschappelijke rol die in de komende jaren van hen wordt verlangd. In een tijd van bezuinigingen op zorg en welzijn is het onontkoombaar dat ook zij hun aanbod richten op ouderen of mensen met een beperking van wie de activiteiten nu nog worden georganiseerd door instellingen uit die sector en bekostigd door de overheid. De gemeente Den Haag heeft onlangs 21 buurthuizen gesloten. Daarmee wordt 4,8 miljoen euro bezuinigd, waarvan 2 miljoen wordt geïnvesteerd in sporten verenigingsontwikkeling. Clubs moeten klaar zijn voor de grotere maatschappelijke functie die zij daarmee krijgen. Denk aan tieners met opvoedproblemen die niet langer hun jongerenwerker ontmoeten in het buurthuis, maar bij de sportvereniging.” Bron: www.rotterdamsportsupport.nl.

Vitale sportvereniging In beleidsnotities wordt veelvuldig gesproken over vitalisering en vitale sportverenigingen, maar wat wordt daar nu precies onder verstaan?

Bekijk de filmpjes ‘Wat is een vitale sportvereniging?’, ‘De vitale sportvereniging’ en ‘St Vitale Sportvereniging - De Kracht van Sport’. Meestal hanteert men de volgende definitie: een vitale sportvereniging is een vereniging die continuïteit van de vereniging voor zowel de korte als lange termijn waarborgt door organisatorische en financiële gezondheid en daardoor in staat is een bijdrage te leveren aan de sportdoelstellingen en bredere maatschappelijke thema’s in de stad.

122

Thema 4 De sport

Door de ambitie ‘vitale sporten beweegaanbieders’ beperkt de aandacht zich niet alleen meer op de sportvereniging, maar ook op de overige sportaanbieders.

Een vitale Sportvereniging

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een Vitale Sportvereniging is een actieve vereniging met een hart voor de buurt. Ze zet haar kernkwaliteiten niet alleen in voor eigen (sport)leden, maar ook voor de samenleving. De Vitale Sportvereniging biedt een doorlopend sporten activiteitenaanbod aan dat bijdraagt aan het welzijn, de gezondheid en de participatie van burgers in haar directe omgeving. Een sportvereniging heeft een bijzondere maatschappelijke functie. Sporten verbindt immers mensen en bevordert een gezonde leefstijl. Zo heeft iedere sportvereniging in meer of mindere mate een positieve invloed op de leefbaarheid van een wijk, dorp of stad. Die invloed moet bij een ondernemende vereniging met hart voor haar omgeving niet onderschat worden. Zo’n actieve vereniging staat midden in de samenleving en biedt een grote meerwaarde. Bron: www.vitalesportvereniging.nl.

Verschillende gemeenten hebben het thema van de vitale sportvereniging in hun sportnota uitgewerkt. Voor de buurtsportcoach liggen hier prima mogelijkheden om sportverenigingen te ondersteunen in het proces een vitale sportvereniging te worden. Schiedam maakt in de gemeentelijke sportnota prima duidelijk welk rol weggelegd is voor de sportverenigingen als het gaat om het oplossen van belangrijke maatschappelijke problemen.

‘Een leven lang sporten en bewegen’

De gemeente Schiedam heeft in de kadernota ‘Een leven lang sporten en bewegen’ doelstellingen geformuleerd voor sport en bewegen. Om de doelstellingen te bereiken is een belangrijke rol weggelegd voor de Schiedamse sportverenigingen. De verenigingen worden gezien als belangrijke partners in de uitvoering van het sportbeleid en worden in dat kader uitgedaagd die maatschappelijke rol zo goed mogelijk te vervullen en zo veel mogelijk Schiedammers aan hun club te binden. Daarnaast zijn sportverenigingen de hoofdgebruikers van gemeentelijke sportaccommodaties. Vanuit het gemeentelijke oogpunt van effectieve en efficiënte besteding van middelen, is het noodzakelijk dat goed gebruik wordt gemaakt van de sportaccommodaties en dat verenigingen hun functie optimaal vervullen. Men wil in Schiedam komen tot hoogwaardige, goed geoutilleerde, multifunctionele sportparken die optimaal gebruikt worden. Voor een efficiënt en effectief gebruik van deze moderne sportparken is een belangrijke rol voor de sportvereniging weggelegd. Belangrijke voorwaarde hiervoor is dat deze verenigingen vitaal zijn. De gemeente heeft een visie ontwikkeld op het optimaal functioneren van sportverenigingen. Die visie is ingevuld aan de hand van het begrip ‘vitale vereniging’. Om inzicht te krijgen in de vitaliteit van de Schiedamse sportverenigingen heeft de gemeente een onderzoek laten uitvoeren onder de sportverenigingen. Bron: www.kenniscentrumsportenbewegen.nl.

De sportvereniging als ontmoetingsplek in de buurt Een vitale sportvereniging is niet alleen financieel gezond en blijft levensvatbaar door een aardig ledenbestand, maar moet eigenlijk een belangrijke ontmoetingsplek in de buurt zijn. Niet alleen de leden, maar ook de buurtbewoners kunnen bij een dergelijke club overdag gebruikmaken van het activiteitenaanbod. Op die manier draagt een sportvereniging bij aan welzijn en gezondheid en vervult daarmee een belangrijke maatschappelijke rol.

123

De omslag van traditionele sportvereniging naar vitale sportvereniging is echter niet zo eenvoudig. Zeker niet voor een vrijwilligersorganisatie. Daarom zie je dat buurtsportcoaches een bepaalde tijd binnen een dergelijke vereniging functioneren als verenigingsondersteuner of verengingsmanager. Een andere organisatie die een dergelijk proces ondersteunt is de stichting Vitale Sportvereniging.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Open club De laatste jaren wordt steeds vaker de naam ‘Open Club’ gebruikt. Een open club is een sportvereniging die openstaat voor zowel haar leden als niet-leden en vraaggericht reageert op allerlei vragen uit de buurt of wijk waar de club gesitueerd is. Open clubs hebben met diverse partijen contact en stellen actief de vraag wat ze die te bieden hebben. Bedreigingen en uitdagingen voor de sportvereniging De sportverenigingen hebben het de afgelopen jaren niet gemakkelijk gehad. Een groot deel van de sportverenigingen moet het hoofd bieden aan drie bedreigingen: het teruglopende aantal leden, steeds meer moeite met het vinden van geschikte vrijwilligers en financiële problemen. De situatie die ontstaan is door het coronavirus heeft de situatie verslechterd, vooral de financiële. De kantine-inkomsten zijn sterk teruggelopen en potentiële sponsors houden de hand op de knip. Uitdagingen waar de sportverenigingen mee te maken krijgen, zijn onder andere: • groter worden van de pedagogische rol, positief sportklimaat • aandacht voor een brede motorische ontwikkeling van kinderen en jeugdigen • aandacht voor specifieke doelgroepen • aandacht voor duurzaamheid • samenwerking zoeken met diverse partners (onderwijs, zorg, welzijn, bedrijfsleven).

Sociale waarde benutten: drie manieren

Als sportvereniging kun je kwetsbare mensen op drie manieren helpen: • Sportfaciliteiten beschikbaar stellen aan zorgaanbieders • Actief openstaan voor kwetsbare mensen • (Mede-)initiatiefnemer en samenwerkingspartner zijn bij sportprojecten

Bron: www.allesoversport.nl/artikel/zo-benut-je-als-sportvereniging-jouw-sociale-waarde/.

Lees de verdiepingsstof ‘Hoe maken we van een gewone sportvereniging een vitale sportvereniging?’.

Sport- en beweegaanbod in Amersfoort

124

Thema 4 De sport

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een sterke sportvereniging ben je als de volgende zaken op orde zijn: • Financiën • Organisatie(structuur) – denk hierbij aan een voltallig dagelijks bestuur

Interesse om als sportvereniging aan de slag te gaan om een brede en/of sterke sportvereniging te worden? Bron: https://sro.nl/buurtsportcoach/verenigingen/advies/brede-en-sterke-sportverenigingen/.

Opdracht 17 Maatschappelijke functie van de sportvereniging

a. Leg uit wat bedoeld wordt met de maatschappelijke functie van de sportvereniging. b. Geef een aantal voorbeelden van maatschappelijke functies die de sportvereniging kan vervullen.

Opdracht 18 Vitale sportvereniging a. Leg uit wat een vitale sportvereniging is.

Bekijk het filmpje ‘Wat is een vitale sportvereniging?’. b. Vul je antwoord van vraag a aan.

Opdracht 19 De sportvereniging als ontmoetingsplek in de buurt Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar op welke manier de sportvereniging een ontmoetingsplek in de buurt kan zijn. b. Op welke manier kun je dat in jouw buurt als buurtsportcoach stimuleren? c. Zoek op internet naar een goed voorbeeld van een sportvereniging die inderdaad een ontmoetingsplek in de buurt is. Bespreek dit voorbeeld met elkaar.

4.6 Organisaties en beleidsmakers binnen de sport Landelijk, provinciaal en lokaal sportbeleid In feite gaat het hier om dezelfde organisaties die besproken zijn in het thema ‘Buurt, welzijn en zorg’.

Belangrijke organisaties De belangrijkste landelijke organisatie voor de sportverenigingen is NOC*NSF (Nederlands Olympisch Comité/Nederlandse Sport Federatie). Voor de commerciële sportaanbieders zijn de verschillende brancheorganisaties belangrijk. Je kunt hierbij denken NL Actief (voorheen Fit!vak) voor de fitnessbranche, de VeBON (Vereniging van Buitensport Ondernemingen Nederland) voor de buitensportbranche en de NRZ (Nationaal Platform Zwembaden) voor de zwembadbranche.

125

Deze organisaties hebben een missie, visie en beleid. Voor wat betreft een goede samenwerking en afstemming is het belangrijk voor de buurtsportcoach om hiervan op de hoogte te zijn. Een andere belangrijke organisatie is het Kenniscentrum Sport & Bewegen. Hiervoor wordt verwezen naar het thema ‘Buurt, welzijn en zorg’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

NOC*NSF NOC*NSF is ontstaan na een fusie van het Nederlands Olympisch Comité (NOC) en de Nederlandse Sportfederatie (NSF). Het NOC behartigde vooral de belangen van de topsport en de NSF van de breedtesport. Door de fusie ontstond er een bundeling van de complete georganiseerde sport in Nederland. NOC*NSF bestaat uit twee afdelingen, een afdeling voor de breedtesport en een afdeling voor de topsport. Voor de meeste sportverenigingen is de breedtesportafdeling het belangrijkste. NOC*NSF Breedtesport behartigt de belangen van de breedtesport in Nederland en streeft ernaar dat alle inwoners van Nederland sportief actief zijn. Sportbonden en sportverenigingen spelen daarbij een grote rol. De sportvereniging staat immers midden in de samenleving en vormt het hart van de georganiseerde sport. NOC*NSF Breedtesport helpt sportverenigingen en bonden om die belangrijke rol in de maatschappij te kunnen blijven vervullen.

Deze afdeling van NOC*NSF ondersteunt bonden en sportverenigingen op cruciale punten, zoals vrijwilligersbeleid en kaderscholing. De activiteiten met betrekking tot het opleiden en certificeren van kader is ondergebracht in de Academie voor SportKader (ASK). De afgelopen jaren heeft het ASK verschillende zogenoemde integrale leertrajecten ontwikkeld om bonden en sportverenigingen inhoudelijk te ondersteunen. Zo zijn er leertrajecten op het gebied van doping, blessurepreventie, seksuele intimidatie en sport en autisme. NOC*NSF wordt betrokken bij de uitvoering van sportstimuleringsprogramma’s. Zo heeft de overheid NOC*NSF gevraagd het programma Nieuwe sportmogelijkheden uit te voeren. Dit programma moet ervoor zorgen dat er een betere afstemming ontstaat tussen de vraag van (potentiële) sporters en het aanbod van sportverenigingen. Bij de uitvoering spelen sportbonden, provincies en gemeenten een rol.

NOC*NSF topsport behartigt de belangen van de topsport in Nederland. Dat geldt ook voor de gehandicaptensport. Ze houden zich onder andere bezig met het creëren van een optimaal topsportklimaat, opleiden van toptrainers, doping, talentontwikkeling en de financiële ondersteuning van topsporters. Deze afdeling is eveneens verantwoordelijk voor de samenstelling en uitzending van de olympische en paralympische ploegen.

In de rol van buurtsportcoach binnen de vereniging heb je als belangrijke taken het ondersteunen van het (vrijwilligers)beleid, het scholen en begeleiden van kader en het ontwikkelen van nieuw sportaanbod. NOC*NSF en ASK bieden op deze punten prima ondersteuning, vooral in de vorm van beschikbaar materiaal en advies.

Werkgevers- en werknemersorganisatie in de sport Als buurtsportcoach heb je zowel te maken met de werkgeverskant van de sport als met de werknemerskant. Ook deze organisaties maken beleid dat van invloed kan zijn op de werkzaamheden van werkers in de sport. Daarnaast is het belangrijk om op de hoogte te zijn van wat dergelijke organisaties voor haar leden te bieden hebben. Werkgevers in de Sport (WOS) De WOS biedt onder andere ondersteuning aan sportverenigingen, onder andere bij de aanstelling van betaalde krachten, zoals een buurtsportcoach of verenigingsmanager. Samen met de sportbonden en NOC*NSF fungeert zij als een informatieloket. De WOS voert drie kerntaken uit: 1. het tot stand brengen van de cao Sport en het voeren van de regie op de uitvoering ervan

126

Thema 4 De sport

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

het zijn van kennisknooppunt (inclusief het vervullen van een makel- en schakelfunctie tussen leden over het benutten van in de sector aanwezige kennis en kunde) het stelselmatig beïnvloeden van opinies en het uitvoeren van een actieve lobby op nationaal en internationaal niveau, gericht op het beïnvloeden van de (politieke) besluitvorming op arbeidsvoorwaardelijk terrein voor de sector sport & bewegen.

De WOS

Het verhaal achter de Werkgevers in de Sport

De Werkgevers in de Sport (WOS) is een werkgeversvereniging opgericht op 8 april 1986. De WOS staat voor goed werkgeverschap in de sport. Wij werken vanuit de overtuiging dat sportorganisaties en hun werknemers het verschil maken. Goede collectieve arbeidsvoorwaarden en -omstandigheden zijn daarin belangrijk en het is onze taak om de cao Sport tot stand te brengen en onze leden te ondersteunen in de uitvoering daarvan. De cao Sport is ontwikkeld tot een moderne cao in de sector sport & bewegen waarin goede arbeidsverhoudingen centraal staan. We ontwikkelen continu door om aan te blijven sluiten bij de actuele arbeidsmarkt. Dit doen we niet alleen, maar vaak samen met onze leden en samenwerkingspartners. De WOS voert drie kerntaken uit: 1. Het tot stand brengen van de cao Sport en het voeren van de regie op de uitvoering ervan. 2. Het zijn van Kennisknooppunt (inclusief het vervullen van een makel- en schakelfunctie tussen leden over het benutten van in de sector aanwezige kennis en kunde). 3. Het stelselmatig beïnvloeden van opinies en het uitvoeren van een actieve lobby op nationaal en internationaal niveau, gericht op het beïnvloeden van de (politieke) besluitvorming op arbeidsvoorwaardelijk terrein voor de sector sport & bewegen. Bron: www.sportwerkgever.nl/over-wos/.

De WOS staat dus voor goed werkgeverschap in de sport. Er valt op het verenigingsvlak nog veel te verbeteren. Vaak worden afspraken nog aan de spreekwoordelijke keukentafel gemaakt, staat er weinig op papier en is het onduidelijk wat van mensen wordt verwacht. Als expertisecentrum op het gebied van werkgeverschap in de sport en als belangenbehartiger van werkgevers, wil de WOS maatwerk bieden: een partner zijn voor bonden én sportverenigingen, antwoord geven op veelgestelde vragen en initiatieven op het gebied van professionalisering van werkgeverschap ondersteunen. Meer relevantie informatie is te vinden op de site www.sportwerkgever.nl.

Daarnaast is er de website https://werkenindesport.nl/organisaties/. Deze website is een samenwerking van een groot aantal bonden (Atletiekunie, Badminton Nederland, Gehandicaptensport Nederland, Koninklijk Nederlands Korfbal Verbond, Judo Bond Nederland) en organisaties als Kenniscentrum Sport & Bewegen, Achterhoek in Beweging, Centrum Topsport en Onderwijs, Stichting de vierdaagse. Werken in de sport is hét platform voor iedereen die in de sport werkt, in de sport wil werken of werkgever is binnen de sector Sport & Bewegen. Op de website van de organisatie vind je alle kennis en huidige vacatures over werken in de sport en vind je informatie over hoe jij jezelf als professional in deze sector verder kan ontwikkelen.

Over Samen Presteren, het arbeidsmarktfonds voor de sport

Dit platform is ontwikkeld voor de sector Sport & Bewegen en is mogelijk gemaakt door Samen Presteren, het arbeidsmarktfonds voor de sport. Werkgevers, waaronder Werkgevers in de Sport (WOS) en werknemers (FNV, CNV Vakmensen, de Unie), werken hierin samen aan de ambitie om de arbeidsmarkt in de sector te

127

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

versterken en professionaliseren. Samen Presteren initieert, stimuleert en financiert activiteiten gericht op een toekomstbestendige arbeidsmarkt en goed werkgeverschap. Het fonds ontwikkelt en verzamelt kennis, producten en instrumenten voor de sportsector. De behoefte van het werkveld staat hierbij altijd centraal. Bekijk ook het filmpje ‘Samen Presteren 10 jaar | Arbeidsmarktfonds voor de Sport’. Bron: https://werkenindesport.nl/over-ons/.

Werknemers in de sport (FNV Sport & Bewegen) FNV Sport & Bewegen maakt onderdeel uit van de FNV, de grootste werknemersorganisatie in Nederland. FNV Sport & Bewegen komt op voor de belangen van alle werknemers in de sport. Dit doen ze door bijvoorbeeld goede arbeidsvoorwaarden te realiseren.

FNV Sport & Bewegen is de grootste vakbond in de sportsector. De meeste van de leden zijn werkzaam bij sportbonden en fitnessen healthcentra, maar ook uit de andere hoeken van de sport zijn mensen bij FNV Sport & Bewegen aangesloten. In principe kan iedereen die in de sport werkt, terecht bij FNV Sport & Bewegen.

Sport en Bewegen

FNV Sport en Bewegen wil werken in de sport op de kaart zetten en jouw werk en inkomen zo goed mogelijk regelen. Werk jij in de sportsector en wil je meer weten over werk en inkomen? Kijk dan in je cao wat er allemaal geregeld is. We onderhandelen met je werkgever over je arbeidsvoorwaarden, zoals loon, werktijden, vakantie en scholing. De afspraken leggen wij vast in een cao. Zwemonderwijs verdient beter!

Er is in Nederland een groot tekort aan zwemonderwijzers. Niet omdat het werk niet leuk of belangrijk is. Wel omdat er te weinig geld naar de zwemonderwijzer gaat. Gediplomeerde zwemonderwijzers voelen zich zo niet gewaardeerd. FNV Sport en Bewegen vindt dat de zwemonderwijzer meer verdient. Bron: www.fnv.nl/cao-sector/sport-bewegen.

Lees de verdiepingsstof ‘Cao Sport’.

Opdracht 20 Landelijk of provinciaal sportbeleid

Maak aan de hand van een voorbeeld duidelijk dat voor een buurtsportcoach die werkzaam is bij een sportvereniging of commerciële sportaanbieder het landelijk of het provinciaal beleid van belang is.

Opdracht 21 Lokaal sportbeleid en sportvereniging

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken met studenten die (ongeveer) uit dezelfde gemeente komen. a. Zoek de gemeentelijke sportnota op en richt je op de tekst/paragraaf die gaat over het lokale sportbeleid en de sportvereniging. Geef een korte samenvatting van dit beleid. b. Bespreek met elkaar wat je van dit beleid vindt (sterk, minder sterk).

128

Thema 4 De sport

Opdracht 22 NOC*NSF a. Geef een samenvatting van de belangrijkste functies van NOC*NSF. b. Leg uit waarom dit voor een sportvereniging de belangrijkste organisatie is. c. Welke ondersteuning kan een vereniging (eventueel via de bond) krijgen via NOC*NSF?

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 23 WOS

a. Leg uit wat de WOS voor een organisatie is. b. Leg uit wat de WOS kan betekenen voor werkgevers. c. Leg uit wat de WOS kan betekenen voor werknemers.

Opdracht 24 FNV Sport & Bewegen

a. Geef een korte beschrijving van wat voor organisatie FNV Sport & Bewegen is. b. Leg uit wat de voordelen kunnen zijn om hier lid van te worden als je een baan binnen de sport hebt.

Opdracht 25 Leerdoelen

Je kunt de ongeorganiseerde sport en de anders georganiseerde sport beschrijven.

Je kunt de georganiseerde sport beschrijven.

Je kunt beschrijven wat het belang van de sport is voor het werk van de buurtsportcoach.

Je kunt de veranderende rol van de sportvereniging omschrijven en wat de rol hierbij is van de buurtsportcoach.

Je kunt de belangrijkste beleidsmakers beschrijven en aangeven wat hiervan het belang is voor de buurtsportcoach.

4.7 Verdiepingsstof - NL Actief

NL Actief is de branchevereniging van de erkende en ondernemende sporten beweegbedrijven in Nederland. Bij NL Actief zijn zo’n 1000 locaties met in totaal 2,5 miljoen fitnessconsumenten aangesloten. Daarmee is NL Actief de grootste sportorganisatie van Nederland. NL Actief ontwikkelt en borgt de kwaliteit in de fitnessbranche en draagt eraan bij dat meer mensen aan fitness gaan doen. Doel is om de ontwikkeling, de kwaliteit, de maatschappelijke positie en het succes van de fitnesscentra verder te bevorderen. Om dit te kunnen realiseren, beheert NL Actief de kwaliteitsregisters FITNED.NL (fitnessprofessionals) en VindFitness.NL (sporten beweegbedrijven). Bron: https://nlactief.nl.

129

4.8 Verdiepingsstof - Het jeugdfonds Sport & Cultuur

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het Jeugdfonds Sport & Cultuur maakt het mogelijk dat kinderen en jongeren uit gezinnen met weinig geld, toch mee kunnen doen met voetbal, muziekles, turnen, streetdance, judo, theaterles of een andere sportieve of creatieve activiteit. Voor die kinderen en jongeren betalen we de contributie / het lesgeld en in sommige gevallen de benodigdheden, zoals voetbalkleding of dansschoenen. Waarom zijn wij nodig?

Nederland is een van de rijkste landen ter wereld. Toch groeien ruim 272.000 kinderen op in een gezin dat moet rondkomen van een bestaansminimum, dat is maar liefst 1 op de 11 kinderen (bron: Armoede in kaart 2019, SCP). Kinderen die niet mee kunnen doen, krijgen niet de kansen die voor leeftijdsgenootjes vanzelfsprekend zijn. Iets doen aan sport of cultuur helpt een kind zich fysiek, mentaal en sociaal optimaal te ontwikkelen. Dat is belangrijk voor de ontwikkeling en toekomst van het kind, maar ook voor het gezin en uiteindelijk voor de hele samenleving. In 2023 heeft het Jeugdfonds Sport & Cultuur 86.202 kinderen en jongeren mee laten doen. Bron: https://jeugdfondssportencultuur.nl/over-ons/.

4.9 Verdiepingsstof - Hoe maken we van een gewone sportvereniging een vitale sportvereniging?

Vitale verenigingen zijn op de toekomst en omgeving gerichte verenigingen met een doorlopend activiteitenaanbod, die bijdragen aan het welzijn en de participatie van de bevolking in een wijk, dorp of stad en van de leden van de vereniging. De vitale vereniging richt zich – naast de (potentiële) leden – uitdrukkelijk ook op de niet-leden. De vitale vereniging ziet haar vereniging niet alleen als doel, maar nadrukkelijk als middel om andere (maatschappelijke) doelen te realiseren. Sportvereniging • Procesbegeleiding vitale sportvereniging • Begeleiding en inzet Verenigingsmanager • Indienen subsidieaanvragen • Workshops maatschappelijk & Vitaal Besturen

Sportbond • Workshops vitale sportvereniging voor medewerkers en leden • Onderzoek en monitoring vitale sportvereniging • Beleidsondersteuning • Ontwikkelen nieuw sporten beweegaanbod

Gemeente • Haalbaarheidsonderzoek, monitoring en vitaliteitsscan sportverenigingen • Implementatie vitale sportverenigingen • Advisering over gemeentelijke sportaccommodaties en sociaal domein • Workshops voor sportprofessionals Bron: www.vitalesportvereniging.nl.

4.10 Verdiepingsstof - Cao Sport Bekijk op de website ‘Cao Sport’.

130

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 4 De sport

4.11 Begrippen

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

131

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 5 DE BUURTSPORTCOACH EN BELEID Inhoud thema • Missie, visie en beleid • Beleidsplan • Beleidsinstrumenten • Gezondheidsbeleid • Verdiepingsstof • Begrippen.

De werkzaamheden van de buurtsportcoach sluiten vrijwel altijd aan op het (sport)beleid. Meestal wordt het landelijk beleid vertaald naar lokaal niveau en geeft de buurtsportcoach hier uitvoering aan. In sommige gevallen is de buurtsportcoach ook betrokken bij het opstellen van (deel)beleid.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Vandaar dat we ingaan op wat we onder beleid verstaan. De begrippen missie, visie en beleid komen aan de orde. Vervolgens moet je in staat zijn om een beleidsplan op te stellen. Dit is het onderwerp van de tweede paragraaf. Een belangrijke fase in het opstellen van beleid is de analysefase. Er bestaan verschillende instrumenten om deze analyse correct uit te voeren. Aan deze instrumenten besteden we aandacht.

Een steeds groter deel van de werkzaamheden van de buurtsportcoach heeft te maken met gezondheid. Veel projecten waar de buurtsportcoach zich mee bezighoudt, zijn hierop gericht. Vandaar dat in dit thema ook aandacht wordt besteed aan het gezondheidsbeleid. Het sportbeleid komt in een apart thema aan de orde.

Relatie met werkproces Het thema ‘De buurtsportcoach en beleid’ heeft vooral te maken met werkprocessen: • P2-K1-W1: Onderzoekt de mogelijkheden voor een SB-programma • P2-K1-W2: Stelt een SB-programma op.

Leerdoelen • • • •

Je kunt de begrippen missie, visie en beleid beschrijven. Je kunt een beleidsplan opstellen. Je kunt de verschillende beleidsinstrumenten beschrijven en toepassen. Je kunt de hoofdpunten van het gezondheidsbeleid beschrijven.

5.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Wijkgerichte aanpak

Lian loopt stage bij de gemeente. Om de gezondheid van de burgers te bevorderen, ontwikkelde de gemeente een gezondheidsplan. Met twee van de speerpunten uit het plan krijgt Lian te maken. De gemeente richt zich vooral op het bevorderen van de gezondheid van ouderen en het tweede speerpunt is de gezondheid van burgers in een achterstandswijk. Lian is betrokken bij de uitvoering van een aantal projecten. Zo wil de gemeente op twee locaties een beweegtuin voor ouderen aanleggen en het is de taak van Lian om de meest geschikte locaties uit te zoeken en mee te denken over de inrichting. De gemeente kent een achterstandswijk met meer dan gemiddeld gezondheidsproblemen. De gemeente wil aansluiten op het landelijk beleid. Lian heeft de opdracht gekregen om eens na te gaan of de wijkgerichte aanpak ook iets voor deze wijk is.

Kennisvragen a. Wat is een lokaal gezondheidsplan? Hoe is een dergelijk plan opgebouwd? Voor welke termijn wordt een dergelijk plan ontwikkeld?

133

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

b. Het merendeel van de gemeenten kent een aantal groepen die voor wat betreft de gezondheid achterblijven. Welke groepen zijn dat? c. Ouderen horen meestal ook tot de achterstandsgroepen. Probeer te verklaren waarom de gezondheid van veel ouderen een aandachtspunt is. d. Wat is een beweegtuin voor ouderen? e. Wat is volgens jou een geschikte locatie voor een dergelijke beweegtuin? f. De gemeente wil aansluiten op het landelijk beleid. Wat zijn de hoofdpunten van dit landelijk beleid? g. Wat is een wijkgerichte aanpak van gezondheidsproblemen?

5.2 Missie, visie en beleid

Wat is nu de volgorde en wat is het onderscheid tussen missie, visie en beleid? De begrippen worden veel gebruikt en ook regelmatig door elkaar gegooid. Meestal wordt ervan uitgegaan dat een organisatie start vanuit een bepaalde missie en vervolgens een visie formuleert. Mede op basis van deze visie komt het beleid tot stand.

Missie Er bestaan verschillende omschrijvingen van het begrip missie. Toch zit er wel een gemene deler in de verschillende definities. Een missie geeft aan wat een organisatie wil zijn en wat de organisatie wil betekenen voor haar omgeving. Het is een beknopte kernachtige omschrijving van de bestaansgrond of bestaansredenen van een organisatie. De missie geeft aan welke functie de organisatie in de markt kan en wil vervullen. De omschrijving heeft betrekking op een langere periode. Een missie herformuleer je niet jaarlijks. Een goed geformuleerde missie is inspirerend en sturend en moet gemakkelijk communiceerbaar zijn. Voorbeelden maken het begrip vaak veel beter duidelijk. Zo is de missie van de overheid ten aanzien van sport: Nederland sportieve samenleving. De missie van de Nederlandse Vereniging van Tropische Geneeskunde is: Gezondheid zonder grenzen.

We zijn er voor iedereen!

Gemeente Haaksbergen telt zes buurtsportcoaches met één en dezelfde missie: inwoners van jong tot oud stimuleren om in beweging te komen. Iedere buurtsportcoach zet voor zijn eigen doelgroep verschillende activiteiten op touw. Zo kunnen mensen op een laagdrempelige manier kennis maken met het fantastische bewegingsaanbod dat Haaksbergen in huis heeft. Leeftijd of beperking spelen geen rol. Bron: www.buurtsportcoach-haaksbergen.nl

Missie • Wie zijn we? • Waarom bestaan we? • Wat is ons belangrijkste doel? • Wat is onze belangrijkste toegevoegde waarde?

Visie Een visie is een bepaalde kijk op de toekomst en geeft de gewenste situatie aan. Evenals de missie moet de visie inspireren. Jaren geleden zei Steve Jobs al: “An Apple on every desk”. Hoewel dit nooit helemaal de waarheid kan worden, geeft het wel een prima beeld van de toekomst en kan het een motivatie zijn voor de medewerkers. De visie van Philips is dat in een wereld waarin alle aspecten van het dagelijks leven steeds complexer worden, Philips vooroploopt in het brengen van eenvoud, ofwel sense and simplicity, aan mensen.

134

Thema 5 De buurtsportcoach en beleid

Een veelgebruikte omschrijving van het begrip visie is: Een visie omvat het toekomstbeeld dat een organisatie van zichzelf heeft in relatie tot haar omgeving, de plaats die deze organisatie in de omgeving wil innemen en de functie die zij in de omgeving wil vervullen. Het is een langetermijnbeeld.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Zo heeft de overheid een visie op de rol van sport en bewegen. Voor haar is sport en bewegen een belangrijk middel om maatschappelijke problemen op te lossen.

Sport versterkt

Sport is van grote maatschappelijke waarde. Het is voor velen een belangrijk onderdeel van het dagelijks leven. Het draagt bij aan onze fysieke en mentale gezondheid, creëert saamhorigheid en biedt kansen voor persoonlijke ontwikkeling. Iedereen in Nederland heeft de kans om zonder belemmering te sporten, te excelleren ín sport en te genieten ván sport. We inspireren zo veel mogelijk mensen met de kracht van sport. Want sport versterkt! Bron: Sportakkoord (2023).

Dit geldt ook voor het gezondheidsbeleid. In de nota Gezondheid dichtbij staat de visie van de overheid. Uitgangspunt is dat gezondheid in de eerste plaats de verantwoordelijkheid van de Nederlander zelf is. Elke burger moet zelf gezonde keuzes maken, het enige wat de overheid doet is deze keuze gemakkelijk maken. In de landelijke nota gezondheidsbeleid 2020-2024, Gezondheid breed op de agenda, sluit men aan bij de visie dat het om zogenoemde Positieve Gezondheid gaat. Het gaat het niet alleen om de lichamelijke kanten van gezondheid, maar ook om het vermogen je aan te passen, om welbevinden, eigen regie, veerkracht, participatie en zingeving. Zo heeft vrijwel elke gemeente een visie op sport en bewegen. Meestal wordt dit beschreven in de lokale sportnota.

Een bewegend Apeldoorn

Een optimaal sporten beweegklimaat passend bij een groeiende ondernemende gezinsstad Wij streven naar een sport – en beweegklimaat dat iedereen uitnodigt tot sporten en bewegen. Dat betekent: sporten beweegactiviteiten die aansluiten bij de behoeften, kwaliteiten en mogelijkheden van al onze inwoners. Het betekent ook voldoende en passende sportvoorzieningen: in sportaccommodaties, maar ook op straat, op de schoolpleinen, in de parken en plantsoenen. Op deze manier werken we aan een duidelijk herkenbaar Apeldoorns ‘sport-DNA’ Bron: www.apeldoorn.nl/fl-kadernota-sport-en-bewegen-2022-2025.

Visie • Hoe ziet onze toekomst eruit? • Wat willen we bereiken? • Waar gaan we naartoe?

Beleid Er bestaan verschillende omschrijvingen van beleid. Onder beleid wordt onder andere verstaan: • het geheel aan opvattingen over te realiseren doelstellingen, tezamen met de in de tijd uitgezette acties en de daarvoor benodigde middelen om deze doelstellingen te bereiken • het streven naar het bereiken van bepaalde doeleinden met bepaalde middelen en bepaalde tijdskeuzen

135

• •

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

• •

het geheel van maatregelen die de overheid neemt om bepaalde problemen op te lossen, te verminderen of te voorkomen de maatregelen die een gemeente zich heeft voorgenomen om binnen een afgesproken periode een bepaald doel te bereiken door middel van een afgesproken (oftewel gebudgetteerde) hoeveelheid geld, bijvoorbeeld het vervangen van het wegdek van een straat, of het verbeteren van de kennis van de medewerkers van de belastingdienst door middel van een cursus het leiden van een organisatie vanuit de algemeen aanvaarde visie en missie. Beleid verklaart de keuze van doelstellingen die de organisatie via een strategie invoert en evalueert de resultaten

Als je de voorgaande beschrijvingen leest, blijken er binnen de definitie van beleid steeds drie elementen aanwezig te zijn: 1. formuleren van doelen of ambities 2. beschrijven van de middelen, acties of strategie waarmee de doelen bereikt kunnen worden 3. het tijdpad waarin de middelen worden ingezet.

Een kernachtige typering van beleid is dan ook: het stellen van doelen, middelen en het tijdpad in onderlinge samenhang. Beleid is de wijze waarop en het tijdspad waarin organisatiedoelen bereikt worden. Organisaties maken daarbij onderscheid tussen tactische en operationele doelen. De buurtsportcoach heeft vooral met de operationele doelen te maken. Een organisatie kan de beoogde doelen op verschillende manieren bereiken. De weg of de manier die een organisatie kiest, wordt strategie genoemd. De gekozen strategie maakt dus onderdeel uit van het beleid. Een voorbeeld is het beleidsplan van de gemeente Arnhem Gezond en Fit (2020). Hierbij gaat het om een aanpak voor een gezonde leefstijl. Er zijn vijf doelen waar het plan zich op richt: 1. meer inwoners voldoen aan de beweegnorm 2. minder inwoners met overgewicht 3. het terugdringen van problematisch alcohol- en middelengebruik 4. een rookvrije generatie 5. een kansrijke start. Als het om de acties gaat richt de gemeente Arnhem zich onder andere op:

Acties

We willen het zo makkelijk en toegankelijk mogelijk maken voor iedere Arnhemmer om een gezond leven te leiden. De Gelrepas is een belangrijk middel om bewegen toegankelijk te houden voor inwoners met een lager inkomen. De ondersteuning van Uniek Sporten is er voor inwoners met een beperking. Het zwaartepunt van onze focus ligt op jongeren, omdat lichamelijke gezondheid in de eerste fase(n) van het leven in grote mate bepalend zijn en positief doorwerken naar latere leeftijd. Bij volwassenen zetten we gericht in op leefstijlcoaching en daarnaast op senioren, denk hierbij aan bijvoorbeeld valpreventie. In de aanpak door middel van leefstijlcoaching en inzet op kwalitatief en kwantitatief goed bewegingsonderwijs (vaardig in bewegen) loopt Arnhem voorop in Nederland. We willen nadrukkelijk de verbinding zoeken met onderwijs, verzekeraars en private partijen. Bron: Kennisbank Sport en Bewegen (z.d.).

Opdracht 2 Missie, visie en beleid a. Geef een omschrijving van de begrippen missie, visie en beleid.

136

Thema 5 De buurtsportcoach en beleid

b. Maak aan de hand van een voorbeeld duidelijk hoe deze drie begrippen met elkaar samenhangen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De missie van de overheid gaat in de richting van: Nederland, sportieve samenleving. Een onderdeel van de visie van de overheid heeft betrekking op topsport: Topsport heeft een toegevoegde waarde voor de samenleving. Het levert ons, behalve medailles, een gevoel van trots op en het inspireert tot het verleggen van de eigen grenzen. Het beleid is er dan ook op gericht om Nederland structureel tot de top tien van de wereld te laten behoren. Vandaar dat het zogenoemde focusbeleid is ingevoerd.

Opdracht 3 Missie, visie en beleid van een organisatie Maak een keuze voor een bepaalde organisatie binnen het werkveld van de buurtsportcoach en zoek en beschrijf de missie, visie en het beleid van deze organisatie.

Opdracht 4 Missie en visie

Bekijk een van de filmpjes ‘Missie en visie’, ‘De missie en visie van Bakkersland’ en ‘De visie en missie van Alpe d’Huzes in beeld gebracht’.

Geef een korte beschrijving van wat men in het filmpje onder missie en visie verstaat of hoe deze begrippen naar voren komen.

Opdracht 5 Besturen met een visie Bekijk het filmpje ‘Besturen met een visie’.

Geef een beschrijving van wat verstaan wordt onder besturen met een visie.

Opdracht 6 Sportnota gemeente

Zoek op internet naar een sportnota van een gemeente. Beschrijf de missie, visie en de doelstellingen.

Opdracht 7 Missie en/of visie sportorganisatie

a. Zoek naar de missie en/of de visie van een sportorganisatie bij jou in de buurt en beschrijf deze missie en/of visie. b. Wissel het door jou gevonden resultaat uit met een of meer medestudenten.

5.3 Beleidsplan

De stappen in een beleidsplan De stappen en daarmee de inhoud van een beleidsplan zijn vrijwel altijd hetzelfde. Het maakt in principe niet uit of het gaat om een beleidsplan voor de gezondheid, ruimtelijke ordening of sport. Steeds volgt men dezelfde stappen of doorloopt men dezelfde fasen om tot een goed beleidsplan te komen. In feite volgt men de PDCA-cyclus: Plan, Do, Check en Act.

Stappen beleidsplan 1. 2. 3. 4.

beleidsanalyse beeldvorming, huidige situatie beleidsvoorbereidingformuleren van doelstellingen beleidsuitvoering beleidsevaluatie

137

Beleidsplan

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Met een beleidsplan wordt de te varen koers vastgelegd en weet iedereen binnen de vereniging de missie, visie, strategie en bijbehorende doelstellingen van jouw sportvereniging. Wil je jouw beleidsplan laten toetsen door ons? Of is jouw beleidsplan verouderd en/of toe aan een herijking? We begeleiden graag besturen bij het opstellen van een beleidsplan. Veelal doen we dit in (creatieve) sessies met de aanwezigheid van het bestuur en een groep leden die de vereniging representeren. Interactief, effectief én gezellig. Benieuwd naar de mogelijkheden? Mail ons op sportvereniging@sro.nl. Bron: https://sro.nl/buurtsportcoach/verenigingen/themas/organisatie-financien-beleid/beleidsplan/.

1. Beleidsanalyse Beleid ontstaat niet zomaar. Er zijn voortdurend aanleidingen om (opnieuw) na te denken over het beleid van een sportorganisatie. Meestal gebeurt dit om de drie á vijf jaar. Zo loopt de sportnota van Rotterdam Sportnota 2021+ tot 2026. De juiste doelstellingen en een juiste training stem je af op de beginsituatie. Bij het opstellen van een beleidsplan is dit niet anders. Een beleidsplan start meestal met het inventariseren van wat er allemaal speelt op het gebied van sport en bewegen. Je probeert tot een zo goed mogelijk beeld van de situatie te komen.

Bij het opstellen van vrijwilligersbeleid zul je als eerste stap in kaart brengen wat de huidige situatie is. Hoeveel vrijwilligers heb je? Wat is de leeftijdsopbouw en het opleidingsniveau van de vrijwilligers? Hoelang verrichten ze al vrijwilligerswerk? Hoe groot is het verloop? Het is niet alleen belangrijk om zicht te krijgen op de huidige situatie, maar ook om bepaalde trends en ontwikkelingen te signaleren. Wordt het verloop kleiner of groter? Is er vooral verloop onder relatief nieuwe vrijwilligers of juist onder de ‘oudjes’? Hoe is de situatie bij vergelijkbare sportverenigingen? In veel gevallen wordt er een SWOT-analyse gemaakt die zowel de interne situatie (sterkten en zwakten) als de externe situatie (kansen en bedreigingen) in kaart brengt. Bij de bespreking van de analyse- of beleidsinstrumenten wordt hier nader op ingegaan. Landelijke nota’s als het Nationaal Sportakkoord I en II zijn op dezelfde manier tot stand gekomen. Een uitgebreide analyse van de huidige situatie vormt de basis. Daarnaast zijn trends en ontwikkelingen van belang.

Het feit dat het vaak gaat om een bepaalde aanleiding, om de huidige situatie en om de toekomstige situatie, is terug te vinden in de in de sportnota van Rotterdam Sportnota 2021+. Zo wordt aan het begin de situatie in 2020 beschreven en komen in paragraaf 2 de relevante ontwikkelingen aan de orde.

138

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 5 De buurtsportcoach en beleid

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://rotterdam.raadsinformatie.nl/document/9956617/1/s21bb003931_1_47747_tds

Sportnota 2021+

Buurtscan en BVO-Scan Het kan belangrijk zijn om de situatie in de gemeente of in een bepaalde buurt goed in kaart te brengen. Een goede beleidsanalyse vormt immers de basis van het beleid. Door onder andere het Kenniscentrum Sport & Bewegen en VSG (Vereniging Sport en Gemeenten) is een buurtscan ontwikkeld die kan helpen bij het maken van een analyse. De buurtscan wordt ook gebruikt om een buurtactieplan op te stellen. Op de website van het Kenniscentrum Sport & Bewegen is er geen informatie meer over te vinden. In België heeft men een soortgelijk instrument ontwikkeld. Hierover is wel informatie te vinden: https://lasso.be/inspiratie/documentatie/tool-stappenplan-voor-een-buurtscan. Positieve Gezondheidsscan van de wijk Er is een instrument ontwikkeld om inzicht te krijgen in de (positeve) gezondheid van de inwoners in een bepaalde wijk. In de gemeente Delfzijl is deze methode toegepast.

139

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Beweegvriendelijke Omgeving Scan Een relatief nieuwe scan is de Beweegvriendelijke Omgeving Scan. Met de BVO Scan krijg je op een snelle en simpele manier inzicht in de beweegvriendelijkheid van een buurt, wijk, stadsdeel of schoolplein. Onder de BVO Scan vallen meerdere scans, zoals de Wijkscan en Schoolpleinscan, die antwoord geven op de vraag of inwoners in hun directe leefomgeving voldoende worden gefaciliteerd en uitgedaagd om te lopen, fietsen, spelen en sporten. 2. Beleidsvoorbereiding De fase of de stap van de beleidsvoorbereiding kent twee belangrijke onderdelen, namelijk het formuleren van doelstellingen en het opstellen van een plan.

Op de eerste plaats is het belangrijk om doelstellingen te formuleren. Meestal kent een beleidsnota algemene en specifieke doelstellingen. Zeker als een beleidsplan over vijf jaar loopt, is het aan te bevelen om doelstellingen op de korte en lange termijn te formuleren. Het volgende voorbeeld laat een aantal algemene langetermijndoelen van de gemeente Nijmegen zien.

‘Samen gezond verder’ is rode draad Nijmeegse Gezondheidsbeleid

Het verminderen van het alcoholgebruik onder jongeren, het versterken van de mentale gezondheid, het verminderen van overgewicht en het tegengaan van gezondheidsverschillen. Dit zijn de belangrijkste prioriteiten in ‘Samen gezond verder’, de nieuwe gezondheidsnota van de gemeente Nijmegen. Om de doelen in ‘Samen gezond verder’ te bereiken wordt er samengewerkt met andere beleidsterreinen zoals welzijn, onderwijs en sport en met partners als GGD, GGZ, zorgverzekeraars, scholen en de nieuwe sociale wijkteams en wijknetwerken. ‘Aandacht voor een gezonde leefstijl verdient continue aandacht’, zo zegt wethouder Bert Frings. In de afgelopen vier jaren zijn er goede resultaten geboekt op het terrein van gezondheid in Nijmegen. Vier jaar geleden lag de levensverwachting in Nijmegen nog onder het landelijk gemiddelde, nu ligt dit op het landelijke gemiddelde. Het aantal jongeren dat alcohol drinkt is fors gedaald en ook het aantal ouderen dat valt en slaap- en kalmeringsmiddelen gebruikt, is gedaald. Bron: nieuws.nijmegenonline.nl.

Het analyseren van de situatie is niet eenvoudig, maar er zijn redelijk wat hulpmiddelen voor. Het formuleren van doelstellingen is meestal niet al te ingewikkeld. Het meest complex is het antwoord op de vraag hoe een organisatie de beoogde doelen kan bereiken. In veel gevallen is er sprake van een beperkt budget. Je zult het met een bepaalde hoeveelheid geld moeten doen en dus keuzes moeten maken. Strategisch beleid vraagt om het zo efficiënt mogelijk inzetten van middelen om de beoogde doelstellingen te bereiken. In deze fase worden de plannen meestal per doelstelling uitgewerkt. In een dergelijk deelplan wordt aangegeven wat de belangrijkste acties zullen zijn. Deze acties worden ook wel actieplannen of uitvoeringsprogramma’s genoemd.

Als voorbeeld van een gemeentelijk beleidsplan op het gebied van gezondheid kan het beleidsplan ‘Preventief verbinden’ van de gemeente Amsterdam dienen. Naast enkele algemene doelstellingen vind je daar een aantal concrete doelstellingen, zoals: • Het percentage volwassen inwoners van de aandachtswijken dat zijn gezondheid als ‘goed’ ervaart, stijgt van 77% in 2008 tot 86% in 2020. Onder Amsterdammers in overige wijken neemt dit percentage toe van 86% in 2008 tot 89% in 2020.

140

Thema 5 De buurtsportcoach en beleid

•

Doel is dat kinderen meer gaan bewegen en gezonder gaan eten. We streven naar 5% toename van kinderen met een gezond gewicht. We beogen een daling van het aantal jongeren dat rookt met 3%. Verdere intensivering van vroegsignalering en adequate verwijzing moet psychosociale problematiek voorkomen en terugdringen, ook op latere leeftijd. En deze veranderingen willen we in het bijzonder zien bij kinderen in de aandachtswijken.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Vervolgens wordt in de nota duidelijk gemaakt via welke vier sporen de gemeente Amsterdam denkt deze doelstellingen te realiseren. De fase van beleidvoorbereiding, waarbij goed gekeken wordt naar de huidige én gewenste situatie, zie je ook terug bij de sportnota van de gemeente Den Haag.

Huidige stand van de Haagsesport als vertrekpunt

Deze nota beschrijft hoe we de status van Den Haag, als mooie sportieve stad achter deduinen, nog verder willen uitbouwen. Daarbij nemen we de huidige stand van de Haagsesport als vertrekpunt. Wat gaat al goed en wat moet beter? Vervolgens beschrijven we onze visie op sport in en voor Den Haag. Die visie reikt verder dan de huidige collegeperiode. Het is een stip aan de horizon, bedoeld om de komende vijftien jaar continuïteit te bieden en ervoor te zorgen dat kansrijke initiatieven ook daadwerkelijk tot wasdom kunnen komen. In deze langetermijnvisie houden we rekening met de maatschappelijke ontwikkelingenen, uitdagingen die mede bepalen welke effecten ons sportbeleid heeft op de stad en haarinwoners. Elke vier jaar stellen we met deze visie als vergezicht de concrete ambities enactiepunten bij. In onze ambities en actiepunten voor de komende vier jaar wordt duidelijk dat we de kracht van sport via drie lijnen verder gaan benutten en versterken. De ambities zijn geformuleerd op het niveau van de stad, de wijk en de vereniging.

Vervolgens vind je in de nota ook de belangrijkste doelen:

Sportnota 2015 - 2030 Gemeente Den Haag

De gemeente heeft in de nota ‘Den Haag sportief in beweging, Sport maakt Den Haag sterker’ haar sportbeleid beschreven voor de lange termijn. Uitgangspunt is dat alle Hagenaars hun leven lang kunnen sporten en dagelijks bewegen en dat dit vanzelfsprekend is. Daarnaast benadrukt de gemeente dat sport mensen met elkaar verbindt. Sport heeft een maatschappelijke functie.

Doelen De belangrijkste doelen van het sportbeleid van de gemeente zijn: • De komende 4 jaar speciale aandacht voor sporten op maat voor leeftijdsgroepen en voor Hagenaars met een beperking. Een wijksportaanpak waardoor bewoners van alle wijken evenveel kansen hebben om mee te doen aan sportactiviteiten. • De kansen voor talenten om door te stromen naar topsport optimaal maken. Zo kan Den Haag het 5e Centrum voor Topsport en Onderwijs worden. • Elk jaar een groot topsportevenement in Den Haag voor of sporters met of sporters zonder beperking. Deze evenementen vergroten het sportieve imago van de stad. • In de wijken worden elk jaar 070-stadsspelen georganiseerd. Dit gebeurt samen met sportverenigingen, bedrijven, scholen en ander instellingen. Wijkbewoners ontmoeten elkaar tijdens het sporten. Buurtsport- en schoolsporttoernooien in de wijken blijven bestaan. • Er komt budget voor ideeën van Hagenaars en organisaties die ervoor zorgen dat meer mensen regelmatig gaan sporten. Bron: www.denhaag.nl/nl/sport/voor-sportverenigingen/sportnota-2015-2030/.

141

3. Beleidsuitvoering In deze fase worden de projecten uitgevoerd. Het kan de taak van de buurtsportcoach zijn om bepaalde projecten te coördineren of bij grotere projecten te assisteren. Voor het coördineren van projecten en alles wat daarbij komt kijken, wordt verwezen naar ‘Sport- en bewegingsprojecten coördineren.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

4. Beleidsevaluatie Een evaluatie vindt niet alleen aan het einde plaats, maar wordt ook regelmatig tussentijds gedaan. Tijdens de beleidsuitvoering zijn er vooraf evaluatiemomenten ingepland om te kijken of de programma’s en acties wel volgens plan en met voldoende resultaat lopen. Het volgen van de vooruitgang wordt monitoring genoemd. Zo worden de plannen soms tussentijds al bijgesteld. In deze fase is het niet alleen belangrijk om te kijken naar de resultaten, maar is het ook belangrijk om oog te hebben voor de verankering of het behoud van de resultaten. Het is natuurlijk prachtig als het programma Lekker Fit! in twee jaar zou leiden tot een afname van het aantal kinderen met overgewicht. Toch kan er moeilijk van een succesvol programma gesproken worden als blijkt dat na vijf jaar het aantal kinderen met overgewicht weer op het oude niveau zit. In sommige modellen wordt deze verankering van het beleid als aparte fase gezien.

Handig instrument voor de buurtsportcoach: de beleidswijzer Sport en Bewegen

De vernieuwde Beleidswijzer Sport en Bewegen is een praktisch hulpmiddel om sporten beweegbeleid te formuleren of het huidige beleid te vernieuwen. Het is tot stand gekomen met medewerking van diverse gemeenten. Wat nieuw is, zijn onder andere de overwegingen om wel of geen zelfstandig sporten beweegbeleid te schrijven. Het is niet altijd nodig om een aparte nota of visie op te stellen. Sport en bewegen kan ook integraal deel uitmaken van gezondheidsbeleid. Sport- en beweegbeleid hoeft bovendien geen dik pak papier te zijn. Het kan ook bestaan uit een schematische weergave van doelen en resultaten. De acht stappen van de Beleidswijzer Sport en Bewegen: • Aanleiding • Proces architectuur • Analyse • Visie, doelen en doelgroep • Beleidskeuzes en thema’s • Uitvoering • Monitoring en evaluatie • Verankering.

Het stappenplan geeft inzicht in elementen van beleidsvorming, aangevuld met handige tips en praktijkvoorbeelden. Beleidsvorming is niet per definitie een tijdelijk proces. Elementen of stappen kunnen naast elkaar bestaan en elkaar beïnvloeden. Afhankelijk van de fase waarin jouw gemeente zich bevindt, kun je delen van het stappenplan volgen en uitwerken. Bron: www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/producten/beleidswijzer/.

Lees de verdiepingsstof ‘Sportnota Rotterdam’.

Opdracht 8 Fasen van een beleidsplan Geef een omschrijving van de vier fasen van een beleidsplan.

142

Thema 5 De buurtsportcoach en beleid

Opdracht 9 Beleidsanalyse

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Er is een Beweegvriendelijke Omgeving-Scan. Met deze digitale tool is het mogelijk om op een snelle en simpele manier inzicht te krijgen in de beweegvriendelijkheid van een buurt, wijk, stadsdeel of schoolplein en schoolzone. Onder de BVO-scan vallen verschillende typen scans, namelijk de Wijkscan en de Schoolpleinscan. Bekijk op de website ‘Handleiding BVO-scan’.

Zoek op internet naar een voorbeeld van een dergelijke scan.

Opdracht 10 Filmpje beleidsplan Bekijk het filmpje ‘NVvP Beleidsplan 2014-2017 ’.

Bekijk dit filmpje en noteer de speerpunten van het beleid dat in dit filmpje naar voren komt.

Opdracht 11 Beleidsplan in de praktijk

Op internet zijn verschillende beleidsplannen te vinden. Zoek een beleidsplan gericht op sportstimulering of sport en gezondheid voor bepaalde doelgroepen. Geef een korte beschrijving van de inhoud van dit beleidsplan.

5.4 Beleidsinstrumenten

Er bestaan verschillende instrumenten voor de ondersteuning van (vooral) de fase van beleidsanalyse. Sommige instrumenten zijn vooral gericht op de eigen, interne organisatie en andere instrumenten zijn gericht op de externe omgeving. De SWOT-analyse is een instrument dat de aandacht richt op beide aspecten. Op grond hiervan kun je tot de volgende indeling komen: • beleidsinstrumenten gericht op de externe omgeving: – SWOT-analyse – DESTEP – scenarioplanning – vijfkrachtenmodel. •

beleidsinstrumenten gericht op de interne organisatie: – 7S-model – benchmarking – checklist.

Lees de verdiepingsstof ‘Vijfkrachtenmodel’.

Externe beleidsinstrumenten Van deze categorie behandelen we hierna de SWOT-analyse en DESTEP.

SWOT-analyse De analyse van de externe omgeving én de interne organisatie noemen we een SWOT-analyse. De SWOT-analyse geeft inzicht in de: • sterkten (Strengths) • zwakten (Weaknesses) • kansen (Opportunities) • bedreigingen (Threats).

De SWOT-analyse is een belangrijk instrument bij het ontwikkelen van beleid. De resultaten van deze analyse dragen bij aan het goed kunnen formuleren van de doelen en het opstellen van acties en plannen.

143

Bij het maken van een SWOT-analyse worden de volgende stappen doorlopen: 1. analyseren van sterke en zwakke punten 2. analyseren van kansen en bedreigingen 3. opstellen van de confrontatiematrix 4. bepalen van de strategieën.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bij stap 1 en 2 staan de volgende vragen centraal: • Welke interne sterke punten kent de organisatie nu en in de toekomst? • Welke interne zwakke punten kent de organisatie nu en in de toekomst? • Welke externe kansen heeft de organisatie nu en in de toekomst? • Welke externe bedreigingen zijn er nu en in de toekomst voor de organisatie?

Welke interne factoren zijn van belang om op sterkte en zwakte te beoordelen? • kwaliteit en kwantiteit van het personeel (management, medewerkers, vrijwilligers) • de accommodatie en de locatie (staat van onderhoud, bereikbaarheid, parkeergelegenheid, hygiëne) • klantenbestand (opbouw, achtergrond, klanttevredenheid, verloop) • aanbod aan diensten, gezondheidsprogramma’s, interventies • de financiële positie (inkomsten en uitgaven) • de organisatiestructuur (plat, hiërarchisch) en de organisatiecultuur (waarden en normen) • het imago van de organisatie • de pr en de marketing van de organisatie. Welke externe factoren zijn van belang om op kans of bedreiging te beoordelen? • ontwikkelingen op de markt van gezondheid, sport en bewegen. • de concurrentiepositie in de regio • demografische ontwikkelingen • economische ontwikkelingen • overheidsbeleid en subsidiemogelijkheden • gemeentelijk beleid en subsidiemogelijkheden • ontwikkelingen met betrekking tot stakeholders (belanghebbenden) • bestemmingsplannen, ruimtelijke ordening.

Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B, Bron: https://stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=1b58a18ac77e88dedecb79e8e0cf96f6&order=rank&column=7&listview=overview&view=preview&fileid=65&fuid=dir15%2F27703-11.jpg

SWOT-analyse ‘Health Plus De belangrijkste resultaten van de SWOT-analyse:

Sterkten: • voldoende en kwalitatief goed opgeleid personeel • sterke financiële positie

144

Thema 5 De buurtsportcoach en beleid

•

goede cultuur, prettige sfeer

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Zwakten: • eenzijdig aanbod van op gezondheid gerichte diensten • weinig aantrekkingskracht op ouderen • verouderde en beperkte accommodatie (kleedlokalen en douches).

Kansen: • vergrijzing, toename van het aantal oudere klanten • samenwerking met zorgen welzijnsorganisaties • aandacht voor gezonde, actieve leefstijl vanuit het lokaal gezondheidsbeleid, subsidiemogelijkhedenmogelijke vergoedingen vanuit zorgverzekeraars Bedreigingen: • vervoersproblematiek kwetsbare ouderen • concurrentie van met name fitnesscentra.

Confrontatiematrix en strategie Het doel van een SWOT-analyse is niet alleen een goed beeld te krijgen van de situatie, maar het moet ook leiden tot houvast voor een aanpak of strategie voor de toekomst. De SWOT-analyse moet aanknopingspunten bieden om doelstellingen te formuleren en gericht plannen te maken.

Een belangrijke tussenstap (stap 3) is het opstellen van een confrontatiematrix. In de confrontatiematrix staan de interne en externe elementen tegenover elkaar. Hierbij is het gebruikelijk dat in de horizontale rijen de sterktes en zwaktes staan en in de verticale kolommen de kansen en bedreigingen. Op deze manier kunnen strategische opties in kaart gebracht worden.

Op grond van de SWOT-analyse in het voorbeeld van gezondheidscentrum Health Plus zou de confrontatiematrix volgens de diverse strategieën als volgt ingevuld kunnen worden.

145

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=1b58a18ac77e88dedecb79e8e0cf96f6&order=rank&column=7&listview=overview&view=preview&fileid=65&fuid=dir15%2F27703-11.jpg

DESTEP DESTEP is een afkorting voor demografische, economische, sociaal-culturele, technologische, ecologische en politieke factoren. Het is een middel waarmee een beeld verkregen kan worden van de externe omgeving waarin een organisatie actief is. Inzicht in de externe omgeving van een organisatie is van belang om effectief gebruik te maken van de kansen en bedreigingen. De acties, programma’s en strategie kunnen op deze analyse afgestemd worden. • D = demografische gegevens en ontwikkelingen (bevolkingsgroei of -krimp, vergrijzing, ontgroening, verkleuring, mate van urbanisatie) • E = economische gegevens en ontwikkelingen (groeiende of krimpende economie, werkgelegenheid, werkloosheid, koopkracht) • S = sociaalmaatschappelijke gegevens en ontwikkelingen (veranderingen in motieven deelname sport en bewegen, inzet van sport en bewegen als middel ter bevordering van de gezondheid • T = technologische gegevens en ontwikkelingen (mogelijkheden Facebook, Twitter, toepassing van apps om sporten beweeggedrag te stimuleren) • E = ecologische gegevens en ontwikkelingen (klimaat, duurzaamheid, natuur) • P = politieke ontwikkelingen (weten regelgeving, aandacht van de politiek voor de sport, speerpunten van het lokale gezondheidsbeleid). Bij de DESTEP probeer je voor alle factoren zowel de huidige als de toekomstige situatie te beschrijven. Het is niet altijd gemakkelijk om te achterhalen waar je het beste deze informatie vandaan kunt halen. Alles zelf onderzoeken, is meestal geen reële optie. Een groot gedeelte is goed te vinden bij het Sociaal Cultureel Planbureau, zoals demografische gegevens, economische gegevens en politiekbeleidsmatige gegevens.

Met betrekking tot sport en bewegen vind je relevante informatie op de volgende websites: • www.allesoversport.nl. • www.kenniscentrumsportenbewegen.nl • www.mulierinstituut.nl • nocnsf.nl • beweegvriendelijkebuurt.nl Interne beleidsinstrumenten Van deze categorie behandelen we hierna het ‘7S-model’.

146

Thema 5 De buurtsportcoach en beleid

7S-model Onderzoeksbureau McKinsey ontwikkelde het ‘7S-model’. Volgens dit model is het vrijwel onmogelijk om de aspecten los van elkaar te bekijken. Een verandering bij het ene aspect heeft gevolgen voor de andere zes aspecten.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bij het systematisch zoeken naar de sterkten en zwakten van de interne organisatie met behulp van het 7S-model wordt gekeken naar een dwarsdoorsnede van de organisatie ten aanzien van alle zeven aspecten.

Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: htps/s:tocke.du-actein f./m l edaielfir/start/medaibank?fc=browse&queryd i=4d32378d73747f92349a3c991786261&order=rank&cou lmn=10&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&elfid=5&fud i=m i g120%2F27860_027p j.g

De zeven ’s-en’ in dit model staan voor: 1. strategie: de belangrijkste doelstellingen van de organisatie en de wijze waarop deze gerealiseerd worden 2. structuur: de organisatiestructuur, zowel de arbeidsverdeling als de coördinatie 3. systemen: de werkprocessen en informatiestromen die ervoor zorgen dat de organisatie functioneert 4. stijl: stijl van management en leidinggeven 5. staf: de personele bezetting, kwantitatief en kwalitatief 6. sleutelvaardigheden: de vaardigheden van de totale organisatie en niet zozeer van individuele medewerkers (bijvoorbeeld de klantgerichtheid van de organisatie) 7. shared values: gemeenschappelijke kernwaarden. Deze komen tot uitdrukking in de organisatiecultuur. De zeven s-en worden bij de interne analyse beoordeeld door ze te vergelijken met gelijksoortige organisaties. In het voorbeeld van gezondheidscentrum Health Plus zouden deze zeven aspecten vergeleken kunnen worden met de concurrerende sportaanbieders.

Opdracht 12 Beleidsinstrumenten a. Je kunt beleidsinstrumenten in twee categorieën verdelen. Welke categorieën zijn dat? b. Geef van elke categorie twee voorbeelden van beleidsinstrumenten.

147

Opdracht 13 SWOT-analyse

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Deze opdracht kun je het beste maken in een groepje met studenten die uit dezelfde omgeving (stad, gemeente) komen. a. Geef een beschrijving van de SWOT-analyse. b. Maak een SWOT-analyse van de sportparticipatie of de gezondheid van jullie gemeente of van een bepaalde wijk van jullie gemeente. c. Presenteer kort de resultaten aan de groep.

Opdracht 14 DESTEP

a. Geef een beschrijving van de DESTEP. b. Pas de DESTEP toe op een (sport)organisatie naar keuze (je eigen sportorganisatie, je stage-organisatie). c. Trek een of twee conclusies op basis van deze DESTEP-analyse.

5.5 Gezondheidsbeleid

In deze paragraaf staat het landelijk gezondheidsbeleid centraal. Er wordt aandacht besteed aan drie nota’s: • Gezondheid dichtbij • Landelijke nota gezondheidsbeleid 2020-2024 • Nationaal Preventieakkoord. Gezondheid dichtbij

Belang van leefstijl en bewegen Het gaat wel beter met de gezondheid van de Nederlander, maar hieraan valt ook nog veel te verbeteren. Opvallend is dat de overheid een belangrijke rol weggelegd ziet voor sport en bewegen. In deze nota staan vijf speerpunten centraal en ook nu, ruim tien jaar later, zijn deze onderwerpen nog steeds heel belangrijk: • roken • schadelijk alcoholgebruik • overgewicht • diabetes • depressie. Lees de verdiepingsstof ‘Landelijke nota gezondheidsbeleid ‘Gezondheid dichtbij’

Zelf verantwoordelijk voor je gezondheid De overheid vindt dat gezondheid iets van de Nederlander zelf moet worden. De overheid gaat niet een bepaalde gezonde leefstijl opleggen, maar probeert wel gezonde keuzes gemakkelijker te maken. In dit verband wordt ook de term zelfmanagement gebruikt. De patiënt of cliënt wacht niet lijdzaam af, maar neemt zelf initiatief om de juiste zorg te krijgen.

Voor sommige mensen met een beperking ligt dit toch wat moeilijker. Zo zal de groepsbegeleiding van mensen met een verstandelijke beperking toch wat van deze verantwoordelijkheid moeten overnemen.

Bekijk het filmpje ‘Wat is zelfmanagement?’

Aandacht voor gezondheidsvaardigheden Kinderen en jeugdigen moeten een aantal belangrijke vaardigheden leren, zoals lezen, schrijven, rekenen, sociale vaardigheden en digitale vaardigheden. In dit rijtje horen ook gezondheidsvaardigheden thuis.

Gezondheidsvaardigheden zijn de vaardigheden van individuen om informatie over gezondheid te verkrijgen, te begrijpen, te beoordelen en te gebruiken bij het nemen van gezondheidsgerelateerde beslissingen.

148

Thema 5 De buurtsportcoach en beleid

Het streven naar het vergroten van deze vaardigheden sluit prima aan bij het vergroten van het zelfmanagement. Om een goede regie over je eigen gezondheid te voeren, heb je dit soort vaardigheden nodig. Vandaar dat de overheid daarop inzet. Je kunt hierbij denken aan het nemen van het besluit om naar de huisarts te gaan. Je wilt niet dat mensen veel te snel een huisarts raadplegen, maar ook niet dat ze veel te laat gaan. Het goed lezen van etiketten en bijsluiters van geneesmiddelen hoort hier ook bij.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Via filmpjes, onder andere te vinden op internet (www.oefenen.nl), kun je deze vaardigheden vergroten. Daarnaast bestaan hier allerlei folders over.

Zorg en sport dichtbij in de buurt De overheid staat op het standpunt dat sport een belangrijk onderdeel van de maatschappij is, en dat bewegen een positief onderdeel van een gezonde leefstijl is. Elke Nederlander moet een geschikt sporten beweegaanbod in de buurt kunnen vinden. Dit geldt ook voor de zorg.

Zo vindt iemand zonder beperking best wel een voetbalclub of fitnesscentrum in de buurt, maar voor iemand met een beperking is dit toch vaak veel lastiger. In de buurt ontbreekt het niet zelden aan een aangepast aanbod en dus moet er veel gereisd worden om te kunnen sporten. Vervoer is dan ook nog steeds een belangrijke drempel voor veel mensen met een beperking om te gaan sporten.

Wijkgerichte gezondheidsbevordering

Wijkgerichte gezondheidsbevordering, ook wel Gezonde Wijkaanpak of communitybenadering genoemd, richt zich op het versterken van gezondheid en welzijn van bewoners in een wijk, buurt of dorp. Een wijkgerichte aanpak kent veel voordelen. Het is een structurele, integrale en gebiedsgerichte aanpak, die aansluit bij de gezondheidssituatie en -beleving van bewoners in een bepaald gebied en heeft vaak tot doel om gezondheidsachterstanden aan te pakken.

E-health Het kabinet beschouwt e-health als een belangrijk toekomstig onderdeel van de zorgketen. E-health omvat gerichte voorlichting, zelftests en behandeling via internet. E-health en zelfmanagement hebben een duidelijke relatie met elkaar. Dankzij e-health zijn mensen in staat om zelf de regie te nemen over hun gezondheid. Het moet echt de toekomst worden, vandaar dat zelfs gesproken wordt van Zorg 2.0. Ouderen en sport en bewegen Ouderen krijgen veel aandacht in deze nota en ook nu weer wordt er volop aandacht aan bewegen besteed. Volgens het kabinet draagt sport en bewegen bij aan zelfredzaamheid, maatschappelijke participatie en gezondheid. Verminderde mobiliteit en balans worden gezien als de belangrijkste risicofactoren voor vallen bij ouderen. Valincidenten leiden tot veel ellende en hoge kosten. Vandaar dat volop ingezet wordt op beweegprogramma’s die dit voorkomen. Een van de genoemde programma’s is Zicht op evenwicht. Op de site van het Loket Gezond Leven zijn veel meer van dergelijke programma’s te vinden.

Niet alleen voor bewegen, maar ook voor voeding bestaat terecht aandacht. Bij ouderen is te vaak sprake van ondervoeding, vandaar dat ook hier aandacht voor wordt gevraagd.

149

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Gezonde voeding Het eten van gezonde producten als groente en fruit moet makkelijker gemaakt worden en de hoeveelheid ongezonde stoffen als zout en verzadigd vet moet teruggedrongen worden. Voor de zoutconsumptie is de burger tot op zekere hoogte afhankelijk van de voedselproducenten. Vandaar dat de overheid daarmee in overleg is, om de toevoeging van zout te reduceren. Dit geldt onder andere voor het terugdringen van de hoeveelheid zout in brood. Om mensen tot een gezonde keuze te laten komen, zijn er al verschillende hulpmiddelen ontwikkeld. De laatste tijd wordt er gewerkt met de zogeheten nutri-score.

Gezonde omgeving Je gezondheid wordt mede bepaald door je omgeving. Mensen in groene woonomgevingen zijn gezonder en gaan minder vaak naar de huisarts. Ook dit is weer van belang voor zorginstellingen. Goede zorg heeft ook te maken met de omgeving, met voldoende groen en een omgeving die uitdaagt tot activiteit. Zo zie je steeds meer zogenoemde beweegtuinen bij zorginstellingen, maar ook in de openbare ruimte.

Landelijke nota gezondheidsbeleid 2020-2024 In deze gezondheidsnota staat het begrip ‘Positieve Gezondheid’ centraal. Positieve Gezondheid is een bredere kijk op gezondheid, uitgewerkt in zes dimensies: • lichaamsfuncties • mentaal welbevinden • zingeving • kwaliteit van leven • meedoen • dagelijks functioneren.

150

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 5 De buurtsportcoach en beleid

Positieve Gezondheid.

Bekijk het filmpje ‘Mijn Positieve Gezondheid: hoe werkt het?’ Lees de verdiepingsstof ‘Positieve Gezondheid’.

De nota beschrijft vier belangrijke gezondheidsvraagstukken: • de sociale en fysieke leefomgeving • gezondheidsachterstanden • mentale druk op het dagelijks leven bij jongeren en jongvolwassenen • vitaal ouder worden.

Op lokaal niveau kan zeker aan deze gezondheidsvraagstukken bijgedragen worden door onder andere de buurtsportcoach. De sociale en fysieke leefomgeving heeft een duidelijke overlap met de beweegvriendelijke omgeving. Een beweegvriendelijke omgeving is een inclusieve leefomgeving die mensen faciliteert, stimuleert en uitdaagt om te bewegen, spelen, sporten en ontmoeten. Gezondheidsachterstand, met name bij mensen met een laag sociaal-economische status, is al lang een aandachtspunt voor de buurtsportcoach. Dat geldt ook voor het vitaal ouder worden. Veel gemeenten hebben een aparte buurtsportcoach die zich met ouderen bezighoudt. Wat minder aandacht het de mentale druk op het dagelijks leven bij jongeren en jongvolwassenen. Het Nationaal Preventieakkoord

Belang van meer bewegen Het uiteindelijke doel van het preventieakkoord is een gezonder Nederland. Dit moet in 2040 gerealiseerd zijn. Dat zal gezien de vergrijzing en de stijgende kosten voor de gezondheidszorg ook wel moeten. De overheid zet veel meer in op preventie en minder op zorg. Deze nota ligt in het verlengde van ‘Gezondheid dichtbij’. Ook in dit akkoord worden mensen gestimuleerd om gezonde keuzes te maken. Een gezonde leefstijl staat voorop. Meer bewegen past daar prima bij. De doelstelling is dat in 2040 75% van de inwoners van Nederland beweegt (inclusief intensief bewegen) volgens de Nederlandse beweegrichtlijn. In 2017 was dit 47%.

151

Dit kan bijvoorbeeld door versterking van motorische vaardigheden van de jeugd, de inzet op attractieve speelplaatsen, het stimuleren van actief buiten zijn in de natuur, een passend sporten beweegaanbod voor volwassenen en kinderen met overgewicht, betere lokale samenwerking om inactieve mensen naar lokaal sporten beweegaanbod te begeleiden en een toename van actief woon-werkverkeer.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Roken, problematisch alcoholgebruik en overgewicht In dit Nationaal Preventieakkoord is bewust gekozen voor een aanpak van drie onderwerpen: roken, problematisch alcoholgebruik en overgewicht. Omdat ze verreweg de grootste oorzaak voor ziektelast in Nederland zijn, met 35.000 doden en € 9 miljard aan zorguitgaven per jaar.

Het is de bedoeling dat in 2040 kinderen de geur van tabaksrook niet meer kennen. Zij zijn de kinderen van de rookvrije generatie, die in een omgeving vrij van tabak leven. Ook vinden jongeren onder de 18 het dan de normaalste zaak van de wereld dat je helemaal niet drinkt. In dat jaar is het percentage jongeren met overgewicht gedaald naar ongeveer 9%.

De concrete ambitie met betrekking tot roken is: in 2040 rookt minder dan 5% van de inwoners van Nederland van 18 jaar en ouder en 0% van de jongeren en zwangere vrouwen.

Voor overmatig alcoholgebruik heeft men in het preventieakkoord onder andere de volgende doelstellingen geformuleerd: 1. Het percentage Nederlanders van 18 jaar en ouder dat overmatig drinkt daalt van 8,8% naar 5%, met vooral aandacht voor het aandeel overmatige drinkers van 50+. 2. Het totaal aantal Nederlanders van 18 jaar en ouder dat zwaar drinkt, daalt van 8,5% naar 5%, met vooral aandacht voor het aandeel zware drinkers onder jongvolwassenen (18-30 jaar). Voor wat betreft het overgewicht wil de overheid in 2040 toe naar de situatie zoals die was in 1995: 1. Een daling van het percentage jeugdigen met overgewicht van 13,5% naar 9,1% of lager en een daling van het percentage jeugdigen met obesitas van 2,8% naar 2,3% of lager in 2040. 2. Een daling van het percentage volwassenen met overgewicht van 48,7% naar 38% of lager en een daling van het percentage volwassenen met obesitas 14,5% naar 7,1% of lager in 2040. 3. Een evenredige daling van 40% ten opzichte van 2017 van het aantal Nederlanders dat lijdt aan obesitasgerelateerde ziekten (zoals diabetes mellitus type 2, hart-, vaat-, en leverziekten) in 2040.

Groot verschil in gezondheid op basis van sociaal-economische status In de nota wordt wederom geconstateerd dat mensen met een lage opleiding en een laag inkomen in onze samenleving veel slechter af zijn als het om gezondheid gaat. Ze roken meer, hebben vaker problemen met overgewicht, bewegen te weinig en eten ongezonder. De gezondheidsproblemen hebben daarnaast te maken met bijvoorbeeld armoede, werkeloosheid, eenzaamheid. Gemiddeld overlijden mensen die tot deze groep behoren zeven jaar eerder en voelen ze zich achttien jaar langer ongezond. Men gaat ervan uit dat deze verschillen steeds groter worden. Dit is dan ook een extra argument om juist te focussen op de drie genoemde speerpunten. Daarnaast besteedt men aandacht aan werkgelegenheid en schuldensanering van deze groep mensen. Uiteindelijk moeten alle maatregelen leiden tot een gezonder Nederland in 2040.

Kansen voor de buurtsportcoach Als je kijkt naar de vier belangrijkste gezondheidsvraagstukken uit het landelijk gezondheidsbeleid, liggen er volop kansen voor de buurtsportcoach. De sociale en fysieke leefomgeving heeft een duidelijke overlap met de beweegvriendelijke omgeving. Een beweegvriendelijke omgeving is een inclusieve leefomgeving die mensen faciliteert, stimuleert en uitdaagt om te bewegen, spelen, sporten en ontmoeten. Gezondheidsachterstand, met name bij mensen met een laag sociaal-economische status, is al lang een aandachtspunt voor de buurtsportcoach. Dat geldt ook voor het vitaal ouder worden. Veel gemeenten hebben een aparte buurtsportcoach die zich met ouderen bezighoudt. Wat minder aandacht het de mentale druk op het dagelijks leven bij jongeren en jongvolwassenen. Het zal duidelijk zijn dat zeker gezondheid de volle aandacht heeft. Veel van de projecten waarbij de buurtsportcoach betrokken is, zijn dan ook gericht op sport en gezondheid. Zo zijn er al speciale opleidingen om de Buurtsportcoach Plus op te leiden. Steeds meer lokale sportprojecten zijn gericht op een gezonde(re)

152

Thema 5 De buurtsportcoach en beleid

leefstijl. Ook op dit punt ligt er een belangrijke taak voor de buurtsportcoach. Zo wordt er samengewerkt met zorginstellingen op het gebied van valpreventie, mobiliteit en vitaliteit. Ouderen en mensen met een chronische aandoening vormen dan ook een belangrijke aandachtsgroep voor de buurtsportcoach.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Valpreventie is mensenwerk

Valpartijen hebben een enorme impact op de kwaliteit van leven en zelfredzaamheid van 65-plussers. De cijfers spreken voor zich”, zegt Wilma Raijmakers. “Veel zie je als gevolg van valpartijen pols- en armletsel, maar ook hoofdletsel en dat heeft vaak een vervelende afloop. Er zijn veel mensen die na een valpartij naar het ziekenhuis moeten en daar nooit meer uit komen.” Niet alleen de cijfers spreken voor zich, in de praktijk wordt Raijmakers vaak met de problematiek geconfronteerd. Haar eigen vader van 91 kon als gevolg van een valpartij van de bank niet meer zelfstandig wonen en als Buurtsportcoach Gezonde Leefstijl voor volwassenen en senioren in Amsterdam-West komt ze in haar dagelijks werk ook veel mensen tegen voor wie een valpreventiecursus geen overbodige luxe is. Bron: https://sportindebuurt.nl/dA/b95d70a59a.

Ontwikkelingen in de gezondheidszorg Aangezien op lokaal niveau sport, bewegen en gezondheid nauw met elkaar verbonden zijn, is het belangrijk voor de buurtsportcoach om op de hoogte te zijn van de belangrijkste ontwikkelingen. Er worden hier zes belangrijke ontwikkelingen binnen de zorg besproken. • digitalisering en e-health • kunstmatige intelligentie • toenemende aandacht voor duurzaamheid • verplaatsing van zorg naar de thuissituatie • preventie • apps, wearables, gamification.

Digitalisering en e-health Binnen de zorg is sprake van toenemende digitalisering. Bij medische hulpmiddelen is en wordt dit steeds belangrijker; denk aan het gebruik van apps of wearables. Zo bestaat er een veelheid aan apps die mensen ondersteunen bij aandoeningen als diabetes, reuma of het hebben van een stoma. In de stoma-app vind je alle benodigde informatie, ook gericht op sport en bewegen.

153

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Stoma-app.

Er zijn steeds meer wearables beschikbaar, zoals inspanningstrackers, thuismeetapparatuur en sensoren. Bij het laatste kun je onder andere denken aan sensoren die de bloedsuikerspiegel registreren. In ziekenhuizen wordt geëxperimenteerd met zogeheten slimme pleisters, waardoor het mogelijk is een patiënt op afstand te monitoren.

De zorg vindt ook steeds meer op afstand plaats. Voor een moedervlek of mogelijke tekenbeet hoef je niet meer fysiek langs de huisarts, maar stuur je een foto in. Videoconsulten worden steeds meer de toekomst. Natuurlijk zal het fysieke contact met specialisten blijven. In dit verband wordt gesproken over ‘blended care’.

Blended care

Blended care is een combinatie van traditionele face-to-face-behandelingen en online hulpverlening, maar hoe pas je dit toe in de praktijk? De meest effectieve manieren van het inzetten van blended care voor je zorgorganisatie hebben we voor je samengevat.

Blended care, een vorm van e-health, kan om te beginnen op kleine schaal ingezet worden. Dit maakt het voor iedere zorgorganisatie mogelijk om blended care toe te passen. De mate waarin ICT wordt gebruikt in bijvoorbeeld de vorm van een patiëntportaal is afhankelijk van de mogelijkheden binnen de organisatie. Het is daarom raadzaam om voor het inzetten van blended care een meerjarenprogramma op te stellen. Hierin kunnen de ontwikkeling, de eventuele samenwerking en de benodigde ICT-infrastructuur worden opgenomen. Bron: eHealth88 (2019).

154

Thema 5 De buurtsportcoach en beleid

Ontwikkeling van domotica: bij domotica gaat het om technologische hulpmiddelen in en om het huis die het wooncomfort vergroten en ervoor zorgen dat mensen meer zelfredzaam zijn. Denk bijvoorbeeld aan sensoren die een signaal afgeven aan zorgverleners of mantelzorgers zodra er een ongebruikelijke of gevaarlijke situatie ontstaat. Maar ook slimme medicijndispensers, die ervoor zorgen dat mensen op tijd hun medicijnen nemen, en videocommunicatie behoren tot de mogelijkheden.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De inzet van zorgrobots in de zorgsector neemt ook toe. Een robot kan helpen bij het uitvoeren van taken, maar kan ook een sociale functie vervullen bij bijvoorbeeld eenzame ouderen of zieke kinderen. Daarnaast bestaan er robots die worden ingezet bij beweging en revalidatie, of om het geheugen van dementerenden te trainen. Robots worden al langer ingezet bij het uitvoeren van operaties. Ook dit gebruik zal toenemen. Kunstmatige intelligentie (AI) Speciale algoritmes worden gebruikt om informatie van de gebruiker te verzamelen en analyseren, en daarvan te leren. Het is steeds beter mogelijk om vrijwel onmiddellijk verkregen informatie te analyseren en een behandeling te adviseren. Voor praktisch alle systemen geldt dat ze door ervaring (meer data) als het ware steeds beter, slimmer worden.

AI kan een bijdrage leveren door verbeterde diagnose, behandeling en monitoring. Computers kunnen soms nog beter ziekten als kanker en tuberculose herkennen dan artsen. Er bestaan toepassingen die uit een scan van een retina (netvlies) automatisch kunnen afleiden of iemand diabetes heeft, en uit een huidfoto valt de aanwezigheid van een melanoom te bepalen.

Bij kankeronderzoek worden pathologen door AI-systemen geholpen met de bestudering van weefsels. Radiologen zetten AI in bij het speuren naar bolletjes op een CT-scan van de longen en ook röntgenfoto’s van de borst zijn bijvoorbeeld gemakkelijker af te lezen. Daarnaast kunnen onder meer hersenbloedingen, tumoren en klaplongen sneller worden opgespoord met behulp van kunstmatige intelligentie. Andere software helpt artsen te bepalen of iemand dement is.

AI voor Gezondheid en Zorg

Kunstmatige intelligentie (AI) kan een belangrijke hefboom vormen in de aanpak van wereldwijde urgente uitdagingen in de gezondheidszorg, zoals het tekort aan zorgpersoneel, toenemende gezondheidsverschillen, opkomende dreigingen van wereldwijde pandemieën, het beheer van niet-overdraagbare ziekten en leeftijdsgebonden ziekten (zoals kanker en de ziekte van Alzheimer) en het lange ontwikkeltraject van nieuwe geneesmiddelen. In Delft geloven we dat AI innovatieve benaderingen van gezondheid, welzijn en gezondheidszorg mogelijk kan maken, en de toekomst van medische professionals, patiënten en hun families mede vorm kan geven.

AI presteert beter dan mensen in patroonherkenning en machine learning, maar schiet tekort in taken die algemene kennis van de wereld, gezond verstand, samenwerking, aanpassingsvermogen, verantwoordelijkheid, transparantie en uitlegbaarheid vereisen. In onze visie omarmen wij een ‘mensgericht’ model voor kunstmatige intelligentie, geïntegreerd in een ecosysteem voor gezondheidszorg en zorg dat effectief, efficiënt en rechtvaardig is. In dit model is de integratie van menselijke en kunstmatige intelligentie (hybride intelligentie) het vertrekpunt voor het ontwerp van methoden en gegevens (infrastructuur). Wij gaan hybride intelligentie-oplossingen voor de gezondheidszorg ontwerpen en ontwikkelen, waarbij menselijke intelligentie en AI-intelligentie optimaal worden gecombineerd voor de ontwikkeling van AI-technologie (bijvoorbeeld training van AI-modellen), controle (bijvoorbeeld monitoring en evolutie van AI-gedrag), en werking (bijvoorbeeld interactie tussen mensen en intelligente agents voor gezamenlijke taken, met AI als een vertrouwde medewerker en metgezel). Bron: TU Delft (z.d.).

155

Toenemende aandacht voor duurzaamheid Duurzaamheid is steeds belangrijker in de zorgsector. De druk op de gezondheidszorg wordt groter en tegelijkertijd is er de uitdaging om de zorg betaalbaar te houden. De zorgsector heeft een belangrijke rol in het verminderen van de milieu-impact.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Verplaatsing van zorg naar de thuissituatie Zorg in de thuissituatie kan de zorg en ervaring voor patiënten verbeteren en kan helpen om de druk op ziekenhuizen te verminderen. De Wmo dient hier ook aan bij te dragen. Deze wet is met name gericht op het feit dat mensen zo lang mogelijk zelfstandig thuis kunnen wonen.

Wat is de Wmo?

De Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) regelt hulp en ondersteuning voor burgers, zodat zij zo lang mogelijk zelfstandig thuis kunnen wonen en deel kunnen blijven nemen aan de maatschappij. In dit dossier wordt uitgelegd wat de Wmo precies inhoudt.

Daarin komt het volgende aan bod: • Hoe je hulp en ondersteuning vanuit de Wmo kunt aanvragen. • De mogelijkheden voor hulp en voorzieningen die er zijn uit de Wmo. • Welke voorwaarden en procedures er gelden. • Hoe en door wie de Wmo wordt uitgevoerd. • Wat de Wmo kost. Bron: Zorgwijzer (z.d.).

Lees de verdiepingsstof ‘Sportieve kansen met de WMO’

Preventie Preventie is al een aantal keer aan de orde gekomen. Ook zorgverzekeraars nemen in hun inkoopbeleid steeds meer preventieve zorg op. Het inzetten op preventie draagt bij aan het kwalitatief goed, toegankelijk en betaalbaar houden van de zorg. Immers, een gezonde leefstijl maakt minder (snel) ziek.

Apps, wearables, gamification Ook als buurtsportcoach kun je het gebruik van apps en/of wearables stimuleren. Het zijn hulpmiddelen die niet alleen bijdragen aan zelfmonitoring, maar ook aan de motivatie van mensen. Activitytrackers meten je sporten beweeggedrag, geven aan hoe actief je bent, hoeveel calorieën je verbrandt, wat je slaappatroon is en hoe hoog je hartslag is. Dit kan een stimulans zijn om (meer) te blijven bewegen. Veel mensen houden van spelletjes. Daarom is het belangrijk om gebruik te maken van gamification. Bij gamification voeg je een spelelement toe aan een bepaalde activiteit om die leuker te maken. Je kunt gamification omschrijven als: het verbeteren van een dienst of activiteit door (digitale) spelelementen toe te passen die het gebruik ervan aantrekkelijker maken.

Bekijk het filmpje ‘Wat zijn serious games?’

Dat spelelement kan te maken hebben met het ontvangen van feedback, het in beeld brengen van de voortgang, allerlei vormen van belonen, sociale verbondenheid en het stellen en bereiken van doelen. De feedback krijgt iemand bijvoorbeeld door lampjes, geluidseffecten, een hoger level of een hogere score. Op die manier probeer je mensen actief te maken of ervoor te zorgen dat ze actief blijven. Ook dit kan op verschillende manier gebeuren. Meestal gaat het om een tool of app die speels stimuleert tot (extra) beweging. Voorbeelden hiervan zijn Strava, Ommetje, virtueel fietsen door de eigen stad, oplichtende traptreden, QR-joggingroutes door de stad en de interactieve speeltoestellen van Yalp.

156

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 5 De buurtsportcoach en beleid

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.lappset.nl/catalogus/lappset-memo/

Interactieve speeltoestellen van Yalp.

Opdracht 15 Speerpunten

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Noteer de vijf speerpunten van het gezondheidsbeleid van de overheid. b. Verdeel de vijf speerpunten over de groepjes en bespreek met elkaar wat sport en bewegen bij kan dragen aan jullie speerpunt. c. Presenteer het resultaat aan elkaar.

Opdracht 16 Zorg en sport dichtbij in de buurt

Deze opdracht kun je het beste maken in een groepje met studenten die min of meer uit dezelfde buurt komen. a. Bespreek met elkaar of er in jouw buurt sprake is van zorg en sport dichtbij. b. Bespreek met elkaar hoe je dit veilig sport en bewegen kunt verbeteren.

Opdracht 17 Positieve gezondheid a. Geef een omschrijving van positieve gezondheid b. Noteer de dimensies van positieve gezondheid. c. Geef je mening over deze benadering van het begrip gezondheid.

157

Opdracht 18 Belang van bewegen Wat is het belang van bewegen in het Nationaal Preventieakkoord? Wat is het doel?

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 19 E-health a. Geef een omschrijving van wat onder e-health wordt verstaan. b. Geef je mening over de (on)mogelijkheden van e-health.

Bekijk het filmpje ‘Minister Schippers gaat e-health opschalen in Nederland’. c.

Geef je mening over dit filmpje.

Opdracht 20 Sport en Wmo

a. Wat is het doel van de Wmo? b. Welke kansen biedt de Wmo voor de sport? c. Zoek op internet naar wat een gemeente naar keuze (bijvoorbeeld je eigen gemeente) doet op het gebied van sport in het kader van de Wmo.

Opdracht 21 Discussie over kunstmatige intelligentie (AI) Deze opdracht kun je het beste in groepjes doen. Discussieer met elkaar over de voor- en nadelen van kunstmatige intelligentie in het werk van de buurtsportcoach.

Opdracht 22 Leerdoelen

Je kunt de begrippen missie, visie en beleid beschrijven.

Je kunt een beleidsplan opstellen.

Je kunt de verschillende beleidsinstrumenten beschrijven en toepassen.

Je kunt de hoofdpunten van het gezondheidsbeleid beschrijven.

5.6 Verdiepingsstof - Sportnota Rotterdam

Bekijk op de website ‘Sportnota Rotterdam’.

5.7 Verdiepingsstof - Vijfkrachtenmodel

De econoom Michael Porter heeft een model ontwikkeld om de directe omgeving van de (sport)organisatie te analyseren. Het gaat bij het ‘vijfkrachtenmodel’ vooral om de belangrijkste stakeholders of belanghebbenden. Het ‘vijfkrachtenmodel’ is ontwikkeld vanuit de profit sector, maar is ook goed toepasbaar op de non-profit sector. De vijf krachten zijn:

158

Thema 5 De buurtsportcoach en beleid

1. 2. 3. 4. 5.

reeds actieve concurrenten dreiging van nieuwe concurrenten dreiging van vervangende producten macht van leveranciers macht van klanten.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

5.8 Verdiepingsstof - Sportieve kansen met de Wmo Over de inzet van sport voor burgerparticipatie, sociale samenhang en preventief jeugdbeleid

Wat draagt sport bij aan het realiseren van de Wmo-doelen, en dan vooral het algemene doel van de wet: meedoen? Is de ambitie om sport als positieve interventie te laten fungeren aannemelijk als het gaat om het bevorderen van sociale samenhang, leefbaarheid en het creëren van een positieve pedagogische omgeving? Om deze vragen te beantwoorden gaan we in het rapport in op de relatie tussen sport(beoefening) en de Wmo. We beschrijven op welke manier sport helpt bij het behalen van gemeentelijke en landelijke beleidsdoelen met de Wmo. Het onderzoek laat zien dat sport een succesvolle manier is om Wmo-doelen te realiseren. Zo is sport een uitstekend middel om de participatie van burgers te vergroten, door mee te doen met sport of door zich in te zetten als vrijwilliger bij sportverenigingen of sportactiviteiten. Sport biedt ook kansen om de zelfredzaamheid van mensen met een beperking te vergroten. De leefbaarheid en sociale samenhang in buurten en wijken kunnen door buurtsport en verenigingssport worden vergroot. Als aan bepaalde randvoorwaarden wordt voldaan kan sport bovendien ingezet worden voor opvoedingsondersteuning en als preventieve interventie. Hiervoor is samenwerking tussen de sectoren sport, welzijn en gezondheid onmisbaar. Bron: www.verwey-jonker.nl/publicaties/2011.

5.9 Verdiepingsstof - Landelijke nota gezondheidsbeleid ‘Gezondheid dichtbij’ Bekijk op de website ‘Landelijke nota gezondheidsbeleid, Gezondheid dichterbij’.

Bedrijven en organisaties die werk maken van de gezondheid, betrokkenheid en ontwikkeling van hun medewerkers, plukken daar vaak direct de vruchten van. Het zorgt voor meer werkplezier, minder ziekteverzuim en een hogere arbeidsproductiviteit. Mensen zullen steeds langer doorwerken en de gemiddelde leeftijd op de werkvloer stijgt. Tegelijkertijd vragen economische en technologische ontwikkelingen wendbaarheid van organisaties. Werkgevers en werknemers die ervoor zorgen dat ze fit blijven voor het steeds sneller veranderende werk, zijn op weg naar duurzame inzetbaarheid. Bron: www.duurzameinzetbaarheid.nl.

5.10 Verdiepingsstof - Positieve Gezondheid

Wat is Positieve Gezondheid? Positieve Gezondheid is een bredere kijk op gezondheid, uitgewerkt in zes dimensies. Met die bredere benadering draag je bij aan het vermogen van mensen om met de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven om te gaan. Én om zo veel mogelijk eigen regie te voeren. Een gezondheidsvisie Het denken over gezondheid en ziekte is de laatste jaren sterk aan het veranderen. Lange tijd zagen we gezondheid vooral als afwezigheid van ziekte. Positieve Gezondheid kijkt juist breder. Daarbij gaat het niet om gezondheid als een statisch gegeven of een te bereiken doel, maar om de veerkracht van mensen om zich aan te passen aan wat zich in het leven voordoet. Die meer dynamische benadering doet meer recht aan mensen en aan wat voor hen betekenisvol is.

159

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een methode Die brede invulling van gezondheid is uitgewerkt in zes dimensies. Die zijn voortgekomen uit onderzoek naar wat mensen zelf verstaan onder gezondheid. Zij blijken niet alleen lichamelijke gezondheid belangrijk te vinden, maar bijvoorbeeld ook zingeving, meedoen en kwaliteit van leven. Het spinnenwebdiagram beschrijft de zes dimensies en bijbehorende aspecten. Met het spinnenweb kunnen mensen hun eigen gezondheid in kaart brengen. Ook is het een instrument dat kan worden ingezet als opmaat naar een gesprek over gezondheid en welzijn.

Wat is het niet? • Positieve Gezondheid gaat niet over een positieve kijk op gezondheid. Het gaat om de brede blik. • Positieve Gezondheid is geen definitie. Daar is bewust voor gekozen. Het is meer een karakterisering, een gedachtegoed, dan een afbakening. • Positieve Gezondheid is geen meetinstrument. Het spinnenwebdiagram is geen onderzoeksinstrument waarmee je bijvoorbeeld kunt kwantificeren hoe het staat met de gezondheid van je medewerkers. Vergelijking andere gezondheidsconcepten De afgelopen jaren zijn er diverse modellen, aanpakken en brede gezondheidsconcepten verschenen. Vaak is de vraag hoe Positieve Gezondheid zich verhoudt tot de andere brede benaderingen. Hoewel ze verschillend worden ingevuld, zijn er ook overeenkomsten, zoals aansluiten op individuele wensen en het anders aangaan van de dialoog met patiënten. De benaderingen kunnen elkaar in het gebruik versterken. Er zijn twee bronnen die de verschillende benaderingen in kaart brengen: • Positieve Gezondheid in perspectief (IPH, Talent for Care, 2019) • Het gebruik van brede gezondheidsconcepten (RIVM, 2019). Bron: Institute for Positive Health (2020).

5.11 Begrippen

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

160

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 5 De buurtsportcoach en beleid

161

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 6 SPORTBELEID

Inhoud thema • Het verschijnsel sport • Sport als doel en middel • Sport en Bewegen in Olympisch perspectief • Nationaal Sportakkoord I en II • Belangrijke sportbeleidmakers • Verdiepingsstof • Begrippen

De sport in Nederland is sterk in ontwikkeling. Nederland wordt sportiever. Er is veel aandacht voor een gezonde leefstijl en voor meedoen door en via de sport. Steeds meer mensen zijn bewust bezig met actief bewegen en doen aan sport. Maar er zijn ook nog groepen die niet of onvoldoende aan bewegen en sport doen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Sporten en actief bewegen dragen bij aan de gezondheid en kunnen ziektes voorkomen. Bovendien draagt sport bij aan sociale participatie. Veel organisaties in Nederland stimuleren mensen om te gaan sporten. De buurtsportcoach speelt hierbij een belangrijke rol. Vanuit de buurt wordt samengewerkt met een groot aantal partners uit het onderwijs, de sport, welzijn, zorg en commerciële instellingen.

Kennis van sportbeleid is nodig om als buurtsportcoach goed je werk te kunnen doen. Er wordt in dit thema ingegaan op het verschijnsel sport en het gebruik van sport als doel op zich en als middel. Tot slot komt het landelijk sportbeleid aan de orde. Hierbij wordt ingegaan op de laatste drie landelijke sportnota’s. Het gaat om ‘Sport en Bewegen in Olympisch perspectief’, het Nationaal Sportakkoord I en het Nationaal Sportakkoord II. Tot slot wordt aandacht besteed aan belangrijke beleidsmakers op het gebied van sport. Relatie met werkproces Het thema ‘Sportbeleid’ heeft vooral te maken met werkprocessen: • P2-K1-W1: Onderzoekt de mogelijkheden voor een SB-programma • P2-K1-W2: Stelt een SB-programma op

Leerdoelen • • • • •

Je kunt een omschrijving geven van het verschijnsel sport. Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder sport als doel en als middel. Je kunt de hoofdlijnen omschrijven van ‘Sport en Bewegen in Olympisch perspectief’. Je kunt de hoofdlijnen omschrijven van het ‘Nationaal Sportakkoord I en II’. Je kunt de consequenties omschrijven van het landelijk sportbeleid voor de buurtsportcoach.

6.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Positieve sportcultuur

Sporten moet leuk, veilig, eerlijk en zorgeloos zijn. Daar wil men voor zorgen. Plezier in sport is het fundament voor een leven lang sporten. De afgelopen jaren heeft bijna 60% van alle sportverenigingen gewerkt aan een plezierig en veilig sportklimaat. De ambitie is ervoor te zorgen dat alle sportclubs aandacht hebben voor een positieve sportcultuur. Dit betekent onder andere dat trainers, leraren en instructeurs het welzijn van het kind belangrijker vinden dan winnen, en dat ouders en verzorgers langs de lijn positieve supporters zijn. Binnen de gemeente Walraven is er nog niet bij alle sportaanbieders sprake van een positieve sportcultuur. Aan Bram en Alyssa wordt gevraagd of ze ideeën hebben hoe ze dat aan kunnen pakken en wat er moet gebeuren om dit te realiseren.

Kennisvragen a. Wat wordt er verstaan onder een positieve sportcultuur? b. Wat is de relatie met een veilig sportklimaat c. Welke taken heeft een gemeentelijke sportorganisatie?

163

d. Op welke manier kun je werken aan een positieve sportcultuur binnen de sportvereniging en andere sportaanbieders? Hoe kun je dit aanpakken/vormgeven?

6.2 Het verschijnsel sport

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het begrip sport Het begrip sport is minder eenduidig dan het lijkt. Er bestaan zelfs verschillende meningen over waar het woord sport oorspronkelijk vandaan komt. Sommige wetenschappers denken dat het komt van het Latijnse ‘desporto’ (laten meeslepen, in vervoering raken) en anderen denken dat het van ‘disportare’ (zich vermaken, zich ontspannen) komt. Voor onderzoek naar sport is het wel belangrijk om uit te gaan van dezelfde definitie. Bij onderzoek naar sportparticipatie wordt meestal de volgende definitie gebruikt:

“Sport is een menselijke activiteit die veelal plaatsvindt in een specifiek organisatorisch verband maar ook ongebonden kan worden verricht, doorgaans met gebruikmaking van een specifiek ruimtelijke voorziening en/of omgeving, op een manier die is gerelateerd aan voorschriften en gebruiken die in internationaal verband ten behoeve van prestaties met een competitie- of wedstrijdelement in de desbetreffende activiteit of verwante activiteiten tot ontwikkeling zijn gekomen.” (Van Bottenburg) Vormen van sport De overheid ziet al jaren de voordelen van sport en sportbeoefening en maakt dan ook al jaren beleid om sport en bewegen te stimuleren. Het beleid heeft wel andere accenten gekend. De belangen die men aan de sport verbond zijn niet altijd hetzelfde geweest. Sport is belangrijk: voor de sporter zelf, voor de toeschouwer en voor de maatschappij. Hoewel grote groepen Nederlanders geregeld sporten en bewegen, zijn er nog veel mensen die aangezet moeten worden om te gaan sporten, om te blijven sporten of om meer gericht te gaan sporten en bewegen.

Het aanzetten van mensen tot deelname aan sporten bewegingsactiviteiten heet ook wel sportstimulering. Jaren geleden lag het accent op de wedstrijdsport. In de laatste beleidsnotities valt te lezen dat de overheid ook inzet op het promoten van topsport in Nederland. Nederland wil structureel tot de tien beste sportlanden behoren. Toch heeft het sportstimuleringsbeleid oog voor iedereen. Sport is pluriform en heeft iedereen wat te bieden. Vandaar dat de sport naar een aantal kenmerken kan worden ingedeeld: • topsport • wedstrijdsport • recreatiesport • bewegingsrecreatie • spel. Een groot aantal jaren is die indeling onomstreden geweest. Momenteel zie je andere indelingsmodellen. Scheerder en Vandermeerschen gebruiken in het boek Beweging in beleid/beleid in beweging een model waarbij ze steeds twee kenmerken tegenover elkaar plaatsen: • topsport (uitmuntend) versus vrijetijdssport (vrijblijvend) • mediasport (kijken) versus breedtesport (doen) • prestatiesport (presteren) versus participatiesport (participeren).

De prestatiesporten en participatiesporten worden vervolgens op een lijn geplaatst, lopend van traditionele teamsporten (voetbal), traditionele individuele sporten (turnen), naar conditie- en gezondheidssporten (fitness), recreatieve sporten (joggen) tot aan lifestylesporten (snowboarden). In feite kunnen al deze sporten clubgeorganiseerd, anders georganiseerd of ongeorganiseerd beoefend worden.

De redenen waarom iemand sport, de intensiteit van sporten en de sportomgeving kunnen verschillend zijn bij elke vorm van sport. Was vroeger vooral de wedstrijdsport belangrijk, de laatste decennia is er steeds meer aandacht voor topsport en recreatiesport gekomen. Dat laatste is logisch, omdat een steeds groter gedeelte van de Nederlanders aangeeft recreatief te willen sporten.

164

Thema 6 Sportbeleid

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De buurtsportcoach is meestal bezig met het stimuleren van sport in al haar verschijningsvormen. Meestal is topsport het minst belangrijk, hoewel steeds meer grote steden zich hier bewust op richten. Eindhoven en Rotterdam zijn hier voorbeelden van.

Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: htps/:stocke .du-acteifn ./m l edaielfir/start/medaibank?fc=browse&queryd i=a3ad396e18ce9e9057dbcfec0bdbd2cb&cou lmn=7&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&elfid i=3&fud i=m i g63%2F27628-L3-04p j.g

Indeling van de sport.

Opdracht 2 Woordspin sport

Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘sport’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met het begrip sport te maken heeft. Als iemand niets meer weet, mag hij passen en gaat de beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met het begrip sport te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

Opdracht 3 Vormen van sport

a. Noteer een aantal vormen van sport. b. Plaats deze vormen van sport in een logische volgorde. c. Geef een korte omschrijving van een van deze vormen van sport.

Opdracht 4 Veelzijdigheid van sport

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar de veelzijdigheid van sport. Denk hierbij aan allerlei takken van sport, de manier waarop je ze kunt beoefenen en de organisatiegraad. b. Bespreek met elkaar of voor een buurtsportcoach deze veelzijdigheid voordelen en/of nadelen heeft.

Opdracht 5 Scheerder en Vandermeerschen

a. Beschrijf het model van Scheerder en Vandermeerschen. Op welke wijze delen zij de verschijnselen van sport in? b. Geef van al deze categorieën een voorbeeld van een sport die daaronder valt.

6.3 Sport als doel en middel

Sport kan een doel op zich zijn. Sporten om te sporten en/of beter te worden in de sport. Maar steeds vaker zie je dat sport als middel wordt ingezet. Sport als middel betekent dat je sport gebruikt om andere doelen te bereiken, zoals: sport voor de gezondheid, sport voor welzijn, sport voor sociale participatie, sport als middel voor integratie. Sporten om het plezier of sport voor de competitie zijn even zo goede redenen als sporten vanuit een gezonde en sociale bezigheid.

165

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Sporten als middel voor een gezonde leefstijl Veel Nederlanders doen aan sport. Toch zijn nog te veel mensen inactief. Onderzoek toont aan dat veel mensen te weinig bewegen. Onvoldoende bewegen vormt een van de belangrijkste risicofactoren voor de gezondheid. De overheid probeert deze mensen door sportstimuleringsprojecten tot sportbeoefening aan te zetten.

Nederland, sta op! (2024)

Nederland, sta op! : maak dagelijks voldoende bewegen vanzelfsprekend.

Urgentie We bewegen te weinig en we zitten te veel. Dat noemen we bewegingsarmoede. Deze stille ramp leidt in ons land jaarlijks tot 5.800 vroegtijdige overlijdens en € 2,7 miljard aan zorguitgaven. Onvoldoende bewegen kan leiden tot gezondheidsschade, zoals harten vaatziekten, diabetes type 2 of depressiviteit. Daar tegenover staat dat voldoende bewegen juist een grote positieve bijdrage levert aan het fysiek, mentaal, sociaal en economisch welzijn van individuele personen en de samenleving als geheel. Werknemers die voldoende bewegen zijn productiever. In het onderwijs is je concentratie beter. En in de zorg herstel je sneller en ben je weerbaarder tegen ziekten als je voldoende beweegt. Bron: www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/kennisbank/publicaties/.

De volgende groepen vallen op, omdat ze achterblijven voor wat betreft de sportdeelname: • Mensen met een lage sociaal-economischee status (SES, 12% van de volwassen bevolking) • 65-plussers (23%) • Mensen met een niet-westerse achtergrond (12%) • Mensen met een lichamelijke beperking (12%).

Daarnaast zijn er nog andere aandachtsgroepen. De jeugd tussen 14-20 jaar kent ten opzichte van de andere leeftijdscategorieën een hoge sportparticipatie. Maar deze leeftijdsgroep kent veel afhakers en de sportdeelname van kinderen en pubers is hoger. Bovendien wordt sport voor deze groep heel belangrijk gevonden, vooral vanuit sociaalpedagogisch en gezondheidsperspectief. Het merendeel van de sportstimuleringsprogramma’s is gericht op deze doelgroepen, die ook wel aandachtsgroepen genoemd worden. Via sportstimulering worden deze groepen gericht benaderd om aan sport te gaan doen of aan het sporten te blijven. Lees de verdiepingsstof ‘Doelgroepgebonden sportstimulering’.

Het stimuleren om te blijven sporten zie je bijvoorbeeld ook bij de basisschooljeugd. Met sportstimulering kun je niet vroeg genoeg beginnen. Het programma Gezonde School probeert dit te bereiken. Daarnaast vind je op de website van Loket Gezond Leven een groot aantal interventies gericht op het stimuleren van sport en bewegen (PLAYgrounds, The Daily Mile, Lekker Fit! Basisonderwijs).

PLAYgrounds

De doelgroep is kinderen van de basisschool van groep 3 t/m 8, dus in de leeftijd van 6 tot en met 12 jaar. De effectiviteit van de interventie is bepaald tijdens de ochtendpauze (10 uur), maar de interventie is inzetbaar tijdens elke buitenspeelpauze op school en in een BSO-setting. Het doel van de interventie is om kinderen dagelijks minimaal 15 minuten matig intensief actief te laten bewegen op het schoolplein tijdens buitenspeelpauzes.

166

Thema 6 Sportbeleid

Bron: www.loketgezondleven.nl/interventies-zoeken#/InterventionDetails/1401600.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bedrijven ontwikkelen sportprogramma’s om de lichamelijke en mentale gesteldheid van werknemers te verbeteren. Een grotere fysieke fitheid van werknemers draagt bij aan de productiviteit en aan het terugdringen van het ziekteverzuim. Bovendien blijkt de arbeidstevredenheid groter. Dit gebeurt in het kader van wat duurzame inzetbaarheid wordt genoemd. Doordat we veel langer moeten werken, is het mede de verantwoordelijkheid van bedrijven om de werknemers fit te houden tot hun pensioengerechtigde leeftijd en bij voorkeur ook nog daarna.

Sporten als middel voor sociaal-maatschappelijke problemen Er zijn ook organisaties die sportstimulering inzetten om sociaal-maatschappelijke problemen aan te pakken. Denk maar eens aan de initiatieven in club- en buurthuizen om jongeren in aandachtswijken een zinvolle vrijetijdsbesteding te geven, of om jongeren met een migratieachtergrond te helpen integreren in de samenleving. Sport is dan niet dé oplossing voor de maatschappelijke problemen, maar sport kan wel een belangrijke bijdrage leveren aan de oplossingen.

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=11010&m=1668074256&action=file.download

Resultaten inzet buurtsportcoaches.

167

Maatschappelijke waarde van sport

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De maatschappelijke waarde van sport heeft betrekking op de sociaal-maatschappelijke aspecten van sport en bewegen. Sport wordt als middel ingezet om individu-overstijgende doelen te realiseren en kan daarmee een belangrijke bijdrage leveren aan maatschappelijke en sociale uitdagingen. Sport en bewegen worden bijvoorbeeld ingezet om een positieve bijdrage te leveren aan het sociaal domein, cultuur, veiligheid en het milieu. Denk bij het sociaal domein aan doelstellingen zoals het voorkomen van eenzaamheid, verbeteren van integratie, arbei3dsre-integratie of het versterken van het opvoeden opgroeiklimaat. Cultuur kan betrekking hebben op doelstellingen rondom behoud van cultuur erfgoed (zoals fierljeppen en klootschieten).

Veiligheid kan van toepassing zijn op het versterken van saamhorigheid in een buurt of het voorkomen van (jeugd)criminaliteit en bij milieudoelen zijn bijvoorbeeld een duurzame ontwikkeling van sportvoorzieningen of energie- en waterbesparing bij clubs belangrijk thema’s.

Bron: https://tools.kenniscentrumsportenbewegen.nl/monitoring-en-evaluatie/onderwerp/3-maatschappelijke-waarde-van-sport/.

Maatschappelijke samenhang creëren is het doel van sportstimulering. Sport kan een belangrijke rol spelen bij de integratie van verschillende bevolkingsgroepen. Het is de bedoeling dat meer mensen elkaar ontmoeten via de sport en meedoen aan maatschappelijke activiteiten. Hierbij richt de overheid zich vooral op ouderen, jeugdigen met een migratieachtergrond en mensen met een beperking.

Maakt sport dit allemaal waar? Het lijkt wel alsof je sport en bewegen voor elk probleem uit de kast kunt trekken. De verwachtingen van sport en bewegen als middel zijn vaak hoog gespannen. Maar is dit wel terecht? In een onderzoek naar de maatschappelijke betekenissen van sport (Mulier Instituut, Kenniscentrum Sport & Bewegen, november 2016) komt men tot de volgende conclusies: 1. Er is goed tot sterk bewijs voor de positieve invloed van sport en bewegen op onder meer algemene bewegingsvaardigheden, uithoudingsvermogen en spierkracht, het voorkomen van onder meer harten vaatziekten, verhoogde bloeddruk, overgewicht, diabetes type 2, darm- en borstkanker en gewrichtsaandoeningen en het voorkomen en oplossen van slaappatronen en stress. Daarnaast bestaat er samenhang tussen sport en bewegen en het eten van gezonde voeding, minder verslaving, minder zelfdoding en algemeen welbevinden. De positieve effecten van sport en bewegen zijn het sterkst bij non-competitieve activiteiten die met regelmaat en voldoende voorbereiding worden ondernomen. Bij intensief (competitief) sporten zijn nog steeds positieve effecten te verwachten, maar neemt ook de kans op negatieve gezondheidseffecten toe, waaronder sportblessures (ongelukken, letsels aan bewegingsapparaat, hartschade), dopinggebruik, stress, angst en burn-out en eetstoornissen. 2. Veel studies laten zien dat sportende jeugd beter presteert op school dan niet-sporters, maar oorzaak en gevolg zijn hierbij niet duidelijk. Er is wel een positieve relatie tussen bewegen, hersenstructuur en executieve functies, maar het is niet onomstreden of en onder welke condities dit ook tot betere leerprestaties leidt. Overige verbanden tussen bewegen & sport en onderwijs, zoals een positieve invloed van schoolsport op minder verzuim en uitval, zijn mager en hangen mogelijk meer samen met aspecten als sociale verbondenheid. 3. Onderzoek uit binnen- en buitenland laat steeds opnieuw zien dat het niet per se het deelnemen aan sport zelf, maar veel meer de geldende regels, de gestelde doelen en de onderlinge sociale interacties met begeleiders zijn die projecten meer of minder effectief maken.

168

Thema 6 Sportbeleid

De maatschappelijke belofte of kracht van sport voor het (her)opvoeden van verschillende groepen (kwetsbare) jongeren is kortom niet vanzelfsprekend, maar hangt samen met contextuele randvoorwaarden ten aanzien van participatie, sociale interactie, sportklimaat en begeleiding. Gunstige factoren om de kans op positieve effecten te vergroten en de kans op negatieve effecten te verkleinen zijn: regelmatige deelname

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 6 Doel en middel

a. Leg uit wat er bedoeld wordt met sport als doel. b. Leg uit wat er bedoeld wordt met sport als middel. c. Geef een aantal voorbeelden waaruit blijkt dat sport steeds vaker als middel wordt gebruikt.

Opdracht 7 Aandachtsgroepen a. b. c. d.

Leg uit wat een aandachtsgroep is. Geef vier voorbeelden van aandachtsgroepen. Ga bij een van die groepen in op waarom het een aandachtsgroep is. Geef een voorbeeld van de groep bij vraag c op welke manier men de sportparticipatie van die groep kan vergroten.

Opdracht 8 Sporten als middel voor sociaal-maatschappelijke motieven

a. Leg uit wat bedoeld wordt met sport als middel voor sociaal-maatschappelijke motieven. b. Zoek op internet naar een concreet voorbeeld waarbij sport op die manier is gebruikt.

Opdracht 9 Maatschappelijke betekenis van sport

a. Noteer drie belangrijke maatschappelijke betekenissen van sport. b. Geef van alle drie deze betekenissen aan in welke mate er bewijs is dat sport hier ook echt een bijdrage aan levert.

6.4 Sport en Bewegen in Olympisch perspectief

Het landelijk beleid van de afgelopen jaren In deze en de volgende paragraaf wordt aandacht besteed aan de laatste drie landelijke sportnota’s. Het gaat om ‘Sport en Bewegen in Olympisch perspectief’, het Nationaal Sportakkoord I en het Nationaal Sportakkoord II. Als je deze drie nota’s bekijkt, kun je concluderen dat er sprake is van een grote gelijkenis. Er is hooguit sprake van een accentverschuiving. In deze paragraaf gaat het om de eerste beleidsnota. De Beleidsbrief sport ‘Sport en Bewegen in Olympisch perspectief’ In deze nota kun je lezen wat de plannen van de overheid met sport en bewegen zijn van ongeveer 2012 tot 2018. De nota wordt hier besproken, omdat een aantal thema’s nog steeds belangrijk zijn voor de buurtsportcoach.

De beleidsbrief borduurt duidelijk voort op de vorige beleidsnota die de speerpunten bewegen, meedoen en presteren kende.

169

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://archief.rijksbegroting.nl/2012/voorbereiding/begroting,kst160371_12.html

Zoals je in het thema over beleid hebt kunnen lezen, start dit meestal met het maken van een analyse. Bij deze nota is dat ook gebeurd en heeft de overheid aan de hand van de combinorm het sporten beweeggedrag van de Nederlanders in kaart gebracht. Mede op basis hiervan zijn de speerpunten van het beleid bepaald.

Lees de verdiepingsstof ‘Beweegrichtlijnen’.

Visie De overheid ziet sporten en bewegen als een belangrijke en populaire vorm van vrijetijdsbesteding. Het is goed voor de gezondheid maar vooral leuk om te doen. Sporten en bewegen dragen bij aan sociale en educatieve doeleinden, zoals ontwikkeling en weerbaarheid van kinderen, het leren over sportiviteit en respect, maatschappelijke participatie, maar ook aan het verbeteren van de leefbaarheid in de buurt. Het kabinet hecht veel waarde aan sport en bewegen als basis voor een gezonde en actieve leefstijl. Daarnaast gaat men ervan uit dat ook topsport een toegevoegde waarde heeft voor de samenleving.

Sportbeleid

Het sportbeleid van de overheid gaat uit van de waarden van sport. Mede doordat zoveel Nederlanders sporten en bewegen, is sport van grote maatschappelijke en economische waarde. De strategische partners zijn overtuigd van die waarde van sport en bewegen voor ieder individu. Zij willen alle Nederlanders van sport en bewegen laten genieten. Bron: Nationaal Sportakkoord.

Doelstelling en prioriteiten sporten beweegbeleid In feite kent het beleidsplan een algemene doelstelling en drie prioriteiten. De algemene doelstelling luidt:

“Een sportieve samenleving waarin voor iedereen een passend sporten beweegaanbod aanwezig is en waarin uitblinken in sport wordt gestimuleerd.” De drie prioriteiten zijn: 1. sport en bewegen in de buurt 2. werken aan een veiliger sportklimaat 3. uitblinken in sport.

170

Thema 6 Sportbeleid

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

1. Sport en Bewegen in de Buurt In deze beleidsbrief heeft de overheid een duidelijke keuze gemaakt. De sportvereniging is van belang en natuurlijk kan het onderwijs niet vergeten worden, maar in deze nota wordt vol ingezet op het belang van sport als middel in de buurt. Voorheen vonden veel initiatieven hun weg via het meestal goed georganiseerde onderwijs. Nu worden de pijlen vooral gericht op projecten in de buurt. Natuurlijk zijn het onderwijs en de sportvereniging niet onbelangrijk. Ook dat blijven belangrijke pijlers van het beleid. Sport kan een bijdrage leveren aan maatschappelijke participatie en aan het verbeteren van de leefbaarheid in de buurt. Met dit speerpunt wil men bereiken dat er voor iedere Nederlander die dat wil een passend sporten beweegaanbod in de buurt aanwezig is. Samenwerking is hierbij een sleutelwoord. Het gaat om het leggen van verbindingen en het starten van gezamenlijke initiatieven. In de beleidsbrief wordt gesproken over het stimuleren van de lokale samenwerking. Buurt, onderwijs, sportverenigingen, commerciële sportaanbieders, zorgen welzijnsinstellingen en het bedrijfsleven zullen de handen ineen moeten slaan. Aandacht voor bepaalde doelgroepen Er worden een aantal groepen onderscheiden waarvoor sport en bewegen nog minder vanzelfsprekend is en waarbij de participatie achterblijft. Op deze doelgroepen moeten de maatregelen vooral gericht worden: • mensen met een beperking • ouderen • jongeren met gedragsproblemen • mensen in een sociaal isolement • jongeren en volwassenen met overgewicht • mensen met chronische aandoeningen. Om de doelstelling van het passende sporten beweegaanbod in de buurt te realiseren, zet het kabinet in op: • meer multi-sportaanbod en sporten beweegaanbod op locatie (school, sportveldjes in de buurt, werkgevers en zorgen welzijnsinstellingen) • minder belemmeringen die de benutting van accommodaties en begeleiding in de weg staan • meer lokale menskracht (zoals combinatiefunctionarissen, buurtsportcoaches) waarmee sportverenigingen worden versterkt en verbindingen worden gelegd tussen sport en de buurt, school, naschoolse opvang, zorg en welzijn • meer publiek-private samenwerking • opzetten van sportloketten bij revalidatiecentra en daarbij aandacht voor talentherkenning. Lees de verdiepingsstof ‘Praktijkvoorbeeld buurtsportcoach’.

Uitbreiding samenwerkingsverbanden De verbindingen moet echter niet beperkt blijven tot de buurt, het onderwijs en de sport, maar er moeten ook verbindingen gelegd worden met de naschoolse opvang, zorg, welzijn, commerciële sportaanbieders en het bedrijfsleven. Deze uitbreiding van samenwerkingsverbanden komt ook terug in het punt publieke en private samenwerking. Niet alleen de jeugd moet bereikt worden, maar alle aandachtsgroepen. Het stimuleren van meer lokale menskracht is een belangrijk onderdeel van het programma Sport en Bewegen in de Buurt.

Fitnessen, zwemmen en opa of oma bezoeken?’

Fitnessondernemer Cees Arendse en zorgstichting de Volckaert realiseren in Dongen een innovatief en succesvol fitnessconcept. In het verzorgingshuis is een compact fitnesscentrum met zwembad van 350 m2 gevestigd. Het fitnesscentrum trekt zowel bewoners van het verzorgingshuis, de aanpalende aanleunwoningen en personeel van de zorgstichting aan, maar ook inwoners uit het dorp en de regio. De Volckaert wilde af van het imago dat een verpleegtehuis of verzorgingshuis zich in de kantlijn van de samenleving ophoudt. Letterlijk en figuurlijk buiten het dorp. Mensen moeten zich dan echt oppakken om

171

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

er naar toe te gaan, er zou geen vanzelfsprekende loop naar het tehuis zijn. De Volckaert wilde dat anders: een complex midden in het dorp met faciliteiten voor alle inwoners van Dongen. Daarom werden in het ontwerp een theater, een à la carte restaurant, een zwembad en een fitnesscentrum ingetekend. De gedachte was dat er daardoor een integratie zou ontstaan tussen inwoners uit het dorp en bewoners van het woonzorgcomplex. Dat bleek te kloppen.

Er vindt nu een boeiende integratie plaats: het fitnesscentrum is een prominente ontmoetingsplek geworden voor bewoners van het woonzorgcomplex én de inwoners uit Dongen. Arendse: “Bewoners zonder beperkingen kunnen lid worden van de fitness. Bewoners met beperking die zorg nodig hebben, worden door de eigen fysiotherapeuten van De Volckaert begeleid. Ouders combineren de zwemles van hun kinderen nu vaak met een bezoek aan opa of oma in het verzorgingshuis. Ook het personeel traint bij ons in het kader van bedrijfsfitness. We gaan nu ook beginnen met sportactiviteiten in de buitenlucht, bijvoorbeeld een bootcamp training of een loopgroepje. Op die manier kunnen we weer een andere doelgroep aan ons binden en dus ook aan het woonzorgcomplex.” Bron: zoek.officielebekendmakingen.nl.

Van school en sport naar de Gezonde School In 2012 is het stokje van het Platform Sport, Bewegen en Onderwijs overgedragen aan de Onderwijsagenda Sport, Bewegen en Gezonde Leefstijl. Dit onderwijsprogramma liep van 2012 tot en met 2016. De hoofddoelstelling was om het aantal scholen dat structureel aandacht besteedt aan een gezonde, actieve leefstijl fors te vergroten. Het uiteindelijke doel was een vignet Gezonde School. Inmiddels is dit programma geëvalueerd en redelijk succesvol bevonden. Het doel was om 850 vignetten uit te reiken. Uiteindelijk zijn het er ongeveer 950 geworden. Bekijk het filmpje ‘Gezonde School en vignet Gezonde School’ en de website ‘Gezonde school’.

2. Werken aan een veiliger sportklimaat Het huidige kabinet staat voor ‘Nederland Veiliger’. Daarbij hoort ook veilig kunnen sporten, zowel op het speelveldje in de buurt als bij de sportvereniging. Intimidatie, vandalisme en geweld horen niet in de sport thuis.

Een aantal ministeries heeft samen met de sporten welzijnssector en de gemeenten een apart actieplan opgesteld. De maatregelen uit dit plan zijn enerzijds gericht op het voorkomen van ongewenst gedrag bij of in de sport en anderzijds op een zerotolerancebeleid ten aanzien van gedrag dat niet door de beugel kan. Het actieplan Naar een veiliger sportklimaat kent vier hoofdlijnen: 1. strakke handhaving van spelen gedragsregels en het tuchtrecht. Er wordt onder andere ingezet op het bevorderen, verduidelijken en aanscherpen van spelregels die een positieve bijdrage leveren aan sportiviteit en respect. Nieuwe leden en ouders van jeugdleden worden bekendgemaakt met de spelregels. Er worden voor iedereen duidelijke en toegankelijke richtlijnen opgesteld over straftoemeting bij ongewenst gedrag op het veld. Er wordt ingezet op de invoering van de zogenoemde ‘pre match briefing’, waarbij voor de wedstrijd met scheidsrechters/officials (en grensrechters), beide aanvoerders en beide coaches afspraken worden gemaakt over mogelijke ongewenste situaties in het veld. Tot slot wordt er een format opgesteld over gewenst gedrag voor iedereen op en rond het sportveld. Het gaat hierbij om spelers, publiek, trainers, ouders, verzorgers, bestuurders en scheidsrechters. 2. aanpak van excessen bij de sport. Er worden richtlijnen opgesteld over wat er onder excessen verstaan wordt. Bovendien worden er richtlijnen ontwikkeld over hoe om te gaan met excessen als seksuele intimidatie, bedreiging en discriminatie. Tot slot maken zwaardere straffen in geval van geweld tegen scheidsrechters deel uit van deze aanpak. 3. aansluiting van de sport bij (lokaal) integraal veiligheidsbeleid

172

Thema 6 Sportbeleid

vrijwilligers in de sport in staat stellen om ongewenst gedrag en excessen aan te pakken en te voorkomen. In dit geval had men beter kunnen spreken over kader in de sport dan over vrijwilligers in de sport. Bij de uitwerking blijkt dat men trainers, coaches, bestuursleden en vrijwilligers wil ondersteunen in het herkennen, voorkomen en aanpakken van ongewenst gedrag op en rondom het veld.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Veilig Sportklimaat

Sport levert prachtige momenten op en sport is leuk om te doen! Maar die mooie emoties die bij sport horen, kunnen ook omslaan in onsportief of ongewenst gedrag. Iedereen kent de voorbeelden wel: de sporter die te agressief speelt, de scheidsrechter die belaagd wordt en de bestuurder die niet durft in te grijpen.

De sportbonden en NOC*NSF vinden dat iedereen een leven lang moet kunnen genieten van sport.. Daarom gaan we samen met verenigingen ervoor zorgen dat ieder individu zich veilig en prettig voelt in de sport en zichzelf kan zijn.

Om er voor te zorgen dat we structurele gedragsverandering bewerkstelligen, zetten we in op het vergroten van de kennis en vaardigheden van de direct betrokkenen: verenigingsbestuurders, trainers, coaches en begeleiders en scheidsrechters en officials. Deze groepen zijn als geen ander in staat om sporters aan te spreken op hun gedrag, om ouders bewust te maken van hun rol en om supporters meer bewustzijn bij te brengen op het gebied van sportiviteit en respect. Bron: www.nocnsf.nl/veiligsportklimaat.

Bekijk het filmpje ‘Het kind centraal’.

Er was een aparte website (https://sportplezier.nl/) waarop vooral voor sportverenigingen informatie te vinden is over dit programma. Je kunt er informatie vinden over onder andere: • (on)gewenst gedrag • positief coachen • begeleiding van vrijwilligers • diversiteit • ouderbetrokkenheid.

Zo wordt positief coachen opgesplitst in vier inzichten: 1. structureren 2. stimuleren 3. individuele aandacht geven 4. regie overdragen.

De verschillende sportbonden gaven op hun eigen manier vorm aan dit programma. De KNZB (zwembond) heeft het onder andere gedaan door de zogenoemde Code Blauw in te voeren.

Code Blauw Met Code Blauw laten de KNZB, zwemverenigingen en zwembaden zien dat ze zich samen sterk maken voor een sportief en veilig zwemklimaat. Het is de ambitie om een blauwe golf te creëren, waarbij iedereen elkaar aansteekt om op een positieve manier met elkaar, met de sport en de faciliteiten om te gaan.

173

RESPECT, SPORTIVITEIT, VEILIGHEID EN PLEZIER! De KNZB streeft naar een zwemsportklimaat, waarin iedereen respectvol met elkaar omgaat, zich houdt aan de regels, zich inzet om grensoverschrijdend gedrag te voorkomen en vooral veel plezier maakt samen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

CODE BLAUW UITDRAGEN Er zijn verschillende manieren om zichtbaar te maken dat u achter Code blauw staat:

Verenigingen en locaties kunnen laten zien dat zij Code Blauw onderschrijven door het ophangen van spandoeken en posters.

Iedereen die zich betrokken voelt en achter het statement staat, kan dit laten zien door een blauw polsbandje met Code Blauw te dragen: van sporters tot officials en van bestuurders tot supporters. Bron: sportplezier.nl/.

3. Uitblinken in sport Het kabinet wil net als de georganiseerde sport dat Nederland bij de beste tien topsportlanden van de wereld hoort (voor de gehandicaptensport bij de beste 25 landen). Om dit te realiseren moeten Nederlandse sporters goed presteren op wereldkampioenschappen en de Olympische en Paralympische Spelen. Door de toenemende internationale concurrentie vindt de sportsector focus en bundeling van krachten binnen de topsport noodzakelijk. Dit speerpunt betekent ook dat de overheid allerlei voordelen ziet in het organiseren van grote sportevenementen. Er is een speciaal evenementenbeleid opgesteld waarin aandacht is voor de maatschappelijke en economische effecten van grote sportevenementen. In dit verband wordt gesproken over de spin-off van dergelijke evenementen.

De belangrijkste actiepunten voor uitblinken in sport zijn: • variabel maken van de bestaande inkomensvoorziening (stipendium) voor (gehandicapte) topsporters en high potentials • meer en betere topsportmedische hulp en betere aansluiting van onderwijs op de Centra voor Topsport en Onderwijs (CTO’s) • professionalisering van topsportevenementen, meer maatschappelijke en economische spin-off en meer focus in het evenementenbeleid • een proportioneel en effectief antidopingbeleid voor de topsport.

Opdracht 10 Filmpje Sport en bewegen in de buurt Bekijk het filmpje ‘Project Sport en Bewegen in de Buurt’.

Welke voorbeelden van sport en bewegen in de buurt worden in dit filmpje gegeven? Noteer deze voorbeelden.

Opdracht 11 Sport en bewegen in de buurt

Sport en bewegen in de buurt is een van de speerpunten van het overheidsbeleid. Geef een samenvatting van dit beleid.

Opdracht 12 Filmpje VSK Bekijk het filmpje ‘Het kind centraal’. Leg uit wat dit filmpje te maken heeft met het programma Naar een veiliger sportklimaat.

174

Thema 6 Sportbeleid

Opdracht 13 Naar een veiliger sportklimaat a. Leg uit wat dit programma Naar een veiliger sportklimaat beoogt. b. Leg het verband tussen dit programma en positief coachen uit.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 14 Uitblinken in sport a. Leg uit wat dit speerpunt inhoudt. b. Dit speerpunt komt ook weer terug in het Nationaal Sportakkoord. Onder welke ambitie valt dit speerpunt? c. Welke acties zijn er bedacht om deze ambitie te realiseren?

6.5 Het Nationaal Sportakkoord I en II

Nationaal Sportakkoord I In juni 2018 heeft een groot aantal organisaties, waaronder de sport, de gemeenten, rijksoverheid, provincies, het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties het Nationaal Sportakkoord ondertekend. Het akkoord draagt de titel ‘Sport verenigt Nederland’. Uitgangspunt van dit sportakkoord is dat iedereen plezier in sport kan hebben. Nu en in de toekomst. Ongehinderd, in een veilige en gezonde omgeving. Een leven lang. Als sporter, vrijwilliger of toeschouwer.

De kracht van sport

De kracht van sport en bewegen om te verenigen is zo groot omdat mensen er plezier aan beleven. Plezier door actief te sporten, door te spelen op straat, door samen sportevenementen te bezoeken of door actief te zijn als vrijwilliger. Dat plezier wordt niet beperkt door landsgrenzen of generaties. Kinderen van nu zullen later met plezier terugkijken op hun sportervaringen. Ze denken terug aan de trainer waar ze zo veel van hebben geleerd, aan de dag waarop ze trots de beker in ontvangst mochten nemen of aan het team waar ze vriendschappen aan over hebben gehouden. De medailles, diploma’s en foto’s zullen worden bewaard. Nog jaren later zullen de (on)tastbare herinneringen aan hun sportieve jeugd een glimlach op hun gezicht brengen. Bron: Het Nationaal Sportakkoord.

Zes ambities Het sportakkoord kent zes ambities: 1. Inclusief sporten & bewegen De ambitie is dat iedere Nederlander een leven lang plezier kan beleven aan sporten en bewegen. Inclusief sporten en bewegen is vanzelfsprekend. Belemmeringen vanwege leeftijd, fysieke of mentale gezondheid, etnische achtergrond, seksuele geaardheid of sociale positie nemen we weg. 2. Duurzame sportinfrastructuur De ambitie is om Nederland te voorzien van een functionele, goede en duurzame sportinfrastructuur. De exploitatie van sportaccommodaties wordt sterk verbeterd, de openbare ruimte wordt beweegvriendelijk ingericht en alle sportaccommodaties zijn straks duurzaam. 3. Vitale sporten beweegaanbieders De ambitie is om alle typen aanbieders van sport en bewegen toekomstbestendig te maken. De financiële en organisatorische basis wordt op orde gebracht, zodat aanbieders hun vizier kunnen richten op een passend aanbod en op passende bindingsvormen. 4. Positieve sportcultuur De ambitie is dat overal met plezier, veilig, eerlijk en zorgeloos gesport kan worden. Dit vraagt aandacht van iedereen en om ondersteuning van bestuurders, sportclubs, trainers, ouders en verzorgers, ook om misstanden te voorkomen en de ondergrens te bewaken.

175

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Vaardig in bewegen De ambitie is om meer kinderen aan de beweegrichtlijnen te laten voldoen en om de neerwaartse spiraal van de motorische vaardigheid van kinderen de komende jaren naar boven toe om te buigen. Topsport die inspireert De ambitie is dat Nederlandse topsportprestaties en topevenementen in Nederland een cruciale inspiratie vormen voor de verenigende waarde van sport. Het meeleven met onze sporters op de Olympische en Paralympische Spelen of het ervaren van topsportevenementen in eigen land hebben een sterke, inspirerende en verbindende werking in de Nederlandse samenleving, die verder uitgebouwd kan worden.

Kansen voor de buurtsportcoach Om de ambities te realiseren zijn diverse afspraken gemaakt. Dit geldt bijvoorbeeld voor de buurtsportcoachregeling. Zo is met de gemeenten overeengekomen dat het aantal buurtsportcoaches met ruim 700 volledige banen wordt uitgebreid en dat het niet om jaarlijkse maar om meerjarige afspraken gaat. Hierdoor kunnen gemeenten sportbeleid op de langere termijn maken, grotendeels gerealiseerd door buurtsportcoaches. Zo zie je dat momenteel buurtsportcoaches ingezet worden om op gemeentelijk niveau het inclusief sporten te stimuleren, het positieve sportklimaat te verbeteren en om de bewegingsvaardigheid van kinderen te vergroten.

Ambities gemeente Woensdrecht

De gemeente Woensdrecht heeft gehoor gegeven aan de oproep om te komen tot een lokaal Sportakkoord. Samen met partners uit de sport, zorg, welzijn, onderwijs, kinderopvang en de gemeente zijn we aan de slag gegaan met de deelakkoorden uit het Nationaal Sportakkoord en hebben we een lokaal Sportakkoord voor Woensdrecht gesloten. Met dit Sportakkoord willen we bereiken dat iedereen zich kan ontwikkelen en met plezier kan sporten en bewegen. Van jong tot oud en als deelnemer, vrijwilliger of toeschouwer. • Inclusief Sporten en Bewegen: Iedere inwoner uit Woensdrecht beleeft een leven lang plezier aan sporten en bewegen. • Duurzame sportinfrastructuur: Woensdrecht: beschikt over een functionele, goede en duurzame sportinfrastructuur • Vitale aanbieders: De sporten beweegaanbieders binnen de gemeente zijn toekomstbestendig • Vaardig en Bewegen: Woensdrechtse kinderen voldoen aan de beweegrichtlijn en motorische vaardigheden nemen toe. Bron: www.woensdrecht.nl/sportakkoord.

Hoofdlijnen Sportakkoord II: Sport versterkt Het Nationaal Sportakkoord liep in 2021 ten einde. Vervolgens zijn de resultaten geëvalueerd en is er een nieuw akkoord gesloten. Eind 2022 is dit gepresenteerd onder de titel ’Hoofdlijnen Sportakkoord II: Sport versterkt’. Hieruit kunnen we concluderen dat het huidige beleid min of meer wordt voortgezet. De ambities of thema’s zijn enigszins gewijzigd.

De nieuwe thema’s zijn: 1. Inclusie en diversiteit (voorheen: Inclusief sporten en bewegen) 2. Sociaal veilige sport (voorheen: Positieve sportcultuur) 3. Vitale sportaanbieders (voorheen: Vitale sporten beweegaanbieders) 4. Vaardig in bewegen 5. Ruimte voor sport en bewegen (voorheen: Duurzame sportinfrastructuur) 6. Maatschappelijke waarde van topsport (voorheen: Topsport die inspireert).

176

Thema 6 Sportbeleid

Stand van zaken

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

In 2023 is het Sportakkoord herijkt tot het Sportakkoord 2.0. De resultaten die in de periode 2019-2022 zijn bereikt, zijn geëvalueerd. Het Sportakkoord 2.0 is, samen met het Preventieakkoord, deel gaan uitmaken van het Woensdrechtse Leefstijlakkoord. De coördinator sport en preventie werkte hiervoor intensief samen met de kerngroep. Speerpunten waar in 2023 op is ingezet zijn: sociale veiligheid en integriteit, clubondersteuning, het lokale sportplatform en de inzet van buurtsportcoaches.

Bron: https://woensdrecht.begrotingonline.nl/jaarstukken-2023-/project/de-gemeente-woensdrecht-geeft-uitvoering-aan-het-sportakkoord.

Behalve de thema’s worden in dit akkoord ook de belangrijkste uitdagingen beschreven waar de sport en de sportcultuur voor staan. Dit zijn: • Het sportaanbod bij sportaanbieders sluit (te vaak) onvoldoende aan op de veranderende behoefte van de sporter aan zowel kwaliteit, veiligheid als toegankelijkheid. • De uitstroom bij sportclubs in bepaalde groepen (zoals 12- tot 18-jarigen) is te hoog. • Als volwassenen eenmaal zijn gestopt met sporten, komen zij moeilijk weer in beweging en terug bij de sportaanbieders. • De ondersteuning van en dienstverlening aan de sportaanbieders is erg versnipperd. • De maatschappelijke waarde van (top)sport is nog te beperkt zichtbaar. • Sport en sportief bewegen zit te weinig in gedrag en routine van alle inwoners van Nederland. • Als we als samenleving doorgaan op de huidige voet, is in 2040 één op de drie Nederlanders chronisch ziek. Vanuit Hoofdlijnen Sportakkoord II wil men de sportsector en gemeenten versterken, hen stimuleren tot een groter bereik (meer deelnemers, toeschouwers en vrijwilligers) en de zichtbaarheid van de maatschappelijke waarde van sport en topsport vergroten. De sport moet toegankelijker, veiliger en kwalitatief hoogwaardiger gemaakt worden. Een belangrijk doel is dat in 2026 het merendeel van alle sportaanbieders met de basiseisen sociale veiligheid werkt, vooral voor de jeugd en kwetsbare groepen. Tot deze sociale veiligheid behoort onder andere: • gebruik Regeling Gratis VOG • Gedragscode Sport • vertrouwenscontactpersoon • cursus of e-learning voor trainer-coaches.

Sport versterkt!

Maatschappelijke waarde Sport is van grote maatschappelijke waarde. Het is voor velen een belangrijk onderdeel van het dagelijks leven. Het draagt bij aan onze fysieke en mentale gezondheid, creëert saamhorigheid en biedt kansen voor persoonlijke ontwikkeling. Iedereen in Nederland heeft de kans om zonder belemmering te sporten, te excelleren ín sport en te genieten ván sport. We inspireren zo veel mogelijk mensen met de kracht van sport. Want Sport versterkt!

Ambities Sportakkoord II in het kort We werken samen aan een stevig fundament. De voorwaarden om te kunnen sporten en daar plezier aan te beleven, moeten worden verbeterd. Dat gaat over de mensen, organisaties, cultuur en materiële voorzieningen in de sport. Een belangrijk punt de komende jaren is het investeren in kwalitatief sterke sportaanbieders, die toegankelijk en veilig voor iedereen zijn. We werken ook aan een groter bereik. Daarmee bedoelen we dat meer mensen zich aangesproken en uitgenodigd voelen te gaan sporten en sport te beleven, bijvoorbeeld door drempels te verlagen, mensen te prikkelen en meer succesverhalen te delen.

177

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bron: Sportakkoord (2023).

Uitwerking van de thema’s

Inclusie en diversiteit Het thema ‘Inclusie en diversiteit’ gaat over toegankelijkheid en laagdrempeligheid. Iedereen die mee wil doen aan sport moet ook echt mee kunnen doen. Er dient sprake te zijn van kansengelijkheid in en door sporten beweegdeelname. Groepen mensen die niet of weinig sporten en bewegen, zoals mensen met een laag inkomen, een lage opleiding of een handicap, gaan dit ook niet snel uit zichzelf doen. Het Sportakkoord richt zich in de eerste plaats op het wegnemen van financiële, sociale en praktische belemmeringen. Lees de verdiepingsstof ‘Diversiteit’.

Sociaal veilige sport Het thema ‘Sociaal veilige sport’ heeft als doel een basis te creëren waar iedereen veilig en met plezier kan sporten en sport beleven. Ongewenste situaties, zoals discriminatie, grensoverschrijdend gedrag, doping en matchfixing, zijn een bedreiging om met plezier te kunnen sporten en moeten dan ook voorkomen worden. Het gaat erom dat iedereen die sport recht heeft op een sociaal veilige omgeving. Vitale sportaanbieders Het thema ‘Vitale sportaanbieders’ is gericht op een kwalitatief goed, veilig en toegankelijk sportaanbod voor iedereen. Hiervoor worden allerlei maatregelen genomen om de sportaanbieders sterker en vitaler te maken.

Vaardig in bewegen Dit thema streeft naar kansen voor ieder kind en iedere jongere om vaardig en veelzijdig te sporten en bewegen – met de juiste begeleiding – waarbij plezier en ontwikkeling centraal staan. De basis voor een leven lang sporten en bewegen wordt gelegd in de jeugd. Voor het versterken van die basis is samenwerking van verschillende domeinen cruciaal: sport, onderwijs, kinderopvang, de gemeente en meer. Ouders, sporttrainers, buurtsportcoaches en (vak)leerkrachten zijn samen nodig om dreumes, kind en jongere met plezier aan het sporten en bewegen te krijgen én te houden. In het vorige akkoord lag de nadruk vooral op motorische vaardigheden. Nu vindt men het van belang dat kinderen naast deze vaardigheden ook ontdekken waar zij hun sportplezier uit halen en wat bij hen past als sport- of spelvorm.

Ruimte voor sport en bewegen Het thema ‘Ruimte voor sport en bewegen’ is gericht op het creëren van een toekomstbestendige sportinfrastructuur die uitnodigend, faciliterend en toegankelijk is voor iedereen. Verduurzaming is hierbij een kernbegrip. Er worden meer verbindingen gelegd tussen ruimte voor sport en bewegen en andere relevante domeinen, zoals natuur, energie en wijkontwikkeling. Maatschappelijke waarde van topsport Dit thema heeft als streven om de maatschappelijke waarde van topsport zo groot mogelijk te maken. Er is een gezamenlijk strategisch kader topsport 2032 opgesteld. Het strategisch kader zet vier opgaven centraal: • meer aandacht voor maatschappelijk verantwoord presteren • behoud en verrijking van waardevolle topsportprestaties • vergroten van zichtbaarheid en bereik van topsport • betere benutting van het platform topsport voor maatschappelijke doelen.

178

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 6 Sportbeleid

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://open.overheid.nl/documenten/89dde649-8c73-4780-96e5-4e2b842b57a5/file

Sportbeleid en de buurtsportcoach Op lokaal niveau wordt er aan alle zes de ambities gewerkt. In de wat kleinere gemeenten speelt de maatschappelijke waarde van topsport geen of slechts een kleine rol. Voor wat betreft inclusie en diversiteit richten buurtsportcoaches zich op groepen mensen die niet of weinig sporten en bewegen, zoals mensen met een laag inkomen, een lage opleiding of een handicap. De buurtsportcoach kan sportaanbieders ondersteunen op hun weg naar inclusiviteit en diversiteit. Een goed startpunt is gebruikmaken van de zogenaamde inclusiecheck. Deze is te vinden op www.weeswelkomindesport.nl/inclusiecheck/. Aan de hand hiervan kan een plan opgesteld worden.

Meiden en sportstimulering

Meiden voldoen minder vaak aan de beweegrichtlijnen dan jongens, vooral in de leeftijd van 12 tot 18 jaar, zo blijkt uit onderzoek. Meiden ontwikkelen in de puberteit andere interesses, waardoor sport minder belangrijk lijkt te worden. Het ontbreken van plezier is vaak de reden voor drop-out. Buurtsport kan een belangrijke rol spelen bij het terugvinden van de weg naar sport. Waar moet je als buurtsportcoach of jongerenwerker op letten als je meiden wilt betrekken en behouden bij buurtsport?

Bron: www.allesoversport.nl/thema/vitale-sportsector/waar-moet-je-op-letten-als-je-meiden-wilt-betrekken-en-behouden-bij-buurtsport/.

179

Ook zet men zich in om sportaanbieders sociaal veilig(er) te maken. Voor wat betreft ‘vaardig in bewegen’ wordt er door buurtsportcoaches samengewerkt met het onderwijs en sportverenigingen. Een mooi voorbeeld van ‘ruimte voor sport en bewegen’ kom je tegen in de gemeente Gouda. Daar heeft men om urban sports te promoten een aparte buurtsportcoach aangesteld.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Urban

Om ‘urban’ in Gouda een vaste plaats te geven, wordt binnenkort bij SPORT•GOUDA een urban buurtsportcoach aangesteld als vast aanspreekpunt. Deze spant zich in om de verschillende urban beoefenaars regelmatig samen te brengen voor inspiratie- en kennissessies.

“De taak van deze buurtsportcoach ligt enerzijds in het mogelijk maken van evenementen, anderzijds op het gebied van samenwerken en het verkleinen van de kloof die urban sporters voelen tot een overheidsinstantie als de gemeente. Om urban meer op de kaart te zetten in Gouda komt er een jaarlijks terugkerend evenement waar zowel cultuur als bewegen een plek krijgt. Daarnaast kijken we of we vouchers kunnen uitgeven waarmee de scene zelf initiatieven kan starten.”

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.allesoversport.nl/thema/beleid/urban-sports-is-steeds-prominenter-in-sportbeleid-gouda/

Opdracht 15 Ambities of thema’s

a. Noteer de zes ambities of thema’s uit het Nationaal Sportakkoord II. b. Geef aan wat voor jouw gemeente de 2 belangrijkste thema’s zijn als buurtsportcoach.

Opdracht 16 De zes thema’s Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar op welke manier je als buurtsportcoach een bijdrage kunt leveren aan twee van de onderstaande thema’s

180

Thema 6 Sportbeleid

Inclusie en diversiteit (voorheen: Inclusief sporten en bewegen) Sociaal veilige sport (voorheen: Positieve sportcultuur) Vitale sportaanbieders (voorheen: Vitale sporten beweegaanbieders) Vaardig in bewegen Ruimte voor sport en bewegen (voorheen: Duurzame sportinfrastructuur) Maatschappelijke waarde van topsport (voorheen: Topsport die inspireert).

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Opdracht 17 Sportbeleid van jouw gemeente

Deze opdracht kun je mogelijk in groepjes maken van studenten die uit dezelfde gemeente komen. a. Bestudeer de lokale sportnota van jouw gemeente en geef aan aan welke van de zes thema’s deze gemeente aandacht besteedt. b. Maak een keuze voor één thema en geef aan hoe jouw gemeente daar een bijdrage aan wil leveren.

6.6 Belangrijke sportbeleidmakers

In de thema’s over de buurt en sport zijn de belangrijkste sportbeleidsmakers waar de buurtsportcoach mee te maken krijgt aan de orde gekomen.

In deze paragraaf wordt vooral ingegaan op de taken van de overheid en waarop het beleid gericht is. Dat geldt voor de beleidsmakers op landelijk, provinciaal en lokaal niveau. Landelijke overheid De overheid, met name het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), heeft een belangrijke functie als het gaat om sport. Het gaat hierbij om de volgende aspecten: • overheidsbeleid • scheppen van voorwaarden • bieden van ondersteuning. Overheidsbeleid Het overheidsbeleid is gericht op: • signaleren en analyseren van ontwikkelingen in de samenleving • stimuleren van nieuw beleid • initiëren van nieuwe voorzieningen en activiteiten • het verbeteren en in stand houden van de infrastructuur • stimulering van de top- en breedtesport • faciliteren van vernieuwende projecten met een landelijke betekenis • de sportinfrastructuur (sportaanbod en sportondersteuning).

Vrijwel alle provincies en gemeenten baseren hun beleid op het landelijk beleid. In de meeste provinciale en gemeentelijke sportnota’s zijn de drie speerpunten (sport en bewegen in de buurt, veilig sportklimaat en uitblinken) te herkennen.

Scheppen van voorwaarden De overheid zorgt ervoor dat sport door wetten en regelingen mogelijk wordt. De overheid verleent bijvoorbeeld vergunningen en draagt zorg voor de bouw van sportaccommodaties, zoals sportparken, sporthallen, zwembaden en ijsbanen. Om vrijwilligerswerk aantrekkelijk te maken heeft de overheid een wet aangenomen waarin geregeld is dat een vrijwilliger een redelijk bedrag aan onkostenvergoeding mag ontvangen zonder dat hij daar belasting over hoeft te betalen.

Vrijwilligersvergoedingen In de volgende gevallen krijgt u een vrijwilligersvergoeding: • U bent 21 jaar of ouder. En u hebt afgesproken dat u voor uw inzet per uur een vergoeding ontvangt.

181

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

•

In 2024 krijgt u een vergoeding van maximaal € 5,50 per uur, tot een maximum van € 210 (in 2023 € 190 en in 2022 € 180) per maand en tot een maximum van € 2.100 (in 2023 € 1.900 en in 2022 € 1.800) per jaar. Zowel uw vergoeding per uur, per maand als per jaar mag niet hoger zijn dan de genoemde bedragen. U bent jonger dan 21 jaar. En u hebt afgesproken dat u voor uw inzet per uur een vergoeding ontvangt. In 2024 krijgt u een vergoeding van maximaal € 3,25 per uur, tot een maximum van € 210 (in 2023 € 190 en in 2022 € 180) per maand en tot een maximum van € 2.100 (in 2023 € 1.900 en in 2022 € 1.800) per jaar. Zowel uw vergoeding per uur, per maand als per jaar mag niet hoger zijn dan de genoemde bedragen. U ontvangt een vergoeding die zo laag is dat deze niet in verhouding staat tot de omvang en het tijdsbeslag van het werk. U hebt niet afgesproken dat u voor uw inzet per uur een vergoeding ontvangt. Dan mag de vergoeding in 2024 maximaal € 210 (in 2023 € 190 en in 2022 € 180) per maand en € 2.100 (in 2023 € 1.900 en in 2022 € 1.800) per jaar zijn. Deze maximumbedragen gelden voor het totaal van de vergoeding voor uw inzet.

•

Bron: www.belastingdienst.nl/wps/wcm/connect/bldcontentnl/belastingdienst/prive/werk_en_inkomen/werken/werken-als-vrijwiliger/vrijwiligersvergoedingen/vrijwiligersvergoedingen.

Bieden van ondersteuning De overheid stimuleert het uitoefenen van sport door financiële tegemoetkomingen in de vorm van subsidies en fiscaal voordelige tarieven. Daarnaast stimuleert de overheid de sport door middel van verschillende sportstimuleringsprojecten.

Provinciale overheid De belangrijkste functie van de provincies op sportgebied is de ondersteuning van de lokale sport. Op het gebied van bijvoorbeeld breedtesport, sportstimulering en sportieve recreatie benoemen ze de belangrijkste aandachtspunten voor de eigen provincie. De provinciale sportraden spelen een belangrijke rol bij de uitwerking van het landelijk beleid en bij het maken en uitvoeren van provinciaal sportbeleid.

Bekijk het filmpje ‘Steun voor sportieve initiatieven ‘om de hoek’ | Provincie Zuid-Holland’.

De rol van de provincie kent in feite twee niveaus: provinciaal en lokaal. Aan de ene kant neemt de provincie initiatieven, streeft haar eigen doelen na en ontwikkelt zaken op provinciaal niveau, zoals de organisatie van grote sportevenementen en het promoten van bepaalde takken van sport. Aan de andere kant ondersteunen ze lokale overheden bij de uitvoering van het lokale sportbeleid als deze aansluit bij de provinciale doelen. Deze steunfunctie wordt meestal door de provinciale sportraden ingevuld.

Bewegen om de hoek

De provincie stimuleert haar inwoners om meer te sporten en te bewegen in de buitenruimte. We hebben met name aandacht voor groepen die achterblijven met sport en bewegen, zoals ouderen, gehandicapten en groepen met een lage sociaal-economische status. Onze recreatiegebieden en onze routestructuren voor wandelen, fietsen, varen en paardrijden helpen hierbij. De provincie heeft financiële regelingen om het sportief en recreatief bewegen om de hoek, in recreatiegebieden en langs routestructuren te stimuleren. We bouwen aan een netwerk van partijen die zich bezighouden met sport en bewegen. Dit doen we vooral via koepelorganisaties, zoals Team Sportservice Zuid-Holland, de Vereniging Sport en Gemeenten, Fonds Gehandicaptensport en het Jeugdfonds Sport en Cultuur. De organisaties geven de provincie belangrijke input voor het sportbeleid en zij helpen bij het realiseren van onze doelen voor sport en bewegen.

182

Thema 6 Sportbeleid

Bron: www.zuid-holland.nl/onderwerpen/gezonde-veilige-leefomgeving/sport-recreatie/sport-bewegen/.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Provinciale sportraad In elke provincie is er een provinciale sportraad. In een aantal provincies worden de provinciale sportraden ook wel Huis voor de Sport genoemd. Een provinciale sportraad vormt ook de brug naar de gemeenten en sportverenigingen. Op verzoek van de gemeenten stelt de provinciale sportraad het lokale sportbeleid op of biedt hulp bij het opstellen hiervan. In samenwerking met de gemeenten vergroot ze de deskundigheid van sportverenigingen, ondersteunt ze vrijwilligers en voert ze werkzaamheden uit ter verbetering van het gemeentelijk sportklimaat.

Provinciale sportraad

Iedere provincie heeft een eigen provinciale sportraad die ondersteuning biedt op veel verschillende onderwerpen. Provinciale sportraden organiseren diverse cursussen waar je als vereniging, soms tegen betaling, aan deel kan nemen. Zeker voor vragen over provinciale zaken zoals sportdeelnamecijfers en provinciale ontwikkelingen is het raadzaam om contact op te nemen met de provinciale sportraad.

Tot het takenpakket van de provinciale sportraad hoort:

gemeenten, sportaanbieders en sportloketten op lokaal niveau ondersteunen • adviseren van diverse organisaties op alle mogelijke terreinen (voor sporttakspecifieke zaken wordt meestal doorverwezen naar de sportbonden) • informatie geven over allerlei onderwerpen waar sportaanbieders, gemeenten en sportloketten/-stichtingen mee te maken hebben • organiseren van cursussen, thema- en voorlichtingsbijeenkomsten • uitvoering geven aan provinciale plannen • meewerken aan realisatie van landelijke initiatieven.

Sport verenigt Limburg

Zo veel mogelijk Limburgers aan het sporten krijgen én houden. Dat lukt alleen door samen te werken met provinciale en lokale partners. Zij kennen Limburgers als geen ander en weten wat er in welke buurt speelt. Samen met deze partners en ambassadeurs kijken we welke gezamenlijke regionale en lokale ambities er zijn. Deze ambities leggen we vast in concrete lokale sportakkoorden. Doel van lokale akkoorden is niet alleen om de implementatie van maatregelen te bevorderen, maar vooral om lokale netwerken te bouwen/versterken. De essentie van het lokaal sportakkoord is dat de sport zich ontwikkelt tot een volwaardige partner van de overheid.

Sportformateur De sportformateur heeft een speciale rol bij de totstandkoming van de lokale sportakkoorden. Hij heeft de taak om diverse partijen aan tafel te krijgen en het gesprek over de invulling van een sportakkoord en de afspraken daarbinnen te faciliteren.

Adviseur Lokale Sport Waar de sportformateur kartrekker is in het proces voor de totstandkoming van het lokale sportakkoord en het stimuleren van lokale samenwerking, zorgt de Adviseur Lokale Sport voor de verbinding met de sportlijn. Hij richt zich op de lokale organisatie van sporten beweegaanbieders en werkt nauw samen met

183

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

de sportformateur. In tegenstelling tot de sportformateur blijft de Adviseur Lokale Sport in beeld nadat het lokale sportakkoord is gesloten. Hij zorgt daarmee voor continuïteit bij de opstart van de uitvoeringsfase. De Adviseur Lokale Sport trekt hierin samen op met de verenigingsondersteuners (lokaal- en bondsniveau) die zicht hebben op de behoefte van de club. Op basis daarvan wordt met de Adviseur Lokale Sport bekeken welke services de club optimaal kunnen ondersteunen. Denk hierbij aan trainersopleidingen, masterclasses voor het bestuur en verenigingstrajecten die begeleid worden door professionals uit de sport. Bron: hvdsl.nl/wat-we-doen/werkzaamheden/sportakkoord/.

Gemeentelijke overheid De gemeenten hebben een belangrijke rol bij het vertalen van het landelijk en provinciaal sportbeleid. De gemeenten moeten volgens de wet het sporten mogelijk maken voor alle burgers. Ze zijn verantwoordelijk voor het in stand houden van lokale sporten recreatievoorzieningen en de ondersteuning van sportverenigingen en andere sportaanbieders. Ze houden zich bezig met het toekennen van subsidies, de bouw, de verhuur en de verkoop van sportaccommodaties. Het gaat om een redelijke hoeveelheid geld. In 2022 gaven gemeenten gemiddeld €69 per inwoner uit aan sport.

Hoeveel geven gemeenten uit aan sport per inwoner? Hoeveel geven gemeenten uit aan sport per inwoner?

In 2022 gaven gemeenten gemiddeld €69 per inwoner uit aan sport: het hoogste bedrag sinds 2017. Ongeveer driekwart daarvan gaat naar sportaccommodaties. De rest gaat naar sportbeleid en -activering. Hierin is verhoudingsgewijs weinig veranderd in de afgelopen jaren. Het meeste geld gaat nog steeds naar de ‘hardware’ van de sport. En hoewel in sportbeleid steeds meer aandacht is voor sport als middel in andere domeinen – zoals armoedebeleid en sociale zekerheid – zien we dit nog niet terug in de verhouding binnen de uitgaven. Bron: www.allesoversport.nl/thema/beleid/zoveel-geld-geven-gemeenten-uit-aan-sport/.

De gemeente heeft regelmatig overleg met sportverenigingen en andere sportaanbieders zoals buitensportbedrijven en fitnesscentra.

Sportstichting, sportservicepunt of sportloket Gemeenten hechten steeds meer belang aan sport en bewegen en leveren op dit punt ook een steeds betere service aan hun inwoners. Steeds meer gemeenten richten een centraal punt op, van waaruit sportaanbieders en initiatiefnemers van sportstimuleringsactiviteiten hulp kunnen krijgen. Zo’n centraal sportpunt kan per gemeente verschillen, zowel qua opzet en omvang als inhoud. Zo hebben sommige gemeenten een sportstichting, andere hebben een sportloket en weer andere hebben binnen de gemeentelijke afdeling een ambtenaar die (soms in deeltijd) met sport bezig is.

De ene sportstichting kan vooral bezig zijn met informatieverstrekking en beheer/onderhoud van accommodaties, terwijl de andere sportstichting naast die taken ook sportstimuleringsactiviteiten uitvoert en voorstellen formuleert voor het gemeentelijk sporten subsidiebeleid. Mogelijke taakgebieden van de sportstichting of het sportloket zijn: • informatie en advies: informeren en adviseren van de inwoners, de (potentiële) sporters, de sportaanbieders of andere bij de sport betrokken personen over allerlei zaken die met sport te maken hebben • ondersteuning:

184

Thema 6 Sportbeleid

•

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

• •

ondersteunen van sportverenigingen en andere sportaanbieders bij allerlei vragen en problemen accommodaties: beheren, exploiteren, onderhouden en eventueel verhuren van sportaccommodaties (van sporthal, sportveld, zwembad tot en met de visvijvers) sportstimuleringsactiviteiten en evenementen: sportstimuleringsplannen van de gemeente omzetten in concrete activiteiten en evenementen coördineren van de uitvoering of ondersteunen bij de uitvoering signaalfunctie: signaleren wat er speelt in de gemeente en dat doorgeven aan de gemeente.

Lokale sportraad Sommige gemeenten hebben een lokale sportraad. In de sportraad zitten vertegenwoordigers van de sportaanbieders uit die gemeente.

Deze vertegenwoordigers doen aan belangenbehartiging van alle sporters en sportaanbieders. Periodiek overlegt de gemeente met de sportraad. Zij bespreekt dan de plannen van de gemeente en de sportraad geeft aan wat zij belangrijk vindt op sportgebied in de gemeente. Accommodatie, beheer en onderhoud is een van die onderwerpen.

Sportraad

De sportraad zet zich in voor sport en beweging in de gemeente. Ze helpt de gemeente om sportdoelen te bereiken en geeft advies over sportbeleid. Als er iets belangrijk is voor sport, dan laat de sportraad dat gevraagd of ongevraagd weten aan het college en de raad. De sportraad zorgt er ook voor dat alle sportverenigingen gehoord worden. Ze denkt daarnaast mee over onderhoud en (ver)huur van sportaccommodaties, zoals sportvelden en -zalen. Daarnaast denkt de sportraad mee over hoe we sport en beweging beter kunnen aanmoedigen in de gemeente. Bron: www.rijssen-holten.nl/sportraad/.

Landelijk worden de belangen van de gemeenten behartigd door de Vereniging Sport en Gemeenten (VSG). Op de website van deze vereniging is onder de link ‘visie en beleidsplein’ interessante informatie te vinden over onder andere accommodatiebeleid en sportstimuleringsbeleid. Ook vind je hier de gemeentelijke sportnota’s. De VSG geeft vier maal per jaar een tijdschrift uit dat zeker interessant is voor de buurtsportcoach. Dit tijd heet ‘Sport & Gemeenten’ en beschrijft ontwikkelingen en achtergronden in de lokale sporten beweegsector. Er bestaat grote overeenkomst in de opbouw van de gemeentelijke sportnota’s. Als eerste wordt aandacht besteed aan de uitgangspunten. De ambities uit het Nationaal Sportakkoord I of II maken hier vrijwel altijd deel van uit. Vervolgens wordt het lokale sportbeleid uit de doeken gedaan. Dit hoofdstuk bevat meestal een analyse van de (sport)situatie, bestaande uit de belangrijkste trends en ontwikkelingen. Daarna komen de visie en de doelstellingen aan bod. Hoofdstuk 3 bespreekt de belangrijkste speerpunten, waarin beschreven staat op welke manier men de beoogde doelstellingen denkt te realiseren.

Tot slot kent de nota altijd een financiële paragraaf. Het merendeel van de nota’s besteedt eveneens aandacht aan de belangrijkste partners die bij de sport betrokken zijn. Sportverenigingen maken daar altijd een belangrijk onderdeel van uit.

185

Lokaal Sportakkoord Doetinchem

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

In 2021 hebben meer dan 40 sportclubs en andere organisaties samen een sportakkoord gemaakt. Hierin staat een verzameling van ideeën en acties om sporten in Doetinchem nog beter te maken. In het sportakkoord staan drie grote onderwerpen: inclusief sporten en bewegen (iedereen telt mee en doet mee met sporten en bewegen in Doetinchem); duurzame sporten beweeginfrastructuur (er zijn genoeg plekken in Doetinchem om te sporten en bewegen); vitale sporten beweegaanbieders (er zijn genoeg clubs in Doetinchem waar je kunt sporten en bewegen). Bron: www.doetinchem.nl/lokaal-sportakkoord-doetinchem.

Opdracht 18 Overheidsbeleid sport a. Noteer de zes ambities van het Nationaal Sportakkoord. b. Noteer waar het overheidsbeleid op gericht is.

Opdracht 19 Provinciaal sportbeleid a. Wat is de belangrijkste functie van provinciaal sportbeleid? b. Geef op hoofdlijnen het sportbeleid van een provincie aan. c. Leg uit wat de belangrijkste taken van een provinciale sportraad zijn.

Opdracht 20 Sportloket

a. Leg uit wat een sportloket is. b. Noteer de belangrijkste taken van een sportloket. c. Zoek op internet naar een voorbeeld van een sportloket. Welke functies komen bij dit sportloket naar voren? Noteer deze functies.

Opdracht 21 Sportraad

a. Leg uit wat een lokale sportraad is. b. Welke sportaanbieders zijn meestal vertegenwoordigd in een sportraad? c. Zoek op internet naar een voorbeeld van een lokale sportraad en geef een samenvatting van de samenstelling en werkzaamheden.

Opdracht 22 Leerdoelen

186

Je kunt een omschrijving geven van het verschijnsel sport.

Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder sport als doel en als middel.

Je kunt de hoofdlijnen omschrijven van ‘Sport en Bewegen in Olympisch perspectief’.

Je kunt de hoofdlijnen omschrijven van het ‘Nationaal Sportakkoord I en II’.

Thema 6 Sportbeleid

Je kunt de consequenties omschrijven van het landelijk sportbeleid voor de buurtsportcoach.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

6.7 Verdiepingsstof - Doelgroepgebonden sportstimulering

De gemeente Katwijk heeft een nieuwe sportnota: Katwijk in beweging. In dit beleidsplan staat aangegeven dat de gemeente sporten en bewegen wil bevorderen voor iedere inwoner van de gemeente. Speciale aandacht is er voor de doelgroepen die statistisch gezien minder bewegen. Het betreft de volgende doelgroepen: 1. Inwoners van de gemeente Katwijk van 55 jaar en ouder 2. Inwoners van de gemeente Katwijk met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking 3. Inwoners van de gemeente Katwijk die behoren tot de GGZ doelgroep1 zoals mensen met psychische problemen 4. Jongeren van 12 tot 18 jaar in de gemeente Katwijk 5. Inwoners van de gemeente Katwijk van 25 – 40 jaar Om het sportaanbod en de sportdeelname van deze groepen inwoners te vergroten heeft de gemeente Katwijk een nieuwe subsidieregeling in het leven geroepen. Deze subsidieregeling behelst een financiële bijdrage in de kosten voor activiteiten die erop gericht zijn sportdeelname van de genoemde doelgroepen te verhogen. De subsidieregeling is gebaseerd op de Algemene Subsidieverordening van de gemeente Katwijk (ASV). De volledige tekst van de ASV treft u op www.katwijk.nl.

Welke organisaties kunnen de subsidieregeling aanvragen?

Voor de subsidieregeling Doelgroepgebonden Sportstimulering komen de volgende organisaties in aanmerking: 1. Sportverenigingen in de gemeente Katwijk die zich op amateurniveau bezig houden met de sport en die zijn aangesloten bij een erkende sportbond, die op haar beurt is aangesloten bij NOC*NSF. 2. Instellingen of stichtingen die zonder winstoogmerk werkzaam zijn in aanwijsbaar belang van de sport in de gemeente Katwijk Bron: www.katwijk.nl.

6.8 Verdiepingsstof - Beweegrichtlijnen

De beweegrichtlijn voor volwassenen en ouderen luidt als volgt: • Bewegen is goed, meer bewegen is beter. • Doe minstens 150 minuten per week aan matig intensieve inspanning, zoals wandelen en fietsen, verspreid over diverse dagen. Langer, vaker en/of intensiever bewegen geeft extra gezondheidsvoordeel. • Doe minstens tweemaal per week spieren botversterkende activiteiten, voor ouderen gecombineerd met balansoefeningen. • En: voorkom veel stilzitten. Voor kinderen van vier tot en achttien jaar geldt de volgende beweegrichtlijn: • Bewegen is goed, meer bewegen is beter. • Doe minstens elke dag een uur aan matig intensieve inspanning. Langer, vaker en/of intensiever bewegen geeft extra gezondheidsvoordeel. • Doe minstens driemaal per week spieren botversterkende activiteiten. • En: voorkom veel stilzitten.

187

De commissie benadrukt dat het verband tussen de hoeveelheid bewegen en gezondheid een continuüm is. De beweegrichtlijn voor volwassenen en ouderen is een minimumrichtlijn om mensen die weinig actief zijn te motiveren in beweging te komen. Mensen die aan deze richtlijn voldoen kunnen door meer te gaan bewegen verdere gezondheidswinst behalen. De commissie beveelt aan dit te benadrukken in de communicatie over de beweegrichtlijnen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bron: www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/wp-content/uploads/2020/01/infographic-Beweegrichtlijnen-fysieke-beperking.pdf.

6.9 Verdiepingsstof - Praktijkvoorbeeld buurtsportcoach

De visie van de buurtsportcoach op het BVO-model Puyt verwijst daarbij naar het BVO-model, een model dat inzicht geeft in het nut, de mogelijkheden en de (sociale) effecten van een beweegvriendelijke omgeving. Het laat vooral zien dat het verder gaat dan alleen de fysieke omgeving en voorzieningen. Het gaat ook om de activiteiten (software) en de organisatie (orgware). “Wij hebben bij Team Sportservice een uitgesproken visie op dit model”, begint Puyt. “Niet de hardware staat centraal, maar de inwoner. Wij kijken eerst naar de software; voldoet het sporten beweegaanbod volgens de inwoners? En als dat niet zo is: ligt dat dan aan het aanbod zelf, aan de organisatie van het aanbod of aan de fysieke leefomgeving? In deze stap hebben buurtsportcoaches een belangrijke signalerende functie. Zij hebben kennis van beweegredenen van inwoners en daarmee kunnen wij bepalen welke aanpassingen in de leefomgeving noodzakelijk zijn. De laatste stap is dan het realiseren van de hardware die past bij de motieven van de inwoners en die belemmeringen wegneemt die zij ervaren. Het is daarbij belangrijk dat belanghebbenden in die omgeving, vanuit een eigen verantwoordelijkheid, participeren en investeren. Alleen dan realiseren we gezamenlijk een duurzame impact in de omgeving van de inwoners.” “Ideaal is als de buurtsportcoach vanaf het begin betrokken wordt: wij kennen de wijk het best, weten wat wel en wat niet zou kunnen werken” Anton Stoter (Team Sportservice Amsterdam).

Bron: https://sportindebuurt.nl/dA/e37983240e.

6.10 Verdiepingsstof - Diversiteit

Sportdeelname stimuleren onder verschillende sociale groepen en ongewenst gedrag en sociale uitsluiting tegengaan: dat zijn belangrijke thema’s in sportbeleid en -onderzoek. Iedereen moet kunnen deelnemen aan sport en zich daar ook ‘thuis’ kunnen voelen. Ongeacht geslacht, leeftijd, sociaal-economische achtergrond, etniciteit, fysieke/cognitieve beperking of seksuele voorkeur. Het Mulier Instituut onderzoekt de sportdeelname van allerlei groepen in de samenleving, maar ook de vertegenwoordiging van die groepen in leiderschapsposities in de sport. En we bestuderen mechanismen van in- en uitsluiting en de beleidsaandacht voor diversiteit en specifieke groepen. Bron: Mulier Instituut (z.d.).

6.11 Begrippen

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

188

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 6 Sportbeleid

189

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 7 SPORT, BEWEGEN EN GEZONDHEID Inhoud thema • Bewegen en gezondheidseffecten • Beweegrichtlijnen • Algemene sportstimuleringsactiviteiten • Interventies • Verdiepingsstof • Begrippen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De kosten voor de gezondheidszorg zijn de afgelopen jaren enorm gestegen. Als er geen maatregelen genomen worden, zijn de kosten nauwelijks meer op te brengen. De overheid verlegt de aandacht dan ook in de richting van de preventie. In het Nationaal Sportakkoord II komt de waarde van sport sterk naar voren. Het gaat onder andere om plezier en zingeving in het dagelijks leven, het tegengaan van eenzaamheid en kansenongelijkheid en zeker het bevorderen van gezondheid. Daarom is het sportakkoord sterk verbonden met programma’s als Gezond en Actief Leven Akkoord, Nationaal Preventie-akkoord en Integraal Zorgakkoord.

Al eerder is het belang van een bijdrage leveren aan een gezonde(re) leefstijl voor de buurtsportcoach aan de orde gekomen. Denk hierbij aan de ‘Buurtsportcoach Plus’. Deze buurtsportcoach wordt ingezet bij de uitvoering van een aantal erkende gecombineerde leefstijlinterventies. In dit thema wordt aandacht besteed aan de relatie tussen sport, bewegen en gezondheid. Wil je een bijdrage leveren aan je gezondheid, dan moet je in elk geval voldoen aan de beweegrichtlijnen.

De buurtsportcoach voert uiteenlopende projecten en activiteiten uit. Een aantal heeft een meer algemeen karakter en richt zich op sportstimulering. Dit heeft op die manier ook een effect op de gezondheid. Daarnaast zijn er specifieke interventies gericht op het bevorderen van een gezonde(re) leefstijl. Deze komen in de laatste paragraaf aan de orde.

Relatie met werkproces Het thema ‘Sport, bewegen en gezondheid’ heeft vooral te maken met werkprocessen: • P2-K1-W2: Stelt een SB-programma op • P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen • • • • • •

Je kunt de belangrijkste factoren die onze gezondheid bepalen beschrijven. Je kunt de belangrijkste effecten van sport en bewegen op de gezondheid beschrijven. Je kunt de beweegrichtlijnen voor de verschillende leeftijdsfasen beschrijven. Je kunt beschrijven hoe Nederland beweegt. Je kunt de belangrijkste sportstimuleringsactiviteiten beschrijven. Je kunt een aantal belangrijke interventies gericht op bewegen en/of gezondheid beschrijven en toepasssen.

7.1 Casus

Opdracht 1 Casus Gezonde school

Eefke, leerkracht bij basisschool De Windhoek, heeft twee stagiairs van het profiel Buurt, onderwijs en sport uitgenodigd. De windhoek is een brede school en heeft ongeveer 300 leerlingen. Eefke vertelt dat ze gezondheid erg belangrijk vindt, en dat ze graag wil dat de school daar een bijdrage aan levert. Ze wil graag dat de twee studenten van Sport en bewegen een campagne of project opzetten gericht op voeding en bewegen. Het moet de leerlingen duidelijk worden dat voldoende bewegen en goede voeding een belangrijke bijdrage leveren aan de gezondheid. Eefke wenst de twee studenten veel succes!

Kennisvragen

191

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. Wat is het belang van bewegen voor de gezondheid? b. Wat is het belang van goede voeding voor de gezondheid? Dit kennisdoel komt in een volgend thema nog uitgebreid terug. c. Welke bijdrage zou deze school kunnen leveren aan het bevorderen van gezonde voeding en meer bewegen? d. Welke interventies of programma’s zijn er voor het basisonderwijs? Welke programma’s richten zich op bewegen en/of op voeding? e. Wat lijkt je een geschikte interventie (programma) om als project op te zetten binnen deze school? f. In welke stappen zou je dat programma invoeren?

7.2 Bewegen en gezondheidseffecten

Van bewegingsarmoede tot actieve leefstijl Sport en bewegen zijn activiteiten met maatschappelijk belangrijke functies, waar veel mensen plezier aan beleven. Ze leveren bijvoorbeeld een belangrijke bijdrage aan de volksgezondheid en aan de arbeidsproductiviteit. Zo blijken lichamelijk actieve werknemers minder te verzuimen en sneller te herstellen na uitval. Lichamelijke inactiviteit vormt een van de belangrijkste onafhankelijke risicofactoren voor de gezondheid. Dit geldt vooral voor vroegtijdige sterfte aan harten vaatziekten en het optreden van tal van chronische aandoeningen. Sport en bewegen zijn dus goed voor de gezondheid. Helaas hebben veel Nederlanders een inactieve leefstijl en bewegen we dus onvoldoende. Kinderen en jongeren zitten veel achter de computer en voor de televisie, veel mensen hebben een zittend beroep, en om ergens te komen stappen we in de auto. Voor de overheid is bewegen een belangrijke factor om de gezondheid van Nederlanders te bevorderen. Dat blijkt ook weer uit de meest recente sportnota van de overheid, Sportakkoord II.

Bevorderen van gezondheid

Vanuit het Nationaal Preventieakkoord is bijvoorbeeld de Beweegalliantie gestart. Hierbij gaat het om de samenwerking van verschillende partijen die het dagelijks bewegen promoten en mogelijk maken.

Jong geleerd is oud gedaan. Daarom moet er gewerkt worden aan de basis en dat zijn de bewegingsvaardigheden van kinderen. Daarom is Vaardig in Bewegen een van de zes ambities uit het Sportakkoord II. Het thema ‘Vaardig in Bewegen’ streeft naar kansen voor ieder kind en iedere jongere om vaardig en veelzijdig te sporten en bewegen – onder de juiste begeleiding – waarbij plezier en ontwikkeling centraal staan. De basis voor een leven lang sporten en bewegen wordt gelegd in je jeugd.

Factoren die de gezondheid bepalen Sport kan een positieve bijdrage leveren aan de gezondheid. Deze positieve effecten zien we in alle gebieden van de gezondheid: de lichamelijke, de geestelijke en de sociaal-maatschappelijke. Hier gaan we voornamelijk in op de lichamelijke gezondheidseffecten. Een groot aantal factoren bepalen onze gezondheid. Deze factoren kun je verdelen in drie categorieën: • leefstijlfactoren • omgevingsfactoren • persoonsgebonden factoren.

192

Thema 7 Sport, bewegen en gezondheid

Kwart van kankergevallen veroorzaakt door ongezonde leefstijl, met name roken

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een ongezonde leefstijl zorgt voor een kwart van alle gevallen van kanker in Nederland. Met name roken is een grote veroorzaker van kanker. Dat blijkt uit vrijdag gepubliceerd onderzoek van de Nederlandse Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek (TNO) in opdracht van KWF Kankerbestrijding. Ook een ongezonde leefomgeving heeft een grote invloed op het aantal kankergevallen. Volgens het KWF kunnen preventiemaatregelen tot 40.000 jaarlijkse gevallen van kanker voorkomen. Bron: NRC (2023).

Leefstijlfactoren Tot de leefstijlfactoren horen bewegen, roken, alcoholgebruik, voeding en ontspanning of stress. Afgekort wordt gesproken over BRAVO. Soms worden ook hygiëne en seksueel gedrag tot de leefstijlfactoren gerekend.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.werkenveiligheid.nl/preventie/duurzame-inzetbaarheid/gezondheidsbeleid-7-stappen

BRAVO-kompas.

193

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/tuna-salad-egg-vegetables-corn-white-2320258699

Voeding is een van de leefstijlfactoren.

Omgevingsfactoren Onder de omgevingsfactoren vallen onder andere de arbeidsomstandigheden, woonomstandigheden en sociale relaties. Uit onderzoek blijkt dat de gezondheid in achterstandswijken slechter is dan het Nederlands gemiddelde. De sociaal-economische status (SES) van mensen blijkt in hoge mate samen te hangen met leefstijl en gezondheid. Mensen met een laag opleidingsniveau, wonend in een achterstandswijk, hebben een ongezondere leefstijl en zijn minder gezond dan mensen met een hoge SES.

Sociaal-economische gezondheidsverschillen (SEGV)

Sociaal-economische gezondheidsverschillen (SEGV) zijn systematische verschillen in gezondheid en levensverwachting, afhankelijk van iemands positie in de maatschappij, veelal uitgedrukt in sociaal-economische status (SES). sociaal-economische status wordt bepaald op basis van opleiding, inkomen en positie op de arbeidsmarkt. SEGV zijn over de hele wereld aangetoond. In Nederland leven mensen met basisonderwijs of vmbo gemiddeld 4 jaar korter dan mensen met hbo of een universitaire opleiding. En zelfs 15 jaar in minder goed ervaren gezondheid. Bron: Pharos (2023).

Persoonsgebonden factoren Om de relatie tussen bewegen en gezondheid duidelijk te maken, zijn de persoonsgebonden factoren het meest interessant. Voldoende beweging heeft op de volgende persoonsgebonden factoren regelmatig een gunstig effect, zodat je indirect het risico op ziekten verlaagt: • lichaamsgewicht • bloeddruk • vetpercentage • botdichtheid • triglyceridengehalte • ratio HDL-LDL-cholesterol • glucose-intolerantie

194

Thema 7 Sport, bewegen en gezondheid

•

insulinegevoeligheid.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Deze persoonsgebonden factoren kunnen de kans op bepaalde ziektes of aandoeningen vergroten. Zo beïnvloed je door voldoende beweging het lichaamsgewicht positief en neemt de kans op overgewicht dus af. Overgewicht is een belangrijke risicofactor voor: • coronaire hartziekten: aandoeningen die worden veroorzaakt door afwijkingen in de kransslagaders. De meest voorkomende en bekende is het hartinfarct. • cerebrovasculair accident (CVA), ook wel een beroerte genoemd. Er zijn twee varianten, namelijk de hersenbloeding en het herseninfarct. • diabetes mellitus type 2 (suikerziekte). Dit ontstaat op latere leeftijd als gevolg van slechter werkende insuline of een verminderde gevoeligheid voor insuline. • bepaalde vormen van kanker • artrose, gewrichtsslijtage. Vooral het hoge percentage kinderen en jeugdigen met overgewicht is zorgwekkend.

Overgewicht

In 2021 had de helft van de Nederlanders van 18 jaar of ouder overgewicht: 36 procent had matig overgewicht en 14 procent had ernstig overgewicht (obesitas). 48 procent van de volwassenen had een normaal gewicht en 1 procent had ondergewicht. Het percentage volwassenen met matig en ernstig overgewicht is niet veranderd sinds 2014.

Bron: CBS (2022).

195

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Ernstig overgewicht.

Regelmatig intensief bewegen verlaagt ook de kans op een verhoogde bloeddruk. Een te hoge bloeddruk verhoogt vooral de kans op coronaire hartziekten en CVA. Daarnaast beïnvloedt bewegen de verhouding tussen HDL- (hoge dichtheid lipoproteïnen) en LDL- (lage dichtheid lipoproteïnen) cholesterol op positieve wijze. Een hoog LDL kan schadelijk zijn. Bij hoge concentratie ontstaat ophoping in de wanden van de bloedvaten. Dit leidt tot aderverkalking of arteriosclerose. Andere ziektes waarop voldoende bewegen risicoverlagend werkt, zijn: • osteoporose (botontkalking) • dikkedarmkanker • borstkanker • dementie • depressie • COPD (longaandoening).

Bewegen en positieve gezondheid

Tussen de lichaamsfuncties van Positieve Gezondheid en fysieke waarde van het Human Capital Model bestaat de duidelijkste overeenkomst. Hierbij gaat het over hoe gezond iemand zich voelt, of iemand klachtenvrij is, zich fit voelt, een goede conditie heeft en kan bewegen. • De fysieke waarde uit het Human Capital Model laat zien dat sport en bewegen zorgt voor een kleinere kans op ziektes, zoals diabetes type 2, obesitas, harten vaatziekten en beroerte, waardoor mensen zich gezonder voelen. • Voldoende sport en bewegen zorgt voor een beter immuunsysteem en een beter uithoudingsvermogen, waardoor mensen zich fit voelen. • Zo pleit Erik Scherder, hoogleraar neuropsychologie, voor meer sport en bewegen zodat we minder vatbaar zijn voor het coronavirus of andere virussen. • Ook zien we in het Human Capital Model dat sport en bewegen zorgt voor sterkere spieren en betere algemene bewegingsvaardigheden. Bron: Van der Pal (2021).

196

Thema 7 Sport, bewegen en gezondheid

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Lichamelijke inactiviteit en sterfgevallen De exacte gezondheidsrisico’s die alleen toe te schrijven zijn aan onvoldoende bewegen, zijn moeilijk in te schatten. Dit heeft vooral te maken met het feit dat inactiviteit bijdraagt aan een verhoogde kans op obesitas. Overgewicht en zeker ernstig overgewicht brengen ook weer allerlei gezondheidsrisico’s met zich mee. Bovendien blijkt uit onderzoek dat een ongezonde leefstijl meestal betrekking heeft op meerdere leefstijlfactoren. Zo gaat onvoldoende bewegen vaak samen met roken. Wat dus precies op het conto komt van inactiviteit is lastig te bepalen. Toch gaat men ervan uit dat inactiviteit ongeveer 6% van de totale sterfte veroorzaakt. Onvoldoende bewegen is in Nederland jaarlijks de oorzaak van naar schatting ruim 8000 sterfgevallen en van een aanzienlijk deel van de gevallen van coronaire hartziekten. Er is een duidelijk verband tussen bepaalde aandoeningen en inactiviteit. Inactieve mensen hebben meer kans op: • cerebrovasculair accident (CVA) (21% meer kans) • hartinfarct (20% meer kans) • diabetes mellitus (10% meer kans).

In een onderzoek, gepubliceerd in het gerenommeerde blad The Lancet, komt men met iets andere percentages. Op basis van een grote, internationale vergelijking zou circa 6% van alle harten vaatziekten, 7% van type 2-diabetes, 10% van borstkanker en eveneens 10% van alle gevallen van darmkanker kunnen worden toegeschreven aan lichamelijke inactiviteit. Bovendien kunnen van de circa 57 miljoen sterfgevallen op jaarbasis wereldwijd 5,3 miljoen worden toegeschreven aan lichamelijke inactiviteit. De levensverwachting van de wereldbevolking kan met 0,68 jaar toenemen wanneer lichamelijke inactiviteit is uitgebannen. Ziektelast als gevolg van inactiviteit Wanneer iedereen voldoende zou bewegen, zou de gemiddelde levensverwachting voor alle 40-jarige Nederlanders met 0,7 jaar toenemen, waarvan 0,3 jaar ziektevrij. De bijdrage aan de ziektelast van lichamelijke inactiviteit ligt op 3,5%. Roken veroorzaakt de hoogste ziektelast (13%). Ook ernstig overgewicht zorgt voor relatief veel gezondheidsverlies. Ongeveer 5% van de ziektelast is hieraan toe te schrijven, vooral vanwege de relatie met diabetes en hartziekten. Overmatig alcoholgebruik kent een ziektelast van 4,5%. Waar roken leidt tot veel verloren levensjaren, veroorzaakt ernstig overgewicht een relatief groot verlies van gezonde jaren. Dit komt doordat ernstig overgewicht vooral gekoppeld is aan minder dodelijke ziekten, zoals diabetes. Mensen met matig overgewicht verliezen minder gezondheid dan mensen met ernstig overgewicht. Mensen die te weinig lichaamsbeweging hebben, te veel alcohol drinken of niet gezond eten, verliezen gemiddeld genomen minder gezondheid dan rokers en mensen die te zwaar zijn. De negatieve invloed van inactiviteit op overgewicht laat goed het belang van voldoende bewegen voor de gezondheid zien. Sedentair gedrag Steeds vaker zie je de term sedentair gedrag. Onder sedentair gedrag vallen allerlei gedragingen met een erg laag energieverbruik, zoals televisiekijken, computeren en zitten. Uit steeds meer onderzoek blijkt dat sedentair gedrag schadelijk is voor onze gezondheid. Je moet de termen ‘sedentair gedrag’ en ‘lichamelijke inactiviteit’ niet door elkaar gebruiken. Lichamelijk inactieve mensen bewegen niet of nauwelijks. Ze doen te weinig aan sport en bewegen. Mensen met sedentair gedrag zitten te veel, maar kunnen daarnaast wel voldoende bewegen.

Volgens de Gezondheidsraad hangt langdurig zitten samen met een hoger risico op vroegtijdig overlijden: meer dan 8 uur per dag zitten, kan leiden tot 27% meer kans op vroegtijdig overlijden dan als men minder dan 4 uur zit. Ook gaat langdurig zitten gepaard met een hoger risico op harten vaatziekten: mensen die meer dan 8 uur per dag zitten en weinig bewegen, lopen 74% meer kans op harten vaatziekten dan mensen die minder dan 4 uur per dag zitten en heel veel bewegen. Daarnaast zijn er aanwijzingen dat langdurig zitten de kans op diabetes type 2, depressieve klachten en sommige vormen van kanker verhoogt, maar het bewijs daarvoor is minder sterk. Er is weinig goed onderzoek gedaan naar de relatie tussen langdurig zitten en het risico op aandoeningen aan het bewegingsapparaat (spieren, gewrichten, pezen en banden).

197

Nederland Europees kampioen zitten Thema: Werk en gezondheid 27 februari 2024

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Van de Nederlandse bevolking van 15 jaar en ouder zit 26% meer dan 8,5 uur op een gemiddelde dag. Nederland is hiermee ‘Europees kampioen zitten’. In geen enkel ander land zit zo’n groot deel van de bevolking zoveel uren per dag. In de rest van de EU is dat 11%. In 2022 zaten werknemers gemiddeld 8,9 uur per werkdag. Dit staat in de factsheet “zitten tijdens werk” die TNO vandaag publiceert. Bron: TNO (z.d.).

Gezondheidsrisico’s van sedentair gedrag.

Lichamelijke activiteit heeft dus diverse positieve effecten op de gezondheid. Aangezien de Nederlandse bevolking onvoldoende beweegt, is het vanuit gezondheidsoogpunt belangrijk lichamelijke activiteit te bevorderen. De overheid stimuleert mensen tot een actievere leefstijl. Gemeenten, sportbonden en ander organisaties worden aangezet tot een actiever sportbeleid, dat moet leiden tot nieuwe sporten beweegactiviteiten. Uit het volgende voorbeeld blijkt dat ook organisaties op lokaal niveau zich inzetten voor een actieve(re) leefstijl.

198

Thema 7 Sport, bewegen en gezondheid

JOGG JOGG streeft naar een ‘leefstijltransitie’ van ongezond naar gezond leven. Maar de samenleving verander je niet in één dag. Je hebt draagvlak nodig, ideeën, strategieën, experimenten en tijd.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Wie zijn wij? JOGG wil de maatschappij zo gezond maken dat welvaartsziekten als overgewicht en obesitas geen kans meer maken.

Hoe werkt de JOGG-aanpak? De JOGG-aanpak richt zich op alle kinderen en jongeren in Nederland van 0 t/m 23 jaar. We maken de leefomgeving waarin kinderen veel komen gezond (thuis, buurt, school, vrije tijd, sport, werk en media) door te werken vanuit zes essentiële voorwaarden (politiek-bestuurlijk draagvlak, publiek-private samenwerking, gedeeld eigenaarschap, verbinding, preventie & zorg, communicatie, en monitoring & evaluatie) welke de basis vormen voor alle activiteiten die worden uitgevoerd door een landelijk en lokaal werknet dat bestaat uit beleidsbepalers, professionals en alle volwassenen die om het kind heen staan. Bron: Jongeren Op Gezond Gewicht (JOGG) (z.d.).

Bekijk het filmpje ‘JOGG-aanpak: een gezonde leefomgeving voor alle kinderen en jongeren’.

Lees de verdiepingsstof ‘Sedentair gedrag’.

Opdracht 2 Bewegingsarmoede

Inactiviteit of bewegingsarmoede vergroot het risico op een aantal lichamelijke aandoeningen. a. Maak een lijstje van aandoeningen waarvoor dit geldt. b. Vergelijk jouw lijstje met die van een of meerdere medestudenten. c. Controleer aan de hand van de inhoud van dit thema of zoek op internet of het lijstje klopt.

Opdracht 3 Gezondheidsfactoren Onze gezondheid wordt bepaald door drie factoren, namelijk: 1. leefstijlfactoren 2. omgevingsfactoren 3. persoonsgebonden factoren.

a. Geef van elk van deze drie factoren twee voorbeelden. b. De drie factoren houden verband met elkaar. De omgevingsfactor SES (sociaal-economische status) heeft invloed op een aantal leefstijlfactoren. Om welke leefstijlfactoren gaat het? Geef een verklaring voor het verband tussen SES en de betreffende leefstijlfactor.

Opdracht 4 Persoonsgebonden factoren Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

De volgende persoonsgebonden factoren spelen een rol bij de gezondheid. 1. lichaamsgewicht 2. bloeddruk 3. vetpercentage 4. botdichtheid 5. triglyceridengehalte 6. ratio HDL-LDL- cholesterol

199

7. 8.

glucose-intolerantie insulinegevoeligheid.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Verdeel de factoren over de groepjes (eventueel twee onderwerpen per groepje). a. Geef een omschrijving van de betreffende factor en leg uit wat het effect van deze factor op de gezondheid is. b. Presenteer het resultaat aan elkaar.

Opdracht 5 Sedentair gedrag a. b. c. d.

Geef een omschrijving van het begrip sedentair gedrag. Hoeveel uur per dag (gemiddeld) vertoon jij sedentair gedrag? Vergelijk dit met het aantal van je medestudenten. Is dit sedentair gedrag bij jou de laatste vijf jaar toegenomen of afgenomen? Waar heeft die (eventuele) verandering mee te maken? e. Nederland is Europees kampioen zitten. Hoe zou jij dit terugdringen?

7.3 Beweegrichtlijnen

Voldoende bewegen De vragen die zich bij de relatie tussen sport, bewegen en gezondheid voordoen, zijn: • Hoeveel lichaamsbeweging is nodig voor een goede gezondheid? • Welke vormen van lichaamsbeweging zijn het meest geschikt?

Op basis van onderzoek is men zowel in Nederland als in een groot aantal andere landen tot overeenstemming gekomen over de norm voor de hoeveelheid lichaamsbeweging. In Nederland is deze norm lange tijd vastgelegd in de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB).

De norm stelt dat matig intensieve activiteit een gunstig effect heeft op de gezondheid, mits met regelmaat. Voorbeelden van matig intensieve activiteiten zijn sport, fietsen van en naar het werk, stevig wandelen en tuinieren. Ook kan men lichamelijk actief zijn op het werk of door het verrichten van huishoudelijke werkzaamheden. Intensieve activiteit, zoals hardlopen of voetballen, verbetert bovendien de conditie van hart en longen. Nieuwe richtlijnen In 2017 heeft de Gezondheidsraad op grond van nieuw wetenschappelijk onderzoek advies uitgebracht aan de minister van VWS over nieuwe beweegrichtlijnen. Deze richtlijnen zijn gebaseerd op een uitgebreide analyse van al het bestaande onderzoek naar de gezondheidseffecten van bewegen. Uit dit onderzoek blijkt opnieuw het belang van bewegen en de risico’s van te veel zitten (sedentair gedrag). Op basis van de gevonden resultaten, zijn de volgende beweegrichtlijnen opgesteld.

De beweegrichtlijnen voor volwassenen en ouderen: • Bewegen is goed, meer bewegen is beter. • Doe minstens 150 minuten per week aan matig intensieve inspanning, verspreid over diverse dagen. Langer, vaker en/of intensiever bewegen geeft extra gezondheidsvoordeel. • Doe minstens tweemaal per week spieren botversterkende activiteiten, voor ouderen gecombineerd met balansoefeningen. • Voorkom veel stilzitten. De beweegrichtlijnen voor kinderen (4 tot 18 jaar): • Bewegen is goed, meer bewegen is beter. • Doe minstens elke dag een uur aan matig intensieve inspanning. Langer, vaker en/of intensiever bewegen geeft extra gezondheidsvoordeel. • Doe minstens driemaal per week spieren botversterkende activiteiten. • Voorkom veel stilzitten.

200

Thema 7 Sport, bewegen en gezondheid

Voor kinderen jonger dan vier jaar geven de beweegrichtlijnen geen advies, wegens gebrek aan onderzoek. Voor hen is het belangrijkste dat ze gevarieerd bewegen en motorische vaardigheden aanleren.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De richtlijnen gaan uit van een minimum. Naarmate je meer beweegt, worden de positieve effecten van bewegen groter. Dat geldt omgekeerd voor veel zitten. Hoe meer je zit, des te groter de negatieve effecten. Je kunt in enige mate de negatieve invloed van te veel zitten verminderen door veel te bewegen, maar niet geheel teniet doen. Daarom adviseren de beweegrichtlijnen om je bewust te zijn van je zitgedrag en stilzitten te verminderen, of te minimaliseren. Het gaat uitdrukkelijk om matig intensieve vormen van bewegen. Dat zijn vormen van lichamelijke activiteit waarbij er sprake is van een verhoogde hartslag en een versnelde ademhaling. Matig intensieve activiteiten zijn wandelen, fietsen, trampolinespringen of paardrijden. Richtlijnen WHO Advies kinderen 0-5 jaar • Kinderen jonger dan 1 jaar zouden meerdere keren per dag actief moeten bewegen. Kinderen die nog niet kunnen lopen, zouden minimaal 30 minuten (onder toezicht) in buikligging moeten doorbrengen om zich goed te ontwikkelen. Langer, vaker en/of intensiever bewegen leidt tot extra gezondheidsvoordeel. • Kinderen ouder dan 1 jaar zouden minimaal 3 uur per dag actief moeten bewegen, maar meer beweging is beter. De activiteiten zouden verspreid over de dag en gevarieerd moeten zijn. Voor kinderen tussen 3 en 5 jaar geldt dat ten minste 1 van de 3 uur uit zeer actieve/intensieve beweging moet bestaan. Advies kinderen 5-18 jaar • Doe gemiddeld elke dag een uur aan matig intensieve inspanning. Langer, vaker en/of intensiever bewegen geeft extra gezondheidsvoordeel. • Doe minstens driemaal per week spieren botversterkende activiteiten. • Voorkom veel stilzitten en beperk schermtijd.

Advies volwassenen (18-64 jaar) • Doe 150 tot 300 minuten matig intensieve beweging of 75 tot 150 minuten intensieve beweging per week, verspreid over verschillende dagen. Een in tijdsduur vergelijkbare combinatie van de twee kan ook. Langer, vaker en/of intensiever bewegen geeft extra gezondheidsvoordeel. • Doe minstens tweemaal per week spieren botversterkende activiteiten. • En: voorkom veel stilzitten. Compenseer zitten met meer bewegen. Bekijk het filmpje ‘Every Move Counts’.

De Schijf van Drie De uitkomst van het onderzoek van de Gezondheidsraad is niet heel verrassend. Een aantal jaar geleden heeft men de zogenoemde Schijf van Drie al geïntroduceerd. Bij de Schijf van Drie gaat het om drie beweegnormen waar je aan moet voldoen: • de NNGB: minimaal vijf dagen per week 30 minuten matig intensief bewegen • de fitnorm: een à drie keer (bij voorkeur drie keer) per week intensief bewegen gedurende minimaal 20 minuten (norm voor uithoudingsvermogen). • de krachtnorm of spiernorm: minimaal twee keer per week acht à tien spierversterkende oefeningen.

201

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: htps/:stocke .du-acteifn ./lmedaielfir/start/medaibank?fc=browse&queryd i=465d21ce6c89f622c833a875dd36d044&cou lmn=7&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&elfid i=1&fud i=m i g57%2FL4-03p .ng

Bekijk het filmpje ‘Schijf van 3’.

‘Oude’ normen Aangezien veel onderzoek naar het beweeggedrag van allerlei leeftijdsgroepen en specifieke doelgroepen is gebeurd op basis van de oude beweegnormen, wordt hier aandacht aan deze normen besteed. Hierdoor kun je beter deze onderzoeksresultaten begrijpen. Drie categorieën NNGB De Nederlandse Norm Gezond Bewegen is onderverdeeld in drie leeftijdscategorieën: • jongeren (jonger dan 18 jaar)dagelijks ten minste één uur matig intensieve lichamelijke activiteit • volwassenen (18-55 jaar)dagelijks minimaal een half uur matig intensieve lichamelijke activiteit • 55-plussersten minste een half uur matig intensieve lichamelijke activiteit op vijf, maar bij voorkeur op alle dagen van de week. Combinorm • De combinorm: dit is een combinatie van de NNGB en de fitnorm. Iemand voldoet aan de combinatienorm wanneer hij aan ten minste een van de beide normen voldoet.

Norm voor inactiviteit Eigenlijk volgt de norm voor inactiviteit uit de NNGB. Omdat inactiviteit geregeld verward wordt met zittend of sedentair gedrag, wordt hier aandacht aan besteed. Je kunt drie niveaus van lichamelijke activiteit onderscheiden. Ook hierbij kun je onderscheid maken tussen jongeren en volwassenen. Voor volwassenen gelden de volgende normen: • actiefJe behoort tot deze categorie als je voldoet aan de NNGB. • semi-actiefJe bent semi-actief als je tussen de een en vier dagen per week ten minste 30 minuten matig intensief lichamelijk actief bent. • inactiefJe hoort tot de groep inactieven als je op geen enkele dag van de week ten minste 30 minuten matig intensief lichamelijk actief bent. Voor jongeren geldt dat ze inactief zijn als ze zowel in de zomer als in de winter op minder dan drie dagen per week ten minste 60 minuten matig intensief lichamelijk actief zijn.

202

Thema 7 Sport, bewegen en gezondheid

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Sedentair gedrag Sedentair gedrag is gedrag met een erg laag energieverbruik, zoals televisie kijken, computeren, zitten op school of op het werk en liggen. De internationale literatuur stelt een afkappunt van 1,5 MET voor in combinatie met een zittende of liggende houding. Kinderen van 4 tot 17 jaar krijgen het advies niet langer dan twee uur per dag te computeren en/of televisie/dvd te kijken. Voor volwassenen zijn nog geen adviezen voor sedentair gedrag. Sedentair gedrag is een steeds groter wordend probleem. In Nederland zitten ongeveer 3,5 miljoen werknemers meer dan vier uur per dag. De verwachting is dat dit nog verder toe zal nemen. Adolescenten zitten het meeste. Ze vertonen meer sedentair gedrag dan de leeftijdscategorie 65 plus. Sedentair gedrag wordt geregeld verward met lichamelijke inactiviteit. Wie voldoende lichamelijk actief is volgens de beweegnormen, kan toch te veel sedentair gedrag vertonen.

Sportnorm Voor het begrijpen van onderzoek naar sportdeelname is het belangrijk om te weten wanneer iemand een sporter is. Ook hier zijn normen voor. Volgens de Richtlijn voor Sportdeelname Onderzoek (RSO) is iemand een sporter als hij ten minste twaalf keer in de afgelopen twaalf maanden heeft gesport. Deze twaalf keer sporten per jaar is dan ook de RSO-richtlijn. Daarnaast hanteert men nog de term frequente sporter. Je bent een frequente sporter als je minimaal 40 keer per jaar sport. Dit komt neer op één keer per week, met uitzondering van de vakanties. Tot slot zijn er nog intensieve sporters, die twee à drie keer per week sporten.

Beweegt Nederland voldoende Ondanks alle inspanningen, interventies en investeringen in sport en bewegen zijn Nederlanders de afgelopen jaren niet meer gaan sporten of bewegen. Als je kijkt naar de verschillende leeftijdscategorieën, dan zie je van 2014 tot en met 2022 alleen een toename bij de 65-plussers. Verder zie je in diezelfde periode een geringe toename bij mensen met een niet-westerse migratieachtergrond. Mensen die praktisch (laag)opgeleid zijn, voldoen iets vaker aan de beweegrichtlijnen. Opvallend blijft de relatie tussen opleidingsniveau en beweeggedrag. Hoe hoger het opleidingsniveau des te meer men voldoet aan de beweegrichtlijnen en er wordt gesport. Als positief kun je benoemen dat de verschillen iets kleiner zijn geworden.

Voldoen aan de beweegrichtlijnen In 2022 voldeed van de 4-jarigen en ouder 44,3% aan de beweegrichtlijnen. Opvallend is de afname sinds het ‘topjaar’ 2020. Toen voldeed ruim de helft aan de beweegrichtlijnen. Bij mannen ligt het percentage op 45,8 en bij vrouwen op 42.9 (2022). Opvallend is dat bij mensen met een praktisch opleidingsniveau maar ongeveer een derde voldoet aan de richtlijnen. Bij theoretisch (hoog)opgeleide mensen is dat bijna de helft.

Voldoen aan de verschillende onderdelen van de beweegrichtlijnen en wekelijkse sporters.

203

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Sportdeelname Ruim de helft van de Nederlanders sport wekelijks. In 2022 deed 53% van de Nederlanders van 4 jaar en ouder één keer per week of vaker aan sport. Het percentage wekelijkse sportdeelname voor Nederlanders van 12 jaar en ouder blijft de afgelopen jaren ongeveer hetzelfde. Het is de verwachting (Sport Toekomstverkenning) dat dit tot 2030 niet veel zal veranderen. Wel zal er een verschuiving plaatsvinden naar andere typen sport dan nu populair zijn, voornamelijk naar meer individuele sporten. De sportdeelname is onder kinderen en jeugdigen het hoogst en neemt langzaam maar zeker af met de leeftijd. Van de 65-plussers sport 38,5% wekelijks. De verschillen tussen mannen en vrouwen zijn klein. In 2022 deed 55% van de Nederlandse mannen van 4 jaar en ouder wekelijks aan sport. Voor vrouwen was dit 51%. Voor mannen van 12 jaar en ouder lijkt er een licht stijgende trend te zijn tussen 2001 en 2022 in het percentage wekelijkse sporters. Voor vrouwen is de trend over de tijd stabiel (Bron: RIVM, 2022).

Ontwikkeling beweeggedrag.

De sportdeelname van mensen met lichamelijke beperking blijft achter. Mensen met zowel een lichamelijke beperking als een langdurige aandoening sportten het minst vaak wekelijks (20%). Dit komt overeen met de cijfers uit eerdere jaren.

Wekelijkse sportdeelname verschillende doelgroepen. Populaire sporten De individuele sporten winnen nog steeds aan populariteit en worden het meest beoefend. Sporten als fitness, hardlopen, wandelen en fietsen nemen nog steeds in populariteit toe. In 2022 was fitness/conditietraining de meest beoefende sport door Nederlanders van 4 jaar en ouder. Dit

204

Thema 7 Sport, bewegen en gezondheid

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

is al ruim twintig jaar zo, maar de populariteit neemt nog steeds toe. In 2001 was fitness met 14% het populairst. Dat is in 2022 gestegen naar 24%. Ongeveer een vijfde van de beoefende sporten door wekelijkse sporters was fitness/conditietraining. Groepslessen zijn hierin niet meegenomen. Deze vormen een aparte categorie en stonden in 2022 op de 14de plek. Ongeveer 20% van de wekelijkse sporters doet aan een teamsport. Bij jongeren ligt dit percentage hoger dan bij ouderen. Binnensporten (36%) zijn en blijven iets populairder dan buitensporten (32%). Top drie De top drie, fitness/conditietraining, hardlopen en voetbal, komt overeen met eerdere jaren. De populariteit van fitness neemt nog steeds toe. Dat geldt ook voor hardlopen. Voetbal blijf al jarenlang redelijk constant. Opvallend is dat de populariteit van tennis steeds verder afneemt. In de periode 2001 tot 2022 is het aantal Nederlanders van 12 jaar en ouder dat tennist gehalveerd. Met Padel kent de KNLTB een meevaller. Dat is momenteel de snelst stijgende sport. De KNLTB schat dat er in Nederland nu zo ongeveer 75.000 actieve padelspelers zijn. Deze spelers zijn onderdeel van een club. De verwachting is dat deze snelle stijging nog wel even doorzet, tot zelfs 140.000 in 2025.

Populaire sporten in Nederland.

Lidmaatschap of abonnement In 2021 had 60% van de wekelijkse sporters een lidmaatschap bij een sportverenigingen en/of een abonnement bij een sportaanbieder. Jongeren hebben dit veel vaker dan ouderen. Dit percentage neemt dus af met de leeftijd. Wekelijks sportende kinderen en jongeren zijn voornamelijk lid van een sportvereniging (74% en 66%). Wekelijks sportende volwassenen en ouderen hebben vaker een abonnement bij een sportaanbieder (25% en 22%). Je hoort vaak dat het aantal Nederlanders dat lid is van een sportvereniging afneemt. Dat klopt, maar het gaat gelukkig wel heel langzaam. De verschillen over de periode van 2012 tot 2022 zijn klein. Ongeveer drie op de tien Nederlanders van 6 jaar of ouder zijn lid van een sportvereniging (2022). Van de mensen die twaalf keer per jaar of vaker sporten, is 39% lid van een sportvereniging. Het is wel de verwachting dat het aantal clubleden de komende jaren af gaat nemen. Dit heeft vooral te maken met de vergrijzing, het toenemend aantal migranten en de individualisering. Door de toename in gebruik van social media kunnen individuen zich gemakkelijker organiseren en kennis uitwisselen.

205

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Ontwikkeling lidmaatschap sportvereniging.

Sedentair gedrag Je spreekt van ‘sedentair gedrag’ of ‘zitten’ bij activiteiten met een laag energieverbruik (<1,5 MET) in zittende of (half)liggende houding. Slapen hoort hier niet bij.

Geen richtlijn Er is geen duidelijke richtlijn voor zitten in Nederland. Als onderdeel van de beweegrichtlijnen van 2017 adviseert de Gezondheidsraad: ‘voorkom veel stilzitten’. Wat precies ‘veel’ is, is op basis van onderzoek niet aan te geven. Heel veel bewegen compenseert de risico’s van lang zitten, maar dat geldt slechts voor een handjevol echt fanatieke sporters (Bron: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, 2021).

In 2021 brachten Nederlanders van 4 jaar en ouder dagelijks gemiddeld 9 uur en 6 minuten zittend door. In het weekend zitten Nederlanders gemiddeld ruim een uur minder per dag dan doordeweeks (Bron: RIVM, 2021).

Het aantal uren dat mensen zitten, neemt langzaam maar zeker toe. Deze geringe toename komt met name door vrouwen. Er zit momenteel weinig verschil meer in het zitgedrag van mannen en vrouwen. Volwassenen brengen dagelijks vooral op het werk veel uren zittend door (gemiddeld ruim 2,5 uur) en tijdens het tv-kijken (gemiddeld ruim 2 uur). De belangrijkste zitactiviteiten voor ouderen zijn tv-kijken (gemiddeld 3,5 uur) en overige zitactiviteiten, zoals (krant) lezen, puzzelen of handwerken (gemiddeld ruim 2 uur).

206

Thema 7 Sport, bewegen en gezondheid

Kinderen en jongeren zitten veel op school Voor kinderen is zitten op school met gemiddeld 3 uur per dag de belangrijkste zitactiviteit. Jongeren zitten dagelijks veel tijdens de les en het maken van huiswerk (gemiddeld ruim 3 uur) en tijdens computer-, tablet- of smartphone-gebruik in de vrije tijd (gemiddeld ruim 3 uur).

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 6 Beweegrichtlijnen WHO Wat zijn de beweegrichtlijnen van de WHO?

Opdracht 7 Beweegrichtlijnen

a. Beschrijf de beweegrichtlijnen voor volwassenen en ouderen. b. Beschrijf de nieuwe beweegrichtlijnen voor kinderen. c. Geef aan of jij aan de nieuwe beweegrichtlijnen voldoet.

Opdracht 8 Schijf van Drie Bekijk het filmpje ‘Schijf van 3’.

Leg uit wat er met de schijf van Drie bedoeld wordt.

Opdracht 9 Inactiviteit en sedentair gedrag a. Leg het verschil uit tussen inactiviteit en sedentair gedrag. b. Beschrijf de normen van actief, semi-actief en inactief. c. Geef een omschrijving van sedentair gedrag.

Opdracht 10 Bewegen Nederlanders voldoende?

Geef een beschrijving van het beweeggedrag van de Nederlanders. Hoeveel Nederlanders voldoen aan de beweegrichtlijnen?

Opdracht 11 Ontwikkeling van het beweeggedrag Hoe ontwikkelde het beweeggedrag van Nederlanders zich de afgelopen jaren?

7.4 Algemene sportstimuleringsactiviteiten

De buurtsportcoach houdt zich vooral bezig met sportstimuleringsactiviteiten. Door deze activiteiten probeer je een groter aantal mensen te laten profiteren van de voordelen van sport en bewegen. In dit thema gaat het vooral om het profiteren van de gezondheidswinst, maar je kunt ook denken aan andere maatschappelijke doelen, zoals participatie, integratie, fair play en verbetering van leerresultaten. Er wordt hier kort ingegaan op een aantal algemene sportstimuleringsactiviteiten en vervolgens wordt uitgebreider stilgestaan bij programma’s en activiteiten die vooral gericht zijn op de gezondheid. In dit geval wordt meestal gesproken over een interventie. Veelgebruikte sportstimuleringsactiviteiten zijn: • sportkennismakingsactiviteiten • sportclinics • introductieactiviteiten bij een sportaanbieder • sportinstuiven • sporttoernooien • (school)pleintjesactiviteiten • evenementen.

207

Sportkennismakingsactiviteiten Een van de eerste stappen in sportstimulering is dat je iemand gaat interesseren voor sport en bewegen. Interesse krijgt iemand door meer van sporten te weten te komen, maar zeker ook door zelf te sporten. Het is vaak makkelijk om iemand enthousiast te maken met een korte introductie voor een sport of beweegactiviteit.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Activiteiten die tot doel hebben om iemand kennis te laten maken met een sport of met een beweegactiviteit, noemen we sportkennismakingsactiviteiten. Algemene kenmerken van sportkennismakingsactiviteiten zijn: • laagdrempelige activiteit • vaak voor een brede doelgroep • ook geschikt voor iemand die nog geen (sport)ervaring heeft • kan overal georganiseerd worden • het gaat vooral om kennismaking met sport in het algemeen, met een bepaalde sport of met een bepaald beweegaanbod • plezier krijgen in sporten en bewegen staat bij de kennismakingsactiviteit centraal • succesbeleving • kennismaken met de sportaanbieder is mogelijk • er kan gerichte promotie zijn voor een vervolg bij een sportaanbieder.

Sportclinics De sportclinics en de introductieactiviteiten bij een sportaanbieder zijn eigenlijk een invulling van een sportkennismakingsactiviteit.

Het doel van een clinic is om deelnemers enthousiast te maken voor een bepaalde sport, zodat ze deze (in verenigingsverband) gaan beoefenen. Bij een clinic wordt aandacht besteed aan het aanleren van vaardigheden (techniek) en tactiek, gericht op een bepaalde tak van sport. Een clinicleider is iemand die technisch en tactisch de sport beheerst. Vaak worden topsporters of goede wedstrijdsporters ingezet als clinicleiders. Een topsporter die een clinic geeft, heeft ook aantrekkingskracht en uitstraling, iets wat je graag ziet bij sportstimulering. De topsporter kan een deelnemer extra enthousiast maken om verder te gaan met de betreffende tak van sport. De clinics worden in verschillende situaties gegeven. Zo kunnen ze binnen het onderwijs of binnen een gezondheidsorganisatie plaatsvinden, maar je ziet tegenwoordig ook dat er in een grote sportaccommodatie meerdere clinics gegeven worden waar deelnemers zelf een keuze uit kunnen maken.

Sportclinics

Sportclinics verschillende sporten Sporthal de Eendracht in Zwartemeer 22 februari 2024

Barger-Compascuum, Klazienaveen, Nieuw-Dordrecht, Weiteveen/Nieuw-Schoonebeek, Zwartemeer.

Tijdens deze sportactiviteit maak je kennis met 3 verschillende sporten. Er zullen 3 verschillende clinics gegeven worden: Korfbal, Handbal en Volleybal.

Wanneer: donderdag 22 februari 2024 Hoe laat: 13.30 t/m 15.30 uur Voor wie: Groep 3 t/m 8 Waar: Sporthal de Eendracht in Zwartmeer Deelname is gratis! Neem sportkleding en zaalschoenen mee.

208

Thema 7 Sport, bewegen en gezondheid

Bron: www.actiefinemmen.nl/sportclinics-verschillende-sporten.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bekijk het filmpje ‘Laatste sportclinic voor potentiële criminelen’. Algemene kenmerken van sportclinics zijn: • Het primaire doel is sportstimulering, deelnemers enthousiasmeren zodat ze deze sport gaan beoefenen. • Er is aandacht voor het aanleren van techniek of tactiek binnen een bepaalde sporttak. • Belangrijk is een positieve sfeer en plezier. • Ze kunnen op verschillende niveaus gegeven worden: van beginnend tot gevorderd. • Succesbeleving is belangrijk. • Er kan gerichte promotie zijn voor een vervolg bij de sportaanbieder.

Sportclinics verenigingen

Wil jij een nieuwe sport uitproberen en misschien wel een paar proeflessen volgen? Dit kan natuurlijk ook rechtstreeks bij de Alkmaarse verenigingen! De sportregisseurs van Alkmaar Sport organiseren regelmatig leuke activiteiten waarbij je ook kennis kan maken met verschillende sporten, maar de sportverenigingen bieden ook zélf kennismakingsclinics aan.

In Alkmaar kunnen de kinderen uit groep 1 t/m 8 van het basisonderwijs zich vanaf 4 september 2023 aanmelden voor de sportclinics die plaatsvinden bij de lokale Alkmaarse sportverenigingen. Zij krijgen op school een boekje uitgedeeld met daarin het aanbod. Aanmelden gaat vervolgens via www.alkmaaractief.nl. Het staat voor ieder kind vrij aan het aanbod mee te doen! Bron: https://alkmaarsport.nl/activiteiten/sportclinics/.

Introductieactiviteiten Introductieactiviteiten bij een sportvereniging of bij een andere (commerciële) sportaanbieder komen veel voor. In een korte cursus maak je kennis met de sport van de sportvereniging of met het sport- of beweegaanbod van een andere sportaanbieder. Vaak zijn deze introductieactiviteiten gratis, soms wordt er een kleine vergoeding gevraagd. De bedoeling van de sportaanbieder is om via deze introductieactiviteiten nieuwe leden of klanten te werven.

Algemene kenmerken van introductieactiviteiten van een sportvereniging of een sportaanbieder zijn: • Laagdrempelige werving, vaak zijn er gratis introductielessen of -trainingen. • Ze zijn bedoeld om mensen door de introductie te interesseren om lid of klant te worden. • De activiteiten zijn op de locatie van de vereniging of de sportaanbieder. • Het gaat vooral om kennismaking met het sportaanbod van de betreffende vereniging of sportaanbieder. • Plezier krijgen in het sporten beweegaanbod staat centraal. • Er is meestal een directe link met vervolgactiviteiten van de vereniging of sportaanbieder. • Er kan gerichte promotie zijn voor een vervolg bij een sportaanbieder. Sportinstuiven Een sportinstuif is een activiteit die wekelijks of incidenteel plaatsvindt in bijvoorbeeld een sporthal, in een gymzaal, een plein of een park. Het doel van een instuif is om sport en bewegingsactiviteiten laagdrempelig aan te bieden. Mensen hebben de kans om vrijblijvend aan een instuif deel te nemen. Het accent van een instuif ligt op ontspannen bezig zijn met sport en bewegen. Er is geen verplichting om regelmatig te komen, je komt wanneer je zin hebt.

209

Sporttoernooien Een toernooi kan voor mensen een trekker zijn om (weer) aan sport te gaan doen. Toernooien duren meestal een dag of een dagdeel. Via toernooien spreek je groepen aan, want aanmelden voor een toernooi doe je als team. Op scholen en bij het buurtwerk zie je steeds weer toernooien georganiseerd worden. Het is een ideale manier om groepen jongeren te binden aan een activiteit.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Kenmerkend voor toernooien die vanuit sportstimuleringsdoelen georganiseerd worden, is dat er naast de sporttoernooien zelf ook aandacht is voor nevenactiviteiten. Nevenactiviteiten zijn er om jongeren te triggeren om te gaan deelnemen of als toeschouwer te komen, bijvoorbeeld door muziek, optreden van een bekende dj, wedstrijdjes met prijzen, clinics door een bekende topsporter.

Nevenactiviteiten zijn er ook om bepaalde zaken onder de aandacht van deelnemers en toeschouwers te brengen, zoals fair-playactiviteiten, stands van lokale sportverenigingen, informatie van bepaalde campagnes en voorlichtingsmateriaal. Ook zijn er vaak nevenactiviteiten voor het plezier, bijvoorbeeld foto’s maken of henna-tattoos maken.

Vakantietoernooien

In de schoolvakanties organiseert Sportbedrijf Tilburg voor basisschoolkinderen in de gemeente Tilburg sporttoernooien in samenwerking met Tilburgse sportverenigingen. Het is een unieke competitie tussen basisscholen. Leerlingen maken kennis met diverse sporten en ‘Fair Play’; sportiviteit is belangrijk. Daarnaast zijn de kinderen ook nog eens lekker in beweging tijdens de vakantie. Sportplezier staat altijd voorop tijdens de toernooien. Inschrijven voor deze toernooien loopt via de scholen.

Binnenkort gaan we... naar de Spoorzone voor Urban! Op 9 juni staat het Vakantietoernooi Urban Sports op het programma. Zijn jullie al ready om te skaten, boulderen, basketballen en nog véél meer? Ons laatste vakantietoernooi van dit schooljaar belooft een waar spektakel te worden. Benieuwd naar meer informatie? Lees dan alvast het toernooiboekje door, zo ben jij helemaal ready! Programma 2023-2024 • Basketbal: vrijdag 5 januari 2024 (kerstvakantie) | Afgerond • Zwemsport: zondag 18 februari 2024 (carnavalsvakantie) | Afgerond • Voetbal: dinsdag 30 april en woensdag 1 mei 2024 (meivakantie) | Afgerond • Urban Sports: zondag 9 juni 2024

Bron: www.sportintilburg.nl/sport-en-bewegen/sportprogrammas/beweegprogrammas-basisscholen/vakantietoernooien/.

(School)pleintjesactiviteiten Je stimuleert mensen niet alleen om te gaan sporten door een aantrekkelijk sportaanbod, maar ook door hen een aantrekkelijke en veilige sportomgeving te bieden. Er wordt steeds meer aandacht besteed aan de omgeving, aan pleintjes, aan parken met als doel deze ruimtes aantrekkelijk te maken om te gaan bewegen. Een groot aantal gemeenten hebben Cruyff Courts, Krajicek Playgrounds of andere sportveldjes. Deze accommodaties richten zich vooral op jongeren. Maar er is ook aandacht voor ouderen. Hierbij kan gedacht worden aan de beweegtuinen voor ouderen, specifieke trimvoorzieningen in parken en jeu-de-boulesbanen.

210

Thema 7 Sport, bewegen en gezondheid

Het basisonderwijs besteedt steeds meer aandacht aan het bewegingsaantrekkelijk maken van de schoolpleinen. De nieuwste trend op dit gebied is het natuurplein. Het gaat erom dat het schoolplein een inspirerende omgeving vormt waar kinderen elkaar gemakkelijk kunnen ontmoeten, kunnen spelen en kunnen bewegen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Evenementen Een evenement is een georganiseerde, bijzondere gebeurtenis, (openlucht)manifestatie, (thema)dag of (thema)week. Er worden een- en meerdaagse evenementen gehouden op het gebied van kunst, cultuur, muziek, sport, religie en wetenschap. Zo zijn er grote internationale evenementen als de Olympische Spelen, Eurovisie Songfestival, Filmfestival en Wereldtentoonstelling. Maar het kan ook gaan om een popconcert, een antiekbeurs of een sportevenement. Bij een evenement komt heel wat kijken: marketing, affiches, aankondigingen, uitnodigingen, reservatie, ticketverkoop, parking, vestiaire, beveiliging, toiletten, catering, muziek, vermaak. In het geval van sportstimulering gaat het meestal om kleinschalige sportevenementen. Het sportevenement kan een zelfstandige activiteit zijn, maar het kan ook om een startactiviteit of een afsluitende activiteit van een sportstimuleringsproject gaan.

Nationale Sportweek 2023

Van vrijdag 15 t/m zondag 24 september was de Nationale Sportweek 2023. Deze begon met de 10@10 challenge op de basisscholen in Amstelveen. De officiele opening was zaterdag tijdens de Denksportdag in het Oude Dorp. Zaterdags vond de tweede editie van de Poeldag plaats. Een (water)sport dag is samenwerking met vele sportverenigingen. Woensdagavond was een informatieve avond waarin top zwemster Kira Toussaint tips gaf aan talenten en ouders tijdens de workshop. De tien daagse sportweek werd afgesloten op zondag 24 september met Amstelveen On Wheels op het Stadsplein. Een zonovergoten dag waar alles wat rolt samenkwam. Bekijk het filmpje ‘Nationale Sportweek 2023’.

Evenementen in het kader van sportstimulering hebben kenmerken als: • Evenement is een trekker. • Potentiële deelnemers moeten een gevoel krijgen hier moet ik bij zijn. • Er is een uitdagend sportaanbod. • Sportaanbod moet nieuw en trendy zijn. Tijdens een evenement is er: • gerichte promotie voor sporten beweegactiviteiten • gerichte promotie voor sportverengingen en sportaanbieders.

Opdracht 12 Sportkennismakingsactiviteiten

Deze opdracht doe je in een groepje. a. Bespreek met elkaar wat je verstaat onder een sportkennismakingsactiviteit. b. Bespreek met elkaar in welke situatie je een dergelijke activiteit goed in kunt zetten als sportstimuleringsmiddel. c. Zoek op internet naar twee voorbeelden van sportkennismakingsactiviteiten en bespreek die met elkaar (sterke punten, minder sterke punten).

Opdracht 13 Sportclinics a. Geef een omschrijving van een sportclinic. b. Omschrijf het doel van een sportclinic.

211

Bekijk de filmpjes ‘Laatste sportclinic voor potentiële criminelen’ en ‘Clinic (S)Cool on Wheels - Fonds Gehandicaptensport’. c.

Geef je mening over deze twee voorbeelden van sportclinics.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 14 Introductieactiviteiten

a. Leg uit wat bedoeld wordt met introductieactiviteiten bij een sportaanbieder. b. Noteer de kenmerken van een dergelijke sportstimuleringsactiviteit.

Opdracht 15 De Nationale Sportweek a. Leg uit wat het doel is van de Nationale Sportweek.

Bekijk het filmpje ‘Aftermovie NOC*NSF Nationale Sportweek 2020’.

b. In het filmpje komt het belang van sport en bewegen naar voren. Beschrijf dit belang. c. Geef je mening over het filmpje en het belang van de Nationale Sportweek.

7.5 Interventies

Verschillende organisaties, variërend van sportbond, sportvereniging, zorgverzekeraar, zorginstelling tot gemeente, proberen met allerlei maatregelen en programma’s mensen aan te zetten tot een gezonde en actieve leefstijl. Er bestaan verschillende websites die een goed overzicht geven van interventies gericht op sport, bewegen en gezondheid. De meeste interventies vind je op de website www.loketgezondleven.nl.

Er bestaat een grote hoeveelheid aan interventies. Je kunt onderscheid maken tussen beweeginterventies en gezondheids- of leefstijlinterventies. Beweeginterventies kunnen gericht zijn op de gezondheid, maar dat is niet noodzakelijk. Zo zijn sommige van deze interventies gericht op het verbeteren van de bewegingsvaardigheid. Daarnaast zijn er ook nog de zogenaamde gecombineerde leefstijlinterventies (GLI). Hierbij is er aandacht voor minimaal twee leefstijlfactoren. Je kunt hierbij denken aan bewegen en voeding. In het thema ‘Leefstijlverandering’ worden enkele van deze GLI’s beschreven.

Beweeginterventies Hoewel steeds meer leefstijlinterventies gericht zijn op meerdere leefstijlfactoren, de zogenoemde gecombineerde leefstijlinterventies (GLI), komt hier een aantal programma’s aan de orde die vooral gericht zijn op het stimuleren van bewegen. Om effect te hebben moeten de interventies aansluiten bij de wensen en behoeften van de mensen. Daarom zijn vrijwel alle programma’s ontwikkeld voor specifieke doelgroepen.

Toch kun je als buurtsportcoach deze interventies niet zomaar toepassen op de betreffende doelgroep. Het gaat altijd om maatwerk. Dit laat het programma Sociaal Vitaal goed zien. Het is ontwikkeld voor mensen die in een verzorgingstehuis verblijven. Maar binnen die doelgroep verricht je maatwerk op basis van gezondheid, fitheid en belastbaarheid. Het programma heeft drie pijlers die je op maat aanbiedt voor de deelnemers: • sociale vaardigheid leren contact maken, contact leggen (gericht op voorkomen van eenzaamheid) • bewegingsstimulering • behoud van plezier in bewegen, trainingsmomenten gericht op kracht, spel • weerbaarheid • gericht op valpreventie en assertiviteit. In de database van het Loket Gezond Leven zijn vrijwel alle interventies te vinden. De interventies zijn voorzien van een effectiviteitslabel. De gradaties, van hoog naar laag, zijn: • sterke aanwijzingen voor effectiviteit • goede aanwijzingen voor effectiviteit • eerste aanwijzingen voor effectiviteit • goed onderbouwd

212

Thema 7 Sport, bewegen en gezondheid

•

goed beschreven.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De interventies hierna hebben minimaal de status van goed onderbouwd. • PLAYgrounds Het doel van de interventie is om kinderen dagelijks minimaal 15 minuten gemiddeld matig intensief lichamelijk actief te laten zijn op het schoolplein tijdens de ochtendpauze. Het plein is uitnodigend en gestructureerd ingericht. Het wordt ook gebruikt voor lessen bewegingsonderwijs, waardoor kinderen bekend zijn met de mogelijkheden. In Balans Het doel van In Balans valongelukken bij ouderen voorkomen, door bewustwording van risicofactoren en beïnvloeding van het eigen beweeggedrag. Daarnaast zijn doelen de verbetering van algehele conditie en mobiliteit, toename van zelfvertrouwen en ontspanning. De interventie is bedoeld voor zelfstandig wonende senioren vanaf ongeveer 70 jaar en senioren in zorginstellingen.

•

IRun2BFit IRun2BFit is een lijfstijlprogramma dat jongeren in tien weken laat ervaren hoe het voelt als ze gezond leven en een (nog) betere conditie krijgen. Het programma bestaat uit tien weken met drie hardlooptrainingen in de week, waarvan twee tijdens lessen lichamelijke opvoeding. De tien themaweken brengen de kennis over bij lessen biologie en geven allerlei leuke prikkels. Het programma start met een feestelijke kick off en werkt toe naar deelname aan een sfeervol regionaal loopevenement.

•

Staat in eigen beeldbank, maar met copyright. Bron: htps/s:tocke.du-actein f./m l edaielfir/start/medaibank?fc=browse&queryd i=3df54486fe6b85482650a8d20e099e6e&order=rank&cou lmn=7&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&elfid=1&fud i=m i g57%2FL4-12p j.g

213

Club2Move Club2Move is een sportbuurtclub voor jongeren (10-18 jaar) in de wijk Diezepoort. Doel van de Club2Move is het bevorderen van een gezonde en actieve leefstijl van jongeren. Zij krijgen de gelegenheid minimaal twee keer in de week te sporten. Het sportaanbod sluit aan bij de wensen en behoeften van de jongeren. Daarnaast worden er activiteiten georganiseerd op het gebied van gezonde voeding. De activiteiten vinden plaats onder leiding van een sportdocent.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

•

Beweegkriebels Met Beweegkriebels worden kinderen van 0 tot 4 uitgedaagd om te spelen en te bewegen. De groepsleiding of begeleiders van de kinderen moeten toegerust zijn om met de kinderen spelenderwijs te bewegen. Beweegkriebels richt zich op de mogelijkheid om spelenderwijs bewegen te integreren in de dagelijkse structuur. Bewust bewegen met baby’s, dreumesen en peuters vraagt bijzondere vaardigheden, zoals creativiteit, begeleiding en spelinzicht. Beweegkriebels gaat in op het ontwikkelen van deze vaardigheden.

•

sCOOLsport Het hoofddoel van sCOOLsport is het stimuleren van de ontwikkeling van een actieve en gezonde leefstijl bij kinderen door het vergroten van de effectiviteit van de bijdrage die basisscholen hieraan leveren. Het programma kent vier belangrijke thema’s: elke dag bewegen gezond gewicht fysiek-mentaal weerbaar zijn motorisch vaardig zijn.

• • • •

Staat in eigen beeldbank, maar met copyright. Bron: https://stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=ab9bd16d4f68eef0b310013f03d4e6db&order=rank&column=7&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=img57%2FL4-13.jpg

Gezondheidsprogramma’s Er zijn verschillende gezondheidsprogramma’s. Hierna worden er enkele behandeld.

214

Thema 7 Sport, bewegen en gezondheid

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Elke stap telt Elke stap telt is ontwikkeld in België en een aantal jaren geleden ook in Nederland geïntroduceerd. Dit programma is vooral gericht op ouderen en heeft als uiteindelijke doel om minimaal 10.000 stappen per dag te zetten. Elke stap telt om je fitter en energieker te voelen en het risico op harten vaatziekten, diabetes, COPD en osteoporose te verminderen. Met de juiste begeleiding is het project ook toepasbaar voor specifieke doelgroepen, waaronder mensen met een (chronische) beperking. Het project begint met een instaptest die de basisconditie van de senioren test. Op basis van de testresultaten worden de deelnemers ingedeeld in een groep op eigen niveau en krijgen zij een individueel opbouwplan aangereikt dat ze volgen in de daaropvolgende tien tot twaalf weken. Het ‘opbouwen’ van de conditie/gezondheid staat centraal in het project. Daarnaast zijn de sociale contacten een wezenlijk onderdeel. De deelnemers werken naar een persoonlijk doel. Een stappenteller motiveert mensen om uiteindelijk dagelijks 10.000 stappen te halen. Uit wetenschappelijk onderzoek komt naar voren dat je voor een gezonde levensstijl minimaal 10.000 stappen per dag moet zetten.

Elke stap telt

De interventie wordt zo lokaal mogelijk georganiseerd en zo dicht mogelijk bij de deelnemers.

Een geschikte locatie voldoet aan de volgende voorwaarden: • dichtbij voor de doelgroep (liefst op loop of fietsafstand) • ruimte voor (gezellig) samenzijn, kopje koffie, uitleg van begeleider of informatiebijeenkomst • veilige buitenruimte dichtbij voor het uitvoeren van de wandeltest • bij voorkeur gelegen dicht bij een interessant wandelgebied, zoals park, of groene buitenomgeving.

Het kan de eigen locatie zijn van een sport- of welzijnsorganisatie, maar ook een buurthuis, verzorgingshuis of sportkantine. Van belang is vooral aan te sluiten bij de doelgroep, waardoor bv buurthuis, fysiotherapiepraktijk met praktijkruimte of verzorgingshuis passender is indien met oudere of kwetsbare doelgroepen gewerkt wordt, daar waar een (sport)kantine geschikter is wanneer de doelgroep vitaler is. Het is wel van belang dat de afstand EN het wandelen en de sportieve omgeving als uitgangspunt wordt genomen in de keuze voor de locatie, boven bijvoorbeeld de inzet van de eigen locatie in een minder geschikte omgeving (qua afstand tot de deelnemers, of qua bebouwing / groen)

Uit onderzoek van Vries, de., Nieuwenhuijzen & Farjon (2017), blijkt dat mensen buiten gelukkiger zijn dan binnen. En als ze buiten zijn, zijn ze gelukkiger in een omgeving die overwegend natuurlijk is dan in een overwegend bebouwde omgeving. In de meeste gevallen is het een lokale (sport)uitvoeringsorganisatie of welzijnsorganisatie die de lokale coördinatie vervult. Zij kunnen ook goed de doelgroep bereiken en doorverwijzen. Ook sportverenigingen (met een combinatiefunctionaris/buurtsportcoach) kunnen de interventie goed uitvoeren. Bron: interventies.loketgezondleven.nl.

Bekijk het filmpje ‘Elke stap telt’.

Lekker Fit! Met deze methode leren kinderen op de basisschool alles wat te maken heeft met een gezonde leefstijl. Lekker Fit! bestaat uit een lespakket voor groep 1 t/m 8 op de basisschool en heeft een preventief doel. Kinderen leren alles over gezond eten en bewegen en ze worden zich bewust van de keuzes die ze hierbij maken.

215

Lekker Fit! is gericht op duurzame gedragsverandering en maakt gebruik van een vierstappenplan: 1. ik doe 2. ik weet 3. ik ga doen 4. ik blijf doen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Lekker Fit! heeft een website met handige informatie waar werkboekjes, handleidingen en beweegkaarten te vinden zijn. Zo bestaat er een beweegkaart voor groep 7 en 8 die ‘Bewegen en meten’ heet en gericht is op het leren meten van de hartslag bij verschillende inspanningen.

Lekker Fit!

Kirsten de Jong, vakleerkracht lichamelijke opvoeding op basisschool De Watersnip in Zoetermeer, werkt sinds kort met Lekker Fit!. Ze vertelt enthousiast over haar ervaringen. Wat vind je van Lekker Fit!? “Ik vind dit pakket heel goed voor de kinderen van nu. Zoals alle scholen denk ik, hebben ook wij hier heel wat kinderen die op hun gewicht moeten letten. Kinderen hebben zelf eigenlijk geen idee welke invloed eten en bewegen heeft op hun lichaam. Lekker Fit! leert ze dat op een leuke manier.”

Hoe gebruikt jouw school het lespakket? “De groepsleerkrachten behandelen in de klas de informatie over gezonde voeding en bedenken met de kinderen leuke bewegingsvormen. Daar horen ook opdrachten voor de kinderen over wat ze eten en hoeveel ze bewegen. Ik combineer de praktijklessen uit het Lekker Fit! pakket met mijn eigen ideeën. Dat gaat heel goed en kost me geen extra tijd.” Bron: www.lekkerfitopschool.nl.

In de put, uit de put 55+ Ondanks dat een groot gedeelte van de Nederlanders het leven met bijna een 8 beoordeeld, is depressiviteit een groot probleem. Dit programma is gericht op het verminderen en/of voorkomen van verergering van depressieve klachten bij oudere volwassenen (55+) die last hebben van depressiviteit. Naast aandacht voor ontspanningsoefeningen en sporten bewegingsactiviteiten, besteedt het programma aandacht aan het herkennen en doorbreken van funeste denkpatronen, aan positief denken en assertiviteit. Dit programma is wetenschappelijk bewezen effectief. Lees de verdiepingsstof ‘Effectieve interventies’.

RealFit Het gaat bij deze interventie om de doelgroep jongeren (13 - 18 jaar) met overgewicht maar geen morbide obesitas. De jongeren moeten gemotiveerd zijn om deel te nemen en steun van ouders/gezin ontvangen. Het doel is een afname of stabilisatie van hun overgewicht. RealFit bestaat uit: • een intake door diëtist (45 minuten) • 3 beweeglessen (60 minuten) • 3 voedingslessen (60 minuten) • 3 individuele consulten (30 min) met een diëtist • psychologieprogramma (10 lessen van 60 minuten)

De ouderparticipatie omvat 3 bijeenkomsten van 1,5 uur. De meetmomenten zijn voor de start van RealFit, meteen na de 13 weken durende RealFit interventie en na een half jaar follow-up.

216

Thema 7 Sport, bewegen en gezondheid

Opdracht 16 Loket Gezond leven Op de website van het Loket Gezond Leven vind je een grote hoeveelheid interventies. Bovendien zijn deze interventies voorzien van een effectiviteitslabel.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bekijk de website ‘Loket Gezond Leven’. a. Noteer de gradaties. b. Zoek bij elke gradatie één voorbeeld van een interventie.

Opdracht 17 Interventies

Deze opdracht doe je in een groepje. a. Zoek op deze website een interventie uit die jullie interesse heeft. b. Geef van deze interventie: • de doelgroep waarop de interventie gericht is • het doel van de interventie • de inhoud van de interventie • sterke punten van de interventie • mogelijke verbeterpunten van de interventie.

Opdracht 18 Interventie chronische aandoening

Je krijgt de opdracht om voor een groep ouderen met een chronische aandoening een interventie te introduceren en te implementeren. Deze opdracht kun je voor verschillende doelgroepen uitvoeren. a. Ga op zoek naar minimaal drie geschikte interventies voor deze doelgroep. b. Kom tot een keuze voor één interventie. Beargumenteer waarom jouw keuze uitgaat naar deze interventie. c. Geef globaal aan hoe je de interventie zou introduceren en implementeren.

Opdracht 19 Beweegkriebels

Bekijk de fimpjes ‘Beweegkriebels video’ en ‘Cursus Beweegkriebels’.

a. Geef een samenvatting van de inhoud en een beschrijving van de interventie Beweegkriebels. b. Zoek deze interventie bij de website van het Loket Gezond Leven en beschrijf doel, doelgroep en methode.

Opdracht 20 Elke stap telt! Bekijk het filmpje ‘Elke stap telt’.

a. Noteer wat er als belangrijkste doel van deze interventie genoemd wordt. b. Leg uit waarom dit voor ouderen zo belangrijk is. c. Zoek deze interventie bij de website van het Loket Gezond Leven en beschrijf doel, doelgroep en methode.

Opdracht 21 Leerdoelen

217

Je kunt de belangrijkste factoren die onze gezondheid bepalen beschrijven.

Je kunt de belangrijkste effecten van sport en bewegen op de gezondheid beschrijven.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Je kunt de beweegrichtlijnen voor de verschillende leeftijdsfasen beschrijven.

Je kunt beschrijven hoe Nederland beweegt.

Je kunt de belangrijkste sportstimuleringsactiviteiten beschrijven.

Je kunt een aantal belangrijke interventies gericht op bewegen en/of gezondheid beschrijven en toepassen.

7.6 Verdiepingsstof - Sedentair gedrag

Sedentair gedrag is gedrag met een erg laag energieverbruik, zoals televisie kijken, computeren, zitten op school of op het werk en liggen. De internationale literatuur stelt een afkappunt van 1,5 MET voor in combinatie met een zittende of liggende houding. Kinderen van 4 tot 17 jaar krijgen het advies niet langer dan twee uur per dag te computeren en/of televisie/dvd kijken. Voor volwassenen zijn nog geen adviezen voor sedentair gedrag. Sedentair gedrag is een steeds groter wordend probleem. In Nederland zitten ongeveer 3,5 miljoen werknemers meer dan 4 uur per dag. De verwachting is dat dit nog verder toe zal nemen. Adolescenten zitten het meeste. Ze vertonen meer sedentair gedrag dan de leeftijdscategorie 65 plus.

Sedentair gedrag wordt geregeld verward met lichamelijke inactiviteit, terwijl sedentair gedrag en lichamelijke inactiviteit twee verschillende gedragingen zijn met verschillende determinanten. Wie voldoende lichamelijk actief is volgens de beweegnormen, kan toch te veel sedentair gedrag vertonen. 1 MET is de energie die verbruikt wordt in rust.

7.7 Verdiepingsstof - Effectieve interventies

Er is sprake van een groot aanbod van interventies gericht op een of meerdere leefstijlfactoren. Het is lastig om door de bomen het bos te kunnen zien. Om gebruikers van dienst te zijn is er een overzicht gemaakt van interventies die bewezen effectief zijn. Op de site www.effectiefactief.nl staat een overzicht van alle effectieve interventies. Uit onderzoek blijkt dat een integrale aanpak een belangrijke basis voor succes vormt.

Integrale aanpak Er zijn veel factoren die een rol spelen bij een goede gezondheid. Zo spelen leefstijlfactoren (lichaamsbeweging, alcoholgebruik, voeding), omgevingsfactoren (sociale contacten, woonomgeving) en persoonsgebonden factoren (lichaamsgewicht) een rol. Interventies die gericht zijn op meerdere factoren, blijken succesvoller te zijn dan programma’s die maar aan één enkel aspect aandacht besteden. Richt je daarom niet alleen op sport en bewegen. Bied, bijvoorbeeld aan inactieve jongeren met overgewicht, niet alleen een beweegprogramma aan, maar stimuleer hen ook het alcoholgebruik en voedingspatroon in positieve zin te wijzingen.

Interventies die uitgaan van een groepsbenadering zijn doorgaans effectiever dan individuele programma’s. Het werken met een buddy heeft ook positieve effecten.

218

Thema 7 Sport, bewegen en gezondheid

Een ander belangrijk punt is dat de interventie niet een eenmalig activiteit betreft, maar dat het om een planmatige en doelgerichte aanpak gaat. Uiteindelijk gaat het om een structurele verandering in de leefstijl van mensen. Dat vraagt om een gedegen plan met concrete doelstellingen.

7.8 Begrippen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

219

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 8 LEEFSTIJLVERANDERING Inhoud thema • Planmatige gezondheidsvoorlichting • Gedragsverandering • Overgewicht en diabetes • Succesvolle leefstijlinterventies • Verdiepingsstof • Begrippen

Veel mensen herkennen het wel. Ze nemen zich voor om het een en ander aan hun leefwijze te gaan veranderen, bijvoorbeeld stoppen met roken, gezonder eten, meer sporten en op tijd hun huiswerk afhebben. Vol goede moed beginnen ze eraan. Een tijdje gaat het goed en dan valt het grootste gedeelte toch weer terug in de oude gewoonte.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Je gewoontes of je leefstijl veranderen, gaat niet zo gemakkelijk. In die zin geldt overduidelijk dat voorkomen beter is dan genezen. In dit thema wordt aandacht besteed aan hoe je de leefstijl van mensen duurzaam kunt veranderen. Allereerst besteden we aandacht aan een planmatige aanpak van gezondheidsvoorlichting en aan gedragsverandering. Bij de introductie van de Buurtsportcoach Plus is al aan de orde gekomen dat de buurtsportcoach ook ingezet wordt bij de uitvoering van gecombineerde leefstijlinterventies. Vandaar het belang van dit onderwerp.

Veruit de meeste aandacht krijgen programma’s gericht op het verminderen van overgewicht. In paragraaf 3 bespreken we de leefstijlverandering bij jongeren met overgewicht. Daarnaast besteden we aandacht aan een succesvol programma gericht op mensen met diabetes type 2. Binnen de sportstimulering zijn er diverse methoden die hun succes bewezen hebben. De laatste paragraaf gaat in op welke onderdelen van een interventie bijdragen aan een positief effect. Als voorbeeld worden twee effectieve leefstijlinterventies besproken. Relatie met werkproces Het thema ‘Leefstijlverandering’ heeft vooral te maken met werkprocessen: • P2-K1-W2: Stelt een SB-programma op • P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen • • • • • •

Je kunt de fasen van planmatige gezondheidsvoorlichting beschrijven. Je kunt het ASE model beschrijven en toepassen. Je kunt de fasen van gedragsverandering beschrijven. Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder een leefstijlinterventie. Je kunt de succesfactoren van een leefstijlinterventie beschrijven en toepassen. Je kunt een aantal effectieve leefstijlinterventies omschrijven naar doel, doelgroep en programma.

8.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Gaat het roer om bij Freek?

Freek is een 52-jarige man die al bijna 25 jaar als administratief medewerker bij hetzelfde bedrijf werkt. Hij doet dus overwegend zittend werk. Freek rookt ongeveer tien sigaretten per dag en drinkt met zijn maten graag een biertje.

Al dat gedoe over gezond leven, aan apparaten trekken in een fitnesscentrum en het eten van superfood vindt hij flauwekul. Freek heeft flink overgewicht, maar is van mening dat dikke mensen gezellige mensen zijn. Al die risico´s die aan dat overgewicht gekoppeld worden, is ook overdreven. Zijn vader weegt meer

221

dan 100 kg, rookt flink, is inmiddels 83 jaar en mankeert nooit wat. Gezondheid is hoe je je voelt en je moet je vooral geen ongezondheid aan laten praten door de media. Bovendien is gezondheid iets wat je mee hebt gekregen en waar je verder weinig aan kunt doen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Freek komt over als een vriendelijke, ontspannen man met veel sociale contacten. De laatste tijd is er wel wat veranderd. Zijn eveneens wat gezette vrouw heeft de laatste tijd wat last van haar hart en Freek zelf merkt dat hij bij geringe inspanning toch wat kortademig wordt. Twee van zijn vrienden hebben zich laten verleiden om wat meer te gaan fietsen en een van hen heeft zelfs een tweedehands racefiets aangeschaft. Freek heeft er wel even aan gedacht, maar is van mening dat hij na drie keer fietsen dat ding weer aan de wilgen hangt.

Kennisvragen a. Leeft Freek gezond? Op grond waarvan kom je tot die conclusie? b. Wat kun je zeggen over de verschillende leefstijlfactoren van Freek? c. Hoe ervaart Freek zijn gezondheid? d. Heeft Freek (voldoende) inzicht in de gevolgen van zijn leefwijze voor zijn gezondheid? Waar maak je dat uit op? e. Hoe sterk vind je het argument van Freek wat betreft de vergelijking met zijn vader?

Veel mensen gebruiken deze redenering en halen één enkel voorbeeld aan. Eigenlijk houd je jezelf een beetje voor de gek. Het denkpatroon dat Freek erop nahoudt wordt onrealistisch optimisme genoemd. Je komt een dergelijk denkpatroon ook wel tegen als cognitieve dissonantie. f. Kun je het ASE-model toepassen op Freek? 1. Wat kun je zeggen over Freek zijn attitude ten aanzien van een aantal leefstijlfactoren? 2. Wat kunnen je zeggen over de sociale omgeving van Freek? 3. Wat kun je zeggen over hoe Freek over zijn eigen effectiviteit denkt? g. In welke fase van gedragsverandering zit Freek? h. Welke veranderingen zijn de laatste tijd opgetreden? Welke aanknopingspunten voor leefstijlverandering kan dit bieden?

8.2 Planmatige gezondheidsvoorlichting

Gezondheidswinst Tabaksgebruik, lichamelijke inactiviteit en onevenwichtige voeding zijn voorbeelden van ongezonde leefstijlfactoren; zij veroorzaken gezondheidsproblemen en voortijdige sterfte. Met leefstijlverandering is hier een aanzienlijke gezondheidswinst te boeken en er zijn inmiddels veel methoden en strategieën ontwikkeld om de leefstijl of het gedrag van mensen te veranderen.

Het is natuurlijk het beste om ervoor te zorgen dat al deze gezondheidsproblemen door goede voorlichting voorkomen worden. Preventie vormt dan ook een steeds belangrijker onderdeel van de volksgezondheid.

Bij preventie gaat het om het voorkomen van ziekten door gezondheidsbevordering, gezondheidsbescherming en gerichte ziektepreventie. In dit verband wordt de term GVO (gezondheidsvoorlichting en -opvoeding) gebruikt. Een nieuwe omschrijving, tegenwoordig ook vaak gebruikt, is ‘gedragsgerichte gezondheidsbevordering’.

De effectiviteit van GVO blijkt echter wisselend te zijn. Dit heeft vooral te maken met het slechte bereik van de doelgroepen en met de versnippering van activiteiten. Dit geldt ook voor de sportstimuleringsactiviteiten. Wat heel belangrijk is voor een blijvende verbetering van de leefstijl is dat er een traject uitgezet wordt. Als je wilt dat een gedragsverandering blijvend is, moet er een planmatige aanpak zijn en geen losse en/of eenmalige activiteiten.

222

Thema 8 Leefstijlverandering

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Planmatige aanpak Er wordt tegenwoordig steeds vaker gesproken over planmatige gezondheidsvoorlichting. Hierbij worden systematisch de volgende stappen doorlopen: 1. analyse van de volksgezondheid 2. analyse van gedrag 3. analyse van determinanten van gedrag 4. interventieontwikkeling 5. interventie-implementatie 6. evaluatie.

Het gebruik van dit model is te vergelijken met het oplossen van een puzzel. Het model dwingt de voorlichter om op een systematische wijze gewenste uitkomsten (gezond gedrag, gezondheid) terug te voeren naar oorzaken en oplossingen, vaak gezondheid bevorderende activiteiten. Stap 1 Analyse van volksgezondheid • Wat zijn de belangrijkste gezondheidsproblemen van de verschillende doelgroepen? • Wat is de kwaliteit van leven van een bepaalde doelgroep?

Cijfers en feiten

Om beleid voor het voorkomen van overgewicht te ontwikkelen, heeft u cijfers en feiten nodig. Hiermee kunt u prioriteiten stellen en uw doelgroep(en) bepalen. Op deze pagina vindt u cijfers en feiten over overgewicht.

Overgewicht in Nederland In 2023 had 50% van de Nederlanders van 18 jaar en ouder overgewicht. Iets meer dan 15% van de volwassenen heeft ernstig overgewicht (obesitas). Overgewicht komt vaker voor bij mannen dan bij vrouwen. Bij ernstig overgewicht is dat andersom: meer vrouwen hebben obesitas dan mannen. Van de kinderen van 4 tot en met 17 jaar oud heeft zo’n 13% overgewicht, van wie 4% ernstig. In 1990 had één op de drie Nederlanders van 18 jaar en ouder overgewicht. Sindsdien is het aantal volwassen Nederlanders met overgewicht sterk gestegen tot de helft van alle volwassenen. Het percentage Nederlanders van 18 jaar en ouder met obesitas is sinds 1990 meer dan verdubbeld. Bron: www.loketgezondleven.nl/gezondheidsthema/overgewicht/cijfers-en-feiten-overgewicht.

Stap 2 Analyse van gedrag • Wat zijn de mogelijke oorzaken van dit gedrag? • Welke gewoonten of gedragingen (eten, roken, drinken, bewegen) spelen een rol? • Welke omgevingsfactoren zijn van belang (luchtkwaliteit)?

Energiebalans

Bij het bestuderen van gedrag dat te maken heeft met gewichtsstijging, draait het om de energiebalans. Meer energie opnemen dan verbruiken leidt tot gewichtstoename. Snackgedrag, frisdrankconsumptie, eten van fastfood en niet ontbijten zorgen voor een te grote energie-inname. En die energie wordt niet opgemaakt bij een inactieve levensstijl met veel tv-kijken en computeren, vervoer per auto in plaats fietsen, enzovoort. Op basis van analyse zijn er vier risicogroepen: • jonge kinderen (0-4 jaar) • adolescenten (16-21 jaar) • jongvolwassenen (vooral tussen 25-35 jaar)

223

•

ouderen (60+).

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Stap 3. Analyse van determinanten van gedrag • Wat zijn de persoonlijke factoren die een rol spelen (kennis, houding, risico-inschatting)? • Wat zijn de omgevingsfactoren die een rol spelen (vrienden, opvattingen van de omgeving, milieu, economische situatie)?

Omgevingsfactoren

Bij de studie naar de factoren die een rol spelen, wordt steeds meer gekeken naar omgevingsfactoren. Het gaat om een omgeving waarin het gemakkelijk is om te veel energie in te nemen of te weinig energie te gebruiken. Op scholen staan automaten met snoep, in de stationshal zie je de ene snacktent naast de andere, reclame voor melk of een appel is er niet, ouders verwennen hun kinderen met chocola en chips.

Stap 4. Interventieontwikkeling • Welke interventiemogelijkheden zijn er op basis van stap 2 en 3? • Welke factoren (gedragsdeterminanten) kunnen we het beste aanpakken? • Hoe kunnen we bij het ontwikkelen van het programma rekening houden met de wensen en behoeften van de doelgroep die het betreft? Stap 5. Interventie-implementatie (invoering en verspreiding) • Hoe gaan we het programma invoeren en verspreiden? • Hoe bereiken we met het programma de juiste doelgroep?

Krachtvoer

Doelgroep: Vmbo-leerlingen in klas 1 en 2 (alle leerwegen; gemiddeld 12-14 jaar). De intermediaire doelgroep bestaat uit docenten van deze leerlingen. Doel: Het bevorderen van gezonde voedingskeuzes.

Aanpak in het kort: De 13 modules van Krachtvoer zijn opgedeeld in 4 fasen, waarin leerlingen opeenvolgende stappen in het proces van gedragsverandering doorlopen. De gevarieerde, vooral actieve lesonderdelen bestaan onder meer uit werkbladopdrachten, foto-opdrachten, omgevingsscans, animaties, voedselbereiding, proeven, quizjes, en interactieve spellen.

Bron: www.loketgezondleven.nl/interventies-zoeken#/InterventionDetails/1401167.

Stap 6. Evaluatie • Hebben de interventies de juiste effecten gehad? • Zijn de programma’s uitgevoerd zoals gepland?

Opdracht 2 Planmatige aanpak Noteer de zes fasen waarin planmatige gezondheidsvoorlichting verloopt.

224

Thema 8 Leefstijlverandering

Opdracht 3 Analyse Leg uit waaruit de analyse van de volksgezondheid bestaat. Maak dit duidelijk aan de hand van een voorbeeld. Leg uit waaruit de analyse van gedrag bestaat. Maak dit duidelijk aan de hand van een voorbeeld.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. b. c. d.

Opdracht 4 Gezondheidsvoorlichting Bekijk het filmpje ‘GVO Stress en Gezondheid’.

a. Welke stappen uit de planmatige aanpak herken je? b. Geef je mening over de wijze waarop de gezondheidsvoorlichting gegeven wordt.

8.3 Gedragsverandering

Om het gezondheidsgedrag van mensen te kunnen veranderen, heb je inzicht nodig in welke factoren dit gedrag verklaren. Er bestaan verschillende modellen die het gezondheidsgedrag van mensen proberen te verklaren. Er wordt onderscheid gemaakt tussen modellen die echt het gedrag proberen te verklaren en modellen die een beschrijving geven van het proces van gedragsverandering. Er bestaan dus gedragsverklaringsmodellen en gedragsveranderingsmodellen. Het model van gedragsverklaring dat hier besproken wordt is het ASE-model en het gedragsveranderingsmodel dat aan de orde komt, is het stages of change model.

Het ASE-model Het ASE-model is gebaseerd op de intentie die mensen hebben om bepaald gedrag te gaan vertonen, bijvoorbeeld gezond gedrag. Een sterke gedragsintentie maakt de kans groter dat iemand het gedrag ook daadwerkelijk gaat vertonen. Een sterke intentie om te stoppen met roken, maakt de kans groot dat iemand dit ook echt gaat doen. Heeft iemand nauwelijks de bedoeling of de intentie om te stoppen, dan is de kans veel kleiner dat hij tot acties komt die gericht zijn op stoppen met roken. Volgens het ASE-model wordt de intentie van mensen bepaald door drie factoren: 1. A = de attitude 2. S = de sociale invloed 3. E = de eigen effectiviteit.

Het ASE-model vertoont grote gelijkenis met de Theory of Planned Behavior. Volgens de grondlegger van dit model (Ajzen) wordt de gedragsintentie van mensen bepaald door drie factoren: 1. de eigen opvattingen (attitude) 2. de opvattingen van anderen (subjectieve normen) 3. de inschatting van eigen mogelijkheden het gedrag uit te voeren.

In Nederland is ongeveer gelijktijdig met dit model het ASE-model ontwikkeld. In de afbeelding is het ASE-model toegepast op het uiteindelijk gaan eten van fruit.

225

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Attitude De attitude is de houding die je hebt ten aanzien van bepaalde gezondheidsgedragingen of producten. In de vorige paragraaf is dit al aan de orde gekomen. De attitude kent drie aspecten: 1. een cognitief aspect 2. een emotioneel aspect 3. een gedragsaspect. Een bepaalde attitude ontstaat meestal op grond van ervaringen die mensen opgedaan hebben. Zo kan iemand negatieve ervaringen opgedaan hebben met sport en bewegen en op grond daarvan een negatieve attitude ontwikkeld hebben. Dit hoeft niet altijd zo te zijn. Een attitude kan ook ontwikkeld worden op basis van (voor)oordelen van de persoon, al dan niet beïnvloed door de omgeving. Je attitude wordt vooral bepaald door wat je denkt dat het je oplevert. Als je ervan overtuigd bent dat meer fruit eten een grote bijdrage levert aan je gezondheid, dan is de kans groot dat dit een positieve (cognitieve) attitude bevordert. Sociale invloed Het ASE-model onderscheidt drie soorten sociale invloeden: 1. sociale norm 2. sociale steun of sociale druk 3. modelling of voorbeeldgedrag.

1. Sociale norm De sociale norm is in de vorige paragraaf aan de orde gekomen. Sociale normen hebben te maken met – vaak ongeschreven – regels die min of meer gelden in jouw leefomgeving. Zo verwachten je vrienden van de studentenvereniging dat je veel bier drinkt. Deze sociale norm, ook wel subjectieve norm genoemd, kan leiden tot sociale druk. Zo kan er een sanctie staan op het niet veel bier drinken. Je wordt dan door je vrienden niet meer geaccepteerd en buitengesloten.

2. Sociale steun en sociale druk Bij voornemens tot gedragsverandering neemt de sociale omgeving een belangrijke plaats in. Stel dat jij je voorgenomen hebt om drie keer in de week te gaan sporten. Je sociale omgeving kan dit helemaal niets vinden en je zelfs een beetje belachelijk maken. Op die manier krijg je weinig support van de omgeving. Er wordt van sociale druk gesproken als het effect op je gezondheid negatief is, en van sociale steun als het om een positieve invloed gaat.

Dat is ook de reden waarom ouders zo’n belangrijke rol spelen bij het afvallen van hun kinderen. Als kinderen vanuit hun omgeving sociale steun ervaren, leidt dit tot duidelijk betere resultaten. De steun vanuit de omgeving kan verschillende vormen aannemen. Zo kan de steun emotioneel zijn (ik sta voor je klaar, ook bij tegenslag), maar ook praktisch (ik zorg dat er geen rookwaren meer in huis zijn) of materieel (ik betaal voor jou de stoppen-met-rokencursus).

3. Modelling of voorbeeldgedrag Tot slot wordt je gezondheidsgedrag bepaald door goede, maar ook door foute voorbeelden. Zo neem je drink-, rook- en eetgedrag over van voor jou belangrijke anderen. We leren, in negatieve en positieve zin van het gedrag van anderen. Dit wordt model-leren of modelling genoemd. Zo sporten kinderen van sportieve ouders frequenter dan kinderen van niet-sportende ouders.

Eigen effectiviteit De eigen effectiviteit is hetzelfde als de eerder besproken zelfeffectiviteit. Het is de verwachting die mensen hebben over hun eigen mogelijkheden om bepaald gedrag uit te voeren, om bepaalde handelingen tot een goed einde te brengen. Het is belangrijk om te achterhalen waarom mensen denken dat het niet zal lukken bepaald gedrag te vertonen. Een belangrijke oorzaak is teleurstelling in het verleden. Als je al een paar keer geprobeerd hebt om te stoppen met roken of om af te vallen, dan kan dat een negatieve invloed hebben op de eigen effectiviteitsverwachting.

226

Thema 8 Leefstijlverandering

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Uitbreiding van het model In een later stadium wordt het model uitgebreid. Willen mensen hun intentie tot gedragsverandering daadwerkelijk doorvoeren, dan hebben ze nog te maken met zogenoemde barrières en belemmeringen. Zo zou iemand best zijn eetgedrag willen veranderen, maar realiseert hij zich dat gezonder eten meer tijd en geld kost. Dit kan een barrière vormen om daadwerkelijk gezonder te gaan eten. Daarnaast kunnen er ook duidelijke voordelen (stimuli) een rol spelen, waardoor iemand juist geneigd is het gedrag te vertonen. Bijvoorbeeld: bij stoppen met roken wordt de adem ook een stuk frisser. Bovendien speelt er bij mensen nog een overweging een rol alvorens echt over te gaan tot actie, namelijk de inschatting van de eigen kennis en vaardigheden (skills) om het gevraagde gedrag uit te kunnen voeren en vol te kunnen houden. Op deze manier ontstaat dan het volgende model.

Stages of Change Model Er bestaan verschillende modellen die een weergave zijn van het proces dat zich voltrekt bij gedragsverandering, zoals afvallen, meer gaan bewegen en gezonder eten. Het model dat hier aan de orde komt, is het Stages of Change Model. Dit model gaat uit van de vijf volgende fasen van gedragsverandering: 1. precontemplatie 2. contemplatie 3. voorbereiding 4. actie 5. gedragsbehoud.

Dit model laat zien dat het niet zo simpel is om je gedrag en ook je leefstijl duurzaam te veranderen. Je stopt niet van de ene op de andere dag met drinken en dan is het klaar. Voor velen is het een proces van vallen en opstaan. Vandaar dat er in elke fase een terugval (relapse) mogelijk is. Zelfs in de laatste fase, als je denkt dat er sprake is van gedragsbehoud, komt het voor dat mensen terugvallen. Na een jaar niet gerookt te hebben, gebeurt er iets vervelends waardoor iemand toch weer teruggrijpt naar zijn oude gewoonten. De fasen worden hier kort besproken.

1. Precontemplatie Mensen in deze fase zijn zich vaak onbewust van de risico’s en zijn helemaal niet met gedragsverandering bezig. Het kan ook zo zijn dat in deze fase mensen zich wel bewust zijn van bijvoorbeeld de schadelijke gevolgen van roken, maar niet van plan zijn er iets aan te veranderen.

In deze fase kom je veel ontkenning tegen. Mensen zien of willen de risico’s van overmatig drankgebruik, chronische stress of overgewicht niet zien. Bovendien heeft men in deze fase het idee dat het toch allemaal niets uitmaakt en dat ze niet in staat zijn er echt iets aan te veranderen. Je zou kunnen zeggen dat de risicoperceptie en de zelfeffectiviteit laag zijn.

2. Contemplatie In deze fase zijn mensen zich al wat meer bewust van de risico’s en de noodzaak tot gedragsverandering. Ze hebben in principe de bereidheid om hun gedrag binnen zes maanden te veranderen, maar hebben nog geen concrete plannen.

227

Er is nog wel onwetendheid in deze fase. Men weet wel iets van de risico’s, maar dat is oppervlakkig. Ze staan open voor voorlichting en informatie. Voor de (buurtsport)coach is het dan ook belangrijk om dergelijke informatie te geven. Dit kan een beter beeld geven van de gezondheidsrisico’s die de betreffende mensen lopen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het is een fase van wikken en wegen. In deze fase komen mensen tot een afweging van de voor- en nadelen van gedragsverandering. Meestal is er nog wel wat twijfel. Er is nog geen besluit genomen om echt de stap te maken naar verandering. Ze moeten overtuigd zijn van het feit dat de voordelen opwegen tegen de nadelen. Ook hierin kun je een bijdrage leveren.

3. Voorbereiding In deze fase wordt de knoop doorgehakt en is de persoon bereid om zijn gezondheid echt te verbeteren. Het wordt niet meer op de lange baan geschoven, maar het voornemen is om dit binnen nu en een maand aan te pakken. Centraal in deze fase staat het formuleren van concrete doelen en het opstellen van een plan van aanpak. De coach speelt hierbij een belangrijke rol. Samen met de persoon komt hij tot het formuleren van (liefst) SMART-doelen.

Bovendien is het belangrijk om onderscheid te maken tussen middellangetermijn- en kortetermijndoelen. Het in stukjes hakken van het traject op weg naar het einddoel, met duidelijke piketpaaltjes, is heel belangrijk. Dat geldt ook voor het opstellen van een plan met goed omschreven, realistische acties. 4. Actie Dit is de uitvoeringsfase. In deze fase wordt concreet gewerkt aan de voorgenomen gedragsverandering. De doelstellingen worden regelmatig geëvalueerd en eventueel wordt het plan bijgesteld. In deze fase is ondersteuning van zowel de coach als de omgeving (sociale steun) heel belangrijk.

In een aantal gevallen worden belangrijke anderen bewust bij het hele proces betrokken. Dat geldt zeker wanneer het gaat om kinderen. De steun van ouders is dan noodzakelijk.

5. Gedragsbehoud In de fase van gedragsbehoud wordt het nieuwe gedrag meer dan zes maanden vertoond en er wordt moeite gedaan om terugval te voorkomen.

228

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 8 Leefstijlverandering

Meer fruit, meer groente Aan de hand van een voorbeeld wordt het model verduidelijkt. In dit geval gaat het om de gedragsverandering om gezonder (meer fruit, meer groente) te gaan eten. 1. precontemplatie Het kan best zo zijn dat ik ongezond eet, maar ik ben niet van plan daar iets aan te veranderen. 2. contemplatie Ik begin een beetje de voor- en nadelen van gezond eten in te zien. Ik ben mogelijk van plan om binnen nu en zes maanden gezonder te gaan eten. 3. voorbereiding Ik heb als doel gesteld om binnen nu en een maand elke dag twee stuks fruit en 200 gram groente te gaan eten. 4. actie Ik eet al een maand elke dag twee stuks fruit en 200 gram groente. 5. gedragsbehoud Ik eet nu al zeven maanden elke dag twee stuks fruit en 200 gram groente. Lees de verdiepingsstof ‘Motiverende gespreksvoering’.

Opdracht 5 ASE-model

a. Geef een beschrijving van de drie aspecten van het ASE-model. b. Maak dit model duidelijk aan de hand van een voorbeeld.

Opdracht 6 Toepassen ASE-model

a. Overgewicht is een heel groot probleem bij mensen met een lichte verstandelijke beperking. Verklaar dit vanuit het ASE-model. b. Zoek vanuit dit model aanknopingspunten om dit probleem aan te pakken. c. Motiveer wat volgens jou het meest kansrijk is, aanpak via de A, de S of de E?

Opdracht 7 Sociale invloed Het ASE-model onderscheidt drie soorten sociale invloeden: 1. sociale norm

229

2. 3.

sociale steun of sociale druk modelling of voorbeeldgedrag.

a. Geef van alle drie deze soorten een beschrijving. b. Geef van alle drie deze soorten een voorbeeld met betrekking tot gezondheidsgedrag.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 8 Stages of Change Model

a. Noteer de vijf fasen van dit model. b. Geef van elke fase een beschrijving. c. Ga uit van alcoholgebruik. Noteer een kenmerkende zin van een cliënt in alle vijf de fasen.

Opdracht 9 Filmpje Stages of change model Bekijk het filmpje ‘Stages of change model’. Geef een beschrijving van de vijf fasen.

8.4 Overgewicht en diabetes

In deze paragraaf worden twee voorbeelden van leefstijlverandering gegeven. Het ene voorbeeld is gericht op leefstijlverandering bij jongeren met overgewicht en het andere voorbeeld op mensen met diabetes type 2.

Leefstijlverandering bij jongeren met overgewicht Veel aandacht gaat momenteel uit naar leefstijlverandering bij jongeren. Dit betreft het overgewicht onder jongeren. In Nederland zijn op dit moment meer dan 500.000 te dikke mensen onder de 24 jaar. Van elke zes jongeren is er volgens het CBS (2022) een te dik (17%).

Overgewicht

In 2023 had 11,3% van de 4- tot 12-jarigen en 12,2% van de 12- tot 16-jarigen overgewicht. In beide leeftijdsgroepen is er ten opzichte van 2022, 2021 en 2020 sprake van een daling. In 2022 ging het om respectievelijk 11,5% en 13,8% van de kinderen en jongeren met overgewicht. Het hogere percentage in 2020 en 2021 had vermoedelijk te maken met de lockdowns tijdens de coronapandemie.

Onder de 16- tot 20-jarigen is het percentage jongeren met overgewicht ten opzichte van 2022 iets gestegen: van 18,6% in 2022 naar 18,9% in 2023. Deze cijfers laten zien dat het percentage kinderen en jongeren met overgewicht met de leeftijd stijgt. Van de kinderen en jongeren van 2 tot 25 jaar had 17% in 2022 overgewicht. Vooral 18- tot 25-jarigen zijn vaak te zwaar. Een kwart van deze jongeren had overgewicht, waarvan 7% ernstig overgewicht (obesitas). Dit meldt het CBS in het kader van de Landelijke Jeugdmonitor op basis van nieuwe cijfers uit de Gezondheidsenquête/Leefstijlmonitor 2022, in samenwerking met het RIVM.

Hoofdoorzaak is de disbalans tussen voeding en beweging. Andere factoren die een rol spelen zijn sociale klasse, economische status, etniciteit en dikke ouders. Op dit moment zijn 14% van de meisjes en 13% van de jongens onder de 18 te zwaar. 10% daarvan leidt aan een ernstige vorm van vetzucht (obesitas). Deze laatste groep loopt op jonge leeftijd al een groot risico op ernstige gezondheidsproblemen.

Bijna een op de vier Turkse of Marokkaanse kinderen is te dik. Ernstig overgewicht komt vaker voor onder jongeren met een niet-westerse migratieachtergrond dan onder jongeren met een Nederlandse achtergrond. Tot op de dag van vandaag is er geen enkel wetenschappelijk bewezen programma beschikbaar voor de

230

Thema 8 Leefstijlverandering

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

behandeling van overgewicht. Dit is dan ook de reden waarom er een werkplan leefstijlverandering bij jongeren op is gesteld. Uit de literatuur komen de volgende actiepunten naar voren als meest belovend om het overgewicht aan te pakken: • meer bewegen en buiten spelen • stimuleren van ontbijten • minder zoete dranken • minder zittende activiteiten.

Vetzuchtig brein

Waarom hebben we na een taartje een balansdag nodig? Waarom regelt het lichaam dat niet zelf? De hersenen doen wel degelijk aan eetmanagement. Daar hebben ze een handvol gespecialiseerde centra voor, gelegen in de hypothalamus. Die centra houden precies bij wat we eten en wat het lichaam nodig heeft. Het ene centrum zet de hongerknop aan als de brandstof op is. Een ander centrum zet de hongerknop weer uit als er genoeg is gegeten. De hypothalamus kent een soort van vetmeter, waarbij de stof leptine een belangrijke rol speelt. Het probleem is dat die vetmeter bij steeds meer mensen op een te hoog natuurlijk gewicht staat afgesteld. Onderzoekers in Oregon bevestigden vorig jaar een bestaand vermoeden dat de vetmeter verstoord kan raken door te veel vet in ons voedsel. De verstoring kan ook door virussen veroorzaakt worden. Deze verstoring maakt lijnen lastig. Typerend is dat veel proefpersonen na acht maanden lijnen dunner waren dan na twaalf maanden. De kilo’s glipten al weer terug. Dat is tekenend voor de ongelijke strijd die lijnende mensen met de hersenen voeren. Wat ze er met een streng dieet weten af te krijgen, smokkelen de hersenen er vaak binnen de kortste keren weer bij. Om die kilo’s er ook af te houden moeten ze zichzelf blijven beheersen.

Het gaat dus niet om de vier C’s (Chips, Cola, Chocola en Computer), maar om de vier B’s (Bewegen, ontBijten, Buiten spelen, Bewust eten en drinken). Uit de literatuur blijkt dat daar nog een vijfde B aan toegevoegd moet worden: het geven van Borstvoeding gedurende zes maanden of langer. Baby’s die gedurende het eerste half jaar of langer borstvoeding hebben gehad, blijken minder aanleg voor overgewicht te hebben. Verder blijkt uit onderzoek: • dat de resultaten van programma’s mede afhankelijk zijn van de motivatie en het voorbeeldgedrag van onder andere ouders, leerkrachten en trainers. Rolmodellen, zoals bekende sporters, popartiesten en filmsterren, blijken eveneens een positieve invloed op jongeren te hebben. Campagnes die ondersteund worden door internet blijken bij jongeren de populariteit te vergroten. • onder 224 personen met obesitas dat een multidisciplinaire aanpak het meeste effect opleverde. 224 personen met obesitas deden mee aan een onderzoek. De personen die een combinatie kregen van geneesmiddelen, groepssessies voor leefstijlverandering, dieet en lichaamsbeweging boekten het meeste resultaat. Programma’s die alleen gericht waren op meer lichaamsbeweging waren minder effectief. • Hanzehogeschool Groningen: Dat je in het begin van het programma leefstijlverandering beter niet kunt starten met sport en bewegen. De meeste mensen vinden sporten niet leuk, zijn onvoldoende fit en de kans op blessures is groot. Mensen met ernstige obesitas leiden meestal een overwegend zittend bestaan. Als je de zittende gewoonte van deze mensen om kunt buigen naar meer staan en wandelen, levert dit een enorm gezondheidseffect op (factor 10). Het gezondheidseffect van staan en wandelen naar sport levert een effect op van factor 2.

231

Jongeren Op Gezond Gewicht (JOGG)

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het doel Wij streven naar een samenleving waarin alle kinderen en jongeren wonen, leren, recreëren en werken in een omgeving waarin een gezonde leefstijl de normaalste zaak van de wereld is. JOGG-aanpak Een derde van de Nederlandse gemeenten gebruikt de JOGG-aanpak. Met deze aanpak zetten lokale samenwerkingen tussen private en publieke partijen zich in voor een gezonder gewicht onder jongeren.

Effect De effecten van de JOGG-aanpak worden goed in de gaten gehouden. In JOGG-wijken in Dordrecht-West worden sinds 2011 jaarlijks fittesten gehouden onder 1670 basisschoolkinderen. Uit die fittesten blijkt dat het overgewicht onder kinderen in Dordrecht-West sinds 2011 met ruim 20% is gedaald. Opvallend detail: in andere wijken is juist een lichte stijging van overgewicht merkbaar. Bron: https://jongerenopgezondgewicht.nl.

Leefstijlverandering bij mensen met diabetes Diabetes type 2 vormt een groot probleem. Jaarlijks komen er 72.000 mensen bij met diabetes. Diabetes type 2 kan worden uitgesteld en voorkomen door gezonder te leven. Een Maastrichtse studie (SLIM) laat zien dat mensen ook na zes jaar nog veel baat hebben bij een leefstijlprogramma. De deelnemers aan het SLIM-onderzoek werden gestimuleerd om te eten volgens de Richtlijnen Goede Voeding van het Voedingscentrum en om meer te bewegen op de manier zoals de Nederlandse Hartstichting dat aanbeveelt. Allemaal haalbare adviezen, maar voor een individu vaak lastig om deze zonder begeleiding in het dagelijks leven toe te passen. De begeleiding bestond uit iedere drie maanden persoonlijk advies van een diëtist en de mogelijkheid om aan een gratis bewegingsprogramma deel te nemen. Dit bleek voor de helft van de deelnemers genoeg om hun leefstijl structureel te veranderen. BeweegKuur GLI Een voorbeeld van een effectieve interventie, waarbij verschillende organisaties samenwerken, is de BeweegKuur GLI.

BeweegKuur GLI

De BeweegKuur GLI is een gecombineerde leefstijlinterventie voor mensen met een gewichtsgerelateerd gezondheidsrisico die wordt uitgevoerd in de eerstelijnszorg. Het bestaat uit 3 programma’s afhankelijk van de nodige intensiteit. De leefstijlprogramma’s bestaan uit drie componenten: gezonder eten, meer bewegen en gedragsverandering. De begeleiding door verschillende disciplines staat centraal. In een multidisciplinair team werken in het programma de leefstijlcoach, beweegprofessional en de voedingsprofessional nauw samen. Na selectie en screening worden de deelnemers door de leefstijlcoach begeleid bij het maken van een keuze voor een van de programma’s. In alle programma’s speelt de leefstijlcoach een belangrijke rol als het gaat om gedragsverandering.

Programma 1 is voor deelnemers die onder beperkte begeleiding van een leefstijlcoach zelfstandig kunnen werken aan een beweeg- en voedingsprogramma.

232

Thema 8 Leefstijlverandering

Programma 2 is voor deelnemers die onder begeleiding van een leefstijlcoach, beweegprofessional en een voedingsprofessional werken aan een beweeg- en voedingsprogramma.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Programma 3 is voor deelnemers die intensieve begeleiding nodig hebben van een leefstijlcoach, beweegprofessional en een voedingsprofessional.

Doelgroep De BeweegKuurGLI is bedoeld voor volwassenen vanaf 18 jaar met een matig gewichtsgerelateerd gezondheidsrisico en een inactieve leefstijl: • Personen met obesitas (BMI ≥30 kg/m2 ) • Personen met overgewicht (BMI ≥25 kg/m2 ) in combinatie met een risicofactor en/of co-morbiditeit

Bron: www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/interventies/interventie/beweegkuur-gli-gecombineerde-leefstijl-interventie/.

Bekijk het filmpje ‘Huis voor Beweging Beweegkuur’.

Opdracht 10 Overgewicht en obesitas

a. Zoek op internet naar recente gegevens over overgewicht en obesitas in Nederland. b. Trek een aantal belangrijke conclusies op grond van de gevonden gegevens.

Opdracht 11 Aanpak overgewicht

a. Geef aan welke factoren een belangrijke rol spelen bij het al dan niet succesvol zijn van een interventie gericht op de aanpak van overgewicht bij kinderen en jeugdigen. b. Ga naar de website van het Loket Gezond Leven en zoek naar een aantal effectieve interventies gericht op overgewicht en/of obesitas bij kinderen en jeugdigen. Noteer deze interventies. c. Werk een interventie nader uit (doel, doelgroep, inhoud).

Opdracht 12 JOGG

Bekijk het filmpje ‘Wethouders over de JOGG-aanpak’.

a. Welke partijen werken samen bij JOGG? b. Aan welke leefstijlfactoren besteedt JOGG aandacht? c. Op welke manier kun je vorm geven aan JOGG(-activiteiten)?

Opdracht 13 Diabetes

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bestudeer met elkaar wat diabetes is. Verdeel de onderwerpen over de groepjes (bijvoorbeeld: vormen van diabetes, hoeveel mensen diabetes hebben, de symptomen van diabetes, hypo en hyper, de oorzaken van diabetes, het belang van sport en bewegen voor mensen met diabetes). b. Presenteer de resultaten aan elkaar.

Opdracht 14 Aanpak diabetes

a. Ga naar de website van het Loket Gezond Leven en zoek naar een aantal effectieve interventies gericht op mensen met diabetes. Noteer deze interventies. b. Werk een interventie nader uit (doel, doelgroep, inhoud).

233

8.5 Succesvolle leefstijlinterventies Waarom is de ene leefstijlinterventie effectiever of succesvoller dan de andere? Eerst wordt ingegaan op de succesfactoren van de verschillende leefstijlinterventies. Vervolgens wordt aandacht besteed aan een aantal effectieve interventies.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Succesfactoren Er is veel onderzoek gedaan naar de effectiviteit van leefstijlinterventies. Er blijken enkele succesfactoren te zijn die tot effectievere leefstijlinterventies leiden. De belangrijkste succesfactoren zijn: • aandacht voor meerdere leefstijlfactoren tegelijkertijd • aandacht voor gedragsverandering • aandacht voor de sociale omgeving • groepsactiviteiten • directe benadering doelgroep.

Aandacht voor meerdere leefstijlfactoren tegelijk Als je de effectiviteit van interventies vergelijkt, blijkt in vrijwel alle gevallen dat de interventies die zich op meerdere leefstijlfactoren richten effectiever zijn dan programma’s met focus op één leefstijlfactor. Er bestaan veel interventies die zich richten op overgewicht bij kinderen. Programma’s die zowel voeding als bewegen aanpakken zijn meestal effectiever dan programma’s die alleen aandacht hebben voor een van beide. Bij onderzoek naar de effectiviteit van programma’s voor mensen met diabetes type 2 blijken de volgende interventies effectief: BeweegKuur GLI, Keer Diabetes2 Om, 2Do. Daarnaast zijn er nog een aantal interventies die zich richten op obesitas en daarmee indirect ook op diabetes type 2 (CooL, SLIMMER). Deze interventies richten zich allemaal op meer dan een leefstijlfactor. Bekijk het filmpje ‘Keer Diabetes2 Om Introductiefilm 2021’.

Aandacht voor gedragsverandering Gedragsverandering is een moeizaam proces. Dat is niet iets wat je binnen een paar weken of maanden bereikt. Gedragsverandering gaat uitgebreid in op gedragsveranderingsmodellen en op de fasen die het proces van gedragsverandering doorloopt. In de eerste fase (precontemplatie) is de persoon zich niet bewust van de risico’s die hij met zijn leefstijl loopt. Door bijvoorbeeld voorlichting, vragenlijsten en metingen kan iemand zich bewust worden van de risico’s en voorbereidingen treffen om in actie te komen. Zo kan iemand die tot het besef is gekomen dat overgewicht tot een verhoogd gezondheidsrisico leidt, een bepaald dieet gaan volgen of meer gaan bewegen. Het is meestal niet zo moeilijk om dit een paar weken vol te houden. Het is al een heel stuk lastiger om dit jarenlang vol te houden. De fase van volhouden (maintenance) is de moeilijkste, maar natuurlijk wel de belangrijkste. Interventies die rekening houden met dit proces en hierop inspelen, blijken op de lange termijn effectiever dan programma’s die dit niet doen. Het werken met het zogenoemde motivational interview, gesprekken met een psycholoog, gerichte voorlichting, regelmatig testen en meten en het werken met beloningssystemen zijn voorbeelden van onderdelen van effectieve interventies.

234

Thema 8 Leefstijlverandering

De vijf fasen van gedragsverandering. Lees de verdiepingsstof ‘Stages of Change’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Aandacht voor de sociale omgeving Een veelgehanteerd model dat het gezondheidsgedrag van mensen probeert te verklaren, is het ASE-model. • A staat voor attitude ten aanzien van bepaald gezondheidsgedrag, zoals roken en alcohol drinken. • S betreft de sociale invloed, de steun die de persoon vanuit zijn omgeving al dan niet ontvangt. Zo kan zijn omgeving het rookgedrag aanmoedigen of juist afwijzen. • E gaat over de eigen effectiviteit van de persoon. Hij kan roken lekker vinden, zijn omgeving moedigt het aan, maar toch heeft hij de discipline om het niet te doen. Uit onderzoek blijkt dat interventies die de sociale omgeving betrekken effectiever zijn dan programma’s die dit niet doen. Als een school haar best doet om kinderen gezonder te laten eten, spelen de ouders daarbij een belangrijke rol. Als het kind thuis geen steun krijgt voor zijn pogingen gezonder te eten, zal er waarschijnlijk weinig van terechtkomen. Als je de leefstijl van kinderen wilt veranderen, betrek dan altijd de ouders erbij. Overgewicht bij vooral mensen met een lichte verstandelijke beperking, vormt een groot probleem. Ook hier geldt dat het voor de effectiviteit van de interventie heel belangrijk is om de sociale omgeving erbij te betrekken. In dit geval zijn dat bijvoorbeeld ouders of groepsbegeleiders.

Aandacht voor de sociale omgeving

Als ik op een woensdagmiddag in de supermarkt een fles spa water wil pakken, valt mijn aandacht op een vrouw met een verstandelijke beperking en haar begeleider. In de buurt van de supermarkt is een organisatie die zich richt op mensen met een verstandelijke beperking en deze twee mensen doen vandaag de boodschappen. Ze staan voor de cola. Mevrouw pakt een fles cola en zegt tegen haar begeleider: “Zo, nu kunnen we naar de chips”. De begeleider loopt met mevrouw mee.

Groepsactiviteiten De meeste mensen houden een groepsactiviteit langer vol dan een individuele activiteit. Door een interventie met een groep te volgen, ontstaat er een vorm van sociale controle. De ene deelnemer motiveert de andere deelnemer om regelmatig te komen. Mensen roepen elkaar ter verantwoording als ze een keer niet geweest zijn. Bovendien blijken deelnemers groepsactiviteiten vaak leuker en gezelliger te vinden dan individuele activiteiten. Het werken met een maatje voor controle, ondersteuning en motivatie blijkt eveneens effectief te zijn. Een groepsgewijze aanpak betekent niet dat je voor iedereen dezelfde aanpak en doelstellingen moet hanteren. De interventies zijn zo veel mogelijk maatwerk.

235

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/multiracial-senior-people-running-together-city-2386062369

Een groepsactiviteit houd je beter vol.

Directe benadering doelgroep Het is lastig om met een bepaalde interventie de juiste doelgroep te bereiken. Hoe krijg je inactieve vrouwen met een migratieachtergrond of sedentaire ouderen geïnteresseerd voor jouw interventie? Advertenties, affiches en social media kunnen een rol spelen bij de werving, maar in veel gevallen blijkt een directe benadering het meest succesvol. Daarna is het belangrijk om de contacten van die mensen te gebruiken om nog meer deelnemers te bereiken. Mevrouw van Gelderen, 76 en inactief, kent vast wel andere ouderen die ook niet zo actief zijn. Ook die ouderen kun je dan benaderen. Het is ook heel effectief om in dit voorbeeld mevrouw van Gelderen zelf andere ouderen te laten benaderen. Een van de oudste interventies, GALM, maakte hier al gebruik van. Effectieve leefstijlinterventies Op dit moment worden in Nederland zeven erkende, gecombineerde leefstijlinterventies vergoed vanuit de basisverzekering. Hieruit is een keuze gemaakt en worden drie effectieve leefstijlinterventies uitgewerkt: • SLIMMER • CooL • X-Fittt GLI.

Als vierde interventies wordt het BRAVO-kompas uitgewerkt.

SLIMMER SLIMMER is een gecombineerde leefstijlinterventie (GLI) voor volwassenen met overgewicht en een verhoogd gezondheidsrisico. Deelnemers worden begeleid in het verbeteren van hun leefstijl. Doel: Het bevorderen van een duurzame gedragsverandering naar een gezonde leefstijl om zo overgewicht en obesitas te verminderen. Daarmee draagt het programma bij aan het verbeteren van de kwaliteit van leven.

236

Thema 8 Leefstijlverandering

Bekijk de filmpjes ‘SLIMMER GLI: ervaringen deelnemers’ en ‘Leefstijlcoaches SLIMMER over SLIMMER GLI (sub)’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Doelgroep SLIMMER richt zich op volwassenen met overgewicht (BMI 25-30), die als gevolg daarvan aandoeningen, zoals type 2 diabetes of harten vaatziekten, slaapapneu of artrose hebben of een verhoogd risico om deze te krijgen. Daarnaast richt men zich op volwassenen met obesitas (BMI 30-40), die in staat zijn een leefstijlprogramma te volgen. De deelnemers worden verwezen door de huisarts/praktijkondersteuner.

Programma Het programma duurt twee jaar, waarvan de eerste zes maanden intensief zijn. Het programma bestaat uit een deelprogramma Voeding, bewegen en gedragsbehoud. Het programma omvat individuele afspraken en groepsbijeenkomsten. Deelnemers worden begeleid naar lokaal beweegaanbod en ondersteund door terugkommomenten (onderhoudsfase). Onderwerpen die aan bod komen zijn: • voeding • bewegen • slaap • stress • ontspanning. Zo is het de bedoeling dat deelnemers gaan voldoen aan de Richtlijnen Goede Voeding van de Gezondheidsraad en de beweegrichtlijnen.

Gedragsverandering en gedragsbehoud Het bevorderen van een duurzame gedragsverandering naar een gezonde leefstijl staat centraal in het SLIMMER-programma. Hiervoor worden verschillende methoden en technieken ingezet om deelnemers zo goed mogelijk te kunnen ondersteunen bij hun leefstijlverandering.

Oordeel

SLIMMER is een goed opgezette interventie die leidt tot o.a. positieve effecten op nuchtere glucosewaarden, gewichtsverlies, gezonder eten, meer fysieke fitheid. De aanpak van de interventie is goed beschreven en onderbouwd en de trainingen zijn goed opgezet met duidelijk kwaliteit. Dit bevordert de implementatie en uitvoering. Bron: Loket Gezond Leven (z.d.).

CooL CooL staat voor Coaching op Leefstijl, met als centrale thema’s voeding, beweging, slaap en persoonlijke balans en wordt uitgevoerd door één persoon, de CooL-coach.

Bekijk de filmpjes ‘CooL (Coaching op Leefstijl) | Het Leefstijlburo’ en ‘Jeroen (diabetespatiënt) over coaching op leefstijl’. Doel Het doel is een duurzame verandering van de leefstijl te realiseren. Dit leidt dan tot gewichtsverlies, verbetering van de lichamelijke fitheid en de kwaliteit van leven. Het programma tracht dit te bereiken door het vergroten van de persoonlijke motivatie, de eigen regie en de gezondheidsvaardigheden van de deelnemers.

237

Doelgroep Het programma is gericht op volwassenen met overgewicht (BMI 25-30 of verhoogde buikomvang) die een verhoogd risico hebben op hiermee samenhangende aandoeningen. Daarnaast kunnen ook volwassenen met obesitas (BMI hoger dan 30) deelnemen. De voorwaarde voor deelname is dat de deelnemers gemotiveerd zijn om het hele programma van twee jaar te doorlopen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Programma Het CooL-programma van 24 maanden en kent twee fasen. Fase 1: initiatie van gedragsverandering, die acht maanden duurt en bestaat uit acht groepsbijeenkomsten van 1,5 uur. Fase 2: gedragsverandering en gedragsbehoud, die zestien maanden duurt en ook uit acht groepsbijeenkomsten bestaat. Daarnaast is er in totaal 7 uur aan individuele gesprekstijd.

De huidige leefstijl van de deelnemer is het startpunt van CooL. De regie ligt bij de deelnemer die persoonlijke doelstellingen en bijbehorende acties opstelt. Hierbij wordt de deelnemer ondersteund door een coach en de groep. X-Fittt GLI Ook dit programma is gericht op een gezondere leefstijl en richt zich op meerdere leefstijlfactoren. Bekijk de filmpjes ‘XFittt GLI algemeen’ en ‘GLI X-Fittt Beweegkuur nu online!’.

Doelgroep: Het programma is gericht op volwassenen met een matig of sterk verhoogd gezondheidsrisico op chronische aandoeningen en een BMI tussen de 25 en 40 kg/m2. Als voorwaarde moet je gemotiveerd zijn om het programma van twee jaar vol te houden. Doel Het doel is het verminderen van gewicht tot een gezond gewicht en een blijvende gedragsverandering met betrekking tot een gezonde leefstijl. Programma Het programma bestaat uit vier fasen: • intensieve fase • begeleidingsfase • onderhoudsfase • nazorgfase.

Het programma kent vijf basisprincipes: • een gecombineerde aanpak van voeding en beweging • intensieve, langdurige begeleiding door een leefstijlcoach • aangrijpen van determinanten voor gezond gedrag • groepsgewijze activiteiten • verbonden aan een beweegcentrum.

Welkom bij X-Fittt GLI: Het meest succesvolle leefstijlprogramma van Nederland

Wil je van overgewicht af en gezondheidsproblemen aanpakken? X-Fittt GLI biedt een effectieve en inspirerende aanpak voor gewichtsverlies en een gezondere leefstijl. Ons programma omvat beweging, juiste voeding en professionele begeleiding. Wij streven naar verbetering van jouw gezondheid en zelfvertrouwen. Start nu jouw weg naar duurzaam gewichtsverlies. • Op een verantwoorde manier werken aan een gezondere en fittere leefstijl?

238

Thema 8 Leefstijlverandering

• •

Meer zelfvertrouwen en zelfstandigheid? Leefstijlcoaching met vergoeding vanuit de basisverzekering?

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

X-fittt GLI richt zich op volwassenen (16+) met ten minste een matig verhoogd gewicht gerelateerdgezondheidsrisico: • BMI 25-<30 én 30-<35 met vergrote buikomvang of comorbiditeit = basis GLI • Vanaf BMI 35 hoeft er geen sprake te zijn van vergrote buikomvang of comorbiditeit en kan iedereen deelnemen.

Bij X-Fittt GLI worden de kosten van de leefstijlcoaching vergoed vanuit de basisverzekering. Zonder eigen risico. Wij helpen met het verkrijgen van de doorverwijzing door jouw huisarts, voor je deelname aan X-Fittt GLI. Bron: X-Fittt (z.d.).

BRAVO-kompas Het programma BRAVO-kompas richt zich op het vitaal krijgen en/of houden van personeel. Het is dus gericht op de vitale werknemer. In zeven stappen biedt het een programma gericht op het verbeteren van de leefstijl van werknemers, het voorkomen van uitval en het realiseren van een hogere productiviteit. Het programma kan door elk bedrijf op maat gemaakt worden. Bekijk de websites ‘SBCM’ en ‘Kenniscentrum Sport & Bewegen’.

Staat in eigen beeldbank, maar onder copyright NISB. Bron: htps/:stocke .du-acteifn ./lmedaielfir/start/medaibank?fc=browse&queryd i=dcd11df61d12b76df71c66d235ee4faf&cou lmn=10&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&elfid i=6&fud i=m i g135%2FL3-11p j.g

Het BRAVO-kompas. Het programma is gericht op de volgende thema’s: • B = Bewegen • R = Roken

239

• • •

A = Alcohol V = Voeding O = Ontspanning.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De zeven stappen van het programma zijn: 1. draagvlak 2. structuur 3. behoefte-analyse 4. plan van aanpak 5. actie 6. evaluatie 7. borging.

Stap 1 - Draagvlak Draagvlak creëren betekent ervoor zorgen dat je van tevoren ondersteuning en goedkeuring krijgt voor plannen die je gaat uitvoeren of beslissingen die je wilt gaan nemen. Draagvlak creëren is belangrijk om: • een succesvol structureel BRAVO-beleid te ondersteunen • alle neuzen dezelfde kant op te krijgen • een plan of verandering te vertalen naar beleid • ervoor te zorgen dat mensen zich gehoord voelen • zicht te hebben op continuïteit en inbedding voor verspreiding • een meerjarenplan te integreren waar het bedrijf mensen en middelen voor vrijmaakt.

Stap 2 - Structuur Betrek verschillende partijen binnen de organisatie bij het BRAVO-projectteam voor de beste resultaten. Een multidisciplinair projectteam is belangrijk om: • de invoering van het nieuwe beleid, na een officiële ‘go’, verder vorm te geven • de inbreng van alle geledingen van het bedrijf te waarborgen, wat de kwaliteit ten goede komt • de achterban te informeren en de verschillende teamleden te motiveren • door de diverse deskundigheid de taken te kunnen verdelen • het onderwerp op de agenda te houden.

Stap 3 – Behoefte-analyse Vraag de werknemers naar hun wensen en behoeften over een gezonde leefstijl. Zo weet je zeker dat je de juiste stappen neemt. Behoeften en wensen in kaart brengen is belangrijk: • omdat iedere organisatie uniek is en dus verschillende behoeften en wensen heeft • om werknemers bij het ontwikkelende gezondheidsbeleid te betrekken • om het interne draagvlak te vergroten • om een goed aansluitend aanbod te creëren voor zowel de organisatie als haar werknemers • om mogelijke kansen en knelpunten in kaart te brengen • om de organisatie en haar medewerkers ervan bewust te maken dat het onderwerp op de agenda staat. Stap 4 - Plan van aanpak In het plan van aanpak staat alles beschreven wat van belang is voor het project.

Het maken van een plan van aanpak is belangrijk om: • inzichtelijk te maken naar welk gezamenlijk doel wordt gestreefd • inzichtelijk te maken welke activiteiten plaatsvinden • inzichtelijk te maken wanneer de activiteit is • inzichtelijk te maken waar de activiteit plaatsvindt • inzichtelijk te maken welke vorm de activiteit krijgt • inzichtelijk te maken wie welke taken en verantwoordelijkheden heeft • een kader te bieden rondom de activiteiten die de beleidsuitgangspunten weergeven • een financiële planning en/of verantwoording af te geven • SMART-doelstellingen te formuleren die noodzakelijk zijn voor een goede evaluatie.

240

Thema 8 Leefstijlverandering

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Stap 5 - Actie Na het maken van alle plannen is het tijd om over te gaan tot actie. Kom met het hele bedrijf in actie voor fitte, vitale medewerkers. Acties zijn belangrijk voor: • gezondheidseducatie: het aanbieden van informatie over een goede gezondheid en het aanleren van vaardigheden kan de kennis van de werknemer vergroten en hun attitudes aanpassen • gezondheidsaanbod, zowel gericht op de fysieke als sociale omgeving, dat aansluit op de doelgroep en het beleid • zichtbare en aantrekkelijke laagdrempelige activiteiten die passen in een structureel gezondheidsbeleid. Stap 6 - Evaluatie Meten is weten. Wat waren de wensen aan het begin van het project en wat heeft het opgeleverd? Zijn de gestelde doelen behaald of is er nog verbetering mogelijk? Evalueren is belangrijk om: • de kwaliteit en effectiviteit van de activiteit(en) en het BRAVO-beleid aan te tonen en het waar nodig te verbeteren • verantwoording af leggen aan het management, werknemers en externe partijen over de zin en effectiviteit van het beleid • na te gaan of doelstellingen nagestreefd en/of gerealiseerd zijn.

Stap 7 - Borging Borging van het BRAVO-beleid betekent dat de processen en activiteiten vanzelfsprekend zijn voor de werknemer, in de werkprocessen en methodieken en in de protocollen van de organisatie. BRAVO is onderdeel van het bedrijf geworden. Borging is belangrijk om een aantal redenen: • Het is nodig om het gezondheidsbevorderende beleid een structurele plek te geven in de organisatie. • Het dient om de omgeving en/of activiteiten zo veel mogelijk aan te laten sluiten bij en in te bedden in het dagelijks handelen. • De resultaten van de evaluatie vormen de basis voor het, zo nodig, aan te passen en het bij te sturen beleid. • De aangetoonde effectiviteit van het beleid vormt ook de basis voor de voortzetting en de verankering. Lees de verdiepingsstof ‘Groninger Actief Leven Model (GALM)’.

Opdracht 15 Eisen aan succesvolle interventies

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. De ene leefstijlinterventies is succesvoller of effectiever dan de andere interventie. Noteer met elkaar allerlei factoren die volgens jullie het succes of de effectiviteit vergroten.

Opdracht 16 Betrokkenheid van ouders

Aandacht voor de sociale omgeving is een van de succesfactoren. Bij kinderen zijn dit vooral de ouders. a. Zoek informatie over waarom het betrekken van ouders zo belangrijk is bij het succesvol veranderen van de leefstijl van kinderen. b. Zoek voorbeelden van interventies voor kinderen waarbij de ouders een actieve rol spelen.

Opdracht 17 Groepsactiviteiten

Het feit dat je samen met anderen beweegt of sport is medebepalend voor het succes van een interventie. a. Leg uit wat er zo positief is aan het samen met anderen sporten. Bekijk het filmpje ‘SportCity - Strik je sportmaatje’. b. Welke beschrijving staat er onder het filmpje? Wat vind je van deze tekst en het filmpje?

241

Opdracht 18 Lekker Fit! Deze opdracht kan het beste in groepjes gemaakt worden. Bekijk het filmpje ‘Rotterdam Lekker Fit! ’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. Noteer naar aanleiding van het filmpje wat de doelgroep, het doel en de inhoud van deze interventie is. b. Bespreek met elkaar wat je vindt van deze interventie. Denk je dat deze interventie effectief is? c. Zoek op hoe succesvol deze leefstijlinterventies is. d. Geef je mening (sterke en mogelijk minder sterke punten) over deze leefstijlinterventie.

Opdracht 19 Cool en SLIMMER a. b. c. d.

Leg uit wat een gecombineerde leefstijlinterventie (GLI) is. Beschrijf kort doel en inhoud van het programma Cool. Beschrijf kort doel en inhoud van het programma SLIMMER. Beschrijf de voorwaarden waaraan voldaan moet worden om deze programma’s en interventies vergoed te krijgen.

Opdracht 20 BRAVO-Kompas

a. Leg uit wat voor interventie het BRAVO-kompas is (doel, doelgroep, inhoud). b. Geef je mening over wat je met deze interventie kunt als buurtsportcoach.

Opdracht 21 Leerdoelen

Je kunt de fasen van planmatige gezondheidsvoorlichting beschrijven.

Je kunt het ASE model beschrijven en toepassen.

Je kunt de fasen van gedragsverandering beschrijven.

Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder een leefstijlinterventie.

Je kunt de succesfactoren van een leefstijlinterventie beschrijven en toepassen.

Je kunt een aantal effectieve leefstijlinterventies omschrijven naar doel, doelgroep en programma.

8.6 Verdiepingsstof - Motiverende gespreksvoering

De methode komt uit de verslavingszorg. Ook daar gaat het om gedragsverandering. In veel gevallen heeft het veranderen van je leefstijl te maken met het doorbreken van een bepaalde verslaving. In die zin is het niet vreemd dat deze vorm van gespreksvoering ingang heeft gevonden binnen de leefstijlcoaching. Motiverende gespreksvoering heeft als doel om gedragsverandering bij cliënten op gang te brengen. In de eerste fase staat het ontwikkelen van de motivatie van de cliënt om te veranderen centraal. De tweede fase richt zich op het versterken van de betrokkenheid bij veranderingen en op het ontwikkelen van een plan om de verandering te realiseren.

242

Thema 8 Leefstijlverandering

Aan deze methode ligt een aantal uitgangspunten ten grondslag en de methode kent een aantal gesprekstechnieken. De uitgangspunten en gesprekstechnieken worden hier besproken. Bekijk de filmpjes ‘Wat is motiverende gespreksvoering?’ en ‘Kathleen Sciacca expert motiverende gespreksvoering’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Uitgangspunten motiverende gespreksvoering Het belangrijkste uitgangspunt is dat de cliënt niet onderschat moet worden en dat het vooral zijn kwaliteiten zijn die aangewend moeten worden om uiteindelijk gedragsverandering te bereiken. De geldt ook voor de motivatie. Die moet uiteindelijk vanuit de cliënt zelf ontstaan en niet door allerlei externe beloningen. Om die kwaliteiten te mobiliseren is wel ondersteuning nodig, van bijvoorbeeld een leefstijlcoach. Belangrijk is onder andere het helder krijgen van belangrijke doelen en waarden. Een veel gevallen willen mensen die waarden wel realiseren en zijn ze bereid om te werken in de richting van de beoogde doelen, maar aarzelen ze tegelijkertijd. Dit wordt ambivalentie genoemd. Aan de ene kant graag willen, maar aan de andere kant toch tegengehouden worden door allerlei argumenten. Door middel van motiverende gespreksvoering worden deze tegenstrijdige gedachten en gevoelens herkent en verkent. De voordelen worden afgezet tegen de nadelen. Hierbij gaat het er vooral om dat de cliënt de consequenties van zijn keuzes overziet. Op die manier ontstaat er een overzicht van alle voor- en nadelen van het huidige en het nieuwe gedrag. De cliënt is degene die dit overzicht uiteindelijk maakt. Vervolgens worden er doelen geformuleerd en gaat de cliënt gemotiveerd van start. Gaande weg het proces ontstaat weerstand. Het is belangrijk dat door de motiverende gespreksvoering deze weerstand omgebogen wordt. Dit verloopt volgens vier stappen: 1. herkennen en benoemen van de weerstand 2. onderzoeken van de zorg achter de weerstand 3. het laten benoemen van het belang achter deze zorg door de cliënt 4. het ombuigen van de weerstand in veranderenergie, door samen met de cliënt een vervolgplan op te stellen. Tussen neus en lippen zeggen of schrijven mensen dingen waaruit blijkt dat ze best wel willen veranderen. Dit wordt verandertaal genoemd. Zo kan iemand mededelen dat het nu toch wel tijd wordt om eens wat meer fruit te gaan eten. De leefstijlcoach dan vervolgens de vraag stellen hoe hij dat denkt aan te gaan pakken. Op die manier wordt het idee versterkt.

Tijdens het hele proces is het belangrijk om de cliënt te laten geloven in zijn eigen kunnen. Motiverende gespreksvoering draagt dan ook bij aan het vergroten van de zelfeffectiviteit. Tot slot is motiverende gespreksvoering niet het toepassen van een techniek, maar ligt een gerichtheid op de cliënt, een empathische houding ten grondslag aan deze methode. Bij deze grondhouding hoort ook de erkenning van de autonomie van de cliënt. Het spreekt voor zich dat een goede relatie tussen leefstijlcoach en cliënt essentieel is. Samengevat levert dit de volgende uitgangspunten op. • versterken van waarden en doelen • herkennen en erkennen van ambivalentie • ombuigen van weerstand • verandertaal herkennen en versterken • benadrukken van het vertrouwen, versterken van de zelfeffectiviteit • een basishouding van empathie en respect voor de autonomie van de cliënt.

8.7 Verdiepingsstof - Stages of change Het proces van duurzame gedragsverandering doorloopt vijf stadia: 1. precontemplatie 2. contemplatie 3. voorbereiding 4. actie 5. volhouden.

243

Precontemplatie In het eerste stadium (precontemplatie) is verandering van gedrag nog niet aan de orde. Het wordt zelfs niet overwogen. In dit stadium zijn mensen zich niet bewust van hun risicogedrag. In mijn geval werkte ik gewoon lekker veel vanuit huis en hoefde ik niet meer drie keer per week 20 kilometer heen én terug te fietsen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Contemplatie In het tweede stadium (contemplatie) werd ik door de (analoge) weegschaal weliswaar geregeld geconfronteerd met het gegeven dat ik zwaarder werd, maar dit leverde geen probleem op. Toch zat dat me niet lekker. Ik was weliswaar geen jonge godenzoon meer, maar de categorie 95+ kg was nu ook weer niet waar ik naar streefde.

Voorbereiding Hiermee kwam ik in het derde stadium (voorbereiding). Ik begon meer te bewegen: een beetje zwemmen, een beetje skeeleren. Maar ‘in the long run’ was dat niet genoeg. De aanschaf van de digitale weegschaal was wat dat betreft een ‘shock-experience’. Actie Dit leidde tot het vierde stadium (actie): kopen die schoenen en rennen alsof je leven ervan afhangt! Volhouden Het laatste stadium is gedragsbehoud. Ik houd de gedragsverandering ten minste zes maanden vol.

8.8 Verdiepingsstof - Groninger Actief Leven Model (GALM) GALM is een gedragsveranderingsstrategie. In vergelijking met traditionele sportstimuleringsstrategieën onderscheidt GALM zich op een vijftal punten: de doelgroep, de fitheidstest, de advisering, het doel van het bewegen en de methode. Traditionele methoden

GALM

Benaderen doelgroep

alle senioren

inactieve senioren

Fitheidstest

stimulering

adviseren en geven van feedback

Advisering

aanbod van sportscholen, verenigingen

afstemming op de behoefte van de doelgroep

Doel van bewegen

trainingseffecten

plezier in bewegen

Methode

voorlichten

langdurig stimuleren

Benaderen doelgroep Het is belangrijk niet alle mensen die tot een bepaalde categorie horen, zoals senioren, over één kam te scheren. GALM onderscheidt een aantal groepen senioren en richt zich uitsluitend op senioren van 55 tot 65 jaar die nog niet of onvoldoende sportief actief zijn, zogenoemde sedentaire senioren. Om in contact te komen met deze senioren wordt gewerkt met twee strategieën: een populatiestrategie en een netwerkstrategie.

Als basis voor de populatiestrategie dient een uitdraai uit het bevolkingsregister van alle zelfstandig wonende senioren tussen 55 en 65 jaar in de betreffende gemeente waar een GALM-project wordt uitgevoerd. In sommige gevallen wordt afgeweken van deze strikte leeftijdsgrenzen. Vervolgens wordt de totale groep schriftelijk benaderd door middel van een brief, een vragenlijst en aanmeldingsformulier. De vragenlijst en het aanmeldingsformulier worden huis-aan-huis opgehaald. Tijdens het ophalen wordt een toelichting gegeven op het project en wordt, indien nodig, geholpen bij het invullen van de formulieren. Parallel aan de populatiestrategie wordt een zogenoemde netwerkstrategie gehanteerd. Dit houdt in dat reeds

244

Thema 8 Leefstijlverandering

deelnemende senioren aangemoedigd worden personen uit hun omgeving (sociale netwerk) uit te nodigen mee te doen aan het project. Gebleken is dat senioren eerder sportief actief worden als ze dat samen met iemand anders kunnen doen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Fitheidstest Na het benaderen worden de deelnemers uitgenodigd voor een aantal metingen. De motorische fitheid van senioren wordt gemeten met de Groninger Fitheidstest voor Ouderen (GFO). Deze test wordt tweemaal afgenomen. De eerste test vindt plaats voor het begin van het introductieprogramma en de tweede test na anderhalf jaar aan het eind van het GALM-traject. Het doel van de meting is niet alleen de fitheid vaststellen, maar ook het geven van een advies op maat. Mensen blijken het motiverend te vinden om aan de slag te gaan en ze zijn gericht op vooruitgang.

De test bestaat uit een vragenlijst en een zestal testonderdelen te weten: • bloktransfertest (oog-handcoördinatie) • reactietest • knijpkrachttest • zit- en reiktest • circumductietest (flexibiliteit van de schouders) • wandeltest met oplopende snelheid.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://sporttesten.nl/kracht/knijpkracht-test

Knijpkrachttest.

245

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Advisering Het fitheidsprofiel gecombineerd met informatie omtrent sportverleden, ziekten en aandoeningen levert een persoonlijk bewegingsadvies op. Dit bewegingsadvies bestaat uit een aantal sportieve activiteiten waaruit een keuze gemaakt kan worden in het kader van het onderhouden of het verbeteren van de motorische fitheid. In GALM staan de sportbehoeften van de senioren centraal, in tegenstelling tot vele andere sportstimuleringsmethoden, waarin aanbieders van sportactiviteiten centraal staan. Doel van bewegen In de introductieperiode ligt de nadruk in eerste instantie op het (her)winnen van plezier in bewegen. In het vervolgprogramma wordt naast de nadruk op plezier, het accent gelegd op het handhaven en verbeteren van de motorische fitheid en de technische vaardigheden. Uit onderzoek blijkt dat senioren vaak aangeven sportief actief te willen worden om de conditie op peil te houden, om gezond te blijven of om sociale contacten op te doen. Plezier in bewegen blijkt echter één van de belangrijkste motieven te zijn om sportief actief te blijven. Het speels leren bewegen komt hier het beste aan tegemoet. Methode In GALM wordt gewerkt met een methode waarin het benaderen, meten, adviseren en bewegen op een logische manier geïntegreerd zijn. GALM is een langdurige sportstimuleringsstrategie die een periode van anderhalf jaar omvat. Bestaande methoden om een actieve leefstijl te bevorderen zijn vaak kortdurend of eenmalig. Gedragsverandering blijkt echter een langdurig proces te zijn.

8.9 Begrippen

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

246

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 8 Leefstijlverandering

247

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 9 OPSTELLEN EN UITVOEREN VAN EEN SB-PROGRAMMA Inhoud thema • Projectmanagement • Opstellen en uitvoeren van een SB-programma • Voorbeelden van buurtplannen • Verdiepingsstof • Begrippen

In het thema over buurtsportcoach wordt aandacht besteed aan de belangrijkste taken. Het coördineren van sporten bewegingsprojecten hoort daar zeker bij. Een groot gedeelte van de werkzaamheden van de buurtsportcoach bestaat namelijk uit het coördineren van projecten en evenementen. Deze projecten en evenementen kunnen heel verschillend zijn voor wat betreft de doelgroep, doelstelling en omvang.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Er wordt een algemeen model behandeld aan de hand waarvan projecten voorbereid en uitgevoerd kunnen worden. Daarna wordt aandacht besteed aan het opstellen en uitvoeren van een SB-programma. In de laatste paragraaf wordt er een aantal voorbeelden gegeven van het werken met buurtplannen, die als voorbeeld voor de buurtsportcoach kunnen dienen.

Relatie met werkproces Het thema ‘Opstellen en uitvoeren van een SB-programma’ heeft vooral te maken met werkprocessen: • P2-K1-W1: Onderzoekt de mogelijkheden voor een SB-programma • P2-K1-W2: Stelt een SB-programma op • P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen • • • •

Je kunt de zes fasen van het opstellen van een projectplan beschrijven en toepassen. Je kunt de vijf stappen bij het opstellen en uitvoeren van een SB-programma beschrijven en toepassen. Je kunt voorbeelden geven van de opzet van verschillende buurtplannen. Je kunt de stappen van het stappenplan Beweegvriendelijke omgeving beschrijven.

9.1 Casus

Opdracht 1 Casus Buurt in actie

De wijk Grotenlust in de gemeente Waterland kent veel inwoners met een lage sociaal-economische status. De wijk heeft geen al te beste reputatie. De mensen voelen zich er niet zo veilig en er zijn weinig voorzieningen. De inwoners vinden dat de gemeente veel te weinig doet aan hun achterstandssituatie.

Een van de speerpunten van de gemeente is het uitvoeren van het programma Sport en Bewegen in de Buurt. De lokale sportorganisatie heeft de opdracht gekregen om gericht gegevens over de buurt te verzamelen. Het gaat hierbij om een zogenoemde buurtscan. Vervolgens wil de gemeente dat de lokale sportorganisatie met een aantal relevante partners tot een actieplan komt dat uiteindelijk ook uitgevoerd en geëvalueerd moet worden.

Kennisvragen a. Wat wordt bedoeld met een lage sociaal-economische status? b. Wat houdt het programma Sport en Bewegen in de Buurt in? Waarop is dit programma gericht? c. Wat is een lokale sportorganisatie? Waar houden die zich mee bezig? d. Wat is een buurtscan? e. Welke gegevens van een buurt zijn belangrijk om er een actieplan op te baseren? In veel gevallen kun je dergelijke informatie op de website van de gemeente en/of de GGD vinden. f. Hoe kom je aan die gegevens van een buurt? g. Om welke doelstellingen kan het in deze buurt gaan?

249

9.2 Projectmanagement

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Managen heeft te maken met het in goede banen leiden van iets. Projectmanagement heeft betrekking op het in goede banen leiden, het beheersen, van projecten. Hierbij hoort ook het (bege)leiden en aansturen van medewerkers en vrijwilligers. Projectmanagement kan dan ook omschreven worden als het sturen van processen binnen een tijdelijke (project)organisatie. Projectmanagement heeft te maken met de manier waarop projecten worden georganiseerd. Dit gebeurt op een planmatige, systematische wijze en bestaat uit de volgende fasen: voorbereiding, uitvoering, afronding en evaluatie. Het gaat om een eenmalige prestatie die in veel gevallen met duidelijk omschreven mensen en middelen behaald moet worden. Over projectmanagement kun je meer lezen in het boek SB-projecten coördineren. In deze paragraaf gaan wij verder in op wat een project en een projectplan inhouden en welke beheersingsfactoren daarbij een rol spelen.

Project en projectplan Een project is een tijdelijk werkverband van een aantal mensen om een vooraf vastgesteld doel te bereiken met een vastgesteld budget. Een aantal kenmerken van een project kun je hierin al lezen. We zetten alle kenmerken van een project op een rij. Een project: • is tijdelijk, met een begin- en einddatum • heeft een bepaald doel • kent een opdrachtgever • beschikt over een budget • heeft een eigen (project)organisatie • kent een plan van aanpak.

Een project kent een plan van aanpak, ook wel een projectplan genoemd. De buurtsportcoach moet in staat zijn tot het opstellen, uitvoeren en evalueren van projectplannen. Een projectplan bestaat uit een aantal stappen of fases die systematisch doorlopen worden, namelijk: 1. initiatieffase 2. definitiefase 3. ontwerpfase 4. voorbereidingsfase 5. uitvoering 6. nazorg.

1. Initiatieffase In deze fase worden de eerste ideeën over het project naar voren gebracht. Er bestaat een probleem of er is een bepaald idee dat stap voor stap aangepakt moet worden. Er wordt informatie verzameld om het doel en de resultaten van het project vast te kunnen stellen. Zo nodig kan er in deze fase een vooronderzoek of een haalbaarheidsonderzoek worden uitgevoerd.

Het aanstellen van een projectteam en een projectleider behoort eveneens tot de initiatieffase. Deze fase wordt afgesloten met het vaststellen van het projectplan door de opdrachtgever.

250

Thema 9 Opstellen en uitvoeren van een SB-programma

Initiatief voor project

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De mate waarin bovenstaande onderwerpen tijdens de initiatieffase van toepassing zijn hangen uiteraard samen met de aard en omvang van het project of initiatief. Het is wel van belang om een goed doordachte start te maken van elk project. zodoende komt er vooraf al antwoord op vragen van de opdrachtnemer, de projectleider en het projectteam. Het doel van de initiatieffase is immers om alles zo scherp mogelijk te krijgen. Voor het doorlopen van de initiatieffase zijn in sommige gevallen analysemodellen beschikbaar. Deze modellen kunnen gebruikt worden om het doel en de relevantie van een project te bepalen. Tijdens een analyse van een initiatief kun je de volgende vragen tegenkomen: • Wie wil dit project? • Waarom is dit nodig? • Wie zijn de belanghebbenden? • Welke andere oplossingen zijn er voor het probleem? • Wat zijn de consequenties van dit project? • Wie is hier opdrachtgever van? • welke projectleider is er nodig om dit verder te brengen? • Wat zijn de risico’s? • Wat als we dit project niet doen? Bron: www.kennisbank-projectaanpak.nl/initiatieffase-html/.

2. Definitiefase Tot deze fase hoort het opstellen van het programma van eisen en het opzetten van een werkstructuur. In deze fase worden de werkzaamheden geïnventariseerd en wordt bepaald wie wat doet. Bij een groot project zullen verschillende mensen aan de slag moeten. Dit kan leiden tot afhankelijkheid. De ene persoon kan pas aan de slag als de ander zijn werk gedaan heeft. Tijdens de definitiefase worden deze afhankelijkheden in kaart gebracht. Deze fase wordt afgesloten met een vastgestelde en uitgewerkte planning.

Randvoorwaarden

Het projectteam stelt de randvoorwaarden vast, zoals het budget, de beschikbaarheid van medewerkers, de begin- en einddatum van het project en de accommodatie. Het projectteam komt tot een globale planning en verdeling van de taken en verantwoordelijkheden. Zo zal Erna zich vooral bezighouden met de financiën en de pr, terwijl Eelko een passend sportprogramma ontwikkelt op basis van de wensen en behoeften van de potentiële deelnemers. Deze wensen en behoeften worden geïnventariseerd door Maaike. Projectleidster Talya onderhoudt de contacten met de gemeente en met de plaatselijke belangenorganisaties.

3. Ontwerpfase Deze fase bestaat uit het ontwikkelen van een ontwerp om te komen tot het afgesproken resultaat. Men kan tot het uiteindelijke ontwerp komen door te starten met een brainstorm over mogelijke oplossingen of ideeën om het project tot een goed einde te brengen. De verschillende ideeën worden op haalbaarheid getoetst en de voor- en nadelen worden afgewogen. Uiteindelijk wordt er gekozen voor het beste ontwerp of het beste plan. Deze fase wordt afgesloten met een vastgesteld ontwerp.

251

Populaire sporten

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het projectteam stelt een lijst samen met de meest populaire sporten bewegingsactiviteiten mensen met een lichamelijke beperking. Bovendien wordt de doelgroep onderscheiden in drie subgroepen op basis van leeftijd en ernst van de beperking. Vervolgens wordt er gekeken naar de meest kansrijke sporten bewegingsactiviteiten gezien de beschikbaarheid van accommodaties, reistijd, kosten en kwaliteiten van het kader. Uiteindelijk wordt er gekozen om alle drie de groepen in elk geval fitnessactiviteiten aan te bieden. Voor de jongste groep wordt daarnaast hockey aangeboden en voor de overige groepen zwemmen en atletiek. Deze plannen worden verder uitgewerkt.

4. Voorbereidingsfase In deze fase wordt het project geschikt gemaakt voor de uitvoering. Alle voorbereidingen worden getroffen om het project vlekkeloos te laten verlopen. De randvoorwaarden worden geregeld en uiteindelijk wordt alles vastgelegd in een draaiboek. Met dit draaiboek wordt deze fase afgesloten.

Draaiboek

Het projectteam werkt nauwgezet het draaiboek uit en geeft precies aan wie wat wanneer moet doen.

5. Uitvoeringsfase In deze fase worden alle werkzaamheden van het draaiboek uitgevoerd. Als het goed is, weet iedereen wat hij moet doen. Toch moet de projectleider toezien op de uitvoering en de werkzaamheden coördineren. Tevens is de projectleider tijdens de uitvoering verantwoordelijk voor het controleren van de vooruitgang. Zo nodig worden er aanpassingen gedaan om het optimale resultaat te bereiken.

6. Nazorg De nazorg bestaat uit het evalueren van het project. Hierbij hoort zowel een productevaluatie (hebben we de beoogde doelen, resultaten bereikt?) als een procesevaluatie (hebben we de juiste weg bewandeld?). In deze fase worden de medewerkers aan het project en eventuele andere betrokkenen, zoals sponsors, bedankt voor hun bijdrage. Tot deze fase behoort eveneens de gehele financiële afhandeling. Beheersingsfactoren Tijdens elk project spelen vijf belangrijke beheersingsfactoren een rol. Deze factoren zijn: 1. tijd 2. geld 3. kwaliteit 4. informatie 5. organisatie.

Deze vijf factoren zijn niet altijd allemaal even belangrijk. Meestal zijn er binnen een project een of twee factoren die cruciaal zijn voor het slagen van het project. Zo kan een project om tijd draaien. In veel gevallen speelt geld een doorslaggevende rol. Zeker als er maar een klein budget is, kan dit wringen met de kwaliteit die gevraagd wordt. Een projectleider moet dus voortdurend weten hoe het project ervoor staat.

Op tijd Projectleidster Talya ziet erop toe dat het project op tijd wordt afgerond. Er wordt subsidie verstrekt voor dit kalenderjaar, het project moet dus in december afgerond zijn.

252

Thema 9 Opstellen en uitvoeren van een SB-programma

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Voor elk van de vijf beheersingsaspecten moet er een meetlat zijn en die meetlat moet ook regelmatig gebruikt worden. Beheersen is meten! Om de informatie goed te stroomlijnen, is het opstellen van een informatiematrix een goed hulpmiddel. Daarin wordt aangegeven welke informatie (verslagen, rapportages, beslisdocumenten, producten) naar welke betrokkenen moet gaan. Voor de organisatie is het van groot belang om de taken en verantwoordelijkheden van de leden van het projectteam goed vast te leggen en de afstemming tussen projectteam en opdrachtgever goed te regelen.

Opdracht 2 Woordspin projectmanagement

Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘projectmanagement’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met het begrip projectmanagement te maken heeft. Als iemand niets meer weet, mag hij passen en gaat de beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met het begrip projectmanagement te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

Opdracht 3 Projectmatig werken

a. Noteer de zes fasen waarin projectmatig werken verloopt. b. Geef van elke fase voorbeelden van werkzaamheden die in die fase verricht worden.

Opdracht 4 Beheersingsfactoren

a. Noteer de vijf beheersingsfactoren. b. Maak steeds aan de hand van een voorbeeld duidelijk waar het bij deze zes factoren in de praktijk mis kan gaan.

Opdracht 5 Filmpje projectmatig werken Bekijk het filmpje ‘Wat is projectmatig werken?’.

a. Noteer de drie vormen van werken die in het filmpje naar voren komen. b. Geef een samenvatting van wat in het filmpje verstaan wordt onder projectmatig werken.

9.3 Opstellen en uitvoeren van een SB-programma

Stappen bij het opstellen en uitvoeren van een SB-programma Een van de belangrijkste taken van de buurtsportcoach is het opstellen en uitvoeren van een SB-programma. De eerste kerntaak, zoals beschreven in het Kwalificatiedossier Sport en Bewegen is dan ook: Aanbieden van een SB-programma in samenwerking met andere organisaties. Bij het opstellen van een SB-programma kun je de volgende stappen doorlopen: 1. de beeldvormingsfase 2. het bepalen van de doelgroep en doelstellingen 3. de planning van de activiteiten 4. de uitvoering en het monitoren van de voortgang 5. de evaluatie en verankering.

De beeldvormingsfase Dit is een belangrijke en uitgebreide stap. Hierbij hoort onder andere: • Het je verdiepen in het landelijk, provincieel beleid in algemene zin en dat op het gebied van sport en bewegen in het bijzonder. Het SB-programma dat je op gaat stellen dient in elk geval aan te sluiten bij het lokale (sport)beleid.

253

•

Mogelijk is het met het oog op het op te stellen SB-programma belangrijk om bepaalde wijkgegevens in kaart te brengen. Dit kan bijvoorbeeld betrekking hebben op het sporten beweeggedrag in de buurt en/of op de gezondheidssituatie in de wijk. Mochten de gegevens niet voorhanden zijn dan kun je gebruikmaken van een buurtscan, zoals de BV)-scan.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bekijk de website ‘Sport en bewegen in cijfers - Sportdeelname wekelijks’ en ‘Sport en bewegen in cijfers’ voor extra gegevens. Bekijk de websites ‘Monitorgezondheid’ en ‘Waar staat je gemeente’ voor meer informatie en cijfers over de gezondheidssituatie. • •

• •

In veel gevallen is er sprake van een opdrachtgever. In deze fase is het belangrijk om de vraag en de (on)mogelijkheden van de opdrachtgever helder te krijgen. Meestal heb je te maken met een of meerdere samenwerkingspartners, die allemaal hun belangen, wensen en (on)mogelijkheden hebben. In overleg met elkaar verken je de wensen en mogelijkheden en stemt dit af met je eigen organisatie. Mogelijk relevante doelgroepen. Zo kan het belangrijk zijn om jongeren of juist ouderen zelf te betrekken bij de ontwikkeling van een SB-programma. Een een aantal gevallen kan het belangrijk zijn om in deze fase ook naar de randvoorwaarden te kijken. Het kan hierbij gaan om bijvoorbeeld de financiële middelen, de beschikbare accommodatie en het personeel.

Betrekken van jeugd

Hoe betrek je als buurtsportcoach of jongerenwerker jeugd bij je sporten beweegaanbod? In dit artikel lees je voorbeelden van professionals die actief jongeren betrekken bij hun activiteiten, hoe zij dat doen en wat dat oplevert.

Jeugdparticipatie kan op verschillende manieren: sommige jongeren denken mee, anderen organiseren liever zelf een activiteit. Vaak lopen verschillende participatievormen door elkaar heen. Bijvoorbeeld tijdens een brainstormavond in het wijkcentrum waar jongeren meepraten over welke sporten ze graag op het programma willen zien. Een deel wordt geraadpleegd tijdens de brainstorm, een kleiner groepje neemt later de leiding om de ideeën verder uit te werken. Voor participatie is er geen ‘beste’ manier: de aanpak moet aansluiten bij de behoeften van de jongeren en de omstandigheden.

Bron: www.allesoversport.nl/thema/meedoen-door-sport-en-bewegen/voorbeelden-van-jeugdparticipatie-bij-buurtsport-en-jongerenwerkactiviteiten/.

Het bepalen van de doelgroep en doelstellingen Als tweede stap bepaal je om welke doelgroep(en) het gaat. Ook is het mogelijk dat de volgorde anders is. Het kan zijn dat de opdrachtgever en/of een van de partners duidelijke wensen heeft ten aanzien van een bepaald maatschappelijk doel. Hier zoek je dan de meest geschikte doelgroep voor.

Belangrijke doelgroepen voor de buurtsportcoach zijn: • mensen met een beperking • mensen met overgewicht • mensen met een laag sociaal-economische status • kinderen en jeugdigen • ouderen.

254

Thema 9 Opstellen en uitvoeren van een SB-programma

Inzet door buurtsportcoaches op verschillende doelgroepen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Belangrijke sociaal-maatschappelijke doelen zijn: • bijdragen een een inclusieve sport: sport en bewegen voor iedereen • bevorderen van de leefbaarheid in de buurt • vergroten van het sporten beweegaanbod • het versterken van de betrokkenheid van burgers (samenwerking, cohesie) • het bijdragen aan een gezonde(re) leefstijl voor bepaalde groepen in de wijk • gezondheid (van bepaalde doelgroepen) verbeteren • sportdeelname (van bepaalde doelgroepen) vergroten

Onze doelen • • •

Meer kinderen, jongeren en volwassenen die sporten, bewegen en meedoen aan cultuur. Het gaat hierbij ook om kwetsbare groepen en mensen die achterblijven in sport-, beweeg- en cultuurdeelname. Sterke aanbieders in sport, bewegen en cultuur waarbij kwaliteit, veiligheid en toegankelijkheid geregeld is. Een sterke verbinding tussen sport, bewegen en cultuur met andere domeinen en programma’s (onderwijs, gezondheid, zorg, welzijn en sociale zaken/armoede & schulden) die bijdragen aan de bovenste twee ambities.

Bron: https://sportindebuurt.nl/dA/9af2a9a8c2.

Stap 1 en 2 kunnen leiden tot een voorstel dat uiteindelijk groen licht moet krijgen van de opdrachtgever en de betrokken partijen. In deze twee stappen en ook in de volgende stap is het belangrijk om draagvlak te creeëren voor het SB-programma.

De planning van de activiteiten (opstellen plan van aanpak) In deze fase wordt het voorstel voor een bepaald SB-programma uitgewerkt. Tot deze fase behoort onder andere: • Het verzamelen van informatie over de doelgroep(en) • Onderzoek naar passende sporten bewegingsactiviteiten • Inventarisatie van beschikbare accommodatie, materialen en middelen

Uiteindelijk leidt dit tot het opstellen van het SB-programma bestaande uit concrete doelstellingen, doelgroep(en), opbouw (planning) van sporten beweegactiviteiten, te nemen veiligheidsmaatregelen, de organisatie en de benodigde accommodatie(s), materialen, middelen en personeel.

255

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.sportiefouder-amstel.nl/buurtsport/

Meidensport

Het is voor mij belangrijk dat de meiden in beweging komen op hun eigen manier. Ik wil dat elke meid zich comfortabel voelt, haar talenten ontdekt en zich persoonlijk kan ontwikkelen. De meidenactiviteit bestaat niet alleen uit sport, maar nemen we ook de tijd om te kijken wat het beste bij je past. Is dit een wekelijkse Buurtsport activiteit, kijken we samen naar welke vereniging je wilt of wil je zelf wat voor de meiden betekenen en leidden we je op tot CityTrainer?

256

Thema 9 Opstellen en uitvoeren van een SB-programma

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Ik organiseer allerlei activiteiten in verschillende wijken van Tilburg, van voetbal tot Meidenplay, waar we sporten en ideeën van de meiden zelf uitvoeren. Heb jij een leuk idee voor een activiteit in jouw wijk? Laat het me weten, ik luister graag naar jouw plan! Naast onze vaste activiteiten zijn er ook toffe evenementen speciaal voor meiden, zoals voetbaltoernooien, Girlsday en leuke uitstapjes. Benieuwd naar wat ik allemaal organiseer? Check mijn Instagram: Buurtsportmeiden. Bron: www.sportintilburg.nl/sport-en-bewegen/sportprogrammas/buurtsport/buurtsport-meidensport/.

De uitvoering en het monitoren van de voortgang In de uitvoeringsfase vindt het uiteindelijke werk plaats. Het is belangrijk dat dit gecoördineerd gebeurt, dat de verschillende acties goed op elkaar afgestemd verlopen. De uitvoering is een voortdurende cyclus van activiteiten of acties voorbereiden, uitvoeren, evalueren en eventueel bijstellen. Om alle medewerkers die bij de uitvoering van het SB-programma betrokken zijn op de hoogte te houden van het proces, kun je gebruik maken van een voortgangsrapportage. Hiervoor is het wel belangrijk dat je gedurende het verloop van het SB-programma informatie verzamelt. Deze informatie kan betrekking hebben op de deelname aan de sporten beweegactiviteiten, op de inzet, vorderingen, ervaringen van deelnemers en op de te behalen doelstellingen. Afhankelijk van de aard van het SB-programma en de doelstellingen, kun je specifieke hulpmiddelen inzetten. Soms is zijn alleen de deelnamecijfers het belangrijkste. Indien het bijvoorbeeld gaat om een SB-programma gericht op valpreventie kun je tussentijds een instrument inzetten om te kijken hoe het met de balans van de deelnemende ouderen gesteld is. Hier kun je bijvoorbeeld de Berg Balans Schaal of de POMA (subschaal balans) voor gebruiken. Heeft het SB-programma betrekking op het verbeteren van de bewegingsvaardigheid van kinderen dan is het inzetten van bijvoorbeeld de MQ-scan een mogelijkheid. Deze gegevens analyseer je en bespreek je eventueel met de betrokkenen. Op basis hiervan is het mogelijk dat het het SB-programma bij moet stellen. Afhankelijk van de gemaakte afspraken, moet je soms ook de tussentijdse resultaten rapporteren aan de opdrachtgever.

Evaluatie en verankering Aan het einde van het traject verzamel je de benodigde informatie voor de evaluatie met de betrokken partijen. Wat relevant is om te verzamelen, is met name afhankelijk van de doelstelling. Je evalueert echter niet alleen het product (resultaat, behaalde doelstellingen), maar ook het proces. Hierbij kun je bijvoorbeeld aandacht besteden aan de samenwerking en communicatie. In het resultaat van het SB-programma is dat de bewegingsvaardigheid van een aantal kinderen verbeterd is, wil je natuurlijk dat dit resultaat na een jaar nog zo is. Je dient je dan ook af te vragen hoe je het resultaat van het programma kunt verankeren of borgen. Dit kan bijvoorbeeld door de verantwoordelijkheid over te dragen naar een van de betrokken partijen, iemand aan te stellen die het proces voortzet of een vervolgprogramma op te stellen. Dit gebeurt onder andere bij de leefstijlinterventie DOET. Ook kunnen digitale hulpmiddelen ingezet worden die het ingezette gewenste gedrag belonen. Een simpel voorbeeld hiervan is een stappenteller. Bekijk het fimpje ‘De negen stappen naar een beweegvriendelijke omgeving: borgen en verankeren’. Lees de verdiepingsstof ‘Leefstijlinterventie DOET en BAS’.

Opdracht 6 Stappen SB-programma

Noteer de vijf stappen die je doorloopt bij het opstellen en uitvoeren van een SB-programma.

Opdracht 7 Beeldvormingsfase Noteer een aantal onderwerpen die van belang kunnen zijn tijdens de beeldvormingsfase.

257

Opdracht 8 Belangrijke doelgroepen voor de buurtsportcoach Op welke doelgroepen richt de buurtsportcoach zich met name?

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 9 Voorbeeld SB-programma

Zoek op internet naar een voorbeeld van een SB-programma gericht op de buurt.

Opdracht 10 Verankering

a. Leg uit wat bedoeld wordt met verankering. b. Leg uit waarom verankering belangrijk is. c. Maak duidelijke wat je kunt doen om de kans op verankering te vergroten.

9.4 Voorbeelden van buurtplannen

In deze paragraaf wordt een aantal voorbeelden gegeven van het planmatig opstellen en uitvoeren van buurtplannen. Er wordt kort ingegaan op een model wat niet meer beschikbaar is op de website van Kenniscentrum Sport & Bewegen. Toch biedt het stappenplan nog steeds houvast voor het opstellen van een buurtsportplan of SB-programma. Om dezelfde reden wordt ook aandacht besteed aan het stappenplan van de BOS-wijzer. Tot slot is er aandacht voor het Stappenplan Beweegvriendelijke Omgeving.

De meeste stappenplannen lijken op elkaar en hebben vergelijkbare onderdelen. Een goed praktijkvoorbeeld van het planmatig opstellen van een dergelijk plan is het stappenplan dat gebruikt is bij het opstellen van een interventie gericht op vitaal ouder worden door bewegen.

Vitaal ouder worden door bewegen

Een stappenplan voor het succesvol implementeren van beweeginterventies in lokale samenwerking. Het 9-stappenplan: • Stap 1: Breng het probleem in kaart • Stap 2: Samenwerking bevorderen • Stap 3: Verfijn doelstellingen en doelgroep • Stap 4: Analyseer huidige praktijk • Stap 5: Kies effectieve interventie(s) • Stap 6: Ontwikkel materialen om de doelgroep te bereiken • Stap 7: Implementatieplan opstellen en uitvoeren • Stap 8: Evalueren en bijstellen • Stap 9: Borgen.

Bron: www.ou.nl/documents/40554/9166924/Stappenplan_succesvol_implementeren_beweeginterventies.pdf.

Stappenplan buurtactieplan Het opstellen van een dergelijk plan verloopt aan de hand van de volgende stappen. 1. buurtvisie en beleid van de gemeente 2. buurtscan (de buurt in beeld) 3. samenwerking zoeken met lokale partijen 4. opstellen buurtactieplan 5. uitvoering buurtactieplan 6. monitoring en evaluatie.

258

Thema 9 Opstellen en uitvoeren van een SB-programma

Bekijk het filmpje ‘De Buurtsportcoach’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

1. Buurtvisie en beleid van de gemeente Je kunt het analyseren van de visie van de buurt en het beleid van de gemeente samen met de buurtscan als één fase zien: de analysefase. Omdat het belangrijk is om als buurtsportcoaches aan te sluiten bij wat er in een buurt leeft en hoe de buurt naar bepaalde zaken als veiligheid, gezondheid en sociale samenhang kijkt. Het gaat er tenslotte om wat de buurtbewoners zelf belangrijk vinden. Daarnaast moeten de plannen aansluiten bij het gemeentelijk beleid, vooral het beleid op het gebied van gezondheid en sport. Hierdoor kun je met je projecten aanhaken bij gemeentelijke plannen en initiatieven. 2. De buurtscan Vervolgens probeer je een zo goed mogelijk beeld van de buurt te vormen. Hierbij kun je bijvoorbeeld denken aan de leeftijdsopbouw in de buurt (aantal kinderen, ouderen) en aan de belangrijkste gezondheidsproblemen (obesitas bij kinderen, chronische aandoeningen bij ouderen). Verschillende databases kunnen je hierbij helpen. • www.sportenbewegenincijfers.nl/kernindicatoren/sportdeelname-wekelijks • www.sportenbewegenincijfers.nl. • www.monitorgezondheid.nl). • www.waarstaatjegemeente.nl. • www.gezondeleefomgeving.nl/instrumenten/zeeland-scan.

De buurtscan bestaat uit drie onderdelen, waar je informatie over dient te verzamelen. De hele scan is helaas niet meer beschikbaar, maar voor bijvoorbeeld het bepalen van de beweegvriendelijkheid van de omgeving kun je nu een andere scan gebruiken. Bekijk bijvoorbeeld de website ‘Kenniscentrum Sport & Bewegen - Beweegvriendelijke Omgeving Scan (BVO Scan)’.

1. inzicht in kwantitatieve en kwalitatieve data op buurtniveau • Wat is er bijvoorbeeld al bekend over de demografische ontwikkelingen, sportdeelname, gezondheid en accommodatiegebruik in de buurt? • Welke data zijn al lokaal aanwezig en hoe kan de gemeente eventueel andere data verkrijgen? 2. inzicht in de kracht van de buurt • Hoe beweegvriendelijk is de omgeving, hoe werken organisaties uit verschillende sectoren samen? • Hoe vitaal zijn sporten beweegaanbieders? • Wat is de beschikbaarheid, toegankelijkheid en kwaliteit van de accommodaties? 3. inzicht in wensen van de bewoners • Hoe kunnen bewoners in de buurt betrokken worden bij het opstellen van een buurtactieplan? • Wat willen ze en welke bijdragen kunnen ze leveren?

3. Samenwerking zoeken met lokale partijen Een buurtactieplan opstellen en uitvoeren kun je niet alleen. Wil een plan succesvol zijn, dan moet er draagvlak voor in de buurt zijn. De bewoners moeten achter de plannen staan. Daarnaast is het belangrijk dat je het bedenkt en uitvoert met de juiste partners. Dat kunnen bedrijven, gezondheidsorganisaties, onderwijsinstellingen en welzijnsorganisaties zijn. Daarnaast kun je samenwerking zoeken met uiteenlopende sportaanbieders. Het is belangrijk om ze vroeg bij de plannen te betrekken. Dat voorkomt weerstand achteraf.

4. Opstellen van het buurtactieplan Het opstellen van een buurtactieplan kun je doen aan de hand van de volgende onderdelen: • de aanleiding De aanleiding verwijst naar het waarom van het plan of project. Door je te verdiepen in de aanleiding weet je al wat men met het plan beoogt en wat mogelijke, relevante partners zijn.

259

• •

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

•

de betrokken partijen Hierbij gaat het om de betrokken partijen die het buurtactieplan vorm gaan geven. de buurt in beeld Dit is de stap die al aan de orde is gekomen bij de buurtscan. Daarnaast wordt ook in dit format het belang benadrukt van het analyseren van de buurtvisie en het beleid van de gemeente bij deze stap. formuleren van de visie en doelstellingen Bij deze stap formuleer je de visie, de doelstellingen en de beoogde resultaten. In feite gaat het vooral om het zo SMART mogelijk formuleren van de doelen. Dit leidt dan automatisch tot concrete resultaten. doelgroepen Bij doelgroepen wordt omschreven voor welke doelgroep in het buurtactieplan wordt gekozen. Dit kan gebaseerd zijn op de analyse van de buurtscan. Een doelgroep kan op verschillende gronden gekozen worden. Je kunt hierbij denken aan leeftijd, sociaal-economische status, sportparticipatie of geslacht. randvoorwaarden en beheersaspecten Bij het opstellen van een plan heb je altijd te maken met randvoorwaarden. Je kunt hierbij denken aan financiën, beschikbare projectleden, vrijwilligers, accommodatie, tijd en hulpmiddelen. Gedurende het opstellen en uitvoeren van het buurtactieplan is het verstandig om de beheersaspecten, zoals die ook in paragraaf 1 aan de orde zijn gekomen, in de gaten te houden. implementatie Tot de implementatie behoort de keuze van de interventie en de planning van de activiteiten. Bij de keuze van de interventie is het belangrijk om goed te kijken welke interventies bewezen effectief zijn. De site van het Loket Gezond Leven kan je hierbij helpen.

•

5. Uitvoering buurtactieplan In deze fase gaat het over het uitvoeren van de geplande activiteiten. In de praktijk lopen dingen meestal toch net anders dan dat je vooraf gedacht had. Ook kan het aantal deelnemers, betrokken partijen of de resultaten na verloop van tijd meevallen of juist tegenvallen. Het kan dus zijn dat je het buurtactieplan tussentijds bij moet stellen. 6. Monitoring en evaluatie Het monitoren van het proces en het product (resultaat) doe je gedurende de uitvoering. Je probeert zo goed mogelijk bij te houden of de beoogde doelen behaald worden.

Aan het einde moet er een evaluatie plaatsvinden. Je evalueert het resultaat (product), maar ook het proces

Stappenplan BOS-wijzer Ook dit is al een relatief oud model dat gepubliceerd is in de ‘Beleidswijzer Sport en Bewegen’. Toch zijn de stappen nog steeds prima te hanteren bij het opstellen van een SB-programma of buurtsportprogramma. Stap 1 Analyse • Welke organisaties zijn relevant (sporten recreatievoorzieningen, onderwijsvoorzieningen, culturele voorzieningen)? • Wie zijn de overige betrokkenen (zwemonderwijzers, vakdocenten bewegingsonderwijs)? • Welke achterstanden zijn er in het projectgebied (gezondheid, welzijn, onderwijs, opvoeding, sport)?

Stap 2 Doelgroep • Welke jongeren willen we bereiken (jongeren van 12-16 jaar, meisjes met een migratieachtergrond)? • Wie nog meer betrekken bij het project (ouders, buurtbewoners, instellingen)? Stap 3 Doelen • Aan welke maatschappelijke effecten willen we bijdragen? Hierbij gaat het om maatschappelijke effecten op langere termijn (outcomedoelen) en om doelen die gekoppeld zijn aan de activiteiten (outputdoelen). Stap 4 Activiteiten • Wat gaan we doen, welke concrete activiteiten passen binnen het project? • Welke doelen dienen bereikt te worden door de verschillende activiteiten (outputdoelen)?

260

Thema 9 Opstellen en uitvoeren van een SB-programma

Stap 5 Organisatie • Hoe gaan we het doen (projectleider, projectstructuur, verantwoordelijkheden)? • Hoe betrekken we de doelgroep en hoe sluiten we aan bij hun leefwereld(en)?

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Stap 6 Randvoorwaarden • Wat hebben we nodig (tijd, geld, menskracht, expertise, draagvlak, projectleider, projectplan)? Stap 7 Evaluatie • Hoe en wat evalueren we, hoe kunnen de resultaten (outcome en output) aangetoond worden? Stap 8 Verankering • Hoe verankeren we de resultaten?

De verankering is een belangrijke fase. Het gaat er natuurlijk om dat je ook op de langere termijn effect hebt van het georganiseerde project. De volgende punten zijn van belang voor een goede verankering: • Zorg dat je de behaalde resultaten inzichtelijk maakt bij de betrokken partijen en dat je de winst en meerwaarde van je activiteiten duidelijk kunt neerzetten. Enkele tips zijn: – Zorg dat de resultaten relevant zijn. – Zorg dat de resultaten handvatten bieden voor beleid of verdere acties. – Zorg dat de resultaten op tijd beschikbaar zijn en niet als mosterd na de maaltijd komen. – Zorg dat de resultaten aannemelijk en geloofwaardig zijn. – Betrek de gebruiker van de resultaten bij het onderzoeksproces. – Zorg dat de presentatie van de resultaten aansluit bij het begripsniveau van de betrokkenen. – Schakel eventueel lokale media in bij de presentatie van de resultaten. Lees de verdiepingsstof ‘Vitaal ouder worden door bewegen 2024’.

Stappenplan Beweegvriendelijke omgeving Op de website van het Kenniscentrum Sport & Bewegen kun je het stappenplan vinden om tot een beweegvriendelijke omgeving te komen.

Bekijk op de website ‘Kenniscentrum Sport & Bewegen - De 9 stappen naar een beweegvriendelijke omgeving’.

261

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.gezondeleefomgeving.nl/instrumenten/gezonde-mobiliteit

Stappenplan Beweegvriendelijke omgeving.

Bekijk het filmpje ‘E-learning: De negen stappen naar een beweegvriendelijke omgeving’.

In het stappenplan wordt helder weergegeven welke stappen je het beste kunt doorlopen om tot een duurzaam beleid te komen. Het totale proces komt aan bod, van agendering tot het borgen van beleid. Het plan is ingedeeld in de volgende stappen, die ieder worden afgerond met tips en handreikingen: • Agenderen • Visie vormgeven • Analyseren • Doelen stellen • Organiseren • Planvorming • Uitvoering • Monitoren en evalueren • Borgen en verankeren.

Stap 1 Agenderen In deze fase zijn drie dingen belangrijk. Namelijk het goed omschrijven van de aanleiding en duidelijk maken van het belang en het creëren van draagvlak.

Stap 2 Visie vormen Bij deze stap gaat het om het formuleren van een visie op een beweegvriendelijke omgeving. Hierbij is het belangrijk om goed te formuleren waarom een beweegvriendelijke omgeving voor deze wijk of buurt belangrijk is. Waar gaat het om? Om het terugdringen van overgewicht of om het bevorderen van de sociale samenhang?

262

Thema 9 Opstellen en uitvoeren van een SB-programma

Stap 3 Analyseren In deze stap maak je een situatieanalyse. Een situatieanalyse bestaat uit een inventarisatie van beweeg-, speel- en sportaanbod en infrastructuur, een beschrijving van trends en ontwikkelingen, de onderlinge samenhang en een schets van wensen en behoeften. De BVO-scan kan hier prima voor ingezet worden.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Stap 4 Doelen stellen In deze fase kom je tot het formuleren van (concrete) doelen.

Stap 5 Organiseren In deze stap denk je na over hoe het georganiseerd moet worden om de doelen te bereiken. Hiervoor wordt meestal een projectteam samengesteld en de taken verdeeld. Stap 6 Planvorming In deze fase maak je samen met het projectteam een uitvoeringsplan. In dat plan beschrijf je wat je gaat doen (acties) om de doelstellingen te realiseren.

Stap 7 Realiseren In deze fase gaat het om het realiseren van de geplande activiteiten. Een goede coördinatie is hierbij van groot belang.

Stap 8 Monitoren en evalueren Bij deze stap volg je het proces en de resultaten en evalueert in welke mate de geformuleerde doelstellingen gerealiseerd zijn. Eventueel leidt dit tot bijstelling. Stap 9 Borgen en verankeren Borging van de beweegvriendelijke omgeving is belangrijk als het gaat om de effecten op de lange termijn. Als een beweegvriendelijke omgeving niet goed geborgd is, loop je het risico dat je de doelgroepen die je net aan het bewegen hebt gekregen, weer stoppen of minder gaan bewegen. Lees de verdiepingsstof ‘In het kaart brengen van je omgeving’.

Opdracht 11 Buurtactieplan

a. Noteer de zes fasen van het buurtactieplan. b. Geef een korte omschrijving van de zes fasen of stappen.

Opdracht 12 Filmpje Buurtsportcoach Bekijk het filmpje ‘De Buurtsportcoach’.

a. Noteer de fasen die je doorloopt bij het opstellen van een buurtsportplan. b. Geef je mening over dit voorbeeld (sterk, minder sterk).

Opdracht 13 Stappenplan BOS-wijzer a. Noteer het stappenplan van de BOS-wijzer. b. Werk één stap naar keuze nader uit.

Opdracht 14 Filmpje Beweegvriendelijke omgeving Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Bekijk het filmpje ‘E-learning: De negen stappen naar een beweegvriendelijke omgeving’. Geef aan waarom jullie een beweegvriendelijke omgeving belangrijk vinden.

263

Opdracht 15 Stappenplan Beweegvriendelijke omgeving

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken, mogelijk van studenten uit dezelfde gemeente. a. Noteer de stappen van het stappenplan Beweegvriendelijke omgeving. b. Bespreek met elkaar op welke manier jullie de wijk of buurt waarin je woont beweegvriendelijker kunt maken en waarom dit belangrijk is.

Opdracht 16 Leerdoelen

Je kunt de zes fasen van het opstellen van een projectplan beschrijven en toepassen.

Je kunt de vijf stappen bij het opstellen en uitvoeren van een SB-programma beschrijven en toepassen.

Je kunt voorbeelden geven van de opzet van verschillende buurtplannen.

Je kunt de stappen van het stappenplan Beweegvriendelijke omgeving beschrijven.

9.5 Verdiepingsstof - Leefstijlinterventie DOET en BAS

DOET en BAS De leefstijlinterventie DOET duurt zes maanden. Deelnemers bewegen in deze periode drie keer per week en krijgen voedingsadviezen om een gezonde leefstijl te bevorderen. De laatste bijeenkomst van DOET is meteen de eerste van BAS. Het bewegen gebeurt twee keer per week in groepsverband van 6-8 personen, onder begeleiding van een fysiotherapeut en vrijwilligers. Eén keer per week wordt individueel, onder begeleiding van een mantelzorger of vrijwilliger, bewogen met daarin oefeningen van het OTAGO-oefenprogramma. Dit is een valpreventieprogramma om valincidenten te voorkomen bij mensen met een verhoogd valrisico. De trainingen in groepsverband vinden plaats op een sportlocatie en in de natuur. Een taxibusje haalt en brengt de deelnemers om mantelzorgers te ontlasten.

Beschrijving vervolgaanbod BAS Het vervolgaanbod BAS vindt plaats op de sportvereniging waar één of twee trainers van de vereniging en enkele vrijwilligers zorgen voor de begeleiding. Zij krijgen een train-de-trainer-opleiding en ontvangen belangrijke informatie over de deelnemers. Alleen op afroep wordt een professional betrokken. Deelnemers bewegen tweemaal in de week in een groep van maximaal 20 personen, met dezelfde uitgangspunten als DOET. De deelnemers betalen een eigen bijdrage van €15 per maand.

Bron: www.allesoversport.nl/thema/beweegstimulering/effectieve-beweegprogramma-s-voor-thuiswonende-mensen-met-dementie/.

264

Thema 9 Opstellen en uitvoeren van een SB-programma

9.6 Verdiepingsstof - Vitaal ouder worden door bewegen 2024

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Deze handreiking ‘Vitaal ouder worden door bewegen: een stappenplan voor het succesvol implementeren van beweeginterventies in lokale samenwerking’ presenteert een stappenplan ontwikkeld door de Open Universiteit met medewerking van Kenniscentrum Sport & Bewegen. Het stappenplan bestaat uit negen stappen die in de praktijk nuttig zijn om beweeginterventies binnen een lokale samenwerking aan te bieden aan 50-plussers om zo het daadwerkelijke gebruik van beweeginterventies door de doelgroep te stimuleren. Dit stappenplan richt zich op welzijnsprofessionals, zorgprofessionals, sportprofessionals en beleidsmedewerkers die een rol kunnen spelen in het stimuleren van het beweeggedrag van 50-plussers. Het stappenplan is gebaseerd op onderzoek uitgevoerd door de vakgroep Gezondheidspsychologie van de Open Universiteit en is mogelijk gemaakt door een subsidie van het ZonMw Implementatienetwerk Sport en Bewegen. Vanuit alle hiervoor genoemde disciplines is input gevraagd voor het opstellen van dit stappenplan. Uit het onderzoek bleek dat een breed spectrum aan factoren van invloed is op de rol die organisaties al dan niet kunnen spelen in het aanbieden van beweeginterventies aan 50-plussers. Rekening houdend met deze factoren worden aanbevelingen gedaan voor acties die ingezet kunnen worden om het gebruik van beweeginterventies te bevorderen. Deze acties zijn gebaseerd op wetenschappelijke literatuur en wetenschappelijk onderzoek naar de behoeften en ervaringen van zowel professionals als de doelgroep 50-plussers. Door diverse professionals werd aangegeven dat er behoefte is aan meer kennis en praktische handvatten gericht op implementatieactiviteiten. Met dit stappenplan geven we hier invulling aan.

De mogelijke rol- en taakverdeling van de betrokken professionals én de 50-plusser zelf komt in dit stappenplan ook aan de orde. Het stappenplan is bedoeld voor lokale en regionale partijen om samen te gebruiken bij het bevorderen van de vitaliteit van 50 plussers, door samen in te zetten op het implementeren van beweeginterventies.

Bron: www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/kennisbank/publicaties/?vitaal-ouder-worden-door-bewegen&kb_id=28021.

9.7 Verdiepingsstof - In het kaart brengen van je omgeving. Breng je omgeving in kaart.

In deze stap ga je aan de slag om de omgeving in kaart te brengen. Zowel de fysieke als de ‘sociale’ omgeving. De hardware, software en orgware komen aan bod. Afhankelijk van je opdracht, uitdaging of het schaalniveau waarin je werkt, doe je onderzoek naar de omgeving waar je aan de slag gaat. Dit kun je toepassen voor een plek, een locatie, een buurt of een route. Bepaal altijd als team de scope van je onderzoeksgebied. Kies bij het in kaart brengen van een plek of exacte locatie niet alleen voor de plek zelf maar ook de aangrenzende buurt. Je kunt dan bijvoorbeeld inzetten op het maken van een kansenkaart. In het stappenplan niveau 2 (gericht op visie en beleid) vertellen we hier meer over. Deze stap bestaat uit een aantal onderdelen. Aan het einde van deze stap kun jij een diagnose stellen. Je hebt in beeld wie er woont in of rondom het gebied, wat de wensen zijn van deze doelgroep en hoe beweegvriendelijk de locatie nu is. Je weet wie je kunt betrekken in de toekomst en krijgt inzichtelijk waar kansen en knelpunten liggen. Op basis hiervan kun je weer besluiten nemen voor je vervolgtraject.

A. Wijkanalyse inwoners Breng de kenmerken van inwoners die wonen op de plek waar je aan de slag gaat of in de buurt die je beweegvriendelijk wilt maken scherp in beeld. Gebruik de verschillende bestaande databronnen. Op deze handige website van het RIVM haal je recente (2020) gezondheid en gezondheidsgerelateerde data op. Of gebruik de toelichting en vindplaatsen Gebiedsindicatoren van Gezond In als zoekhulp. Kom meer te weten over: • Gezondheid en ervaren gezondheid • sporten beweegdeelname (lid sportvereniging, beweegnorm, sporter, etc) • Sociale cohesie en leefbaarheid

265

• • • • •

Fysieke en (ervaren) sociale veiligheid Sociaal-economische status Eenzaamheid en participatie Gebruik van voorzieningen Type woningen en samenstelling huishoudens

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Voor meer informatie zie: https://beweegvriendelijkebuurt.nl/stappenplan/4-breng-je-omgeving-in-kaart/

9.8 Begrippen

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

266

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 9 Opstellen en uitvoeren van een SB-programma

267

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 10 SB-PROGRAMMA’S BINNEN HET BEWEGINGSONDERWIJS Inhoud thema • De buurtsportcoach binnen het bewegingsonderwijs • Planning binnen het onderwijs • Functies van planning en soorten planning • Methoden binnen het bewegingsonderwijs • Verdiepingsstof • Begrippen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een aantal buurtsportcoaches is actief binnen het bewegingsonderwijs. Een van de zes profielen heeft hier dan ook betrekking op, namelijk de combinatiefunctionaris onderwijs. Deze functionaris versterkt het sport-, beweeg- en cultuuraanbod op en rond de scholen. Binnen het onderwijs wordt de planning op de langere termijn, het leerplan, gemaakt door een bevoegde leraar lichamelijke opvoeding. De buurtsportcoach binnen het onderwijs plant vanuit dit leerplan zijn eigen lessen of ondersteunt de bevoegde leerkracht bewegingsonderwijs. Ook kan het zijn dat de buurtsportcoach bepaalde lessen verzorgt, bijvoorbeeld gericht op kennismaking met het lokale sporten bewegingsaanbod. Voor de buurtsportcoach is het belangrijk om inzicht te hebben in hoe een leerplan bewegingsonderwijs tot stand komt en wat de achterliggende gedachten hierbij zijn. Planning is wat je stapsgewijs wilt bereiken in een bepaalde tijd. Een planning is een koppeling van doelstellingen in een bepaalde volgorde aan de tijd die daarvoor nodig is.

Dit thema gaat over het planmatig opstellen van een SB-programma binnen het bewegingsonderwijs. Op de eerste plaats wordt aandacht besteed aan de planning in verband met de kerndoelen. Vervolgens wordt stilgestaan bij de functies van planning en bij soorten planning. Aan de orde komen het jaarplan, het periodeplan en het lesplan. Tot slot wordt aandacht besteed aan een aantal methoden, meestal uitgebracht in handboeken, binnen het bewegingsonderwijs op de basisschool. De belangrijkste methoden die aan de orde komen zijn Basislessen Bewegingsonderwijs, Bewegen samen regelen en Planmatig bewegingsonderwijs. Daarnaast wordt aanacht besteed aan het ‘Basisdocument Bewegingsonderwijs’. Bij planmatig werken hoort ook regelmatig evalueren en bijstellen. Bij de evaluatie van het bewegingsonderwijs wordt door veel scholen gebruikgemaakt van een leerlingvolgsysteem. Het leerlingvolgsysteem komt in het thema ‘Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs’ aan de orde.

Relatie met werkproces Het thema ‘SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs’ heeft vooral te maken met werkprocessen: • P2-K1-W1: Onderzoekt de mogelijkheden voor een SB-programma • P2-K1-W2: Stelt een SB-programma op • P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen

Je kunt de positie van de buurtsportcoach binnen het onderwijs beschrijven. Je kunt de kerndoelen van het bewegingsonderwijs beschrijven en vertalen naar de praktijk. Je kunt de vier functies van planning beschrijven. Je kunt drie vormen van planning naar tijd beschrijven. Je kunt de belangrijkste methoden binnen het bewegingsonderwijs beschrijven en toepassen.

• • • • •

269

10.1 Casus Opdracht 1 Casus

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bewegingsonderwijs

a. b. c. d. e. f.

Wat is een kerndoel? Wat wordt er verstaan onder een schoolwerkplan? Wat is een leerlijn? Geef een aantal voorbeelden van leerlijnen. Wat is een bewegingsthema? Geef een aantal voorbeelden van bewegingsthema’s. Wat is de relatie tussen een kerndoel en een leerlijn? Welke relaties tussen de verschillende begrippen kun je nog meer leggen?

10.2 De buurtsportcoach binnen het bewegingsonderwijs

Discussie over de rol van de buurtsportcoach binnen het bewegingsonderwijs Er wordt al redelijk wat jaren gesproken over de rol van de buurtsportcoach binnen het onderwijs. De lerarenondersteuner heeft zich in de afgelopen jaren duidelijk geprofileerd. Een tijd lang heeft men geprobeerd om als specifieke variant hiervan de lerarenondersteuner bewegingsonderwijs en sport op te leiden. Uiteindelijk is dat niet succesvol geworden.

Opleiding lerarenondersteuner

Bron: www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/werken-in-het-onderwijs/vraag-en-antwoord/lerarenondersteuner.

270

Thema 10 SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs

De combinatiefunctionaris onderwijs De combinatiefunctionaris onderwijs versterkt het sport-, beweeg- en cultuuraanbod op en rond de scholen. Er zijn vier profielen opgesteld voor deze functionaris van de junior (profiel A) tot en met de coördinator (profiel D). Voor de buurtsportcoach die pas afgestudeerd is op niveau 4 Sport en Bewegen is meestal de rol van junior of medior weggelegd.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het accent van de werkzaamheden ligt op de uitvoering. De verantwoordelijkheid voor het curriculum en de planning daarvan ligt meestal bij een bevoegde bewegingsonderwijzer.

Profiel Medior (B)

De combinatiefunctionaris onderwijs B heeft een uitvoerende rol, plant veelvoorkomende werkzaamheden zelf en voert deze vrijwel zonder sturing uit. Moet alleen in bijzondere situaties te rade gaan bij anderen. Voldoet aan de gestelde productiviteits- en kwaliteitsnormen. De combinatiefunctionaris B draagt af en toe nieuwe ideeën aan, maar is voornamelijk gericht op het signaleren van knelpunten in en het verbeteren van bestaande activiteiten. De werkzaamheden worden uitgevoerd op basis van gegeven initiatieven/ concepten. De combinatiefunctionaris kan worden ingezet als generalist of als specialist.

Doel & Context De combinatiefunctionaris Onderwijs B plant, organiseert en realiseert activiteiten & projecten en houdt zich bezig met het verbeteren van bestaande activiteiten met als doel om: • Meer kinderen en jongeren in de gelegenheid te stellen om te sporten of te bewegen. • Sterk sporten beweegaanbod te (laten) ontwikkelen, waarbij kwaliteit, veiligheid en toegankelijkheid geborgd is. • Kinderen en jongeren te begeleiden in de combinatie van onderwijs en talentontwikkeling. • Een sterke verbinding te bewerkstelligen tussen sport, bewegen met andere domeinen en programma’s (hoofzakelijk onderwijs), die bijdragen aan de bovenste drie ambities. Met deze vier sociaal maatschappelijke doelstellingen wordt beoogd om maatschappelijke impact te creëren, waarbij sport en bewegen kunnen worden ingezet als middel of als doel. Bron: https://sportindebuurt.nl/dA/59c350e34b.

Beweegteams Veel gemeentes werken met zogenaamde beweegteams. Deze beweegteams bestaan uit meerdere buurtsportcoaches en combinatiefunctionarissen. De taken zijn verdeeld en het hele team bedient alle betrokken organisaties en doelgroepen binnen de gemeente of buurt. Zo is er meestal ook iemand die de contacten met het onderwijs onderhoudt en ook daadwerkelijk SB-programma’s binnen het onderwijs uitvoert. Een voorbeeld hiervan vind je in Woerden. Het Beweegteam Woerden stimuleert en motiveert om in beweging te komen. Bij dit Beweegteam werken buurtsportcoaches en de combinatiefunctionarissen die actief zijn in de hele gemeente Woerden.

Team FRL Súdwest-Fryslân

Het TeamFRL Súdwest-Fryslân is er voor Onderwijs, Sportverenigingen, Kinderen, Jongeren, 50- plussers en aangepast sporten.

Wil je meer weten over TeamFRL Súdwest-Fryslân of wat zij voor jou kunnen betekenen? Kijk op de website van het TeamFRL Súdwest-Fryslân. Je vindt daar informatie over:

271

Ondersteuning voor verenigingen Ondersteuning voor onderwijs Sportstimulering (jong tot oud) Schoolsportagenda Uitleen sport en spelmateriaal Activiteitenkalender Timmerdorp.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

• • • • • • •

Bron: https://sudwestfryslan.nl/onderwerp/beweegteamswf/.

Het onderwijs als belangrijke partner Uit onderzoek blijkt dat ruim 90% van de buurtsportcoaches samenwerkt met het onderwijs. Dit is na de sportvereniging de organisatie waar het meest mee samengewerkt wordt. Deze samenwerking kan allerlei vormen aannemen van adviseren, ondersteunen bij sportkennismakingsactiviteiten tot het verzorgen van onderdelen van het leerplan. Bijna 60% van de buurtsportcoaches geeft aan een bijdrage te leveren aan de kwaliteit van het bewegingsonderwijs (Mulier Instituut, 2021). De buurtsportcoach is niet alleen actief binnen het primair onderwijs, maar ook binnen het voortgezet onderwijs. Buurtsportcoaches worden op scholen in het voortgezet onderwijs het vaakst ingezet om sporten beweegactiviteiten te organiseren en begeleiden. Dit gaat om zowel buitenschools sportaanbod op school (zoals toernooien en clinics) als beweegactiviteiten onder schooltijd (zoals pauzesport). Daarnaast adviseren buurtsportcoaches over en verwijzen ze door naar sportmogelijkheden en/of gezondheidsbevorderende activiteiten in de gemeente.

Buurtsportcoach en voortgezet onderwijs.

Drie kwart van de scholen in het voortgezet onderwijs ervaart positieve opbrengsten van de inzet van buurtsportcoaches. Volgens bijna de helft van de scholen (45%) en werkgevers van buurtsportcoaches (41%) heeft de coach ervoor gezorgd dat de samenwerking met andere organisaties is uitgebreid. Dat blijkt uit onderzoek van het Mulier Instituut.

Inzet van buurtsportcoaches op scholen Op 20 procent van de scholen in het voortgezet onderwijs zijn in 2022 één of meerdere buurtsportcoaches actief. Dit is minder dan in 2018 (37%) en 2014 (33%). Deze daling zit vooral in het aandeel coaches dat één of enkele keren per jaar op school wordt ingezet. Waarschijnlijk komt dat doordat veel incidentele activiteiten afgelopen jaren niet doorgingen vanwege corona. Bron: www.mulierinstituut.nl/publicaties/26979/de-buurtsportcoach-op-het-voortgezet-onderwijs/.

Opdracht 2 De buurtsportcoach en onderwijs

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bespreek met elkaar wat de rol van de buurtsportcoach binnen het onderwijs kan zijn.

Opdracht 3 Beweegteams Leg uit wat een beweegteam is.

272

Thema 10 SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs

10.3 Planning binnen het onderwijs

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Planning Planning van het onderwijs is een onderdeel van het inhoudelijk beleid van een school. Inhoudelijk beleid heeft te maken met het verzorgen van goed onderwijs. Daarnaast kent een school beleid op het gebied van bijvoorbeeld personeel en financiën. Bij planning gaat het om het koppelen van tijd aan activiteiten. Een planning heeft te maken met de volgorde waarin activiteiten plaatsvinden én met de hoeveelheid tijd die aan die activiteiten besteed wordt. Een planning binnen het onderwijs leidt tot een leerplan of curriculum, een lessenreeks en de afzonderlijke lessen. Planning vindt dus op alle niveaus plaats. Zowel het leerplan wordt gepland als de lessenreeks en de les.

Cyclisch verloop Een planning wordt vooraf gemaakt en biedt houvast voor het verloop van de uitvoering. Het is echter geen keurslijf. Er vindt een voortdurende cyclus plaats van plannen, uitvoeren, evalueren en bijstellen. Ook deze cyclus wordt weer op alle niveaus doorlopen. Het leerplan wordt geëvalueerd en eventueel bijgesteld en dat geldt ook voor de lessenreeks en de afzonderlijke les. Wetgeving, visie en kerndoelen Een planning komt ergens uit voort en is ergens op gericht. In het onderwijs komt planning voort uit: • weten regelgeving • beleid en visie van de school.

Bij de weten regelgeving kun je denken aan de Wet op het primair onderwijs (WPO). Voor een uitwerking van de weten regelgeving verwijzen we naar het thema over het onderwijs. Bij het beleid en de visie van een school kan gedacht worden aan bepaalde pedagogische en/of onderwijskundige opvattingen. Zo wordt op een daltonschool bij de planning van het onderwijs rekening gehouden met de drie pedagogische ankerpunten van hun visie.

Met een planning wil je ook wat bereiken. In geval van onderwijs is de inhoudelijke planning gericht op het realiseren van de kerndoelen van het onderwijs en eventuele specifieke doelen vanuit de visie van de school. Zo zal een daltonschool het samenwerken en de zelfstandigheid van kinderen willen verbeteren. Binnen het primair onderwijs zijn voor de volgende leergebieden kerndoelen aangegeven: • Nederlands • Engels • Friese taal (alleen voor de scholen in Friesland) • rekenen/wiskunde • oriëntatie op jezelf en de wereld • kunstzinnige oriëntatie • bewegingsonderwijs.

Kerndoelen voor het primair onderwijs starten bij Nederlands en eindigen bij het bewegingsonderwijs. De kerndoelen worden doorgenummerd. Voor het bewegingsonderwijs gaat het om kerndoel 57 en 58. • 57. De leerlingen leren op een verantwoorde manier deelnemen aan de omringende bewegingscultuur en ze leren de hoofdbeginselen van de belangrijkste bewegings- en spelvormen ervaren en uitvoeren. • 58. De leerlingen leren samen met anderen op een respectvolle manier aan bewegingsactiviteiten deelnemen, afspraken maken over het reguleren daarvan, de eigen bewegingsmogelijkheden inschatten en daarmee bij activiteiten rekening houden.

273

Bewegingsonderwijs

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Karakteristiek Kinderen bewegen veel en graag. Dat zien we bijvoorbeeld op het schoolplein tijdens het buitenspelen van de kleuters. Het behouden van die actieve leefstijl is een belangrijke doelstelling van dit leergebied. Om dat doel te bereiken leren kinderen in het bewegingsonderwijs deelnemen aan een breed scala van bewegingsactiviteiten, zodat ze een ruim «bewegingsrepertoire» opbouwen. Dat repertoire bevat motorische aspecten, maar ook sociale vaardigheden.

Leerlingen leren de hoofdbeginselen van de belangrijkste bewegings- en spelvormen ervaren in aansprekende bewegingssituaties. Het gaat daarbij om bewegingsvormen als balanceren, springen, klimmen, schommelen, duikelen, hardlopen en bewegen op muziek. En om spelvormen als tikspelen, doelspelen, spelactiviteiten waarbij het gaat om mikken en jongleren en stoeispelen. Vanuit dit aanbod zullen kinderen zich ook kunnen oriënteren op de buitenschoolse bewegings- en sportcultuur en de meer seizoengebonden bewegingsactiviteiten.

De meeste bewegings- en sportactiviteiten worden gezamenlijk ondernomen en dus is het nodig om te leren afspreken wat de regels zijn, hoe die na te leven en wie welke rol speelt. Verder hoort daarbij elkaar helpen, op veiligheid letten, elkaars mogelijkheden respecteren en eigen mogelijkheden verkennen. Het is eigen aan «bewegen» dat er plezier aan te beleven valt. Dat plezier is van groot belang voor een blijvende deelname aan bewegingsactiviteiten. Bron: https://wetten.overheid.nl/BWBR0018844/2012-12-01#Bijlage.

Voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs zijn eveneens kerndoelen beschreven.

In de zes kerndoelen voor het onderdeel bewegen en sport gaat het om een brede oriëntatie op verschillende soorten bewegingsactiviteiten en daarin het verkennen en uitbreiden van de eigen mogelijkheden (53 t/m 55). Omdat sport en bewegen bij uitstek samenwerking vereisen, zijn daarvoor afzonderlijke kerndoelen opgenomen (56 en 57). Het laatste kerndoel (58) gaat over de relatie met gezondheid en welzijn. • 53. De leerling leert zich mede met het oog op buitenschoolse beoefening op praktische wijze te oriënteren op veel verschillende bewegingsactiviteiten uit gevarieerde gebieden als spel, turnen, atletiek, bewegen op muziek, zelfverdediging en actuele ontwikkelingen in de bewegingscultuur, en daarin de eigen mogelijkheden te verkennen. • 54. De leerling leert door middel van uitdagende bewegingssituaties zijn bewegingsrepertoire uit te breiden. • 55. De leerling leert de hoofdbeginselen van de bewegingsactiviteiten op eigen niveau toe te passen. • 56. De leerling leert tijdens bewegingsactiviteiten sportief te zijn, rekening te houden met de mogelijkheden en voorkeuren van anderen, en respect en zorg te hebben voor elkaar. • 57. De leerling leert eenvoudige regelende taken te vervullen die het mogelijk maken, zelfstandig en samen met andere leerlingen bewegingsactiviteiten te beoefenen. • 58. De leerling leert door deel te nemen aan praktische bewegingsactiviteiten de waarde van het bewegen voor gezondheid en welzijn kennen en ervaren.

Filmpjes leerdoelen De leerdoelen binnen het bewegingsonderwijs in het voortgezet onderwijs worden ook wel benoemd met gezond bewegen, bewegen verbeteren, bewegen beleven en bewegen samen regelen.

274

Thema 10 SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs

Bekijk het filmpje ‘Beleven en regelen’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De kerndoelen zijn slechts algemeen geformuleerd en verdienen een nadere concretisering. Dit gebeurt aan de hand van het vertalen van de kerndoelen naar concretere doelen en vervolgens naar leerlijnen. Het landelijk expertisecentrum voor het curriculum (SLO) heeft in een brochure de kerndoelen van het bewegingsonderwijs voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs concreet gemaakt. In feite zijn de verschillende methoden voor het bewegingsonderwijs, zoals de Basislessen Bewegingsonderwijs en Bewegen samen regelen, ook een concretisering van de kerndoelen.

Uitwerking per kerndoel naar leerlijnen

Op de website van het SLO vind je per kerndoel een uitwerking een uitwerking naar de verschillende leerlijnen. Bekijk de website ‘Kerndoelen bewegingsonderwijs’.

Vervolgens wordt elke leerlijn weer uitgewerkt naar wat dit betekent voor groep 1-2, groep 3-4, groep 5-6 en groep 7-8. Daarna worden er binnen een leerlijn bewegingsthema’s onderscheiden: bijvoorbeeld Balanceren.

Bij het onderdeel balanceren in dit kerndoel zijn vier bewegingsthema’s te onderscheiden, namelijk balanceren, rijden, glijden en acrobatiek.

Bij balanceren gaat het om allerlei activiteiten waarbij iemand moet proberen om balansverstoringen te herstellen. Dit kan lopend, rijdend, glijdend of staand op een ander of anderen.

Lees de verdiepingsstof ‘Kerndoelen en TULE’.

Opdracht 4 Kerndoelen

a. Noteer voor welke leergebieden binnen het primair onderwijs kerndoelen geformuleerd zijn. b. Geef een beschrijving van de kerndoelen van het primair onderwijs voor het bewegingsonderwijs. c. Geef aan hoe je die kerndoelen kunt bereiken.

Opdracht 5 Kerndoelen sport en bewegen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bestudeer de kerndoelen voor sport en bewegen binnen het voortgezet onderwijs. b. Bespreek met elkaar op welke manier je elk van deze kerndoelen kunt bereiken. c. Bespreek met elkaar welke kerndoelen je het belangrijkste vindt en waarom.

Opdracht 6 Gezond bewegen

Een van de kerndoelen heeft te maken met gezondheid. Geef je mening over in welke mate bewegen bij kan dragen aan de gezondheid van kinderen binnen het voortgezet onderwijs.

Opdracht 7 Uitwerking van de kerndoelen Bekijk de website ‘Kerndoelen bewegingsonderwijs’.

275

a. Werk naar aanleiding van de website één leerlijn voor een bepaalde groep (bijvoorbeeld groep 7-8) uit naar de belangrijkste bewegingsthema’s. b. Bespreek jouw uitwerking met een van de andere studenten met een andere uitwerking.

10.4 Functies van planning en soorten planning

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bij het opstellen van een SB-programma gericht op het onderwijs is planning erg belangrijk. Het gaat hierbij om planning op de korte termijn, middellange termijn en lange termijn. De methoden die er bestaan op het gebied van het bewegingsonderwijs bieden aanknopingspunten voor een dergelijke planning. Ook bestaan er specifieke planningstools, zoals die van de SLO.

Kompas Bewegingsonderwijs

Planning is een van de kernactiviteiten van docenten en vaksecties LO. SLO heeft daarvoor diverse basisdocumenten en digitale programma’s ontwikkeld. Planning is een belangrijk onderdeel van een vakwerkplan. Een goed doordachte planning zorgt er voor dat alle leerlijnen en kernactiviteiten evenwichtig aan bod komen en dat docenten kunnen inspelen op de verschillende deelnameniveaus van de leerlingen. Kompas Bewegingsonderwijs Kompas bewegingsonderwijs is een planningstool voor bewegingsonderwijs in het voortgezet onderwijs. Met deze digitale tool kunnen vaksecties hun programma bewegingsonderwijs vastleggen. Bron: www.slo.nl/thema/vakspecifieke-thema/bewegingsonderwijs/planning/.

Functies van planning Plannen kost tijd en dat doe je dus niet zomaar. Een goede planning heeft een aantal functies. De belangrijkste functies van planning zijn: • steunfunctie • afstemmingsfunctie • verantwoordingsfunctie • vernieuwingsfunctie.

Steunfunctie Een goede planning geeft steun en sturing aan wat je doet als lesgever. Een plan biedt de lesgever houvast. Lesgeven doe je niet zomaar. Je wilt er iets mee bereiken. Jouw planning steunt je bij het behalen van je doelen. De activiteiten zijn immers in logische volgorde en met een juiste tijdsinvestering gepland. Je plant alleen die activiteiten die een bijdrage leveren aan het halen van je doelstelling. Met een planning kun je dus gericht aan het doel werken. Als je geen planning hebt, is alles wat je binnen je lessen bereikt toeval. Een leerplan en een lessenreeks geven ook houvast bij het bepalen van wat er voor een week of een aantal weken op het programma staat. Zo zie je bijvoorbeeld op de planning dat er de komende drie weken aandacht is voor de leerlijnen doelspelen en springen.

Afstemmingsfunctie Een planning zorgt dat er een samenhangend geheel van in dit geval lessen ontstaat. De lessen vormen geen los zand, maar zijn door een duidelijke planning (het leerplan) op elkaar afgestemd. Daarom wordt er niet alleen gepland wat er binnen één les gebeurt, maar begint een planning met waar je op langere termijn naartoe wilt. Hier moet een logische lijn, een opbouw, inzitten. Door het werken met een goede planning kun je lessen op elkaar afstemmen, zodat er meer en efficiënter geleerd wordt.

276

Thema 10 SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Verantwoordingsfunctie In je werk moet je kunnen verantwoorden welke keuzes je maakt en wat je doet. Je moet de onderwijsinhoud kunnen verantwoorden. In een planning staan de keuzes vooraf op papier. Het leerplan zal in de meeste gevallen opgesteld zijn door een leraar lichamelijke opvoeding. Deze dient het leerplan te kunnen verantwoorden. Als hierin opvallend veel aandacht wordt gegeven aan bijvoorbeeld voetbal of turnen, zal dit verantwoord moeten worden. De buurtsportcoach moet in staat zijn de lesplanning te verantwoorden. Je legt aan verschillende mensen verantwoording af: aan jezelf en aan de betrokken instanties. Het kan ook zijn dat kinderen en/of ouders vragen waarom je bepaalde keuzes maakt.

Vernieuwingsfunctie Plannen maken en daarbij de hele planningscyclus doorlopen van uitvoeren, evalueren en bijstellen, leidt tot een doorlopende vernieuwing van het (bewegings)onderwijs. Na verloop van tijd worden het leerplan, de lessenreeksen en de lessen tegen het licht gehouden en gekeken waar er verbetering mogelijk is. Hierbij probeer je aan te sluiten bij veranderingen en ontwikkelingen in de maatschappij en in de Nederlandse bewegingscultuur. Zo zie je dat gymzalen ingericht zijn volgens de richtlijnen van het Athletic Skills Model (ASM).

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.athleticskillsmodel.nl/een-uitdagende-gymzaal-die-uitnodigt-om-te-bewegen/

Een uitdagende gymzaal.

Nieuw curriculum; kansen voor het bewegingsonderwijs

Het ontwikkelteam Bewegen & Sport heeft een voorstel gemaakt voor een nieuw curriculum voor het bewegingsonderwijs, ook voor het VO. Leerlingen goed leren bewegen blijft daarin het belangrijkste doel. Maar de manier waarop we dat doen verandert. En dat heeft invloed op jouw vakwerkplan en de inrichting van jullie accommodatie.

277

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Breed aanbod activiteiten In het nieuwe curriculum is meer ruimte voor een breed aanbod aan beweegactiviteiten. Daarin krijgen actuele sporten zoals urban sports ook steeds meer een plek. De tijd van bokspringen en klimmen in klimrekken vraagt om een transitie naar de actuele beweegcultuur met activiteiten als freerunning en survival.

Bron: www.nijha.nl/inspiratie/voortgezet-onderwijs/nieuw-curriculum-kansen-voor-het-bewegingsonderwijs.

Soorten planning Binnen deze paragraaf heeft planning vooral te maken met wat je stapsgewijs wilt bereiken in een bepaalde tijd. Op basis van de tijd kun je tot drie soorten planning komen: • planning op lange termijn: het jaarplan of schoolwerkplan (macroplanning) • planning op middellange termijn: planning lessenreeks, periodeplanning, thematisering (mesoplanning) • planning op korte termijn, lesplanning (microplanning).

Planning op lange termijn: het jaarplan of schoolwerkplan Van een jaarplan spreek je als het gaat om een planning voor een heel jaar. In veel gevallen betreft het een planning van wat er in alle jaren van het (basis)onderwijs gedaan wordt. Men spreekt ook wel over een (deel)schoolwerkplan bewegingsonderwijs. Alle scholen hebben zo’n deelschoolwerkplan.

De laatste jaren worden de term schoolwerkplan en deelschoolwerkplan wat minder gebruikt. Hiervoor in de plaats spreekt men over een curriculum, als het gaat over een schoolwerkplan. En over het curriculum bewegingsonderwijs als het gaat om het deelschoolwerkplan bewegingsonderwijs. Daarnaast wordt er in plaats van over een deelschoolwerkplan ook gesproken over een vakwerkplan, bijvoorbeeld het vakwerkplan bewegingsonderwijs.

Voorbeeld bewegingsonderwijs speciaal onderwijs

Op school krijgt elk kind op dinsdag en donderdag les in bewegingsonderwijs van een vakleerkracht bewegingsonderwijs. De lessen duren gemiddeld 45 minuten.

Schoolwerkplan In de lessen wordt er gewerkt met een schoolwerkplan bewegingsonderwijs. In dit werkplan staat aangegeven wanneer, welk bewegingsthema aan bod komt.

Er zijn tien betekenisgebieden van bewegen, namelijk: 1. Inblijven en uitmaken: tik- en jagerspelen 2. Passeren en onderscheppen: doelspelen, lummelspelen en opbouwspelen 3. Mikken: werpen, slaand en schoppend mikken 4. Jongleren: gooien en vangen, overspelen met een racket 5. Springen: kleine en grote trampoline en luchtkussen 6. Zwaaien en schommelen: touwen en spaceshuttle 7. Over de kop gaan: duikelen, rollen, salto op rekstok, trapezoïde en luchtkussen 8. Balanceren: klauteren, glijden, bank, klimrek, kast, touw 9. Bewegen op muziek: bewegen op ritme, dans, aerobic 10. Stoeien: judovormen. Het jaar wordt verdeeld in vier perioden: 1. Begin van het schooljaar tot de herfstvakantie

278

Thema 10 SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs

2. 3. 4.

De herfstvakantie tot de kerstvakantie Begin van het nieuwe jaar tot en met de meivakantie De meivakantie tot de zomervakantie.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Alle betekenisgebieden komen in één periode aan bod. Dinsdag worden de spelen sportvormen (gebieden 1 t/m 4) aangeboden en donderdag staan de gymnastiekactiviteiten (gebieden 5 t/m 8) centraal. Bewegen en muziek zitten in veel lessen verweven als een soort rode draad. Muziek en dans worden door onze leerlingen graag gedaan. Elk jaar leren ze verschillende dansen en vaak start of eindigt de les op muziek.

Elke periode wordt afgesloten met een week luchtkussenspringen. Zo weten de kinderen dat het bijna vakantie is. Daarnaast zijn het durven vallen en je vrij kunnen laten vallen een belangrijke fase in de motorische ontwikkeling. Kinderen die zich vrij gaan bewegen op een luchtkussen en zich durven laten vallen, staan vaak aan het begin van een motorische doorbraak. Twee keer per jaar wordt er een blok van twee weken met vier lessen aan de sport judo gewerkt in de vorm van stoeispelen en de basisbeginselen van de eerste grepen en worpen worden geoefend. Door middel van het maken van afspraken bij het stoeien werk je aan een veilige basis voor contact met de ander. Buitenlessen De bovenbouwgroepen krijgen als het mooi en droog weer is bewegingsonderwijs op het sportveld gedurende de periode mei tot en met juli en in augustus en september. Met de andere groepen wordt af en toe op het sportveld voor de school gesport, maar meestal gaan zij met warm weer het bos in. Zwemmen Eén maal per week op vrijdag gaan we met de leerlingen zwemmen in zwembad Valkenhuizen. Ze krijgen hier van zweminstructeurs les in watervrij maken, de eerste zwembewegingen en gaan verder tot diploma zwemmen.

Uit een jaarplan moet blijken: • hoeveel tijd je als lesgever aan een onderdeel wilt besteden • wat je als lesgever in dat jaar wilt realiseren.

In de meeste gevallen betekent dit dat je tegemoetkomt aan de kerndoelen van het bewegingsonderwijs. In het Basisdocument bewegingsonderwijs is dit verder uitgewerkt in twaalf leerlijnen. De planning gaat over de verdeling van tijd over belangrijke inhouden om de doelen te bereiken, blijkt uit een overzicht uit het basisdocument.

279

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Als je dit nader uitwerkt, ontstaat er een leerplan, zoals dit in hoofdstuk 4 van het basisdocument te vinden is. Dit leerplan bevat een overzicht van alle leerlijnen, bewegingsthema’s en kernactiviteiten per leerjaar. In de volgende paragraaf gaan we nader in op deze werkwijze.

Hierna volgt een klein gedeelte uit het leerplan van het Basisdocument bewegingsonderwijs.

280

Thema 10 SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Gedeelte leerplan bewegingsonderwijs

Planning op middellange termijn: planning lessenreeks, periodeplanning, thematisering Bij een planning voor de middellange termijn (mesoplanning) gaat het om een planning over een periode van enkele weken tot enkele maanden. Nadat je het jaarplan opgesteld hebt, ga je dit plan nader uitwerken. Dit kan in de vorm van een plan voor een bepaalde periode. Veel scholen werken met een planning die loopt van vakantie tot vakantie. Bijvoorbeeld de periode van de grote vakantie tot de herfstvakantie en vervolgens van de herfstvakantie tot de kerstvakantie. Andere scholen delen het totaal aantal lesweken van 40 op in vier of vijf periodes van respectievelijk tien of acht weken. Een andere mogelijkheid is het werken met themaplannen. We spreken van een themaplan als je een planning voor een aantal lessen maakt waarin een bepaald thema centraal staat. De themakeuze kan samenvallen met de leerlijnen (thema balanceren, doelspelen) of verwijzen naar specifieke activiteiten in het jaarplan (thema circus, thema sportoriëntatie, thema trends). Een periodeplan van september tot de herfstvakantie voor bewegingslessen aan kleuters Belangrijkste leerlijnen in deze periode: tikspelen, jongleren, balanceren, springen en over de kop gaan.

281

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Planning op korte termijn: lesplanning De lesplanning wordt in het thema ‘Lesopbouw’ van de ‘Didactiek van een les of training’ uitgebreid besproken. Hier geven we een samenvatting van wat planning op de korte termijn inhoudt.

Een lesplan is de meest concrete vorm van planning. Een lesplan beschrijft aan de hand van de didactische componenten het verloop van een les. De gedetailleerdheid waarmee een lesplan beschreven wordt, varieert. Sommige vaksecties kiezen voor een gedetailleerde uitwerking van de lessen in de vorm van een compleet lessenplan. Soms kiest men bewust voor een grove planning, die wel houvast biedt maar ook ruimte laat voor een individuele inkleuring door de lesgever.

Het merendeel van de scholen werkt met een bepaalde methode. De methode bevat een schoolwerkplan bewegingsonderwijs, waarbij voor alle leerjaren de lessen concreet uitgewerkt zijn naar inleiding, kern 1, kern 2 en afsluiting. Meestal wordt er gewerkt in vier periodes. De meeste schoolwerkplannen gaan uit van het werken in twee of drie groepen, waarbij de kinderen verdeeld zijn over twee of drie vakken. Hierdoor ontstaan intensieve en gevarieerde lessen bewegingsonderwijs. Meestal komen er in elke les twee thema’s aan de orde: een thema gericht op gymnastiek en een thema gericht op spel. De lesnummers verwijzen naar uitgebreid beschreven lessen.

282

Thema 10 SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Voorbeeld van een stukje uit het deelschoolwerkplan voor groep 3 en 4

Vervolgens worden alle lessen uitgewerkt. Als voorbeeld volgt een gedeelte van les 2 uit periode 1, voor groep 3 en 4. In de lesvoorbereiding staat precies beschreven wat er gedaan moet worden. In een afbeelding staat welke materialen waar moeten staan.

Voorbereiding van de les

Inleiding: slingerloop: 1. In een lange slinger achter de leerkracht aan rennen 2. Idem, maar dan met een leerling voorop, een paar maal wisselen van leerling. Let op: de kinderen mogen niet over de toestellen die al in de gymzaal klaarstaan. Kern 1: touwzwaaien op knoop: 1. Touwzwaaien op knoop vanaf bank 2. Touwzwaaien op knoop en landen op mat 3. Beide onderdelen, de leerlingen kiezen wat ze doen

Organisatie: • Leerlingen in rijtjes achter de bank. • Leerlingen vertellen wat ze moeten doen (hoe vaak ze moeten zwaaien, wat ze moeten doen als ze klaar zijn, na uitleg zelfstandig aan het werk). • Na onderdeel 1 de banken schuin zetten (differentiëren). • Leerlingen bepalen zelf waar ze willen zwaaien (differentiëren).

Bij elk onderdeel worden de differentiatiemogelijkheden aangegeven en wordt de hulpverlening beschreven. Elk blad in de lesmap biedt de mogelijkheid tot het noteren van opmerkingen of bijzonderheden.

283

Opdracht 8 Functies van planning a. Noteer de vier functies van planning binnen het onderwijs. b. Werk alle vier deze functies kort uit. c. Maak aan de hand van een voorbeeld het belang van deze vier functies duidelijk.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 9 Soorten planning

a. Noteer de drie soorten planning die je kunt onderscheiden. b. Geef een korte beschrijving van elke soort planning.

Opdracht 10 Schoolwerkplan

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Leg aan elkaar uit wat een schoolwerkplan of curriculum is. b. Leg aan elkaar uit wat een deelschoolwerkplan of vakwerkplan is. c. Bespreek met elkaar hoe een deelschoolwerkplan (vakwerkplan) bewegingsonderwijs tot stand komt.

Opdracht 11 Leerlijnen, bewegingsthema’s en kernactiviteiten

a. Leg het verband uit tussen een leerlijn, bewegingsthema en kernactiviteiten. b. Maak dit verband duidelijk aan de hand van een voorbeeld waarbij je uitgaat van een bepaalde leerlijn.

Opdracht 12 Mesoplanning

a. Leg uit wat er bedoeld wordt met een mesoplanning. b. Geef een concreet voorbeeld van een periodeplanning van het bewegingsonderwijs van een basisschool.

10.5 Methoden binnen het bewegingsonderwijs

Verschillende methoden Er bestaan verschillende methoden binnen het bewegingsonderwijs. Dat wil zeggen dat de kerndoelen van het bewegingsonderwijs op verschillende manieren vertaald zijn naar doelstellingen en sporten bewegingsactiviteiten. Deze methoden zijn uitgewerkt in de vorm van handboeken en/of ondersteunende websites. Drie belangrijke methoden zijn: 1. Planmatig Bewegingsonderwijs 2. Basislessen Bewegingsonderwijs 3. Bewegen samen regelen (de methode Bewegen in het Basisonderwijs). Daarnaast bestaat er nog het boek Basisdocument Bewegingsonderwijs. Een aantal jaren geleden werd ook de hierin beschreven werkwijze aangemerkt als een methode. Later is Bewegen samen regelen ontstaan, een samenwerking van Calo Windesheim Zwolle en Stipp Deventer. De werkwijze voor het bewegingsonderwijs op de basisschool wordt Bewegen in het Basisonderwijs genoemd. Deze methode sluit aan bij het boek Basisdocument Bewegingsonderwijs.

De Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding (KVLO) onderscheidt momenteel de volgende negen methoden (www.kenniscentrumsportenbewegen.nl/kennisbank/publicaties/?overzicht-methoden-bewegingsonderwijs-po&kb_id=14400): 1. Bewegen Samen Regelen 2. Lekker fit! 3. Basislessen bewegingsonderwijs 4. Planmatig bewegingsonderwijs 5. Gymmen in de grote gymzaal 6. Basisdocument bewegingsonderwijs 7. Bewegingsonderwijs aan ZML 8. Bewegingsonderwijs op cluster vier scholen

284

Thema 10 SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs

Bewegingsonderwijs in het speellokaal.

Bekijk het filmpje ‘Twee apps voor het bewegingsonderwijs’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Planmatig Bewegingsonderwijs Het doel van Planmatig Bewegingsonderwijs is een complete methode voor het bewegingsonderwijs binnen het basisonderwijs. Men richt zich op groep 2 tot en met 8. In deze methode wordt een groot aantal bewegingsonderwijsleersituaties beschreven. In totaal zijn er zes groepsmappen samengesteld: voor groep 4 tot en met 8 elk één, terwijl groep 2 en 3 zijn samengevoegd.

Per groep zijn er minimumdoelen geformuleerd. De minimumdoelen moeten in principe door alle leerlingen behaald worden. Er is differentiatie mogelijk. Voor de mindere bewegers worden namelijk de basisactiviteiten herhaald in de vorm van variatieactiviteiten. Voor de betere bewegers zijn verdiepingsactiviteiten opgenomen.

Beschrijving

Bewegingsonderwijs is een belangrijk vak binnen het lesprogramma van de basisschool. Niet alle leerkrachten hebben echter genoeg ervaring in het geven van lessen of beheersen een geschikte methodiek. Planmatig Bewegingsonderwijs is een beproefde methode waarmee leerkrachten op eenvoudige maar verantwoorde wijze aan de slag kunnen. Het lesmateriaal is ontwikkeld voor alle groepen en beslaat het hele schooljaar. De methode is duidelijk van structuur en voorziet in een gevarieerd leer- en spelprogramma. Daarnaast biedt de methode een uitgekiend rapportagesysteem dat ingezet kan worden voor het leerlingvolgsysteem.

De methode is opgebouwd uit de drie activiteitsgebieden die onderverdeeld zijn in betekenisgebieden: • turnen (onder andere springen, zwaaien) • spelen (onder andere inblijven en uitmaken, mikken) • atletiek (onder andere springen, werpen). Het programma biedt ook aandacht aan vrijere bewegingsactiviteiten, zoals stoeispelen en ritme en bewegen. Iedere map bevat 64 voorbeeldlessen. Na elke acht lessen is er ruimte voor twee vrije lessen. Elke les bestaat uit de volgende componenten: • groepsaanduiding: voor groep 2/3 tot en met 8 • lesnummer: 1 tot en met 64 • organisatievorm: klassikaal of groepsgewijs • betekenisgebied: ordening van het leerstofgebied • activiteit: benoeming van de bewegingssituatie • arrangement voor opstelling van materiaal • materiaal: overzicht van het benodigde materiaal • bedoeling: wat de kinderen in de bewegingssituatie moeten doen • uitbouw: suggesties voor mogelijke vervolgactiviteiten.

De methode bevat tevens een rapportagesysteem. Deze rapportages kunnen worden ingezet voor het leerlingvolgsysteem. De rapportage kan ingevuld worden op een insteekkaart die bij elke groepsmap zit. Leerkrachten kunnen daarmee op twee niveaus de prestaties van leerlingen bijhouden: individueel en op groepsniveau.

285

Voorbeeld: Les uit planmatig bewegingsonderwijs groep 6: Groepsaanduiding: 6 Lesnummer: 2 Organisatievorm: klassikaal Activiteitengebied en betekenisgebied: atletiek, inblijven en uitmaken Activiteit: groepjesloop, overlooptik, vakkenschuiftrefbal Arrangement: groepjesloop in de hele zaal, overlooptikkertje in drie vakken en vakkenschuiftrefbal in de hele zaal Het arrangement wordt verduidelijkt door middel van foto’s van de situatie. Materiaal: 6 banken, partijlintjes, 10 blokken, 3 ballen Bedoeling: uitleg van groepjesloop De leerlingen staan in groepjes verdeeld op de banken. De voorste leerling van elk groepje is de locomotief; de andere leerlingen zijn de wagonnetjes. Op teken van de leerkracht lopen de treinen de zaal in. De locomotief zoekt zijn eigen weg en de anderen volgen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

• • • • • •

• •

Uitbouw: beschreven voor vakkenschuiftrefbal: als je wordt afgegooid in vak B of C moet je een vak terug, tenzij er geen speler in het vak overblijft.

Methode Basislessen Bewegingsonderwijs Deze methode bestond lange tijd uit de drie volgende boeken: • Deel 1: ‘Basislessen Bewegingsonderwijs; deelschoolwerkplan en de praktijk’ Dit deel bevat een jaarprogramma bewegingsonderwijs voor vier leeftijdscategorieën (groep 1/2, 3/4, 5/6 en 7/8) en een groot aantal voorbeeldlessen, met uitzondering van de spellessen. • Deel 2: ‘Basislessen bewegingsonderwijs; Spel’ Hierin worden allerlei spellessen beschreven. • Deel 3: ‘Basislessen bewegingsonderwijs; voor leerlingen met een motorische beperking’ Dit deel bevat voorbeeldlessen voor kinderen met een motorische beperking in het basisonderwijs. In 2009 is de methode geheel vernieuwd en is er een volledig herziende versie uitgebracht van deel 1 en deel 2. Dit was ook wel nodig omdat het ordeningsprincipe van de lessen onduidelijk en niet consistent was. De ene keer was het materiaal uitgangspunt (een les banken, matten of rekstok), dan weer een bewegingsactiviteit (bewegen op muziek, atletiek) of een organisatievorm (steunspringbaan, toestellencircuit). Een echte visie op het bewegingsonderwijs bleek niet echt uit deze methode.

In 2015 is de methode aangevuld met een boek speciaal gericht op kleuters, namelijk Basislessen voor kleuters in de speelzaal. De uitgave bevat veertien basislessen met differentiatiemogelijkheden. De methode is erop gericht om kinderen zo actief mogelijk te laten zijn. De videofragmenten maken de lessen nog duidelijker. Bekijk het filmpje ‘Basislessen app Alles in beweging’.

Deel 1 is vervangen door een map waarin de lessen uitgewerkt zijn. Daarnaast is er een uitgebreide, ondersteunende website waarin voor licentiehouders alle mogelijke informatie te vinden is.

Zo zijn er uiteenlopende planningsdocumenten te vinden die meer of minder ruimte bieden voor eigen invulling.

286

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 10 SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs

Opbouw van deel 1 en 2 Bij deze methode komen er elke les verschillende activiteiten uit meerdere leerlijnen aan de orde. De methode onderscheidt drie verschillende organisatievormen: • vrij werken • werken in groepen • klassikaal werken. De methode is onder andere gericht op veelzijdig, veilig en zelfstandig bewegen.

Deel 1 bestaat uit achttien losse katernen in een ringband. Deel 1 bevat allerlei bewegingsactiviteiten (geen de spelvormen). Binnen deel 1 wordt gesproken over ‘Basisopstelling’ (BO). De eerste basisopstelling bevat drie onderdelen: • schommelen • hurksprong • hokbal.

Bij elke basisopstelling is het mogelijk om voor een algemene verdieping te kiezen. Je krijgt dan informatie over onder andere de opstelling, de uitleg, de groeperingsvorm en de wijze van wisselen van activiteit (vak). Daarnaast is het mogelijk om bij elk onderdeel voor een verdieping of voor het observatieformulier te kiezen. Bij de verdieping krijg je dan suggesties voor uitbreidings- of veranderingsmogelijkheden. Het geheel is goed geïllustreerd met foto’s. Een aantal van deze foto’s gaan over het correct hulpverlenen door de leerkracht. Het observatieformulier is in feite een directe link naar het bijbehorende leerlingvolgsysteem ‘Bewegen en spelen’. In totaal komen er veertien basisopstellingen aan de orde. Aan deel 1 zijn eveneens werkbladen voor de leerlingen toegevoegd. Deel 2 kent een soortgelijke opbouw en bevat de spelonderdelen. Deze uitgave bestaat niet uit losse katernen, maar lijkt op de oude uitgave van deel 2. Dit deel bevat 21 spellessen. Binnen deel 1 en 2 zijn de twaalf verschillende leerlijnen te herkennen.

Aan deel 2 zijn eveneens werkbladen toegevoegd, maar die zijn in tegenstelling tot de werkbladen bij deel 1 gericht op de leerkracht.

287

Basislessen bewegingsonderwijs 2 •

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

•

Voor elke groep zijn 21 basislessen beschreven bestaande uit tik-, jagerbal-, trefbal-, lijn-, doelen stoeispelen. Uitgangspunt bij de basislessen is het spelen in kleine groepen. Elk kind krijgt zodoende de mogelijkheid alle aspecten van het spel te doorleven: aanvallen en verdedigen, tikker zijn en ‘af’ zijn, winnen en verliezen enzovoort. De kinderen kunnen zelfstandig leren spelen door een unieke kindgerichte spelbeschrijving. Het spel is spannend en elk kind krijgt de gelegenheid op eigen niveau mee te spelen. Ook zijn korte lessenseries beschreven voor korfbal, basketbal, volleybal, voetbal, handbal, hockey, badminton, tennis en stoeien.

• •

Tot slot biedt de methode ook nog informatie over buitenlessen. Het geeft suggesties voor spelen op een veld of het schoolplein onder de verschillende weersomstandigheden. Alle drie de delen worden ondersteund door filmpjes.

Deel 3 Het uitgangspunt van deel 3 is dat het steeds vaker voorkomt dat er een kind met een bepaalde beperking meedoet in de reguliere gymles. Deel 3 geeft de lesgever een groot aantal tips en/of eenvoudige aanpassingen, waardoor het mogelijk is deze kinderen gewoon mee te laten doen met het reguliere bewegingsonderwijs. Vernieuwing 2025 Momenteel wordt de methode vernieuwd. De eerste nieuwe lessen zijn al beschikbaar op de website https://allesinbeweging.net. De belangrijkste vernieuwingen zijn: • één geïntegreerde methode (geen scheiding meer in spel en ‘toestellen’) • nog intensiever / meer beweging • gevarieerder / veel differentiatie • geschikt voor grote groepen • ook doelen tikspelen kennen vele niveaus • meer bobbelbanen • valbreken geïntegreerd • aandacht voor veiligheid en aansprakelijkheid • filmpjes van lessen en activiteiten • volgt de nieuwste principes van motorisch leren.

De totale methode van ‘Alles in Beweging’ kent nu zeven hoofdthema’s: 1. Bewegingsonderwijs 2. Schoolplein 3. Veiligheid & aansprakelijkheid 4. Leerlingvolgsysteem 5. Motorische Remedial Teaching 6. Dynamische Schooldag & Bewegend leren 7. Handschriftonderwijs & De Schrijfladder.

288

Thema 10 SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs

Van schoolplein tot speelplaats

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Alles in Beweging helpt scholen van een schoolplein met eenvoudige middelen een speelplaats te maken. Via scholing en advies bij: 1. de herinrichting van het plein vanuit pedagogisch oogpunt. 2. Begeleiding en structuur op bestaande pleinen. 3. Mogelijkheden tot bewegend leren (outdoor education). Bron: https://allesinbeweging.net/hoofdthema/schoolplein.

Bewegen Samen Regelen De methode Bewegen Samen Regelen bestaat uit een aantal onderdelen, waarbij ook duidelijk aandacht is voor het bewegen buiten de gymzaal en buiten de reguliere lessen bewegingsonderwijs om. Zo bestaat het uit de onderdelen: • Spelen Samen Regelen • sportkennismakingslessen • BSO in beweging. Het gaat om een doorlopende beweegleerlijn van school naar wijk en vereniging.

De methode richt zich op het basisonderwijs, de gemeenten en op onderwijsinstellingen. Het is een interactief platform voor beweeg-, sporten spelactiviteiten.

Welke mogelijkheden biedt het platform • • • • • •

Activiteiten en lessen raadplegen Het passend onderwijs geïntegreerd Zelf aanbod ontwikkelen Aanbod delen Een continue doorontwikkeling Op iedere plek toegankelijk

Wij gunnen ieder kind goed en voldoende bewegingsonderwijs. Bewegen Samen Regelen is het platform voor het raadplegen, ontwikkelen en delen van beweeg-, sporten spelactiviteiten in het basisonderwijs.

Alle activiteiten van Bewegen Samen Regelen zijn uitgewerkt in leskaarten. De leskaarten zijn via het portaal als pdf te downloaden en te printen. De methodes Bewegen in het Basisonderwijs, Spelen Samen Regelen en BSO in Beweging zijn tevens verkrijgbaar in mappen. Bron: www.bewegensamenregelen.nl.

Spelen samen regelen Met Spelen Samen Regelen verandert een ongeorganiseerd plein in een overzichtelijk speelplein waar kinderen met veel plezier, zowel met als naast elkaar, kunnen spelen. Het beweegpakket is geschikt voor ieder speelplein waarbij de ruimtes optimaal worden benut. Kinderen kunnen snel en zelfstandig aan de slag met de verschillende activiteiten, of onder begeleiding van groepsleerkrachten en ouders. Hierdoor biedt Spelen Samen Regelen een structurele oplossing voor het beweegaanbod op het speelplein. Alle activiteiten van Spelen Samen Regelen zijn uitgewerkt in leskaarten en digitaal beschikbaar.

289

Sportkennismakingslessen Men gaat er vanuit dat sporten overal en altijd kan. Dit kan op school, bij de vereniging of op het speelveld in de wijk. Iedere omgeving heeft zijn eigen doelen, activiteiten en organisatievormen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Om leerlingen ook tijdens schooltijd al kennis te laten maken met verschillende sporten, biedt Bewegen Samen Regelen toegang tot verschillende sportkenningsmakingsactiviteiten. Deze activiteiten zijn ontwikkeld door de Nederlandse sportbonden in samenwerking met SLO en digitaal beschikbaar.

BSO in beweging BSO in Beweging is een beproefde beweegmethode die pedagogisch medewerkers in de buitenschoolse opvang helpt bij het organiseren, stimuleren en begeleiden van beweegactiviteiten van kinderen in de leeftijd van vier tot en met twaalf jaar. Uitgangspunt is dat kinderen voldoende ruimte krijgen om ontdekkend te leren en spelenderwijs aan de slag te gaan. Dat kan met hulp van pedagogisch medewerkers, maar kinderen kunnen ook zelfstandig aan de slag door de korte, duidelijke omschrijvingen van de activiteiten en de visuele ondersteuning met foto’s.De methode is geschikt voor verschillende soorten bso-locaties en bestaat uit veertig activiteiten rondom vijf thema’s.

Bewegen in het Basisonderwijs Deze methode is geschikt voor groep 3 tot en met 8 van het basisonderwijs. Er zijn drie activiteitenmappen ontwikkeld voor respectievelijk groep 3/4, 5/6 en 7/8. Het zijn stevige multomappen waar de kinderen tijdens de lessen gebruik van kunnen maken. De activiteitenmappen zijn opgebouwd uit meerdere lessen met bij elke les een zaalindeling. Per les worden verschillende activiteiten tegelijk aangeboden. Iedere activiteit is uitgewerkt op een leskaart, voorzien van een foto en een tipkaart. Met behulp van de leskaarten kunnen kinderen eventueel zelf de activiteiten klaarzetten. Op basis van de tipkaarten kunnen leerkrachten de activiteiten aanpassen aan het niveau van een groep. Tevens is het mogelijk om lessen samen te stellen.

Graag rechten aanvragen. Bron; https://www.bewegensamenregelen.nl/

De zelfstandigheid van kinderen tijdens de lessen bewegingsonderwijs staat centraal. Met behulp van de leskaarten kunnen de kinderen niet alleen de situatie zelfstandig opbouwen, maar ook de bewegingsactiviteit starten en ombouwen.

290

Thema 10 SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs

Alle leerlijnen komen aan de orde, met uitzondering van bewegen op muziek. De methode bevat tien standaardlessen met 44 activiteiten.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bij deze methode wordt in vijf vrij kleine groepen gewerkt. De groepjes doen elke les ongeveer drie van de vijf onderdelen. Doordat de lessen met variatie drie of vier keer herhaald worden, doen de kinderen uiteindelijk wel alle onderdelen. De begeleiding door de leerkracht is steeds op dezelfde manier geordend aan de hand van drie vragen: 1. Wat te doen als de organisatie niet loopt (loopproblemen)? 2. Wat te doen als de activiteit niet lukt (lukproblemen)? 3. Wat te doen als een kind niet leert (leerproblemen)? In de methode zijn ook de activiteiten voor het passend onderwijs integraal opgenomen.

Bekijk het filmpje op de website ‘Bewegen Samen Regelen 1’ en het filmpje ‘Bewegen Samen Regelen 2’.

Vernieuwingen De methode wordt nog steeds doorontwikkeld. Zo wordt het portaal ‘Bewegen Samen Regelen’ uitgebreid met een bewegingsonderwijsmethode voor kinderen met gedragsproblematiek en activiteiten in het teken van bewegend leren rekenen. Men richt zich niet alleen op het onderwijs. Zo heeft het platform van Bewegen Samen Regelen ook leuke leskaarten voor ouderen. Basisdocument bewegingsonderwijs Aangezien het Basisdocument Bewegingsonderwijs binnen het basisonderwijs nog steeds redelijk veel gebruikt wordt, komt de inhoud hiervan ook aan de orde. De volgende punten worden besproken: • algemeen doel en leerlijnen • reguleringsdoelen • leerlijnen en bewegingsthema’s • kernactiviteiten en tussendoelen.

Algemeen doel en leerlijnen Vanuit de kerndoelen komt men binnen dit boek tot een algemene doelstelling die het vertrekpunt vormt van de beschreven methode. Deze algemene doelstelling gaat ervan uit dat het onderwijs in bewegen op de basisschool gericht is op een verantwoorde deelname aan bewegingsactiviteiten. Het gaat daarbij om deelname aan allerlei sportieve activiteiten en bewegingsrecreatie. Maar ook om het deelnemen aan de actuele bewegingswereld van kinderen, bijvoorbeeld op het schoolplein en in de woonomgeving. Het doel van het bewegingsonderwijs is de leerlingen breed te introduceren in de Nederlandse bewegingscultuur.

Vanwege deze brede introductie zijn de bewegingsactiviteiten geordend rond bewegingsproblemen. Dat levert twaalf leerlijnen op met in iedere leerlijn een dominant bewegingsprobleem. Het handige van deze methode is dat ook in de kerndoelen voor het basisonderwijs deze leerlijnen worden genoemd.

Leerlijnen binnen het bewegingsonderwijs: • • •

balanceren klimmen zwaaien

291

over de kop gaan springen (veren hoogspringen) (hard)lopen mikken (ver werpen en gericht werpen) jongleren doelspelen tikspelen (inclusief slagen loopspelen) stoeispelen bewegen op muziek.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

• • • • • • • • •

Reguleringsdoelen Om deel te kunnen nemen aan de bewegingscultuur is het belangrijk dat leerlingen ervaren en inzien dat de regels en bewegingssituaties veranderbaar zijn. Ze moeten dan ook leren hoe ze de bewegingssituatie eenvoudig kunnen veranderen.

Leerlingen moeten leren gezamenlijk een bewegingssituatie op gang te houden. Hierbij moeten ze rekening houden met verschillen, zoals met het verschil in sportbeleving en niveau. De doelen die hierop gericht zijn, worden reguleringsdoelen genoemd. Je zou kunnen stellen dat de leerlingen de bewegingssituatie moet kunnen reguleren. Het gaat uiteindelijk om een kansrijke en verantwoorde deelname aan de bewegingscultuur. In dit verband wordt in de methode gesproken over een meervoudige deelnamebekwaamheid. Dit betekent dat iemand op meerdere manieren en in meerdere rollen moet kunnen deelnemen aan de bewegingscultuur in Nederland. De reguleringsdoelen worden nader uitgewerkt naar reguleringsdoelen ten aanzien van:

1. het arrangement: • veilig bewegingsarrangement helpen inrichten • herstellen en aanpassen van het arrangement

2. regelingen: • handelen volgens afgesproken regels • afspraken maken over team- en groepsindeling • verdelen en wisselen van taken en functies • hulpverlenen bij een activiteit

3. reflecteren: • reflecteren over eigen handelen en over de activiteit • een inschatting maken van eigen bewegingsmogelijkheden • stimuleren en coachen van anderen.

Leerlijnen en bewegingsthema’s Wat is nu precies een leerlijn? Een leerlijn gaat over verwante bewegingssituaties of verwante bewegingsproblemen. Zo hebben het lopen over een evenwichtsbalk en het maken van een handstand met elkaar gemeen dat het gaat om het bewaren van evenwicht. Beide vormen horen tot de leerlijn balanceren.

Eigenlijk is de term bewegingsprobleem wat vreemd. Het is de bedoeling dat de kinderen het ervaren als een bewegingsuitdaging. Bovendien geeft een leerlijn het verloop aan van makkelijk naar moeilijk. Een leerlijn bevat dan ook allerlei tussendoelen om te bepalen wat de vorderingen van een leerling binnen een bepaalde leerlijn zijn. Leerlijnen geven aan wat kinderen in de loop van het leerproces leren. Binnen een leerlijn kan een kind gevolgd worden in zijn vorderingen.

292

Thema 10 SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs

‘Voor bewegingsonderwijs hebben we de leerlijnen zo beschreven dat het een opeenvolging van na te streven tussendoelen oplevert binnen vergelijkbare (verwante) bewegingssituaties.’

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bron: Basisdocument Bewegingsonderwijs.

Een leerlijn kan weer opgesplitst worden in meerdere bewegingsthema´s. Zo bestaat de leerlijn springen uit de volgende bewegingsthema’s: • vrije sprongen • steunspringen • loopspringen • touwtje springen • veren hoogspringen. De bewegingsthema’s worden gekenmerkt door een zelfde bewegingsprobleem. Zo is het bewegingsprobleem van het bewegingsthema ‘vrije sprongen’ afzetten om lang in de lucht te zweven. Bij ‘veren hoogspringen’ hoort afzetten om een zo groot mogelijke afstand of hoogte te overbruggen.

Leerlijn

Bewegingsthema

Bewegingsprobleem

Balanceren

Handhaven van evenwicht en herstellen van evenwichtsverstoringen bij het verplaatsen op een (in)stabiel vlak

Rijden

Vaart maken op een rijtuig om in balans vaart te behouden

Glijden

Vaart maken op een glijvlak om in balans vaart te behouden

Acrobatiek

In balans uitvoeren van een beweging of pose in samenwerking met (een) ander(en)

Klauteren

Creëren en handhaven van voldoende grip of steun om te kunnen verplaatsen over klautervlakken

Touwklimmen

Creëren van steunpunten in touwen om te verplaatsen in (een) touw(en)

Klimmen

Kernactiviteiten en tussendoelen De leerlijnen en bewegingsthema’s worden vervolgens uitgewerkt naar verschillende kernactiviteiten. Een kernactiviteit is een bewegingsactiviteit waarin een bepaald bewegingsprobleem heel duidelijk naar voren komt. Deze kernactiviteiten moeten regelmatig herhaald worden, zodat de leerlingen het beoogde leerresultaat halen. Kernactiviteiten worden geleidelijk aan voor de verschillende leeftijdsgroepen complexer. Binnen het bewegingsthema balanceren worden onder andere de volgende kernactiviteiten onderscheiden: • gaan over een recht balanceervlak (groep 1/2) • gaan over een schuin vlak (groep 3/4) • gaan over een half instabiel balanceervlak (groep 5/6) • gaan over een instabiel balanceervlak (groep 7/8).

293

Voor een reeks van kernactiviteiten worden tussendoelen uitgewerkt voor vier leeftijdsgroepen. Deze tussendoelen worden steeds op vier niveaus beschreven.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Deze vier niveaus zijn: 1. zorgniveau: niveau dat voor extra zorg in aanmerking komt 2. niveau 1 = (minimum)niveau, haalbaar voor 90% van de leerlingen 3. niveau 2 = (gemiddeld) niveau, haalbaar voor 50% van de leerlingen 4. niveau 3 = (hoog) niveau, haalbaar voor 20%

Voor de kernactiviteit ‘gaan over een recht balanceervlak (groep 1/2 )’ zijn de volgende tussendoelen geformuleerd: • Zorgniveau: kan alleen met voortdurende steun omhooglopen over een balanceervlak • Niveau 1: loopt zonder hulp over het balanceervlak • Niveau 2: balanceert lopend (voet voor voet) over het balanceervlak Niveau 3: draait in het midden om en loopt terug.

Voor de buurtsportcoach bieden de tussendoelen een prima hulpmiddel om regelmatig het leerresultaat van de leerlingen te bepalen. Op deze tussendoelen is het bijbehorende leerlingvolgsysteem ‘Beleves’ gebaseerd. Hierover vind je meer informatie in het thema ‘Bewegingsdiagnostiek en zorgverbreding’. Lees de verdiepingsstof ‘Lekker fit!’.

Opdracht 13 Methoden

Noteer de drie methoden die veel gebruikt worden binnen het bewegingsonderwijs.

Opdracht 14 Planmatig bewegingsonderwijs

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar op hoofdlijnen de opzet van de methode Planmatig bewegingsonderwijs. b. Bespreek met elkaar sterke en zwakke punten van deze methode (bijvoorbeeld het feit dat de methode is opgebouwd uit drie activiteitsgebieden). c. Bespreek of naar jullie idee deze methode aan populariteit wint of juist verliest.

Opdracht 15 Basislessen bewegingsonderwijs Bekijk de website ‘Basislessen’.

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bekijk aan de hand van de website hoe de methode werkt. b. Bespreek met elkaar op hoofdlijnen de opzet van de methode Basislessen bewegingsonderwijs. c. Wat wordt er bedoeld met suggestielessen? d. Wat is floorball? Bekijk eventueel een van de instructiefilmpjes. e. Bespreek met elkaar sterke en zwakke punten van deze methode.

Opdracht 16 Bewegingsonderwijs in het speellokaal Bekijk het filmpje ‘Basislessen app’ en de website ‘Basislessen voor kleuters in de speelzaal’. a. Geef een beschrijving van deze methode. b. Geef je mening over deze methode.

294

Thema 10 SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs

Opdracht 17 Bewegen samen regelen Bekijk de website ‘Bewegen samen regelen’. Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De methode Bewegen Samen Regelen bestaat uit de onderdelen: 1. Spelen Samen Regelen 2. sportkennismakingslessen 3. BSO in beweging.

Geef een beschrijving van deze onderdelen van Bewegen Samen Regelen.

Opdracht 18 Begeleiding

De begeleiding van de leerkracht binnen de methode Bewegen Samen Regelen wordt geordend aan de hand van loopproblemen, lukproblemen en leerproblemen. a. Leg uit wat er met deze drie problemen bedoeld wordt. b. Maak de drie problemen en hoe je het oplost duidelijk aan de hand van een praktijkvoorbeeld.

Opdracht 19 Basisdocument bewegingsonderwijs

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Verdeel de volgende vier punten van dit document over de groepjes: 1. algemeen doel en leerlijnen 2. reguleringsdoelen 3. leerlijnen en bewegingsthema’s 4. kernactiviteiten en tussendoelen. a. Werk met je groepje een van deze vier punten uit. b. Presenteer het resultaat aan de groep. c. Bespreek met de hele groep de sterke en minder sterke punten van dit document.

Opdracht 20 Leerdoelen

Je kunt de positie van de buurtsportcoach binnen het onderwijs beschrijven.

Je kunt de kerndoelen van het bewegingsonderwijs beschrijven en vertalen naar de praktijk.

Je kunt de vier functies van planning beschrijven.

Je kunt drie vormen van planning naar tijd beschrijven.

Je kunt de belangrijkste methoden binnen het bewegingsonderwijs beschrijven en toepassen.

295

10.6 Verdiepingsstof - Kerndoelen en TULE

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Kerndoelen De kerndoelen zijn samen met de referentieniveaus voor rekenen en taal de belangrijkste landelijke leerplankaders in het primair onderwijs. Kerndoelen geven aan wat leerlingen in een bepaald deel van hun opleiding moeten kennen en kunnen. Het zijn streefdoelen met veel ruimte voor eigen invulling. In de praktijk hebben veel scholen behoefte aan concretisering. Om scholen meer houvast te bieden, heeft SLO ook tussendoelen en leerlijnen ontwikkeld. TULE Deze laatste generatie kerndoelen is op alle basisscholen ingevoerd. Het voordeel van globale doelen is dat ze veel ruimte bieden voor eigen keuzes, prioriteiten en profilering van de school. De keerzijde is dat ze weinig houvast bieden. Daarom heeft SLO Tussendoelen & Leerlijnen (TULE) voor het primair onderwijs gemaakt. TULE laat zien hoe de inhoud van het curriculum over de groepen 1 tot en met 8 verdeeld zou kunnen worden.

Leerplaninbeeld.slo.nl is een handige website met informatie over: • Leerlijnen Doorlopende leerlijnen, van primair onderwijs tot bovenbouw havo/vwo en vmbo, voor alle vakken en leergebieden. • Kerndoelen en eindtermen Alle wettelijk voorgeschreven kerndoelen en eindtermen per vak en leergebied op de verschillende niveaus. • Tussendoelen Suggesties voor het eindniveau van de onderbouw van het voortgezet onderwijs in de vorm van ‘tussendoelen’ per vak en leergebied. • Basisstof en keuzeonderdelen Programmaonderdelen die als basisstof kunnen dienen in de onderbouw van het voortgezet onderwijs (per vak en per leergebied) en inhoud die optioneel kan worden toegevoegd aan het programma. • Samenhang Ideeën voor het bevorderen van samenhang tussen verschillende vakken. Per vak staat vermeld welke onderdelen ook elders aan bod komen, zodat u eenvoudig afstemming kunt realiseren. Bij leergebieden ontbreekt de knop samenhang omdat deze al inhouden bevatten die samengesteld zijn uit meerdere vakken. Bron: www.slo.nl/primair/kerndoelen.

10.7 Verdiepingsstof - Lekker fit!

Lekker fit! is een lespakkket over voeding en beweging voor groep 1 tot en met 8 van de basisschool. Het pakket wordt uitgegeven door Noordhoff Uitgevers in samenwerking met Jump, het jeugdfonds van de Nederlandse Hartstichting. In alle jaarprogramma’s zijn drie thema’s uitgewerkt: ‘beweging’, ‘voeding’ en ‘gezonde keuzes’. Binnen deze thema’s staan de volgende vijf leerlijnen centraal: 1. belang van bewegen en kennis van het lichaam 2. begrijpen, ervaren en uitvoeren van bewegingsvormen 3. herkennen van gezonde voeding (o.a. schijf van vijf) 4. begrijpen van de energiebalans 5. bewust zijn van en invloed hebben op de eigen leefstijl.

In de handleiding is informatie opgenomen over overgewicht en obesitas. De lessen van Lekker fit! zijn te integreren in de vakken gym, gezond gedrag, natuur of wereldoriëntatie. Voor iedere groep bestaat het jaarprogramma uit acht lessen. Vijf theorielessen en drie praktijkopdrachten. Deze lessen kunnen worden uitgebreid met ‘Fittest Lekker fit!’ Aan het begin van elk lesblok voeren de leerlingen een thuisopdracht (samen met de ouders) uit. Naast de theorie- en praktijklessen bevat het lespakket ook een afsprakenposter voor op school. Bij het lespakket hoort ook een website (www.lekkerfitopschool.nl) met informatie voor leerkrachten, ouders en gemeenten.

296

Thema 10 SB-programma’s binnen het bewegingsonderwijs

Bron: www.kennisbanksportenbewegen.nl.

10.8 Begrippen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

297

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 11 TOETSEN VAN DE VOORTGANG BINNEN HET ONDERWIJS Inhoud thema • Bewegingsdiagnostische methoden • Leerlingvolgsystemen • Passend onderwijs, diversiteit en bewegingsonderwijs • Motorische remedial teaching • Verdiepingsstof • Begrippen

Het bewegingsonderwijs is gericht op het behalen van de kerndoelen en daarvan afgeleide concretere doelstellingen. Om te weten of de leerlingen wel goed op koers liggen, moet je regelmatig de voortgang toetsen. Hiervoor kun je gebruikmaken van allerlei hulpmiddelen en methoden die helpen een goed beeld te vormen van het bewegingsgedrag van leerlingen. Dit worden bewegingsdiagnostische hulpmiddelen of methoden genoemd.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

In dit thema wordt aandacht besteed aan de belangrijkste methoden. De meeste scholen proberen de motorische ontwikkeling van de leerlingen gedurende de gehele schoolperiode te volgen. Dit volgen van de leerlingen op motorisch gebied doe je met behulp van een leerlingvolgsysteem. Deze komen in paragraaf 2 aan de orde. Door de Wet op het passend onderwijs is de diversiteit aan kinderen binnen het onderwijs en dus ook binnen het basisonderwijs toegenomen. Met de invoering van passend onderwijs hebben scholen zorgplicht. Dat betekent dat de school aan elk kind een passende plek moet bieden, ook als het kind extra onderwijsondersteuning nodig heeft. Deze ondersteuning kan ook betrekking hebben op de bewegingsvaardigheid. Dat kan op verschillende manieren, onder andere door het aanbieden van motorische remedial teaching. Dit is het onderwerp van de laatste paragraaf van dit thema. Relatie met werkproces Het thema ‘Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs’ heeft met name een relatie met werkproces P2-K1-W4: Toetst de voortgang van het SB-programma.

Leerdoelen • • • • • • •

Je kunt het belang van het toetsen van de voortgang beschrijven. Je kunt de verschillende bewegingsdiagnostische hulpmiddelen beschrijven en de belangrijkste toepassen. Je kunt beschrijven met welke tests je de bewegingseigenschappen kunt meten en dit toepassen. Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder een leerlingvolgsysteem. Je kunt de belangrijkste leerlingvolgsystemen gericht op de bewegingsvaardigheid beschrijven. Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder passend onderwijs. Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder motorische remedial teaching.

11.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Stage bewegingsonderwijs

Ömer loopt voor zijn studie buurtsportcoach stage bij een basisschool. Hij moet de verbinding met een aantal sportaanbieders leggen. Zo nodigt hij regelmatig sportverenigingen uit voor het houden van een clinic. Daarnaast ondersteunt hij de lessen bewegingsonderwijs.

Zijn begeleidster heeft hem gevraagd om de fysieke fitheid van de kinderen van groep 6 in kaart te brengen. Om de ontwikkeling van de kinderen goed te kunnen volgen, gebruikt ze een leerlingvolgsysteem. Dit doet ze nog niet voor de ontwikkeling van de motoriek. De juf wil weten hoe je het beste de motorische ontwikkeling van deze kinderen kunt volgen. Ze heeft laatst iets gehoord over de MQ Scan, maar verder weet ze er weinig van.

299

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Kennisvragen a. Wat versta jij onder fysieke fitheid? b. Om welke bewegingseigenschappen gaat het hier? c. Op welke manier kun je de betreffende bewegingseigenschappen testen of meten? d. Wat is een leerlingvolgsysteem? e. Welke leerlingvolgsystemen bestaan er gericht op de motorische ontwikkeling? f. Hoe werkt zo’n leerlingvolgsysteem? g. Wat is de MQ Scan?

11.2 Bewegingsdiagnostische methoden

Het belang van bewegingsdiagnostiek en het toetsen van de voortgang Bewegingsdiagnostiek is belangrijk voor het bepalen van de beginsituatie. Op basis hiervan bepaal je de doelstellingen en vul je de overige factoren van het didactisch model in. Hulpmiddelen die je hiervoor inzet zijn niet alleen belangrijk voor de beginsituatie, maar ook voor het regelmatig toetsen van de voortgang. Je wil natuurlijk wel weten of jouw aanpak, jouw methoden en didactische werkvormen tot het juiste resultaat leiden. Ook wil je weten hoe kinderen en jeugdigen zich motorisch ontwikkelen. Hiervoor is het toetsen van de voortgang belangrijk voor.

Je probeert zo veel mogelijk relevante informatie te verzamelen. Hier zit echter wel een grens aan. Je kunt niet alles verzamelen. Dat zou teveel ten koste gaan van de beschikbare tijd van de buurtsportcoach. Daarom is het belangrijk om vooraf te bepalen wat de meest essentiële informatie is die je wil vastleggen en toetsen. Om de voortgang juist te kunnen toetsen is een planning belangrijk. Dan weet je wanneer je welk resultaat behaald dient te hebben. Dit (tussen)doel kun je dan gericht toetsen. Vervolgens analyseer je de gegevens en trek je conclusies voor het vervolg. Dit kan een bijstelling van het programma zijn voor de hele groep, maar ook individuele aanpassingen voor bepaalde deelnemers.

Screenen en toetsen van de voortgang De verschillende meetinstrumenten kunnen voor twee verschillende doelen ingezet worden. Enerzijds voor het vaststellen van het vaardigheidsniveau en het eventueel achterblijven van de motorische ontwikkeling. Dit wordt screenen genoemd. Anderzijds kunnen instrumenten ingezet worden om de voortgang te monitoren of te toetsen. Niet alle instrumenten zijn even geschikt voor beide doelen. Zo is de Movement ABC geschikt om te screenen, maar minder geschikt om de voortgang te monitoren. Het is dus belangrijk om afhankelijk van het doel het juiste instrument te kiezen.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=10035&m=1612363244&action=file.download

Onderzoek Mulier Instituut (2020).

300

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De buurtsportcoach en het toetsen van de voortgang Als buurtsportcoach kun je op verschillende manieren te maken krijgen met bewegingsdiagnostiek en/of het toetsen van de voortgang. Het kan zijn dat je gedeeltelijk ingezet bent binnen het bewegingsonderwijs en op die manier de voortgang moet monitoren. Maar het kan ook zo zijn dat je vanuit de gemeente of de wijk een bijdrage levert aan een van de landelijke thema’s namelijk ‘Vaardig in bewegen’. Ook dan is het belangrijk om regelmatig te toetsen of de inzet op dit thema wel het juiste effect heeft. Je begint meestal met het bepalen van het vaardigheidsniveau van de kinderen en jeugdigen en toetst dit na verloop van tijd en aan het einde van het project. Daarom is het belangrijk dat je kunt werken met de verschillende bewegingsdiagnostische hulpmiddelen, zoals de MQ Scan.

De buurtsportcoach en het signaleren van bewegingsarmoede De motorische vaardigheden van Nederlandse kinderen zijn binnen een periode van tien jaar afgenomen. Daarnaast beweegt ongeveer de helft van de Nederlandse kinderen van 4 tot 12 jaar niet voldoende: elk kind zou per dag minimaal één uur moeten bewegen. Het Nationaal Sportakkoord I en II zijn dan ook gericht op het verbeteren van de bewegingsvaardigheid van kinderen (Vaardig in bewegen). Voor de buurtsportcoach is het belangrijk om signalen van bewegingsarmoede bij kinderen en jeugdigen op te pakken. Enkele van deze signalen kunnen zijn: • Niet voldoen aan de beweegrichtlijnen • Achterblijven v.w.b. de bewegingsvaardigheid • Niet of weinig buitenspelen • Niet of weinig spelen voor, tijdens en na schooltijd • Veel uren stilzitten • Overgewicht. Kinderen/jongeren van ouders met een laag opleidingsniveau en met lage gezinsinkomens sporten minder. Hoe hoger het opleidingsniveau en/of inkomen, hoe hoger de wekelijkse sportdeelname. Let daarom ook op kinderen uit zogenaamde achterstandswijken. De verschillende methoden Er bestaan verschillende methoden om een goed bewegingsbeeld te krijgen van leerlingen. Deze bewegingsdiagnostische methoden kunnen ingedeeld worden naar: • vaardigheidstests • kwantitatieve motorische tests • kwalitatieve motorische tests • vragenlijstmethoden • observatiemethoden.

Probeer zo zorgvuldig mogelijk te bepalen welke diagnostische instrumenten het beste zijn om in jouw situatie te gebruiken.

Lees de verdiepingsstof ‘Validiteit en betrouwbaarheid’.

Vaardigheidstests Soms is het zinvol om zicht te krijgen op de fundamentele of motorische basisvaardigheden van leerlingen. Je wil een idee krijgen van bewegingsvaardigheden als lopen, springen, vangen, werpen, klimmen, klauteren en balanceren. Je kunt hier scoreformulieren voor gebruiken. In strikte zin is er geen sprake van een test, omdat het ontbreekt aan duidelijke beoordelingsnormen. Toch voldoen dergelijke instrumenten prima aan de behoefte om inzicht te krijgen in bepaalde basisvaardigheden. Een zwemdiploma en een atletiekdiploma zijn voorbeelden van vaardigheidstests.

301

Voorbeeld van een scoreformulier gericht op basisvaardigheden Balanceren Score Opmerkingen

Opmerkingen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Onderdeel

Stapt zonder hulp goed op de bank Loopt vlot over de bank

Loopt vlot over een bank met hindernissen Loopt vlot over de balk (10 cm)

Kan 10 tellen op één been staan

Kan op schuin vlak goed balanceren

Rollen Score Onderdeel

Maakt een soepele rol om de lengteas Maakt een goede koprol voorwaarts

Maakt een goede koprol achterwaarts

Werpen Score Onderdeel

Rolt een bal tweehandig weg

Werpt een bal tweehandig, onderhands

Werpt een bal tweehandig, bovenhands

Kan een kleine bal goed eenhandig, bovenhands werpen

Kan een grote bal goed, eenhandig en bovenhands werpen Kan goed doelgericht werpen

Kwantitatieve motorische tests Je kunt binnen de kwantitatieve motorische tests onderscheid maken in: • tests die de bewegingsvaardigheid of motoriek meten • tests die de bewegingseigenschappen (coördinatie, lenigheid, uithoudingsvermogen, kracht en snelheid) meten. Tests die de bewegingsvaardigheid meten • de Movement ABC

302

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De meest gehanteerde test in Nederland is de ABC-test: Movement Assessment Battery for children. Deze test meet niet alleen kwantitatieve gegevens, maar besteedt ook aandacht aan kwalitatieve gegevens. Recentelijk is een derde versie van deze test verschenen die de leeftijd van 3 tot 25 jaar bestrijkt en alleen nog ingezet wordt in Australië en Nieuw Zeeland. Hier wordt de tweede versie besproken, omdat die relevant is voor de Nederlandse situatie.

De Movement ABC

De Movement ABC test is in Nederland en wereldwijd de meest gebruikte test voor het vroegtijdig vaststellen van motorische beperkingen bij kinderen. De test is bedoeld voor kinderen in de leeftijdscategorie van 3 t/m 16 jaar. Er worden drie componenten gemeten: handvaardigheid, mikken/vangen en evenwicht. De score van de test kan voor verschillende doeleinde gebruikt worden; ter niveaubepaling, als hulpmiddel voor het opstellen van een behandelplan en als evaluatie. Bron: https://medplus.nl/abc-movement-test/.

De Movement ABC-2 is verdeeld in drie leeftijdsbanden of leeftijdsgroepen: • leeftijdsband 1: 3-6 jaar • leeftijdsband 2: 7-10 jaar • leeftijdsband 3: 11-16 jaar.

Het doel van de test is het vroegtijdig signaleren van motorische problemen bij kinderen. De test geeft bovendien handvatten voor het opstellen en evalueren van een behandelplan. Bekijk het filmpje ‘ABC assessment’ en ‘Movement ABC 2’.

De test is genormeerd voor de verschillende leeftijdsgroepen en geeft dus een goed en betrouwbaar beeld van de bewegingsvaardigheid van de kinderen of jeugdigen. Het nadeel is dat de afname veel tijd kost en de officiële test en formulieren relatief duur zijn. In het merendeel van de gevallen maakt men in het onderwijs gebruik van een relatief eenvoudig screeningsinstrument waarmee een eventuele motorische achterstand vastgesteld kan worden. Deze screening kan dan aanleiding zijn voor een uitgebreide test als de Movement ABC. In de meeste gevallen wordt de test dan ook gebruikt bij kinderen met een mogelijke motorische achterstand. In het kader van motorische remedial teaching (MRT) wordt de test het meest gebruikt. De test bestaat uit een aantal onderdelen die variëren per leeftijdsgroep. De test kent voor de leeftijdsband 1 (3-6 jaar) de volgende onderdelen: Kwantitatieve data: • de score op de abc-checklist • score op de onderdelen:

handvaardigheid – munten plaatsen (beste hand, andere hand) – kralen rijgen – fietspadspoor volgen balvaardigheid – vangen pittenzak – gooien pittenzak statisch en dynamisch evenwicht – staan op één been (beste been, andere been) – op de tenen lopen

303

springen op matten.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

–

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/asian-little-boy-standing-on-one-2355595607

Kwalitatieve observaties: 1. handvaardigheid 2. balvaardigheid 3. statisch en dynamisch evenwicht.

Bij deze drie onderdelen wordt gelet op: • lichaamsbeheersing/-houding • functioneren van de ledematen • ruimtelijke nauwkeurigheid • beheersing van kracht en inspanning • timing van de acties • reageren op feedback tijdens de oefenfase.

Bovendien moet er, als daar sprake van is, gescoord worden op niet-motorische factoren die de prestatie beïnvloeden. Deze factoren zijn onder te verdelen in gedragsfactoren en fysiek factoren. Gedragsfactoren: • ongeorganiseerd (bijvoorbeeld trekt kleding in verkeerde volgorde aan) • vergeetachtig/twijfelend (bijvoorbeeld vergeet wat er gedaan moet worden)

304

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

passief (bijvoorbeeld heeft veel aanmoediging nodig) timide (bijvoorbeeld vraagt constant om assistentie) gespannen (bijvoorbeeld raakt in een stressvolle situatie in de war) impulsief (bijvoorbeeld ongeduldig) snel afgeleid (bijvoorbeeld reageert op irrelevante geluiden) overbeweeglijk (bijvoorbeeld wiebelt en draait) overschat eigen kunnen (bijvoorbeeld probeert dingen te snel te doen) onderschat eigen kunnen (bijvoorbeeld verzint smoesjes waarom het de opdracht niet goed uit kan voeren) gebrek aan doorzettingsvermogen (bijvoorbeeld geeft snel op) van streek bij mislukken (bijvoorbeeld krijgt tranen in de ogen) lijkt geen plezier te beleven aan succes (bijvoorbeeld geeft geen reactie bij compliment).

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

• • • • • • • • • • •

Fysieke factoren: • anatomische/houdingsafwijkingen • visuele problemen • oordeel over gewicht • oordeel over lengte • andere problemen. Lees de verdiepingsstof ‘HMKTK’.

OMT (Onderwijsgeschikte Motorische Test) Dit instrument is in strikte zin geen test, omdat er geen exacte leeftijdsnormen beschikbaar zijn. De test geeft wel een goed beeld van de bewegingsvaardigheid van kinderen en jeugdigen en is goed te gebruiken binnen het speciaal onderwijs. De OMT heeft een duidelijke relatie met het leerlingvolgsysteem ‘Bewegen en spelen’ dat gebaseerd is op de methode Basislessen Bewegingsonderwijs. De OMT wordt veel gebruikt als basis voor de MRT-lessen.

De onderdelen van de OMT zijn: • stuiten, dribbelen • mikken • vangen • springen (coördinatie) • springen (kracht) = hinkelen • op hakken lopen • op tenen lopen • op één been staan • klimmen • koprol • opponeren • looppas • extra observatie.

305

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag rechten aanvragen. Bron: https://allesinbeweging.net/kennisbank/leerlingvolgsysteem/onderwerp/motorische-testen

Uiteindelijk worden deze resultaten verwerkt tot een beoordeling op de volgende onderdelen: • evenwicht • coördinatie • oog-lichaamscoördinatie • kleine motoriek • angsten • kwaliteit van het been • overige observaties • conclusie.

Voor elke leeftijd bestaat er een bepaalde invulling van de onderdelen en een bepaalde instructie. Zo wordt het stuiten bij een kind van 2 tot 4 jaar vertaald naar het in de lucht houden van een ballon. Een kind van vijf jaar moet een bal in twee handen vastpakken, laten vallen en weer opvangen. Een kind van 8 jaar moet vijftien maal kunnen stuiten en lopen in een rechte lijn van 18 meter. Mikken voor een kind van 2 á 3 jaar wordt vertaald naar rollend mikken door een poortje. Voor een kind vanaf 4 jaar gaat het om een bal in een kast en later in een basket gooien.

De MQ Scan Het nadeel van veel bestaande tests is dat het veel tijd vraagt van de docent bewegingsonderwijs om dergelijke tests af te nemen. De Vrije Universiteit Amsterdam en de Haagse Hogeschool hebben mede daarom een test ontwikkeld die vrij eenvoudig een goed beeld geeft van de bewegingsvaardigheid en de motorische ontwikkeling van een kind. De scan is gebaseerd op het athletic skills-model.

Een dergelijk instrument is nodig omdat uit onderzoek blijkt dat de motorische vaardigheden van kinderen afnemen. Iedereen is het erover eens dat een goede motorische vaardigheid van belang is voor de gezondheid en het welzijn van kinderen. Daarom is het ook een van de ambities uit het Nationaal Sportakkoord: ‘vaardig in bewegen’.

306

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

De MQ Scan is een geheel gedigitaliseerde tool die bestaat uit een digitale omgeving en een app. Met de app kun je de MQ Scan afnemen. Vervolgens verschijnen er rapportages over het niveau van het kind, de klas en de school. De scan bestaat uit drie behendigheidsbanen. Er is er een voor de onderbouw, de middenbouw en de bovenbouw. De test is zo simpel dat elke leraar lichamelijke opvoeding, groepsleerkracht of combinatiefunctionaris een hele groep kan testen binnen één lesuur.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Met hulp van de MQ Scan kan bij kinderen op jonge leeftijd al worden vastgesteld of het motorisch vaardig is. Het is de bedoeling dat de test eens per halfjaar afgenomen wordt bij kinderen in groep 3 en wordt herhaald in groep 5 en 7. Aan de hand van de testresultaten kunnen scholen beslissen om de lesstof van de gymles aan te passen of om extra aandacht te besteden aan lichamelijke opvoeding op school.

Deze staat al in onze beeldbank, maar kan deze beter qua kwaliteit worden gemaakt? Bron: htps/:stocke .du-acteifn ./m l edaielfir/start/medaibank?fc=browse&queryd i=992e6a8be5707baf0090e61154702b1e&cou lmn=10&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&elfid i=1&fud i=dri35%2FM%40Scanp j.g

Bekijk het filmpje ‘MQ scan’.

MQ Scan

Wij willen de motoriek van kinderen verbeteren, omdat motoriek een cruciale rol speelt in de gezondheid van kinderen. De eerste tien levensjaren van een kind zijn cruciaal in het creëren van een toewijding aan een leven lang sport & bewegen. MQ Scan ondersteunt beleidsmakers, beweegprofessionals en LO-docenten

307

door snel, simpel en betrouwbaar inzicht te geven in de motoriek. Met die inzichten kan de motoriek van kinderen gericht verbeterd worden. Zodat zij plezier in bewegen ervaren, meer gaan bewegen, minder blessures oplopen en ook andere eigenschappen sterker ontwikkelen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Help jij mee om de motoriek, en daarmee de gezondheid, van onze jeugd te verbeteren? Bron: www.mqscan.nl.

Combinatie met Beweeg ABC De MQ scan kan heel gemakkelijk gecombineerd worden met het Beweeg ABC. Dit instrument geeft inzicht in de basis beweegvaardigheid van de leerling. Het Beweeg ABC volgt de basisschoolleerlingen van groep 1 tot en met groep 8. Het Beweeg ABC bestaat uit makkelijke en leuke oefeningen op het gebied van motorische vaardigheid en beweegvaardigheid. Met het Beweeg ABC kunnen scholen de beweegprestaties van de leerlingen in cijfers vangen en gedurende de hele basisschoolperiode volgen. Het kan bijvoorbeeld als instrument gebruikt worden om vroegtijdig motorische achterstanden of talent te signaleren. Meer informatie bekijk je op de website ‘Beweeg ABC’ en in het filmpje ‘Beweeg ABC intro’.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.beweegabc.nl/

Bekijk het filmpje ‘Beweeg ABC intro’.

Tests die de bewegingseigenschappen meten Het lijkt de afgelopen jaren steeds belangrijker geworden om de fysieke fitheid van sporters in kaart te brengen. De afgelopen jaren is dit ook binnen het onderwijs populairder geworden. De coopertest en de shuttle run-test worden al jaren binnen het onderwijs gebruikt, maar je ziet nu dat ook bijvoorbeeld krachten lenigheidstesten worden uitgevoerd. Er wordt een overzicht gegeven van geschikte tests per bewegingseigenschap. Coördinatie: • oog-handcoördinatietest • functionele coördinatietest • box en blocktest

308

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

•

bloktransfertest.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Lenigheid: • sit-and-reach-test.

Staat in eigen beeldbank. Graag andere kleuren geven in lijn met flexibele pipeline S&B. Bron: htps/:stocke .du-acteifn ./m l edaielfir/start/medaibank?fc=browse&queryd i=0dd4a12530d3e272148cbea138899804&cou lmn=10&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&elfid i=59&fud i=m i g57%2FL8-12p j.g

Uithoudingsvermogen: • shuttle run-test • shuttle walking-test • coopertest • Astrand-test • 6-minutenwandeltest • Steep Ramp Test.

Kracht: • krachttest: push-up • krachttest: sit-up • knijpkrachttest • 1RM submaximaaltest.

Graag alleen de twee foto’s waar de vrouw een push up doet.

Snelheid:

309

• •

shuttlesprint 5 X 10 meter 50X plate-tapping.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Steeds vaker wordt ook het gewicht van de kinderen op school in de gaten gehouden. Het is de bedoeling om de schoolkinderen op gezond gewicht te houden. Of een kind een gezond gewicht heeft, kun je bepalen door de BMI en/of de de taille- of buikomvang te meten. Voor kinderen op de basisschool geldt niet dat het om een BMI van tussen de 18,5 en 25 gaat. Een juiste BMI hangt af van het geslacht en de leeftijd.

Lees de verdiepingsstof ‘Bepalen buikomvang’.

Kwalitatieve motorische tests Bij deze tests gaat het niet of niet alleen om het eindresultaat, maar om het proces. Het gaat om de kwaliteiten die tot het resultaat geleid hebben. Een voorbeeld hiervan is een door Pijning ontwikkeld protocol dat de motorische leerstijl van een leerling probeert te achterhalen. Zo blijkt de ene leerling tot resultaten te komen op grond van een fouten-analyserende aanpak en de andere persoon op basis van een momentaanpak. De al besproken Movement ABC bevat ook een aantal kwalitatieve aspecten.

Vragenlijstmethoden Deze methoden trachten door het afnemen van een vragenlijst systematisch informatie te verzamelen over het bewegingsgedrag, de lichaamsbeleving, het sportverleden en de wensen van leerlingen. Een aantal vragenlijsten gaan over de waardering die men heeft voor het eigen lichaam en/of de eigen bewegingsvaardigheid.

Er zijn ook vragenlijsten die betrekking hebben op het al dan niet voldoen aan de beweegrichtlijnen en het sedentair gedrag. Tot slot worden vragenlijsten binnen de MRT gebruikt door ouders om een indruk van de motorische ontwikkeling van het kind te krijgen. Zo wordt er in een dergelijke vragenlijst naar bepaalde vaardigheden van het kind gevraagd.

310

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

Vragenlijst motorische ontwikkeling

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Kunt u aangeven hoe de motorische ontwikkeling van uw kind verlopen is: • kruipen: • staan: • lopen: • fietsen driewieler: Kunt u aangeven hoe de spelontwikkeling van uw kind verlopen is: • kan goed zelf spelen: • speelt vaak met andere kinderen: • speelt goed met andere kinderen: • kan tegen zijn/haar verlies:

Observatiemethoden Je kunt ook een beeld krijgen van de bewegingsvaardigheden en/of het bewegingsgedrag van leerlingen aan de hand van een bepaald observatieschema. Aan de hand van een schema of checklist wordt het bewegingsgedrag van leerlingen beschreven. Enkele observatie-items kunnen zijn: • uiterlijk – lichaamsbouw – lengte en gewicht – verzorging – links-/rechtshandig • houding – algemene indruk – gespannen/ontspannen – nonchalant – verlegen – afwachtend/volgzaam – open/gesloten voor aanraking – lichaamsbesef – lichaamswaardering • motoriek – fijne en grove motoriek – kracht en dynamiek – evenwicht, stabiliteit – coördinatie – doelgerichtheid – intensiteit – spelinzicht • bewegingsbeeld – gespannen/ontspannen – impulsief/evenwichtig – slungelig/niet slungelig – echt/onecht – actief/passief – handig/onhandig – speels/ernstig – geremd/ongeremd – angstig/vrij van angst.

311

Als deze observatiemethoden gebruikt worden bij kinderen met een motorische achterstand, wordt de informatie vaak aangevuld met andere gegevens. Deze informatie maakt het beeld van het kind compleet en geeft een goed houvast voor het opstellen van een specifiek programma, zoals dat binnen de MRT gebeurt.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Deze aanvullende gegevens kunnen zijn: • anamnese en/of levensgeschiedenis • thuissituatie • functioneren in de klas • lichamelijk onderzoek • psychologisch onderzoek.

Opdracht 2 Woordspin diagnostiek

Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘diagnostiek’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met het begrip diagnostiek te maken heeft. Als iemand niets meer weet mag hij passen en gaat de beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met het begrip diagnostiek te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

Opdracht 3 Bewegingsdiagnostiek

a. Geef een omschrijving van het begrip bewegingsdiagnostiek. b. Geef een aantal voorbeelden van bewegingsdiagnostische instrumenten.

Opdracht 4 Indeling in bewegingsdiagnostische hulpmiddelen a. Geef de indeling in vijf categorieën diagnostische hulpmiddelen. b. Geef een korte omschrijving van elke categorie. c. Geef van elke categorie een voorbeeld.

Opdracht 5 Vaardigheidstest

a. Geef aan wat je als buurtsportcoach kunt met vaardigheidstests. b. Leg uit wat een leerlingvolgsysteem is. c. Geef aan in welke situaties je dit systeem of delen van dit systeem toe kunt passen als buurtsportcoach.

Opdracht 6 Kwantitatieve motorische tests a. Wat wordt verstaan onder een kwantitatieve motorische test? b. Geef aan wat het belang van dergelijke tests is binnen het bewegingsonderwijs. c. Geef drie voorbeelden van dergelijke tests.

Opdracht 7 Movement ABC

a. b. c. d.

Leg uit waarom de Movement ABC niet alleen een kwantitatieve motorische test is. Wat meet de Movement ABC? Wat is de inhoud van de Movement ABC? In welke situaties binnen de bewegingsagogie is deze test bruikbaar?

Opdracht 8 Filmpjes Movement ABC Bekijk de filmpjes ‘ABC assessment’ en ‘Movement ABC 2’. a. Bekijk een van de filmpjes en geef er een korte samenvatting van.

312

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

b. Geef je mening over het filmpje.

Opdracht 9 Bewegingseigenschappen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. Noteer de vijf bewegingseigenschappen. b. Geef bij elke bewegingseigenschap twee voorbeelden van tests om deze eigenschap te meten.

Opdracht 10 Discussie fysieke testen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje of met de hele groep maken. Discussieer met elkaar over de stelling: een docent bewegingsonderwijs kan zijn werk niet goed doen zonder gebruik te maken van fysieke tests.

Opdracht 11 OMT (Onderwijsgeschikte Motorische Test) a. Beschrijf de onderdelen van deze test. b. Geef je mening over deze test (sterke, minder sterke punten).

Opdracht 12 De MQ Scan a. Leg uit wat de MQ Scan inhoudt.

Bekijk via YouTube een of meerdere filmpjes over de MQ scan, bijvoorbeeld ‘Wat meet de MQ scan?’ en ‘MQ Scan instructievideo middenbouw’. b. Beschrijf wat de scan meet en uit welke onderdelen de scan bestaat. c. Wat is het athletic skills model? Geef een beschrijving van dit model.

Bekijk het filmpje ‘De 10 grondvormen van bewegen, Athletic Skills Model’. d. Geef een omschrijving van de inhoud.

Opdracht 13 Gezond gewicht? Deze drie meisjes hebben de volgende BMI: Puck (8 jaar): 19 Francis (7 jaar): 22 Hanna (6 jaar): 18.

Deze drie jongens hebben de volgende BMI: Jens (11 jaar): 20 Milko (10 jaar): 20 Paul (9 jaar): 17

Bepaal of deze kinderen een gezond gewicht hebben op basis van hun BMI.

11.3 Leerlingvolgsystemen

Een leerlingvolgsysteem volgt de leerling in zijn vorderingen. De bedoeling is om een goede voortgang zichtbaar te maken en eventuele stagnatie of achterstand tijdig op te sporen.

313

Een leerlingvolgsysteem bestaat uit toetsen die op vaste momenten in het jaar afgenomen worden. De toetsen zijn niet door de school ontwikkeld. Ook zijn ze niet ontwikkeld door uitgevers van de diverse methoden. De toetsen staan daar los van. De toetsen zijn genormeerd. Dat wil zeggen dat, op basis van experimenteren, vóóraf vaststaat wanneer een leerling de toets gehaald heeft.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Zo kan een spellingstoets bestaan uit 20 woorden. De norm is 80%, dat wil zeggen dat je 16 woorden goed moet hebben. Alle leerlingen van verschillende scholen krijgen dezelfde toetsen op hetzelfde moment. Zo kan landelijk een objectief beeld van de vorderingen ontstaan. De toetsen van het LVS toetsen wat de leerlingen beslist moeten beheersen. Uitval op een toets van het LVS leidt altijd tot maatregelen vanuit de zorg. Door het leerlingvolgsysteem is de motorische ontwikkeling van een kind goed te volgen. Het vraagt wel een duidelijke inspanning én discipline van de kant van de leerkracht. Ondanks dat beide leerlingvolgsystemen geautomatiseerd zijn, vraagt het bijhouden redelijk veel tijd. Bekijk het filmpje ‘Belang van het leerlingvolgsysteem bewegen en spelen’.

Beleves Beleves is redelijk gebruiksvriendelijk en afgestemd op het Basisdocument Bewegingsonderwijs. Met het systeem kun je de afzonderlijke groepen én individuele leerlingen beheren.

Stapsgewijs werkt het als volgt: 1. Je klikt op ‘groepen beheren’ en voert de groepsnamen van de betreffende groepen in. Tevens geef je het groepsjaar van 1 tot en met 8 aan. 2. Je klikt op ‘leerlingen beheren’ en voert de namen van de leerlingen toe aan de betreffende groep. Het systeem plaatst de leerlingen in alfabetische volgorde. 3. Je klikt op ‘testen’ en vervolgens verschijnen de leerlingen. 4. Je klikt bijvoorbeeld op ‘balanceren’ en dan verschijnen automatisch de bijbehorende tussendoelen. Voor de leerlingen van groep 3 is dit bijvoorbeeld: ‘gaan over schuin balanceervlak’. Deze situatie wordt verduidelijkt door een plaatje. Vervolgens kun je de afzonderlijke leerlingen op dit onderdeel scoren op een vierpuntsschaal (0-1-2-3): – 0 = (zorgniveau) Het lukt de leerling meestal niet om de opdracht uit te voeren. – 1 = Het lukt de leerling regelmatig om de opdracht uit te voeren. – 2 = Het lukt de leerling niet alleen regelmatig om de opdracht uit te voeren, maar ook om de opdracht stabiel, met een zekere doelmatigheid en met overzicht uit te voeren. – 3 = De leerling voert de opdracht op zo’n niveau uit dat er nieuwe uitdagingen in zicht komen in de vorm van bijvoorbeeld de perfecte uitvoering of nieuwe alternatieven. 5. Vervolgens kun je de resultaten terugvinden onder de button ‘rapportage’. Bij deze rapportage kun je kiezen voor: – leerlingkaart – groepskaart – schoolkaart – geavanceerd rapport.

Aan de hand van de resultaten kan bepaald worden of er specifieke maatregelen genomen moeten worden, zoals het volgen van steunlessen of motorische remedial teaching.

314

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

De resultaten zijn eveneens in een grafiek af te beelden.

Bewegen en spelen Het leerlingvolgsysteem Bewegen en spelen is ontwikkeld om de bewegings- en spelontwikkeling van kinderen van 2 tot en met 16 te kunnen observeren en registreren. Het vaardigheidsniveau van het kind kan met behulp van registratieformulieren in kaart worden gebracht. Op deze manier ontstaat er inzicht in de vooruitgang en eventuele stagnatie van de ontwikkeling van kinderen. Er bestaan individuele formulieren en groepsformulieren. De motorische ontwikkeling loopt van 2 tot en met 16 jaar en kent verschillende niveaus. Het laagste niveau (2 jaar) is niveau -1, gevolgd door niveau 0 (3 jaar) en eindigend met niveau X (13 tot en met 16 jaar). Vanaf 13 jaar neemt het niveau dus niet meer toe.

De niveaus lopen in feite gelijk op met de groepen van de basisschool. Niveau 1 geeft het vaardigheidsniveau aan dat door 80% van de kinderen uit groep 1 beheerst wordt. In feite wordt er op deze manier voor elk kind uit elke groep een norm of ondergrens aangegeven. Zo kan 80% van de kinderen uit groep drie 10 seconden op één been staan en moet je daar als 6-jarige dus aan kunnen voldoen. Anders is er sprake van een achterstand in de motorische ontwikkeling en kom je mogelijk in aanmerking voor extra zorg (MRT). Het leerlingvolgsysteem bestaat uit vier onderdelen: 1. motorische vaardigheid 2. spelinzicht 3. gedrag in spelsituaties 4. kleinmotorische vaardigheid (schrijven).

Het leerlingvolgsysteem Bewegen en leren gaat ervan uit dat methodische vaardigheden duidelijk te groeperen zijn in motorische hoofdgroepen. Uitspraken over deze hoofdgroepen zijn te vertalen naar andere bewegingsvaardigheden en vormen daardoor een goede voorspelling voor de motorische ontwikkeling van een kind. De wetenschappelijke onderbouwing van deze aanname is niet heel sterk. De drie motorische hoofdgroepen zijn: 1. evenwicht

315

2. 3.

coördinatie oog-handcoördinatie, oog-lichaamscoördinatie.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De methode start met de observatie van deze drie motorische hoofdgroepen, bestaande uit vier zogenoemde basale vaardigheden. De motorische hoofdgroep evenwicht is namelijk onderverdeeld in statisch en dynamisch evenwicht. Ben je er na het observeren van deze vier vaardigheden nog niet helemaal uit, dan kun je verder onderzoek doen. Je bereidt de observatie dan uit naar acht vaardigheden. Afhankelijk van de uitslag, kun je kiezen voor extra maatregelen als MRT. Van elke observatie en van de extra maatregelen maak je een rapportage. Overzicht vereenvoudigde observatie

Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=13556a1557c891bdfe144c15d5ba7fd2&column=10&listview=overview&view=preview&fileid=18&fuid=dir15%2F27703-66.jpg

In een individueel registratieformulier wordt de motorische vaardigheid onderverdeeld in vier vaardigheidslijnen, de zogenoemde vier S-en: • stilstaan • springen-kracht • springen-coördinatie • stuiten.

316

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

Graag rechten aanvragen. Bron: https://allesinbeweging.net/storage/2193/ppp-Leerlingvolgsysteem-4-S-en-test.pdf

Stilstaan - 4 jaar

317

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Vervolgens kunnen de gegevens per leerling weergegeven worden in een grafiek, waarin direct zichtbaar wordt hoe het betreffende kind scoort, gezien zijn leeftijd.

Nieuw leerlingvolgsysteem VOLG MIJ Uit onvrede met de bestaande leerlingvolgsystemen ontwikkelde de vakgroep van de Almeerse Scholen Groep een nieuw leerlingvolgsysteem. De kritiek op de bestaande modellen heeft vooral betrekking op dat het veel tijd kost en je de ontwikkelingen van de kinderen onvoldoende kunt bijhouden. Het model heet VOLG MIJ. Dit model bestaat uit vijf verschillende scoringsgebieden: 1. spel 2. toestel 3. gedrag in bewegen 4. gedrag naar anderen 5. leerhouding.

318

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

Onder het onderdeel spel vallen bepaalde leerlijnen, zoals stoeispelen, tikspelen, mikken en jongleren. Onder toestel vallen onder andere balanceren, klimmen en zwaaien. Er kan vier keer per jaar gescoord worden aan de hand van een vijfpuntschaal.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Beweegparcours Daarnaast is er door de Vrije Universiteit en de Haagse Hogeschool een beweegparcours bedacht. Dit parcours bestaat uit verschillende bewegingsvormen waar het kind op beoordeeld kan worden. Het parcours gaat uit van de grondvormen van bewegen. Het grootste voordeel van op deze manier beoordelen, is dat het veel minder tijd kost.

Opdracht 14 Filmpje LVS

Bekijk het filmpje ‘Leerling in beeld: het nieuwe LVS van Cito’. a. Waarom is een leerlingvolgsysteem belangrijk? b. Wat vind je van dit systeem?

Opdracht 15 Leerlingvolgsysteem

a. Wat is een leerlingvolgsysteem? b. Wat brengt een leerlingvolgsysteem in kaart? c. Noteer twee leerlingvolgsystemen op het gebied van sport en bewegen.

Opdracht 16 Bewegen en spelen

Bekijk het filmpje ‘Belang van het leerlingvolgsysteem bewegen en spelen’.

a. Geef een korte samenvatting van het filmpje. b. Geef je mening over het filmpje (voor- en nadelen, sterke en minder sterke kanten).

Opdracht 17 Vier S-en

a. Leg uit wat er met de vier S-en bedoeld wordt. b. Geef van elke S een voorbeeld van een bewegingsvorm.

Opdracht 18 Beleves

Leg uit hoe dit leerlingvolgsysteem stapsgewijs werkt.

Opdracht 19 Beweegparcours

Het beweegparcours betreft in feite een soort van test die pretendeert een goed beeld te geven van de motorische ontwikkeling van het kind en ook inzetbaar is in het kader van een leerlingvolgsysteem. Bekijk het filmpje ‘Onderzoek naar motorisch leren’.

a. Wat zijn de voordelen van deze methode? b. Geef je mening over deze methode en beschrijf eveneens of je vindt dat dit instrument te gebruiken is in het kader van een LVS.

Opdracht 20 VOLG MIJ

a. Noteer de vijf onderdelen van dit leerlingvolgsysteem. b. Geef je mening over dit LVS.

319

11.4 Passend onderwijs, diversiteit en bewegingsonderwijs

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Zorgplicht passend onderwijs In 2014 is het passend onderwijs ingevoerd. Dat betekent dat elk kind recht heeft op een zo passend mogelijke plek in het onderwijs. De school heeft de plicht om hiervoor te zorgen. Dat wordt de zorgplicht genoemd.

Het belangrijkste uitgangspunt van passend onderwijs is: ‘Regulier als het kan, speciaal als het moet’. Het streven is dat leerlingen met of zonder ondersteuningsbehoefte naar dezelfde schoollocatie gaan en daarmee samen en dicht bij huis het onderwijs krijgen dat zij nodig hebben. Als die ondersteuning niet op de eigen school kan worden gegeven, zoekt de school met de ouders en leerlingen naar een andere passende onderwijsplek in de buurt. Dat kan een andere reguliere school zijn of een school voor speciaal onderwijs.

Deze zorgplicht heeft niet alleen betrekking op onderwijsondersteuning, maar ook op de eventuele medische zorg die de leerling onder schooltijd nodig heeft. Om dit zo goed mogelijk te realiseren, moeten reguliere basisscholen en scholen voor speciaal onderwijs samenwerken in zogenoemde samenwerkingsverbanden.

Voor deze kinderen dient er een ondersteuningsplan te zijn. In dit plan legt het samenwerkingsverband vast hoe de kinderen die extra ondersteuning en begeleiding krijgen. Slechts in uitzonderlijke gevallen, en als dat de beste oplossing is, gaat het kind naar het speciaal onderwijs.

Het ondersteuningsplan

Binnen het samenwerkingsverband maken de schoolbesturen afspraken over de manier waarop zij de ondersteuning voor leerlingen in hun regio inrichten. Deze afspraken legt het samenwerkingsverband vast in een ondersteuningsplan (OP). In het OP moet in elk geval staan: • Welke basisondersteuning aanwezig is op alle schoollocaties binnen het samenwerkingsverband. • Hoe het samenwerkingsverband een samenhangend geheel van voorzieningen voor extra ondersteuning organiseert. • Wat de criteria en procedures zijn om een leerling toe te laten tot het gespecialiseerd onderwijs. • Hoe het samenwerkingsverband het geld voor extra ondersteuning verdeelt over de aangesloten scholen. Bron: Nota Helderheid rond passend onderwijs.

Grotere verschillen Door de Wet op het passend onderwijs zijn de verschillen tussen de kinderen in een klas groter geworden. Deze verschillen kunnen op alle ontwikkelingsgebieden tot uiting komen. Je kunt denken aan verschillen in cognitief functioneren, sociaal-emotioneel functioneren en op het gebied van de motorische ontwikkeling. Daarnaast kunnen er op het gebied van het gedrag en de gezondheid grote verschillen zijn.

Zo krijg je bij het bewegingsonderwijs kinderen in de klas met overgewicht, een geringe bewegingservaring en bewegingsvaardigheid en kinderen met gezond gewicht die lid zijn van drie sportverenigingen en uitermate handig zijn. Bovendien moet je tijdens je les nog tegemoetkomen aan de verschillende manieren van instructie gezien het cognitief functioneren en moet jij je begeleidingswijze afstemmen op mogelijke kinderen met gedragsproblemen. Enerzijds is het onderwijs hierdoor uitdagender geworden, anderzijds hoor je dat hierdoor de werkdruk in het basisonderwijs flink is toegenomen.

320

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

Zorgverbreding als oplossing Al deze verschillende kinderen moeten natuurlijk wel goed onderwijs krijgen. Om deze kinderen tegemoet te komen is de zogenoemde zorgverbreding geïntroduceerd. Zorgverbreding duidt op een aanpak waarbij overheid, scholen en leerkrachten de leerkansen van alle leerlingen proberen te maximaliseren. Zij doen dit door rekening te houden met de specifieke eigenschappen van die leerlingen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

3 ondersteuningsniveaus Er zijn drie niveaus van ondersteuning aan leerlingen: • Basisondersteuning • Extra ondersteuning op de reguliere school (met de hulp van het samenwerkingsverband) • Speciaal (basis)onderwijs.

Basisondersteuning is de ondersteuning die voor leerlingen beschikbaar is op alle scholen binnen een samenwerkingsverband. Het doel van basisondersteuning is om onderwijsdeelname en een doorlopende ontwikkeling mogelijk te maken.

Soms heeft een leerling meer nodig dan de basisondersteuning. De school zet dan extra ondersteuning in of vraagt dit aan bij het samenwerkingsverband. Deze extra ondersteuning wordt betaald uit het budget passend onderwijs van het samenwerkingsverband. De invulling van extra ondersteuning kan per school verschillen. Extra ondersteuning kan bijvoorbeeld bestaan uit: • Ondersteuning of aanpassingen bij lessen in de groep. • Individuele extra begeleiding buiten de groep (bijvoorbeeld herhalen van instructies, oefenen van leerstof of begeleiding bij het sociale leren) door een leerkracht, remedial teacher of andere ondersteuner. • Les in een kleine gespecialiseerde groep in de school of op een andere school in de buurt. • Begeleiding of coaching van een leerling of leraar door externe deskundigen

Soms lukt het een reguliere school niet om tegemoet te komen aan de ondersteuningsbehoefe van een leerling. Het kan dan passend zijn om deze leerling in het speciaal basisonderwijs (SBO) of speciaal onderwijs (SO) te plaatsen. Consequenties voor het bewegingsonderwijs De toename van de diversiteit heeft ook consequenties voor het bewegingsonderwijs. Ook binnen het bewegingsonderwijs moet tegemoetgekomen worden aan de diversiteit en dienen leerlingen die dreigen af te haken extra ondersteund worden.

De docent bewegingsonderwijs, eventueel ondersteund door de buurtsportcoach heeft hiervoor de volgende mogelijkheden: • bij beperkte achterstanden: – bijhouden leerlingvolgsysteem – differentiëren – ambulante begeleiding. • bij grote achterstanden: – ondersteuningslessen – preteaching – verwijzen naar MRT, fysiotherapie.

321

Bij beperkte achterstanden

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bijhouden leerlingvolgsysteem Op de eerste plaats is het voor de docent bewegingsonderwijs belangrijk om goed zicht te hebben op de motorische ontwikkeling van de kinderen. Een methode, zoals beschreven in het Basisdocument bewegingsonderwijs, met daaraan gekoppeld een goed leerlingvolgsysteem levert een goede bijdrage aan vroegtijdige signalering van achterstand of stilstand. Zo zijn in deze methode de tussendoelen steeds op vier niveaus beschreven, waarbij het laagste niveau het zorgniveau is. Onder zorgniveau wordt verstaan: niveau dat voor extra zorg in aanmerking komt. Als algemeen criterium kan worden aangehouden dat het de leerling meestal niet lukt om de opdracht uit te voeren. In sommige gevallen kan een aanvullende motorische test, zoals de Movement ABC, een nog beter beeld geven van de motorische vaardigheid en de eventuele achterstand van het kind.

Differentiëren Kinderen hebben een verschillend tempo van leren, ook bij het zich eigen maken van bewegingsactiviteiten. De niveauverschillen tussen kinderen in het basisonderwijs zijn groot (zie eerdere argumenten). Het is dus belangrijk dat het aanbod tijdens een les bewegingsonderwijs zodanig is dat kinderen op verschillende niveaus kunnen deelnemen. Dit wordt differentiatie op arrangementsniveau genoemd. Zo oefent een gedeelte van de kinderen het springen met behulp van de minitrampoline met afzet van de vloer en een ander deel oefent dit met afzet vanaf een bank. Variaties in het gebruik van materiaal vallen hier ook onder. Zo speelt het ene kind badminton met een normaal racket en het andere kind doet dit met een racket met verkorte steel.

Daarnaast bestaat er differentiatie op het niveau van het leervoorstel. Zo mag het ene kind een streksprong maken, het andere kind een hurksprong en weer een ander kind een spreid-hoeksprong. Door op deze manier te differentiëren hoop je dat een kind succes ervaart en (weer) vertrouwen krijgt in zijn motorische mogelijkheden. Bekijk op de website ‘Differentiëren in de gymles op het speciaal onderwijs’.

Ondersteuningslessen Ondersteuningslessen of steunlessen zijn extra lessen bewegingsonderwijs gegeven door de docent bewegingsonderwijs zelf. Het gaat bij deze lessen om het gebruik van standaardmethodieken, waarvoor geen kennis van de motorische remedial teaching vereist is. Meestal worden deze lessen gegeven aan een klein groepje kinderen. De aanpak kan ontwikkelingsgericht zijn of kindgericht. Een ontwikkelingsgerichte aanpak gaat uit van de bewegingsachterstand van het kind. De extra lessen zijn specifiek gericht op die bewegingsactiviteiten waarop het kind het meest achterblijft. Een kindgerichte aanpak gaat uit van de belevingswereld en betrokkenheid van het kind. Vooral de dingen die voor het kind leuk of belangrijk zijn, worden geoefend. Is hinkelen belangrijk, omdat dit buiten op straat gedaan wordt, dan wordt hierop geoefend.

Preteaching Er wordt gesproken van preteaching als bewegingsactiviteiten die in die week op het reguliere programma staan, vóóraf geoefend worden met motorisch zwakke kinderen. Het voordeel is dat de kinderen voorbereid zijn op dat wat er komen gaat en ze zich daardoor zekerder voelen binnen de reguliere les bewegingsonderwijs. Motorische remedial teaching Motorische remedial teaching (MRT) is een bijzondere vorm van zorgverbreding. Als de algemene maatregelen, zoals extra zorg in de les bewegingsonderwijs, ondersteuningslessen en hulp bij het spelen op het schoolplein, te weinig effect hebben gehad, kan gekozen worden voor een specifieke vorm van

322

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

hulpverlening. In tegenstelling tot de ondersteuningslessen vraagt MRT om specifieke deskundigheid. De docent bewegingsonderwijs kan bij specifieke problemen verwijzen naar een motorische remedial teacher. Ook is het mogelijk te verwijzen naar een fysiotherapeut.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Extra ondersteuning bijvoorbeeld in de vorm van Ambulante begeleiding Als de basisondersteuning ontoereikend is, kan extra ondersteuning ingezet worden. Dat kan bijvoorbeeld door de inzet van externe deskundigen. Zo kan een ambulante begeleider ingezet worden. Meestal is deze begeleiding gericht op een bijzonder kind in de groep. Dit kan een kind zijn met een zintuiglijke beperking (bijvoorbeeld slechtziend), een kind met een motorische beperking (bijvoorbeeld een kind met een spierziekte in de rolstoel) of een kind met gedragsproblemen (bijvoorbeeld ADHD). Steeds meer organisaties hanteren de term ambulante begeleiding niet meer.

Ambulante begeleiding

Ambulante begeleiding is een vorm van hulpverlening waarbij een ambulant begeleider naar de basisschool komt om een leerling individueel te begeleiden. Ambulante begeleiding kan gaan om slechthorende kinderen, kinderen met taal-/spraakproblemen of leerlingen met een stoornis in het autistisch spectrum. De ondersteuning kan ook ingezet worden voor de leerkracht of de ouders van de leerling.

De werkzaamheden van een ambulante begeleider bestaan onder andere uit advies en coaching. Vaak stelt een ambulant begeleider een handelingsplan op, wat aan het einde van het cursusjaar geëvalueerd wordt.

Regionale expertisecentra of scholen voor speciaal basisonderwijs kunnen ambulante begeleiding aanbieden. Bron: wij-leren.nl/ambulante-begeleiding.php.

Opdracht 21 Wet passend onderwijs Bekijk het filmpje ‘Wet passend onderwijs’.

a. Geef een samenvatting van de inhoud. b. Geef je mening over passend onderwijs. c. Leg uit wat zorgplicht betekent.

Opdracht 22 Grote verschillen

a. Leg uit waardoor de verschillen tussen de kinderen in het basisonderwijs groter zijn geworden. b. Beschrijf binnen welke gedragsaspecten deze verschillen voor kunnen komen.

Opdracht 23 Zorgverbreding

Geef vijf voorbeelden van concrete maatregelen die je kunt nemen om tegemoet te komen aan de vraag naar zorgverbreding.

Opdracht 24 Differentiëren

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar welke kinderen je in een bepaalde basisschoolgroep tegen kunt komen. b. Bespreek met elkaar op welke manier je kunt differentiëren binnen het bewegingsonderwijs.

Opdracht 25 Ondersteuningslessen a. Geef een beschrijving van wat er verstaan wordt onder ondersteuningslessen.

323

b. Geef een praktijkvoorbeeld van wanneer een dergelijke les zinvol is.

Opdracht 26 Pre-teaching

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. Geef een beschrijving van wat er verstaan wordt onder pre-teaching. b. Geef een praktijkvoorbeeld van wanneer een dergelijke les zinvol is.

11.5 Motorische remedial teaching

Motorische remedial teaching (MRT) is er voor het verhelpen van bewegingsverhinderingen, zodat het kind weer optimaal mee kan doen met de reguliere lessen bewegingsonderwijs. Er wordt in deze paragraaf aandacht besteed aan: • de geschiedenis van de MRT • een omschrijving van MRT • visies op MRT • het MRT-plan.

De geschiedenis van de MRT In 1940 wordt met de bijzondere schoolgymnastiek een start gemaakt met aandacht voor uitvallers in het bewegingsonderwijs. De belangrijkste ontwikkelingen op dit gebied zijn: • 1940: Bijzondere schoolgymnastiek: gericht op opheffen van lichaamszwakte, houdingsafwijkingen (medische invalshoek). Uitgevoerd door met name fysiotherapeuten, cesartherapeuten en mensendiecktherapeuten. • 1975: Bijzondere schoolgymnastiek: antropologische invalshoek (Rijsdorp). Er wordt voor het eerst over MRT gesproken voor teruggetrokken, angstige kinderen met een bewegingsachterstand, kinderen met tekorten in het lichaamsplan en lichaamsbesef en kinderen met gedragsstoornissen. • 1975: Commissie MRT ingesteld. • 1977: MRT: het verlenen van specifieke bijstand in het motorische veld aan leerlingen die specifiek aandacht nodig hebben bij stoornissen en tekorten in de somatische ontwikkeling, stoornissen en tekorten in de zintuiglijk-motorische ontwikkeling en bij gedragsstoornissen. Een omschrijving van MRT In de omschrijving van het begrip motorische remedial teaching staan twee begrippen centraal, namelijk verhelpen en bewegingsverhinderingen.

Verhelpen De hulp heeft altijd een tijdelijk karakter. MRT is niet iets wat je jarenlang doet. Op de tweede plaats verloopt dit verhelpen via een planmatige aanpak. Deze aanpak gaat uit van de cyclus: • signaleren • diagnosticeren • verhelpen of remediëren • evalueren • bijstellen.

Bewegingsverhinderingen Wanneer is er sprake van een bewegingsverhindering en bij welke bewegingsverhinderingen kan MRT een bijdrage leveren?

Er kan een bewegingsverhindering geconstateerd worden als er sprake is van een discrepantie, een verschil of een achterstand. Je kunt twee soorten achterstand onderscheiden: 1. discrepantie (achterstand) ten opzichte van de normale, gangbare motorische ontwikkelingDeze discrepantie blijkt uit een vergelijking met leeftijdgenoten. Deze motorische achterstand kan blijken aan de hand van het leerlingvolgsysteem en/of een specifieke motorische test.

324

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

discrepantie (achterstand) ten opzichte van eigen kwaliteiten en mogelijkhedenBij deze achterstand zijn niet de leeftijdgenoten, maar het individu zelf de norm. De motorische achterstand blijkt in dit geval uit de vergelijking van het kind met andere prestaties, waarbij het opvallend is dat (delen van) de motorische ontwikkeling achterblijft.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Om achterstand te kunnen waarnemen moet je goed op de hoogte zijn van hoe de motorische ontwikkeling verloopt. De mijlpalen van bijvoorbeeld de motorische ontwikkeling van de peuter bieden hierbij houvast. Enkele mijlpalen van de motorische ontwikkeling van de peuter zijn: • loopt achteruit (18 maanden) • bouwt toren van drie blokjes (18 maanden) • loopt de trap op (tussen 14 en 24 maanden) • schopt een bal naar voren (tussen 14 en 24 maanden) • bouwt toren van zes blokjes (24 maanden) • loopt goed hard (rond de 24e maand) • springt op de plaats (tussen 22 en 36 maanden) • fietst op driewieler (tussen 24 en 38 maanden) • staat 1 seconde op één voet (tussen 24 en 42 maanden) • springt ver (tussen 30 en 43 maanden) • hinkelt (tussen 36 en 48 maanden) • gooit bal bovenhands (tussen 28 en 60 maanden) • kleurt binnen de lijntjes (rond ongeveer 48 maanden) • vangt stuitende bal (vanaf 48 maanden). Lees de verdiepingsstof ‘Belangrijke ontwikkelingslijnen’.

De belangrijkste bewegingsverhinderingen waarbij MRT een rol speelt zijn: • bewegingsverhindering als gevolg van een motorische achterstand • bewegingsverhindering als gevolg van gedragsproblematiek: – ADHD (aandachtstekort/hyperactiviteitstoornis) – ODD (oppositioneel-opstandig gedrag) – faalangst – sociale angst – autismespectrumstoornis – NLD (non-verbale leerstoornis) • bewegingsverhindering als gevolg van houdings- en bewegingsafwijkingen: – beenlengteverschil – X-benen of O-benen – afwijkingen in de wervelkolom (scoliose, lordose, kyfose) – platvoeten, doorgezakte voeten – hypo- of hypertonie (te lage of te hoge spierspanning) – ataxie (coördinatiestoornis) • bewegingsverhindering als gevolg van een inadequate leerstrategie: – momentaanpak – foutenanalyserende aanpak.

Voor wat betreft de inadequate leerstrategie worden de termen momentaanpak en foutenanalyserende aanpak steeds minder gebruikt. Voor motorisch leren worden tegenwoordig de termen impliciet en expliciet motorisch leren gebruikt. De momentaanpak sluit meer aan bij impliciet motorisch leren en de foutenanalyserende aanpak bij expliciet motorisch leren. Tegenwoordig worden vooral de verschillende vormen van impliciet motorisch leren gezien als effectief.

325

Onderzoek

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een onderzoek onder 100 MRT-docenten naar de belangrijkste indicaties of bewegingsverhinderingen leverde het volgende resultaat op: • In 28% gaat het om een achterstand in motorische vaardigheden. • In 27% spelen motorisch gerelateerde factoren (oog-handcoördinatie, evenwichtsaanpassing, reactiesnelheid, anticipatievermogen, fijne motoriek) een rol. • Bij 25% van de kinderen zijn emotionele factoren (zelfvertrouwen, faalangst) het belangrijkste. • In 14% van de gevallen gaat het om cognitieve factoren (concentratie, ruimtelijke oriëntatie, aandacht). • In 6% van de gevallen spelen sociale factoren een rol.

Visies op MRT Er bestaan verschillende visies op het vak motorische remedial teaching. De visies verschillen van elkaar op vier punten: • uitgangspunten en theoretische achtergrond • algemene doelen van de MRT • indicaties en diagnostiek (Welke kinderen met welke problemen komen in aanmerking en hoe signaleer je dat?) • werkwijze (Hoe denkt men de gestelde doelen te bereiken?). Er worden drie visies op motorische remedial teaching besproken: 1. handelingstheorie (Pijning) 2. competentiebenadering (Vermeer, Van Rossum) 3. bewegingsopvoeding (Kugel).

Handelingstheorie Het handelingsmodel (handelingstheorie) besteedt veel aandacht aan de denkprocessen of cognitieve handelingen van de deelnemer tijdens het motorisch leerproces. Het handelingsmodel staat uitgebreid stil bij wat zich tijdens het leren in de persoon afspeelt. De centrale vraag hierbij is: hoe pakt de deelnemer het leren van een nieuwe bewegingsvaardigheid aan? Daarbij stelt de lesgever zichzelf vragen als: Gebruikt de deelnemer bij het motorisch leren een bepaalde ‘strategie’? Pakt hij het leren van motorische vaardigheden op een bepaalde manier aan? Denkt de deelnemer na voordat hij een bepaalde beweging gaat maken? Wat leert de deelnemer van gemaakte fouten? De manier waarop iemand het motorische leerproces aanpakt, wordt door Pijning het aanpakgedrag of de leerstrategie genoemd. Het aanpakgedrag of de leerstrategie is de manier waarop een deelnemer met de leertaak (het leren van een motorische vaardigheid) omgaat. Dit kan heel verschillend zijn. De ene deelnemer gaat het direct maar eens proberen en leert veel van zijn fouten, de andere denkt erover na en probeert zich een voorstelling van de beweging te maken en de volgende leert vooral van de aanwijzingen van de lesgever.

Pijning onderscheidt twee leerstrategieën, twee soorten aanpakgedrag: • de foutenanalyserende aanpakDe deelnemer richt zich vooral op het eigen motorisch gedrag. Hij merkt de fouten die hij bij het uitvoeren van de vaardigheid maakt voor een belangrijk deel zelf op, analyseert deze en trekt conclusies voor de volgende poging(en). •

326

de momentaanpakBij een momentaanpak is de deelnemer alleen gericht op het resultaat: het lukt of het lukt niet. Hij legt geen of bijna geen verband tussen de verschillende pogingen. De deelnemer let niet of nauwelijks op de uitvoering en dus ook niet op eventuele fouten.

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

Het is belangrijk te bepalen of het aanpakgedrag van de deelnemer te veranderen is. Zoals gezegd leidt een foutenanalyserende aanpak tot betere leerresultaten dan een momentaanpak. Het doel van MRT is het ombuigen van een momentaanpak naar een foutenanalyserende aanpak. Pijning pakt dit aan door vragenderwijs lesgeven. Hij noemt dit dialogisch bewegingsonderwijs.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Zoals al vermeld lijkt deze theorie min of meer achterhaald door moderne leertheorieën. Deze gaan uit van het onderscheid tussen impliciet en expliciet motorisch leren. Dit principe kun je ook toepassen op de MRT. Het is belangrijk om te achterhalen op welke manier de betreffende kinderen het beste leren: min of meer spontaan, vanuit een krachtige bewegingssituatie (impliciet) of door het kind juist bewust te maken van het leerproces (expliciet). Competentiebenadering Bij deze theorie van Vermeer en Van Rossum staat het begrip competentie centraal. Dit is de algemene vaardigheid om op effectieve wijze om te gaan met de omgeving. Het begrip competentie heeft betrekking op verschillende gebieden/aspecten: • cognitieve competenties • sociaal-emotionele competenties • fysieke of motorische competenties. Deze competentiegebieden beïnvloeden elkaar positief of negatief.

Neerwaartse spiraal

Vermeer: “Kinderen met beperkte motorische vaardigheden hebben het sociaal moeilijk op de speelplaats en bij lichamelijke opvoeding en sport. Het kind dreigt in een sociaal isolement te komen.” Hij komt tot de volgende conclusie: “Om de eventuele vicieuze cirkel dan wel de neergaande spiraal tussen motorische achterstand en sociaal functioneren te doorbreken, lijkt het inderdaad zinvol leerlingen met een achterstand in motorisch functioneren extra lessen lichamelijke opvoeding te geven in de vorm van MRT.”

De bedoeling van de MRT is het gevoel van competent-zijn, het zelfvertrouwen, te vergroten. MRT wil een bijdrage leveren aan een reëel positief zelfbeeld van het kind. Het accent van activiteiten ligt op het ervaren van succes en op een positief pedagogisch klimaat, waarbij het regelmatig geven van complimenten een belangrijke rol speelt.

Met MRT probeert men de vicieuze cirkel te doorbreken.

327

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=b601bf75c00e8180565ace92e580a02e&order=rank&column=7&listview=overview&view=preview&fileid=34&fuid=dir15%2F27703-68.jpg

Bewegingsopvoeding Belangrijk in de theorie van Kugel met betrekking tot bewegingsopvoeding zijn: • lichaamsplan • lichaamsbesef • lichaamsidee.

Lichaamsplan Het lichaamsplan is het georganiseerde totaal van alle sensorische en motorische structuren dat het geautomatiseerde gedrag van de mens bepaalt. Je zou kunnen zeggen dat dit het totaal is aan verworven bewegingsvaardigheden. Sommige kinderen hebben een beperkt lichaamsplan.

Lichaamsbesef Het lichaamsbesef heeft te maken met: • de kennis die we hebben van ons eigen lichaam en van de lichaamsdelen, daarin inbegrepen de naam die ze hebben • de informatie waarover iemand op grond van waarneming of herinnering beschikt met betrekking tot: – de stand van zijn lichaam in de ruimte – de stand van lichaamsdelen ten opzichte van elkaar – de bewegingen zoals die uitgevoerd worden of zoals ze uitgevoerd kunnen gaan worden naar richting, uitslag en intensiteit.

Sommige kinderen lopen vast doordat ze een slecht ontwikkeld lichaamsbesef hebben. Kugel ziet de bewegingsvaardigheid als een belangrijke leervoorwaardelijkheid. Door gebrekkige ruimtelijke oriëntatie is een kind niet in staat om letters als ‘b’, ‘p’ en ‘d’ van elkaar te onderscheiden. MRT ondersteunt dan ook het leerproces.

Lichaamsidee Het lichaamsidee is een subjectief, min of meer bewust oordeel (waardering) over de eigen lichamelijkheid. Dit subjectieve oordeel gaat over de eigen lichamelijke verschijningswijze (uiterlijk) en de eigen bewegingsvaardigheid. Een negatief lichaamsidee kan leiden tot slechte leerprestaties, afname van sociale contacten en vastlopen van de motorische ontwikkeling. Het volgende schema maakt dit duidelijk.

328

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=ae2b655b66e54d5f2efb7b2f4121354e&column=7&listview=overview&view=preview&fileid=47&fuid=dir15%2F27703-69.jpg

De belangrijkste doelen van MRT zijn dan ook het verbeteren van het lichaamsplan, lichaamsbesef en lichaamsidee.

Over motorische remedial teaching en het lichaamsplan

‘Wij geven dus de gelegenheid door te oefenen tot het beoefende ‘beheerst’ wordt, tot het is ingeslepen in het lichaamsplan. Pas dan heeft het kind het echt tot zijn beschikking; pas dan valt het te gebruiken als het nodig is. Ook pas dan is integratie in ‘verder-op-gelegen doelen’ mogelijk, dat wil zeggen in vaardigheden die berusten op de voorgaande, al ingeslepen vaardigheden. Wie dit geduld niet op kan brengen, wie de kinderen niet kan inspireren tot het inoefenen van zeer eenvoudige zaken, blijft weg uit dit, voor de wél geïnteresseerde, zeer boeiende vakgebied..’ Uit: Motorische remedial teaching (J. Kugel).

Het MRT-plan Bij het opstellen van een MRT-plan worden steeds dezelfde fasen of stappen doorlopen. Deze stappen zijn: 1. beeldvormingsfase 2. formuleren van de hulpvraag 3. bepalen van de doelstelling(en) 4. opstellen van het plan om doel te bereiken: a. formuleren van subdoelstellingen b. planning over een aantal weken c. invullen van didactische componenten: bepalen van sporten bewegingsactiviteiten, didactische werkvormen, organisatie, methodiek (opbouw) 5. uitvoeren 6. evalueren. Stap 1. Beeldvormingsfase In deze fase probeer je een goed beeld te krijgen van de leerling in het algemeen en van de bewegingsvaardigheid in het bijzonder. Hiervoor kun je gebruikmaken van verschillende bewegingsdiagnostische methoden. Een veelgebruikte test om de bewegingsvaardigheid van de leerling vast te stellen is de Movement ABC. Ook de OMT (Onderwijsgeschikte Motorische Test) wordt veel gebruikt. Op basis van observatie en onderzoek trek je conclusies over de bewegingsachterstand (bewegingsverhindering) van een kind en bepaal je of het kind in aanmerking komt voor MRT.

329

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Stap 2. Vaststellen van de hulpvraag Op basis van de beeldvormingsfase probeer je een antwoord te geven op de vraag wat er nu precies aan de hand is. Je zou deze fase ook de fase van oordeelsvorming kunnen noemen. Soms gaat het om een bepaalde diagnose (ADHD, ODD, PDD-NOS). In het onderwijs gaat het meer om het antwoord op de vraag wat de belangrijkste hulpvragen van de leerling zijn. Enkele hulpvragen van leerlingen kunnen zijn: • Ik wil goed kunnen omgaan met winst en verlies. • Ik wil graag mee kunnen doen met spelletjes tijdens de gymles. • Ik wil minder bang worden voor ballen. • Ik wil minder gespannen zijn bij het bewegen. Stap 3. Bepalen van doelstellingen Op basis van de beeldvormingsfase en de geformuleerde hulpvragen, kom je tot het vaststellen van de belangrijkste doelstellingen. Hierbij kun je onderscheid maken tussen doelstellingen op korte termijn en op (midden)lange termijn. Het is belangrijk om de doelen zo concreet mogelijk te formuleren (SMART). • specifiek • meetbaar • acceptabel • realistisch • tijdgebonden. Motorische doelstellingen zijn redelijk goed te formuleren. Voor sociaal-emotionele doelstellingen is dat een stuk lastiger. De doelstelling ‘Kai socialer laten functioneren tijdens de gymles’ of ‘Kai functioneert sociaal tijdens de gymles’ geeft weinig houvast voor de inhoud van de MRT-bijeenkomsten en is lastig te evalueren. De volgende concrete doelstellingen vormen een beter uitgangspunt voor een actieplan: • Kai voert samenwerkingsopdrachten in tweetallen correct uit. • Kai overlegt met een ander kind over de uitvoering van de samenwerkingsopdracht. • Kai accepteert verlies tijdens het voetballen. • Kai verleent hulp aan anderen bij de oefeningen. • Kai neemt plaats bij zijn klasgenoten. • Kai kan een tikspel 3 minuten meespelen, zonder aandacht te vragen.

Stap 4. Opstellen van het MRT-plan Bij het opstellen van het plan ga je na op welke manier je de gestelde doelen het beste kunt bereiken. Het eerste wat je doet, is kijken in welke stappen (subdoelen) je tot het beoogde einddoel kunt komen. Verder neem je in het plan op: • het aantal bijeenkomsten • individuele MRT en/of groeps-MRT • keuze voor sporten bewegingsactiviteiten (inhoud van de MRT-sessies) • bepalen van de begeleidingswijze of -strategie • al dan niet betrekken van ouders • al dan niet werken met huiswerkopdrachten.

Uiteindelijk leidt dit tot een globale planning van bijvoorbeeld twaalf MRT-bijeenkomsten. Deze twaalf bijeenkomsten zijn uitgewerkt naar onder andere: • beginsituatie en doelstelling • keuze sporten bewegingsactiviteiten • organisatie • methodiek, opbouw • didactische werkvormen.

Stap 5. De uitvoering Elke bijeenkomst is in feite een minicyclus van voorbereiden, uitvoeren en evalueren. Je volgt de globale planning, maar stelt zo nodig na elke bijeenkomst het plan bij. Het kan zijn dat je sneller of minder snel bepaalde resultaten bereikt of dat gaandeweg bepaalde problemen meer/minder aandacht vragen.

330

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Stap 6. Evaluatie Evalueren doe je tussentijds en aan het einde. Na je laatste bijeenkomst sta je wat uitgebreider stil bij de bereikte resultaten. Het is goed mogelijk dat je evalueert met andere betrokkenen. Dit geldt zeker als het MRT-plan min of meer onderdeel uitmaakt van het (be)handelingsplan van het kind. Je evalueert zowel het proces als het product. Je kunt hierbij gebruikmaken van de verschillende bewegingsdiagnostische methoden.

Opdracht 27 Motorische remedial teaching a. Geef een omschrijving van MRT. b. Leg uit wat er bedoeld wordt met ‘verhelpen’ en hoe dit planmatig verloopt.

Opdracht 28 Bewegingsverhinderingen

a. Leg uit wat er verstaan wordt onder een bewegingsverhindering. b. Noteer twee vormen van bewegingsverhinderingen en geef van beide een voorbeeld.

Opdracht 29 Houdings- en bewegingsafwijkingen

a. Noteer vijf verschillende houdings- en bewegingsafwijkingen die veel voorkomen binnen de MRT. b. Werk één afwijking nader uit.

Opdracht 30 Gekke loopbrug

Deze opdracht kun je het beste in een groepje of met de hele groep maken. Bekijk het filmpje ‘De gekke loopbrug’.

a. Bespreek met elkaar of je vindt dat hier sprake is van MRT. Waarom wel/niet? Bekijk het filmpje ‘SRO - MRT’.

b. Bespreek met elkaar of je vindt dat hier sprake is van MRT. Waarom wel/niet?

Opdracht 31 Competentiebenadering

a. Leg de competentiebenadering met betrekking tot MRT uit. b. Leg het volgende schema uit:

331

Opdracht 32 Bewegingsopvoeding a. Leg het begrip lichaamsplan uit. b. Leg het begrip lichaamsbesef uit.

Opdracht 33 MRT-plan Beschrijf de zes stappen van het MRT-plan.

Opdracht 34 Leerdoelen

332

Je kunt het belang van het toetsen van de voortgang beschrijven.

Je kunt de verschillende bewegingsdiagnostische hulpmiddelen beschrijven en de belangrijkste toepassen.

Je kunt beschrijven met welke tests je de bewegingseigenschappen kunt meten en dit toepassen.

Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder een leerlingvolgsysteem.

Je kunt de belangrijkste leerlingvolgsystemen gericht op de bewegingsvaardigheid beschrijven.

Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder passend onderwijs.

Je kunt beschrijven wat er verstaan wordt onder motorische remedial teaching.

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

11.6 Verdiepingsstof - Validiteit en betrouwbaarheid

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Validiteit Een ander woord voor validiteit is geldigheid. Een test is valide, als door de test dat gemeten wordt wat het instrument beoogt te meten: Meet de test wat hij moet meten? Betrouwbaarheid De betrouwbaarheid van een test zegt iets over de nauwkeurigheid van de test. Er is bij een betrouwbare test geen sprake van toevalligheden. Een test of meting is betrouwbaar als je bij een volgende meting onder precies dezelfde omstandigheden precies dezelfde testuitslag krijgt. De betrouwbaarheid is voor elke test of meetinstrument weer anders.

Een valide test hoeft niet betrouwbaar te zijn en een betrouwbare test hoeft niet valide te zijn. In het meest ideale geval is een test valide én betrouwbaar.

11.7 Verdiepingsstof - HMKTK

Deze al wat oudere test bestaat uit zes onderdelen. Het aardige van deze test is deze zes onderdelen een betrouwbaar beeld geven van de bewegingsvaardigheid van een deelnemer: 1. Met een voorwerp een ballon zo lang mogelijk in de lucht houden (links en rechts) 2. Met een been van een verhoging afspringen (trapje) en landen op datzelfde been én daarbij het evenwicht bewaren (links en rechts) 3. Balanceren op een evenwichtsbalk (voorwaarts, achterwaarts) 4. Over hindernissen heen hinken (opklimmend in moeilijkheid) 5. Zo snel mogelijk zijwaarts heen en weer huppen over een latje 6. Zo snel mogelijk voortbewegen met behulp van twee plankjes.

11.8 Verdiepingsstof - Bepalen buikomvang

De tailletest of middelomtrek geeft een indicatie van de abdominale vetmassa ofwel de hoeveelheid vet rond de buik. Mensen met veel vet rond de buik, lopen een groter gezondheidsrisico. Ze hebben meer kans op een hoge bloeddruk, het ontwikkelen van harten vaatziekten en diabetes type 2 in vergelijking met mensen die het lichaamsvet op dijen en heupen dragen.

De taille, tussen onderste rib en de bekkenrand, wordt gemeten met een meetlint. Het lint mag niet te strak aangetrokken worden. De meting wordt afgenomen in een staande, gestrekte houding. Vrouwen

Taille minder dan 80 cm

Gezond

Taille tussen 80 en 88 cm

Verhoogd risico

Taille meer dan 88 cm

Sterk verhoogd risico

Mannen Taille minder dan 94 cm

Gezond

333

Verhoogd risico

Taille meer dan 102 cm

Sterk verhoogd risico

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Taille tussen 94 en 102 cm

Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Huidskleur van de persoon mag ook wel wat diverser. Bron: htps/:stocke.du-actein f./m l edaielfir/start/medaibank?fc=browse&queryd i=82304b7a588381640ab99ab2240d8647&cou lmn=7&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&elfid i=6&fud i=m i g6%2F27642-L6-10_orgp j.g

11.9 Verdiepingsstof - Belangrijke ontwikkelingslijnen Ontwikkelingslijn klimmen: 7 – 12 maanden: kruipen

9 – 14 maanden: trap, bank op/over kruipen/klimmen 3 jaar: durft in een klimraam te klimmen

3.5 jaar: loopt alternerend trap op met leuning

4.5 jaar: loopt alternerend trap op zonder leuning en trap af met leuning 5.5 jaar: loopt alternerend trap af zonder leuning

6 jaar: alternerend omhoog klimmen in schuin klimraam 7 jaar: alternerend omhoog klimmen in recht klimraam 8 jaar: alternerend omlaag klimmen in recht klimraam

8.5 jaar: alternerend omlaag klimmen in schuin klimraam 9 jaar: touw verplaatsen

Ontwikkelingslijn gooien en mikken: 1 jaar: wegwerpen 2 jaar: iets in prullenbak gooien 3 jaar: met twee handen werpen, rollend mikken

334

Thema 11 Toetsen van de voortgang binnen het onderwijs

4 jaar: mikken in kast 6/7 jaar: eenhandige worp (contralateraal), mikken in korf 8/9 jaar: gooien in loop, mikken in de loop

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

9/10 jaar: gooien onder druk (spel), mikken onder druk (spel) Ontwikkelingslijn vangen en stuiten: 3 maanden: grijpt 1 jaar: raapt op

2 jaar: slaat tegen ballon

3 jaar: houdt ballon 3X hoog, reageert goed op een rollende bal 4 jaar: houdt ballon 6X hoog, vangt ballon

5 jaar: slaat tegen ballon met racket, laat bal vallen-stuit-pak, vangt voor het lichaam gegooide grote bal met armen en romp 6 jaar: kan tennisbal opslaan met racket, stuit 15 maal met voorkeurshand, vangt een naast het lichaam gegooide grote bal met de handen 7 jaar: stuit 15 maal met niet voorkeurshand 8 jaar: vangt een tennisbal

9 jaar: kan een tennisbal slaan met een plankje, kan dribbelen

10 jaar: vangt een zelf tegen de muur geworpen tennisbal (4 meter)

11 jaar: kan een tennisbal slaan met een knuppel, kan stuiten zonder naar de bal te kijken

11.10 Begrippen

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

335

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 12 WERKEN MET VRIJWILLIGERS Inhoud thema • Vrijwilligersbeleid • Werven en plaatsen van vrijwilligers • Behoud van vrijwilligers • Afspraken en regelingen • Verdiepingsstof • Begrippen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Nederland kan zich gelukkig prijzen. In 2023 gaf 49% van de Nederlandse bevolking van 15 jaar of ouder aan zich in de afgelopen twaalf maanden ten minste één keer vrijwillig te hebben ingezet voor een organisatie of vereniging. Er zijn in Nederland ongeveer 4,5 miljoen vrijwilligers. Deze dragen in belangrijke mate bij aan de deelname aan de samenleving van anderen. Vrijwilligerswerk biedt burgers de mogelijkheid tot ontmoeting, tot het opdoen van contacten. Dat gebeurt niet alleen binnen bestaande sociale verbanden, maar ook daarbuiten, bijvoorbeeld wanneer vrijwilligers zich als maatje inzetten voor mensen met een beperking, voor kinderen die extra aandacht kunnen gebruiken of voor nieuwkomers die graag gezelschap krijgen om zich thuis te maken in Nederland. De meeste vrijwilligers zetten zich in voor sportverenigingen: 16%. Daarnaast volgt de buurt. Vandaar dat de buurtsportcoach zeker te maken krijgt met het werken met vrijwilligers. Een groot aantal activiteiten en projecten staat of valt met de inzet van vrijwilligers.

Los van de innerlijke waarde die de vrijwilliger zelf bij zijn inzet ervaart, geeft de vrijwilliger hét voorbeeld van ‘actief burgerschap’. Deelname aan brede sociale netwerken en onderlinge betrokkenheid van burgers hebben ook een breder positief effect. Zij dragen bij aan een sterke sociale cohesie, aan een stabiele samenleving en aan democratie. Die actieve betrokkenheid van burgers is het sociale kapitaal van ons land.

In dit thema wordt aandacht besteed aan het vrijwilligersbeleid. Er wordt stilgestaan bij het werven en plaatsen van vrijwilligers en bij het behoud van vrijwilligers. Ook komen regelingen die van belang zijn voor vrijwilligers en voor de organisatie aan de orde. Relatie met werkproces Het thema ‘Werken met vrijwilligers’ heeft met name een relatie met werkproces P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen • • • • •

Je kunt vrijwilligersbeleid opstellen en uitvoeren. Je kunt omschrijven hoe je vrijwilligers werft en plaatst. Je kunt omschrijven hoe je vrijwilligers kunt behouden. Je kunt beschrijven welke afspraken en regelingen belangrijk zijn ten aanzien van vrijwilligers. Je kunt in de praktijk werken met vrijwilligers.

12.1 Casus

Opdracht 1 Casus

De activiteitenkalender

Buurtsportcoaches Amit en Dirk buigen zich over de activiteitenkalender. In het komend half jaar staan er weer verschillende sportstimuleringsprojecten in de planning. In het merendeel van de gevallen kunnen deze projecten niet gedraaid worden zonder de inzet van vrijwilligers. Ze weten dat het gemakkelijker is om voor een eenmalig evenement vrijwilligers te werven dan structureel voor bijvoorbeeld een sportvereniging. Toch willen ze als lokale sportorganisatie graag een poule van vrijwilligers aan zich binden. De organisatie heeft gevraagd of ze hiervoor met een plan willen komen. Op de korte termijn staan echter twee projecten gepland waarvoor ze vrijwilligers nodig hebben. Dat zijn activiteiten in het kader van Special Heroes Nederland (Sport Heroes) en een project dat sterk afgeleid is van de interventie Sociaal Vitaal.

Kennisvragen

337

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. Klopt het dat het tegenwoordig gemakkelijker is om vrijwilligers te werven voor een eenmalig evenement? Stel dat dit klopt, kun je hiervoor dan een verklaring geven? b. Hoe kun je vrijwilligers aan je organisatie binden? c. Maakt het uit of je vrijwilligers aan een vereniging of aan een lokale sportorganisatie wil binden? d. Hoe kunnen Amit en Dirk dit op de lange termijn aanpakken? Hoe moeten ze dat vrijwilligersbeleid opzetten? e. Wat is Special Heroes Nederland en Sport Heroes? f. Wat is Sociaal Vitaal voor een interventie? Op welke doelgroep(en) heb je het meeste kans om hiervoor vrijwilligers te werven? Op welke manier kun je deze doelgroep(en) het beste bereiken?

12.2 Vrijwilligersbeleid

Zonder vrijwilligers geen sport “Zonder inzet van vrijwilligers geen voetbalplezier voor de vereniging. Iedere bijdrage aan het vrijwilligerswerk, hoe klein dan ook, is belangrijk voor het voortbestaan van de vereniging”, zo adverteert de Tilburgse voetbalclub V.V. Zigo. Het zal voor iedereen duidelijk zijn dat de ongeveer 24.000 sportverenigingen niet zonder vrijwilligers kunnen. Voor elke vereniging is het op peil houden van het vrijwilligersbestand een voortdurend punt van aandacht. Vrijwilligerswerk in de sport is vooral het terrein van jongeren (12-24 jaar) en van volwassenen (35-54 jaar).

Niet alle leeftijdscategorieën laten zich even gemakkelijk verleiden tot vrijwilligerswerk. Ook mensen met een migratieachtergrond (vooral niet-westers) zijn vanuit hun cultuur veel minder geneigd tot het verrichten van vrijwilligerswerk. Dit geldt zeer nadrukkelijk voor bestuurlijke functies. Vrouwen doen minder vrijwilligerswerk dan mannen. Het meest duidelijke verband bestaat er tussen opleidingsniveau en vrijwilligerswerk. Hoogopgeleide mensen doen aanzienlijk vaker vrijwilligerswerk dan mensen met een lagere opleiding.

De verhouding tussen vrijwilligers en betaalde krachten binnen sportverenigingen is ongeveer 20 staat tot 1.

De vrijwilligersproblematiek binnen de sport is minder groot dan gedacht. In de jaren 80 was het percentage dat vrijwilligerswerk in de sport deed groter dan nu. Vanaf de jaren 90 is het echter vrij stabiel. Van de Nederlanders van 16 jaar en ouder doet ongeveer 16% aan vrijwilligerswerk binnen de sport. In Europa scoren op dit punt alleen Zweden en Noorwegen hoger. Ondanks dit hoge percentage sportvrijwilligers geeft ongeveer 20% van de sportverenigingen aan een tekort aan vrijwilligers te hebben. Daarnaast blijft ook de professionalisering van sportverenigingen en het scholen van vrijwilligers een probleem.

Verenigingen, maar ook andere SB-organisaties zoals gemeentelijke sportaanbieders, kunnen niet zonder goed vrijwilligersbeleid. Goed vrijwilligersbeleid is een van de belangrijkste instrumenten voor het goed functioneren van SB-organisaties en verenigingen. Een kwalitatief en kwantitatief goed vrijwilligersbestand komt niet uit de lucht vallen. Het werven, behouden, scholen en gemotiveerd houden van de vrijwilligers is alleen mogelijk als dit gebeurt op grond van een beleid. Onder vrijwilligersbeleid wordt verstaan het beleid dat erop gericht is dat er binnen de organisatie voldoende vrijwilligers zijn die hun werk goed en met voldoening doen.

Beleid is het stellen van doelen, middelen en een tijdpad in onderlinge samenhang; wat willen we als organisatie en welke rol speelt de vrijwilliger daarin?

338

Thema 12 Werken met vrijwilligers

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Vrijwilligersbeleid

https://www.anpfoto.nl/search.pp?pictureid=467082783&page=1&pos=10

Een korfbalvereniging kan niet zonder vrijwilligers. Zij nemen vrijwel altijd een sleutelpositie in binnen de vereniging. Het zijn leden, die zich enkele of meerdere uren per week inzetten voor de club om korfballen en nevenactiviteiten mogelijk te maken. Vrijwilligers zijn in feite de belangrijkste sponsors binnen het KNKV. Zij zijn de kurk waarop verenigingen drijven. De laatste jaren wordt er veel aandacht besteed aan de vrijwilligers en aan vrijwilligersbeleid.

Binnen de districten is een vrijwilligerscoördinator aangesteld, die als taak heeft de vrijwilliger de juiste plaats in de organisatie te geven. Ook binnen verenigingen wordt steeds vaker een vrijwilligerscoördinator aangesteld.

Vrijwilligers dreigen af te haken omdat er de laatste jaren te weinig aandacht aan deze categorie is besteed. Functieomschrijvingen, kleinere taken, de vrijwilligers meer verantwoordelijkheid geven voor hun taakgebied, belonen, vaker het bekende schouderklopje en de vrijwilliger die plaats in de vereniging geven die hij verdient, zijn zaken die steeds meer een rol gaan spelen bij het behouden en werven van vrijwilligers. Voor veel mensen is dit een leuke en leerzame vrijetijdsbesteding. Gelukkig realiseren veel verenigingen zich, dat zij niet zonder de inzet van deze vrijwilligers kunnen. Het is daarom van belang daar een goed beleid voor te ontwikkelen. Hoe ga je op een goede manier met vrijwilligers om? Bron: www.knkv.nl.

Vrijwilligersbeleid Een beleid gericht op vrijwilligers omvat de volgende onderwerpen: 1. vrijwilligersbeleid ontwikkelen 2. werving en plaatsing van vrijwilligers 3. Behoud van vrijwilligers 4. afspraken en regelingen. Aan elk onderwerp wordt een paragraaf besteed.

Lees de verdiepingsstof ‘Stappen beleidsplan’.

339

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Vrijwilligersbeleid ontwikkelen Bij het ontwikkelen van beleid ten aanzien van de vrijwilligers doorloop je de volgende stappen: 1. analyse van de situatie 2. formuleren van doelen, stellen van prioriteiten 3. opstellen van het beleidsplan 4. uitvoeren van het beleidsplan 5. evalueren van het beleidsplan 6. bijstellen van het beleidsplan.

1. Analyse van de huidige situatie Bij het analyseren van de huidige situatie spelen twee zaken een belangrijke rol. Uiteraard gaat het om het analyseren van het huidige vrijwilligersbeleid. Vrijwilligersbeleid staat echter binnen een organisatie niet op zichzelf. Je zult je tevens af moeten vragen wat je als totale organisatie wilt bereiken en waarvoor je staat als buurtsportorganisatie voor staat.

Wil het vrijwilligersbeleid kans van slagen maken, dan moet het ingebed zijn in het totale beleid van de organisatie. Uit onderzoek blijkt dat het gemakkelijker is om vrijwilligers voor een incidentele activiteit te werven. Dat klinkt als een voordeel voor de buurtsportcoach, maar het gaat meestal niet om één maar om veel meer projecten waar je vrijwilligers voor nodig hebt. Daarom is een langetermijnvisie op hoe je vrijwilligers kunt behouden ook belangrijk.

Projectmatig vrijwilligerswerk

Het vinden van vrijwilligers is een uitdagende klus. De vrijwilliger van nu is niet dezelfde als die van vroeger. Veel mensen geven nu de voorkeur aan kortdurend en projectmatig vrijwilligerswerk en voelen zich niet gebonden aan één organisatie. Voor organisaties die vrijwilligers zoeken is het daarom zaak om zich goed te profileren en de vrijwilligersvacatures zo aan te bieden, dat ze aansluiten bij de behoeften en mogelijkheden van degenen die ze willen vinden en binden. Bron: www.allesoversport.nl/artikel/op-zoek-naar-vrijwilligers.

Bij het analyseren van het huidige vrijwilligersbeleid spelen de volgende algemene vragen een rol: • Hoe is het met het vrijwilligerswerk bij de sportaanbieders waar je als buurtsportcoach mee te maken hebt? Bij niet alle organisaties zal hier sprake van zijn. Zo zijn er bij commerciële sportaanbieders en het onderwijs waarschijnlijk niet veel vrijwilligers werkzaam, terwijl dit binnen de sportvereniging en zorg en welzijn wel het geval is. • Wat zijn de sterke en minder sterke punten van het huidige beleid?

Andere relevante vragen kunnen zijn: • Welke vrijwilligerstaken worden uitgevoerd? • Welke taken kunnen worden uitgevoerd en worden (nog) niet uitgevoerd? • Waaruit bestaat het vrijwillige kader? • Tegen welke problemen lopen vrijwilligers aan? • Welke veranderingen hebben zich de afgelopen jaren voorgedaan met betrekking tot vrijwilligers in de organisatie? • verloop onder vrijwilligers en wat zijn de oorzaken hiervan?

Als dit beeld helder is, kun je achterhalen van wat er in het verleden al gedaan is om het werken met vrijwilligers te verbeteren. Het is belangrijk om het resultaat van eerdere acties te bekijken. Dit voorkomt het opnieuw maken van fouten.

340

Thema 12 Werken met vrijwilligers

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

2. Formuleren van doelen, stellen van prioriteiten Waarschijnlijk ontbreekt het aan menskracht en middelen om alles aan te pakken en moet je bij het stellen van doelen prioriteiten stellen. Het is belangrijk om de doelstellingen zo SMART mogelijk te formuleren en de volgorde van belangrijkheid aan te geven. Daarnaast is het belangrijk onderscheid te maken naar doelen op korte termijn en doelen op lange termijn. Bijvoorbeeld: • Binnen een jaar is het verloop onder de vrijwilligers teruggebracht tot 15%. • Binnen een jaar is 80% van de vrijwilligers tevreden over zijn werkzaamheden. • Over drie jaar is het vrijwilligersbestand uitgebreid met twaalf vrijwilligers. • Over vijf jaar bestaat het totale vrijwilligersbestand uit 20% vrouwen en 20% mensen met en migratieachtergrond.

Het heeft geen zin veel uiteenlopende zaken gelijktijdig op te pakken. Dat verkleint de kans op succes. Veel beter is het enkele afgebakende gebieden op te pakken en daarin je energie te stoppen. Bekijk het filmpje ‘Kun je vrijwilligerswerk verplicht stellen?’.

3. Opstellen van het beleidsplan Als een vereniging of organisatie meer aandacht wil besteden aan het vrijwilligerswerk, dan zullen er mensen moeten zijn die hiervoor een plan opstellen en er vervolgens voor moeten zorgen dat de plannen uitgevoerd worden. In het beleidsplan geef je aan met welke acties of activiteiten je de verschillende doelstellingen wil bereiken. Aan deze acties worden personen en middelen, waaronder financiën, gekoppeld. In het plan wordt dus aangegeven wie verantwoordelijk is voor de uitvoering van bepaalde activiteiten. Het is raadzaam om de vrijwilligerscoördinator de voortgang van het gehele beleidsplan te laten bewaken. 4. Uitvoeren van het beleidsplan Bij de uitvoering van het plan is het van belang goed op de hoogte te zijn van de ontwikkelingen die zich voordoen, zodat er vlot kan worden ingespeeld op situaties die daarom vragen. De vrijwilligerscoördinator speelt hierbij een belangrijke rol. Waarschijnlijk zijn er echter veel meer mensen betrokken bij de uitvoering van het vrijwilligersbeleid. Het is belangrijk goed en regelmatig met elkaar te communiceren. Het formaliseren van structureel overleg is belangrijk. Er moet sprake zijn van voldoende overlegmomenten: niet te veel en niet te weinig. Bij overleg is het belangrijk dat: • er een duidelijke agenda is • er een voorzitter is • er goed naar elkaar geluisterd wordt • mensen elkaar vertrouwen • afspraken gemaakt en nagekomen worden (notulen en actie- en besluitenlijst) • er sprake is van een prettige sfeer • er openheid is voor ideeën en opvattingen van de deelnemers.

5. Evalueren van het beleidsplan Om te komen tot een daadwerkelijke verbetering van vrijwilligersbeleid is het belangrijk dat de uitvoering van het beleidsplan grondig door alle betrokkenen wordt geëvalueerd. In dat evaluatieproces is de inbreng van de vrijwilliger zelf heel belangrijk. 6. Bijstellen van het beleidsplan De evaluatie moet weer leiden tot concrete verbeterpunten die moeten worden doorgevoerd. Lees de verdiepingsstof ‘Methode van de zes B’s’ en ‘Checklist vrijwilligersbeleid’.

Opdracht 2 Vrijwilligersbeleid Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar je eigen ervaring met vrijwilligerswerk. b. Bespreek met elkaar het belang van vrijwilligers binnen de sport.

341

Opdracht 3 Beleidsmatige aanpak a. Wat wordt bedoeld met een beleidsmatige aanpak in algemene zin? b. Wat wordt bedoeld met een beleidsmatige aanpak van vrijwilligers?

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 4 Vrijwilligers binnen de sport Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Wissel ervaringen uit over de vrijwilligerssituatie binnen de sportorganisatie waar jij bij betrokken bent. Denk hierbij onder andere aan voldoende vrijwilligers (kwaliteit, kwantiteit), werven van vrijwilligers, belonen/ondersteunen van vrijwilligers, goede en sterke punten van het vrijwilligersbeleid.

Opdracht 5 Vrijwilligersbeleid

a. Op welke onderwerpen heeft vrijwilligersbeleid betrekking? b. Werk deze onderdelen uit.

Opdracht 6 Stappenplan beleidsplan

a. Wat zijn de stappen van een vrijwilligersbeleidsplan? b. Zoek op internet naar een voorbeeld van een vrijwilligersbeleidsplan. In welke mate voldoet dit beleidsplan aan de stappen?

Opdracht 7 Verplicht vrijwilligerswerk? Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Bekijk het filmpje ‘Kun je vrijwilligerswerk verplicht stellen?’.

Bespreek met elkaar of wat je vindt van het verplicht stellen van vrijwilligerswerk binnen de sportvereniging.

Opdracht 8 Opstellen vrijwilligersbeleid

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar eerst de verschillen tussen alles wat met vrijwilligers te maken heeft bij een sportvereniging en bij een andere sportaanbieder. b. Stel dat jullie als buurtsportcoaches werkzaam zijn bij een lokale sportorganisatie. Doorloop voor die situatie de stappen van een vrijwilligersbeleidsplan.

12.3 Werven en plaatsen van vrijwilligers

Het merendeel van de buurtsportprojecten kan niet zonder vrijwilligers. In de meeste gevallen is er onvoldoende menskracht om in alle taken te voorzien. Daarom moeten SB-organisaties meestal actief naar vrijwilligers op zoek. De eerste stap in dit proces is het werven en plaatsen van vrijwilligers. Werven en plaatsen is het bij elkaar brengen van vraag en aanbod.

Vrijwilligers buurtsportactiviteiten

Vind je het leuk iets voor een ander te doen? Dan zijn wij misschien wel op zoek naar jou!

Buurtsportcoach is regelmatig op zoek naar vrijwilligers voor verschillende functies, zoals: • Begeleider van wandelgroepen • Begeleider van Fietsgroepen • Individueel beweegmaatje • Bezorger van flyers • Ondersteuning bieden bij activiteiten.

342

Thema 12 Werken met vrijwilligers

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

En nog veel meer! Kijk voor een actueel overzicht van de vacatures op wijkrachtvrijwilligerswerk.nl/haaksbergen

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.hoofdstedenbuurt.nl/vrijwilligers%20gezocht

Lees de verdiepingsstof ‘Tien tips voor het werven van vrijwilligers in de sport’.

Het aantal mensen in Nederland dat vrijwilligerswerk doet is sinds 2010 gedaald. Ook is de hoeveelheid tijd die Nederlanders gemiddeld aan vrijwilligerswerk besteden gedaald van gemiddeld 21 naar 18 uur per maand. Gemiddeld besteden vrijwilligers ongeveer 4 uur per week aan hun vrijwilligerswerk. Binnen de sport zijn jonge mannen met een Nederlandse achtergrond oververtegenwoordigd. Mede door culturele invloeden doen mensen met een migratieachtergrond minder vrijwilligerswerk binnen de sport. Aangezien de sportparticipatie toegenomen is, is het vrijwilligersprobleem gegroeid. In de verstedelijkte gebieden is het een groter probleem om aan voldoende vrijwilligers te komen dan op het platteland.

De vijf stappen tot succes 1.

Inventariseren en vacatures maken Breng in kaart wie welke taak uitvoert bij je club. Je zult zien dat sommige leden wel erg druk zijn. Probeer die taken opnieuw te verdelen en maak er kleinere, behapbare klussen van. De moderne vrijwilliger steekt geen acht uur per week meer in zijn club. Vul de vacaturelijst aan met alle openstaande functies en bepaal welke kwaliteiten je daarvoor zoekt. Benoem ook iemand die de eerste opvang doet bij een aanmelding. Creëer een positief imago Zet een PR-campagne op waarin je vrijwilligerswerk positief belicht. Laat op je website en social media zien dat jouw vereniging vrijwilligers waardeert. Veel leden hebben niet door hoeveel werk er bij komt kijken. Begin met werven Dan het echte werk. Allereerst kondig je aan dat je vrijwilligers gaat werven. Vervolgens benader je alle leden persoonlijk. Dat kan telefonisch of face-to-face. Leg de nadruk op wat iemand graag doet of goed kan. Zo krijg je een goede match. Vraag bovendien niet óf iemand iets wil doen, maar wát hij of zij wil doen. Aan de slag Smeed het ijzer als het heet is. Zorg dat nieuwe vrijwilligers binnen twee á drie weken aan de slag kunnen of met elkaar kennis hebben gemaakt. Organiseer bijvoorbeeld een welkomstavond. Heeft je wervingsactie veel nieuwe vrijwilligers opgeleverd? Deel dat nieuws dan vooral!

343

Denk aan de toekomst Als club heb je jaarlijks vacatures te vullen. Zorg dus dat je werk niet verloren gaat. Breng je vrijwilligersbeleid daarom onder bij een vrijwilligerscommissie of coördinator. Leg je visie, meetbare doelen, concrete acties en evalueermomenten vast in een beleidsplan. Eén A4’tje is genoeg. Belangrijk: zorg voor een vaste vertegenwoordiger in het bestuur.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Do’s & Don’ts Wat moet je wél en wat absoluut niet doen bij het werven van vrijwilligers? Doe je voordeel met deze tips van verenigingsadviseur Hubert Habers. • Vermijd noodkreten. Mededelingen als ‘ Zonder jullie gaat de wedstrijd niet door!’, geven je club een negatief imago. • Benader mensen persoonlijk. Negen van de tien vrijwilligers werd ooit zelf gevraagd. • Zorg voor behapbare taken. Ook een uurtje werk per jaar is welkom. Niemand is als voorzitter begonnen. • Verplichten is niet nodig. Het heet niet voor niets ‘vrijwilligerswerk’. 95 procent van je leden wil graag iets doen, is mijn ervaring. • Creëer draagvlak. Laat een werkgroep van twee tot vier mensen de cursus volgen. Bestuursleden hebben het al druk zat.

Bron: KNWU (2017).

Aangezien vrijwilligers een redelijk schaars goed zijn, blijft werving van vrijwilligers voor elke SB-organisatie belangrijk. Werven kan op twee manieren. Op de eerste plaats kun je gericht vrijwilligers werven op basis van vooraf opgestelde functie- en taakbeschrijvingen. De tweede manier is het algemeen werven van vrijwilligers en vervolgens de taken verdelen op basis van aanwezige kwaliteiten. Beide manieren hebben voor- en nadelen. Deze methoden zijn ook van toepassing op een project. Ook hier kun je kiezen tussen gericht werven en algemeen werven en daarna pas te plaatsen. Bij de meeste projecten is de werkwijze gerichte werving en plaatsing. Een combinatie kan ook zinvol zijn. Voor bepaalde specifieke functies en taken werf je gericht en voor een aantal relatief eenvoudige taken werf je algemener. De werving en plaatsing van vrijwilligers verloopt in een aantal stappen.

Stappenplan werving en plaatsing van vrijwilligers.

Stap 1. Inventariseren van de taken die uitgevoerd moeten worden De belangrijkste vraag bij een gerichte werving is: welke taken moeten uitgevoerd worden? Het is belangrijk een goed overzicht te maken van taken en klussen die gedaan moeten worden. Vervolgens is het handig om taken en klussen die bij elkaar passen te clusteren. Op deze manier ontstaat er een overzicht van functies die vrijwilligers moeten vervullen. Zo kun je een vrijwilliger de functie van materiaalman, wedstrijdleider, secretaris of groepsbegeleider geven.

344

Thema 12 Werken met vrijwilligers

Stap 2. Maak een functie- of taakomschrijving Het is belangrijk om de functies en taken van vrijwilligers te beschrijven, zodat ze precies weten wat ze moeten doen en waar ze aan toe zijn. Bij de functieomschrijving leg je eveneens vast over welke kennis, vaardigheden en persoonlijke kenmerken de vrijwilliger moet beschikken. Bij tekortkomingen biedt de omschrijving aanknopingspunten om iemand gericht te begeleiden en te ondersteunen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een functie- of taakomschrijving maakt niet alleen gerichte werving en ondersteuning mogelijk, maar vergroot ook de duidelijkheid binnen de organisatie. Het maakt de organisatie beter bestuurbaar, omdat hierdoor duidelijk wordt wie wat doet en wie waarvoor verantwoordelijk is. Een functie- of taakomschrijving maakt ook een evaluatiegesprek of een functioneringsgesprek met vrijwilligers eenvoudiger. Beide partijen weten immers wat er van elkaar verwacht wordt. Stap 3. Selecteren van de wervingsmethode(n) Er bestaan verschillende manieren waarop je potentiële vrijwilligers kunt benaderen. Dit kan persoonlijk. Het voordeel hiervan is dat de respons meestal groter is dan een schriftelijke manier van benaderen. Het nadeel is echter dat het veel tijd vraagt.

Het is belangrijk de voor- en nadelen van de verschillende methoden af te wegen en te bepalen welke doelgroep je het beste met welke wervingsmethode bereikt. Uit ervaring blijkt dat jongeren het beste over de streep te trekken zijn wanneer ze in tweetallen gevraagd worden. Als ze het vrijwilligerswerk met hun maatje uit kunnen voeren, willen ze het best doen.

Een veel gehanteerde methode is een advertentie in het clubblad of via de website of Facebookpagina van de vereniging.

De laatste jaren nemen de social media een steeds belangrijkere plaats in als het gaat om het werven van vrijwilligers. Daarnaast zijn social media belangrijk voor het onderhouden van het contact en de betrokkenheid met de vrijwilligers. Als de vereniging een groot aantal volgers heeft op Twitter, kan ook dit middel ingezet worden voor het werven.

Online betrokkenheid

‘Social media is een relatief eenvoudige wijze om nieuwe potentiële vrijwilligers te vinden, te bereiken, te verbinden én te activeren. En andersom geldt ook dat vrijwilligers zich meer betrokken voelen via sociale media. En dat geldt ook voor andere maatschappelijke organisaties en lokale overheden, aldus Walburgh Schmidt. Kamerbeek beaamt dit: ‘Het is belangrijk om via social media verbonden te zijn (en te blijven) met je doelgroepen.’ Bron: www.nov.nl/actueel/nov-nieuws.

Bij grote evenementen wordt ook gebruikgemaakt van YouTube. Een voorbeeld hiervan is de oproep om je op te geven als vrijwilliger bij de start van de Vuelta in 2020. Bekijk het filmpje ‘Oproep vrijwilligers Steven Kruijswijk’.

Lees de verdiepingsstof ‘Werven van Vrijwilligers en social media’.

Stap 4. Vaststellen van de procedure In deze fase is het belangrijk om vast te stellen door wie de vrijwilliger wordt benaderd, wie de selectie doet en wie de kandidaat voordraagt voor benoeming. Het is reëel om de kandidaat bedenktijd te geven. Ook dit kun je vastleggen in de procedure. Bovendien kunnen zaken vastgelegd worden als het verloop van een kennismakingsprogramma of een introductieperiode.

345

Belangrijk is om in deze fase ook helder te hebben wat de organisatie de vrijwilliger te bieden heeft. Hierbij kan gedacht worden aan scholing, ondersteuning en reiskostenvergoeding. De procedure heeft ook een formele kant. Belangstellenden voor een functie of taken hebben recht op privacy. Dit betekent: een vertrouwelijke behandeling van persoonlijke gegevens, de mogelijkheid eventueel een klacht in te dienen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Stap 5 Inventariseren van de kwaliteiten en wensen van vrijwilligers Het is belangrijk om een goed overzicht te maken van de kwaliteiten en wensen van de vrijwilligers. Vaak is het handig om voor deze inventarisatie een vragenlijst te gebruiken. Je krijgt op deze manier een goed overzicht van het aanbod. Hoe beter je zicht hebt op de mogelijkheden van de vrijwilligers, des te beter je de laatste stap kunt maken, namelijk het plaatsen van de vrijwilligers.

Stap 6 Het plaatsen van de vrijwilligers Bij het plaatsen van vrijwilligers gaat het erom de juiste persoon op de juiste plek te krijgen. Wanneer iemand met behoorlijk veel kwaliteiten een te eenvoudige taak krijgt en/of te weinig verantwoordelijkheid, is de kans groot dat hij geen plezier beleeft aan het vrijwilligerswerk. Het omgekeerde levert eveneens problemen op. Iemand die overvraagd wordt, zal niet naar eigen tevredenheid functioneren. Probeer bij het plaatsen de kwaliteiten van mensen optimaal te benutten, zodat ze zich ook de volgende keer weer beschikbaar stellen.

Naast de kwaliteiten van iemand speelt ook de beschikbaarheid een rol. De kwalitatief meest geschikte persoon kan vanwege een beperkte beschikbaarheid toch niet op een bepaalde functie geplaatst worden.

SWOT-analyse werven van vrijwilligers

In Engeland is een onderzoek gedaan naar het werven van vrijwilligers. Er is gekeken naar wat kansen en wat bedreigingen zijn voor een organisatie om aan vrijwilligers te komen. Ook is gekeken naar de organisatie zelf. Hieronder volgt een samenvatting van de resultaten.

Het werven van vrijwilligers: • Kansen voor sportaanbieder: – subsidies en fondsen voor vrijwilligerswerk – ‘nieuwe’ doelgroepen inzetten als vrijwilliger: jongeren, vrouwen, gehandicapten – samenwerking met andere sportaanbieders, gemeenten, scholen, buurten enzovoort – landelijk en lokaal beleid. • Bedreigingen voor sportaanbieder: – weten regelgeving, zoals eisen aan vrijwilliger en verplichte cursussen – veranderende houding van mensen ten aanzien van vrijwilligerswerk – kosten van faciliteiten en cursussen – professionalisering van het vrijwilligerswerk – tijdsdruk vanuit werk, familie, andere zaken. • Sterkte kanten van de sportorganisatie: – stabiele kern van betrokken vrijwilligers – grote bron van nieuwe vrijwilligers, bijvoorbeeld ouders – goede samenwerking met bonden, gemeente of andere organisaties – mogelijkheid vroegere deelnemers in te zetten (senioren helpen junioren) – goede begeleiding vrijwilligers, duidelijke taken, goede communicatie – mogelijkheid om leden te verplichten tot vrijwilligerswerk. • Zwakke kanten van de sportorganisatie: – grote afhankelijkheid van een klein aantal vrijwilligers – weinig potentiële vrijwilligers in en rondom de organisatie – weinig geldbronnen om faciliteiten te regelen – weten vaak de weg niet naar organisaties die hen kunnen helpen bij het werven van vrijwilligers.

346

Thema 12 Werken met vrijwilligers

Opdracht 9 Werving van vrijwilligers Onder werving verstaan we alle activiteiten vanuit de organisatie die gericht zijn op het vinden van mensen die vrijwilligerswerk willen en kunnen doen. Geef aan op welke manieren je vrijwilligers voor een buurtsportproject kunt werven.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bekijk het filmpje ‘Pleidooi Johan Wakkie KNHB voor de sportvrijwilliger’.

Opdracht 10 Filmpje werven van vrijwilligers

Bekijk één van de filmpjes ‘EK Atletiek: Werving vrijwilligers’, ‘Workshop UNIT4: vrijwilligers werven en binden’ of ‘Nieuwe vrijwilligers - Sparta ’18’.

Geef een samenvatting van de inhoud.

Opdracht 11 Tien tips

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bekijk de verdiepingsstof die betrekking heeft op tien tips voor het werven van vrijwilligers. Bespreek deze tips met elkaar. b. Bepaal welke tips bruikbaar zijn voor het werk van een Buurtsportcoach.

Opdracht 12 Mogelijkheden social media

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar de mogelijkheden van de verschillende social media om voor buurtsportprojecten en sportstimuleringsactiviteiten vrijwilligers te werven. Bekijk het filmpje ‘EK Atletiek: werving vrijwilligers’.

b. Bespreek wat je van dit filmpje vindt. Voor welke activiteiten is dit geschikt?

Opdracht 13 Werving en plaatsing van vrijwilligers Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

De werving en plaatsing van vrijwilligers verloopt in een aantal stappen: 1. inventariseren van de taken die uitgevoerd moeten worden 2. maken van een functie- en taakomschrijving 3. selecteren van de wervingsmethode(n) 4. vaststellen van de procedure 5. inventariseren van kwaliteiten en wensen van de vrijwilligers 6. het plaatsen van de vrijwilligers.

Maak een keuze voor een bepaald project of sportstimuleringsactiviteit die relevant is voor de buurtsportcoach. Vul met elkaar de vorige stappen in.

12.4 Behoud van vrijwilligers

Naast het werven van vrijwilligers is het noodzakelijk om beleid te maken gericht op het behoud van vrijwilligers. Om dit beleid te kunnen maken is het belangrijk te weten wat er onder de vrijwilligers leeft en wat de motieven van vrijwilligers zijn om vrijwilligerswerk te doen. Voor het behoud van vrijwilligers is het belangrijk hen te begeleiden en te ondersteunen. Een vrijwilligerscoördinator kan hierbij een belangrijke rol spelen.

347

5 tips voor behoud van vrijwilligers

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De helft van de sportverenigingen in Nederland is continu op zoek naar vrijwilligers. Het werven van nieuwe krachten is een lastige klus waardoor het behouden van vrijwilligers extra aandacht en energie verdient. We hebben een aantal adviezen op een rij gezet hoe je vrijwilligers kan binden aan de (sport)club. De belangrijkste manier is het uitspreken van waardering. Niet alleen door het bestuur maar ook door beroepskrachten en collega-vrijwilligers. Waardering kan ook uitgedrukt worden in extra voorzieningen of speciale attenties.

1. Zorg voor een aanspreekpunt Een enthousiaste coördinator of een bestuurder die deze rol op zich neemt heeft een cruciale verbindende rol. De coördinator is de vraagbaak voor de vrijwilligers. Deze persoon behartigt binnen de organisatie het belang van de onbetaalde medewerkers en beschermt ze tegen overbelasting. 2. Houd je aan afspraken Neem alle medewerkers serieus en houd je aan gemaakte afspraken. Zeker mensen met een druk leven vinden het vervelend als blijkt dat een klus of taak veel meer tijd kost dan vooraf is afgesproken. 3. Zorg voor een vergoeding Kijk naar mogelijkheden voor een financiële vergoeding en/of goede onkostenvergoeding.

4. Bied ontwikkelingsmogelijkheden Ambitieuze vrijwilligers kun je cursussen, bijscholingen of train-de-trainers aanbieden. Via de Academie voor Sportkader en het programma Veilig Sportklimaat is er aanbod dat niet of nauwelijks geld kost voor sportverenigingen. Voer als coördinator ook regelmatig (voortgangs)gesprekken. De interesse in het werk van vrijwilligers is ook een vorm van waardering. Besteed aandacht aan wat van beide kanten goed loopt, wat beter kan en wat hun behoeften aan ontwikkeling zijn. Ook belangrijk: een exitgesprek met een vertrekkende kracht. 5. Waardering en erkenning Je kunt op verschillende manieren laten merken dat de vrijwilliger belangrijk is voor je organisatie. In onderstaand filmpje zie je hoe de KNVB alle mensen bedankt voor een topseizoen. Link: www.youtube.com/watch?v=gOV0YsQFY4o&t=2s

Tevredenheid vrijwilligers Daarnaast spelen vaak onzichtbare factoren mee, zoals de sfeer binnen de organisatie en de omgang met elkaar. Door uitvoering van een tevredenheidsonderzoek kun je dit in beeld brengen en bespreekbaar maken. Met het Vrijwilligers Tevredenheid Onderzoek (VTO) krijg je eenvoudig, snel én goedkoop inzicht in de tevredenheid van vrijwilligers. Dit digitale vragenlijstonderzoek geeft een beeld van de tevredenheid over de begeleiding, de samenwerking en de voorzieningen. Daarnaast krijg je zicht op de motivatie van de vrijwilligers. Bron: www.allesoversport.nl/thema/vitale-sportsector/5-tips-voor-behoud-van-vrijwilligers/.

De volgende onderwerpen zijn van belang bij het behoud van vrijwilligers: • motieven en tevredenheidonderzoek • begeleiden en ondersteunen.

348

Thema 12 Werken met vrijwilligers

Sportvereniging en vrijwilligers

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het wordt steeds belangrijker om als sportvereniging voldoende aandacht te besteden aan het werven en behouden van vrijwilligers. In tegenstelling tot ‘vroeger’ is het niet meer vanzelfsprekend dat leden ook op andere gebieden hun steentje bijdragen. Dus moet je hier als bestuur bewust mee omgaan en aandacht aan besteden. Wil je gestructureerd om gaan met vrijwilligers binnen je sportvereniging, dan is het belangrijk om vast te leggen in een beleidsdocument hoe je binnen jouw vereniging omgaat met vrijwilligers, wat je van ze verwacht en wat je ze aanbied. Wij adviseren om daarbij gebruik te maken van de 5 B’s: • binnenhalen • begeleiden • belonen • behouden • beëindigen. Beschrijf op elk van de 5 B’s hoe je dit toepast op je vrijwilligers.

Bron: https://sro.nl/buurtsportcoach/verenigingen/advies/vrijwilligers-het-cement-van-je-vereniging/.

Motieven en tevredenheidonderzoek Tevreden vrijwilligers zijn van groot belang voor het voortbestaan van het vrijwilligerswerk. Zij werken hard, zijn creatief en flexibel en zorgen voor een goede sfeer. Ontevreden vrijwilligers zijn vaker ziek en vertrekken op den duur. Tevreden vrijwilligers zijn voor een organisatie bovendien positieve ambassadeurs in contacten buiten de organisatie en ter versterking van de werving. Wil je weten of je vrijwilligers tevreden vrijwilligers zijn, dan moet je dat af en toe onderzoeken. Vragen waarop je een antwoord wilt hebben zijn dan: • Hebben de vrijwilligers het naar hun zin? Zijn ze tevreden? • Waarom vertrekken vrijwilligers? • Wat vinden vrijwilligers van de aanpak binnen de organisatie? • Worden vrijwilligers voldoende betrokken bij voor hen belangrijke zaken?

Voor een goede begeleiding en ondersteuning van vrijwilligers is het belangrijk om inzicht te hebben in hun motieven. Hier is onderzoek naar gedaan. Motieven Uit onderzoek blijkt dat vrijwilligers de volgende motieven hebben om vrijwilligerswerk te doen: • vrijwilligerswerk is leuk om te doen (73%) • verbreden van levenservaring en actief betrokken blijven (37%) • ontmoeten van mensen en maken van (nieuwe) vrienden (34%) • leren en oefenen van vaardigheden (27%) • het verkrijgen van resultaten (24%) • morele, religieuze of politieke overwegingen (20%) • sociale erkenning en een bepaalde positie in de samenleving (12%).

Bekijk de filmpjes ‘Genomineerde Sportvrijwilliger Utrecht 2014: Jamila Achahchah’ en ‘Genomineerde Sportvrijwilliger Utrecht 2014: Eric Giessen’. Vrijwilligers geven aan dat ze de volgende zaken belangrijk vinden: • serieus genomen worden • regelmatig (werk)overleg • persoonlijke begeleiding/coaching • betrokken worden bij het beleid • hebben van inbreng en inspraak

349

• • •

krijgen van verantwoordelijkheid voldoende informatie krijgen scholingsmogelijkheden.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Vooral het hebben van inbreng wordt door vrijwilligers hoog gewaardeerd. Van vrijwilligersinbreng kunnen we spreken als vrijwilligers de gelegenheid krijgen hun mening of wensen kenbaar te maken. Deze inbreng geeft hen erkenning en waardering en zorgt ervoor dat ze langer verbonden blijven aan de organisatie.

Onderzoek redenen vrijwilligerswerk

Een vrijwilliger heeft verschillende redenen om vrijwilligerswerk te doen. In het onderzoek Levensloop en vrijwilligerswerk van Movisie geven vrijwilligers tien redenen waarom zij vrijwilligers werk doen’: 1. Het werk is leuk om te doen 2. Iets voor anderen kunnen betekenen 3. Iets leren 4. Mezelf nuttig maken 5. Mijn kennis en vaardigheden inzetten 6. Mij ergens bij betrokken voelen 7. Je hoort je in te zetten voor de samenleving 8. Het geeft afwisseling in mijn leven 9. Hierdoor houd ik mijn hersens fit 10. Ik wil graag bij deze organisatie horen Bron: www.allesoversport.nl/artikel/op-zoek-naar-vrijwilligers.

Tevredenheidonderzoek Op meerdere manieren kan de tevredenheid van vrijwilligers achterhaald worden. Zo kunnen er regelmatig evaluatiegesprekken gevoerd worden. Een andere manier is het houden van een tevredenheidonderzoek. Dit onderzoek kan op verschillende manieren opgezet worden: • schriftelijk of mondeling • gesloten, open of half open • anoniem of niet anoniem • gericht op werkzaamheden en/of op gevoelens. Een schriftelijk onderzoek kan bestaan uit een vast aantal vragen waarop de vrijwilliger antwoord moet geven, met bijvoorbeeld een vijfpuntsschaal lopend van zeer ontevreden tot zeer tevreden. Het is ook mogelijk te werken met open vragen. Door open vragen goed in te zetten kan mondeling onderzoek min of meer gesloten vormgegeven worden.

Het interview kan bestaan uit een vast aantal onderwerpen waar de vrijwilliger al dan niet zelf een aantal onderwerpen aan toe mag voegen. De geheel open vorm bestaat uit een gesprek waarin de vrijwilliger volledig de inhoud bepaalt.

Het is belangrijk de voor- en nadelen van het al dan niet anoniem afnemen van het onderzoek af te wegen. Bij een anoniem onderzoek durven mensen meestal eerlijker te zijn. Het voordeel van niet-anoniem is dat je de resultaten beter in perspectief kunt plaatsen en dat je er eventueel nog eens op terug kunt komen met de betreffende persoon.

Je kunt het tevredenheidonderzoek vooral richten op de zakelijke kant, maar ook juist op de meer persoonlijke kant van het functioneren van de vrijwilligers. Tot slot is het belangrijk om de vrijwilligers vooraf duidelijk te maken wat het belang is van een dergelijk onderzoek en wat er met de resultaten gedaan gaat worden.

350

Thema 12 Werken met vrijwilligers

Tevredenheidsonderzoek Op de site van Movisie vind je een voorbeeld van een Vrijwilliger tevredenheid Onderzoek. Hieronder zie je er een stukje uit.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Uw taken als vrijwilliger Wat is uw motivatie om vrijwilligerswerk te doen bij deze organisatie? • Ik voel mij verbonden met de doelstelling van de organisatie. • Ik vind het werk leuk en interessant. • Het geeft mij een zinvolle tijdsbesteding. • Ik kan werkervaring opdoen. • Het staat goed op mijn cv. • Ik wil graag nieuwe vaardigheden aanleren en kennis opdoen. • Ik wil andere mensen helpen. • Ik wil iets doen voor de maatschappij. • Anders:

In welke mate voldoet vrijwilligerswerk bij deze organisatie aan uw wensen en idealen? Helemaal mee eens

Helemaal niet mee eens

Het doel van deze organisatie beantwoordt voldoende aan mijn idealen.

Vrijwilligerswerk bij deze organisatie voldoet aan mijn wensen. Dit vrijwilligerswerk biedt mij voldoende uitdaging.

Ik doe mijn vrijwilligerswerk met voldoening en plezier.

Begeleiden en ondersteunen Voor het behoud van vrijwilligers is het begeleiden en ondersteunen van vrijwilligers van groot belang. Begeleiden en ondersteunen wordt meestal in één adem genoemd. Zowel bij begeleiden als bij ondersteunen gaat het erom iemand in staat te stellen zijn werk beter uit te voeren of zich daarbij meer op zijn gemak te laten voelen. Met goede begeleiding en ondersteuning van de vrijwilligers kun je het volgende bereiken: • Het is aantrekkelijker om een vrijwilligersfunctie te aanvaarden en uit te voeren. • De functie wordt beter uitgevoerd. • Vrijwilligers zijn bereid nog een keer terug te komen en zo is er dus minder verloop onder de vrijwilligers. Begeleiden Begeleiding is meer op de persoon gericht, bijvoorbeeld als een vrijwilliger nog niet genoeg zelfvertrouwen heeft om een activiteit te leiden of een groepje deelnemers te begeleiden. De sporten bewegingsleider kan dan op de werkvloer de nodige praktische steun bieden. Onzekerheid kan ook voortkomen uit het feit dat een vrijwilliger niet precies weet wat hij moet doen en wat van hem verwacht wordt. In een gesprek met de vrijwilliger kun je deze onzekerheid wegnemen.

Onder het begeleiden van vrijwilligers vallen ook eenvoudige, maar belangrijke zaken als het geven van complimenten, aandacht hebben en blijk geven van waardering. Belonen is meer dan het bekende schouderklopje. Belonen kan in verschillende vormen plaatsvinden. Het kan materieel, door een vergoeding of door goederen (een T-shirt, trui of pet) en het kan immaterieel, door een blijk van waardering.

351

Belonen verhoogt de motivatie en daardoor het resultaat. Zeker als je vaker een beroep wilt doen op dezelfde vrijwilligers, is het belangrijk dat ze de begeleiding als positief ervaren. Iedereen wil gewaardeerd worden, dat geldt zeker voor iemand die zijn werk op vrijwillige basis verricht.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het voeren van gesprekken met de vrijwilligers behoort ook tot de begeleiding. Dit kan een evaluatie- of functioneringsgesprek zijn, maar ook een zogenoemd exitgesprek. Dit gesprek houd je bij het vertrek van een vrijwilliger. Helaas vindt bij de meeste SB-organisaties een dergelijk gesprek niet plaats, terwijl het veel relevante informatie op kan leveren. De organisatie kan veel leren van vertrekkende vrijwilligers, zoals de reden van vertrek, maar ook hoe het was om te werken in de organisatie en wat er eventueel te verbeteren valt. Het effect van een exitgesprek is tweeledig: de organisatie krijgt bruikbare informatie en de vertrekkende vrijwilliger voelt zich serieus genomen. Daarnaast levert een analyse van deze gesprekken informatie op waarmee het vrijwilligersbeleid kan worden bijgesteld. Vrijwilligersbijeenkomsten kunnen ook een aspect zijn van de begeleiding. Tijdens deze bijeenkomsten mag het plezier voorop staan. Een gezellige avond of activiteit met de vrijwilligers zorgt voor een betere samenwerking en binding. Ondersteunen Ondersteunen doe je vooral door iets aan te dragen, bijvoorbeeld door werk uit handen te nemen, hulpmiddelen beschikbaar te stellen of informatie te geven.

Het onderscheid tussen begeleiden en ondersteunen is minder belangrijk dan het doel, namelijk een vrijwilliger zo goed en prettig mogelijk laten functioneren.

De vrijwilligerscoördinator Een belangrijk onderdeel van het vrijwilligersbeleid is het aanstellen van een vrijwilligerscoördinator. Een dergelijke functionaris kan veel problemen met vrijwilligers voorkomen. Voor de vrijwilligers is deze functionaris het aanspreekpunt in de organisatie. Voor allerlei vragen of problemen kan men bij de vrijwilligerscoördinator terecht. Andersom is het ook prettig voor het bestuur van de organisatie om één aanspreekpunt te hebben. Het is belangrijk het takenpakket duidelijk vast te leggen. Zo kan het zijn dat hij zorgt voor werving van nieuwe vrijwilligers, afspraken maakt met de vrijwilligers, zorgt voor een vrijwilligersplan, verzekeringen regelt en dergelijke. Ook het houden van functioneringsgesprekken, evaluatiegesprekken en exitgesprekken kan tot dit takenpakket behoren. Door dergelijke gesprekken voelt de vrijwilliger zich serieus genomen en kan hij knelpunten tijdig naar voren brengen.

Als buurtsportorganisatie kun je ervoor kiezen om een van de medewerkers deze taak op zich te laten nemen. Je hebt dan één aanspreekpunt voor de vrijwilligers binnen de hele organisatie. Meestal is dit op gemeentelijk niveau geregeld en is er één organisatie die alles rondom vrijwilligers coördineert. In grote steden gebeurt dit vaak per deelgemeente.

352

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 12 Werken met vrijwilligers

Graag rechten aanvragen om dit screenshot te plaatsen. Bron: https://www.vrijwilligerspuntgoes.nl/

Opdracht 14 Behoud van vrijwilligers

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Wissel met elkaar ervaringen uit over wat je kunt doen om vrijwilligers te behouden.

Opdracht 15 Filmpje behoud van vrijwilligers Bekijk het filmpje ‘Tips kader en vrijwilligers VCB voorjaar 2015’. a. Beschrijf de inhoud van het filmpje. b. Geef je mening over het filmpje.

Opdracht 16 Tevredenheidsonderzoek

a. Leg uit wat een tevredenheidsonderzoek is. b. Geef aan wat het doel van een tevredenheidsonderzoek onder vrijwilligers is. c. Ga uit van een bepaald project (je eigen project) en stel een kort tevredenheidsonderzoek op in de vorm van een enquête.

Opdracht 17 Begeleiden en ondersteunen Je bent projectleider van het project Survival tegen overgewicht.

Het project is gericht op een groep van 22 jongeren in de leeftijd van 12 tot 16 jaar met een BMI van tussen de 25 en 35. Het doel is een reductie van de BMI met 15%. Het programma bestaat uit tweemaal in de week fitness (combinatie van cardio en kracht) gedurende een half jaar. Het project eindigt met een survival van een week in de Ardennen. a. Geef aan hoe je voor dit project vrijwilligers gaat werven. b. Geef aan op welke manier je de vrijwilligers gaat begeleiden en ondersteunen. c. Geef aan wat je kunt doen om deze vrijwilligers te behouden voor een eventueel volgend project.

Opdracht 18 Motieven vrijwilligers

a. Vrijwilligers doen om uiteenlopende redenen aan vrijwilligerswerk. Geef een beschrijving van een aantal typen vrijwilligers die je kunt onderscheiden. b. Heb jij wel eens vrijwilligerswerk gedaan? Wat zijn de belangrijkste motieven voor jou om aan vrijwilligerswerk te doen?

353

Geef een beschrijving van de belangrijkste motieven van vrijwilligers om aan sportvrijwilligerswerk te doen.

12.5 Afspraken en regelingen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Als buurtsportcoach maak je afspraken met vrijwilligers en de organisatie treft regelingen voor de vrijwilligers. Die afspraken en regelingen vormen samen de voorwaarden waaronder vrijwilligers werken. Afspraken met vrijwilligers Waar mensen met elkaar samenwerken, worden afspraken gemaakt. De meeste afspraken gaan over taakverdeling en over afbakening van verantwoordelijkheden. Zonder afspraken kun je eigenlijk niet samenwerken. In tegenstelling tot betaalde werknemers, is er voor vrijwilligers bijna niets wettelijk geregeld. Er bestaan geen cao’s voor vrijwilligers. Dit betekent dat de rechtspositie van vrijwilligers bepaald wordt binnen de organisaties waar ze werken. Daarom is het eveneens belangrijk om afspraken te maken over de rechten en plichten van de vrijwilligers.

Er moet beleid worden gemaakt waarin de plaats van vrijwilligers in organisaties duidelijk wordt omschreven. Dat beleid moet in duidelijke en praktische afspraken worden uitgewerkt. Het doel van afspraken die met vrijwilligers worden gemaakt, is een duidelijke en respectvolle samenwerking. Je weet dan wat je van elkaar verwacht. Afspraken op papier werken het beste, die geven minder misverstanden dan mondelinge afspraken. Het is verstandig om afspraken na verloop van tijd tegen het licht te houden en te beoordelen of ze nog actueel en zinvol zijn. Soms moet je afspraken door veranderingen aanpassen.

Regelingen Bij het behoud van vrijwilligers is de duidelijkheid rond allerlei regelingen van groot belang. De belangrijkste regelingen hebben betrekking op: • verzekeringen • vergoedingen • wetgeving. Verzekeringen Ook bij het doen van vrijwilligerswerk kan iemand letsel oplopen of kan materiële schade ontstaan. Een verzekering die hiervoor dekking biedt, is belangrijk. De organisatie is verantwoordelijk voor het afsluiten van die verzekeringen. Een aantal verzekeringen is voor de vrijwilliger van belang: • aansprakelijkheidsverzekering • ongevallenverzekering • auto-inzittendenverzekering. Aansprakelijkheidsverzekering Er zijn twee vormen van aansprakelijkheid: • aansprakelijkheid voor bedrijven (AVB) • aansprakelijkheid voor particulieren (AVP).

De aansprakelijkheidsverzekering voor bedrijven (AVB) dekt de kosten van de schade die de vrijwilliger, tijdens het uitvoeren van zijn of haar vrijwilligerswerk, veroorzaakt bij anderen en de kosten die hij of zij zelf door het gebeuren lijdt. De dekking geldt voor de vrijwilligers in hun activiteiten voor de organisatie. Als de vrijwilliger zelf aansprakelijk wordt gesteld voor de kosten van schade, geldt de aansprakelijkheidsverzekering voor particulieren (AVP).

354

Thema 12 Werken met vrijwilligers

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Ongevallenverzekering Deze verzekering dekt de schade die een vrijwilliger oploopt tijdens zijn of haar werkzaamheden voor de organisatie. Als het vrijwilligerswerk nauwelijks gevaren met zich meebrengt, is men geneigd om hiervoor geen verzekering af te sluiten. Maar een ongeval zit in een klein hoekje en kan grote gevolgen hebben. Bijvoorbeeld blijvend letsel met langdurige geneeskundige behandeling, waarvoor een ziektekostenverzekering geen dekking biedt. Auto-inzittendenverzekering Een auto-inzittendenverzekering is een ongevallenverzekering voor mensen die in het kader van het vrijwilligerswerk met een auto vervoerd worden. Veel vrijwilligersorganisaties kennen vervoersdiensten, bijvoorbeeld het ophalen en brengen van kinderen. Deze verzekering keert uit bij dood of blijvende invaliditeit van de inzittenden als gevolg van een ongeval met het voertuig. Een auto-inzittendenverzekering kan collectief worden afgesloten op basis van het aantal auto’s waarmee de vrijwilligers voor het werk onder weg zijn. De premiehoogte is verbonden aan het aantal kilometers dat jaarlijks gezamenlijk wordt gereden. Vergoedingen Om goed inzicht te krijgen in de regelingen van vergoedingen voor vrijwilligers wordt uitgegaan van de richtlijnen van de Belastingdienst en de omschrijving die de Belastingdienst hanteert voor een ‘vrijwilliger’. Volgens de Belastingdienst is een vrijwilliger iemand die: • werkzaamheden verricht voor een organisatie zonder winstoogmerk of voor een sportvereniging of sportstichting; deze organisatie is geen besloten vennootschap of naamloze vennootschap • niet in dienst is bij de organisatie • de werkzaamheden niet doet voor zijn beroep, zodat een eventuele vergoeding niet in verhouding staat tot de omvang en tijdsduur van het werk. Vrijwilligersvergoedingen Bij de belastingdienst is geregeld hoe er om gegaan moet worden met een vrijwilligersvergoeding (Belastingdienst, z.d.).

In de volgende gevallen krijgt u een vrijwilligersvergoeding: • U bent 21 jaar of ouder. En u hebt afgesproken dat u voor uw inzet per uur een vergoeding ontvangt. In 2024 krijgt u een vergoeding van maximaal € 5,50 per uur, tot een maximum van € 210 (in 2023 € 190 en in 2022 € 180) per maand en tot een maximum van € 2.100 (in 2023 € 1.900 en in 2022 € 1.800) per jaar. Zowel uw vergoeding per uur, per maand als per jaar mag niet hoger zijn dan de genoemde bedragen. • U bent jonger dan 21 jaar. En u hebt afgesproken dat u voor uw inzet per uur een vergoeding ontvangt. In 2024 krijgt u een vergoeding van maximaal € 3,25 per uur, tot een maximum van € 210 (in 2023 € 190 en in 2022 € 180) per maand en tot een maximum van € 2.100 (in 2023 € 1.900 en in 2022 € 1.800) per jaar. Zowel uw vergoeding per uur, per maand als per jaar mag niet hoger zijn dan de genoemde bedragen. • U ontvangt een vergoeding die zo laag is dat deze niet in verhouding staat tot de omvang en het tijdsbeslag van het werk. U hebt niet afgesproken dat u voor uw inzet per uur een vergoeding ontvangt. Dan mag de vergoeding in 2024 maximaal € 210 (in 2023 € 190 en in 2022 € 180) per maand en € 2.100 (in 2023 € 1.900 en in 2022 € 1.800) per jaar zijn. Deze maximumbedragen gelden voor het totaal van de vergoeding voor uw inzet. Let op! De genoemde bedragen van € 5,50 en € 3,25 zijn vergoedingen die wij als niet-marktconform zien. Krijgt u een hogere uurvergoeding? Zolang de organisatie kan uitleggen dat het om een niet-marktconforme uurvergoeding gaat, kunt u deze mogelijk nog steeds ontvangen als vrijwilligersvergoeding.

Krijgt u een hogere vergoeding? Dan moet u over deze vergoeding belasting betalen. De organisatie waarvoor u vrijwilligerswerk doet, houdt deze belasting meestal in op uw vrijwilligersvergoeding en betaalt dit aan ons. Heeft de organisatie geen belasting ingehouden? Dan hebben wij de vergoeding niet voor u kunnen invullen in uw aangifte inkomstenbelasting. U moet de vergoeding zelf opgeven in uw aangifte. Wij belasten de vergoeding met inkomstenbelasting.

355

Vergoeding voor onkosten Krijgt u een vergoeding voor gemaakte onkosten? Dan hoeft u daarover geen belasting te betalen als de vergoeding die u krijgt even hoog is als de gemaakte kosten.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Wetgeving De volgende wetten zijn voor de vrijwilliger belangrijk: • Arbowet • Werkeloosheidswetgeving • Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering • Vreemdelingenwet.

Arbeidsomstandighedenwet (Arbowet) Sinds 2007 is de Arbeidsomstandighedenwet (Arbowet) in beginsel niet meer van toepassing op vrijwilligers. Alleen als er ernstige risico’s aanwezig zijn, blijven de arbovoorschriften wel van toepassing. En voor vrijwilligers die tot de omschreven kwetsbare groepen behoren, blijft een aantal aanvullende voorschriften gelden. Daarnaast blijven vrijwilligersorganisaties op basis van hun zorgplicht verantwoordelijk en aansprakelijk voor veilige en gezonde werkomstandigheden voor hun vrijwilligers. In de wet staat beschreven dat de werkgever aansprakelijk is als hij toerekenbaar tekortschiet in de zorgverplichting. Omdat er geen sprake hoeft te zijn van een arbeidsovereenkomst, vallen ook stagiairs en vrijwilligers onder dit artikel. Dit geldt ook voor de Arbeidstijdenwet. Zo worden de arbeidstijden van vrijwilligers niet meer van overheidswege beperkt en zijn organisaties niet meer verplicht de arbeids- en rusttijden van vrijwilligers te registreren.

Wat houden veilige en gezonde arbeidsomstandigheden in?

Deze zorgplicht houdt onder meer in dat vrijwilligers een veilige toegang tot de werkplek moeten hebben. En deze ook in geval van nood veilig kunnen verlaten. De werkplek is zodanig ingericht dat er veilig gewerkt kan worden. Er worden voorlichtings- en veiligheidsinstructies gegeven, zodat materiaal en werktuigen veilig gebruikt kunnen worden. Persoonlijke beschermingsmiddelen zoals veiligheidsbrillen en beschermende kleding zijn aanwezig. Ook is het belangrijk om de duur van het vrijwilligerswerk in de gaten te houden. Vrijwilligers die immers lange tijd achter elkaar voor de organisatie in touw zijn, kunnen steken laten vallen waardoor zij de veiligheid in gevaar kunnen brengen. Bron: Vrijwilligerswerk.nl (z.d.).

Werkloosheidswet (WW) Vrijwilligerswerk naast een WW-uitkering is in principe toegestaan mits men beschikbaar blijft voor de arbeidsmarkt. De sollicitatieplicht blijft tijdens het vrijwilligerswerk gehandhaafd. Vrijwilligerswerk kan nuttig zijn: het is goed voor de sociale contacten, voor het opdoen van kennis en ervaring en voor het netwerken. Het kan voor werkgevers een aanbeveling zijn.

356

Thema 12 Werken met vrijwilligers

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekeing (WAO) Vrijwilligerswerk naast een WAO-uitkering is in principe toegestaan. Wie een uitkering heeft op basis van de Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering heeft een aantal verplichtingen: • Een algemene informatieplicht bij het UWV. Iemand met een WAO-uitkering is verplicht alle inlichtingen te geven waarvan men kan aannemen dat ze van invloed zijn op de hoogte van de uitkering, bijvoorbeeld informatie die betrekking heeft op de mate van arbeidsongeschiktheid. • Het vrijwilligerswerk mag de kansen op terugkeer naar de betaalde baan niet verkleinen. • Het vrijwilligerswerk binnen de arbeidstijden moet worden gestopt wanneer betaald werk hervat kan worden. • Vrijwilligerswerk dat buiten de arbeidstijden om gedaan wordt, hoeft niet te worden gemeld of gestopt. Vreemdelingenwet De meeste vreemdelingen die hier verblijven, mogen vrijwilligerswerk doen in Nederland. Alleen personen die een eerste procedure voor een verblijfsvergunning regulier afwachten, en geen asielzoeker zijn, mogen geen vrijwilligerswerk doen. Alle andere vreemdelingen die rechtmatig in Nederland verblijven in de zin van de Vreemdelingenwet mogen wel vrijwilligerswerk doen.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://accelerate.sport/blog-post/volunteering_the-importance-of-diversity-and-inclusivity-in-sports-volunteering/

De meeste vreemdelingen mogen vrijwilligerswerk uitvoeren.

Recht op vrijwilligerswerk Vreemdelingen die vrijwilligerswerk willen doen zijn in twee groepen in te delen: 1. De eerste groep bestaat uit vreemdelingen die zonder een tewerkstellingsvergunning in Nederland mogen werken. Voor hen gelden in het kader van vrijwilligerswerk dezelfde voorwaarden als voor Nederlanders. 2. De tweede groep zijn vreemdelingen die geen vrije toegang tot de arbeidsmarkt hebben. Zij mogen vrijwilligerswerk doen indien de organisatie of de instelling waar dat werk gedaan wordt, beschikt over een vrijwilligersverklaring.

Vrijwilligersverklaring Een vrijwilligersverklaring is een verklaring die de arbeidsorganisatie of een instelling moet hebben als men vreemdelingen, die niet zonder een tewerkstellingsvergunning in Nederland mogen werken, vrijwilligerswerk laat (wil laten) verrichten. De verklaring wordt alleen afgegeven voor het uitvoeren van bepaalde werkzaamheden of functies, en niet op naam van de vreemdeling. Hierdoor hoeft de werkgever niet telkens een nieuwe verklaring aan te vragen, als hij meerdere vreemdelingen hetzelfde soort werk wil laten verrichten.

357

Een vrijwilligersverklaring is vijf jaar geldig. Indien de arbeidsplaats of de functie binnen die termijn wijzigt, verliest zij haar geldigheid echter eerder.

Opdracht 19 Verzekeringen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Geef een beschrijving van de verzekeringen die belangrijk zijn voor vrijwilligers.

Opdracht 20 Vrijwilligersvergoeding

a. Leg uit wat verstaan wordt onder een vrijwilligersvergoeding. b. Als projectleider van een groot gemeentelijk project ontvang je 1950 euro aan vergoedingen voor gemaakte reiskosten en andere onkosten. Mag je dit zonder meer ontvangen of moet je hiervan aangifte doen bij de belasting? Mag de organisatie die jou zonder meer vergoeden?

Opdracht 21 Arbowet

a. Leg uit wat de Arbowet inhoudt. b. Leg uit of vrijwilligers al dan niet te maken hebben met deze wet.

Opdracht 22 Aanmelding van vrijwilligers Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Jullie hebben een groot aantal vrijwilligers geworven voor een project. Drie vrijwilligers blijken in de WW te zitten en vier van hen zijn asielzoeker. Mogen deze mensen vrijwilligerswerk doen? Onder welke voorwaarden mogen zij dit doen? Waaraan moeten zij eventueel voldoen om deze werkzaamheden te verrichten?

Opdracht 23 Leerdoelen

Je kunt vrijwilligersbeleid opstellen en uitvoeren.

Je kunt omschrijven hoe je vrijwilligers werft en plaatst.

Je kunt omschrijven hoe je vrijwilligers kunt behouden.

Je kunt beschrijven welke afspraken en regelingen belangrijk zijn ten aanzien van vrijwilligers.

Je kunt in de praktijk werken met vrijwilligers.

12.6 Verdiepingsstof - Methode van de zes B’s

In deze Stappen naar Vrijwilligersbeleid hanteren we de methode van de 6 B’s. Deze methode is gebaseerd op een bestaand model met vijf B’s waar Arcon een zesde B (‘Bezinnen’) aan heeft toegevoegd. Deze methode omvat het hele traject rond het werken met vrijwilligers. 1. Bezinnen: Wie en wat zijn we als organisatie, waarom werken we met vrijwilligers, wat hebben we vrijwilligers te bieden, wat vragen we van hen? 2. Binnenhalen: Wie willen we binnenhalen, hoe willen we dat doen, waar zoeken we? 3. Begeleiden: Welke begeleiding is er mogelijk, hoe en wanneer begeleiden, wie is aanspreekpunt, aan welke begeleiding is behoefte?

358

Thema 12 Werken met vrijwilligers

4. 5. 6.

Belonen: Op welke manier belonen we onze vrijwilligers, wie zorgt daarvoor? Behouden: Hoe houden we onze vrijwilligers vast, wat is daarvoor nodig? Beëindigen: Hoe nemen we afscheid van een vrijwilliger, houden we een exitgesprek, wat zijn de ervaringen van vrijwilliger in de organisatie, wat kunnen we nog voor elkaar betekenen?

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bron: www.kennisbankvrijwilligerswerk.nl.

12.7 Verdiepingsstof - Stappen beleidsplan

De stappen en daarmee de inhoud van een beleidsplan zijn vrijwel altijd hetzelfde. Het maakt in principe niet uit of het gaat om een beleidsplan met betrekking tot de gezondheid, ruimtelijke ordening of de sport. Steeds volgt men dezelfde stappen of doorloopt men dezelfde fasen om tot een goed beleidsplan te komen. In feite volgt men de PDCA-cyclus: Plan, Do, Check en Act. Stappen beleidsplan 1. beleidsanalyse – beeldvorming, huidige situatie – trends en ontwikkelingen, aanleiding, toekomstige situatie. 2. beleidsvoorbereiding – formuleren van doelstellingen – opstellen plan, bepalen strategie. 3. beleidsuitvoering 4. beleidsevaluatie – evalueren beleid – bijstellen plannen.

12.8 Verdiepingsstof - Checklist vrijwilligersbeleid 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

De organisatie heeft haar visie en doel vastgesteld. De visie en het doel zijn bekend bij alle medewerkers. De organisatie bepaalt doelstellingen. De doelstellingen worden geëvalueerd en er wordt bepaald in hoeverre deze zijn behaald. De organisatie heeft een wervingsplan vastgesteld. Er worden intake-, exit- en functioneringsgesprekken gevoerd. De begeleiding en waardering van vrijwilligers is in het beleid vastgelegd. Er is een vrijwilligersbegeleider/coördinator. Taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden zijn vastgelegd. Er is een introductieprogramma. De organisatie doet aan deskundigheidsbevordering. De organisatie handelt volgens de arbowetgeving. De kwaliteitscyclus wordt gehanteerd (PDCA). De organisatie heeft de rechtspositie van vrijwilligers vastgelegd. Inspraak en medezeggenschap zijn geregeld. Alle vrijwilligers hebben een overeenkomst. Het vrijwilligersbeleid is compleet en consistent. Er wordt regelmatig met de vrijwilligers geëvalueerd.

12.9 Verdiepingsstof - 10 tips voor het werven van vrijwilligers in de sport

Koers: zorg voor missie en visie Zorg voor een duidelijke missie of visie. (Sport)verenigingen of projecten met een duidelijke missie en visie, hebben vaak voldoende toestroom van vrijwilligers. In dit filmpje van de KNVB legt Berend Rubingh uit hoe moderne verenigingsbestuurders vrijwilligers kunnen werven, binden en behouden.

359

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Stel een heldere wervingstekst of functieprofiel op Wees duidelijk over de tijdsinvestering die je vraagt en de kennis en de vaardigheden die je zoekt. Geef ook duidelijk aan wat de betrokkenheid is bij de vereniging voor de vrijwilliger zelf oplevert. Verspreid de vacaturetekst via je website, je leden, social media, lokale kranten en samenwerkingspartners in je netwerk. Denk ook aan de lokale vrijwilligerscentrale, de gemeente, lokale of provinciale sportserviceorganisaties voor de verspreiding. Maak taken onderdeel van lidmaatschap Taken als schoonmaken, bardiensten of de inzet van scheidsrechters kun je een vanzelfsprekend onderdeel maken van de clubroutine en van het lidmaatschap: ook al is het minder leuk het hoort erbij! Je kunt korting geven op de contributie voor mensen die deze taken (vaker) uitvoeren. Wees hier wel open over! Weet wat je in huis hebt Noteer de opleidingsachtergrond, het beroep of de werkervaring van je leden. Hou dit bij in je ledenadministratie. Dit is handig als je vrijwilligers zoekt voor specifieke taken of klussen. Denk aan de pedagoog die een training kan verzorgen voor vrijwillige trainers en coaches. De loodgieter die je kunt inschakelen bij een lekkage. Of de pabo-studente die huiswerkbegeleiding kan bieden aan jeugdleden.

Persoonlijke aanpak Een persoonlijke aanpak werkt altijd het beste. Spreek mensen aan op of langs het veld. Hier geldt: niet gevraagd is niet geraakt. Vergeet de ouders van jeugdleden niet, bijvoorbeeld tijdens speciale jeugdactiviteiten. Of pak de ledenlijst en de telefoon voor een belronde.

Werk samen Samenwerking met een mbo-opleiding Sport & Bewegen, CIOS, hogeschool of ander opleidingsinstituut kan extra inzet betekenen en nieuwe kennis opleveren. Voor de hand liggend is de inzet van stagiairs van mbo SB, CIOS of ALO die trainingen kunnen geven. Maar denk bijvoorbeeld ook aan studenten van hogescholen of universiteiten die aan de slag gaan met monitoring en evaluatie van een project of een specifiek aanbod.

Betrek jongeren Je eigen jeugdleden zijn misschien geïnteresseerd in een stage bij/voor de vereniging. Door hen zo vroeg mogelijk te betrekken en verantwoordelijkheid te geven, kun je ze binden aan je vereniging. Denk ook aan ouderen, ze worden niet voor niets de Zilveren Kracht genoemd Duidelijke taken Zorg dat de nieuw geworven vrijwilligers direct aan de slag kunnen.

Organiseer betrokkenheid Kijk goed of de betrokkenheid van leden past bij de sportvereniging. Vaak is een kleine groep vrijwilligers verantwoordelijk voor veel taken. Maak een overzicht van alle taken waarvoor hulp nodig is, en vraag leden of ouders van jeugdleden te helpen. Opknippen taken Mensen willen liever kleine of tijdelijke klussen en projecten doen. Grote klussen of taken kun je (indien mogelijk) beter opknippen, en er meer vrijwilligers voor zoeken.

Bron: www.allesoversport.nl/artikel/op-zoek-naar-vrijwilligers.

12.10 Verdiepingsstof - Werven van vrijwilligers en social media Bekijk op de website ‘Werven van vrijwilligers en social media’.

360

Thema 12 Werken met vrijwilligers

12.11 Begrippen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

361

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 13 LEIDINGGEVEN EN VERBINDEN Inhoud thema • Begripsbepaling en opvattingen leiderschap • Leiderschap en mensvisie • Leiderschap en organisatiecultuur • Leiderschap en leiderschapsstijlen • Kenmerken van effectief leiderschap • De buurtsportcoach als verbinder • Verdiepingsstof • Begrippen

Je krijgt als buurtsportcoach naast uitvoerende taken ook taken die betrekking hebben op leidinggeven. Bij de coördinatie van projecten heb je te maken met het aansturen van projectmedewerkers, maar ook bij andere werkzaamheden speelt het aansturen van medewerkers en zeker vrijwilligers een rol.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een buurtsportcoach geeft op zo’n manier leiding dat de mensen aan wie hij leiding geeft gemotiveerd hun werk gaan of blijven doen. Dit is geen gemakkelijke opgave. Dit thema gaat over leiderschap, over leiderschapsstijlen en over effectief leiderschap. De wijze waarop je leiding geeft, heeft te maken met de situatie waarin je dat moet doen, maar ook met je mensvisie. Daarnaast speelt de organisatiecultuur een rol. Binnen de ene organisatie heeft men ten aanzien van het ontvangen en geven van leiding andere verwachtingen dan binnen een andere organisatie. Ook aan deze onderwerpen wordt in dit thema aandacht besteed. Een andere karakteristieke vaardigheid van de buurtsportcoach is verbinden. Je werkt met veel partijen samen, zoals sportverenigingen, onderwijs, zorg, welzijn, commerciële sportaanbieders en bedrijven. Een belangrijke taak van de buurtsportcoach is het leggen van verbindingen tussen deze sectoren. Relatie met werkproces Het thema ‘Leidinggeven en verbinden’ heeft met name een relatie met werkproces P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen • • • • •

Je kunt verschillende organisatieculturen beschrijven. Je kunt verschillende cultuurtypen beschrijven. Je kunt de belangrijkste kenmerken van effectief leiderschap beschrijven. Je kunt de rol van de buurtsportcoach als verbinder beschrijven. Je kunt de stappen van het stakeholdersproces beschrijven.

13.1 Casus

Opdracht 1 Casus Effectief?

Bekijk de filmpjes ‘Ton Boot’, ‘Robin van Galen’ en ‘Marc Lammers’.

Kennisvragen a. Hoe zou je de coachstijl van Ton Boot omschrijven? b. Geef je mening over deze wijze van coachen. c. Welke belangrijke eigenschappen dient een leider volgens Covey te hebben? d. Hoe zou je de manier van leidinggeven van Robin van Galen omschrijven? e. Geef je mening over zijn wijze van leidinggeven aan het waterpoloteam. f. Geef je mening over de stelling van Marc Lammers: “Een duidelijke structuur biedt ruimte voor avontuur.”

13.2 Begripsbepaling en opvattingen leiderschap Begrippen en opvattingen Managen en leidinggeven zijn begrippen die regelmatig door elkaar worden gebruikt. Hier wordt ervan uitgegaan dat het verschillende begrippen zijn. Beide begrippen worden omschreven.

363

Betekenissen van managen het aansturen van anderen bij het uitvoeren van taken die bijdragen aan het bereiken van de doelstellingen van de organisatie op de meest effectieve en efficiënte wijze leidinggeven leiden, leidinggeven, besturen, beheren, klaarspelen, rooien, voor elkaar krijgen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

1. 2. 3.

Managen is zorgen dat door beheersen en besturen van bedrijfsprocessen, rekening houdend met randvoorwaarden, doelstellingen worden gerealiseerd.

Leidinggeven heeft te maken met het dusdanig beïnvloeden van anderen dat zij vanuit eigen potentieel en verantwoordelijkheid optimale prestaties leveren.

Leidinggeven kan dan als volgt omschreven worden: het op basis van persoonlijk contact positief beïnvloeden van de prestaties van medewerkers. Managers liggen wel eens wakker omdat ze hun doelen niet hebben gehaald, leiders liggen wel eens wakker omdat ze niet het optimale uit hun personeel naar boven kunnen halen. Als leider krijg je altijd te maken met dilemma’s. Vaak moet je keuzes maken. Wanneer leg je nu de nadruk op het presteren van je medewerkers en wanneer leg je de nadruk op relationele aspecten? Dit zijn moeilijke keuzes. Een goede leider weet op de juiste momenten de juiste keuzes te maken. Hier volgt nog een aantal dilemma’s waar je als buurtsportcoach mee te maken kunt krijgen: • inspireren en motiveren of luisteren • de touwtjes in handen houden of delegeren • afstand of nabijheid • rechten of plichten van bijvoorbeeld medewerkers en vrijwilligers • resultaatgerichtheid of relatiegerichtheid.

Op zich is het helemaal niet erg dat je als leider tegen dilemma’s aanloopt. Wel is het belangrijk dat je ze ziet en probeert goede keuzes te maken. Inzicht in leiderschap en nadenken over waarom je bepaalde keuzes maakt, helpen je hierbij.

Goed leiderschap: nature of nurture Er bestaan veel opvattingen over hoe je een goede leider wordt. Word je als leider geboren of word je tot een goede leider gemaakt? Hier zijn de meningen over verdeeld. Je kunt de volgende theorieën onderscheiden: • Trait theory De ‘trait theory’ gaat ervan uit dat een goede leider dit van nature is. Een goed leider straalt van nature leiderschap uit en weet personeel te motiveren. • Great events theory De ‘great events theory’ gaat ervan uit dat leiders geboren worden op belangrijke momenten. Zo’n moment kan een crisissituatie zijn. In een dergelijke situatie staan mensen op die over goede leiderschapskwaliteiten blijken te beschikken. • Transformational leadership theory De ‘transformational leadership theory’ gaat ervan uit dat je het kunt leren om een goede leider te worden. Volgens velen spelen beide factoren een rol. Goed leiderschap heeft te maken met aanleg en met omgevingsfactoren, waarbij leren een belangrijke rol speelt. Worden leiders gemaakt of geboren? Lees de verdiepingsstof ‘Normatieve theorieën over leiderschap’.

364

Thema 13 Leidinggeven en verbinden

Opdracht 2 Dubbele woordspin

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een groepje van ongeveer vier studenten heeft twee vellen papier op tafel liggen met op het ene vel in het midden het woord ‘managen’ en op het andere vel in het midden het woord ‘leidinggeven’. Om de beurt schrijven de studenten iets op beide vellen wat volgens hen met deze begrippen te maken heeft. Als iemand niets meer weet mag hij passen en gaat de beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met het begrip managen te maken hebben en een lijstje met onderwerpen die met leidinggeven te maken hebben. b. Bespreek met elkaar de overeenkomsten en verschillen.

Opdracht 3 Leidinggeven: kunst of kunde?

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Discussieer met elkaar of je vindt dat leidinggeven een kunst (aanleg) of een kunde (aangeleerd) is.

13.3 Leiderschap en mensvisie

Als buurtsportcoach ga je leidinggeven aan mensen. In de vorige paragraaf is aangegeven dat goed leiderschap betekent dat je personeel of medewerkers zo weet te motiveren, dat ze de dingen goed en gemotiveerd uitvoeren. Goed leiderschap betekent ook dat je medewerkers inspireert tot meedenken en medeverantwoordelijkheid. Leiderschap zegt iets over de manier waarop jij als buurtsportcoach met je medewerkers omgaat. Er zijn grote verschillen in hoe managers met hun medewerkers omgaan: • aandacht op persoonlijke aspecten of aandacht voor taakgerichte aspecten • toekennen van veel verantwoordelijkheid aan medewerkers of zelf de touwtjes in handen houden • inspraak van medewerkers of gewoon doen wat je gezegd wordt.

Onze visie op leiderschap Leiderschapsontwikkeling bij Firmament

“Mensen willen een unieke bijdrage leveren die essentieel is voor het geheel.”

Mens visie Mensen hebben het verlangen om zich enerzijds als onafhankelijk en zelfstandig individu uit te drukken en anderzijds zich een onderdeel van het geheel te voelen. Sterker nog, ons gevoel van ‘succes’ en welbevinden hangt af van ons vermogen om onszelf in onze unieke, authentieke, kracht uit te drukken en tegelijk een bijdrage te leveren aan het geheel; een team, organisatie, groep, gezin, etc. Dit gegeven is inherent aan de impliciete, natuurlijke orde. Op organisme niveau gaat een cel dood als deze niet functioneel is voor het geheel. Indien er geen reden voor bestaan is, wordt het door het organisme afgebroken. Onze wens om functioneel te zijn komt bij ons tot uitdrukking in de wens tot herkenning (van mijn deel) en erkenning (van mijn bijdrage aan het geheel). Bron: www.firmament.nu/onze-visie-op-leiderschap.

Hoe je als buurtsportcoach omgaat met je medewerkers heeft te maken met je mensbeeld of mensvisie. Een mensvisie is een geordend geheel van veronderstellingen die betrekking hebben op de wijze waarop iemand de mens ziet, ervaart, beleeft en de kern van het mens-zijn typeert. Mensvisies zijn vaak onbewust aanwezig. Je handelt er wel naar, maar je bent je er niet altijd bewust van dat je handelt vanuit een bepaalde mensvisie. Er komen twee mensvisies aan de orde die van belang zijn voor de wijze van leidinggeven: • behavioristisch mensbeeld • humanistisch mensbeeld.

365

Behavioristisch mensbeeld Behavioristen hebben een zogenoemde leertheorie ontwikkeld op basis van dierproeven. De belangrijke vertegenwoordigers van deze richting zijn Burrhus Skinner (1904-1990) en Ivan Pavlov (1849-1936). Binnen deze theorie wordt ervan uitgegaan dat al het gedrag aangeleerd is, ook ongewenst gedrag. Bovendien gaat men ervan uit dat gedrag ook weer af te leren is.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het behaviorisme is gericht op het aanleren van gewenst gedrag en het afleren van ongewenst gedrag, door conditioneren, belonen en straffen. Conditioneren is een vorm van leren waarbij reacties worden aangeleerd onder bepaalde voorwaarden (condities). In het verleden is hier veel onderzoek met dieren, zoals ratten, muizen en duiven, naar gedaan. Vervolgens zijn de conclusies van dit onderzoek toegepast op mensen. Daarmee negeert het behaviorisme de variatie tussen soorten, maar ook tussen mensen. De belangrijkste vormen van conditionering zijn: • klassieke conditionering • operante conditionering.

Klassieke conditionering De klassieke conditionering houdt zich vooral bezig met de uitlokkende prikkels. Hierbij gaat het erom dat iemand leert op een bepaalde prikkel te reageren. Er ontstaat na voldoende herhaling een koppeling tussen de prikkel (stimulus) en de reactie op die prikkel (respons). Een bekend voorbeeld is het onderzoek met de hond van Pavlov. Hij leerde een hond kwijlen als reactie op een belgeluid.

Operante conditionering Binnen de operante conditionering kwam er vooral aandacht voor de reacties die volgen op bepaald gedrag en die dit gedrag beïnvloeden. Dit worden de bekrachtigende factoren genoemd. Skinner heeft dit principe uitgewerkt. Hij ontwierp een kooitje waarin hij een duif stopte. Af en toe kreeg de duif wat graantjes als voer, door een speciale opening in het kooitje. De duif moest daar dan wel zelf voor op een knopje drukken. Dat werd de duif geleerd door het principe van conditionering. Later in het experiment kreeg de duif pas een graantje als hij een kleine draai naar links maakte en daarna op de knop drukte. Maakte de duif een draai naar rechts, dan kreeg hij niets. Zo werd de draai steeds verder uitgebreid tot de duif in staat was om een hele draai naar links om zijn as te maken. Pas dan kreeg hij een graantje. Het mensbeeld van behavioristen gaat ervan uit dat de mens in essentie te vergelijken is met een dier en dat hij reageert en leert volgens wetmatigheden. Zo brengt een jong kind vrijwel niets van zichzelf mee, maar wordt hij het resultaat van wat er ingestopt wordt. Niet alleen kennis, maar ook moreel besef moet aangeleerd worden. Behavioristen negeren hiermee dat mensen met een bepaalde aanleg geboren worden en van nature intrinsiek gemotiveerd zijn om te leren.

Als je dit vertaalt naar leiderschap, optimaliseer je binnen deze mensvisie de prestaties van medewerkers door belonen (bonus, compliment) en bestraffen (geen toeslag, vermaning). Als je als buurtsportcoach vindt dat je medewerkers van nature niet gemotiveerd zijn, kies je snel voor een autoritaire en onpersoonlijke manier van leiderschap.

Humanistisch mensbeeld Abraham Maslow (1908-1970) was aanvankelijk aanhanger van het behaviorisme, maar ontwikkelde in de jaren 60 de humanistische psychologie. Maslow ontdekte dat mensen niet louter en alleen leren of reageren volgens dierlijke wetmatigheden, maar dat mensen een eigen wil hebben. Hij richtte zich vooral op de drijfveren of motieven van mensen. Hij kwam erachter dat mensen ernaar streven om voor hen belangrijke behoeften te bevredigen. Heeft iemand de behoefte de beste te zijn, dan zal hij de nodige inspanning verrichten om dit te bereiken. Zo kan het dat iemand uren in de week traint om inderdaad de beste te worden. Deze behoeften zijn niet aangeleerd, maar vaak aangeboren. In zijn onderzoek naar de belangrijkste behoeften van mensen kwam Maslow tot vijf belangrijke categorieën: 1. lichamelijke behoeften

366

Thema 13 Leidinggeven en verbinden

2. 3. 4. 5.

de behoefte aan veiligheid sociale behoeften de behoefte aan waardering en erkenning de behoefte aan zelfontwikkeling.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bovendien ontdekte Maslow een volgorde in deze behoeften. Als je erge honger hebt, en veel moeite moet doen om aan voldoende eten te komen, heb je echt geen zin om ook nog hard te trainen. Pas als aan de ene behoefte voldaan is, kan de volgende een kans krijgen. Als iemand voldoende te eten en te drinken heeft, maakt hij zich pas druk over veiligheid en zekerheid. Als aan de behoefte aan veiligheid voldaan is, streeft iemand naar bevrediging van de sociale behoeften (liefde, vriendschap, ergens bij horen).

Opdracht 4 Mensvisie

a. Geef een omschrijving van het begrip mensvisie. b. Maak duidelijk dat je mensvisie je stijl van leidinggeven bepaalt.

Opdracht 5 Behaviouristisch mensbeeld

a. Leg uit wat er verstaan wordt onder een behaviouristisch mensbeeld. b. Leg uit wat de invloed van dit mensbeeld op de stijl van leidinggeven is c. Geef je mening over dit mensbeeld en de daarbij horende stijl van leidinggeven.

Opdracht 6 Humanistisch mensbeeld

a. Leg uit wat er verstaan wordt onder een humanistisch mensbeeld. b. Leg uit wat de invloed van dit mensbeeld op de stijl van leidinggeven is c. Geef je mening over dit mensbeeld en de daarbij horende stijl van leidinggeven.

13.4 Leiderschap en organisatiecultuur

Verschillende organisatieculturen Cultuur wordt gedefinieerd als de gemeenschappelijke waarden en normen van een organisatie en het daaruit voortvloeiende gedrag. Bij gemeenschappelijke waarden kun je denken aan integriteit, respect of betrouwbaarheid. Waarden en normen worden zichtbaar in gedrag van mensen. Leiderschap heeft alles te maken met hoe je omgaat met je medewerkers. Daarmee is leiderschap dus ook een cultuuraspect.

Als buurtsportcoach krijg je veel met mensen en organisaties te maken. Je zult merken dat mensen verschillen in omgangsvormen, houdingen en denkbeelden. Deze verschillen hebben vooral te maken met een verschil in cultuur in de organisatie, met de organisatiecultuur dus. Een organisatiecultuur bestaat uit waarden, basisopvattingen, inzichten, denkwijzen en gedragingen die door de medewerkers van de organisatie gedeeld worden en aan nieuwe medewerkers overgedragen worden.

Zoals een mens waarden, normen, eigenaardigheden en gewoontes heeft, zo heeft een organisatie die in feite ook. Al zijn ze in een organisatie soms wat minder zichtbaar. Organisatiecultuur bestaat uit waarden, basisopvattingen, inzichten, denkwijzen en gedragingen die door de medewerkers van een organisatie gedeeld worden en aan nieuwe medewerkers overgedragen worden. De cultuur van een sportvereniging komt bijvoorbeeld tot uitdrukking in de wijze waarop de vrijwilligers, het kader en het bestuur met elkaar omgaan. De organisatiecultuur bestaat op twee niveaus. Het zichtbare en het onzichtbare niveau. De cultuur wordt onder andere zichtbaar in gedrag en de verhalen van medewerkers en ook in de fysieke omgeving van de organisatie. In het onzichtbare niveau bevinden zich de vooronderstellingen, de opvattingen, waarden, attitudes en gevoelens van de medewerkers.

367

De organisatiecultuur stuurt de dagelijkse activiteiten van medewerkers in de richting van bepaalde doelen en kan de organisatie helpen bij het efficiënt realiseren van de doelen. De cultuur kan dit ook tegenwerken op het moment dat een ander gedrag gevraagd wordt om de doelen efficiënt te realiseren. Cultuur geeft richting aan het gedrag en is het bindmiddel dat de organisatie bij elkaar houdt. Het geeft een ‘wij-gevoel’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Er bestaan verschillende organisatieculturen die op verschillende manieren ingedeeld worden. Hier komen twee indelingen aan de orde, met in totaal acht organisatieculturen.

Als buurtsportcoach kun je in alle cultuurtypen terechtkomen en is het belangrijk dat jij jouw leiderschapsstijl (in enige mate) aanpast aan de betreffende cultuur. Eerste indeling in organisatieculturen of cultuurtypen Volgens dit model bestaan er vier organisatieculturen: 1. de machtgerichte cultuur 2. de persoonsgerichte cultuur 3. de rolgerichte cultuur 4. de taakgerichte cultuur.

Deze culturen komen uiteraard niet in zuivere vorm voor. Een organisatie is niet voor honderd% één type cultuur. De organisatiecultuur van een bedrijf is een mengvorm met accenten, waardoor een bepaald patroon ontstaat. 1. De machtgerichte cultuur In de machtgerichte cultuur wordt de omgang bepaald door persoonlijke macht. De manager neemt de beslissingen, de anderen moeten gehoorzamen. Afwijkende meningen worden niet getolereerd. ‘Omdat ik het zeg’ of ‘ik denk, jij voert uit!’, zijn typische uitspraken in de machtgerichte cultuur.

Binnen de organisatie heerst strijd en concurrentie. Er wordt veel gebruikgemaakt van dreiging en dwang. Het recht van de sterkste geldt. Dit leidt enerzijds tot een snelle besluitvorming, die soms goed van pas kan komen (denk maar eens aan crisissituaties waarin snelle beslissingen genomen moeten worden, zoals fusies of gedwongen ontslagen). Anderzijds kan dit leiden tot een arbeidsklimaat van wantrouwen en passiviteit. Men voelt zich immers alleen betrokken als men zelf machthebber is! In moderne organisaties komen machtculturen in zuivere vorm niet veel voor. Een organisatie kan wél enkele kenmerken vertonen van een machtgerichte cultuur. Denk maar eens aan een trainer die geen beslissingen wil toelichten, een manager die mensen vanwege een persoonlijke antipathie benadeelt of vanwege sympathie bevoordeelt, of een medewerker die passief blijft tot de chef instructies geeft.

Een bestuursvoorzitter van een basketbalvereniging hakt zelfstandig de knoop door over deelname aan een toernooi en wil zijn beslissing niet eens toelichten aan de bestuursleden en de trainers.

2. De rolgerichte cultuur De rolgerichte cultuur kenmerkt zich door erg veel regels, procedures en voorschriften. Beslissingsbevoegdheden liggen tot in details vast. In een rolgerichte cultuur is er veel bureaucratie. Iedereen vervult een rol, die nauwkeurig vastligt. Er heerst rust en zekerheid in de organisatie, omdat iedereen zich ook aan zijn eigen rol, regels en procedures houdt. Voorbeelden van organisaties met veel kenmerken van een rolgerichte cultuur zijn gevangenissen, gemeentehuizen, ziekenhuizen, middelbare scholen en kerncentrales.

368

Thema 13 Leidinggeven en verbinden

Ieder organisatie heeft een zekere mate van rolgerichtheid. Regels, procedures en overeenkomsten zijn immers altijd nodig. Echter, in de zuiver rolgerichte organisatie mag of wil men er niet van afwijken. Sterker nog, men beroept zich erop: ‘Het is vijf uur, mijn tijd zit erop!’ Of: ‘Dat doe ik niet, want dat staat niet in mijn functiebeschrijving.’ De burger die op het gemeentehuis van het kastje naar de muur gestuurd wordt, is het slachtoffer van een (uit de hand gelopen) rolgerichte cultuur.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een zeer gedetailleerde beschrijving van bevoegdheden en een veelheid aan regels, voorschriften en procedures is soms noodzakelijk. Deze biedt klanten en medewerkers immers bescherming. Denk maar eens aan cliënten van een bank. Als de bureaucratie echter geen aantoonbare functie meer heeft en regels en voorschriften geen middel meer zijn maar een doel op zich, dan is de rolgerichte cultuur achterhaald en is de cultuur aan verandering toe!

Na een evenement van de gemeente wordt een sportleider gevraagd nog even wat op te ruimen. Hij antwoordt: ‘Dat doe ik niet, want dit staat niet in mijn functieomschrijving. Bovendien is het vijf uur geweest.’

3. De taakgerichte cultuur In de taakgerichte cultuur is het bereiken van het gestelde doel het hoogste goed. Niets mag het realiseren van de doelstelling in de weg staan. Als dat beter is voor de klant, wijkt men van regels af. Er heerst een duidelijk gevoel van ‘met z’n allen voor een bepaalde klus staan’. Autoriteit wordt alleen geaccepteerd als die gebaseerd is op deskundigheid. De taakgerichte cultuur is een heel praktische organisatiecultuur. Per geval wordt bekeken hoe doelstellingen het best gerealiseerd kunnen worden.

Taakgerichte organisaties zijn vaak vrij klein. Als bedrijven groter worden, worden regels belangrijker. Vooral in de enthousiaste beginfase van kleine organisaties heerst er vaak een sterk taakgericht besef. In taakgerichte organisaties werkt men samen vanwege gemeenschappelijke waarden. De taakgerichte cultuur is effectief, maar door een gebrek aan regels kan willekeur ontstaan: voor de één wordt wel een uitzondering gemaakt, voor de ander niet.

Na een evenement bij een sportvereniging ruimt iedereen - van pupil tot bestuursvoorzitter - samen de rommel op in de kantine.

4. De persoonsgerichte cultuur Bij de persoonsgerichte cultuur staat de ontplooiingsbehoefte van de medewerkers centraal. Besluiten worden gezamenlijk genomen. Er heerst een taboe op macht. Taken worden verdeeld naar voorkeur en leerbehoeften. Voor veel medewerkers is de organisatie vooral een instrument om de eigen doelstellingen te kunnen realiseren. Er wordt veel vergaderd en gediscussieerd om tot overeenstemming te komen. Mensen kunnen los van elkaar een eigen werkwijze ontwikkelen. Uitspraken als ‘iedereen is hier gelijk’ of ‘als niet iedereen erachter staat, moeten we het niet doen’ typeren deze cultuur. In de persoonsgerichte organisatie is de betrokkenheid meestal groot. De slagvaardigheid en de eenduidigheid van de werkwijze zijn echter minder groot. Besluiten komen langzaam tot stand doordat iedereen meepraat. Doordat iedereen een eigen werkwijze heeft, worden afspraken niet altijd nagekomen.

In een volleybalteam wordt afgesproken dat iedereen evenveel speeltijd krijgt. Er zijn dus geen vaste reservespelers.

369

Binnen elke cultuur past een bepaalde vorm van leiderschap. In een machtsgerichte cultuur zal de manager zijn persoonlijke macht aanwenden om de doelen te behalen. In een persoonsgerichte cultuur zal de buurtsportcoach veel aandacht hebben voor elk individu.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Tweede indeling in organisatieculturen of cultuurtypen Naast deze indeling bestaat er nog een andere indeling, namelijk die van Quinn en Rohrbauch. Zij onderscheiden de volgend cultuurtypen: 1. familiecultuur 2. hiërarchiecultuur 3. adhocratiecultuur 4. marktcultuur.

1. Familiecultuur Bij een familiecultuur hoort een rol die zich richt op zorg voor goede verhoudingen tussen medewerkers. Ze mogen meedenken en openheid naar elkaar is belangrijk. De rol van de manager wordt beschreven als mentor en motivator. 2. Hiërarchiecultuur Een hiërarchiecultuur vraagt van de buurtsportcoach vooral gerichtheid op goede taakomschrijvingen, het afbakenen van verantwoordelijkheden en het goed verdelen van de werkzaamheden. Vervolgens moeten medewerkers consequent verantwoording afleggen over door hen verrichte werkzaamheden. De rol van de manager is die van controleur en coördinator. 3. Adhocratiecultuur Bij een adhocratiecultuur hoort een rol die zich richt op creatief denken en omgaan met veranderingen. Als buurtsportcoach binnen deze cultuur moet je goed kunnen onderhandelen, creatief zijn en overtuigend kunnen presenteren. De rol van de manager wordt beschreven als innovator en bemiddelaar.

4. Marktcultuur Bij een marktcultuur hoort een rol die zich richt op het formuleren en vertalen van visie en doelen in projecten en tijden stressmanagement. De rol wordt getypeerd door begrippen als producent en bestuurder.

Naast het kunnen vervullen van bepaalde leiderschapsstijlen, moet je ook zicht hebben op de sterke en minder sterke kanten van de cultuur van de SB-organisatie. Binnen een familiecultuur voelen medewerkers zich goed thuis, maar is er mogelijk een te geringe gerichtheid op marktontwikkelingen en innovaties. Dit betekent dat de manager moet proberen een situatie te creëren waarin wél aandacht is voor veranderingen.

Opdracht 7 Cultuur en organisatiecultuur

a. Geef een omschrijving van het begrip cultuur. b. Geef een omschrijving van het begrip organisatiecultuur. c. Beschrijf de organisatiecultuur van een bedrijf/organisatie die je (redelijk) goed kent.

Opdracht 8 Organisatiestructuur

a. Zoek op internet naar een omschrijving van het begrip organisatiestructuur. b. Beschrijf de organisatiestructuur van een bedrijf/organisatie die je (redelijk) goed kent.

Opdracht 9 Indeling vier organisatieculturen Een veel gehanteerde indeling in organisatieculturen is: • de machtgerichte cultuur • de persoonsgerichte cultuur • de rolgerichte cultuur • de taakgerichte cultuur.

a. Geef van elke van deze vier culturen een beschrijving.

370

Thema 13 Leidinggeven en verbinden

b. Geef aan op welke manier leidinggegeven wordt binnen deze culturen.

Opdracht 10 Familiecultuur

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. Geef een omschrijving van een familiecultuur. b. Geef een beschrijving van hoe er binnen een dergelijke cultuur leiding wordt gegeven. c. Noteer de voor- en nadelen van een dergelijke cultuur.

Opdracht 11 Marktcultuur

a. Geef een omschrijving van een marktcultuur. b. Geef een beschrijving van hoe er binnen een dergelijke cultuur leiding wordt gegeven. c. Noteer de voor- en nadelen van een dergelijke cultuur.

13.5 Leiderschap en leiderschapsstijlen

Het mensbeeld en de organisatiecultuur zijn van invloed op de wijze waarop een buurtsportcoach het leiderschap vorm kan geven. Er bestaat uiteraard niet één vorm van leiderschap, maar het gaat om een veelheid aan verschillende stijlen. Op basis van meerdere factoren dan het mensbeeld en de cultuur, ontwikkelt iemand zijn eigen stijl. Een goede leider kan afhankelijk van de situatie meerdere stijlen hanteren. Vrijwel iedereen heeft zijn voorkeurstijl. Ondanks die voorkeursstijl moet je goed blijven kijken naar wat in een bepaalde situatie de beste, de meest effectieve stijl is. Je moet dus ook af kunnen wijken van je voorkeursstijl. Een goede leider is in staat om zich continu aan te passen aan de cultuur, aan de mensen in die cultuur en aan een steeds veranderende wereld. Model van Hersey en Blanchard Veel mensen die zich bezig hebben gehouden met leidinggeven, maken onderscheid tussen het belang dat je als leider hecht aan de taak en aan de relatie met de groepsleden. In dit verband spreken we van twee dimensies van leidinggeven: • de mate van taakgerichtheid • de mate van relatiegerichtheid.

De mate van taakgerichtheid De mate van taakgerichtheid kan variëren. Er kan onderscheid gemaakt worden in hoog en laag taakgericht leidinggeven. Bij hoog taakgericht leidinggeven hecht je veel waarde aan dat wat er moet gebeuren, aan de taak, aan het resultaat. De sporten bewegingsleider is vooral bezig met de inhoudelijke aspecten van de les of training. De groep waaraan hij leidinggeeft, heeft weinig of geen invloed op het onderwijsleerproces. Hij is dan zeer doelgericht bezig. Een buurtsportcoach die hoog taakgericht leidinggeeft, is vooral bezig met het bereiken van resultaten. Bij projectmatig werken kun je bijna niet zonder een hoge taakgerichtheid. Taakgericht leidinggeven houdt in dat je de ander vertelt wat er gedaan moet worden, waar het moet gebeuren, wie wat moet doen, op welke manier het moet gebeuren en wanneer het klaar moet zijn.

De buurtsportcoach die hoog taakgericht leidinggeeft, zal voornamelijk werken met gesloten opdrachten. Je kunt ook minder belang hechten aan de taak of het resultaat. Bij iemand die weinig belang hecht aan de taak en dit tot uiting laat komen in zijn stijl van leidinggeven, spreek je van een lage taakgerichtheid. Je kunt dit bijvoorbeeld doen door te werken met open opdrachten waarbij de medewerkers de inhoud van de taak voor het grootste gedeelte zelf moeten invullen.

De mate van relatiegerichtheid Ook de mate van relatiegerichtheid kan variëren. Er is onderscheid in hoog en laag relatiegericht leidinggeven. Hoog relatiegericht leidinggeven wil zeggen dat je probeert contact met de projectleden te krijgen. Het accent ligt vooral op de omgang met de projectleden. Je probeert als persoon geaccepteerd en gewaardeerd

371

te worden. Dit doe je door aandacht te schenken aan de medewerkers, door respons te geven op hun gedrag, door de medewerkers initiatieven te laten nemen, door ze inbreng te laten hebben over de inhoud van de werkzaamheden; kortom door een persoonlijke manier van omgaan met de medewerkers.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Als een buurtsportcoach goed contact met de medewerkers niet of nauwelijks belangrijk vindt, spreek je van laag relatiegericht leidinggeven. Het zal duidelijk zijn dat je niet zonder je medewerkers kan en vrijwel altijd ook hoog relatiegericht moet zijn. Vier leiderschapsstijlen Als we beide dimensies van het leidinggeven uitzetten op een verticale as (relatiegericht gedrag) en op een horizontale as (taakgericht gedrag) en daarbij onderscheid maken tussen laag en hoog, ontstaan er vier vakken. Deze vakken staan voor een bepaalde stijl van leidinggeven. • T-: laag taakgericht gedrag • T+: hoog taakgericht gedrag • R-: laag relatiegericht gedrag • R+: hoog relatiegericht gedrag.

Op deze manier ontstaan er vier stijlen van leidinggeven. Voor een bepaalde stijl worden meerdere termen gebruikt die min of meer synoniem zijn. • S1: opdragen of instrueren • S2: verkopen, overtuigen of stimuleren • S3: participeren, (onder)steunen of opleiden • S4: delegeren of overlaten. S1. Opdragen of instrueren Opdragen betekent dat de leidinggevende het resultaat heel belangrijk vindt. Hij werkt overwegend met gesloten opdrachten en verwacht van de medewerkers dat deze braaf de opdrachten uitvoeren. De leidinggevende besteedt nauwelijks zorg aan het contact met de medewerkers. Hij geeft instructies die opgevolgd moeten worden.

S2. Verkopen, overtuigen of stimuleren Ook bij verkopen vindt de leidinggevende het resultaat erg belangrijk. Hij hanteert vaak gesloten werkvormen en legt uit waarom hij het zo doet. Hij heeft daarbij ook oog voor het contact met de medewerkers en doet moeite om hen te leren kennen en het contact goed te laten verlopen. Ook stimuleert hij de onderlinge contacten. S3. Participeren, (onder)steunen of opleiden Bij participeren vindt de leidinggevende het resultaat minder belangrijk. Het gaat vooral om een goed contact met de medewerkers en om goede onderlinge contacten. Plezier en samenwerking zijn belangrijk. De leidinggevende geeft overwegend open opdrachten en zal altijd klaarstaan om de medewerkers te helpen en te ondersteunen. Vandaar dat deze stijl ook wel steunen of ondersteunen wordt genoemd.

S4. Delegeren of overlaten Bij de stijl delegeren vindt de leidinggevende het resultaat en de manier waarop de medewerkers met elkaar omgaan niet zijn eigen verantwoordelijkheid. Hij delegeert dit aan hen. Een goede band met de medewerkers heeft voor deze leidinggevende geen hoge prioriteit of is gezien de situatie van ondergeschikt belang. Hij blijft op de achtergrond en acht de medewerkers in staat om op basis van open opdrachten de werkzaamheden correct uit te voeren. Wanneer welke stijl? De volgende vraag die we moeten beantwoorden is: welke stijl van leidinggeven is het beste? Hersey en Blanchard beweren dat er geen beste stijl is, maar dat een stijl van leidinggeven wordt bepaald door de motivatie en de deskundigheid van de persoon. De motivatie heeft te maken met de wil om een bepaalde taak uit te voeren en de deskundigheid heeft te maken met de mogelijkheid om een bepaalde taak uit te voeren. De deskundigheid heeft dus met het kunnen te maken.

372

Thema 13 Leidinggeven en verbinden

Sommige mensen zien het willen en het kunnen als twee aspecten van zelfstandigheid: • psychologische zelfstandigheid (het willen, de motivatie, de bereidheid tot het uitvoeren van een taak) • taakzelfstandigheid (het kunnen, de deskundigheid, de vaardigheid tot het uitvoeren van een taak).

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bij een lage zelfstandigheid van degene die leiding krijgt, kun je het beste de leidinggevende stijl ‘opdragen’ gebruiken. Is de zelfstandigheid laag tot matig, dan kun je de stijl ‘verkopen’ beter gebruiken. Een matig tot hoge zelfstandigheid vraagt om ‘participeren’ en een hoge zelfstandigheid om ‘delegeren’.

Skill en will Blanchard (2007) spreekt in plaats van over zelfstandigheid over bekwaamheid (skill). De motivatie noemt hij bereidheid (will). • De bekwaamheid (skill) van een medewerker gaat over de mate waarin de medewerker de taak beheerst: beschikt de medewerker over de juiste competenties? Is iemand in staat om de taak te doen? • De bereidheid (will) van een medewerker heeft vaak te maken met de motivatie van een medewerker. Veel zaken kunnen de betrokkenheid of bereidheid in de weg staan. Ook onzekerheid kan een rol spelen.

Om effectief leiding te geven, moet men de stijl van leidinggeven afstemmen op de medewerker. Een beginner stuur je immers anders aan dan een ervaren kracht. Vertrekpunt daarbij is het ontwikkelingsniveau van de medewerker. Op grond hiervan kiest de leidinggevende een passende stijl. Om dit ontwikkelingsniveau vast te stellen kan de leidinggevende zich de volgende vragen stellen: • Wat is bij deze medewerker zijn specifieke doel of taak? • Hoe goed of sterk zijn de getoonde taakrelevantie kennis en vaardigheden? • Hoe goed of sterk zijn de algemeen ondersteunende vaardigheden? • Hoe gemotiveerd, geïnteresseerd of enthousiast is deze medewerker voor dit doel of deze taak? • Hoe overtuigend of zelfverzekerd is de medewerker voor dit doel of deze taak?

Afhankelijk van de competentie (bekwaamheid of skill) en de betrokkenheid (bereidheid of will) van de medewerker onderscheiden Hersey en Blanchard de volgende vier ontwikkelingsniveaus: • lage competentie, hoge betrokkenheid De enthousiaste beginner: een nieuwe medewerker met nieuwe taken. De medewerker is bereid om de taak uit te voeren. Hij is wel gemotiveerd, maar mist de vereiste bekwaamheid. Een juiste stijl van leidinggeven is in dit geval iemand ondersteunen, opleiden. • matige competentie, zwakke betrokkenheid De ontgoochelde leerling: een nieuwe medewerker die na een voortvarende start de eerste negatieve ervaringen opdoet bij een zelfstandige taakuitvoering. Er komt meer op hem af dan verwacht. De medewerker heeft nu enige bekwaamheid opgebouwd, maar is weinig gemotiveerd en/of enigszins onzeker de taak uit te voeren.Een passende stijl van leidinggeven is in dit geval opdragen of instrueren. • hoge competentie, wisselende betrokkenheid De capabele, maar voorzichtige presteerder: ervaren medewerker met wisselende bereidheid. De medewerker beschikt nu over voldoende kennis en kunde (bekwaamheid), maar aarzelt soms bij onverwachte problemen in de taakuitvoering of bij gebrek aan klankbord van zijn leidinggevende. Een goede stijl van leidinggeven is in dit geval verkopen, overtuigen of stimuleren. • hoge competentie, hoge betrokkenheid De zelfsturende professional: ervaren en gemotiveerd. De medewerker is bekwaam en bereid de betrokken taak uit te voeren. Een effectieve stijl van leidinggeven is in deze situatie delegeren.

373

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: htps:/stock.edu-acte if.n/lmeda ife lir/start/meda ibank?fc=browse&queryd i=b601bf75c00e8180565ace92e580a02e&order=rank&cou lmn=7&siltve iw=overve iw&ve iw=preve iw&fe lid i=2&fud i=dri15%2F27703-44p .jg

Opdracht 12 Hersey en Blanchard

a. Beschrijf op grond van welke twee aspecten Hersey en Blanchard tot hun model van leiderschapsstijlen zijn gekomen.

Bekijk het filmpje ‘Situationeel leidinggeven’.

b. Geef een omschrijving van de inhoud van het filmpje.

Opdracht 13 Vier leiderschapsstijlen

a. Geef een omschrijving van de vier leiderschapsstijlen van Hersey en Blanchard. b. Geef bij elke stijl een voorbeeld van een situatie waarin deze stijl geschikt is.

Opdracht 14 Leiderschapstest

a. Zoek op internet naar een leiderschapstest volgens het model van Hersey en Blanchard en vul deze in. b. Beschrijf het resultaat en geef je mening.

Opdracht 15 Skill en will

a. Leg uit wat Hersey en Blanchard bedoelen met skill en will. b. Noteer de vier ontwikkelingsniveaus die zij op grond van skill en will onderscheiden. c. Geef van al deze vier niveaus aan wat de best passende leiderschapsstijl is.

13.6 Kenmerken van effectief leiderschap

Vroeger was het gemakkelijk. Wie leiding gaf aan een team, een afdeling of een onderneming, had vanzelfsprekend kennis, verantwoordelijkheid en macht. Als de directeur besloot om rechtsaf te gaan, dan ging het hele bedrijf rechtsaf. En mocht hij halverwege van mening veranderen, dan keek niemand daar raar van op. Hij was de directeur, dus hij moest beslissen. Maar tijden veranderen. Nu de industriële economie plaats maakt voor een kenniseconomie, is de rol van de manager ingrijpend veranderd. De moderne manager moet luisteren in plaats van commanderen, vertrouwen geven in plaats van controleren, en delegeren in plaats van centraliseren.

374

Thema 13 Leidinggeven en verbinden

In een tijd waarin niets meer vast ligt, waarin er geen garanties meer zijn op inkomen of subsidies, het geen vanzelfsprekendheid meer is dat een team trouw de leider volgt, is het ontzettend moeilijk om als manager een goede leider te zijn.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De manager heeft bovendien te maken met een veranderende bewegingscultuur. Sportverengingen hebben het steeds moeilijker, motieven van sporters veranderen en ook de manier van sporten verandert. Steeds meer mensen sporten recreatief en ongeorganiseerd. De voorkeur gaat steeds meer uit naar de solo-sporten. De diversiteit in vraag en dus ook in aanbod lijkt nog steeds te groeien. Het aantal mensen dat sport neemt enigszins toe. Deze veranderingen bieden tal van kansen. Sport is momenteel een hot item. De overheid benadrukt het maatschappelijk belang van bewegen. Sport en bewegen worden als belangrijke middelen gezien om de gezondheid en de integratie te bevorderen. Voor sportorganisaties en dus voor buurtsportcoach liggen hier kansen.

Effectief leidinggeven Hoe geef je effectief leiding in een complexe en veranderende wereld als de sportwereld? Stephen Covey heeft jarenlang onderzoek gedaan naar eigenschappen van effectief leiderschap. Covey spreekt over persoonlijk leiderschap waarbij geloof in eigen kunnen, eerlijkheid, verantwoordelijkheid en samenwerking belangrijk zijn. Controleren en kort houden van medewerkers blijkt niet langer effectief te zijn. Covey is van mening dat de meeste organisaties door zijn geschoten naar de resultaatkant en te weinig oog hebben voor de menselijke kant van de organisatie.

‘Men wil steeds meer gouden eieren, maar men verzorgt de kip die ze legt steeds minder.

Organisaties moeten er juist alles aan doen om optimaal gebruik te maken van de volledige potentie van hun medewerkers.’

Zeven eigenschappen Stephen Covey beschreef zeven eigenschappen van effectief leiderschap. De zeven eigenschappen zijn in drie categorieën verdeeld. Covey spreekt over een drietrapsraket. De eerste trap bestaat uit drie eigenschappen die gericht zijn op persoonlijke en individuele ontwikkeling. Ze zorgen ervoor dat jij je als persoon onafhankelijk leert op te stellen. De drie daaropvolgende eigenschappen gaan over effectief samenwerken en vormen de tweede trap. De zevende eigenschap gaat over het ontwikkelen en onderhouden van de overige zes eigenschappen. Deze eigenschap vormt de derde trap. Recentelijk heeft Covey hier nog een achtste eigenschap aan toegevoegd, namelijk het vermogen van mensen om volgens hun volledige potentie te leven en anderen te inspireren hetzelfde te doen. Zeven eigenschappen van effectief leiderschap: 1e trap: basis voor onafhankelijkheid 1. proactiviteit 2. doelgerichtheid 3. prioriteiten stellen.

2e trap: basis voor wederzijdse afhankelijkheid 1. denken in termen van winnen-winnen 2. empathisch zijn 3. samenwerking zoeken.

3e trap: basis voor permanent leren en inspireren 1. vernieuwend zijn.

375

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S De eerste trap: basis voor onafhankelijkheid Mensen die onafhankelijk zijn, kiezen hun eigen doel. Onafhankelijke mensen laten zich niet of nauwelijks beïnvloeden door wat anderen doen. Zij nemen het initiatief, koersen doelbewust op eigen doelen af en stellen prioriteiten. Onafhankelijke mensen houden zaken bij zichzelf en geven geen andere factoren de schuld. 1. Proactiviteit Proactief zijn is meer dan initiatief nemen. Proactieve mensen nemen initiatief om gebeurtenissen te beïnvloeden waarop ze invloed kunnen hebben. Veel mensen wachten af of schuiven hun verantwoordelijkheid af op anderen of de omstandigheden. Proactieve mensen richten zich vooral op hun eigen gedrag en hun eigen gedachten. 2. Doelgerichtheid Leef je van dag tot dag of stel je duidelijke doelen en bepaal jij je eigen toekomst? Effectieve mensen en teams werken van ‘achter naar voren’. Zij hebben principes en een visie over wat zij willen bereiken. Zo bepalen zij hun eigen toekomst.

3. Prioriteiten stellen De wereld lijkt steeds drukker te worden. Alles moet tegelijkertijd en gaat 24 uur per dag door. Om toch effectief te zijn, is het belangrijk om prioriteiten te stellen. Belangrijke dingen mogen niet de dupe worden van allerlei urgente, maar onbelangrijke zaken. Een manager moet doelgericht kunnen handelen. Effectieve mensen besteden hun tijd vooral aan zaken die belangrijk zijn. Ze laten zich niet leiden door de waan van de dag, maar plannen zelf hun werkzaamheden. Als aan deze drie eigenschappen wordt voldaan, kunnen mensen zich richten op een meer vruchtbare samenwerking met anderen en is dit de basis voor de volgende trap.

De tweede trap: basis voor wederzijdse afhankelijkheid Om effectief leiding te kunnen geven, is het belangrijk te beseffen dat je afhankelijk bent van anderen en dat die anderen afhankelijk zijn van jou. Om op zinvolle wijze met anderen samen te kunnen werken, moet er sprake zijn van de volgende drie eigenschappen.

4. Denk in termen van winnen-winnen Om effectief te kunnen samenwerken, moet men niet denken in termen van concurrentie (‘winnen-verliezen’), maar in termen van ‘winnen-winnen’. Aan de basis van deze vierde eigenschap staat het denken in termen van overvloed. Veel mensen denken in termen van schaarste. Ze hebben weinig zelfvertrouwen en denken

376

Thema 13 Leidinggeven en verbinden

dat er niet genoeg voor hen zal zijn. Zij denken dat de ander moet verliezen, zodat zij kunnen winnen. Covey stelt hier tegenover dat van de mooiste dingen in het leven – zoals liefde, aandacht en geluk – genoeg is voor iedereen. Wees niet bang om andere mensen evenveel te gunnen als jezelf. Dit geldt ook in het zakelijke verkeer.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

5. Empathisch zijn Empathie, wederzijds begrip, daar gaat het om. Pas als we echt luisteren, zullen we anderen begrijpen. Een mens heeft niet voor niets twee oren en één mond: daarmee kan hij twee keer zo veel luisteren als spreken. Volgens Covey komen bijna alle problemen voort uit gebrekkige communicatie en vooral uit het onvermogen tot empathie, tot het echt luisteren naar anderen. Veel leiders zijn niet in staat om te luisteren. Ze zijn te veel ingenomen met zichzelf en luisteren onvoldoende naar anderen. Wederzijds begrip, oog en oor hebben voor elkaar vormen de basis voor het voorkomen en oplossen van gezamenlijke problemen. 6. Samenwerking zoeken Bij samenwerking zoeken of synergie gaat het om het vinden van een derde weg. Niet mijn of jouw manier, maar een derde en betere manier. Het gaat om het respecteren en waarderen van verschillen. Het gaat om de intentie onderlinge verschillen te overwinnen door het zoeken naar oplossingen die recht doen aan ieders wensen. Een synergetisch team is een team waarin mensen elkaar aanvullen en waarin het geheel meer is dan de som der delen. We zijn vaak geneigd om verschillen uit te vlakken door het sluiten van compromissen. Het gaat echter niet om compromissen maar om creatieve oplossingen die recht doen aan alle partijen.

De derde trap: basis voor permanent leren en inspireren De laatste trap die het geheel compleet maakt, is het streven naar blijven leren en vernieuwend zijn. Dit geldt niet alleen voor de manager, maar dient ook overgedragen te worden op anderen. Een effectieve sportleider is in staat anderen te inspireren. Ook zorgt hij ervoor dat de organisatie een ‘lerende organisatie’ is. Een organisatie waarin leren en veranderen van medewerkers centaal staat. 7. Vernieuwend zijn Deze eigenschap gaat over de continue vernieuwing met betrekking tot de vier dimensies van ons leven, namelijk fysiek, mentaal, emotioneel en spiritueel. Medewerkers zijn niet alleen mensen die gemotiveerd en gecontroleerd moeten worden, maar mensen met een hart en een ziel. Het hart staat voor passie. Zet mensen in waar hun passie ligt. De ziel is de motor achter zingeving en ertoe doen. Medewerkers willen een zinvolle bijdrage leveren, een bijdrage waar zijzelf achterstaan en waar de organisatie als geheel wat aan heeft.

Het achtste kenmerk De zeven eigenschappen van effectief leiderschap zijn behoorlijk populair. In zijn laatste boek heeft Covey hier nog een achtste kenmerk aan toegevoegd. Dit kenmerk heeft betrekking op het leven vanuit je kracht en het inspireren van anderen. Als manager is het belangrijk je passie te laten zien en zo ook medewerkers te binden en te inspireren. Een manager is gedreven en gek van sport in al zijn facetten en draagt dit uit naar de medewerkers. Duidelijk is geworden dat leiderschap vele dimensies kent en er geen eenduidige definitie bestaat voor goed leiderschap. Een goede manager kent zichzelf, kent zijn organisatie en weet hier flexibel mee om te gaan.

Opdracht 16 Effectief leiderschap Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat je goed leiderschap noemt. b. Probeer met elkaar tot een conclusie te komen. c. Deel deze conclusie met de andere groepjes.

377

Opdracht 17 Eigenschappen van Covey

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. Noteer de zeven eigenschappen van goed leiderschap van Covey en geef een korte beschrijving van de zeven eigenschappen. b. Over welke twee eigenschappen beschik jij in grote mate? Motiveer je antwoord. c. Over welke twee eigenschappen beschik jij in mindere mate? Motiveer je antwoord.

Opdracht 18 Filmpje zeven eigenschappen van Covey Bekijk het filmpje ‘De zeven eigenschappen die jou succesvol maken’. Geef een korte samenvatting van de inhoud van het filmpje.

13.7 De buurtsportcoach als verbinder

De buurtsportcoach als verbinder In het sportbeleid van de overheid is de buurt centraal komen te staan. De buurtsportcoach moet vanuit de buurt of de wijk verbindingen leggen met tal van andere sectoren, zoals het onderwijs, de sportvereniging, zorg, welzijn, het bedrijfsleven en de commerciële sportaanbieders. Met al deze belanghebbenden, ook wel stakeholders genoemd, moet je constructief kunnen samenwerken.

Het leggen van dergelijke verbindingen moet gebaseerd zijn op wederzijds vertrouwen. Alleen op die basis kan er sprake zijn van een duurzame constructieve samenwerking. In deze paragraaf wordt het proces van verbinden in een aantal stappen weergegeven. Hierbij is vooral gebruikgemaakt van de methode ‘Verbinden met vertrouwen’ (H. Nuiver e.a.). Voor een uitgebreide toelichting op deze methode wordt verwezen naar het gelijknamige boek. Verbinden met vertrouwen Verbinden met vertrouwen is een methodiek om partijen met soms verschillende belangen op een bevredigende manier met elkaar samen te laten werken. Deze partijen, die belang hebben bij een bepaald proces of project, worden stakeholders genoemd. In feite gaat deze methode om een stakeholdersproces. Onder een stakeholdersproces wordt verstaan: een planmatig georganiseerde interactie tussen twee of meer partijen, met mogelijk uiteenlopende belangen bij een gemeenschappelijk ervaren vraagstuk. Het doel van de interactie is om te komen tot constructieve samenwerking op basis van wederzijds respect en vertrouwen.

Het stakeholdersproces kent de volgende stappen: 1. de kwestie 2. het initiatief 3. de eerste verkenning 4. een eerste analyse en uitnodiging 5. de kennismaking, spelregels en afspraken maken 6. de probleemverkenning 7. de brainstormfase (oplossingen genereren) 8. de onderhandelingsfase 9. besluitvormingsfase en afspraken maken 10. de nazorg regelen 11. de uitvoering.

1. De kwestie Bij de buurtsportcoach zal de kwestie of situatie die voorligt meestal te maken hebben met het opzetten van een project, het ontwikkelen van sportaanbod voor een bepaalde doelgroep of het gezamenlijk ontwikkelen en implementeren van een leefstijlprogramma. In deze fase is het belangrijk om goed na te denken wat de belangrijkste betrokken partijen zijn. Dit beperkt zich niet altijd alleen tot partijen die betrokken zijn bij de uitvoering. Ook buurtbewoners, subsidieverstrekkers en organisaties als de GGD kunnen tot de stakeholders behoren.

378

Thema 13 Leidinggeven en verbinden

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Daarnaast is het belangrijk om een goed verhaal te hebben voordat het eerste initiatief genomen wordt. Inzicht in het project of het te ontwikkelen programma en de belangrijkste doelstellingen maken hier onderdeel van uit. Een goede voorbereiding is vooral van belang als het gaat om een kwestie waarbij er sprake is van tegenstrijdige belangen. Hierbij kun je denken aan een voorgenomen fusie van twee voetbalverenigingen met als doel een efficiëntere bezetting van de accommodatie en het reduceren van de kosten. 2. Het initiatief In deze fase dient de buurtsportcoach zich af te vragen wat het juiste moment is om het initiatief te nemen en welke partij dit het beste kan doen. Wie het beste de partijen bij elkaar kan roepen, is een belangrijke en vaak strategische keuze. Zelfs de locatie bij deze eerste bijeenkomst kan belangrijk zijn. In sommige gevallen kan het een prima keuze zijn om een buitenstaander de partijen uit te laten nodigen. 3. De eerste verkenning In deze fase maak je een inschatting van hoe kansrijk het is om tot een goede oplossing of samenwerking te komen. Je schat in welke partijen waarschijnlijk direct mee willen werken en welke partijen mogelijk tegenstribbelen. Ook probeer je een inschatting te maken van de belangrijkste (tegen)argumenten.

Het gaat in deze fase dus om de inschatting van de haalbaarheid en de risico’s. Zo kan een fusie tussen een zaterdag- en zondagvereniging heel efficiënt zijn en vanuit dit oogpunt logisch lijken. Wanneer het een zaterdagclub betreft die vanuit christelijke overtuiging bewust heeft gekozen voor deze dag als speeldag en deze overtuiging ook vertaalt naar normen en waarden, kan er weerstand ontstaan om te fuseren met een van origine katholieke vereniging. Soms ervaren fysiotherapeuten de uitvoering van leefstijlprogramma’s door SB-4-opgeleiden als concurrentie. Het is belangrijk om dergelijke gevoelens vooraf in kaart te brengen.

4. Een eerste analyse en uitnodiging Afhankelijk van de complexiteit van het project, programma of kwestie maak je een krachtenveldanalyse. Wanneer je een zorginstelling wilt benaderen voor het opzetten van een bewegingsprogramma voor inactieve ouderen van rond de 70 jaar, is deze analyse niet zo heel ingewikkeld. In dit geval komt het neer op het in kaart brengen van de voor- en nadelen, de te verrichten werkzaamheden, taakverdeling en verantwoordelijkheden.

Bij een uitgebreide krachtenveldanalyse zijn de volgende vragen van belang: • Over welke machtsbronnen beschikken de stakeholders (kennis, vaardigheden, financiën, achterban)? • Zijn de belangen van de stakeholders overeenkomstig en/of tegenstrijdig? • Hoe is de houding van de stakeholders naar het project of de situatie (positief, kritisch, bereid tot personele en financiële bijdrage, weerstand)? • Van welke aard zijn de eventuele weerstanden (zakelijk, sociaal, emotioneel)? • Wat is de verhouding tussen de diverse stakeholders (bekend, onbekend, bemind, onbemind)? • Maken de stakeholders deel uit van andere belangrijke netwerken? Op deze manier krijg je inzicht in wat er allemaal speelt bij de diverse partijen.

Bij de eerste uitnodiging is al gesproken over wie de uitnodiging doet en wat eventueel een geschikte locatie zou zijn. In deze fase is het ook belangrijk om na te denken over de inhoud of de agenda van de eerste bijeenkomst. Daarnaast moet de buurtsportcoach zich afvragen welke informatie hij meestuurt met de eerste uitnodiging. Geef je bijvoorbeeld al een samenvatting van mogelijke standpunten? Het is goed mogelijk dat je op basis van de krachtenveldanalyse afziet van een bijeenkomst en tot de conclusie komt dat het onhaalbaar is. 5. De kennismaking De eerste klap is een daalder waard. Dat geldt zeker voor de eerste bijeenkomst met de belanghebbenden. Onderwerpen die in deze bijeenkomst aan de orde komen zijn onder andere:

379

kennismaking (naam, functie, wie je vertegenwoordigt) wie de bijeenkomsten leidt wijze van notuleren en verspreiding (goede verslaglegging, besluitenlijst) spelregels (hoe gaan we met elkaar om) wensen en verwachtingen de inhoud (contouren, doelstellingen van het project, programma, fusie en dergelijke).

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

• • • • • •

Afhankelijk van de aard van het onderwerp en de mate waarin de partijen tegenstrijdige belangen hebben, kan er al dan niet snel overgegaan worden tot de inhoud.

Als de belangen groot zijn en er ook nog eens sprake is van tegenstrijdige belangen, dan is de gespreksvaardigheid van de voorzitter of degene die het gesprek leidt heel belangrijk. Het is belangrijk om open vragen te stellen, aandacht te besteden aan de kennismaking en voorzichtig de belangen en opties te verkennen. Bij de spelregels is het belangrijk om de gezamenlijke verantwoordelijkheid te benadrukken. Bovendien dient de vertrouwelijkheid duidelijk aan de orde te komen. Maak eveneens afspraken over de te volgen procedure om uiteindelijk te komen tot een weloverwogen besluit. Meestal is dat de weg van beeldvorming naar meningsvorming of oordeelsvorming en uiteindelijk de besluitvorming (BOB-model).

6. Probleemverkenning Als men contact gemaakt heeft met elkaar en de spelregels besproken zijn, kan de inhoud aan de orde komen. In deze fase is het belangrijk dat de verschillende wensen, behoeften en belangen op tafel komen. Gelukkig is er in het merendeel van de gevallen geen sprake van tegenstrijdige belangen en dus eigenlijk ook niet van een probleemverkenning, maar gewoon van een verkenning. Ook al zijn de belangen niet tegenstrijdig, dan nog is het belangrijk om alle partijen het belang te laten verwoorden. Dit vergroot de actiebereidheid en als het gevoel ontstaat dat alle neuzen dezelfde kant op wijzen, levert dit betere resultaten op. Soms is het van strategisch belang om niet alle partijen te vragen naar hun belangen, maar de vraag te stellen welke onderwerpen ze graag besproken willen hebben. Op die manier leggen partijen toch hun kaarten op tafel.

In sommige gevallen kan het verhelderend zijn om een zogenoemde belangenmatrix te maken. Op de horizontale as plaats je alle stakeholders en op de verticale as de belangrijkste onderwerpen of belangen. Dit geeft een goed overzicht van hoe de partijen denken over bepaalde kwesties en is een hulpmiddel om op één lijn te komen. 7. De brainstormfase Als er sprake is van een probleem dan worden in deze fase alle oplossingen of opties naar voren gebracht. De grootste fout in deze fase is dat de partijen onmiddellijk inhoudelijk op elkaars oplossing gaan reageren. Het gaat in deze fase nog niet om het beoordelen van de haalbaarheid van de oplossing, maar puur om het inventariseren van de mogelijkheden. Gaat het om het ontwikkelen en/of implementeren van een leefstijlinterventie, dan kan het in deze fase gaan om een brainstorm over wat de beste aanpak of methode voor deze doelgroep is.

In deze fase is het belangrijk dat de partijen aangezet worden tot creatief denken; het zogenoemde ‘out-of-the-box’-denken.

Nadat alle opties geïnventariseerd zijn, komt de fase van ordening en analyse. Dit is een moeilijke stap in het proces. Er moet inzicht ontstaan over welke opties welke problemen oplossen en welke opties met elkaar samenhangen. Ook kan het zijn dat bepaalde opties elkaar uitsluiten. Mindmapping is een methode om dit inzichtelijk te maken.

380

Thema 13 Leidinggeven en verbinden

Een andere, veel gehanteerde methode is om aan alle opties of oplossingen bepaalde waarden toe te kennen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Zo kan elk oplossing beoordeeld worden op: • duurzaamheid • uitvoerbaarheid • betaalbaarheid • snelheid van invoering • draagvlak • eventuele negatieve/positieve neveneffecten.

8. De onderhandelingsfase Ook in niet problematische situaties, zoals het gezamenlijk uitvoeren van een sportstimuleringsprogramma, moet er onderhandeld worden. Deze onderhandelingen gaan dan meer over wie welke taken uitvoert. Het gaat dus meer om inzet van mensen en middelen.

Mocht de belangentegenstelling groot zijn, dan is dit een lastige fase. Het is belangrijk voor de voorzitter of gespreksleider om voortdurend de win-winsituatie voor ogen te houden, hoewel hier in sommige situaties moeilijk sprake van is. Voor de buurtsportcoach is het belangrijk om bewust een keuze te maken voor een bepaalde onderhandelingsstrategie. 9. De besluitvormingsfase In deze fase is het belangrijk om schriftelijk vast te leggen wat er precies besloten is, zodat hier achteraf geen verschil van mening over kan ontstaan. Het kan zijn dat de partijen nog kunnen reageren op de geformuleerde besluiten en afspraken. Op punten en komma’s kan de tekst nog wel aangepast worden, maar je moet oppassen dat het spel niet opnieuw begint. Uiteindelijk kan het belangrijk zijn dat de partijen gevraagd wordt het geheel van besluiten en afspraken te ondertekenen. Een dergelijk akkoord kan de vorm van een samenwerkingsovereenkomst of convenant aannemen.

10. De nazorg regelen In het merendeel van de gevallen gaat het niet direct om nazorg, maar meer om een afronding en evaluatie van hoe het hele proces gelopen is. Mogelijk dat je nog vaker met deze partijen rond de tafel zit en dan is het belangrijk om te kijken waar het proces nog verbeterd kan worden. Ook kunnen bepaalde misverstanden of irritaties uitgesproken worden, zodat deze geen belemmeringen meer vormen voor een volgend project. Met nazorg wordt bedoeld dat er afspraken gemaakt kunnen worden over hoe en door wie het proces gevolgd wordt (monitoring) en op welke momenten er met de betrokken partijen geëvalueerd wordt. Bij grote projecten kan het belangrijk zijn om afspraken te maken over de communicatie met de verschillende media.

11. De uitvoering Uiteindelijk vindt de uitvoering van het project, programma of fusie plaats. In de fase van nazorg is geregeld hoe de monitoring van de voortgang plaatsvindt. Toch kunnen zich tijdens de uitvoering nog allerlei problemen voordoen. Zo kan het gebeuren dat het nauwkeurig opgestelde leefstijlprogramma voor ouderen een opvallend aantal uitvallers kent. Het is belangrijk te weten wie de uitvoering coördineert, zodat de werkgroep van stakeholders zo nodig snel bij elkaar geroepen kan worden.

Opdracht 19 Verbinden

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat er verstaan wordt onder verbinden in verband met de taken van een buurtsportcoach. b. Bespreek met elkaar waarom verbinden zo belangrijk is. c. Bespreek met elkaar wat je moeilijk vindt/lijkt aan het verbinden.

381

Opdracht 20 Verbinden met vertrouwen a. Leg uit wat er onder de methodiek ‘verbinden met vertrouwen’ wordt verstaan. b. Leg uit wat stakeholders zijn.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 21 Stakeholdersproces a. Noteer de elf stappen van het stakeholdersproces. b. Geef een korte typering van deze stappen.

Opdracht 22 Krachtenveldanalyse

a. Leg uit wat een krachtenveldanalyse is. b. Noteer welke vragen/onderwerpen belangrijk zijn bij een krachtenveldanalyse.

Opdracht 23 Brainstormfase a. b. c. d.

Leg uit wat de brainstormfase is. Geef een beschrijving van het doel en de inhoud van mindmapping. Geef een voorbeeld van wanneer je dat zou kunnen gebruiken. Beschrijf op grond waarvan je allerlei mogelijke oplossingen kunt beoordelen.

Opdracht 24 Leerdoelen

Je kunt verschillende organisatieculturen beschrijven.

Je kunt verschillende cultuurtypen beschrijven.

Je kunt de belangrijkste kenmerken van effectief leiderschap beschrijven.

Je kunt de rol van de buurtsportcoach als verbinder beschrijven.

Je kunt de stappen van het stakeholdersproces beschrijven.

13.8 Verdiepingsstof - Normatieve theorieën over leidinggeven

De theorieën die sinds de begintijd ontwikkeld zijn over leidinggeven, kunnen in stromingen ingedeeld worden. De volgende stromingen komen aan de orde: 1. scientific management 2. human relations 3. het revisionisme 4. de contigentietheorie

Scientific management In de eerste theorieën die over leidinggeven ontwikkeld werden, stond het productieproces centraal. Het ging om de vraag hoe je het personeel zo veel mogelijk kon laten produceren. Er was daarom veel aandacht voor productiemethoden. Als je als baas je personeel meer kon laten produceren, was je een goede leidinggevende. Naar de menselijke kant werd niet gekeken.

382

Thema 13 Leidinggeven en verbinden

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Human relations De human relations-beweging ging niet uit van productiemethoden of het productieproces, maar van de menselijke factor. Uit onderzoek was gebleken dat mensen beter gaan presteren, als ze het idee hebben dat ze aandacht krijgen. Natuurlijk speelt een kwalitatief goede machine een belangrijke rol in het productieproces, maar een personeelslid dat zich ondergewaardeerd of buitengesloten voelt, zal ‒ met dezelfde machine ‒ minder produceren dan een collega die zich wel gewaardeerd voelt en aandacht krijgt. De human relations-beweging had geen aandacht voor productiemethoden, maar wel heel veel voor de werkende mens. Dat was nieuw. Eerder had men het idee dat een slechte productie de schuld was van het personeel. De human relations-beweging stelde dat een slechte productie ook heel goed te wijten kon zijn aan de leidinggevende. Die gaf dan te weinig aandacht aan zijn personeel. Erkenning en waardering voor het personeel was belangrijk geworden.

Het revisionisme Door de human relations-beweging was er nauwelijks nog aandacht voor het productieproces en productiemethoden. Het revisionisme bracht daar verandering in. Deze beweging nam de goede elementen van de eerste theorieën over en combineerde die met de goede kanten van de human relations-beweging. De human relations-beweging verwaarloosde de technische en de economische kant van het productieproces. Binnen het revisionisme was er weer aandacht voor die technische en economische kant, terwijl men daarnaast evenzeer het belang van de menselijke benadering inzag. Democratisering en humanisering van arbeid waren belangrijke pijlers voor het revisionisme. De contingentietheorie Het revisionisme werd opgevolgd door de contingentietheorie. Langzamerhand ontstond bij een groep mensen de gedachte dat een benadering die puur en alleen op het productieproces gericht was, in sommige gevallen heel erg nuttig was. In andere situaties moest je juist veel aandacht aan de menselijke factor schenken. Een goede leidinggevende moest inzien dat een standaardbenadering die in alle gevallen werkt, niet bestaat. Welke benadering het beste is, hangt af van de situatie, van de leidinggevende en van de medewerkers. In de praktijk kan dat leiden tot het hanteren van de theorie van de human relations-beweging, afgewisseld met een tijdje werken volgens het revisionisme en af en toe terugvallen op een van de oudere theorieën. Kortom: volgens de contingentietheorie is er geen standaardbenadering en dus geen bepaalde stijl van leidinggeven die altijd werkt.

De zes leiderschapsstijlen Hoewel managers worden geconfronteerd met een schier onbeperkt scala aan managementsituaties, heeft onderzoek aangetoond dat er zes wezenlijke gedragspatronen, of leiderschapsstijlen, zijn die managers aanwenden: 1. De dwingende stijl 2. De gezaghebbende stijl 3. De relatiegerichte stijl 4. De democratische stijl 5. De maatgevende stijl 6. De coachende stijl

Er is geen beste of verkeerde stijl: de effectiviteit is afhankelijk van – en varieert dus met – de situatie, de taak en de mensen. Elke stijl kan effectief zijn, afhankelijk van variabelen zoals: • De aard en de ervaring van de medewerkers. • Hun sterke en zwakke punten. • De aard en complexiteit van het werk. • De tijdsdruk. • De risico’s van afwijkingen of fouten. • De beschikbare middelen (mensen, tijd, geld).

Van essentieel belang is het vermogen van een manager om situaties in te schatten en stijlen te variëren. De zes stijlen, hun kenmerken en toepasbaarheid worden op de volgende pagina’s beschreven. Bron: www.haygroup.com/nl.

383

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

C 13.9 Begrippen

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

384

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 13 Leidinggeven en verbinden

385

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 14 SPORT, BEWEGINGSCULTUUR EN VAKCONCEPTEN Inhoud thema • Sport- en bewegingscultuur • Het vierveldenmodel • Veranderingen binnen de Nederlandse sporten bewegingscultuur • Visies op bewegen • Vakconcepten • Verdiepingsstof • Begrippen

Voor de buurtsportcoach is het belangrijk om inzicht te hebben in de sporten bewegingscultuur in Nederland. Om sporters te behouden en nieuwe sporters te werven moet het aanbod van sporten bewegingsactiviteiten aansluiten bij de wensen, behoeften en motieven van sporters en potentiële sporters.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een belangrijke taak van het bewegingsonderwijs is het voorbereiden van kinderen om optimaal deel te kunnen nemen aan de sporten bewegingscultuur van Nederland. Voor de buurtsportcoaches is dit van belang, omdat een groot gedeelte van hen op de een of andere manier betrokken is bij het bewegingsonderwijs. Dit kan in de vorm van allerlei kennismakingsprojecten, maar ook in het kader van een belangrijk beleidsthema, namelijk ‘vaardig in bewegen’.

Dit thema start met een uitleg van wat we onder sporten bewegingscultuur verstaan. Vervolgens wordt aandacht besteed aan het zogenoemde vierveldenmodel. Paragraaf 3 gaat over de veranderingen binnen de sporten bewegingscultuur. Behalve inzicht in de Nederlandse sporten bewegingscultuur is het belangrijk dat de buurtsportcoach zich bewust is van zijn visie op bewegen en op de verschillende vakconcepten binnen sport en bewegen. Over deze twee onderwerpen gaan de laatste twee paragrafen van dit thema.

Relatie met werkproces Het thema ‘Sport, bewegingscultuur en vakconcepten’ heeft met name een relatie met werkproces P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen • • • • •

Je kunt het begrip sporten bewegingscultuur beschrijven. Je kunt de Nederlandse en voor jou relevante lokale sporten bewegingscultuur omschrijven. Je kunt sporten bewegingsactiviteiten indelen aan de hand van het vierveldenmodel. Je kunt de twee visies op bewegen beschrijven en vertalen naar de praktijk. Je kunt de verschillende vakconcepten beschrijven en vertalen naar de praktijk.

14.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Solliciteren voor een stageplaats

Romy heeft van school de opdracht gekregen om een stageplaats te zoeken. Haar voorkeur gaat uit naar de combinatie buurt en onderwijs. Bij een brede school mag ze op gesprek komen. Romy bereidt zich goed voor door allerlei leerdoelen op papier te zetten. Tijdens het gesprek ging het niet of nauwelijks over haar leerdoelen, maar vooral over haar visie op bewegen en waarom ze bewegingsonderwijs belangrijk vindt. Er werd haar gevraagd waar ze op let als ze naar bewegende kinderen kijkt. Als antwoord gaf ze dat ze altijd heel goed op de veiligheid let en of iedereen wel actief meedoet. Romy gaf aan dat er wel gezweet en iets geleerd moet worden. De brede school vindt het belangrijk dat kinderen ook buiten schooltijd sporten bij een van de vele sportaanbieders, bij voorkeur bij een sportvereniging. Hierop kreeg Romy de vraag welke sport en bewegingsactiviteiten ze aan zou bieden aan de kinderen om aan dit doel bij te dragen. Daar had ze nog nooit zo bij stilgestaan.

Kennisvragen a. Op welke manier bereid jij je voor op een sollicitatiegesprek voor een stageplaats?

387

Wat is een brede school? Wat betekent het begrip visie? Wat wordt er bedoeld met ‘visie op bewegen’? Wat is jouw visie op bewegen? Waar let jij op als je naar bewegende kinderen kijkt? Wanneer vind jij een les bewegingsonderwijs goed? Waaraan moet zo’n les voldoen? Welke sporten bewegingsactiviteiten moet Romy aanbieden om een bijdrage te leveren aan het zo veel mogelijk sporten buiten schooltijd?

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

b. c. d. e. f. g. h.

14.2 Sport- en bewegingscultuur

Sport- en bewegingscultuur Het begrip sporten bewegingscultuur is niet eenvoudig te omschrijven. Soms worden er twee begrippen onderscheiden, namelijk de sportcultuur en de bewegingscultuur. De sportcultuur heeft dan vooral te maken met alle sportuitingen die je in de Nederlandse cultuur tegenkomt. Maar wordt er precies verstaan onder sportuitingen? Wat is sport eigenlijk? Is armworstelen een sport? Zijn dammen, darten, duivenmelken, tafelvoetbal en tai chi sporten? Vroeger werden aan sport eigenschappen toegekend als prestatie, training, regels, competitie en fair play. In 1956 promoveerde Klaas Rijsdorp op een dissertatie met als titel ‘Sport als jongmenselijke activiteit’.

Tegenwoordig is sport echter uitgegroeid tot een heel gedifferentieerd verschijnsel. Het gaat niet meer alleen om wedstrijdsport en recreatiesport, maar ook om avontuursport, pretsport, lustsport, buurtsport, cosmetische sport en gezondheidssport. Hiermee is het onderscheid met bewegen en lichamelijke activiteit grotendeels komen te vervallen.

Kleurrijk sportlandschap

Alleen al een blik op lijsten van sporttakken en sportdisciplines maakt duidelijk dat het hedendaagse sportlandschap niet alleen heel talrijk maar ook heel ‘kleurrijk’ is samengesteld: van het puur recreatieve joggen in het park tot het zwaarcompetitieve hordenlopen op een atletiekpiste, van het eeuwenoude krulbollen in een stamcafé tot het trendy bodypumpen in een fitnesscentrum, of van het gezapige lijnvissen langs de waterkant tot de expressieve salsadans op een festival. Die verbreding van het moderne sportbegrip is een relatief recente ontwikkeling. Bron: Beweging in beleid/beleid in beweging. J. Scheerder & H. Vandermeerschen.

Traditioneel verstond men onder de sportcultuur die bewegingsactiviteiten die voldeden aan eisen als competitie, training, fysieke inspanning en regelgeving. Naast het begrip sportcultuur hanteerde men de term bewegingscultuur. Hiermee worden dan de vormen van lichaamsbeweging verstaan die gerekend kunnen worden tot pretsport, gezondheidssport en dergelijke. Tot de sportcultuur in Nederland behoren dan onder andere voetbal, hockey, korfbal en wielrennen. Tot de bewegingscultuur behoren onder andere fitnessactiviteiten, volksdansen en fietsen.

Een andere opvatting is dat het begrip bewegingscultuur een allesomvattende term is, waarvan de sportcultuur een onderdeel vormt. Binnen deze laatste opvatting bestaan er verschillende omschrijvingen van het begrip bewegingscultuur. Enkele voorbeelden zijn:

Bewegingscultuur: • alle stimulansen en uitdrukkingen van lichaamsbeweging, individuele en collectieve, aangeleerde en verworven lichaamstaal, onder meer uitgedrukt in sport en spel • alle kenmerkende, dominante sporten bewegingsuitingen van een bepaald land of regio.

388

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Voor de buurtsportcoach is het niet alleen belangrijk om op de hoogte te zijn van de Nederlandse sporten bewegingscultuur, maar zeker ook van de regionale sporten bewegingscultuur. Zo behoren tot de Friese sporten bewegingscultuur schaatsen, kaatsen, fierljeppen en zeilen (waaronder skûtsjesilen). In bepaalde regio’s is handbal of juist korfbal opvallend populair.

https://www.anpfoto.nl/search.pp?pictureid=488236696&page=1&pos=6

In dit thema wordt uitgegaan van de verbreding van het sportbegrip, zoals beschreven door Scheerder & Vandermeerschen. Dan maakt het niet uit of er gesproken wordt over de bewegingscultuur of over sportcultuur als overkoepelende termen. Want sportcultuur, bewegingscultuur en sporten bewegingscultuur zijn in die opvatting synoniemen van elkaar. Toch is het goed om er rekening mee te houden dat niet iedereen op dezelfde manier omgaat met deze begrippen. Sommige mensen hanteren bewust het begrip bewegingscultuur om de verbreding binnen de sport duidelijk te maken.

Lees de verdiepingsstof ‘Urban sports’.

Sportieve samenleving in beweging Nederland is een sportieve samenleving. Als je kijkt naar wat bewegende mensen in Nederland precies doen, levert dat een enorme variatie aan bewegingsvormen op. Vrijwel alle takken van sport worden in Nederland beoefend. Nederlanders nemen deel aan uiteenlopende bewegingsvormen als voetbal, fitness, yoga, schaatsen, zeilen, kempo, kitesurfen, wandelen en tai chi. De een doet dit prestatief en georganiseerd, de ander recreatief en ongeorganiseerd. De bewegingscultuur is niet iets wat vastligt, het is voortdurend in beweging. Ontwikkelingen in de samenleving hebben een grote invloed op de manier waarop mensen sport bedrijven of fysiek actief willen zijn in hun eigen tijd. Er komen sporten bij en andere sporten verliezen aan populariteit. Zo is de laatste jaren padel enorm populair geworden.

389

Deze ontwikkelingen hebben te maken met veranderingen in de beweegredenen of motieven van mensen. Voor de buurtsportcoach is het belangrijk verbanden te zien tussen motieven van sportdeelname en sporten bewegingsactiviteiten.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het belangrijker worden van het gezondheidsmotief heeft tot veranderingen in de sporten bewegingscultuur geleid. Dit verklaart onder andere de hedendaagse populariteit van lopen, fietsen/wielrennen en verschillende fitnessactiviteiten.

Loopgolf

Niet alleen neemt een steeds groter deel van de Nederlandse bevolking deel aan loopsport, zowel met een lage als een hoge frequentie; ook zijn de bestaande loopsporters hun sport steeds vaker gaan beoefenen. Er zijn vier dragers verantwoordelijk voor deze tweede loopgolf: • toenemend belang van slankheid, gespierdheid, fitheid en gezondheid • toenemende deelname door vrouwen (vanuit bovenstaand argument) • toenemende populariteit van loopevenementen • toenemende professionalisering en commercialisering van loopevenementen. 3,1 miljoen mensen In de afgelopen tien jaar groeide het aantal hardlopers tot bijna 4 miljoen. Nog eens 3,1 miljoen mensen zeggen belangstelling te hebben voor de loopsport of van plan te zijn ermee te beginnen. Het aantal hardlopers dat meedoet aan wedstrijden en evenementen steeg in een paar jaar tijd met 100%, zo blijkt uit een studie van het Mulier Instituut met medewerking van de Atletiekunie.

Ontsporting, versporting of sport als eigen cultuur? Sport is niet los te zien van onze samenleving. Zo had de afgelopen recessie invloed op de sportparticipatie van mensen. Zelfs een sterk groeiende sport als golf had hier last van. Inmiddels gaat het economisch weer goed en dat merk je aan de sportdeelname. Als je kijkt naar de traditionele opvatting van het begrip sport, in de zin van competitie, training en het je houden aan formele spelregels, dan kun je concluderen dat er in Nederland steeds minder gesport wordt. We sporten minder, maar bewegen meer. Bij dit laatste moet je denken aan allerlei informele vormen van sportbeoefening. Omdat Nederland minder sport, wordt ook wel gesproken van ontsporting van de samenleving.

Aan de andere kant is er juist sprake van een steeds belangrijkere rol van de sport in de samenleving. Sport wordt voor veel maatschappelijke doeleinden ingezet, zoals participatie, integratie, gezondheid, waarden en normen. Dit proces wordt ook wel de versporting van de samenleving genoemd. Sport is geen eiland meer in onze maatschappij, maar is op allerlei terreinen sterk aanwezig.

Vermaatschappelijking van de sport

De vermaatschappelijking van de sport houdt in dat sportverenigingen steeds meer maatschappelijke taken op zich nemen en daartoe ook door overheden wordt gestimuleerd. Een groot aantal sportverenigingen krijgt zodoende steeds meer een functie die de sportbeoefening overstijgt. Ook dit is een ontwikkeling die zich al langer voordoet, maar ik verwacht dat de sportverenigingen op dit vlak de komende vijf jaar meer fundamentele keuzes zullen gaan maken, leidend tot verschillende typen sportverenigingen. Enerzijds zal een groep (grotere) verenigingen hierop vol inzetten, leidend tot schaalvergroting en professionalisering en een verdere groei naar een multifunctionele organisatie met naast sport ook welzijns- en

390

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

onderwijsfuncties. Anderzijds verwacht ik dat er sportverenigingen zullen zijn die hierin bewust niet meegaan en zich volledig zullen concentreren op de verdere ontwikkeling en professionalisering van hun sportfunctie, mede in concurrentie met andere (vooral commerciële) organisaties in het vrijetijdsdomein.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bron: De vraag van Karin van Bijsterveld aan Maarten van Bottenburg - Sport Knowhow XL.

Tegenover deze opvatting staat de opvatting dat de sport een wereld op zichzelf is. Binnen die opvatting heeft de sport een eigen cultuur met eigen typische waarden en normen. Daarbinnen zijn subculturen te onderscheiden. Bij golf gaat het er anders aan toe dan bij boksen of gewichtheffen. De meeste mensen die deze visie aanhangen, kennen vaak positieve waarden toe aan sport. Door sportbeoefening leer je onder andere: • met anderen om te gaan • fair play toe te passen • je agressie op een gezonde manier te uiten • rekening te houden met elkaar • zelfvertrouwen op te bouwen • respect te hebben voor medespelers, tegenstanders en de scheidsrechter • je gedisciplineerd te gedragen • om te gaan met regels • om te gaan met eigen mogelijkheden en beperkingen. Er is echter ook negatieve kritiek mogelijk op de eigen cultuur van de sportwereld. De eigen cultuur van de sport kent ook gedragingen die binnen de sport normaal geacht worden, maar daarbuiten niet. Als je op straat iemand slaat of schopt, is dat strafbaar. Bij voetbal krijg je voor een doodschop meestal alleen de rode kaart en bij boksen is het juist de bedoeling iemand binnen bepaalde regels knock-out te slaan. Bij free fight en ultimate fight zijn dingen toegestaan die in de gewone samenleving absoluut ondenkbaar zijn. Er lijkt ook een bepaalde spanning te bestaan tussen enerzijds sport als product van de maatschappij en anderzijds sport als cultuur. In het dubbelkarakter van de sport komt de spanning tussen deze twee goed tot uitdrukking. Hieruit komen vragen voort als: Hoeveel invloed mag de commercie hebben op de sport? Wat mag de invloed van de media zijn op de sport?

Opdracht 2 Sport- en bewegingscultuur

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Kom met elkaar tot een beschrijving van het begrip sporten bewegingscultuur. b. Noteer een aantal sporten bewegingsactiviteiten die jullie kenmerkend vinden voor de Nederlandse sporten bewegingscultuur. c. Ga uit van je eigen provincie. Noteer een aantal sporten bewegingsactiviteiten die jullie kenmerkend vinden voor de provinciale sporten bewegingscultuur. d. Ga uit van een van de gemeenten waar iemand van jullie woont. Noteer een aantal sporten bewegingsactiviteiten die jullie kenmerkend vinden voor de lokale sporten bewegingscultuur.

Opdracht 3 Belang sporten bewegingscultuur

Leg uit waarom het juist voor een buurtsportcoach belangrijk is om goed op de hoogte te zijn van de Nederlandse sporten bewegingscultuur en de veranderingen die daarin optreden.

Opdracht 4 Pluriforme sporten bewegingscultuur a. Leg uit wat er bedoeld wordt met een pluriforme sporten bewegingscultuur. b. Geef een aantal voorbeelden van deze pluriformiteit.

391

Opdracht 5 Ontsporting en versporting a. Leg het begrip ontsporting van de samenleving uit. b. Leg uit wat er bedoeld wordt met versporting van de samenleving.

14.3 Het vierveldenmodel

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De bewegingscultuur kan schematisch weergegeven worden in de vorm van het zogenoemde vierveldenmodel (Vanreusel). Men komt tot vier verschillende velden door het hanteren van twee verschillende assen: • een horizontale as die verloopt van traditioneel naar vernieuwend • een verticale as die verloopt van formeel naar informeel. Bekijk het filmpje ‘BSM film huidige bewegingscultuur’.

Van traditioneel naar vernieuwend Het traditionele verwijst zowel naar de betreffende takken van sport als naar de wijze waarop deze vormen van sport georganiseerd zijn. Traditionele sporten zijn klassieke sportvormen zoals voetbal, hockey, turnen en atletiek. Een traditionele organisatie verwijst naar sportverenigingen en bonden en naar traditionele sportomgevingen, zoals sportvelden, zwembaden en sporthallen. Een aantal jaren geleden kon bij vernieuwende sportvormen gedacht worden aan mountainbiken, skaten, kitesurfen, freerunning, klimmen, beachvolleybal, ultimate frisbee en dansrages (jumpstyle, breakdance, hiphop, capoeira). Na verloop van tijd verliezen sporten hun vernieuwende karakter en duiken er weer andere nieuwe sporttrends op. Momenteel zijn de genoemde sporten al niet echt nieuw meer en zijn de nieuwe sportrages suppen, bossabal, spikeboarding, whiken, crossfit, bikepolo, kronum en padel.

Padel

Padel is een snel in populariteit groeiende racketsport die zich het best omschrijft als een combinatie van tennis en squash. Deze racketsport, al razend populair in Spanje en Zuid-Amerika, begint zich langzamerhand ook in Nederland te ontwikkelen. Je speelt het als dubbelteam op een veld van 20 x 10 meter dat is omgeven door een glazen wand en hekwerk. Je kunt zowel binnen als buiten terecht.

De spelregels lijken veel op de spelregels van tennis. De bal moet over het net en in het vak van de tegenstanders worden geslagen. Een keer laten stuiten mag, maar hoeft niet. Een groot verschil is dat je de bal na de stuit tegen de wand of muur mag laten komen en hem dan pas terug hoeft te slaan. Dit mag ook weer via de muur en levert verrassende rally’s op. Opslaan doe je onderhands. Het scoresysteem is wel identiek aan dat van tennis. Meestal wordt om twee gewonnen sets gespeeld, met een tiebreak bij een 6-6 stand in games.

392

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

https://www.anpfoto.nl/search.pp?pictureid=510623757&page=4&pos=113

Bekijk het filmpje ‘Nieuw! Padel tennis’. Bron: www.knltb.nl/tennissers/padel.

Van formeel naar informeel Het formele verwijst naar de mate waarin sporten bewegingsactiviteiten door organisaties vormgegeven en geleid worden. Aan de formele kant vinden we sportaanbieders, zoals sportverenigingen, maneges, fitnessen healthcentra, zwembaden en tennisscholen.

393

Minder traditioneel, maar eveneens formeel, zijn organisaties die sport als middel gebruiken voor het realiseren van integratie (jongeren met een migratieachtergrond , mensen met een beperking) en het bevorderen van een gezonde, actieve levensstijl.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het informele verwijst naar sporten bewegingsactiviteiten die mensen zelf organiseren of min of meer spontaan bedrijven. Hiertoe behoren de sporten bewegingsactiviteiten op onder andere pleintjes, grasveldjes, parken, tropische zwemparadijzen en recreatievoorzieningen. Tot de informele sporten bewegingsactiviteiten behoren pannavoetbal, skateboarden, joggen, pleintjesbasketbal en streethockey.

Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: htps/:stocke.du-actein f./m l edaielfir/start/medaibank?fc=browse&queryd i=b601bf75c00e8180565ace92e580a02e&order=rank&cou lmn=7&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&elfid i=1&fud i=dri15%2F27703-47ap j.g

De dynamiek van het vierveldenmodel De wereld van sporten bewegen is een dynamische wereld. Er komen steeds weer nieuwe vormen bij. Meestal starten dergelijke activiteiten in het kwadrant vernieuwend-informeel. Een voorbeeld hiervan is freerunning. Na verloop van tijd raakt het nieuwe eraf en kan een tak van sport opschuiven naar het traditioneel-informele veld van het model. Zover is het met freerunning nog niet.

Een andere ontwikkeling die meestal plaatsvindt, is dat er aan de betreffende nieuwe tak van sport regels worden verbonden. Aanvankelijk niet om vergelijking en wedstrijden mogelijk te maken, maar meer om de uitdaging te vergroten. Uiteindelijk kan deze formalisering wel in de richting gaan van het eerlijk houden van wedstrijden. Deze ontwikkeling is bij freerunning wel al waar te nemen. De KNGU heeft zich over de wedstrijdtak van freerunning ontfermd en in die zin is deze tak van sport opgeschoven naar het kwadrant vernieuwend-formeel. Het vierveldenmodel als uitgangspunt van voorbereiding op de bewegingscultuur Sommige sportopleidingen nemen de indeling van het vierveldenmodel als uitgangspunt voor het aanbod aan sporten bewegingsactiviteiten. Ze gaan uit van het standpunt dat studenten kennis moeten maken met de Nederlandse bewegingscultuur in zijn volle breedte. Het vierveldenmodel garandeert deze brede kennismaking.

Binnen het bewegingsonderwijs wordt eveneens het belang benadrukt van het inleiden in en het voorbereiden op de bewegingscultuur. De complexiteit van de bewegingscultuur rechtvaardigt een grondige voorbereiding. Bij deze grondige voorbereiding kan het vierveldenmodel een rol spelen. Niet alleen Vanreusel wijst erop dat de bewegingscultuur veelvormig is. Crum hanteert een ander model. Hij onderscheidt in dit verband zeven sportmodi: • topsport • wedstrijdsport • recreatiesport

394

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

• • • •

fitnesssport avonturensport lust/pretsport cosmetische sport.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het belang van een grondige voorbereiding wordt breed gedragen en je ziet dit ook terug bij de KVLO (Koninklijke Vereniging van Leraren Lichamelijke opvoeding).

Inleiden

’Voor alles moet de jeugd op school ook worden ingeleid in concrete beoefening van sport en vertrouwd raken met de verschillende deelnamemotieven, verschillende deelnameverbanden en deelnamerollen.’ Bron: beroepscompetentieprofiel voor leraren lichamelijke opvoeding, uitgegeven door de KVLO.

Deelname motieven sport en bewegen Er bestaat een duidelijk verband tussen de bewegingscultuur en de beweegredenen, de motieven van sportdeelname. In deze paragraaf wordt stilgestaan bij de belangrijkste motieven van sportdeelname. De belangrijkste motieven van sportbeoefening zijn: • vrijetijdsmotief (ontspanning, plezierige vrijetijdsbesteding) • gezondheids- en fitheidsmotief (gezondheid, conditie, fitheid) • sociaal motief (sociale contacten, vriendschap, integratie) • compensatiemotief (afreageren, ontspanning, onthaasten) • prestatiemotief (presteren, beter worden, overtreffen) • intrinsiek motief (bewegen als lustvolle, prettige, plezierige activiteit) • esthetisch motief (uiterlijk, er goed uitzien).

Om potentiële sporters te bereiken met sportstimuleringsactiviteiten is het belangrijk dat de buurtsportcoach aansluit bij de motieven van deze mensen. De voorgaande motieven zijn niet voor alle doelgroepen even belangrijk. In de thema’s waarin de doelgroepen besproken worden, wordt hier nader op ingegaan.

Enkele conclusies over de belangrijkste motieven van sportdeelname • Het vrijetijdsmotief neemt toe. Het ongeorganiseerd recreatief sporten neemt al jarenlang toe ten koste van het meer prestatief gericht sporten binnen een sportvereniging. • Het gezondheidsmotief wordt steeds belangrijker. Dit geldt voor alle leeftijdscategorieën. Bij jeugdigen moet dit wel gecombineerd worden met plezier: fit én fun. Fit blijven en plezier in sport zijn voor jongeren de belangrijkste drijfveren om te sporten. Bij hen groeit de belangstelling voor het sporten bij commerciële aanbieders, vooral de fitnesscentra. • Het sociale motief neemt in belang toe. Een variant van het sociale motief is het integratiemotief. Dit betekent dat mensen gaan sporten om (weer) aansluiting te vinden bij de samenleving. Dit motief geldt in het bijzonder voor mensen met een beperking en voor sommige achterstandsgroepen.

Ontmoetingsplaats bij uitstek

Sport is niet alleen een belangrijk aandachtsgebied voor voldoende bewegen, maar ook een ontmoetingsplaats bij uitstek. Niet alleen voor de sporters zelf, maar ook voor de talloze vrijwilligers in de sport. Door sport ontstaan kansen op binding, integratie en sociale cohesie.

395

•

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

•

Het esthetische motief wint eveneens aan populariteit. In toenemende mate sporten mensen om er goed en mooi uit te zien. Het grootste deel van hen bezoekt een fitness- of healthcentrum. De sporten bewegingsactiviteiten die op dit schoonheidsideaal gericht zijn, worden ook wel cosmetische sporten genoemd. In veel gevallen gaat dit motief samen met het gezondheidsmotief. Het prestatiemotief neemt af, maar blijft voor sommige doelgroepen belangrijk, zoals voor jongeren met een migratieachtergrond. De tendens om sporten op te vatten als het leveren van prestaties, lijkt bij hen wat sterker aanwezig. Wel zie je bij een bepaalde groep sporters een duidelijke behoefte om grenzen te verleggen. Bij hen bestaat een drang naar spanning en sensatie en die wordt ook binnen de sport gezocht. Denk hierbij aan bungeejumping, kitesurfen, parachutespringen, rots- en ijsklimmen, down-hill mountainbiken. Dit wordt avonturensport genoemd.

Sportexterne motieven

Bewegen gebeurt steeds meer vanuit sportexterne doelstellingen. Sociale contacten en gezondheidsoverwegingen zijn de belangrijkste motieven voor sportdeelname geworden. Er wordt steeds minder bewogen vanuit het idee van sport als strijdtoneel van onderlinge competitie en als middel tot persoonlijke prestatieverbetering.

Motieven sportdeelname per leeftijdscategorie De motieven van sportdeelname verschillen per leeftijdscategorie. Het zal duidelijk zijn dat het gezondheidsmotief bij een kleuter nog geen grote rol speelt om te gaan bewegen. Bij volwassenen en ouderen is dit het belangrijkste motief.

Een kind sport vooral voor het plezier. De verschillende motieven vinden hun weerslag in de sporten die in verschillende leeftijdscategorieën beoefend worden. In de leeftijdscategorie van 4 tot 12 en van 12 tot 18 jaar is voetbal het meest populair. Daarna is in elke leeftijdscategorie fitness de meest beoefende sport.

Er wordt hier een overzicht gegeven van de drie belangrijkst motieven per leeftijdscategorie. Hieruit blijkt het enorme belang van het gezondheids- en fitheidsmotief. 16-20 jaar: • verbeteren conditie (74%) • verbeteren, behouden van gezondheid (71%) • fysiek sterker worden (71%). 21-35 jaar: • verbeteren conditie (79%) • verbeteren, behouden van gezondheid (77%) • gezond gewicht bereiken, behouden (76%). 36-50 jaar: • verbeteren, behouden van gezondheid (78%) • verbeteren conditie (78%) • gezond gewicht bereiken, behouden (69%).

51-65 jaar: • verbeteren, behouden van gezondheid (81%) • verbeteren conditie, fitter worden (77%) • gezond gewicht bereiken, behouden (69%). 66-80 jaar: • verbeteren, behouden van gezondheid (80%) • verbeteren conditie, fitter worden (69%)

396

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

•

gezond gewicht bereiken, behouden (64%).

Lees de verdiepingsstof ‘Sport- en beweegmotieven per levensfase’.

Opdracht 6 Twee assen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. Noteer de twee assen van het vierveldenmodel. b. Geef een omschrijving van beide assen.

Opdracht 7 Tekening vierveldenmodel a. Maak een tekening van het vierveldenmodel. b. Plaats in elk veld twee sporten bewegingsactiviteiten.

Opdracht 8 Film bewegingscultuur Bekijk het filmpje ‘BSM film bewegingscultuur’.

a. Geef een samenvatting van de inhoud van het filmpje. b. Geef je mening over het filmpje.

Opdracht 9 Activerende spelvormen in het bewegingsonderwijs

Bekijk het filmpje ‘Activerende spelvormen in het bewegingsonderwijs - Winkler Prins Veendam’. a. Noteer de activiteiten die in het filmpje voorkomen. b. Breng de activiteiten onder in een van de vier velden van het vierveldenmodel.

Opdracht 10 Nieuwe sporten

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Zoek met elkaar (op internet) naar een aantal formeel-vernieuwende sporten. Maak hier een lijst van. b. Zoek met elkaar (op internet) naar een aantal informeel-vernieuwende sporten. Maak hier een lijst van. c. Overleg met de overige groepjes en bepaal welke sport jullie kort uitwerken en aan de andere groepjes presenteren.

Opdracht 11 Uitgangspunt

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar waarom het vierveldenmodel een goed uitgangspunt is om mensen in te leiden en voor te bereiden op de Nederlandse sporten bewegingscultuur. b. Bespreek met elkaar wat dit betekent voor jullie in de rol van buurtsportcoach.

Opdracht 12 Deelnamemotieven

a. Noteer de verschillende motieven voor deelname aan sporten bewegingsactiviteiten. b. Noteer het belangrijkste motief waarom jij hier aan deelneemt. c. Geef een beschrijving van wat momenteel het belangrijkste deelnamemotief is.

Opdracht 13 buurtsportcoach en motieven

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar waarom het voor jullie als buurtsportcoachen belangrijk is om goed op de hoogte te zijn van de deelnamemotieven van de verschillende doelgroepen. b. Zoek op internet naar de belangrijkste deelnamemotieven van een specifieke doelgroep.

397

14.4 Veranderingen binnen de Nederlandse sporten bewegingscultuur

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Ontwikkelingen en sportdeelname De Nederlandse sporten bewegingscultuur verandert mee met allerlei belangrijke ontwikkelingen in onze samenleving. Zo heeft de vergrijzing en de ontgroening invloed op de sportdeelname en op de populariteit van bepaalde sporten.

Kinderen en jeugdigen sporten het meest. Door de afname van het aantal kinderen en jeugdigen in Nederland, is het te verwachten dat hierdoor de sportdeelname afneemt. Dat geldt vooral voor sporten die populair zijn onder deze leeftijdscategorie, zoals voetbal. Ouderen sporten minder en daarvan neemt het aantal juist toe. Maar tegelijkertijd blijven ouderen steeds langer fit en is juist onder deze groep de sportdeelname toegenomen. Ook het aantal mensen met een migratieachtergrond neemt toe. Deze groep sport wat minder dan de bevolking met een Nederlandse achtergrond. Dit geldt echter minder voor de tweede en derde generatie mensen met een migratieachtergrond. Het is dus de vraag hoe dit uiteindelijk uit zal pakken voor de sportdeelname. Momenteel gaat het economisch goed met Nederland. Er zijn steeds meer commerciële sportaanbieders met een heel uitgebreid assortiment aan sporten bewegingsactiviteiten. Er lijkt voor iedereen wel wat geschikts tussen te zitten. Dit kan naar de toekomst toe de sportparticipatie vergroten. Dit geeft ook aan dat de Nederlandse sporten bewegingscultuur steeds meer divers wordt en niet langer bestaat uit bijvoorbeeld alleen voetbal, schaatsen, korfbal en zwemmen.

Sport in 2030

In de Sport Toekomstverkenning verkennen het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) de toekomst van sport en bewegen in Nederland. Welke uitdagingen kent de sport in het jaar 2030?

De belangrijkste conclusies van het onderzoek Het onderzoek concludeert dat clublidmaatschap afneemt de komende jaren. De afgelopen jaren was het ledental voor clubs redelijk constant, rond de 33%. Er is een toenemend belang voor gezondheid (+), waardoor sporten belangrijker wordt en lidmaatschap zal toenemen. Echter, de verwachting is dat de toenemende vergrijzing (-) en een toename aan het aantal migranten in Nederland (-) zal leiden tot een lagere sportdeelname en daarmee een lager clublidmaatschap. Ouderen en migranten zijn groepen die over het algemeen minder sporten. Samen met de negatieve effecten van bezuinigingen (-), individualisering (-), toenemend gebruik van sociale media (-), en het belang van beleving (-) (meerdere sporten willen uitproberen), is de verwachting dat het lidmaatschap afneemt. Door als sportvereniging zich aan te passen aan deze nieuwe sporter (+), kunnen leden mogelijk behouden worden. Ze moeten meegaan met de wensen van de moderne sporter. Bron: www.sportdeelname.nl.

Een belangrijke sociaal-culturele ontwikkeling is dat mensen een gezonde leefstijl steeds belangrijker vinden. Sport en bewegen maken daar onderdeel van uit. Dit biedt naar de toekomst een prima perspectief voor de sportdeelname. De enorme populariteit van fitness wordt hierdoor onder andere verklaard. Het gemiddeld opleidingsniveau stijgt in Nederland. Aangezien er een duidelijk verband bestaat tussen sportdeelname en opleidingsniveau, mag verwacht worden dat hierdoor de sportdeelname toeneemt. Hoogopgeleide 65-plussers sporten meer dan laagopgeleide 25- tot 35-jarigen.

398

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

Op grond van dit soort ontwikkelingen proberen organisaties als het CBS en het Mulier Instituut tot een toekomstscenario voor de sport te komen. De afgelopen 15 jaar is de wekelijkse sportdeelname gestegen met bijna 9% tot ongeveer 55%. Deze organisaties gaan ervan uit dat de sportdeelname tussen 2014 en 2030 stijgt naar ongeveer 60%.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Enkele trends bij sportdeelname en de veranderende sporten bewegingscultuur zijn: • De diversiteit neemt toe. Denk bijvoorbeeld aan de populariteit van urban sports, allerlei vormen van fitness en Oosterse bewegingsvormen. In dit geval wordt gesproken van een pluriforme sporten bewegingscultuur. • Sportbeoefening alleen en in een zelfgeorganiseerde groep neemt toe. • Sportdeelname bij commerciële sportaanbieders neemt toe. • Het percentage dat lid is van een sportvereniging blijft onveranderd. • Solosporten (hardlopen, fietsen) winnen aan populariteit. • De deelname aan competitie, toernooien en dergelijke neemt af met de leeftijd. • Het gezondheidsmotief en fitheid worden steeds belangrijker. • De populariteit van fitness neemt toe, die van zwemmen neemt af. • Meisjes- en damesvoetbal neemt in populariteit toe.

De toekomst van sport in Nederland tot 20230: Trendscenario’s Sport Toekomstverwachting. Participatie is zelf bepalen waar, wanneer en met wie je sport!

De onderzoekers keken naar de georganiseerde breedtesport, samen sporten, het verenigingsleven en vrijwilligerswerk. De verwachting is dat mensen tot 2030 evenveel blijven sporten, maar de manier waarop ze dat doen verandert sterk. Verschillende factoren zijn daarop van invloed: • Vergrijzing en migratie doen sportdeelname dalen: ouderen en niet-westerse migranten sporten gemiddeld minder. • De toenemende aandacht voor een gezonde leefstijl, sport en ieders eigen verantwoordelijkheid daarin, doen sportdeelname juist weer stijgen. • Georganiseerd sporten via clublidmaatschap krijgt concurrentie van flexibel sporten: mensen sporten vaker individueel of in zelfgevormde groepen en op niet-traditionele locaties. Dat is een uitdaging voor de meer traditioneel georganiseerde sportclubs en -accommodaties. • Mensen willen een ‘totaalbeleving’ als ze sporten. Sportevenementen zoals color- en mud-runs, toertochten en marathons worden belangrijker. Ook dit vraagt iets van de manier waarop sportverenigingen hun aanbod organiseren. • Ook vrijwilligers vragen meer flexibiliteit. Ze binden zich minder aan één club, maar doen verschillende vrijwilligersklussen. Sportclubs moeten bovendien concurreren met de stijgende vraag naar vrijwilligers op andere terreinen (mantelzorg, buurtparticipatie etc.)

Bron: www.allesoversport.nl/thema/beleid/de-toekomst-van-sport-in-nederland-tot-2030-trendscenario-s-sport-toekomstverkenning/.

Nieuwe scenario’s Onlangs ontwikkelde een aantal overheidsinstanties nieuwe scenario’s voor de toekomst van de sport in Nederland. Het gaat om vier perspectieven, waarbij telkens een bepaalde opgave voor de sport centraal staat. Alle vier de perspectieven hebben toekomst én bestaansrecht. Op deze manier kunnen de verschillende sportaanbieders zich onderscheiden. Voor de buurtsportcoach bieden de scenario’s houvast om sportaanbieders te begeleiden naar een perspectiefrijke toekomst. Als je goed naar de vier scenario’s kijkt, dan zie je dat vooral de eerste drie voortborduren op wat je in de nota ‘Tijd voor sport’ al kon lezen: de drie thema’s bewegen (voel je fit), meedoen (door vriendschap verenigd) en presteren (naar de top).

399

De vier scenario’s zijn: 1. door vriendschap verenigd 2. voel je fit 3. naar de top 4. leef mee.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Scenario 1: door vriendschap verenigd Binnen dit perspectief staan betrokkenheid en vriendschap centraal. Het gaat vooral om samen sporten en bewegen. Prestaties staan niet op de voorgrond. De uitdaging is dat sport en bewegen mensen vanuit verschillende achtergronden en wensen met elkaar verbindt. De belangrijkste kenmerken zijn: • iedereen in de wijk mag meedoen • sportiviteit en integriteit • een veilige omgeving om samen te spelen • dankzij de vereniging vinden mensen elkaar.

Scenario 2: voel je fit Binnen dit perspectief sporten en bewegen mensen om zich lekker fit en gezond te voelen. Het gaat erom dat jij je lekker in je vel voelt zitten. Behalve voor de gezondheid beweeg je ook omdat het gewoon leuk is om te doen. Welke sporten bewegingsactiviteiten je doet, maakt niet uit. Het maakt ook niet uit met wie je sport. Het kan samen, maar ook prima alleen. De belangrijkste kenmerken zijn: • een gezonde geest in een gezond lichaam • lekker bewegen • ontspanning en vitaliteit • flexibel en met eigen regels.

Scenario 3: naar de top Bij deze vormen van sport en bewegen gaat het om presteren, om het bereiken van de top. Je beoefent sport om de beste te zijn, om te winnen. Dit perspectief is vooral geschikt voor prestatiesporters en topsporters. Ze doen er alles aan om hun talenten te ontwikkelen en willen het beste uit zichzelf naar boven halen. De belangrijkste kenmerken zijn: • medailles winnen voor Nederland • de beste zijn • grenzen verleggen • talentontwikkeling.

Scenario 4: leef mee Hierbij gaat het om de beleving. Dit kan de beleving van zelf sporten zijn, maar ook van het meebeleven, van het supporter of toeschouwer zijn. Bovendien kan het gericht zijn op de spanning, op de beleving van het gokken op wie er wint. Sport is dus beleven én meebeleven. De belangrijkste kenmerken zijn: • supporter ben je voor het leven • sporters volgen, aanmoedigen en steunen • evenementen beleven • uitslagen voorspellen.

Lees de verdiepingsstof ‘De (sport)wereld is in beweging’.

400

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

Opdracht 14 Ontwikkeling sportdeelname in Nederland

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar welke factoren een rol spelen bij de ontwikkeling van de sportdeelname in Nederland. b. Kom met elkaar tot een prognose over de sportdeelname in 2030. Neemt deze toe, af of blijft die ongeveer gelijk? Het gaat om de argumenten.

Opdracht 15 De sport in 2030

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar hoe de sport er in 2030 uitziet. Hebben we dan nog steeds dezelfde sportaanbieders (sportverenigingen, commerciële sportaanbieders)? Op welke manier sporten mensen dan? Welke sporten zijn dan populair? Welke sporten zijn dan minder populair of zelfs verdwenen? b. Presenteer jullie resultaten aan de andere groepjes.

Opdracht 16 Trends

Beschrijf de belangrijkste trends voor wat betreft de veranderingen in de sportdeelname en de Nederlandse sporten bewegingscultuur.

Opdracht 17 Nieuwe scenario’s De vier nieuwe scenario’s zijn: 1. Door vriendschap verenigd 2. Voel je fit 3. Naar de top 4. Leef mee.

a. Geef een omschrijving van deze vier scenario’s. b. Welk van de vier scenario’s is volgens jou het meest kansrijk? Beargumenteer je antwoord. c. Welk scenario is volgens jou het minst kansrijk? Beargumenteer je antwoord.

14.5 Visies op bewegen

Sport en bewegen heeft vele gezichten Je kunt op heel verschillende manieren over sport denken. Sommigen zien het als iets verderfelijks, waar list en bedrog heerst. Denk hierbij aan de ophef over het dopinggebruik van diverse wielrenners en aan de mening van de bioloog Midas Dekkers. Hij schreef dat de homo ludens (de spelende mens) geworden is tot een homo Adidas. Sport zou een zinloze activiteit zijn.

Hersengymnastiek

Sport is het product van de industriële samenleving. Hoe meer werk de machines ons uit handen nemen, des te harder we zweten op het sportveld. Trainen moeten we. Waar machines van slijten heten spieren door gestaald te worden. Alleen dieren weten beter: die doen niet aan sport en zijn toch zo fris als een hoentje.

Sport heet gezond te zijn. Daar hebben de mensen oren naar. Nu gezondheid geen toestand meer is maar een doel, kun je er iets aan doen: het heft in eigen handen, de handen uit de mouwen. Sport past in een maatschappij waarin elk probleem wordt aangepakt door iets te ondernemen, Meestal leidt dat tot nieuwe problemen. Misschien moeten we meer laten en minder doen. De handen vaker in de mouwen voor de enige sport waar je wijzer van wordt: hersengymnastiek.

401

Bron: M. Dekkers, ‘Lichamelijke oefening’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Aan de andere kant vind je mensen die sport als oplossing zien voor zo ongeveer alle maatschappelijke problemen. Een voorbeeld hiervan vinden we terug in de nieuwe beleidsnota Sport van de gemeente Coevorden.

Belang van sport en bewegen

Wij vinden dat sport niet alleen op zichzelf staat, dat sport én bewegen in positieve zin bijdraagt aan fysieke en psychische gezondheid, individuele ontplooiing, zelfredzaamheid, participatie, sociale cohesie en aan het voorkomen en bestrijden van overgewicht, criminaliteit, eenzaamheid en depressie. Om die redenen willen wij bereiken dat inwoners in onze gemeente sporten en bewegen volgens de richtlijn Nederlandse Norm Gezond Bewegen (beweegnorm). Meer gaan bewegen is niet voldoende. Van belang is dat inwoners het ook blijven doen, als een regulier onderdeel van de leefstijl. Bron: www.kennisbanksportenbewegen.nl.

Voor iedereen die werkzaam is in de sport, en dus ook voor de buurtsportcoach, is het belangrijk dat men zich bewust is van zijn visie op bewegen. Uiteindelijk bepaalt namelijk je visie je handelen.

Als je mensen met een verstandelijke beperking zielig en onmondig vindt, benader je hen overeenkomstig die gedachte. Waarschijnlijk zal dit betuttelend zijn. Als je sport en bewegen vooral van belang vindt voor kinderen als voorbereiding op het lidmaatschap van een sportvereniging, besteed je waarschijnlijk veel aandacht aan techniek en tactiek. Als je sport en bewegen vooral ziet als een geweldig middel om kinderen sociaal vaardig te maken, leg je hier het accent op en kies je mogelijk anders dan bij de voorbereiding op de sportvereniging. Waarom kiest de ene school voor drie turnbruggen en de andere voor een klimwand, mountainbikes of fitnessapparaten? Je visie bepaalt min of meer bewust ook de gewenste accommodatie en inrichting van deze accommodatie. Het begrip visie Voordat de verschillende visies op bewegen aan de orde komen, is het handig om het begrip visie toe te lichten. Wat wordt er verstaan onder een visie?

Het begrip visie wordt op verschillende manieren gebruikt. Zo kom je het begrip tegen in verband met strategie, missie en beleid. In die context wordt het begrip visie opgevat als een toekomstbeeld dat een organisatie van zichzelf heeft in relatie tot haar omgeving, de plaats die deze organisatie in de omgeving wil innemen en de functie die zij in de omgeving wil vervullen.

De betekenis die hier gebruikt wordt van het begrip visie heeft wel met het beeld dat je van iets hebt te maken, maar minder met een toekomstbeeld. Een visie is de manier waarop je iets beschouwt. Je visie heeft te maken met je mening over en de manier waarop je naar iets kijkt. Zo kun je een visie hebben op duurzaamheid, ons politieke systeem en op bewegen.

Zo heeft de overheid een visie op de rol van sport en bewegen. Voor onze overheid vormen sport en bewegen een belangrijk middel om maatschappelijke problemen met betrekking tot integratie, gezondheid en waarden en normen op te lossen. Een andere overheid kan naar sport kijken als middel om je als land te profileren.

402

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

Je visie op bewegen heeft dus te maken met de manier waarop je naar bewegen kijkt, wat je als kernwaarde van bewegen beschouwt.

Onze visie

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Sporten en bewegen is van belang voor cliënten in de opvang, omdat het bijdraagt aan een betere lichamelijke en mentale gezondheid en ervoor zorgt dat mensen meedoen in de samenleving. De eigen kracht van mensen wordt aangesproken. Sporten en bewegen geeft mensen een positiever zelfbeeld en verbindt mensen. Daarom is sporten en bewegen niet alleen goed voor onze cliënten maar ook voor de buurt. Bron: www.bewegenismeedoen.nl.

Missie Onze missie is het stimuleren van sport en bewegen om een gezonde en actieve leefstijl van iedere inwoner van Zuid-Holland te bevorderen. Visie Wij vinden sport en bewegen waardevol als doel op zich, omdat mensen er plezier aan beleven en zich optimaal sportief kunnen ontwikkelen. Wij zien sport en bewegen ook als middel om andere doelen te bereiken: • Sport en bewegen bevordert sociale relatie tussen mensen. • Sport en bewegen leert mensen omgaan met normen en waarden. • Sport en bewegen biedt ontplooiingsmogelijkheden. • Sport en bewegen heeft een positief effect op de gezondheid. Bron: www.sportservicezuidholland.nl.

Het is belangrijk om je bewust te zijn van jouw visie op bewegen. Deze visie bepaalt namelijk je handelen. Zie je bewegen vooral vanuit het perspectief van beter kunnen presteren, dan geef je op een andere manier training dan dat je bewegen ziet als mogelijkheid om te ontsnappen aan de dagelijkse sleur. Oriëntatiekader, interpretatiekader en gedragskader Om drie redenen is je bewust zijn van je visie belangrijk: 1. Het is je oriëntatiekader: het bepaalt wat je ziet. 2. Het is je interpretatiekader: het bepaalt de waardering of beoordeling van dat wat je ziet. 3. Het is je gedragskader: het bepaalt hoe je handelt en reageert.

Als je al dan niet bewust vanuit anatomisch perspectief naar bewegende mensen kijkt, zullen waarschijnlijk allerlei houdingsafwijkingen je direct opvallen. Als je een enorme interesse hebt in basketbal, zullen basketballende kinderen op een pleintje je eerder opvallen dan een groepje skaters. De een zal vanuit zijn visie vooral letten op de techniek van de kinderen, de ander vooral op hoe de kinderen met elkaar omgaan. Je visie, de gekleurde bril waarmee je naar de werkelijkheid kijkt, bepaalt wat je ziet, wat je opvalt. Vervolgens heb je vanuit die visie een mening of waardering over dat wat je hebt waargenomen. De houdingsafwijking is al dan niet ernstig of de technische vaardigheden van de basketballende kinderen zijn al dan niet prima ontwikkeld.

Uiteindelijk bepaalt het je handelen. Mocht je een wat meer speltechnische visie op basketbal hebben, dan besteed je meer aandacht aan techniek. Heb je een visie waarbij sport of in dit geval basketbal meer een middel is om kinderen en jeugdigen sociale vaardigheden aan te leren, dan gebruik je meer samenwerkingsvormen.

403

Je kunt op verschillende manieren naar bewegen kijken, maar uiteindelijk zijn ze te vertalen naar twee van elkaar te onderscheiden visies op bewegen, namelijk: • een substantiële visie op bewegen • een relationele visie op bewegen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het is niet zo dat de ene visie (de ene bril) waarmee je naar bewegen kijkt fout is en de andere goed. Wel is de ene visie in een bepaalde situatie effectiever dan de andere. Het is belangrijk om na te gaan welke visie in welke situatie het meest passend is. Beide visies tegelijkertijd hanteren is onmogelijk, dat geldt ook voor het niet hanteren van een visie.

Als bewegingsdeskundige hebben we de taak om bewegingsgedrag te observeren en te beïnvloeden. Om te kunnen beïnvloeden moet je kunnen observeren. Maar hoe doe je dat? Vanuit welk referentiekader? Welke bril zet je op? Waarom is de ene bril effectiever dan de andere? Bestaat er een beste bril? Welke betekenis heeft de situatie waarin de bewegende mensen zich bevinden?

Het kiezen van een bril is afhankelijk van de situatie waarin je het bewegen van mensen beïnvloedt. Bovendien is het kiezen van een bril afhankelijk van het doel dat wordt nagestreefd. Gaat het om een vrije tijds-, onderwijs- of therapie context? Gaat het om kinderen, volwassenen of ouderen? We kunnen niet zonder brillen. Gelukkig zijn er verschillende en past het in deze tijd om ze af te wisselen. Iedere bril, elk gezichtspunt belicht telkens een aspect van de werkelijkheid, maar niet de werkelijkheid. Verder is frappant dat je iets of iemand niet tegelijkertijd vanuit verschillende referentiekaders kunt waarnemen. Evenmin is het mogelijk geen bril te dragen. Bron: Ethiek in bewegen, H. Bax en A. v.d. Heuvel.

De substantiële visie op bewegen Bij de substantiële visie op bewegen kijk je naar het lichaam als substantie. Kijk maar eens naar het volgende voorbeeld.

Een docent bewegingsonderwijs geeft een les bewegingsonderwijs aan groep 8. Hij heeft de kinderen verdeeld in zes groepjes van vier die over de lengte van de zaal een estafette doen. Op signaal rent de voorste zo snel als hij kan naar de overkant en terug, tikt de volgende aan enzovoort. Welk groepje is het eerst klaar? Na een paar keer - de anderen moeten toch minstens een herkansing hebben, of de finish was onduidelijk - ligt de hele klas op apegapen. Als iedereen weer wat is bijgekomen, vraagt de docent om reacties uit de klas. Enkele reacties van de kinderen zijn: pffft, ik ben kapot, m’n conditie is helemaal niks; dat voel je in je spieren; m’n longen piepen; lekker om zo te rennen.

In dit voorbeeld wordt door de kinderen een verband gelegd met allerlei fysieke effecten die optreden bij inspanning. De kinderen zien het bewegen vanuit fysieke voorwaardelijkheden, vanuit dat wat je lijfelijk ervoor nodig hebt, zoals botten, spieren, gewrichten en zenuwen. Je zou kunnen zeggen dat zij bewegen vooral als een anatomisch-fysiologisch proces benaderen. Je kijkt naar het lichaam als een bepaalde substantie. Vandaar dat deze visie op bewegen de substantiële visie wordt genoemd. In de literatuur kom je ook termen tegen als een mechanisch bewegingsconcept of een instrumentele visie op bewegen. Vanuit mechanisch gezichtspunt wordt het bewegen opgevat als verplaatsing van het lichaam en/of delen daarvan. Vanuit de gehanteerde terminologie zou je af kunnen leiden dat het menselijk lichaam en het bewegen gezien wordt als en vergeleken wordt met de werking van een machine.

404

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

Je visie op bewegen heeft invloed op je hele lesgeven, op alle aspecten van het didactisch model. Zo heeft het invloed op de beginsituatieanalyse. Iemand met een substantiële visie zal vooral oog hebben voor de bewegingseigenschappen en de bewegingsvaardigheid van een deelnemer. De doelstellingen zullen vooral zijn het verbeteren van kracht, uithoudingsvermogen, snelheid of bepaalde bewegingsvaardigheden.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De organisatie moet dienstbaar zijn aan de doelstelling. In het voorbeeld betekent dit dat de docent bewegingsonderwijs zelf de groepjes samenstelt, want dat is het meest efficiënt. Bovendien probeert hij de groepjes even sterk te maken, want dat stimuleert een optimale fysieke prestatie.

De docent kiest voor zes groepjes van vier in plaats van vier van zes, want in het eerste geval is de intensiteit hoger. Hij organiseert alles strak, zodat zo min mogelijk tijd verloren gaat en er geen te grote adempauzes ontstaan, want dat staan de trainingsprincipes niet toe. Voor het lesgeven levert de substantiële visie het volgende beeld op: • doelgroepanalyse: vooral gericht op het motorische aspect (bewegingseigenschappen en bewegingsvaardigheden) • doelstelling: nadruk op het verbeteren van de bewegingseigenschappen en allerlei bewegingsvaardigheden • keuze bewegingsactiviteiten: gericht op zo efficiënt mogelijk bereiken van de motorische doelstelling • organisatie: effectief, efficiënt, intensief • didactische werkvorm: gesloten, directief, sturend • evaluatie: vooral productgericht.

Substantiële visie

Als kerker (Plato), knekelzak of als bewegingsapparaat vormt het lichaam een intermediair tussen een binnen en een buitenwereld. Iets eenvoudiger geformuleerd: Het lichaam wordt gezien als een ding met vaste eigenschappen, het lichaam naar analogie van de machine, die wanneer alle onderdelen in orde zijn, perfect werkt.

De relationele visie op bewegen Bij de relationele visie op bewegen staat het gedragskarakter van bewegen op de voorgrond. We gaan even terug naar de docent uit het eerder genoemde voorbeeld.

Na de estafettevorm gaat de docent bewegingsonderwijs over naar de volgende opdracht. De groep wordt nu verdeeld in tweetallen die tegenover elkaar worden gezet met een tussen afstand van zo’n 10 meter. Ieder kind krijgt een tennisbal en tussen elk tweetal wordt in het midden een krijtstreep op de grond getrokken. De opdracht is voor elk tweetal om de ballen zo naar elkaar toe te rollen dat ze elkaar op de krijtstreep passeren. Ook nu worden na een tijdje reacties gevraagd en deze luiden als volgt: het is moeilijk; je moet wennen aan elkaar; het gaat erom dat je goed op elkaar let en regelt hoe je gooit; als je geen rekening met de ander houdt lukt het niet.

Het verschil tussen de reacties op beide oefeningen is opvallend. Bij de reacties van de tweede vorm staat veel meer het gedragskarakter van het bewegen op de voorgrond. Dat wil zeggen dat de cursisten het bewegen benaderen als een manier waarop je met elkaar om kunt gaan. Bewegen wordt hier gezien als zinvol gedrag en dan vooral als relationeel. Binnen deze visie is bewegen is een manier van omgaan met de omgeving en met jezelf. Voor wat betreft de omgeving kan onderscheid gemaakt worden in de sociale omgeving (andere mensen) en de fysieke omgeving (materialen en voorwerpen).

405

In dit geval spreekt men van een relationele visie op bewegen. Het lichaam wordt gezien als een relatiecentrum en bewegen is een manier van omgaan met: • jezelf (ik) • het ander (ding) • de ander.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een van de eerste vertegenwoordigers van deze visie is Carl Gordijn, oud-docent aan de Christelijke Academie voor lichamelijke opvoeding in Arnhem (tegenwoordig Windesheim in Zwolle). Uit zijn boek Wat beweegt ons komt het volgende citaat:

‘Bewegen heeft betekenis in de dialoog met jezelf, de ander en het ander. Bewegen is iets persoonlijks van iemand in een bepaalde situatie. In het bewegen laat iemand zichzelf zien (expressie van mijzelf) en laat zien welke betekenissen hij aan de omgeving verleent. Je zegt iets over jezelf en je zegt iets over de wereld. Als je een sloot ziet en je springt er over heen, laat je zien wat die sloot voor jou betekent.’

Een andere belangrijke aanhanger van de relationele visie is Klaas Rijsdorp. Hij omschrijft de kern van deze visie als volgt.

‘Bewegen is een bewegen ten opzichte van iets, is een interacteren met de omgeving. De beweging is het fundamentele relatiemedium tussen mens en wereld. We leren de mogelijkheden aan den lijve ervaren. We leren al bewegend wat hard, zacht, hoog, laag, voor, achter, links, rechts, veraf of dichtbij is. Bewegen is een confrontatie met de buitenwereld, met anderen, met jezelf. Hoe meer ik mij me die buitenwereld bemoei, hoe meer verschillende waarden die buitenwereld voor mij opbrengt. Je wordt als bezitter van een gevarieerdheid aan indrukken van die buitenwereld anders dan dat je nooit indrukken van die buitenwereld krijgt.’

Zoals gezegd heeft de visie op bewegen invloed op het lesgeven en dus op alle aspecten van het didactisch model. In het geval van de estafette zal de groep zelf de viertallen of zestallen samen mogen stellen en regelt ze zelf de afspraken. Zo staan niet de motorische doelstellingen centraal, maar zijn ze hooguit een middel om een ander doel te bereiken, bijvoorbeeld vergroten van het zelfvertrouwen. Het kan ook goed zijn dat je kiest voor een heel andere vorm, waarbij meer sprake is van onderlinge interacties. Voor wat betreft de begeleidingswijze zal er meer sprake zijn van tweerichtingsverkeer.

De invulling van de didactische componenten vanuit de relationele visie levert het volgende beeld op: • Doelgroepanalyse gebeurt naar alle aspecten: sociaal-affectief, cognitief en motorisch. • Doelstellingen: een veelheid aan doelstellingen (sociaal-affectief, cognitief, motorisch) kunnen centraal staan. • De keuze van de bewegingsactiviteiten is gericht op de doelstelling. Zo kan het gaan om de belevingswaarde, om het appel dat de activiteit doet op sociale aspecten of om de kans op succes. • Organisatie: afhankelijk van de doelstelling mag de organisatie best tijd kosten, mee-organiseren kan een belangrijk doel zijn. (Meestal vormt de samenstelling van de groepen of tweetallen een interessant gegeven voor het behalen van de doelstelling.) • Begeleiding: afhankelijk van de doelgroep en de doelstelling kan er bewust sprake zijn van delegeren of participeren en hebben de deelnemers een bepaalde inbreng. • Evaluatie: zowel product- als procesevaluatie.

406

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

Buurtsportcoach Frank:

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

‘Ik kijk niet zo zeer naar het techniekje, maar naar dat wat kinderen in hun bewegen te vertellen hebben en daar probeer ik een positieve invloed op uit te oefenen. Als het basketbalspelletje niet goed verloopt om dat één partij veel te sterk is, verander ik het misschien wel juist niet, omdat dat nu juist een goede ervaring voor een van de kinderen is.’

Opdracht 18 Woordspin visie

Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘visie’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met visie te maken heeft. Als iemand niets meer weet, mag hij passen en gaat de beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met visie te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

Opdracht 19 Visie van sportservice De visie van sportservice Zuid-Holland luidt als volgt:

Wij vinden sport en bewegen waardevol als doel op zich, omdat mensen er plezier aan beleven en zich optimaal sportief kunnen ontwikkelen. Wij zien sport en bewegen ook als middel om andere doelen te bereiken: • Sport en bewegen bevordert sociale relatie tussen mensen. • Sport en bewegen leert mensen omgaan met normen en waarden. • Sport en bewegen biedt ontplooiingsmogelijkheden. • Sport en bewegen heeft een positief effect op de gezondheid.

a. Geef je mening over deze visie op sport en bewegen. b. Ga uit van een bepaalde doelgroep en bepaal welke van deze vier doelen jij voor die doelgroep het belangrijkste vindt. c. Geef kort aan op welke manier je als buurtsportcoach een bijdrage kunt leveren aan deze vier doelen.

Opdracht 20 Oriëntatiekader, interpretatiekader en gedragskader

a. Leg uit wat er met de begrippen oriëntatiekader, interpretatiekader en gedragskader bedoeld wordt. b. Maak aan de hand van een voorbeeld de relatie tussen deze drie begrippen duidelijk.

Opdracht 21 Visies op bewegen

a. Noteer de twee visies op bewegen. b. Geef een korte omschrijving van deze twee visies op bewegen.

Opdracht 22 Uitwerking visies op bewegen

Maak een keuze uit een van de twee visies op bewegen en beschrijf deze visie aan de hand van de volgende punten: • doelgroepanalyse • doelstelling • keuze bewegingsactiviteiten • organisatie • didactische werkvorm • begeleidingswijze

407

•

evaluatie.

Opdracht 23 Filmpje Bekijk het filmpje ‘Bewegingsonderwijs cruciaal voor ontwikkeling’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Geef van het fragment aan welke visie op bewegen men waarschijnlijk uitgaat.

Opdracht 24 Jouw visie op bewegen

a. Ga uit van de organisatie waar je stage loopt. Formuleer jouw visie van bewegen. b. Maak aan de hand van een voorbeeld duidelijk hoe jij jouw visie op bewegen in de praktijk brengt.

14.6 Vakconcepten

Het begrip vakconcept De visie die je hebt op bewegen, komt in de buurt van het begrip vakconcept.

Onder een vakconcept wordt verstaan: Het geheel van opvattingen over de identiteit en functie van een vak, op grond waarvan je beslissingen neemt en keuzes maakt ten aanzien van je handelen in de praktijk.

In plaats van vakconcept kun je ook van vakvisie of vakopvatting spreken. Een vakconcept is niet alleen een interpretatie van wat het vak is, maar eigenlijk ook van wat het vak zou behoren te zijn. Het heeft iets feitelijks, maar ook iets normatiefs. In deze paragraaf komen de volgende onderwerpen aan de orde: • de stadia van een vakconcept • de inhoud van een vakconcept • de indeling van vakconcepten. Lees de verdiepingsstof ‘Functies van een vakconcept’.

De indeling van vakconcepten Vakconcepten bestaan er op verschillende niveaus of in verschillende stadia. Soms weet iemand perfect te verwoorden hoe hij tegen het vak bewegingsonderwijs aankijkt. In een ander geval blijkt uit het handelen van een buurtsportcoach duidelijk hoe hij over het vak denkt, zonder dat dit helder verwoord wordt. Op grond van het stadium waarin een vakconcept verkeert, wordt onderscheid gemaakt in: • het geleefde vakconcept • het gesproken vakconcept • het besproken vakconcept.

Het geleefde vakconcept is de kijk op het vak die verder niet uitgesproken wordt. Deze kijk op het vak blijft min of meer verborgen, maar ligt wel ten grondslag aan het beroepsmatige doen en laten van de buurtsportcoach. Uit je handelen blijkt hoe jij over bepaalde zaken denkt.

Het gesproken vakconcept blijkt uit een discussie met verschillende vakgenoten, bijvoorbeeld tijdens overleg van het team. Hierin geven mensen blijk van het hebben van een bepaalde mening, zonder dat het een mooi samenhangend geheel vormt. Het besproken vakconcept is een nadrukkelijke formulering van de identiteit en de functie van het vak bewegingsonderwijs.

In je ontwikkeling als buurtsportcoach is het belangrijk dat je langzaam maar zeker groeit van een geleefd vakconcept naar een gesproken vakconcept en je uiteindelijk (aan het einde van de opleiding) in staat bent tot een besproken vakconcept, en je dat kunt verdedigen.

408

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De inhoud van een vakconcept De kern of identiteit van het vak bewegingsonderwijs heeft te maken met de visie die je op bewegen hebt. Als je een substantiële visie hebt, dan ziet je vakconcept er anders uit dan wanneer je hoofdzakelijk de relationele visie op bewegen aanhangt. Daarnaast heeft het vakconcept betrekking op jouw visie op de doelgroep waarmee je werkt. Jouw mening over de doelgroep heeft waarschijnlijk invloed op hoe je met de groep omgaat en hoe je hen begeleidt. Tot slot bestaat een vakconcept uit hoe jij denkt over de sporten bewegingscultuur. Zo kun je van mening zijn dat het heel belangrijk is om daarbij aan te sluiten. Je laat jongeren vooral kennismaken met sportvormen die ze ook in de samenleving, in de buurt, kunnen beoefenen. Je kunt de sporten bewegingscultuur ook veel minder belangrijk vinden, en uitgaan van zelfbedachte sporten bewegingsactiviteiten. De inhoud van het vakconcept bevat ideeën en standpunten over: • de visie op bewegen • de visie op de doelgroep • de visie op de sporten bewegingscultuur.

De indeling van vakconcepten. Vakconcepten bestaan er op verschillende niveaus of in verschillende stadia. Soms weet iemand perfect te verwoorden hoe hij tegen het vak bewegingsonderwijs aankijkt. In een ander geval blijkt uit het handelen van van bijvoorbeeld een buurtsportcoach duidelijk hoe hij over het vak denkt, zonder dat dit helder verwoord wordt. Op grond van het stadium waarin een vakconcept verkeert, wordt onderscheid gemaakt in: • het geleefde vakconcept • het gesproken vakconcept • het besproken vakconcept. Onder het geleefde vakconcept wordt verstaan de kijk op het vak die, min of meer verborgen, ten grondslag ligt aan het beroepsmatige doen en laten van de buurtsportcoach. Uit zijn handelen, blijkt hoe hij over bepaalde zaken denkt.

Het gesproken vakconcept blijkt uit een discussie met verschillende vakgenoten, bijvoorbeeld tijdens overleg van het beweegteam. Hierin geven mensen blijk van het hebben van een bepaalde mening, zonder dat het een mooi samenhangend geheel vormt. Het besproken vakconcept is een nadrukkelijke formulering van de identiteit en de functie van het vak bewegingsonderwijs.

In je ontwikkeling als buurtsportcoach is het belangrijk dat je langzaam maar zeker groeit van een geleefd vakconcept naar een gesproken vakconcept en uiteindelijk in staat bent om (aan het einde van de opleiding) een besproken vakconcept te formuleren en te verdedigen. Indeling van vakconcepten In de literatuur worden vakconcepten op verschillende manieren ingedeeld. In dit thema wordt gekozen voor een indeling die sterk lijkt op de indeling van Crum: 1. biologisch georiënteerd vakconcept 2. vormingstheoretisch vakconcept 3. personalistisch vakconcept 4. sportgericht vakconcept (conformistisch vakconcept) 5. kritisch constructief vakconcept.

409

Indeling in vakconcepten

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Indeling Crum: 1. biologisch georiënteerd lichaamsoefeningconcept (lichamelijke oefening gericht op lichaam; fitnessgericht) 2. vormingstheoretisch lichamelijk opvoedingsconcept (lichamelijke opvoeding in dienst van algemene individu en ontwikkeling) 3. personalistisch bewegingsonderwijsconcept (lichamelijke opvoeding als bijdrage aan persoonlijke bewegingsontplooiing) 4. conformistisch sportsocialisatieconcept (sport is het uitgangspunt en het doel) 5. kritisch- constructief bewegingssocialisatieconcept ( balans tussen individu en ruimte voor sociale en culturele overdracht). Indeling Kurz: 1. het ‘bildungstheoretische’ conceptHierin staat het idee van opvoeden met het lichaam en bewegen als aangrijpingspunt centraal. 2. de ‘didaktik reduzierter Ansprüche’Hierbij gaat het om het verbeteren van de fysieke conditie en de motorische vaardigheden. 3. het ‘pragmatische Sportdidaktik’Hierbij ligt de nadruk om deelnemers voor te bereiden op deelname aan de gangbare sporten bewegingscultuur.

De typering van de verschillende vakconcepten moet een bijdrage leveren aan het ontwikkelen van een eigen vakconcept door de buurtsportcoach. De vakconcepten zijn vooral in de wereld van de lichamelijke opvoeding ontwikkeld. Telkens wordt een verduidelijking gegeven naar doelen, methode en evaluatie. De buurtsportcoach moet de vertaalslag naar de eigen context maken.

1. Biologisch georiënteerd vakconcept In feite is dit vakconcept al honderd jaar oud en vindt het zijn oorsprong in het systeem van de Zweedse gymnastiek. De Zweed Ling zag als doel van de gymnastiek de ontwikkeling van het lichaam. De oorspronkelijke ideeën zijn wel enigszins gewijzigd, maar de kern van het biologisch georiënteerd vakconcept is steeds hetzelfde gebleven. Binnen dit vakconcept wordt het menselijk lichaam opgevat als een instrument. Dit vakconcept gaat sterk uit van een substantiële visie op bewegen. Vanuit dit gezichtspunt wordt de ontwikkeling van een goed en gezond functionerend lichaam als een belangrijk doel gezien. Bewegingsonderwijs wordt vooral gezien als fitnesstraining. In leerplannen die gebaseerd zijn op het biologisch vakconcept, worden de volgende doelstellingen vooropgesteld: • spierversterking • vergroten van het cardiovasculair vermogen • verbeteren van de lenigheid.

Er wordt gedacht in rompoefeningen, beenoefeningen en evenwichtsoefeningen. Trainingsprincipes en trainingswetmatigheden spelen een centrale rol. De intensiteit van een les bepaalt in hoge mate het succes. Een hoog oefentempo en veel herhalingen zijn belangrijke ingrediënten van een geslaagde les.

Biologisch georiënteerd vakconcept Het biologisch georiënteerde vakconcept is ontwikkeld door de Zweed Per Henrik Ling (1895) en wordt veel terug gevonden in het Amerikaanse onderwijssysteem. Aanhangers van dit vakconcept zien allerlei bedreigingen voor het ontwikkelen van een goed functionerend lichaam. Het bewegingsonderwijs is gericht

410

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

op het versterken en aanpassen van het lichaam. Het vergroten van spierkracht, lenigheid en uithoudingsvermogen zijn de doelstellingen die worden nagestreefd. Tijdens de lessen bewegingsonderwijs is de inspanningsintensiteit hoog. Het versterken van het menselijk lichaam wordt zo belangrijk gevonden dat het verbeteren van motorische vaardigheden en sociale competenties nauwelijks aan de orde komen.

De laatste jaren laat het biologisch georiënteerd vakconcept een variant zien. Binnen deze variant staan eveneens trainingsprincipes centraal, maar het gaat niet zozeer om het ontwikkelen van het lichaam als handig instrument, maar om de ontwikkeling van het lichaam als een mooi instrument. Dit wordt ook wel het esthetisch vakconcept genoemd.

2. Vormingstheoretisch vakconcept Dit concept gaat uit van de vormende waarde van sporten bewegingsactiviteiten. De Amerikanen spreken in dit verband over ‘education through physical activities’. Vorming is een breed begrip en derhalve bestaan er diverse vormende waarden. Vandaar dat er binnen dit vakconcept accentverschillen voorkomen. Zo kan het accent liggen op de exploratieve waarde van het bewegen. Al bewegend leer je de wereld om je heen kennen en zo speelt het bewegen een belangrijke rol bij de ontwikkeling van waarneming en cognitie. Andere aanhangers van dit vakconcept leggen de nadruk op de sociaalvormende waarde van het bewegen. Sport- en bewegingsactiviteiten lenen zich prima om op een ongedwongen, speelse manier met elkaar om te gaan en met elkaar samen te werken. Je kunt wel over sociale vaardigheden met elkaar praten, maar het mooie van bewegen is dat je het daadwerkelijk kunt laten zien en ermee kunt oefenen. Zo leer je om rekening te houden met anderen, om op je beurt te wachten, om regels te maken en je aan regels te houden, om te winnen en te verliezen, om uit te delen en te incasseren, om te helpen en om geholpen te worden, om aan te raken en om aangeraakt te worden. Sport- en bewegingsactiviteiten worden binnen dit vakconcept vooral ingezet als vormingsmiddelen. Het gaat om doelstellingen als doorzettingsvermogen, wilskracht, incasseringsvermogen, zelfvertrouwen en samenwerking. Bij de evaluatie speelt de proceskant een belangrijkere rol dan het product.

Deelnemers voorbereiden op (hernieuwde) deelname aan de Nederlandse sporten bewegingscultuur wordt niet zo belangrijk gevonden. Het gaat meer om het leveren van een bijdrage aan goed burgerschap.

Vormingstheoretisch vakconcept

Het motto van het Vormingstheoretische lichamelijke opvoedingsconcept is niet ‘learning tot move’ maar ‘moving to learn’. Lichamelijke opvoeding wordt gezien als een integraal bestanddeel van de opvoeding van de persoon. Doelstelling Naast houding en bewegingsoefeningen wordt de nadruk gelegd op wilskracht, doorzettingsvermogen, concentratie, zelfvertrouwen, gevoel van eigenwaarde, gemeenschapszin en cognitieve ontwikkeling.

Methode Om deze doelen te realiseren zijn er leerplannen die gebaseerd zijn op vrijblijvendheid. Ze bestaan uit een opsomming van dasante en gymnastische vormen, toesteloefeningen, en bewegings- en sportspelen. De methode wordt verder niet beschreven. Ze gaan ervan uit dat de pedagogische effecten die ze in hun doelstellingen beschrijven als vanzelf worden gerealiseerd wanneer de leerkracht er in slaagt om de leerlingen aan de gang te houden met plezierige activiteiten.

411

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Evaluatie Omdat de methode niet duidelijk of afwezig is, is het moeilijk om te evalueren. Het gaat daarom in dit vakconcept om procesevaluatie. Deze procesevaluatie is gebaseerd op orde, goede sfeer en kindvriendelijkheid.

Binnen het speciaal onderwijs en dan met name cluster 4 komt dit vakconcept sterk terug. Daar worden sporten bewegingsactiviteiten vooral ingezet als vormingsmiddelen. Het gaat om doelstellingen als doorzettingsvermogen, wilskracht, incasseringsvermogen, zelfvertrouwen en samenwerking.

Doelstellingen binnen cluster 4 • • • • • • • • • • •

succes ervaren je houden aan afgesproken regels om leren gaan met winst en verlies energie kwijtraken leren onderhandelen: geven en nemen teambuilding, samenwerking verbeteren zelfvertrouwen vergroten incasseren doorzetten hulp accepteren plezier beleven.

3. Personalistisch vakconcept Binnen dit vakconcept staat het kind, de sporter, als unieke persoon centraal en gaat het om een optimale persoonlijke ontwikkeling waar sporten bewegingsactiviteiten een belangrijke bijdrage aan kunnen leveren. Dit vakconcept vertrekt vanuit een relationele visie op bewegen. Er wordt van uitgegaan dat bewegen en kunnen bewegen op zich belangrijk zijn voor de individuele ontwikkeling en het bestaan van mensen. De nadruk ligt op de persoonlijke betekenis die kinderen en jeugdigen toekennen aan bewegingssituaties. Binnen dit vakconcept wordt veel waarde toegekend aan het ontdekkend leren. Er wordt veel gewerkt met open situaties waar de deelnemer zelf invulling aan kan geven. De een zal touwen gebruiken om erin te klimmen, een ander om eraan te zwaaien en een derde persoon gebruikt ze om er voorwerpen mee om te slingeren. Als iemand liever met een ballon badminton speelt dan met een shuttle, dan moet dat kunnen. De persoonlijke beleving (ontspanning, genieten, succesbeleving) staat centraal en men is niet of nauwelijks geïnteresseerd in fysiologische effecten van sport en bewegen.

Groepsdoelstellingen zijn ondergeschikt aan individuele belangen. Binnen dit vakconcept speelt productevaluatie niet of nauwelijks een rol en wordt aansluiting zoeken bij de gangbare bewegingscultuur niet belangrijk gevonden. Men is wel gericht op het tot stand brengen van veranderingen en vernieuwingen in de bewegingscultuur.

412

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

Personalistisch vakconcept

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bij dit concept draait het om de persoon. Het gaat om de bewegingscompetenties van die persoon. Een persoon moet volwassen worden en daarbij hoort ook mondig worden. Een persoon moet een morele zelfverantwoordelijke zelfbepaler worden en een constructief deelgenoot van de samenleving Doelstelling Individualiseren en socialiseren. Het individualiseren houdt in de persoonlijke ontplooiing van de persoon. het socialiseren komt neer op het kritisch constructief bewegingssociale concept. Je moet eerst persoonlijk ontplooien voordat je kritisch kunt zijn. Methode Er wordt gewerkt met een open lesmethode. Zoals bij het kritisch constructief bewegingssociale concept. Evaluatie De evaluatie vindt voornamelijk plaats door observatie.

4. Sportgericht vakconcept Het sportgericht vakconcept neemt de huidige sporten bewegingscultuur als uitgangspunt. Het belangrijkste doel van het bewegingsonderwijs is kinderen en jeugdigen aansluiting te laten vinden bij de gangbare sporten bewegingscultuur in Nederland. Het resultaat wordt min of meer afgemeten aan het aantal kinderen en jeugdigen dat (blijvend) lid wordt van een sportvereniging of op een andere manier aan sport doet. De aspecten van het didactisch model worden hierop afgestemd. Doelstellingen zijn vooral gericht op het leren van technische en tactische vaardigheden van een bepaalde sport. Als hier regelkennis en sociale vaardigheden voor nodig zijn, dan zullen die ook geoefend worden. Er wordt veel aangeboden in wedstrijden toernooivormen. De groepen worden homogeen samengesteld om een zo goed mogelijk resultaat te boeken. Trefbal en slagbal zijn niet of nauwelijks interessant, omdat deze bewegingsvormen geen rol spelen in de Nederlandse sportcultuur.

Het aanbod kan een regionale inkleuring krijgen. Zijn sporten als korfbal, hockey en schaatsen populair in een bepaalde regio, dan komen deze zeker voor op het sportmenu van de bewegingsonderwijzer. Het gaat erom kinderen en jeugdigen zo goed mogelijk voor te bereiden op en in te leiden in de Nederlandse bewegingscultuur.

Het onderscheid tussen bewegingsonderwijs en sport vervaagt. Binnen dit vakconcept is er sprake van een nauwe samenwerking tussen onderwijs, buurt en sport. Binnen het bewegingsonderwijs wordt nadrukkelijk verbinding gezocht met de sportvereniging en andere (commerciële) sportaanbieders.

Hoe belangrijk vind jij deelname aan de sporten bewegingscultuur?

Voor een buurtsportcoach is het belangrijk je af te vragen hoe je hier tegenover staat. Ben je van mening dat het belangrijk is om deelnemers voor te bereiden op de bestaande sporten bewegingscultuur? Welke consequenties heeft dit? Als je aansluiten op de huidige bewegingscultuur belangrijk vindt, is een activiteit als trefbal minder relevant. Er zijn namelijk niet zo veel trefbalverenigingen.

Er wordt zo veel mogelijk gespeeld met de wedstrijdechte regels. Aanpassingen om het spel leuker te maken, komen niet of nauwelijks voor. Daarom wordt dit vakconcept ook wel aangeduid als een conformistisch vakconcept. Men conformeert zich, men houdt zich aan de bestaande sporten en regels. De bewegingscultuur wordt gevolgd en men stelt zich niet vernieuwend op.

413

Conformistisch sportsocialisatieconcept

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De scholen gingen zich steeds meer oriënteren op de status quo in de sport. Dit betekent de op prestatievergelijking gerichte, per tal van sport georganiseerde en gereglementeerde wedstrijdsport. Door deze oriëntatie ontwikkelde het bewegingsonderwijs op scholen meer richting sportonderwijs. Doel Deelnemers vertrouwd maken met en vaardig in de technieken, tactieken en regels van de gangbare takken van sport. Methode De onderwijsleerstof wordt geordend in leergangen per tak van de sport. Binnen de methode is alles gericht op de technische en tactische vormen van de wedstrijdsport. De werkvorm is directe instructie. Efficiëntie en controle zijn twee belangrijke begrippen binnen dit vakconcept. Evaluatie binnen dit vakconcept wordt de productevaluatie toegepast. Dit gebeurt door verschillende objectieve vaardigheidstesten en prestatietesten.

5. Kritisch constructief vakconcept Het kritisch constructief vakconcept is in feite een reactie op de voorgaande vakconcepten. Met stelt zich kritisch op tegenover de gedachte dat het allemaal zo simpel is. Het is niet zo dat als je maar genoeg aan samenwerkingsvormen doet, iemand wel sociaal wordt. En dat als je iemand maar voldoende succeservaringen op laat doen, het dan wel goed komt met zijn zelfvertrouwen. Voorbereiding op de sporten bewegingscultuur in Nederland wordt wel belangrijk gevonden, maar ook hiertegenover stelt men zich kritisch op.

Binnen het bewegingsonderwijs moet men ook af kunnen wijken van het standaard sportaanbod en van de standaardregels. Dit vakconcept vindt het belangrijk om deelnemers inzicht te geven in de functie van regels en hiermee te experimenteren. In feite maken de deelnemers hun eigen regels om tot een optimale deelname te komen. Zo kan het zijn dat de leerkracht bewegingsonderwijs een al dan niet bestaand spel introduceert met een minimum aan spelregels. Wil een kind een regelaanpassing invoeren, dan moet het letterlijk aan de bel te trekken. Op die manier leren kinderen hun eigen spel te maken. Deze vaardigheid van zelf regelen en zelf organiseren wordt binnen dit vakconcept belangrijk gevonden. Deze gedachte wordt vanuit de kerndoelen van het bewegingsonderwijs ondersteund door de zogenoemde reguleringsdoelen.

Binnen het kritisch constructief vakconcept is het belangrijk om vernieuwend te zijn en met nieuwe of aangepaste sporten bewegingsactiviteiten aan de slag te gaan. Het gaat zeker niet alleen om de traditionele sporten. Bewegingsonderwijzers moeten deelnemers ook kennis laten maken met andere recreatieve vormen, natuursporten en trends.

Kritisch constructief vakconcept

De leerling moet vanuit wisselende rollen, contexten en deelnamemotieven deelnemen aan de bewegingscultuur. Het bewegingsonderwijs is erop gericht de leerlingen bekwaam te maken voor zelfstandige, verantwoorde, perspectiefrijke en blijvende deelname aan de bewegingscultuur. Leerlingen leren op een eigen en kritische manier deelnemen aan één of meer onderdelen van de bewegingscultuur. Doel

414

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

beter deelnemen aan bewegingscultuur samen bewegen en regelen gezond bewegen bewegen beleven blijven bewegen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

• • • • •

Methode Een belangrijk methodisch middel tijdens de lessen is openheid. Leerlingen worden zelf gestimuleerd zelfstandig te zijn. De lessen zijn taakgericht en de leerlingen worden geactiveerd. Evaluatie • De product evaluatie wordt gedaan op basis van individuele standaards. • prestatie: beter bewegen • observeren: samen bewegen en regelen • meten: gezond bewegen • observeren: bewegen beleven.

Meervoudige handelingsbekwaamheid De meervoudige deelnamebekwaamheid wordt belangrijk gevonden binnen het kritisch-constructief vakconcept. Zoals aangegeven vindt men het belangrijk dat leerlingen de omringende sportcultuur herkennen, maar ook leren deze zodanig aan te passen dat zij op hun niveau kunnen deelnemen. Dit vraagt om brede bewegingsvaardigheden, regelvaardigheden en omgangsvaardigheden.

Deze brede basis aan bewegingsvaardigheden staat de laatste jaren ook centraal binnen het thema of de ambitie ‘vaardig in bewegen’. Het gaat om een brede motorische ontwikkeling van kinderen. Het heeft als doel om de geconstateerde achteruitgang in bewegingsvaardigheid van kinderen een halt toe te roepen en dit juist weer te verbeteren. Een ander belangrijk uitgangspunt is dat als je op jonge leeftijd goed en plezierig leert bewegen dit ook op latere leeftijd blijft doen. Tot slot spelen gezondheidsmotieven een rol. Iemand die over brede bewegingsvaardigheden beschikt, raakt minder snel geblesseerd. Deze visie gaat min of meer hand in hand met een visie op motorisch leren. Deze visie komt nadrukkelijk terug binnen het Athletic Skills Model. Bekijk voor meer informatie de website ‘Athletic Skills model’.

Breed motorische ontwikkeling.

Goed ontwikkelde motorische vaardigheden zijn dus van belang om op latere leeftijd deel te blijven nemen aan sporten beweegactiviteiten. Sporters die zich op jonge leeftijd motorisch eenzijdig ontwikkelen, lopen meer kans op blessures. En als ze uitvallen door langdurige blessures hebben ze vaak een te smalle basis om een andere sport te gaan doen. Een brede motorische basis die al in de vroege sporten beweegcarrière gelegd wordt, geeft een enorm voordeel om een leven lang van de gezondheidsvoordelen van fysieke activiteit te kunnen profiteren. Bron: https://sport-gericht.nl/site/assets/files/1409/sg_2020_6_02_07_hoofwijk.pdf.

Van het biologisch georiënteerd vakconcept naar een gezondheid georiënteerd vakconcept Bij het biologisch georiënteerd gezichtspunt is de ontwikkeling van een gezond functionerend lichaam een belangrijk doel. Het gaat om het trainen van bewegingseigenschappen en er wordt gebruikgemaakt van fysieke fitheidstests.

415

Dit model is de laatste jaren langzaam maar zeker naar de achtergrond verdwenen. Sport en bewegen dienen hogere doelen dan een fit lichaam. Toch krijgt dit vakconcept steeds meer aandacht, maar dan duidelijk met het accent op een gezond lichaam.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Fitness is de meest beoefende sport en in vrijwel alle leeftijdsfasen vormen gezondheid en fitheid de belangrijkste deelnamemotieven. In het thema over het onderwijs is de koppeling tussen bewegen en gezondheid (De Gezonde School) duidelijk naar voren gekomen.

Als nieuwe visie op het vak kun je spreken van een gezondheid georiënteerd vakconcept. Vanuit dit oogpunt is de formulering van het begrip gezondheid volgens Huber interessant. Volgens haar is gezondheid het vermogen om je aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven. In deze omschrijving wordt gezondheid gezien als een vaardigheid en als een bijna allesomvattend begrip, inclusief fysieke, emotionele en sociale aspecten. Lees de verdiepingsstof ‘Gezondheid volgens Machteld Huber’.

Opdracht 25 Vakconcept

a. Geef een omschrijving van het begrip vakconcept. b. Vergelijk jouw omschrijving met die van een andere student.

Opdracht 26 Stadia van een vakconcept

a. Noteer in juiste volgorde de drie stadia die je kunt onderscheiden bij een vakconcept. b. Geef een korte toelichting op de drie stadia. c. In welk stadium bevindt zich jouw vakconcept?

Opdracht 27 Inhoud van een vakconcept Een vakconcept bestaat uit: • de visie op bewegen • de visie op de doelgroep • de visie op de sporten bewegingscultuur.

a. Geef een toelichting op wat verstaan wordt onder sporten bewegingscultuur. b. Beschrijf voor alle drie de onderdelen jouw visie. Ga bij de doelgroep uit van een doelgroep naar keuze.

Opdracht 28 Vijf vakconcepten a. Noteer de vijf vakconcepten. b. Geef een korte beschrijving van de vijf vakconcepten.

Opdracht 29 Verdieping van de vakconcepten

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Verdeel de vijf vakconcepten over de groepjes. a. Elk groepje komt met een beschrijving van het vakconcept. b. Elk groepje bedenkt een situatie waarin dit vakconcept heel geschikt is en een situatie waarin dit vakconcept minder geschikt is. c. Presenteer de resultaten aan elkaar.

Opdracht 30 Van biologisch naar gezondheid

a. Beschrijf wat er bedoeld wordt met: “... van het biologisch georiënteerd vakconcept naar een gezondheid georiënteerd vakconcept.” b. Geef je mening over deze ontwikkeling.

416

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

Opdracht 31 Jouw vakconcept

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Geef een beschrijving van jouw vakconcept. Besteed daarbij aandacht aan alle drie de aspecten: • de visie op bewegen • de visie op de doelgroep • de visie op de sporten bewegingscultuur.

Opdracht 32 Vakconcept in de praktijk

Bekijk de filmpjes ‘Wij krijgen voetballes: het mattendribbelspel’, ‘Samenwerken tijdens de gymles’ en ‘Conditietraining met skippings’. Bekijk de drie filmpjes. Welke vakconcepten komen in de drie filmpjes aan de orde?

Opdracht 33 Leerdoelen

Je kunt het begrip sporten bewegingscultuur beschrijven.

Je kunt de Nederlandse en voor jou relevante lokale sporten bewegingscultuur omschrijven.

Je kunt sporten bewegingsactiviteiten indelen aan de hand van het vierveldenmodel.

Je kunt de twee visies op bewegen beschrijven en vertalen naar de praktijk.

Je kunt de verschillende vakconcepten beschrijven en vertalen naar de praktijk.

14.7 Verdiepingsstof - Urban sports Wat is jouw favoriete urban sport?

Het zijn stoere sporten waar je veel van jezelf in kwijt kan: Breakdance, skateboarden, bmx, freerunning, straatvoetbal en nog veel meer. Urban Sports is een verzamelnaam voor sporten die in opkomst zijn. Alle bewegingen die je daar leert kun je ook weer gebruiken bij de sporten die je al doet. Jongeren in de grote steden hebben hun eigen cultuur ontwikkeld. Deze cultuur wordt ook wel Urban Culture genoemd en gaat over alles wat jongeren bezig houdt. Urban Culture is eigendom van jongeren, het is op straat gefabriceerd, maar dat betekent niet dat anderen er niet van mogen genieten. Urban Culture is kunst. En wat doe je met kunst? Precies; je laat het zien!

Skateboarden, inline skaten, BMX, 3x3 basketbal en nog veel meer: van 5 tot en met 9 juli staat Amsterdam helemaal in het teken van urban sports tijdens de tweede editie van de Urban Sports Week. Ben jij erbij? Urban sports zijn hot. Ze zijn stoer en ze zijn hip, redenen waarom ze vooral op jonge beoefenaars een grote aantrekkingskracht hebben. Bovendien kun je ze bijna overal beoefenen, van een park of pleintje bij jou om de hoek tot tijdens de Urban Sports Week zelfs op een bijzonder gave locatie als het Museumplein. Bekijk het filmpje ‘Urban Sports Week Amsterdam 2017: Playground Museumplein’.

417

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

14.8 Verdiepingsstof - sporten beweegmotieven per levensfase

14.9 Verdiepingsstof - De (sport)wereld is in beweging

Welke uitdagingen staan de sport in de toekomst te wachten? Met welke trends moeten beleidsmakers in de sport rekening houden? En waar liggen de kansen en bedreigingen voor topsport? De Sport Toekomstverkenning (STV) schetst hoe sportparticipatie, vitaliteit, sporteconomie en topsport zich ontwikkelen tot 2030. We delen de opvallendste sporttrends en ontwikkelingen.

De STV wordt uitgevoerd door het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Participatie is zelf bepalen waar, wanneer en met wie je sport

418

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

• •

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

•

Vergrijzing en migratie doen sportdeelname dalen: ouderen en niet-westerse migranten sporten gemiddeld minder. De toenemende aandacht voor een gezonde leefstijl, sport en ieders eigen verantwoordelijkheid daarin, doen sportdeelname juist weer stijgen. Georganiseerd sporten via clublidmaatschap krijgt concurrentie van flexibel sporten: mensen sporten vaker individueel of in zelfgevormde groepen en op niet-traditionele locaties. Dat is een uitdaging voor de meer traditioneel georganiseerde sportclubs en -accommodaties. Mensen willen een ‘totaalbeleving’ als ze sporten. Sportevenementen zoals color- en mud-runs, toertochten en marathons worden belangrijker. Ook dit vraagt iets van de manier waarop sportverenigingen hun aanbod organiseren. Ook vrijwilligers vragen meer flexibiliteit. Ze binden zich minder aan één club, maar doen verschillende vrijwilligersklussen. Sportclubs moeten bovendien concurreren met de stijgende vraag naar vrijwilligers op andere terreinen (mantelzorg, buurtparticipatie etc.).

•

Bron: www.allesoversport.nl.

14.10 Verdiepingsstof - Functies van een vakconcept Een vakconcept heeft verschillende functies. 1. De legitimeringsfunctie 2. De heuristische functie 3. De innovatieve functie 4. De instrumentele functie.

De legitimeringsfunctie Door de veranderde maatschappij kan een schoolvak niet altijd hetzelfde aanbieden. Doordat de samenleving verandert, verandert ook de vraag en zo ook het aanbod. Voor elk schoolvak is er een tijd dat het met de rug tegen de muur wordt gedrukt en hun plek in het schoolplan moet verdedigen en rechtvaardigen. Vooral onder invloed van onderwijsbezuinigingen in Nederland wordt het vak bewegingonderwijs herhaaldelijk geconfronteerd met de legitimeringsvraag. Door een goed gefundeerd vakconcept kan het bewegingsonderwijs in Nederland geloofwaardig en rechtvaardig gelegitimeerd worden. De heuristische functie De term heuristisch is afgeleid van heuristiek. Heuristiek is een methode om een oplossing te zoeken voor een bepaald probleem volgens een vaste methode. De heuristische functie van een vakconcept is dat het kan functioneren als een wegwijzer. Het kan een houvast zijn als professionals op het gebied van leerplanontwikkeling voor beslissingen komen te staan. De innovatieve functie Al eerder in deze paragraaf is aangegeven dat het onderwijs verandert. Zo ook het bewegingsonderwijs. Elke keer moet de vraag worden gesteld of inhoud, werkwijze en doelstellingen nog zijn afgestemd op de veranderde omgeving. Een helder vakconcept kan deze innovaties scheiden tussen wel en niet bruikbare vernieuwingen.

De instrumentele functie Een goed gefundeerd vakconcept kan ook als instrument functioneren op het directe praktische niveau van individuele leerkracht of vaksectie. Dit kan als er conceptuele overeenstemming is binnen een vaksectie en de dagelijks lessen consistent worden geëvalueerd.

14.11 Verdiepingsstof - Gezondheid volgens Machteld Huber Huber heeft de jarenlang gehanteerde formulering van gezondheid volgens de WHO veranderd in: ‘Health as the ability to adapt and to self manage, in the face of social, physical and emotional challenges.’

419

Zij ziet gezondheid als het vermogen om je aan te passen en je eigen regie te voeren, in het licht van de sociale, fysieke en emotionele uitdagingen van het leven.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Ze onderscheidt zes hoofddimensies van gezondheid die per dimensie onderverdeeld kunnen worden in verschillende aspecten: 1. lichaamsfuncties - medische feiten, fysiek functioneren, klachten en pijn, energie 2. mentale functies en beleving- cognitief functioneren, emotionele toestand, zelfvertrouwen, regie, veerkracht 3. spirituele en existentiële dimensie- zingeving, doelen, idealen, toekomstperspectief 4. kwaliteit van leven - welbevingen, genieten, levenslust, lekker in je vel zitten 5. sociaal-maatschappelijke participatie- sociale en communicatieve vaardigheden, betekenisvolle relaties, sociale contacten 6. dagelijks functioneren- basis ADL, werkvermogen. Het is een dynamische opvatting van gezondheid. Het nadeel is echter, dat het begrip zo ruim opgevat wordt dat het nagenoeg synoniem is van gedrag.

14.12 Begrippen

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

420

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 14 Sport, bewegingscultuur en vakconcepten

421

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 15 VEILIG SPORTKLIMAAT Inhoud thema • Sociaal en fysiek veilig sportklimaat • Gedragscode buurtsportcoach • Integriteit • Inclusief sporten • Verdiepingsstof • Begrippen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Iedereen moet zowel sociaal als fysiek veilig kunnen sporten. Dat is een belangrijk speerpunt van zowel het landelijk als het lokale sportbeleid. Ook alle bonden, met NOC*NSF voorop streven hiernaar. Helaas is het nog geen vanzelfsprekendheid. Veel sporters voelen zich gediscrimineerd of onveilig door uiteenlopende vormen van intimidatie. Ook is er sprake van een flink percentage blessures door sportbeoefening. De sport kan en moet veiliger. In dit thema komt aan de orde wat een veilig sportklimaat betekent. iedereen dient zijn of haar bijdrage te leveren. Voor jou als buurtsportcoach betekent dit op de eerste plaats dat jij je houdt aan de gedragscode. Daarnaast is het een van de taken van de buurtsportcoach om sportorganisaties te begeleiden en ondersteunen bij het creëren van een veilig sportklimaat. De gedragscode komt in paragraaf twee aan de orde. Een belangrijk aspect van de gedragscode is integriteit. In paragraaf drie wordt daar apart aandacht aan besteed. Hierbij komen verschillende vormen van grensoverschrijdend gedrag en discriminatie aan de orde. Tot slot wordt ingegaan op een ander speerpunt van het sportbeleid, namelijk inclusief sporten. Sport is iets voor iedereen, ongeacht seksuele geaardheid, culturele achtergrond of religieuze voorkeur. Relatie met werkproces Het thema ‘Veilig sportklimaat’ heeft vooral te maken met werkproces P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen • • • • • •

Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder een veilig (pedagogisch) sportklimaat. Je kunt omschrijven wat een fysiek veilig sportklimaat betekent. Je kunt de gedragscode binnen de sport beschrijven, onderbouwen en naleven. Je kunt het belang van integriteit binnen de sport beschrijven. Je kunt verschillende vormen van grensoverschrijdend gedrag en discriminatie binnen de sport signaleren en er adequaat mee omgaan. Je kunt een bijdrage leveren aan inclusief sporten.

15.1 Casus

Opdracht 1 Casus

‘Hij keek door m’n kleding heen’

Ongewenste opmerkingen, langdurig staren en zelfs achtervolgen. Het is iets waar voornamelijk vrouwen mee te maken krijgen in fitnesscentra. Sportscholen werken daarom nu aan een centraal meldpunt voor ongewenst gedrag. "Op lokaal niveau zijn er vertrouwenspersonen, maar we brengen nu ook de mogelijkheden voor een centraal punt in kaart", zegt Ronald Wouters, directeur van NL Actief. Volgens Wouters zitten fitnessclubs in de "gelukkige positie" dat er nog geen grote misstanden naar voren zijn gekomen in de sector, zoals bijvoorbeeld wel het geval is bij de turnsport. "Maar we realiseren ons dat er een meldpunt moet zijn.

Fitness is al ruim twintig jaar de meest beoefende sport onder Nederlanders van 12 jaar en ouder. En fitness wint nog steeds aan populariteit, blijkt uit de leefstijlmonitor van het CBS. Ondanks die populariteit ervaren veel jongeren ongemak in de sportschool, zo delen ze in een online vragenlijst van NOS Stories. Van de 900 jongeren die aangeven naar de sportschool te gaan, zegt ruim de helft zich daar weleens ongemakkelijk te voelen. Zo’n 300 jongeren vertellen dat ze helemaal niet naar de sportschool gaan vanwege dat ongemak.

423

De meest voorkomende klacht? Glurende mannen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Jonge vrouwen ervaren overlast Yentl van Breugel (21) maakte een video over een vervelende ervaring in de sportschool en plaatste die op het platform. Ze vertelt over een man die haar aanstaart, haar van apparaat naar apparaat volgt en dicht langs haar loopt. "Ik ben het zat dat wij vrouwen hiermee moeten dealen op een dagelijkse basis", zegt ze geëmotioneerd. "Ik wil gewoon in rust m’n work-out doen, zonder dat smerige mannen me intimideren." Haar video is inmiddels 1,8 miljoen keer bekeken.

Ook Manon Hoogendoorn (22) plaatste een video op TikTok. "Op nog geen meter afstand keek een man me van top tot teen aan, echt door mijn kleding heen. Zo van, wat zit daaronder?", zegt ze tegen NOS Stories. Nadat Manon de man op zijn gedrag had aangesproken, bleef hij van een afstand naar haar staren. Ze brak haar training vroegtijdig af, omdat ze zich zo ongemakkelijk voelde. "Het voelt heel vies, heel naar." Bekijk het filmpje ‘Billen kijken in de Gym. De waarheid over angst voor de sportschool’. Bron: Mike Megens en Danny Simons (NOS Stories).

Kennisvragen a. Welke vormen van ongewenst gedrag kom jijzelf tegen binnen de sport? b. Wat is een centraal meldpunt voor ongewenst gedrag? c. Wat is de functie van een vertrouwenspersoon in de sport? Binnen de sport wordt dit ook wel een vertrouwenscontactpersoon vereniging (VCP) genoemd. d. Hoe denk jij dat je de problemen die bijvoorbeeld door Yentl en Manon beschreven worden het beste aangepakt kunnen worden? e. Denk je dat deze problemen specifiek zijn voor fitness? Wat maakt op dit punt fitness bijzonder?

424

Thema 15 Veilig sportklimaat

15.2 Sociaal en fysiek veilig sportklimaat

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Sociaal veilig sportklimaat Ondere andere vindt NOC*NSF dat iedereen een leven lang moet kunnen genieten van sport. Dat kan alleen in een veilig sportklimaat. Een veilig sportklimaat omvat een geheel van afspraken, richtlijnen en waarden die er samen voor zorgen dat leden van de sportclub zich binnen de club op hun gemak voelen en hun mentale en fysieke gezondheid gewaarborgd is. Een veilig sportklimaat heeft dus twee aspecten: sociaal en fysiek. Er wordt eerst aandacht besteedt aan een sociaal veilig sportklimaat.

Wat is een sociaal veilig sportklimaat? Als je hiervan een omschrijving tegenkomt, gaat het vooral om wat er niet moet zijn: Er moet geen sprake zijn van discriminatie, (seksuele) intimidatie en misbruik, matchfixing, (aanzet tot) dopinggebruik, pesten en machtsmisbruik. In feite gaat het om een sportvereniging waarin de sporter zich op zijn of haar gemak voelt. Er is sprake van respect en waardering. Iemand mag zijn wie hij is, ongeacht welk achtergrond kenmerk dan ook. Als het om kinderen gaat wordt er gesproken over een pedagogisch sportklimaat. Daarin wordt het kind volop in de gelegenheid gebracht om zich te ontwikkelen, te ontplooien.

Gedragsregels

Hoe ga je om met je teamgenoten en tegenstanders, zowel tijdens als voor en na een wedstrijd? Wat betekent fair play? Wat post je wel of niet op socials? Er zijn veel situaties te bedenken waar je zelf een afweging moet maken of dat wat je doet ook handig en verstandig is. Gedragsregels helpen hierbij. Zorg dan ook dat de gedragsregels van jullie vereniging altijd online en fysiek in en rond je accommodatie zichtbaar zijn.

Voorbeeldgedrag In de sport hebben we gezamenlijke gedragsregels, gedragscodes en tuchtreglementen opgesteld. Deze formele afspraken vertalen we op een vereniging naar de dagelijkse praktijk door hoe we met elkaar omgaan. Gedrag is een belangrijke bepalende factor voor de cultuur bij jouw vereniging. Een sociaal veilige sportomgeving is op zijn beurt weer afhankelijk van die cultuur. Vooraf afspraken maken over gewenst gedrag binnen je vereniging vergroot het sportplezier, zorgt voor respect en helpt met het zetten van vervolgstappen bij bepaalde incidenten. We hebben het dan niet alleen over hoe je onderling met elkaar omgaat, maar bijvoorbeeld ook over de internationale antidopingregels van het WADA of over het tuchtreglement met betrekking tot seksuele intimidatie en de bijbehorende meldplicht.

Goed voorbeeld doet goed volgen De kracht van gedragsregels schuilt in het feit dat je als vereniging eigen gedragsregels opstelt. Het effect én succes van gedragsregels zijn afhankelijk van het draagvlak van alle betrokkenen. Betrek je leden, trainers en andere vrijwilligers bij het opstellen van de gedragsregels. Door met elkaar na te denken en de regels op te stellen ontstaat het gewenste draagvlak vanuit de club. Hoe groter het draagvlak, hoe effectiever de regels. Regels zijn hierdoor een uiting van de gewenste sportcultuur. In Amersfoort zijn alle 13 voetbalverenigingen aangesloten bij het Gedragsconvenant ‘Samen Voetballen in Amersfoort’. Een mooi initiatief dat bijdraagt aan een veilig sportklimaat op de Amersfoortse voetbalvelden. Ook vanuit verschillende sportbonden wordt gewerkt met (voorbeeld) gedragsregels. Maak gebruik van deze bestaande kennis. Heeft jouw vereniging nog geen gedragsregels? Ga er mee aan de slag! Op de website van Centrum Veilige sport Nederland staan voor diverse functies voorbeeldgedragsregels. Hulp nodig met het opstellen? Laat het ons weten via sportvereniging@sro.nl.

Bron: https://sro.nl/buurtsportcoach/verenigingen/themas/pedagogisch-en-sociaal-veilig-sportklimaat/gedragsregels/.

425

Een pedagogisch sportklimaat De laatste jaren is het accent verschoven van het terugdringen van ongewenst gedrag naar het creëren van een plezierig, ontwikkelingsgericht sportklimaat. Dit wordt ook wel een pedagogisch sportklimaat genoemd.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Pedagogisch handelen is gericht op het ontwikkelen van het vermogen van jeugdigen om zelfstandig keuzes te leren maken. Binnen de sport betekent dit dat alle betrokkenen de jeugdigen ondersteuning geven in hun persoonlijke en sociale ontwikkeling, gericht op autonomie en zelfsturing. In een pedagogisch sportklimaat staat het kind of de jeugdige centraal. Een dergelijk klimaat kent vier belangrijke steunpilaren: 1. Ontwikkelingsgericht klimaat Centraal staat de ondersteuning van de persoonlijke en sociale ontwikkeling van jeugdigen. ‘Kind/jeugdige op de eerste plaats, sport op de tweede plaats’. Zo moet er een balans gevonden worden tussen ‘willen winnen’ aan de ene kant en persoonlijke ontwikkeling aan de andere kant. Dit is een belangrijke boodschap voor de sporten bewegingsleider: eerst het kind/de jeugdige, dan de prestatie! 2. Zorgzaam klimaat Deze pilaar heeft betrekking op de relatie tussen de trainer (opvoeder) en jeugdige. De trainer moet aansluiten bij de wensen en behoeften van jeugdigen. Communicatie en interactie staan centraal. Het gaat niet alleen om de trainer, maar om dat wat de hele club uitstraalt. Het gaat dus om welke omgangsvormen en gedragsregels gelden tijdens de training, bij de club. Voor de sportleider is het dus belangrijk om inzicht te hebben in de motieven van sportdeelname van de kinderen en jeugdigen en hierop aan te sluiten. 3. Motiverend klimaat Hierbij gaat het vooral om plezier! Plezier is de belangrijkste reden om aan sport te blijven doen en niet vroegtijdig af te haken. Plezier ontstaat onder andere door succes, door te merken dat je dingen kunt, dat dingen lukken. Dit geeft ook weer motivatie om te blijven sporten. Sociale steun (aanmoediging, te horen krijgen dat je het best wel kunt) is hierbij ook belangrijk. Voor de sportleider is het dan ook belangrijk om deze steun te bieden: moedig kinderen aan en laat ze weten dat ze best wel wat kunnen, dat ze de moeite waard zijn. 4. Sociaal veilig sportklimaat De sportclub moet ervoor zorgen dat er geen ongewenst gedrag binnen de vereniging voorkomt, bijvoorbeeld door preventie. Vanuit een veilig sportklimaat moeten gericht eisen aan jeugdtrainers gesteld worden, zoals een vog en/of deelname aan bijvoorbeeld een cursus positief coachen. Een dergelijk klimaat bevordert ook nog het leren: hersenen leren optimaler in de ‘positief-emotionele staat’. Op wat we precies verstaan onder positief coachen, gaan we later in dit thema in. Bekijk het filmpje ‘Veilig sportklimaat’.

De rol van de buurtsportcoach als lesgever of trainer Of een er sprake is van een pedagogisch sportklimaat heeft niet zoveel te maken met om welke tak van sport het gaat of om welke bewegingsvormen aangeboden worden. Het is vooral de manier waarop de trainer of lesgever de oefenstof aanbiedt. Daarom is het belangrijk dat je positief coacht. Dat betekent dat je de vier inzichten van de trainer hanteert. Het gaat hierbij om: • structureren • stimuleren • individuele aandacht geven • regie overdragen.

Ook de buurtsportcoach dient te beschikken over pedagogisch-didactische vaardigheden en gelden de bovenstaande vier inzichten. Dat blijk ook uit het ‘raamwerk buurtsportcoach. Bij de buurtsportcoach A kun je onder het kopje ‘pedagogisch/didactisch handelen’ het volgende lezen: Herkent en signaleert sociaalpedagogische problemen bij leerlingen/pupillen. Weet structuur/orde te handhaven bij de overdracht van informatie. Bekijk het filmpje ‘Vier inzichten trainerschap’.

426

Thema 15 Veilig sportklimaat

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Daarnaast is het belangrijk dat je invulling geeft aan de vier steunpilaren. Van een buurtsportcoach mag nog meer verwacht worden. Zo is het belangrijk dat je betrokken bent bij acties van de organisatie om daadwerkelijk vorm te geven aan een veilig sportklimaat. Zo kun je een bijdrage leveren aan: 1. Het analyseren van de veiligheid van de organisatie. 2. Het begeleiden van trainers/instructeurs of het opleiden van hen tot trainersbegeleider. 3. Het geven van scholing omtrent dit onderwerp. 4. Het ondersteunen van sportaanbieders met het maken van beleid ten aanzien van een veilig sportklimaat.

Zo kun je als buurtsportcoach een bijdrage leveren aan het invoeren bij sportorganisaties van de zogenaamde ‘Toolkit High 5! Op naar een veilige sportcultuur’. In deze toolkit vind je informatie over preventief beleid; wat kun je doen om te zorgen voor een omgeving waarin sporters zich veilig en geborgen voelen en met plezier kunnen sporten.

High 5! Stappenplan sportclubs

Deze online tool is bedoeld voor sportbestuurders en vrijwilligers van sportverenigingen en helpt om op een eenvoudige manier inzicht te geven in wat een vereniging kan doen om grensoverschrijdend gedrag te voorkomen. Het stappenplan zit vol met praktische documenten voor beleid, gedragsregels en tips voor het positioneren van de vertrouwenscontactpersoon. Doorloop de 5 stappen en optimaliseer het sportklimaat binnen je vereniging.

Stap 1: Hoe maken we een vereniging veilig? Stap 2: Wat kan beter? (inclusief checklist grensoverschrijdend gedrag) Stap 3: Wie doet er mee? Stap 4: Wat spreken we af? Stap 5: Hoe houden we elkaar scherp? (inclusief checklist beleid en communicatie)

427

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag rechten aanvragen. Bron: https://clubbase.sport.nl/nieuws/2019/05/stappenplan-voor-verenigingen-ter-voorkoming-van-grensoverschrijdend-gedrag

High 5! Op naar een veilige sportcultuur

Bron: https://clubbase.sport.nl/nieuws/2019/05/stappenplan-voor-verenigingen-ter-voorkoming-van-grensoverschrijdend-gedrag.

Bekijk voor meer informatie en tools ‘Website - KNHB’.

Fysiek veilig sportklimaat Op de website van de KNWU wordt de volgende omschrijving van een veilig sportklimaat gegeven: “‘Veiligheid’ is een ruim begrip, waarmee ook binnen de sport veel verschillende aspecten aan bod komen. Zo is niet alleen sociale veiligheid van belang, maar ook fysieke veiligheid. Het gaat hierbij om het voorkomen van blessures, het in acht nemen van de hygiëne en het juist optreden in bijzondere situaties. Je kunt hierbij denken aan een calamiteitenplan, een ontruimingsplan en ongevallenregistratie.” In dit kader moet je ook duidelijk maken hoe binnen de club de EHBO geregeld is en waar eventueel een AED hangt. Bij een fysiek veilig sportklimaat hoort ook het regelmatig controleren van materialen, de accommodatie, de verlichting en de betegeling bij de douches.

428

Thema 15 Veilig sportklimaat

Trainingskundige aspecten komen hier eveneens om de hoek kijken. Denk aan een juiste trainingsopbouw (voorkomen van overbelasting), een goede warming-up en cooling-down. Tot slot kunnen verenigingen sportspecifieke maatregelen nemen, zoals het verplicht dragen van een helm, scheenbeschermers, bodyprotector, beschermhoesjes en een gebitsbeschermer.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Stukje blote enkel kost ploegenachtervolgsters wereldtitel: ‘Sokje kroop omhoog’

Tranen bij ploegenachtervolgsters na diskwalificatie: wereldtitel naar Canada. Glunderend zaten de Nederlandse vrouwen op het middenterrein van Thialf. Ze waren in de overtuiging de wereldtitel veroverd te hebben op de ploegenachtervolging. Die vreugde duurde echter niet langer dan enkele minuten.

Toen werden Joy Beune, Irene Schouten en Marijke Groenewoud ingelicht over hun diskwalificatie. Bij Beune was een stukje van haar enkel zichtbaar en dat is niet toegestaan tijdens de race. "Ik heb ze gewoon in mijn schoen gedaan", was de verontwaardigde reactie van Beune, doelend op de beschermingshoesjes die om haar schaats zaten om haar enkels te beschermen.

Bron: https://nos.nl/artikel/2466032-stukje-blote-enkel-kost-ploegenachtervolgsters-wereldtitel-sokje-kroop-omhoog.

Blessurepreventie Blessurepreventie zou vanzelfsprekend moeten zijn. We hebben allemaal meer plezier in hockey als je weet dat de kans op blessures klein is. Ook in onze sport geldt ‘een goed begin is het halve werk’. Naast de fysieke voorbereiding is het voor spelers ook van belang dat ze deugdelijke hockeymaterialen, zoals goede schoenen, scheenbeschermers, mondbeschermer et cetera dragen. Je vindt de informatie in de downloads. De weersomstandigheden kunnen ook van invloed zijn, bijvoorbeeld hoe te handelen bij extreme warmte of kou (KNHB, z.d.) Lees de verdiepingsstof ‘De fysieke veiligheid’.

Fysieke veiligheid en takken van sport De fysieke veiligheid speelt bij alle takken van sport een rol. Toch kun je constateren dat bij bepaalde sporten het wel een heel belangrijke rol speelt. Je kunt hierbij denken aan allerlei watersportactiviteiten, waaronder zwemmen en op de verschillende buitensportactiviteiten. Naast de algemene risicofactoren, spelen bij deze takken van sport ook verdrinking, vallen, oververhitting, onderkoeling, bevriezing en uitdroging (dehydratie) een rol. Voor zwemmen is er een nationale raad zwemveiligheid (NL zwemveilig) en zijn er uitgebreide protocollen met betrekking tot de weten regelgeving bij het toezichthouden bij zwemmen. Bekijk voor meer informatie de website ‘Nationale Raad Zwemveiligheid’.

Ook de buitensportbranche besteedt uiteraard veel aandacht aan de veiligheid.

VeBON en veiligheid

Veiligheid speelt een grote rol bij buitensportondernemingen wegens de kans op ongevallen bij de activiteiten die zij organiseren. VeBON (Vereniging van Buitensportondernemingen in Nederland) heeft in samenwerking met TÜV NORD daarom een norm opgesteld welke eisen specificeert met betrekking tot veiligheid bij het organiseren van buitensportactiviteiten, welke de veiligheid verhogen en de kans op ongevallen drastisch terugdringt.

429

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De eisen in de norm hebben betrekking op 4 te onderscheiden hoofdprocessen: • Managementproces (Beleid, vaststellen wettelijke eisen) • Verbeterproces (Beheersmaatregelen aan de hand van risicoinventarisatie) • Uitvoeren van activiteiten (voorbereiding, intake deelnemers, instructies, begeleiding en evaluatie) • Ondersteunende processen (Inkoop, onderhoud, uitbesteding, taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden)

Bron: www.tuv.nl/nl/certificaten-keurmerken/vebon/#:~:text=VeBON%20(Vereniging%20van%20Buitensportondernemingen%20in,kans%20op%20ongevallen%20drastisch%20terugdringt.

Fysieke veiligheid en de publieke ruimte In een eerder thema is gesproken over een inclusieve beweegvriendelijk omgeving. Het is een van de taken van de buurtsportcoach om mensen aan het sporten en bewegen te krijgen in de publieke ruimte. Hierbij kun je denken aan speeltoestellen, trapveldjes, mountainbike parcours of een skatepark. Dit moet wel allemaal veilig zijn. De veiligheid van speeltoestellen is geregeld in het Warenwetbesluit attractie- en speeltoestellen 2023 (WAS 2023). Dit besluit heeft onder andere betrekking op veiligheidsinstructies, het bijhouden van een logboek of actueel dossier en het verrichten van onderhoudswerkzaamheden.

Uiteraard moet ook een skatepark en een mountainbike parcours veilig zijn. Het is belangrijk om hiervoor een reglement op te stellen. Vlaardingen heeft hier een goed voorbeeld van.

Recreëren Broekpolder

Het MTB parcours is gelegen in de Broekpolder. Dit is een natuur- en recreatiegebied dat intensief wordt gebruikt door diverse sporters en recreanten. Op de blauwe route zul je te maken hebben met kruisingen met fiets-wandelen ruiterpaden, een hondenlosloopgebied en een gebied met loslopende runderen. Als mountainbiker ben je te gast in de Broekpolder en zul je je aan een aantal gedragsregels moeten houden om verstoring van flora en fauna minimaal te houden en het voor jezelf en medegebruikers van het gebied leuk te houden.

Respecteer de natuur • Fiets alleen op de trails en fietspaden. • Laat nooit afval achter in het gebied. • Maak geen onnodig lawaai in de buurt van dieren. • Ga alleen bij daglicht het parcours op. In het donker met felle lampen rijden geeft een enorme verstoring van dieren. • Rijd rustig en met behoud van afstand langs de runderen • Indien runderen op de trail staan zul je er indien mogelijk met ruime boog omheen moeten gaan of als dit niet kan, dan zul je op afstand moeten wachten totdat ze weggaan of je zult moeten omkeren en andere MTBers moeten waarschuwen. In GEEN geval mag je de runderen wegjagen.

Respecteer andere recreanten • Benader andere recreanten met respect en zonodig aangepaste snelheid. • Groet wandelaars op de route beleefd en wijs ze op het feit dat het een mountainbike parcours is en dat er nog meer mountainbikers kunnen volgen. • Geef bij kruisingen met wandel-, fiets- of ruiterpaden voorrang.

430

Thema 15 Veilig sportklimaat

•

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

•

Let op dat paarden kunnen schrikken van plotselinge bewegingen en geluiden: Maak bij benaderen contact met de berijder(ster), passeer rustig, bel niet en houd je pedalen niet stil (paard schrikt van je ratelende vrijloop). Houd in het hondenlosloopgebied rekening met loslopende honden en wees vriendelijk tegen de hondeneigenaren.

Respecteer andere MTB’ers en jezelf • Draag altijd een helm. • Houd altijd controle over je rijden; zo zorg je voor je eigen veiligheid en die van anderen. • Rij alleen in de aangegeven rijrichting. • Benader langzamere rijders vriendelijk en geef aan wanneer en hoe (links of rechts) je gaat inhalen. Haal alleen in waar het veilig kan. Jij als snellere rijder bent verantwoordelijk voor een veilige inhaalmanoeuvre. • Als langzamere rijder geef je waar mogelijk ruimte aan een veilige inhaalactie. • Let op dat bruggen in de trials en houten TTF’s bij regen en winterweer glad kunnen zijn. • Wees bewust van je eigen vaardigheden bij het rijden van TTF’s en bekijk en beoordeel onbekende TTF’s eerst rustig. • Rijd niet op afgesloten delen van de route. • We willen met klem verzoeken niet zelfstandig het parcours of bikepark aan te passen. Als je suggesties of goede ideeën hebt dan horen wij dat graag. Contact ons via het e-mailadres te vinden op de contactpagina. • Het berijden van de trails is op eigen risico. Bron: www.mtbvlaardingen.nl/veiligheid.

Veiligheid skatepark

Bekijk het voorbeeld op de website ‘Extreme Sports Center - 7 Belangrijke Regels Voor Het Skaten in Het Skatepark’.

Opdracht 2 Hoe veilig is jouw sportorganisatie?

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar hoe sociaal veilig de sportorganisatie is waar jullie bij aangesloten zijn (of ooit aangesloten zijn geweest). b. Besteden deze sportorganisaties aandacht aan het creëren van een sociaal veilig sportklimaat?

Opdracht 3 High 5! Stappenplan sportclubs

Doorloop zo veel mogelijk stappen en optimaliseer het sportklimaat binnen je vereniging/organisatie. Stap 1: Hoe maken we een vereniging/organisatie veilig? Stap 2: Wat kan beter? (inclusief checklist grensoverschrijdend gedrag) Stap 3: Wie doet er mee? Stap 4: Wat spreken we af? Stap 5: Hoe houden we elkaar scherp? (inclusief checklist beleid en communicatie)

Opdracht 4 Fysieke veiligheid Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken van studenten die uit dezelfde omgeving komen.

431

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Ga na welke sportvoorzieningen jullie gemeente heeft in de openbare ruimte (trapveldjes, skatepark, cruyff court, trimbaan, speeltuin, speeltoestellen, fitnesstoestellen).

https://www.anpfoto.nl/search.pp?pictureid=436231330&page=1&pos=5

Fitnesstoestellen in de openbare ruimte

Maak een keuze voor een van deze accommodaties en bekijk aan welke veiligheidseisen deze moet voldoen.

15.3 Gedragscode buurtsportcoach

Het merendeel van de buurtsportcoaches organiseert niet alleen, maar voert ook zelf sporten bewegingsactiviteiten uit. De buurtsportcoach heeft dan de rol van trainer, instructeur, coach en/of lesgever. In die rol dient de buurtsportcoach te voldoen aan de gedragscode voor de trainer-coach.

Gedragsregels

Bron: https://sro.nl/buurtsportcoach/verenigingen/themas/pedagogisch-en-sociaal-veilig-sportklimaat/gedragsregels/.

Het voorkomen van allerlei vormen van grensoverschrijdend gedrag is een zaak van de sporter, de trainer-coach, de sportbestuurder, de lokale sportaanbieder, de vereniging, de sportbond en koepelorganisaties als NOC*NSF en NL Actief. Op alle niveaus zijn er maatregelen genomen om hieraan bij te dragen. Zo is er voor sportbestuurders een

432

Thema 15 Veilig sportklimaat

Code Goed Bestuur en voor sporters is er een gedragscode. Een gedragscode is een beschrijving van het gewenste gedrag binnen een organisatie of een branche, zoals de sport. In een gedragscode leg je vast hoe je verwacht dat medewerkers omgaan met collega’s, klanten en eigendommen van de organisatie. Lees de verdiepingsstof ‘Gedragscode sporters’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bekijk het filmpje ‘Gedragscode Sport: sporters’.

Voor de buurtsportcoach is de gedragscode voor de trainers, coaches en begeleiders het belangrijkst. Bekijk op de website ‘Gedragscodes’.

Als buurtsportcoach die sportorganisaties ondersteunt dien jij je ervan bewust te zijn dat je een belangrijke factor bent in de cultuur van de sportaanbieders. In welke rol dan ook is het geven van het goede voorbeeld en het toepassen van gedragsregels belangrijk. De belangrijkste regels zijn: • Lever een bijdrage aan een veilige omgeving. Draag bij aan een omgeving en sfeer waarin sociale veiligheid gewaarborgd is en ook zo wordt ervaren. Houd je aan en wijs medewerkers op de veiligheidsnormen en -eisen. • Ken en handel naar de regels en richtlijnen. Zorg dat je op de hoogte bent van de regels en richtlijnen en pas ze ook toe. Stel ook je sporters en andere betrokkenen in staat om er meer over te weten te komen. Neem ze bijvoorbeeld mee naar voorlichtingsbijeenkomsten over doping, matchfixing of seksuele intimidatie. Meng je niet oneigenlijk in dopingcontroleprocedures of -onderzoeken. • Ben zorgvuldig en oprecht bij het vermelden van ervaring en functies. Vermeld alle relevante feiten bij je aanstelling of werkzaamheden die je gaat verrichten voor de sportorganisatie. Overleg indien nodig een verklaring omtrent gedrag (vog). • Ben je bewust van machtsongelijkheid en (soms ook) afhankelijkheid, en misbruik je positie niet. Gebruik je positie niet om op onredelijke of ongepaste wijze macht uit te oefenen. Onthoud je van elke vorm van (machts)misbruik, emotioneel misbruik, fysiek grensoverschrijdend gedrag, waaronder seksueel getinte opmerkingen, aanrakingen en/of seksueel misbruik. Geen enkele seksuele handeling, contact en/of relatie met minderjarigen is geoorloofd. Je hebt een meldplicht over seksuele intimidatie en misbruik. • Respecteer het privéleven van de sporter en betrokkeken. Dring niet verder binnen in het privéleven van sporters en betrokkenen dan noodzakelijk. Ga met respect om met de sporter en met de ruimtes waarin de sporters zich bevinden, zoals kleedkamers, douches of hotelkamers. • Tast niemand in zijn waarde aan. Onthoud je van discriminerende, kleinerende of intimiderende opmerkingen en gedrag. Maak geen onderscheid naar godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht, seksuele gerichtheid, culturele achtergrond, leeftijd of andere kenmerken. Sluit niemand buiten en wees tolerant. • Ben een voorbeeld voor anderen en onthoud je van gedragingen en uitlatingen waardoor de sport(organisatie) in diskrediet brengt. Gedraag je hoffelijk en respectvol, onthoud je van grievende en/of beledigende opmerkingen. • Neem geen gunsten, geschenken, diensten of vergoedingen aan om iets te doen of na te laten dat in strijd is met de integriteit van de sport(organisatie). Krijg je iets aangeboden om iets te doen of na te laten, meld dit dan aan het bestuur. • Zie toe op naleving van regels en normen. Zorg dat iedereen de reglementen, huisregels en gedragscode naleeft. • Ben open en alert op waarschuwingssignalen Wees waakzaam en alert op signalen en aarzel niet om die door te geven aan het bestuur of de vertrouwens(contact)persoon en/of contact op te nemen met het Centrum Veilige Sport Nederland. • Wees voorzichtig Stel nooit informatie beschikbaar die nog niet openbaar is gemaakt en kan worden gebruikt voor het plaatsen van weddenschappen. Wed niet op de sport waar jij bij betrokken bent. Drink tijdens je werkzaamheden geen alcohol.

433

Bekijk het filmpje ‘Gedragscode Sport: trainers, coaches en begeleiders’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Gedragscode en sportorganisaties Verschillende sportorganisaties en/of takken van sport hebben naast de algemene gedragscode ook nog een eigen code. Dat geldt bijvoorbeeld voor de zwembaden die ‘De Gedragscode Zwembranche’ ontwikkeld hebben. Daarin staan richtlijnen voor de omgang tussen zwembadmedewerkers, bezoekers en zwemleerlingen. Binnen het zwemmen is het van extra belang om de grens tussen geoorloofd en ongewenst gedrag te beschrijven. Deelnemers zijn schaars gekleed en lichamelijk contact is soms nodig. Denk hierbijaan instructie, correctie of hulp. Het doel van de code is om alle betrokken personen te beschermen en het publieke vertrouwen in de zwembranche te bevorderen.

Bekijk voor meer informatie de website ‘Sociale Veiligheid Zwembranche - De Gedragscode Zwembranche’. Ook verschillende bonden, buitensportorganisaties en Fitnessbedrijven kennen een eigen gedragscode.

Gedragscode fitness- & wellnessclubs

Fitnessbegeleiders en Personal Trainers (op basis van de Code of Ethics van IDEA Health & Fitness Association). Als fitnessbegeleider en personal trainer zal ik me steeds laten leiden door het belang van de klanten rekening houdend met mijn opleiding en kennis. Ik zal mij blijven bijscholen en mijn ervaring optimaliseren om mijn klanten naar behoren te kunnen begeleiden. Ik zal me steeds positief en opbouwend gedragen. Ik zal bij al mijn professionele beslissingen en relaties steeds eerlijkheid, correctheid en integriteit vooropstellen.

Bron: www.fitness.be/src/Frontend/Files/userfiles/files/GEDRAGSCODE%20FITNESS%20instructeurs%20groepsfitness(1).pdf.

434

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 15 Veilig sportklimaat

Graag rechten aanvragen. Bron: https://mtbsportholten.nl/opleidingen/wegkapitein-worden/gedragscode-racefiets/

Gedragscode wielrenners

Verklaring omtrent gedrag (vog) In de rol van als trainer/lesgever moet je in het bezit van een verklaring omtrent gedrag, meestal afgekort met vog. Het in bezit zijn van een vog is ook opgenomen als een van de beroepsvereisten in de Kwalificatiestructuur Sport en Bewegen.

Een vog is een verklaring van het Ministerie van Veiligheid en Justitie waaruit blijkt dat het gedrag van een persoon in het verleden geen bezwaar oplevert voor het gevraagde doel, zoals het verkrijgen van een nieuwe baan of het werken met minderjarigen bij een sportvereniging. Een vog staat ook wel bekend als een bewijs van goed gedrag. Om mee te doen aan de Regeling Gratis VOG moet de vereniging aantonen dat zij gedragsregels heeft opgesteld en dat er een aannamebeleid is voor vrijwilligers. Bekijk het filmpje ‘Regeling gratis VOG - Maak jouw vereniging veiliger’.

Opdracht 5 Gedragscode Bekijk het filmpje ‘Gedragscode Sport: sporters’.

a. Geef een omschrijving van wat er onder een gedragscode verstaan wordt. b. Welke regels uit de gedragscode vind jij het meest belangrijk? Motiveer je antwoord.

Opdracht 6 Gedragscode eigen organisatie

Ga op zoek naar een eigen gedragscode van de organisatie waar jij bij betrokken bent. Mocht de organisatie zelf geen gedragscode hebben, dan kun je ook kijken op de website van de de bond of branche waartoe de organisatie behoort. Geef een korte samenvatting van deze gedragscode.

435

Helmplicht Thialf IJsbaan Thialf heeft besloten om vanaf komend schaatsseizoen (eind 2024) een helmplicht in te voeren. Het is volgens de baan in Heerenveen noodzakelijk om een veiligere schaatsomgeving te creeëren.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thialf zag naar eigen zeggen de afgelopen tijd het aantal incidenten met aanzienlijk letsel toenemen en heeft daarom besloten de veiligheidsmaatregelen aan te scherpen om de bezoekers beter te beschermen. De nieuwe helmplicht is volgens Thialf-directeur Minne Dolstra een logische stap, want het hoofddeksel is toch al in opkomst in de schaatswereld.

Bron: https://sportnieuws.nl/schaatsen/nieuws/schaatstempel-thialf-neemt-noodzakelijk-besluit-ontstaan-te-vaak-onveilige-situaties-2024090605443168359/.

Opdracht 7 Vog

Ga na hoe er bij de sportorganisaties waar jij mee te maken hebt, omgegaan wordt met de verklaring omtrent gedrag.

15.4 Integriteit

Wat is integriteit? Integriteit wordt hier als algemeen begrip gebruikt waarbij het gaat om het hanteren van duidelijke normen en waarden binnen de sport. Onder integriteit wordt verstaan het open, eerlijk en transparant uitvoeren van je sport. Dat betekent dus dat je ook als buurtsportcoach je aan bepaalde gedragsregels houdt. Het geheel aan dergelijke regels wordt een gedragscode genoemd. Dit onderwerp komt in de volgende paragraaf aan de orde. Integer handelen betekent ook dat je een aantal zaken niet doet. Hierbij kun je denken aan vormen van grensoverschrijdend gedrag, zoals discriminatie, machtsmisbruik en seksuele intimidatie. Deze drie onderwerpen komen hier kort aan de orde. Voor meer informatie wordt verwezen naar het thema ‘Veilig sportklimaat’ uit ‘Begeleiden van een les of training’.

Integriteit

"Wij (NOC*NSF) zijn er inmiddels van overtuigd dat de integriteit van de sport alleen geborgd is als we dat met elkaar op een professionele, integrale en (toekomst)bestendige manier vorm gaan geven en borgen" Anneke van Zanen - voorzitter NOC*NSF. Bron: www.sportenstrategie.nl/opinie/integriteit-in-de-sport/.

Discriminatie Discrimineren betekent letterlijk: onderscheid maken. Op zich is daar niets op tegen. Als de trainer Kai vaker opstelt, omdat hij duidelijk beter is dan Nordin, dan is dat geen discriminatie. Als deze spelers gelijkwaardig zijn en de trainer maakt op basis van culturele achtergrond zijn keuze, dan is er wel sprake van discriminatie.

Discriminatie is het ongelijk behandelen en achterstellen van mensen op basis van kenmerken die er niet toe doen. In de Nederlandse wet worden elf discriminatiegronden beschreven: leeftijd, seksuele gerichtheid, godsdienst en levensovertuiging, etniciteit, geslacht (gender), nationaliteit, handicap of chronische ziekte, politieke overtuiging, burgerlijke staat, soort contract en arbeidsduur.

436

Thema 15 Veilig sportklimaat

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Manieren en vormen van discrimineren Discriminatie is een veelkoppig monster. Soms is discriminatie overduidelijk, zoals de oerwoudgeluiden op een voetbaltribune. Er bestaan echter ook minder opvallende vormen, waarbij iemand bijvoorbeeld buitengesloten wordt. Een voorbeeld hiervan is als een kind niet bij de club mag sporten, omdat zijn ouders geen vrijwilligerstaken uitvoeren bij de club.

Wat is discriminatie binnen de sport?

Discriminatie in de sport heeft vele gezichten. Denk aan discriminerende scheldpartijen op het sportveld, aan antisemitische en racistische spreekkoren vanaf de voetbaltribune of aan iemand die een lidmaatschap geweigerd wordt vanwege zijn afkomst. Lesbische vrouwen, homoseksuele mannen, biseksuele mensen of transgender personen lopen op het sportveld of in bijvoorbeeld de sportschool nog regelmatig tegen een gebrek aan acceptatie aan. Maar behalve dat discriminatie en sport op die manier met elkaar verbonden zijn, is er ook een andere kant: sport wordt ook gezien als een middel tegen sociale misstanden zoals discriminatie en uitsluiting. Bron: https://radar.nl/publicaties/factsheet-discriminatie-en-sport/.

Dat jongeren met een migratieachtergrond moeilijker een stageplaats kunnen vinden, is een voorbeeld van achterstelling en mogelijk zelfs van uitsluiting. Vormen van discriminatie zijn: • direct en indirect • bewust en onbewust • negatief en positief.

Bij directe discriminatie is het duidelijk dat iemand op een van de discriminatiegronden achtergesteld wordt. Een voorbeeld van directe discriminatie op grond van geslacht: u doet hetzelfde werk als een collega, maar u krijgt minder geld omdat u een vrouw bent. Indirect discriminatie is meer een verkapte vorm van discriminatie. Stel dat je voor een bepaalde functie correct Nederlands vereist, maar dat dit niet een duidelijke relatie heeft met de functie; dan sluit je bepaalde mensen uit.

Bewuste discriminatie gebeurt opzettelijk. Bij onbewuste discriminatie worden bijvoorbeeld (scheld)woorden gebruikt, die voor de betreffende een duidelijk negatieve betekenis heeft, terwijl de zender zich daar niet zo bewust van is.

De voorbeelden die gegeven zijn, gaan over negatieve discriminatie. Iemand wordt achtergesteld of ongelijk behandeld. Positieve discriminatie is het opzettelijk bevoordelen van bepaalde bevolkingsgroepen, zoals vrouwen, mensen met een migratieachtergrond of mensen met een beperking, bij de toelating tot opleidingen of arbeidsplaatsen als er sprake is van gelijke geschiktheid. Het doel is meestal om het aandeel van deze bevolkingsgroepen te verhogen, waardoor de ongelijkheid wordt verminderd. Discriminatie binnen de sport Ook binnen de sport komt discriminatie voor. Uit onderzoek (Mulier Instituut, 2021) blijkt dat 37% van de sporters met migratieachtergrond weleens te maken heeft met negatieve uitingen. Deze negatieve uitingen lopen uiteen van pestgedrag, onbegrip, uitschelden, uitsluiting tot fysiek geweld. 15% van de bestuurders van sportverenigingen geeft aan dat er binnen de vereniging weleens ‘grappen’ en opmerkingen worden gemaakt vanwege iemands huidskleur en/of herkomst. En 10% geeft aan dat dit wordt gedaan vanwege iemands religieuze achtergrond of overtuiging. Vier op de tien profvoetballers stellen dat discriminatie/racisme regelmatig voorkomt in het betaald voetbal. Daarnaast heeft een kwart van de spelers met een migratieachtergrond hier zelf mee te maken gehad. Een voorbeeld hiervan is Sifan Hassan.

437

Ingezonden brief

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Er is veel ophef ontstaan over een ingezonden brief die in de maandageditie van Trouw is verschenen. Ene Wim Schotanus uit Zwolle schreef daar dat Sifan Hassan, de atlete die tijdens de Olympische Spelen de harten stal van het publiek, nu haar energie beter kan richten op haar uitspraak van de Nederlandse taal. Het wekt veel woede en verbazing onder twitteraars. Niet alleen de schrijver, maar ook de krant ligt onder vuur. ‘Welke ...krant plaatst dit?’

Bron: www.metronieuws.nl/in-het-nieuws/binnenland/2021/08/twitter-over-ingezonden-brief-sifan-hassan/.

Bekijk het filmpje ‘Racisme en discriminatie in de sport: blijf je stil of praat je erover?’.

438

Thema 15 Veilig sportklimaat

Groepen die binnen de sport vooral gediscrimineerd worden zijn: • mensen met een migratieachtergrond • mensen met een andere seksuele geaardheid (lhbtiq+) • vrouwen • mensen met een beperking.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Behalve mensen met een migratieachtergrond zijn ook mensen met een andere seksuele geaardheid vaak het slachtoffer van discriminatie. In sommige populaire sportprogramma’s wordt nog steeds hartelijk gelachen om mensen die vallen onder lhbtiq+ en ook tijdens sportwedstrijden zijn ze nogal eens mikpunt van scheldpartijen.

Platform voor LHBTIQ+ in de sport

Stichting Pride and Sports is het nationale platform voor LHBTIQ+ in de sport. Pride and Sports zet zich in voor een veilig sportklimaat voor alle sporters, ongeacht hun seksuele oriëntatie, genderidentiteit, genderexpressie of geslachtskenmerken. Sport helpt bij onze persoonlijkheidsvorming en biedt een krachtig instrument voor verbinding in de maatschappij. Om te kunnen participeren in de samenleving en jezelf optimaal te kunnen ontwikkelen, is het van groot belang dat je overal en altijd jezelf kunt zijn. Door te werken aan een veilig en positief sportklimaat voor iedereen levert Pride and Sports hieraan een concrete bijdrage.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://prideandsports.nl/

Pride and Sports.

Bron: https://prideandsports.nl/.

Enkele gegevens over deze groep zijn: • 90% van de verenigingssporters vindt het geen probleem als een medesporter aangeeft homoseksueel te zijn. Onder mannelijke teamsporters is dat 84%. • Mannelijke teamsporters geven bijna twee keer zo vaak (18%) als andere sporters aan, dat in hun sportgroep regelmatig grappen of negatieve opmerkingen worden gemaakt over homoseksualiteit.

439

•

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

•

70% van de Nederlanders vindt dat scheidsrechters moeten ingrijpen als sporters ‘homo’ of ‘mietje’ als scheldwoord gebruiken in de sport. Onder mannelijke teamsporters onderschrijft minder dan 50% de noodzaak tot sanctionering. Bij 12% van de verenigingssporters was in het afgelopen jaar positieve aandacht voor de acceptatie van homoseksualiteit binnen hun sportvereniging. Onder mannelijke voetballers was dat 18%. Vooral voetbalverenigingen hebben expliciet beleid gericht op het tegengaan van discriminatie, inclusief discriminatie naar seksuele voorkeur. Dit geldt voor twee op de drie voetbalclubs tegenover een op de vijf overige verenigingen. Zo’n 66% van de bevolking vindt het bestaan van speciale lhbtiq+-sportverenigingen onzin. Meer dan 25% van alle verenigingssporters en een op de tien mannelijke teamsporters is voorstander van sekseneutrale toiletten en kleedruimtes in sportaccommodaties. Clubbestuurders oordelen positiever over homo-acceptatie in hun vereniging/sport dan sporters.

• • •

lhbtiq+

Waar staan de letters lhbtiq+ voor? l = lesbisch, h = homoseksueel, b = biseksueel, t = transgender, i = intersekse, q = queer en de + staat voor al die andere mogelijke manieren waarop mensen zichzelf, dus hun gender of seksualiteit, kunnen benoemen. Je kunt denken aan panseksueel (je voelt je aangetrokken tot allerlei mensen) of aseksueel (je voelt je niet of vrijwel tot niemand seksueel aangetrokken) of non-binair (je ziet jouw gender niet als man of vrouw, maar vindt dat het meer fluïde is). Mensen kunnen zichzelf op heel veel verschillende manieren zien, vandaar dat er zo veel verschillende termen zijn. Hoe iemand zich identificeert is ook geen vaststaand gegeven en kan in de loop van de tijd veranderen. Bron: https://centrumseksueelgeweld.nl/lhbtiq-voor-professionals/.

De discriminatie van vrouwen binnen de sport heeft vooral te maken met de functies die blijkbaar (niet) voor ze weggelegd zijn. Het aandeel vrouwen in landelijke besturen van sportbonden is slechts 18% en er werkt maar 11% als topcoach. Op clubniveau is het percentage vrouwelijke bestuurders (29%) en trainers (26%) hoger, maar vrouwen vervullen op de sportvereniging vaker een functie als secretaris of jeugdtrainer dan voorzitter of hoofdtrainer. De hoofdtrainer bij een vereniging is bijna altijd een man (86%).

Positie vrouw binnen de sport.

Ten slotte worden ook mensen met een beperking gediscrimineerd binnen de sport. Soms worden ze letterlijk uitgesloten of zijn ze slachtoffer van negatief gedrag, zoals schelden of pesten. Wat de uitsluiting betreft kan het ook op een indirecte manier plaatsvinden. Je bent wel welkom in je rolstoel, maar de accommodatie is niet rolstoeltoegankelijk.

Discriminatie als belemmering om te sporten Er zijn nogal wat redenen waarom mensen niet of minder deelnemen aan sport die te maken hebben met discriminatie:

440

Thema 15 Veilig sportklimaat

• • •

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

• •

Voor mensen met een lichamelijke beperking zijn gezondheidsaspecten of praktische belemmeringen vaak een reden om niet te sporten. Het ontbreken van kennis over een gezonde leefstijl speelt een rol, bijvoorbeeld bij mensen met een lage sociaal-economische status. Er worden randvoorwaardelijke belemmeringen ervaren, zoals minder geld te besteden en geen passend aanbod in de buurt. Ouderen zijn opgegroeid in een tijd waarin sport in de vrije tijd minder gewoon was dan tegenwoordig. Mensen voelen zich niet altijd thuis bij een sporten beweegaanbieder (bijvoorbeeld vrouwen, lhbtiq’s of mensen met een migratieachtergrond). Sport- en beweegaanbieders ervaren belemmeringen om passend aanbod te bieden, zoals een tekort aan deskundige trainer-coaches en begeleiders die goed kunnen sturen op sportplezier. Mensen zijn onvoldoende bekend met de mogelijkheden van sportaanbod bij hun in de buurt en/of vinden het spannend om de stap te zetten om kennis te maken en mee te gaan doen.

• •

Discriminatie en de buurtsportcoach Discriminatie verdient voortdurend aandacht, ook binnen de sport. Er ligt voor de buurtsportcoach een belangrijke taak om een bijdrage te leveren aan het terugdringen van elke vorm van discriminatie: • Geef het goede voorbeeld en onthoud je van elke vorm van discriminatie. • Creëer een sfeer van verdraagzaamheid en openheid. • Maak niet meteen bij elke opmerking of handeling die ook maar enigszins in de buurt van discriminatie komt een hoop ophef. Reageer wél wanneer het vaker gebeurt of wanneer het om een eenmalige opmerking of handeling gaat die echt niet door de beugel kan. De antidiscriminatiecode kan een goede leidraad zijn. • Wees attent op de reactie van de persoon waarvoor de opmerking of handeling bedoeld is. Ook al lijkt de opmerking onschuldig, dan nog kan de reactie van de betreffende persoon aanleiding zijn om het bespreekbaar te maken. Sporters of andere betrokkeken die door bepaalde uitlatingen of gedragingen geraakt worden, neem je in bescherming. Dit voorkomt het afhaken van bepaalde betrokkenen bij de sport. Echter ook het omgekeerde kan het geval zijn. De opmerking of handeling kan echt onbehoorlijk zijn, terwijl de betreffende persoon het laconiek opvat. Bespreekbaar maken is dan toch op zijn plaats. Maak mensen ervan bewust dat ook onbewuste en onbedoelde discriminatie pijnlijk kan zijn. Onderscheid maken tussen sporters op grond van (etnische, religieuze) achtergrond of seksuele geaardheid is helemaal uit den boze. • Neem maatregelen als een gesprek niet helpt. Straffen zijn hierbij denkbaar, maar probeer na een straf wel in contact en in gesprek te blijven met je sporters. Alleen ‘botte’ maatregelen helpen meestal niet. • Vraag je af wat de beste strategie is wanneer iemand een van de sporters of betrokkenen (met een migratieachtergrond) met discriminerende opmerkingen probeert te intimideren. Je kunt overwegen je te richten tot de scheidsrechter, de trainer, het bestuur of degene die discrimineert. De betrokkene een hart onder de riem steken kan natuurlijk nooit kwaad. • Stimuleer het bestuur dat de bestuursleden een representatieve vertegenwoordiging vormen van de leden. Een club met diversiteit moet ook een bestuur met diversiteit hebben.

Machtsmisbruik Macht is het vermogen om anderen te sturen in hun gedrag. Soms is dat noodzakelijk, bijvoorbeeld bij het optreden van politie, brandweer en hulpverleners. Soms wordt er echter misbruik van macht gemaakt. Vaak om er zelf beter van te worden. Je laat dan anderen dingen doen die ze liever niet doen. Onder machtsmisbruik wordt verstaan: • opzettelijk gebruik van macht op een verkeerde/slechte manier. Een bijzondere vorm van machtsmisbruik is intimidatie. Intimidatie is iemands gedrag beïnvloeden door diegene angst aan te jagen. Intimidatie vindt meestal plaats van iemand in een hogere positie ten opzichte van iemand die lager ‘in rang’ is. Denk hierbij aan een trainer die bepaalt of een speler wel of niet wordt opgesteld. Of een bestuurslid dat leden van de club intimideert.

Kortom, machtsmisbruik en intimidatie komen voor wanneer er machtsongelijkheid is. Deze ongelijkheid is vaak aanwezig in de sport, maar hoeft geen probleem te zijn.

441

Het lastige met deze begrippen is dat het ook heel persoonlijk is. Wat de een als intimidatie opvat, hoeft de ander niet op delfde manier te ervaren. Ook heeft degene die intimideert niet altijd deze bedoeling, terwijl het wel zo op de ander tegen wie het gericht is overkomt. Bekijk het filmpje ‘Machtsmisbruik en grensoverschrijdend gedrag in de sport: blijf je stil of praat je erover?’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De rol van de buurtsportcoach Door je te houden aan de gedragscode kun je machtsmisbruik en intimidatie voorkomen. Het is belangrijk dat jij je realiseert dat je in jouw rol een bepaalde macht hebt ten opzichte van de sporters en andere betrokkenen. Het is belangrijk om na te denken over jouw rol binnen de sport en hoe jouw gedrag anderen kan beïnvloeden. En nog belangrijker: maak het onderwerp bespreekbaar binnen teams en de sportorganisatie. Seksuele intimidatie Seksuele intimidatie komt in onze samenleving veel voor. In 2020 zijn naar schatting ruim 95.000 meisjes (37,8%) en ongeveer 34.500 (13,4%) jongens in de leeftijd van 16 of 17 jaar slachtoffer geweest van ten minste één van vorm van seksueel geweld of seksuele intimidatie. Seksueel geweld lijkt vooral in deze leeftijdsgroep veel voor te komen. Dit geldt helaas ook voor de sport. Vanwege onder andere sporten die met lichamelijk contact te maken hebben, met schaarse kleding (zwemmen), met aan- en uitkleden en met douchen zijn sporters extra kwetsbaar. De afhankelijkheid van de sportleider, trainer speelt hierbij ook een belangrijke rol.

Helft jonge vrouwen ervaart ongewenst seksueel gedrag tijdens sport (2024).

Een op de drie vrouwen kreeg het afgelopen jaar tijdens het sporten te maken met seksuele intimidatie. Van de jongere vrouwen (16-34 jaar) geeft zelfs ruim de helft aan het afgelopen jaar slachtoffer te zijn geweest van ongewenst seksueel gedrag. Aan- of nastaren en nafluiten of -roepen zijn de meest voorkomende vormen. Dat blijkt uit onderzoek van het Mulier Instituut.

De aandacht voor (seksueel) ongewenst gedrag is de afgelopen jaren toegenomen, ook in de sport. Vooral vrouwen zijn slachtoffer van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Daarom onderzochten wij hun ervaringen met diverse vormen van (ongewenst) seksueel gedrag in de sport.

Slachtoffers voelen zich minder vaak veilig in de sport Vrouwen die ongewenst seksueel gedrag meemaakten, voelen zich minder vaak veilig in hun sportomgeving. 63% van hen voelt zich nog veilig, tegenover 84% van degenen zonder deze ervaringen. Staren, roepen, opmerkingen en berichten komen het meest voor De meest voorkomende vormen van ongewenst seksueel gedrag waren aan- of nagestaard worden op een seksuele manier (54%) en nagefloten of -geroepen worden (44%). Ook hadden relatief veel vrouwen te maken met (seksuele) opmerkingen over hun uiterlijk, grapjes over vrouwen en online seksueel getinte berichten of afbeeldingen. Vrouwen ervaren niet alle meegemaakte seksuele gedragingen in de sport als ongewenst. Een op de drie benoemde (ook) seksueel gedrag dat ze niet als grensoverschrijdend ervoeren. Opmerkingen over het uiterlijk noemden vrouwen het vaakst als niet-ongewenst seksueel gedrag.

Bron: www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=11632&m=1709739558&action=file.download.

Ongewenste intimiteit Wanneer de intimiteit niet meer gewenst is, is er sprake van ongewenste intimiteit. Onder ongewenste intimiteit wordt verstaan: gedrag waarmee het persoonlijke levensgebied van een persoon betreden wordt en dat door die persoon als ongewenst, vervelend, hinderlijk of bedreigend wordt ervaren.

442

Thema 15 Veilig sportklimaat

In de sport gaat het niet alleen om lichamelijk contact, maar ook om de hele lichamelijke verschijning. Bij sommige sporten zijn de deelnemers wat schaarser gekleed (zwemmen) en dat maakt ze kwetsbaarder, niet alleen voor aanrakingen, maar ook voor de blik van anderen. Bij een aantal sporten is lichamelijkheid en gezien worden belangrijk. Denk aan fitness en aerobics. Ook al is iemand in jouw ogen uitdagend gekleed, dan wil dat niet zeggen dat je daar zomaar opmerkingen over kunt maken.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Ook kampen en evenementen kunnen extra risico’s met zich meebrengen. Denk hierbij aan de bijzondere sfeer en het feit van overnachten. Het is belangrijk om hier vooraf duidelijk afspraken over te maken en alert te zijn op signalen.

Opmerkingen over het uiterlijk van iemand zijn vaak als grap bedoeld, maar kunnen erg hard bij de desbetreffende persoon aankomen. Dit geldt vooral voor pubers en adolescenten. Deze jongeren worstelen zelf behoorlijk met hun uiterlijk. Een ongepaste opmerking van een buurtsportcoach is bij hen helemaal uit den boze. Zeker in deze rol moet je rekening houden met de lichaamsbeleving van deze jongeren. Seksuele intimidatie Onder seksuele intimidatie wordt verstaan: opmerkingen, gebaren en handelingen die een seksueel karakter hebben en die het slachtoffer als ongewenst ervaart. Denk aan seksueel getinte opmerkingen of berichten, iemand vastpakken, aanranding en verkrachting. In de praktijk kan dit allerlei vormen aannemen, zoals de kus van de Spaanse voetbalvoorzitter op de mond van een van de speelsters. Als groep kun je over deze actie discussiëren. Is hier sprake van seksuele intimidatie? Vind je het terecht dat hij af moet treden? Wat vind je van de vervolging door de Spaanse justitie voor aanranding?

De kus van de voorzitter

Zondagavond stapte Rubiales op als frontman van de voetbalbond. Hij kwam in het middelpunt van wereldwijde ophef toen hij Jennifer Hermoso na de door de Spaanse vrouwenploeg gewonnen WK-finale een kus op de mond gaf. De wereldkampioene was daar echter niet van gediend, bleek later. Een stortvloed aan kritiek volgde. Als verweer gaf hij onder andere aan dat het voor hem hetzelfde gevoel had als een kus op de mond van zijn dochter.

De Spaanse justitie wil hem nu vervolgen voor aanranding.

443

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S https://www.anpfoto.nl/search.pp?pictureid=476401195&page=22&pos=658

Seksuele intimidatie

Seksuele intimidatie is een vorm van ongewenst gedrag op seksueel gebied. Ongewenste intimiteiten in de sport komen in allerlei vormen voor. Zo kan het om verbaal geweld gaan, bijvoorbeeld seksistische opmerkingen of intieme vragen over het privéleven, maar ook om lichamelijk gedrag, zoals het ongewenst opzettelijk aanraken van iemand. Leidend is vooral dat het gedrag een grens bij iemand overschrijdt en het gedrag daarmee als vijandig, vernederend of intimiderend wordt beschouwd. Dit gedrag kan van een persoon afkomstig zijn, maar ook van een groep.

Bron: www.isr.nl/onderwerpen/seksuele-intimidatie#:~:text=Ongewenste%20seksuele%20intimiteiten%20in%20de,ongewenst%20opzettelijk%20aanraken%20van%20iemand.

Bijna 40% van de volwassenen in Nederland heeft in de jeugdjaren minstens één keer te maken gehad met psychisch grensoverschrijdend gedrag in de sport en 11% met fysiek grensoverschrijdend gedrag. Met seksueel grensoverschrijdend gedrag (seksuele intimidatie) heeft 14% te maken gehad. Uit onderzoek blijkt dat in 44% van de gevallen de seksuele intimidatie werd gepleegd door een of meer medesporters. In 39% van de gevallen waren de plegers bekende volwassenen in de vereniging en in 21% van de gevallen betrof het de coach en/of trainer. In 22% van de gevallen was de pleger een onbekende, zoals een supporter, een omstander of een voorbijganger.

444

Thema 15 Veilig sportklimaat

Meer meldingen onveiligheid in de sport

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het aantal meldingen van grensoverschrijdend gedrag in de sport nam afgelopen jaar fors toe, volgens het Centrum Veilige Sport Nederland. Door de brede maatschappelijke aandacht voor het onderwerp wordt ook in de sport een taboe doorbroken. In 2022 werden 1400 meldingen gedaan; een jaar eerder ging het om 873 gevallen. Het CVSN ziet dit als een positief signaal. Leden van de zwemclulb in Twello moeten hun telefoon opbergen voor ze de kleedkamer ingaan.

Bron: de Volkskrant (2023).

445

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Preventie van seksuele intimidatie Houd je als buurtsportcoach aan de regels ten aanzien van de preventie van seksuele intimidatie: • Zorg voor een omgeving en sfeer waarbinnen de sporter zich veilig voelt (te bewegen). • Onthoud je ervan de sporter te bejegenen op een manier die de sporter in zijn waardigheid aantast, én verder in het privéleven van de sporter door te dringen dan nodig is voor het gezamenlijk gestelde doel. • Onthoud je van elke vorm van seksueel (machts)misbruik of seksuele intimidatie tegenover de sporter. • Seksuele handelingen en seksuele relaties tussen jou en de jeugdige sporter tot 16 jaar zijn onder geen beding geoorloofd en worden beschouwd als seksueel misbruik. • Raak de sporter niet zodanig aan dat de sporter en/of jijzelf deze aanraking naar redelijke verwachting als seksueel of erotisch van aard zal ervaren, zoals doorgaans het geval zal zijn bij het doelbewust (doen) aanraken van geslachtsdelen, billen en borsten. • Onthoud je van seksueel getinte verbale intimiteiten. • Ga tijdens training(sstages), wedstrijden en reizen gereserveerd en met respect om met de sporter en de ruimten waarin de sporter zich bevindt, zoals de kleed- of hotelkamer. • Bescherm de sporter tegen schade en (machts)misbruik als gevolg van seksuele intimidatie. Daar waar bekend of geregeld is wie de belangen van de (jeugdige) sporter behartigt, ben je verplicht met deze personen of instanties samen te werken, opdat zij hun werk goed kunnen uitoefenen. • Geef de sporter geen (im)materiële vergoedingen met de kennelijke bedoeling tegenprestaties te vragen. Aanvaard ook geen financiële beloning of geschenken van de sporter die in onevenredige verhouding tot de gebruikelijke, dan wel afgesproken honorering, staan. • Zie er actief op toe dat de regels worden nageleefd door iedereen die bij de sporter is betrokken. Als je gedrag signaleert dat niet in overeenstemming is met deze regels, spreek dan de betreffende persoon daarop aan. • In die gevallen waarin de gedragsregels niet (direct) voorzien, ligt het binnen jouw verantwoordelijkheid in de geest hiervan te handelen. Omgaan met (vermoedens) van seksuele intimidatie Ondanks preventieve maatregelen kan seksuele intimidatie of misbruik voorkomen. Hanteer als buurtsportcoach de volgende richtlijnen: • Stimuleer melden. • De schade die slachtoffers oplopen is ernstig. Zwijgen over vermoedens of signalen kan tot gevolg hebben dat de situatie voortduurt of dat ook anderen het slachtoffer worden. Maak daarom bij vermoedens melding bij het bestuur. Een melding staat niet gelijk aan een beschuldiging! • Neem alles serieus. • Neem niet alleen concrete klachten, maar ook vermoedens en geruchten serieus. Heb niet alleen oog voor ernstige vormen als aanranding en verkrachting, maar treed ook op bij kleinere grensoverschrijdingen. Ernstige vormen worden bijna altijd voorafgegaan door lichtere vergrijpen. Signaleer dus tijdig. • Wijs slachtoffer(s) op mogelijkheden van begeleiding of hulpverlening. • Wijs op de mogelijkheden die NOC*NSF biedt, maar ook op reguliere instanties in de regio. • Bij een melding of vermoeden kun je beter niet zelf gaan ‘dokteren’. De problematiek is daarvoor te complex en gevoelig. Neem daarom contact op met NOC*NSF Meldpunt Seksuele intimidatie in de sport of met het meldpunt van het Centrum Veilige Sport Nederland.

Melden seksuele intimidatie Wie kan melden?

446

Thema 15 Veilig sportklimaat

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Iedereen kan een melder zijn: sporters, ouders, omstanders, bestuursleden, trainers, coaches, begeleiders, barmedewerkers, artsen, schoonmakers, enzovoort. Iedereen die iets waarneemt of ergens wetenschap van heeft, kan dat melden. Een melder is dus niet per se het slachtoffer of de beschuldigde. Voor sporten, verenigingen en sportbonden die bij NOC*NSF als koepelorganisatie zijn aangesloten, is melden georganiseerd. Mijn sport is niet aangesloten bij NOC*NSF, wat nu?

Het CVSN is niet alleen een meldpunt voor alle sporten die onder NOC*NSF vallen. Ook een aantal andere sport gerelateerde organisaties, zoals ENVOZ zwemdiploma’s, Nationale Raad Zwemveiligheid NRZNABV Airsoft en de Krajicek Foundation kunnen bij ons terecht. Overkomt jou iets, of signaleer jij iets bij een sport die onder deze organisaties valt, dan mag je dus ook altijd contact met ons opnemen. Bron: https://centrumveiligesport.nl/een-melding-maken/waar-kan-ik-terecht.

Lees de verdiepingsstof ‘Onderzoeksrapport seksuele intimidatie en misbruik in de sport’.

Opdracht 8 Discriminatie in de sport

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar welke vormen van discriminatie jullie tegenkomen binnen sportorganisaties. b. Bespreek met elkaar wat je als buurtsportcoach kunt doen om een bijdrage te leveren aan het terugdringen van discriminatie binnen de sport.

Opdracht 9 Billen knijpen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Bekijk het filmpje ‘Billen kijken in de Gym. De waarheid over angst voor de sportschool’.

a. Wat verstaan jullie onder gym anxiety? Bespreek met elkaar de voorbeelden die gegeven worden. b. Discussieer over de stelling: Door het dragen van strakke kleding lok je het staren uit.

Opdracht 10 Seksuele intimidatie a. Geef een omschrijving van seksuele intimidatie.

Bekijk het filmpje ‘Hufterproef: smerige trainer BETAST vrouw in sportschool’.

b. Geef je mening over wat hier gebeurd. Welke vormen van seksuele intimidatie komen in dit filmpje voor?

15.5 Inclusief sporten

Inclusieve sport In Nederland wordt gestreefd naar een inclusieve sport. Dat betekent dat iedereen mag meedoen en welkom is, ongeacht (culturele) achtergrond of (seksuele) geaardheid. Diversiteit maakt de sport juist mooi.

447

Vereniging voor Diversiteit en Leiderschap in de Sport

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De VDSL is een maatschappelijke beweging (ondergebracht in een vereniging) die met haar activiteiten bijdraagt aan de ontwikkeling van diversiteit en leiderschap in en via de sport. Voorheen de LNVS (alleen gericht op vrouwen) groeien we in 2022 uit tot een vereniging met oog voor élke vorm van diversiteit. Bron: https://sportendiversiteit.nl/.

In het eerste nationale Sportakkoord (2018) komt dit thema aan de orde en wordt gesproken over een positieve sportcultuur. In het meeste recente Sportakkoord II (2022) heeft het nog steeds aandacht en heet het thema ‘Inclusie en diversiteit’.

Positieve sportcultuur

De ambitie is dat iedere Nederlander een leven lang plezier kan beleven aan sporten en bewegen. Inclusief sporten en bewegen is vanzelfsprekend. Belemmeringen vanwege leeftijd, fysieke of mentale gezondheid, etnische achtergrond, seksuele geaardheid of sociale positie nemen we weg.

Lees de verdiepingsstof ‘Positieve sportcultuur’. NOC*NSF heeft het over sport voor iedereen.

Sport voor iedereen

NOC*NSF wil dat écht iedereen mee kan doen aan sport. Sport brengt Nederland samen en geeft de kracht om eenheid te brengen in verscheidenheid. Wie regelmatig beweegt en sport voelt zich gelukkiger en geniet meer van het leven.

Sport haalt mensen uit hun isolement en verbindt grote groepen. Sport bevordert een actieve gezonde leefstijl voor mensen mét en zonder beperking of chronische ziekte. Sport moet een plek zijn waar ook bijvoorbeeld ouderen, mensen met een laag inkomen, de lhbtiq+ community én mensen met verschillende culturele achtergronden zich thuis kunnen voelen. Iedereen moet kunnen meedoen en iedereen hoort erbij.

Samen sporten draagt bij aan langer, blijvend sporten en aan onderlinge ontmoeting. De sportclub is daarbij een van de steeds zeldzamere plekken waar mensen met verschillende achtergronden elkaar ontmoeten en naar elkaar omzien. Die infrastructuur van clubs is uniek in de wereld.

NOC*NSF zet zich in om sport in Nederland inclusief te maken. Zodat iedere Nederlander, ook voor wie deelnemen aan sport niet vanzelfsprekend is, kan sporten bij een club die bij hem of haar past. Bij een inclusieve sportomgeving hoort: • Behoefte van persoon staat centraal, • Meedoen in de samenleving, • Welkom zijn, • Erbij horen, • Geaccepteerd worden, • Niet uitgesloten worden, • Waardering krijgen, • Een goed leven hebben,

448

Thema 15 Veilig sportklimaat

• • •

Sociale rollen vervullen, Iets nuttigs doen, Eigen keuzes kunnen maken.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bron: https://nocnsf.nl/inclusieve-sport.

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/diversity-people-exercise-class-relax-concept-521970286

Iedereen is welkom.

Gelijke kansen op sportdeelname Het thema ‘Inclusie en diversiteit’ gaat over een toegankelijke en laagdrempelige sector, waarin iedereen die mee wil doen daadwerkelijk mee kan doen en waarin sprake is van kansengelijkheid in en door sporten beweegdeelname.

Helaas heeft niet iedereen een gelijke kans op sportdeelname. Verschillende groepen ervaringen nogal wat belemmeringen om te sporten of te bewegen.

De belangrijkste belemmeringen zijn (Inclusieve Sport: sport voor iedereen - NOCNSF): • Voor mensen met een lichamelijke beperking zijn gezondheidsaspecten of praktische belemmeringen vaak een reden om niet te sporten • Het ontbreken van kennis over een gezonde leefstijl speelt een rol, bijvoorbeeld bij mensen met een lage sociaal-economische status • Er worden randvoorwaardelijke belemmeringen ervaren zoals minder geld te besteden en geen passend aanbod in de buurt • Ouderen zijn opgegroeid in een tijd waarin sport in de vrije tijd minder gewoon was dan tegenwoordig • Mensen voelen zich niet altijd thuis bij een sporten beweegaanbieder (bijvoorbeeld vrouwen, LHBTI+’s of mensen met een migratieachtergrond)

449

•

Sport- en beweegaanbieders ervaren belemmeringen om passend aanbod te bieden, onder andere het beschikken over voldoende deskundige trainers-coaches en begeleiders die goed kunnen sturen op sportplezier is een uitdaging Mensen zijn onvoldoende bekend met de mogelijkheden van sportaanbod bij hun in de buurt en/of vinden het spannend om de stap te zetten om kennis te maken en mee te gaan doen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Welke groepen hebben een achterstand? Uit de opsomming van belemmeringen, blijkt al om welke groepen het gaat. De groepen met een achterstand op deelname aan sporten beweegactiviteiten zijn: • mensen met een beperking • ouderen • mensen met lage inkomens • mensen met een chronische aandoening • LHBTI • mensen met psychische stoornissen • laaggeletterden • mensen met een migratieachtergrond. Als voorbeeld gaan we in op mensen met een laag inkomen. Deze groep sport aanzienlijk vaker niet dan mensen met een hoger huishoudinkomen. Als lage inkomensgroepen sporten, dan doen ze dat meestal minder vaak dan hogere inkomensgroepen. Binnen de sporttakken zijn verschillen in participatie zichtbaar tussen de verschillende inkomensgroepen. Golf voert de lijst aan en wordt voornamelijk door mensen met een hoog huishoudinkomen beoefend, gevolgd door diverse wintersporten, mountainbike en buitenfitness. Sporten die een grotere kans hebben om door mensen met een laag inkomen te worden gedaan zijn darts, midgetgolf en schaken.

Er zijn verschillende hulpmiddelen (tools) ontwikkeld om deze groep meer aan het sporten te krijgen. Zo zijn er tipkaarten ontwikkeld, gericht op het promoten van sport en bewegen voor jeugdigen uit een gezin die het niet zo breed hebben (Tipkaarten jeugd armoede sport - Kenniscentrum Sport & Bewegen). Daarnaast is er onder andere het jeugdfonds sport en cultuur en het volwassenfonds sport en cultuur.

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=9551&m=1562076480&action=file.download

Sportdeelname naar huishoudinkomen.

450

Thema 15 Veilig sportklimaat

Hoe inclusief is jouw sportorganisatie? Het is belangrijk om te weten hoe inclusief de sportorganisatie is waar jij mee te maken hebt. Dat kan om de organisatie gaan waar je momenteel actief bent, of waar je mogelijk later een baan vindt. Van een buurtsportcoach mag verwacht worden dat hij of zij hier een actieve bijdrage aan levert.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Inclusief Inclusief betekent dat je goed omgaat met de verschillen tussen mensen en dat je die verschillen waardeert. Het gaat erom dat iedereen er per definitie bij hoort en ook dat gevoel heeft.

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.socialevraagstukken.nl/inclusie-in-sport-is-in-de-praktijk-nog-vaak-illusie/

Om te achterhalen hoe inclusief jouw sportorganisatie is kun je de inclusiecheck doen. Deze check maakt onderdeel uit van de campagne ‘ik heb het in me, zie jij het ook’. Deze campagne daagt sportaanbieders uit om het gesprek op gaan te brengen over de waarde van een inclusieve en gastvrije sportaanomgeving.

Op de website www.weeswelkomindesport.nl/ vul je 10 stellingen in en op die manier krijg je zicht op hoe jouw sportorganisatie er voor staat.

451

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag toestemming vragen dit te plaatsen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.weeswelkomindesport.nl/

Vraag 2 uit de inclusiecheck.

Hoe kun je inclusie en diversiteit vergroten? Je kunt divers (willen) zijn, maar daarmee ben je niet per se inclusief. Een inclusieve organisatie maakt diversiteit mogelijk. Je kunt aan beide tegelijkertijd werken: diversiteit binnenhalen en zorgen voor meer diversiteit in alle groepen. En tegelijkertijd werken aan een inclusieve sfeer. Dat lukt niet van de ene op de andere dag, maar vraagt meestal om een cultuurverandering binnen de sportorganisatie: dat vraagt tijd. Interventies en scholingen Dit kan bijvoorbeeld door gebruik te maken van een of meerdere maatregelen, interventies of scholingen.

Onbekend maakt vaak onbemind. Vandaar dat er een (e-learning) opleiding is opgezet gericht op mensen met een beperking. Het helpt je voor hen een passend sport- of beweegaanbod te creëren of hen door te verwijzen. Voor de doelgroep ouderen is er onder andere door de erkende interventie ‘Oldstars’ te introduceren bij jouw sportaanbieder. Oldstars biedt passend sportaanbod voor ouderen. Je kunt hierbij denken aan Walking voetbal, walking hockey, tennis, walking handball en walking basketball.

452

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 15 Veilig sportklimaat

Graag rechten aanvragen. Bron: https://www.nelsonhockey.org.nz/walking-hockey-programme-starting-upcoming-tuesday-october-30th-tuesday-december-4th/

Walking hockey

Ben je als buurtsportcoach betrokken bij een vereniging dan biedt mogelijk het project ‘Samenwerking 50plus Sport’ houvast. Hierbij worden verenigingen ondersteund om 50plussport succesvol aan te pakken door het aangaan van samenwerking. Het organiseren van sportactiviteiten die aansluiten bij de wensen van en het bereiken van 50-plussers vraagt om verbindingen met terreinen zoals welzijn, zorg en ouderenorganisaties. Het programma ‘All together challenge’ daagt sporters en vereniging uit om in actie te komen en de regenboogband te dragen of de challenge te doen. Je kunt je ook aansluiten bij de al eerder genoemde campagne ‘Welkom in de sport’. Bekijk het filmpje ‘Traject Sport en Diversiteit - Ladymove’ Lees de verdiepingsstof ‘Spurd’.

De bijdrage van de buurtsportcoach Van de buurtsportcoaches mag verwacht worden dat ze een bijdrage leveren aan het verbeteren van de inclusie en diversiteit binnen sportorganisaties waarbij ze betrokken zijn.

Je kunt dit het beste planmatig aanpakken en de volgende stappen doorlopen: 1. Beeldvorming: Wat is de stand van zaken binnen de sportorganisatie op het gebied van inclusie en diversiteit? 2. Doelstellingen: Wat wil de sportorganisatie bereiken? Wat is de gewenste situatie? 3. Plan van aanpak: Welke acties moeten door wie ondernomen worden om de doelen te bereiken? 4. Uitvoeren van het plan van aanpak. 5. Evalueren.

453

1. De Beeldvorming Hierbij kun je onder andere gebruikmaken van de inclusiecheck. Bovendien kun je het ledenbestand analyseren en bekijken welke doelgroepen met name ondervertegenwoordigd zijn. Mogelijk kun je belangrijke belemmeringen in kaart brengen. Bij de beeldvorming hoort ook hoe het bestuur en de leden staan ten opzichte dit thema. Hoe groot is het draagvlak voor verbeteringen op dit punt?

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

2. Doelstellingen Afhankelijk van de beeldvorming, kun je tot verschillende doelstellingen komen. Je kunt een of meerdere doelstellingen formuleren voor wat betreft bepaalde groepen met een achterstand op het gebied van de deelname aan sport en bewegen. Je kunt ook doelstellingen formuleren die meer gericht zijn op de cultuur van de sportorganisatie of op de kwaliteiten en/of attitude van het kader/medewerkers.

3. Plan van aanpak Hierbij maak je een overzicht van wanneer wie welke acties onderneemt. Uiteraard is de invulling afhankelijk van de doelstellingen. Je hoeft het wiel niet opnieuw uit te vinden en kunt prima gebruikmaken van bestaande scholingen en interventies (Inclusief sporten en bewegen - Sportakkoord). 4. Uitvoering Vervolgens vindt de uitvoering van het plan van aanpak plaats en volg je de vorderingen.

5. Evaluatie Zowel gedurende de uitvoering van het plan als aan het einde evalueer je en stel je eventueel je doelen bij.

454

Thema 15 Veilig sportklimaat

Opdracht 11 Inclusieve sport a. Wat wordt er verstaan onder inclusieve sport? b. Bekijk de onderstaande lijst van onderwerpen die bij een inclusieve sportomgeving horen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bij een inclusieve sportomgeving hoort: 1. Behoefte van persoon staat centraal, 2. Meedoen in de samenleving, 3. Welkom zijn, 4. Erbij horen, 5. Geaccepteerd worden, 6. Niet uitgesloten worden, 7. Waardering krijgen, 8. Een goed leven hebben, 9. Sociale rollen vervullen, 10. Iets nuttigs doen, 11. Eigen keuzes kunnen maken.

Welke van deze 11 onderwerpen vind jij het belangrijkste?

Opdracht 12 Groepen die minder deelnemen aan sport en bewegen a. Welke groepen hebben een achterstand op het gebied van deelname aan sport en bewegen? b. Breng voor één doelgroep die voor jouw sportorganisatie belangrijk is de sportdeelname en belemmeringen in kaart.

Opdracht 13 Opstellen plan van aanpak inclusie en diversiteit

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken van studenten die betrokken zijn bij een vergelijkbare sportorganisatie Maak een keuze voor een sportorganisatie en doorloop met elkaar de volgende stappen: 1. Beeldvorming: Wat is de stand van zaken binnen de sportorganisatie op het gebied van inclusie en diversiteit? 2. Doelstellingen: Wat wil de sportorganisatie bereiken? Wat is de gewenste situatie? 3. Plan van aanpak: Welke acties moeten door wie ondernomen worden om de doelen te bereiken? 4. Uitvoeren van het plan van aanpak. 5. Evalueren.

Opdracht 14 Leerdoelen

a. Kijk naar de leerdoelen van dit thema. Beschrijf kort of je de leerdoelen bereikt hebt. Indien je niet alle leerdoelen volledig bereikt hebt, geef dan aan op welke manier je dit alsnog kunt bereiken. b. Vul de beoordeling in.

Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder een veilig (pedagogisch) sportklimaat.

Je kunt omschrijven wat een fysiek veilig sportklimaat betekent.

Je kunt de gedragscode binnen de sport beschrijven, onderbouwen en naleven.

455

Je kunt het belang van integriteit binnen de sport beschrijven.

Je kunt verschillende vormen van grensoverschrijdend gedrag en discriminatie binnen de sport signaleren en er adequaat mee omgaan.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Je kunt een bijdrage leveren aan inclusief sporten.

15.6 Verdiepingsstof - De fysieke veiligheid

Om veilig te kunnen sporten vindt VVA het belangrijk dat er deugdelijke materialen gebruikt worden tijdens het sporten. Wanneer materialen beschadigd of kapot zijn zal VVA deze (laten) repareren c.q. vervangen of de eigenaren van de materialen verzoeken dit te doen.Voor de veiligheid is het belangrijk dat er gevolleybald wordt op (zaal)schoenen. Het is niet toegestaan om op blote voeten te volleyballen en ook schoenen met zwarte zolen zijn niet toegestaan.Om blessures te voorkomen is het belangrijk om voor een training/wedstrijd te starten met een warming-up en na afloop een cooling-down te doen. VVA huurt de sporthallen van DMO en heeft daarom geen invloed op de hygiëne in de betreffende sporthal. Wel verzoekt VVA al haar leden om na afloop van de training meegebrachte etensresten, flesjes, tape e.d. mee te nemen uit de zaal. Bron: https://vvamsterdam.nl/overvva/vsk-vcp/vsk.html.

15.7 Verdiepingsstof - Gedragscode sporters

De sporter: is open Als je wordt gevraagd om iets te doen dat tegen je eigen gevoel, normen en waarden ingaat: meld dit, bijvoorbeeld bij het bestuur. Voor vragen en meldingen kun je ook terecht bij het Centrum Veilige Sport Nederland. Ook wanneer je wordt gevraagd om vals te spelen, meld dit.

respecteert anderen Je hebt respect voor iedereen. Voor de tegenstander(s), je teamgenoten, de scheidsrechter, je trainers, de toeschouwers en ieder ander. Let op je taalgebruik en hoe je je aan anderen presenteert. Geef iedereen het gevoel dat hij of zij zich vrij kan bewegen. respecteert afspraken Kom op tijd, meld je (tijdig) af, luister naar instructies en houd je aan de regels.

gaat netjes om met de omgeving Maak niets stuk, respecteer ieders eigendommen. Laat de kleedkamer netjes achter. Ruim de materialen op. Gooi afval in de afvalbakken. blijft van anderen af Raak (buiten de normale sportbeoefening) niemand tegen zijn of haar wil aan.

houdt zich aan de regels Lees de reglementen, de huisregels, deze gedragscode en alle andere afspraken, en houd je daar ook aan. tast niemand aan in zijn of haar waarde Onthoud je van discriminerende, kleinerende of intimiderende opmerkingen en gedrag. Sluit niemand buiten en wees tolerant.

456

Thema 15 Veilig sportklimaat

discrimineert niet Maak geen onderscheid naar godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht, seksuele gerichtheid, culturele achtergrond, leeftijd of andere kenmerken.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

is eerlijk en sportief Speel niet vals, gebruik geen verbaal of fysiek geweld, gebruik geen doping. Doe niet mee aan het fixen van een wedstrijd, competitie of record. Fix ook geen sportmoment, zoals de eerste uitgooi. Wed niet op eigen wedstrijden. vecht op de mat of in de ring, maar niet daarbuiten Gebruik wat je bij een vechtsport hebt geleerd alleen ter verdediging.

meldt overtredingen van deze gedragscode Meld overtredingen van deze code bij het bestuur en/of de vertrouwenscontactpersoon van de sportvereniging of je sportbond. Voor vragen en meldingen kun je ook terecht bij het Centrum Veilige Sport Nederland. NB: Heeft iemand iets vertrouwelijk met je gedeeld, bel dan bijvoorbeeld met het Centrum Veilige Sport Nederland. We bespreken dan wat je kunt doen. drinkt na het sporten met mate alcohol en drinkt niet als hij of zij nog moet deelnemen aan het verkeer.

Bron: https://centrumveiligesport.nl/media/1280/gedragscodes-4.pdf.

457

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

15.8 Verdiepingsstof - Onderzoeksrapport seksuele intimidatie en misbruik in de sport

Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B (en kleurvolgorde). Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=f9accd00c8bec416049ef25a0545d7fa&column=10&listview=overview&view=preview&fileid=1&fuid=dir46%2Fid-2c47b5e3.png

Frequentie van seksueel grensoverschrijdend gedrag in de sport (N = 1.999). Onderzoeksrapport Seksuele intimidatie en misbruik in de sport.

15.9 Verdiepingsstof - Positieve sportcultuur Deelakkoord 4: positieve sportcultuur Het Sportakkoord zet tot 2021 in op zes doelen die moeten helpen het potentieel van sport en bewegen beter te benutten. In dit artikel zoomen we in op deelakkoord 4: positieve sportcultuur.

458

Thema 15 Veilig sportklimaat

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Sporten moet leuk zijn, veilig, eerlijk en zorgeloos. Daar zorgen we met elkaar voor. Plezier in sport is het fundament voor een leven lang sporten. Winnen en verliezen horen bij de sport en dat kan leiden tot spanningen. Dit mag echter nooit ten koste gaan van het plezier van de sporter. De afgelopen jaren heeft bijna 60% van alle sportverenigingen gewerkt aan een plezierig en veilig sportklimaat. We willen ervoor zorgen dat alle sportclubs aandacht hebben voor een positieve sportcultuur. Dat trainers, leraren en instructeurs het welzijn van het kind belangrijker vinden dan winnen en dat ouders en verzorgers langs de lijn positieve supporters zijn.

Wat is de stand van zaken nu? In de afgelopen jaren is veel geïnvesteerd in het creëren en borgen van een veilig en plezierig sportklimaat. Het aantal sportverenigingen dat actief bezig is met het creëren van een veilig sportklimaat, stijgt. Verenigingsbestuurders zien een steeds grotere noodzaak om hier aandacht aan te besteden en veel clubs hebben regelingen op dit vlak. Dit geldt ook voor de bevolking. Het actieplan ‘Naar een veiliger sportklimaat’ heeft geleid tot belangrijke lessen over wat wel en niet van invloed is op een positieve sportcultuur. Een proactieve en stimulerende aanpak werkt het beste, met een focus op de sleutelfiguren die op lokaal niveau de cultuur bepalen. Wat gaat er gebeuren? • Sportbestuurders kunnen gebruikmaken van coaching om een positieve sportcultuur op hun club te realiseren. • Scheidsrechters bij jeugdwedstrijden scholen we om tot spelbegeleiders. Ook gaan we investeren in het verbeteren van pedagogische kennis van trainers en begeleiders van jeugdige sporters. • Sportverenigingen kunnen ondersteuning krijgen voor het opzetten van integriteitbeleid. Het gaat om het voorkomen van ongewenst gedrag op en rond de club. De verklaring omtrent gedrag blijft gratis beschikbaar voor vrijwilligers in de sport.

Gemaakte afspraken zijn: Sportclubs Alle betrokkenen vinden het van groot belang dat alle sportclubs actief aandacht hebben voor een positieve sportcultuur, en onderkennen dat bestuurders bepalend zijn. Het creëren van een positief en plezierig sportklimaat vraagt consequent tijd en aandacht. Daarom wordt de komende jaren geïnvesteerd in maatregelen zoals invoeren van bestuurscoaching, moderniseren van de Code Goed Sportbestuur en praktijkgerichte cursussen.

Trainer/Coaches Ook worden trainers en leraren ondersteund in het vormen van een pedagogisch sportklimaat. Daarbij ligt de focus van het sportakkoord op de grote groep (90%) van (vaak vrijwillige) jeugdtrainers zonder opleiding. Door hen direct te ondersteunen en te begeleiden bij het geven van trainingen, wordt het leuker om trainer te zijn en wordt de positieve sportcultuur versterkt. Spelregels Eenvoudige aanpassingen in de (spel)regels kunnen tot heel ander – meer gewenst – gedrag leiden. Het gaat daarbij zowel om het aanpassen van bestaande spelregels, als om het toevoegen van nieuwe regels. Ook krijgt de positie van de scheidsrechters de komende jaren aandacht. Ouders/verzorgers Ouders/verzorger zijn van onschatbare waarde voor de sportvereniging. Zij doen vrijwilligerstaken, rijden naar wedstrijden en moedigen hun kinderen langs de lijn aan. Zonder de inzet van ouders zouden veel kinderen niet kunnen sporten. Voor deze groepen komen er onder andere ouderavonden op de club, een communicatiecampagne en doorontwikkeling van het bestaande platform “de sportouder”.

Bewaken van de ondergrens De basisfilosofie van deze aanpak is gestoeld op positiviteit. Tegelijkertijd sluiten partijen hun ogen niet voor misstanden. Klein in aantal, maar groot in impact. Daarom zetten de partijen expliciet in op het

459

bewaken van de ondergrens door onder meer het uitvoeren van de aanbevelingen van de commissie Klaas De Vries over het tegengaan van seksuele intimidatie en misbruik in de sport. En het voortzetten van de integriteitprogramma’s op gebied van dopinggebruik, matchfixing en corruptie.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Monitoring Om in 2021 te kunnen meten in hoeverre de afspraken uit dit deelakkoord zijn gerealiseerd, hebben de partners ook afgesproken wat ze gaan meten. Denk aan het percentage kinderen dat zich fijn voelt op de sportclub of -organisatie, het aantal verenigingen met een eigen Code Goed Bestuur en het aantal trainers dat on-the-job-coaching heeft gekregen. Bron: www.allesoversport.nl/thema/beleid/deelakkoord-4-positieve-sportcultuur/.

15.10 Verdiepingsstof - Spurd Bekijk de website ‘Spurd - Inclusief sporten’.

Sporten en bewegen is belangrijk voor iedereen. Wij willen iedereen naar een passende sport- of beweegactiviteit begeleiden en helpen met advies op maat. De inzet is dat iedereen met plezier kan deelnemen aan een passende sport- of beweegactiviteit en zich welkom en geaccepteerd voelt! Bekijk onderstaand het overzicht van onze activiteiten.

Spurd voor: 1. Een beweegadvies op maat, voor mensen met of zonder beperking. Het advies is afgestemd op voorkeur en mogelijkheden. 2. Informatie over (aangepaste) sporten beweegactiviteiten. 3. Begeleiding bij het starten van een passende sport- of beweegactiviteit. 4. Ondersteuning professionals bij het opzetten van aangepast sportaanbod en ondersteuning bij lesgeven op maat.

460

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 15 Veilig sportklimaat

15.11 Begrippen

461

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 16 DOELGROEPEN BINNEN HET BUURTSPORTWERK Inhoud thema • Kinderen en jeugdigen • Ouderen • Mensen met een beperking • Mensen met een chronische aandoening • Mensen met een lage sociaal-economische status • Verdiepingsstof • Begrippen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het buurtsportwerk is erop gericht om voor alle inwoners in een gemeente of buurt een passend sportaanbod te creëren. Dit is dan ook het hoofddoel van het programma Sport en Bewegen in de buurt. Het accent van het buurtsportwerk ligt op groepen die minder dan gemiddeld deelnemen aan sporten bewegingsactiviteiten.

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=9318&m=1547647993&action=file.download

463

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De doelgroepen of aandachtsgroepen waar men zich op richt, variëren enigszins. In elk geval gaat het om mensen met een beperking, mensen met een chronische aandoening en om ouderen. Daarnaast zie je dat in bepaalde wijken of gemeenten men zich eveneens richt op jongeren, vooral op jongeren met gedragsproblemen. Ook behoren mensen in achterstandswijken tot de doelgroep van het buurtsportwerk. Je kunt hierbij denken aan mensen met een laag sociaal-economische status. Tot deze groep behoren ook relatief veel mensen met een migratieachtergrond. In dit thema wordt achtereenvolgens aan de volgende doelgroepen aandacht besteed: • kinderen en jeugdigen • ouderen • mensen met een beperking • mensen met een chronische aandoening (gezondheidsrisico) • mensen met een lage sociaal-economische status (kwetsbare burgers, wijk- buurtbewoners).

In dit thema wordt niet of nauwelijks inhoudelijk ingegaan op bepaalde beperkingen of chronische aandoeningen. Voor informatie daarover verwijzen we naar het thema ‘Mensen met een beperking’.

Er wordt een korte typering van de doelgroep gegeven en vervolgens komt de sportparticipatie aan de orde. Tot slot worden er voorbeelden gegeven van interventies die deze sportparticipatie trachten te verhogen.

Relatie met werkproces Het thema ‘Doelgroepen binnen het buurtsportwerk’ heeft met name een relatie met de werkprocessen: • P2-K1-W2: Stelt een SB-programma op • P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen • • • • • •

Je kunt de belangrijkste doelgroepen voor de buurtsportcoach beschrijven. Je kunt beschrijven op welke manier je de sportdeelname van kinderen en jeugdigen kunt vergroten. Je kunt beschrijven op welke manier je de sportdeelname van ouderen kunt vergroten. Je kunt beschrijven op welke manier je de sportdeelname van mensen met een beperking kunt vergroten. Je kunt beschrijven op welke manier je de sportdeelname van mensen met een chronische aandoening kunt vergroten. Je kunt beschrijven op welke manier je de sportdeelname van mensen met een lage SES kunt vergroten.

16.1 Casus

Opdracht 1 Casus

Doelgroepen buurtsportcoach

Jeugd Door de inzet van de buurtsportcoach onder en na schooltijd maakt de jeugd kennis met verschillende sporten, wat zowel de gezondheid bevordert van de kinderen als leden kan opleveren bij de sportaanbieders. De buurtsportcoach adviseert, bemiddelt, voert naschoolse activiteiten uit en organiseert kennismakingslessen op basisscholen waarbij in eerste instantie wordt getracht de sportaanbieders zelf op de scholen de kennismakingslessen te laten geven. Lukt dit niet, dan doet de buurtsportcoach dit zelf, met als doel om meer kinderen enthousiast te maken voor de betreffende sport.

464

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Jongeren Door de inzet van de buurtsportcoach worden jongeren bewust gemaakt van een gezonde leefstijl en enthousiast gemaakt voor bewegen, waarbij we aan proberen te sluiten bij de belevingswereld van de jongeren. Het Johan Cruyff Court (JCC) in Dronten zuid heeft een belangrijke functie als ontmoetingsplek voor jongeren. Hier onderhouden jongerenwerkers contact met de jeugd en realiseren ze in samenwerking met de buurtsportcoach een divers sportaanbod. Senioren Senioren (55+) zijn voor deze gemeente een belangrijke doelgroep binnen de sportvisie.

De buurtsportcoach draagt zorg voor de coördinatie en afstemming van het beweegaanbod voor senioren. Hierdoor ontstaat structuur en wordt er een breder en vraaggerichter aanbod gerealiseerd voor deze doelgroep.

Voor deze doelgroep is het niet altijd makkelijk om een passende beweegactiviteit te vinden. Het sportconsult op het Serviceplein in de Meerpaal geeft elke woensdagochtend van 10.30 tot 11.30 uur de mogelijkheid om in gesprek te gaan met de buurtsportcoach om te zoeken naar een passende activiteit. Mensen met een beperking De gemeente wil sport en bewegen voor alle inwoners inzetten. Een wezenlijk onderdeel hiervan is het realiseren dat de sport toegankelijker wordt voor mensen met een beperking en dat de mensen op een goede manier begeleid worden naar de sport. Het liefst niet naar een groep met alleen ‘beperkte’ deelnemers, maar hen deel te laten nemen aan het reguliere. De buurtsportcoach staat in dienst van iedereen in Dronten met een beperking die wil sporten en bewegen. Tevens ondersteunt zij de andere professionals in Dronten hoe om te gaan met deze doelgroep en helpt waar mogelijk en nodig bij de uitvoering van activiteiten. Bron: www.sportindronten.nl/doelgroepen.

Kennisvragen a. Waarom vormt de jeugd een doelgroep voor de buurtsportcoach? b. Welke leeftijdsgroep wordt hier met jeugd bedoeld? c. Welke jeugdigen verdienen de meeste aandacht van de buurtsportcoach? d. Geef voorbeelden vanuit je eigen gemeente of wijk van sportstimuleringsprojecten voor de jeugd. e. Welke leeftijd bedoelt men waarschijnlijk met jongeren? f. Wat is een Cruyff Court? g. Geef andere voorbeelden van hoe je jongeren kunt stimuleren om meer te sporten. h. Waarom denk je dat senioren een belangrijke doelgroep vormen? i. De senioren van 55 en ouder vormen een heel heterogene groep. Welke ouderen verdienen het meest de aandacht van de buurtsportcoach? j. Geef een paar voorbeelden van mensen die onder de doelgroep mensen met een beperking vallen. k. Hoe kun je de sport voor hen toegankelijker maken? l. Wat is een inclusieve samenleving? m. Geef voorbeelden van interventies of programma’s waarmee je de sportdeelname van deze doelgroep kunt bevorderen.

465

16.2 Kinderen en jeugdigen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bekende aandachtsgroep Jongeren vormen al jaren een belangrijke aandachtsgroep binnen de sportstimulering. Een bekend programma uit het verleden dat zich specifiek op deze groep richtte, was Jeugd In Beweging (JIB). Langzaam maar zeker verlegt de aandacht zich wat meer van kinderen en jeugdigen in het algemeen naar jongeren in een achterstandssituatie. Hierbij kun je denken aan kinderen en jeugdigen met gedragsproblemen of aan jongeren in wijken met een laag sociaal-economische status.

Tot deze laatste groep behoren relatief veel jongeren met een migratieachtergrond. In sommige gemeenten vormen deze jongeren een aparte aandachtsgroep, terwijl andere gemeenten ervoor kiezen om uit te gaan van de achterstandssituatie en niet van de etnische achtergrond. In het Nationaal Sportakkoord komt de gebrekkige bewegingsvaardigheid van kinderen aan de orde. Door de ambitie ‘vaardig in bewegen’ probeert men met allerlei acties deze vaardigheid te verbeteren. In het Nationaal Sportakkoord II krijgt deze ambitie opnieuw aandacht. Er wordt onder andere ingezet op een verplicht aantal uren bewegingsonderwijs en op een brede motorische ontwikkeling.

Ook in het gezondheidsbeleid van de overheid krijgt de jeugd veel aandacht. Kort maar krachtig gezegd: de jeugd heeft de toekomst. Als de jeugd van nu er een gezonde, actieve leefstijl op nahoudt, is er later veel gezondheidswinst.

In vrijwel alle onderzoeken naar sportparticipatie wordt onderscheid gemaakt in twee leeftijdscategorieën: 1. de leeftijd van 4 tot 12 jaar 2. de leeftijd van 12 tot 20 jaar.

Soms wordt hiervan afgeweken en vind je resultaten van bijvoorbeeld kinderen van 6 tot 12 jaar of jongeren van 12 tot 17 jaar.

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=9318&m=1547647993&action=file.download

In deze paragraaf besteden we aandacht aan het beweeggedrag en de sportdeelname en vervolgens komt een aantal interventies aan de orde en worden de consequenties voor de buurtsportcoach besproken. Beweegrichtlijnen In 2017 zijn de beweegnormen aangepast. Tot die tijd werden de NNGB, Fitnorm en combinorm gebruikt. In de gegevens over het beweeggedrag van Nederlanders kom je deze nog steeds tegen.

466

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De nieuwe beweegrichtlijnen voor kinderen en jeugdigen (van 4 tot 18 jaar) zijn: • Bewegen is goed, meer bewegen is beter. • Doe minstens elke dag een uur aan matig intensieve inspanning. Langer, vaker en/of intensiever bewegen geeft extra gezondheidsvoordeel. • Doe minstens driemaal per week spieren botversterkende activiteiten. • Voorkom veel stilzitten.

Beweeggedrag en sportdeelname Als je kijkt naar het sportgedrag van kinderen en jeugdigen, is er de afgelopen twintig jaar niet heel veel veranderd. Voor kinderen van 6-11 jaar is de wekelijkse sportdeelname en het lidmaatschap van een sportvereniging min of meer constant gebleven. Ongeveer twee derde van de kinderen is lid van een sportvereniging en zo’n 55% sport tweemaal per week of meer. Bij jongeren (12-19 jaar) is de sportdeelname iets toegenomen, maar laat het lidmaatschap van sportverenigingen een lichte afname zien. Omdat jongeren wel iets meer zijn gaan sporten, is er bij deze groep dus sprake van een verschuiving van verenigingssport naar commerciële sportvormen (zoals fitness) en ongeorganiseerde vormen van sport (zoals fietsen en pleintjesbasketbal).

467

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Mogelijk dat de afbeelding gesplitst kunnen worden? Bron: https://ggdghor.nl/wp-content/uploads/2024/05/Landelijk-rapport-Gezondheidsmonitor-Jeugd-2023.pdf

Beweeggedrag kinderen en jeugdigen (leefstijlmonitor 2023). Beweeggedrag (%)

4-11 jaar

12-17 jaar

Voldoet aan beweegrichtlijnen

60,4

39,3

Voldoet een matig intensief bewegen

60,4

40,3

Voldoet aan spieren botrichtlijn 99,7

93,6

Voldoet aan wekelijkse sportdeelname

75,7

61,8

Kwart beweegt onvoldoende Van alle basisschoolleerlingen scoorde (2022) 24% een onvoldoende voor bewegingsvaardigheid. Specifiek voor de groep kinderen tussen de 9 en 12 jaar lag dat aantal met ruim 33% nog hoger. Dit blijkt uit het jaarlijkse onderzoek naar de motoriek van kinderen tussen de 4 en 12 jaar dat wordt uitgevoerd door De Haagse Hogeschool. Een grote groep kinderen is steeds minder gaan bewegen waardoor hun motoriek sterk achteruitgaat. Een zorgelijke ontwikkeling die al langer aan de gang is en negatieve gevolgen heeft voor de fysieke en mentale gezondheid van kinderen.

Daarom wordt nu volop ingezet op een zogenaamde brede motorische ontwikkeling (BMO). Voor een goede motorische ontwikkeling is het van groot belang dat kinderen voldoende, maar vooral ook gevarieerd bewegen, trainen én spelen. Goed ontwikkelde basisvaardigheden zoals balans, rennen, springen, gooien, vangen, slaan en het schoppen van een bal vormen bovendien weer een belangrijke voorwaarde om verdere sport specifieke vaardigheden effectief aan te leren.

Sedentair gedrag • •

468

Nederlanders van 15 en ouder zitten 85% van hun vrije tijd. Nederlanders tussen de 12 en 64 jaar zitten gemiddeld 7,4 uur op een school- of werkdag volgens rapportage Sport 2014.

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

Van de 4- tot 11-jarigen zit 43% meer dan twee uur per dag achter de computer of tv. De 12- tot 17-jarigen zitten op hun vrije dag gemiddeld 5,9 uur en tijdens een schooldag zelfs 9 uur. Meisjes van 12 tot 17 zitten en liggen op een schooldag 9,9 uur. Jongens in dezelfde leeftijd 10,1. Op een vrije dag zitten/liggen jongens meer dan meisjes (5,7 uur versus 4,9 uur). Op een gemiddelde werk- of schooldag zitten/liggen Nederlands jongeren gemiddeld 8,1 uur, los van de slaaptijd. Op een gemiddelde vrije dag zitten of liggen jongeren veel minder: gemiddeld 4,3 uur.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

• • • • • •

Bron: www.allesoversport.nl.

Populaire sporten kinderen en jeugdigen Bij kinderen zijn zwemmen , voetbal en gymnastiek het meest populair. Bij de jeugdigen gaat het om fitness, voetbal, dans en hockey.

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://nocnsf.nl/media/apuf1k3a/zo-sport-nl-2022-def.pdf#

Top 10 meest beoefende sporten (jeugd).

Interventies gericht op kinderen en jeugdigen De buurtsportcoach kan interventies opzetten en uitvoeren binnen bijvoorbeeld het onderwijs. Hij kan ervoor kiezen om de school te ondersteunen bij een bepaalde interventie, maar kan ook delen uitvoeren, eventueel samen met de (vak)leerkracht bewegingsonderwijs. In eerste instantie wordt ingegaan op geschikte interventies binnen het onderwijs.

Een interventie is een planmatige, doelgerichte aanpak die uiteindelijk gedragsverandering beoogt. In dit geval gaat het erom kinderen en jeugdigen te motiveren om structureel meer te gaan bewegen en sporten. Voor meer informatie over leefstijlinterventies verwijzen we naar het thema ‘Leefstijlverandering’.

Op de website www.loketgezondleven.nl/ vind je een enorme hoeveelheid interventies. Je kunt hierbij gericht zoeken op leeftijd en op thema. Alle interventies zijn beoordeeld op hun effectiviteit. Zo kunnen interventies goed beschreven zijn, goed onderbouwd zijn of bewezen effectief zijn.

469

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: htps/:stocke.du-actein f./m l edaielfir/start/medaibank?fc=browse&queryd i=dc93bc258ca44790de22a484cfdc5501&order=rank&cou lmn=10&siltveiw=overveiw&veiw=preveiw&elfid i=23&fud i=dri15%2F27703-75p j.g

Enkele voorbeelden van interventies gericht op kinderen zijn: • The Daily Mile (7-12 jaar) • PLAYgrounds (6-12 jaar) • Smaaklessen • Cool 2B Fit (8-13 jaar) • LEFF • SuperFit (2-4 jaar) • Club Fit 4 (4-12 jaar) • Lekker Fit! Op de kinderopvang • Lekket Fit! Basisonderwijs • Beweegkriebels (0-4 jaar) • Nijntje Beweegdiploma (2-6 jaar) • Simpel Fit!. Een aantal interventies wordt hier kort besproken.

LEFF LEFF is voor kinderen van 7 tot en met 12 jaar met overgewicht of obesitas, en hun ouders. Een van de ouders neemt ook deel aan de bijeenkomsten. Het doel is een gezonder voedings- en beweegpatroon bij de kinderen om te komen tot een verbetering van de kwaliteit van leven en een gezonder gewicht. In totaal worden twintig bijeenkomsten gehouden, in tien tot twintig weken. Deze bijeenkomsten bestaan uit groepsbijeenkomsten, groepsgesprekken en beweegactiviteiten.

Simpel Fit! De cursus Simpel Fit! bestaat uit zes bijeenkomsten van 2 uur en is bedoeld voor Turkse moeders met kinderen in de leeftijd van 4 tot 12 jaar. Het gaat om vrouwen van de eerste of tweede generatie, die geen of matig Nederlands spreken en niet of matig geïntegreerd zijn in de Nederlandse samenleving. De cursus sluit aan bij de cultuur van Turkse Nederlanders. Iedere bijeenkomst bestaat uit theorie, bewegen, opdrachten, uitwisseling en terugkoppelen van de huiswerkopdracht. De volgende thema’s komen aan de orde: overgewicht, oorzaken en gevolgen van overgewicht, gezonde voeding voor kinderen, het samenstellen van een gezonde maaltijd, bewegen met kinderen en opvoedingsaspecten. De zesde bijeenkomst is een gezinsbijeenkomst waar kinderen en vaders ook bij worden uitgenodigd. Playgrounds Het doel van de interventie is om kinderen dagelijks minimaal 15 minuten gemiddeld matig intensief lichamelijk actief te laten zijn op het plein tijdens de ochtendpauze, om een gezond schoolplein te krijgen.

470

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

De interventie richt zich op kinderen van 6 tot 12 jaar. Bij deze interventie wordt het schoolplein tot een uitdagende omgeving gemaakt, waar de kinderen op een veilige manier fysiek bezig kunnen zijn. Voor de kinderen zijn er voldoende sportmaterialen beschikbaar (klassenkisten, leensystemen) om op het speelplein actief te zijn. Gymlessen ondersteunen de mogelijkheden van het schoolplein. Ook zijn er regelmatig thema’s die richtinggeven aan het bewegen op het schoolplein.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bekijk het filmpje ‘PLAYgrounds’.

Lekker Fit! Basisonderwijs Lekker Fit! BO-programma is onderdeel van het preventie-actieprogramma Rotterdam Lekker Fit! De programmadoelstelling van Rotterdam Lekker Fit! is het bevorderen van een gezond gewicht onder de Rotterdamse jeugd door een actieve leefstijl en een gezond voedingspatroon te stimuleren. De doelstelling van de Lekker Fit! BO is dat kinderen een gezond voedingspatroon krijgen en kwalitatief beter en meer bewegen op school. Het Lekker Fit! Basisonderwijs (BO)programma is een preventieve interventie van gemiddeld drie jaar waarbij scholen begeleid worden naar een schoolstructuur waar gezonde voeding en beweging voor kinderen in verweven is.

De interventie richt zich op het stimuleren van een gezonder voedingspatroon en kwalitatief beter en meer bewegen van kinderen op school. Lekker Fit! BO werkt met tien verschillende pijlers die elkaar aanvullen, maar ook elk een eigen doel dienen: 1. extra bewegingsonderwijs tijdens en na schooltijd 2. gymleraar Nieuwe Stijl 3. Lekker Fit! lespakketprogramma 4. Schoolsport Lekker Fit! 5. sportverenigingen terug in de wijken: Schoolsportvereniging (SSV) 6. monitoring 7. onderzoek 8. schooldiëtist 9. voeding en gezonde keuzes 10. oudervoorlichting. Bekijk het filmpje ‘Basisschool in Utrecht start met Lekker fit!’.

Optioneel kunnen verschillende producten worden ingezet om de invoering te ondersteunen (bijvoorbeeld workshops of kick-offs; hier zijn ondersteunende materialen voor beschikbaar). Enkele effectieve interventies voor jongeren zijn: • Helder op School • RealFit • Krachtvoer • Girls Talk • Leefstijl • Skills4Life.

Skills4Life Dit programma is gericht op jongeren tussen 12-17 jaar met overgewicht of obesitas. Ook de ouders worden betrokken bij het programma. Het doel is de jongeren en hun ouders, met beweegtrainingen, voedingslessen en workshops, de kennis en vaardigheden bij te brengen om een gezonde leefstijl te ontwikkelen en te behouden. Ook is er aandacht voor de sociaal-emotionele ontwikkeling van de kinderen. Ook deze ontwikkeling tracht men te verbeteren. De interventie bestaat uit drie fasen: 1. Eerst is er de signalering van het overgewicht. Bij een te hoge BMI volgt doorverwijzing naar fase 2. 2. Fase 2 is de interventie met beweeglessen en voeding- en gedragslessen.

471

In de derde fase volgt de handhaving, het volhouden van het veranderde gedrag. Door langzame afbouw van de intensiteit van begeleiding verloopt de overgang naar het zelfstandig behouden van de gezonde leefstijl soepel.

Bekijk het filmpje ‘Skills4Life - Rabobank’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Consequenties voor de buurtsportcoach Ook voor kinderen en jeugdigen geldt dat de sociaal-economische status van grote invloed is op het sportgedrag. Daarom verdienen kinderen in achterstandsbuurten extra aandacht als het gaat om sportstimuleringsprojecten. Kinderen en jeugdigen met een migratieachtergrond hebben eveneens een achterstand als het gaat om sportparticipatie. Dit heeft enerzijds met de culturele achtergrond te maken en anderzijds met dat deze groep vaker tot de categorie gezinnen met een lage sociaal-economische status behoort.

Sportparticipatie jongeren naar achtergrondkenmerken

Ses-status, etniciteit en opleidingsniveau hangen samen, maar zijn zowel afzonderlijk als elkaar versterkend van invloed. De landelijke data laten zien dat onder jongens uit gezinnen met een hogere ses-status vmbo’ers minder vaak lid zijn van een sportclub (69%) dan vwo’ers (88%). Ook is de sportclubuitval tussen 12 en 16 jaar onder vmbo’ers groter dan onder vwo’ers en groter onder jongeren uit lage ses-gezinnen dan hoge ses-jongeren, wat reeds bestaande verschillen versterkt.

Met ongeveer een op de drie ligt de clubsportdeelname onder oudere/lage ses/vmbo-meisjes met een niet-westerse etnische achtergrond het laagst, maar is ook minder dan de helft van de Nederlandse meisjes uit lage ses-gezinnen in sportclubverband actief. Bron: Kenniscentrum Sport & Bewegen.

Er is onderzoek gedaan naar werkzame elementen met betrekking tot sportstimulering van jongeren Bekijk op de website ‘Werkzame elementen sportstimulering jongeren’.

Voor de buurtsportcoach is het belangrijk om hier rekening mee te houden: • Creëer lokale samenwerking. Doordat jongeren steeds minder tijd thuis doorbrengen, is het belangrijk samen te werken met diverse sportaanbieders, jeugdwerk, religieuze organisaties en zorginstellingen. De school is een logisch startpunt. • Stem af op en betrek diverse groepen jongeren. Aanbod dient in samenspraak met de beoogde groepen jongeren zelf ontwikkeld en aangepast te worden om blijvend aan te sluiten bij hun veranderende wensen. Zo zijn pubers zich bewuster van hun veranderde lichaam, waardoor ze vaker voor lichaamsgerichte (fitness)activiteiten kiezen. • Betrek ouders en ambassadeurs bij werving. Vooral vmbo-jongeren én hun ouders moeten voldoende geïnformeerd en ondersteund worden in toeleiding naar het bestaande aanbod. Daarbij is het van belang om passende (online) wervingsmaterialen te gebruiken en ambassadeurs in te zetten die aansluiten bij de leefwereld van de beoogde groepen. • Zorg voor flexibiliteit in de mate van participatie en binding, onder meer door een minder eenzijdig competitief sportaanbod, zonder te veel verplichtingen. • Creëer een veilige omgeving waar ze positieve leerervaringen kunnen opdoen. Afstemmen van het aanbod op sociaaldemografische kenmerken (geslacht, opleiding, etniciteit) is vaak voorwaarde voor succes, maar moet met voorzichtigheid gebeuren. Erken het anders-zijn, maar benadruk het niet.

472

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

•

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

•

Investeer in trainers en technologische hulpmiddelen. Trainers/begeleiders spelen een cruciale rol om diverse groepen jongeren uit te dagen en hen vooral plezier in sport te laten beleven. Gebruik van digitale hulpmiddelen (beweegmeters, apps, filmpjes, e-coaching) en sociale media kunnen de taken van trainers ondersteunen én sluiten aan bij de leefwereld van jongeren. Focus op deelnemen als hoofddoel, dat draagt tevens bij aan andere doelen zoals het tegengaan van schooluitval of het vergroten van de veiligheid en binding.

Bekijk het filmpje ‘Wat vinden jongeren belangrijk bij het sporten?’.

De jeugd vanaf 12 haakt dus sportief gezien langzaam maar zeker af. Hier liggen grote kansen voor het buurtsportwerk. Op 12-jarige leeftijd is 80% lid van een sportvereniging, terwijl dit bij 16 jaar nog maar 60% is. Als het lukt om deze jongeren langer bij sport betrokken te houden, kan de totale sportdeelname stijgen. Ook voor deze groep geldt nog: jong geleerd, oud gedaan. Uit recent onderzoek blijkt dat vooral jongens het al op jonge leeftijd af laten weten. Het sportpatroon van jeugdigen is de laatste jaren gevarieerder en vluchtiger geworden. De populariteit van individuele sporten neemt nog steeds toe ten koste van teamsporten. Dit benadrukt nogmaals het belang van een gevarieerd sporten beweegaanbod in elke buurt of gemeente, zodat er voor iedereen wat wils is.

Ook sportbonden proberen hun aanbod aantrekkelijker te maken voor jongeren. Zo komt de hockeybond met Urban Hockey.

Urban Hockey

Martens: “Het gaat erom dat we hockey weer stoer willen laten worden. Met Urban Hockey – hockey in de wijk – lukt dat bijvoorbeeld goed. Met de Road Show weten we de jongens in elk geval te bereiken. En sommige clubs hebben ook al echt successen geboekt.” Belangrijk is volgens Martens de manier waarop je de jongens benadert. En daarin wil de bond nog meer betekenen voor de toekomst, bijvoorbeeld door er ook in de opleidingen van de trainers en coaches dieper op in te gaan. “We zijn er nu mee bezig om in alle opleidingstrajecten aandacht te besteden aan het op verschillende manieren aanbieden van de oefenstof voor jongens en voor meisjes. Daar valt zeker nog winst te boeken.” Bron: www.allesoversport.nl.

Jongeren en sportbeoefening

Op tienjarige leeftijd sport 80% van de Nederlandse kinderen wekelijks en zijn net zoveel kinderen aangesloten bij een sportclub. Als ze een paar jaar ouder zijn, stromen bij de meeste sporten veel jongeren uit. Ook blijkt het moeilijk te zijn om deze kinderen op latere leeftijd weer in beweging te krijgen. Waarom stoppen zoveel jongeren met sporten en wat kun je doen om dit te voorkomen en deze groep juist te binden en te behouden? NOC*NSF, de sportbonden en Kenniscentrum Sport & Bewegen bieden diverse producten onder de noemer ‘Binden en behouden van jongeren bij de sport’ om buurtsportcoaches, trainers jeugdcommissie, bestuur van sportclubs, bewegingsonderwijzers en gemeenten op dit thema te ondersteunen. Bron: www.allesoversport.nl.

Lees de verdiepingsstof ‘Belangrijkste drempels en belemmeringen (jeugdigen)’.

473

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Vaardig in bewegen en aandacht voor brede motorische ontwikkeling Behalve de aandacht voor kinderen en jeugdigen die achterblijven op het gebied van sportparticipatie, wordt de buurtsportcoach regelmatig betrokken bij activiteiten rondom het thema ‘Vaardig in bewegen’. Het thema ‘Vaardig in bewegen’ streeft naar kansen voor ieder kind en iedere jongere om vaardig en veelzijdig te sporten en bewegen – onder de juiste begeleiding – waarbij plezier en ontwikkeling centraal staan. De basis voor een leven lang sporten en bewegen wordt gelegd in je jeugd. Enkele voorbeelden van activiteiten waarbij de buurtsportcoach betrokken is zijn: • Nijntje Beweegdiploma (erkende interventie) Een (les)programma vol speelplezier voor kinderen van 2-6 jaar waarin ze de essentiële vormen van bewegen leren in een sportclub, kinderdagverblijf, school of openbare ruimte. Door middel van leuke spellen en interactie leren kinderen motorische vaardigheden en zijn ze meer in beweging. Naast de beweegactiviteiten voor kinderen is er aandacht voor bewustwordingscommunicatie voor ouders en/of verzorgers en zijn er bijscholingen voor trainers/leiding. Ouders waarderen de interventie met een 8,5. • Vignet Gezonde School (incl. deelcertificaat sport en bewegen) (keurmerk) Het vignet Gezonde School is een keurmerk voor scholen die actief werken aan het verbeteren van de gezondheid van hun leerlingen. Na het behalen van het vignet is een school 3 jaar lang een ‘Gezonde School’. Voor het thema ‘Bewegen en Sport’ kunnen scholen een deelcertificaat halen, wat betekent dat er binnen de school aandacht is voor structureel meer bewegen en voor beter leren bewegen. • Gezonde Kinderopvang (keurmerk)De aanpak Gezonde Kinderopvang is een praktische werkwijze die kinderopvangorganisaties ondersteunt om structureel en integraal bij te dragen aan een goede gezondheid en een gezonde leefstijl. De aanpak sluit aan bij de wensen en behoeften van de organisatie en de directe omgeving, het versterkt wat de kinderopvang al doet. Er zijn verschillende thema’s, waar bewegen er een van is. Hier wordt ingegaan op beter leren bewegen en structureel meer bewegen in de kinderopvang. • Motorisch meten/leerlingvolgsystemen Er zijn veel verschillende testen om de motorische vaardigheid van kinderen te meten of volgen. Een greep uit de lijst: MQ-Scan, 4-Vaardighedenscan en HAN beweegtest. Mulier Instituut maakt op dit moment een overzicht van testen en zal een expertpanel inschakelen om uitspraken te doen over de bruikbaarheid ervan. • Beweegteams instellen voor de wijk Inzetten op beweegteams in de wijk, om zo kinderen naast de reguliere gymles ook buiten school meer en beter te laten bewegen. De vakleerkracht bewegingsonderwijs kan in deze teams een centrale rol spelen in samenwerking met lokale sportaanbieders, sporttrainers of buurtsportcoaches. Zoals bijvoorbeeld in Almere, waar vakleerkrachten binnen het AKT het naschoolse sporten beweegaanbod uitvoeren en coördineren. Er is een aanbod voor elk kind op hun eigen beweegniveau: KidsExtra, Gymplus, Sportplus en ASM (www.sportakkoord.nl/vaardig-in-bewegen/).

Interessante publicaties

Met betrekking tot het onderwerp Brede Motorische Ontwikkeling (BMO) zijn voor de buurtsportcoach de twee onderstaande publicaties belangrijk. Deze zijn te downloaden op de website van het Kenniscentrum Sport & Bewegen. • Inspiratiegids brede motorische ontwikkeling. • Whitepaper Sport en Bewegen voor kinderen met een motorische achterstand.

Opdracht 2 Sport- en beweeggedrag

a. Bij onderzoek naar het sporten beweeggedrag van kinderen en jeugdigen maakt men onderscheid in twee leeftijdscategorieën. Noteer deze twee leeftijdscategorieën. b. Geef een beschrijving van het sporten beweeggedrag van kinderen en jeugdigen op hoofdlijnen.

Opdracht 3 Sedentair gedrag Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Leg uit wat er verstaan wordt onder sedentair gedrag. b. Geef een beschrijving van het sedentair gedrag van kinderen en jeugdigen.

474

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

Bespreek met elkaar op welke manier je het sedentair gedrag bij kinderen en jeugdigen kunt verminderen.

Opdracht 4 Beweegrichtlijnen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. Formuleer de nieuwe beweegrichtlijnen voor kinderen en jeugdigen van 4 tot 18 jaar. b. Bepaal of jij zelf (ook al ben je ouder) aan deze richtlijn voldoet.

Opdracht 5 Populaire sporten

a. Noteer de meest populaire sporten onder kinderen. b. Noteer de meest populaire sporten onder jongeren. c. Zoek naar informatie over eventuele veranderingen in de voorkeur van sporten voor kinderen en/of jongeren. Noteer de resultaten.

Opdracht 6 PLAYgrounds Bekijk het filmpje ‘PLAYgrounds’.

a. Geef een samenvatting van de inhoud. b. Geef je mening over deze interventie (sterke en minder sterke punten).

Opdracht 7 Effectieve interventies

a. Noteer drie effectieve interventies gericht op het bevorderen van de sportdeelname van kinderen. b. Werk één interventie nader uit naar doelgroep, doelstelling en inhoud van de interventie.

Opdracht 8 Interventies kinderen Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Een aantal goed onderbouwde interventies voor kinderen is: • Lekker Fit! Op de kinderopvang • Beweeg Wijs • School Judo • Cool 2B Fit 8-13 jaar • sCOOLsport • JUMP-in • The Daily Mile (7-12 jaar) • PLAYgrounds (6-12 jaar) • LEFF • Club Fit 4 (4-12 jaar) • Lekket Fit! Basisonderwijs • Beweegkriebels (0-4 jaar) • Nijntje Beweegdiploma (2-6 jaar) • Simpel Fit!

a. Verdeel de bovenstaande interventies over de groepjes en werk de interventies uit (doelstelling, doelgroep en inhoud). b. Presenteer het resultaat aan elkaar.

Opdracht 9 Sportstimulering jongeren

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Er is onderzoek gedaan naar werkzame elementen van sportstimulering van jongeren. Noteer deze werkzame elementen. b. Bepaal met elkaar een prioriteit. (Welke drie vinden jullie het belangrijkste en waarom?)

475

Opdracht 10 Interventies jongeren Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een aantal goed onderbouwde interventies voor jongeren is: • Real fit! • B-fit • WEET en BEWEEG • Teenpower • Club2Move • Schoolsportvereniging • IRun2BFit • Sport-it in de wijk. • Helder op School • Girls Talk • Leefstijl • Skills4Life.

a. Verdeel de bovenstaande interventies over de groepjes en werk de interventies uit (doelstelling, doelgroep en inhoud). b. Presenteer het resultaat aan elkaar.

Opdracht 11 Filmpje jongeren en sport Bekijk het filmpje ‘Wat vinden jongeren belangrijk bij het sporten?’. a. Geef een samenvatting van de inhoud. b. Geef je mening over dit filmpje.

16.3 Ouderen

Heterogene groep De groep ouderen is een heel heterogene groep. Op allerlei gebieden zijn de verschillen groot: • sportachtergrond en -ervaring • gezondheid • fysieke fitheid en belastbaarheid • financieel, opleidingsniveau, sociaal-economische status • leeftijd • culturele achtergrond, normen en waarden.

Kwetsbare ouderen Steeds vaker kom je de term kwetsbare ouderen tegen. Het gaat om ouderen die kwetsbaar zijn door gezondheidsproblemen en psychische aandoeningen als dementie en depressiviteit. Bij de gezondheidsproblemen kun je denken aan coronaire hartziekten, beroerte, longaandoeningen, artrose en diabetes mellitus. Het is niet direct gekoppeld aan leeftijd, maar het merendeel behoort tot de 75-plussers. Het Sociaal Cultureel Plan Bureau (SCP) beschrijft kwetsbare ouderen als volgt:

“Kwetsbaarheid bij ouderen is een proces van het opeenstapelen van lichamelijke, psychische en/of sociale tekorten in het functioneren dat de kans vergroot op negatieve gezondheidsuitkomsten (functiebeperkingen, opname, overlijden).” Veel programma’s en interventies richten zich op deze groep. Vroegtijdig ingrijpen door het bieden van ondersteuning blijkt effectief. Vandaar dat deze doelgroep bijzondere aandacht vraagt, ook van de buurtsportcoach.

476

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

Bestrijding eenzaamheid onder ouderen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

In ons land zijn naar schatting 200.000 ouderen eenzaam. Oorzaken van eenzaamheid kunnen zijn: het verlies van de partner of vrienden, verminderende mobiliteit en kleine sociale netwerken. De Rijksoverheid steunt het samenwerkingsverband Coalitie Erbij, waarin 13 organisaties zich hebben verenigd. Dit zijn organisaties als De Zonnebloem, het Rode Kruis en Humanitas. De deelnemende organisaties willen gezamenlijk maatregelen nemen om eenzaamheid onder mensen tegen te gaan. Bron: www.rijksoverheid.nl.

Bij de bespreking van mensen met een chronische aandoening komt een aantal aandoeningen van deze kwetsbare ouderen kort aan de orde. Voor meer informatie verwijzen we naar het thema ‘Ouderen’ uit het boek Leefstijlcoach 2.

Vroege ouderdom In de leeftijd van 55 tot 65 jaar is men nog redelijk actief. De verschillen voor wat betreft sportdeelname met de groep van 35-50 jaar zijn gering. Ongeveer de helft van de 55-65-jarigen sport en/of beweegt wekelijks. Dat percentage is de laatste jaren redelijk stabiel. De motieven van sportdeelname veranderen langzaam maar zeker. Gezondheid en sociale contacten zijn de belangrijkste motieven. Overige informatie met betrekking tot sport en bewegen: • Ongeveer de helft voldoet aan de beweegrichtlijnen. • Ruim 20% is lid van een sportvereniging. • De populairste sporten zijn fitness, wandelen/joggen, wielrennen/fietssport en tennis.

Bekijk het filmpje ‘Erik Scherder | Waarom is wandelen goed voor je brein?’.

Van het aantal leden van de Nederlandse Toer Fiets Unie (NTFU) valt maar liefst 55% in deze leeftijdscategorie. Opvallend is de populariteit van tennis onder de senioren. Bijna 35% van alle leden van de KNLTB valt in de leeftijdscategorie 45-64 jaar. Ditzelfde percentage kom je tegen bij de Atletiekunie. Het betreft hier vrijwel uitsluitend de looponderdelen.

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.sportenbewegenincijfers.nl/kernindicatoren/sportdeelname-wekelijks

Populaire sporten naar leeftijd.

477

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De ouderdom De sportparticipatie van ouderen is de afgelopen jaren toegenomen. In 2014 voldeed ongeveer 33% van de 65-plussers aan de beweegrichtlijnen en in 2022 is dat opgelopen naar ruim 38%. Toch geldt voor veel ouderen dat het een minder actieve periode in hun leven is. Niet meer lopen en fietsen naar het werk wordt niet altijd gecompenseerd door ander sporten beweeggedrag. Ongeveer 45% van de ouderen sport wekelijks. Van de 66-80-jarigen beweegt of sport 38% helemaal niet. Overige gegevens over de sportdeelname zijn: • Ongeveer 15% is lid van een sportvereniging. • Ongeveer 40% voldoet aan de beweegrichtlijnen. • Er wordt door ouderen nauwelijks meer aan teamsport gedaan. • De meest beoefende sporten in de leeftijd van 67-81 jaar zijn fitness (20%), wandelen (12%) en fietsen (12%). • In de groep 65- tot 79-jarigen zijn lichamelijke belemmeringen de meest genoemde belemmering om te sporten en bewegen. • 18% van de 65-plussers vindt zichzelf dan ook te oud om te sporten of bewegen. • Opvallend is dat een vrij hoog percentage (38%) aangeeft dat ze al voldoende bewegen, aangezien ze regelmatig werken in het huishouden, in de tuin, of klussen. • Ouderen sporten/bewegen vooral voor het behoud van de gezondheid (80%) en om fitter te worden (69%). Ook sociale motieven spelen een belangrijke rol. Ouderen sporten en bewegen minder vaak omdat ze het leuk vinden (45%), en vaker omdat het moet van de arts of fysiotherapeut (25%). • Ouderen zitten gemiddeld 8,4 uur per dag.

Beweegrichtlijnen ouderen

De beweegrichtlijn voor ouderen is als volgt: • Bewegen is goed, meer bewegen is beter. • Doe minstens 150 minuten per week aan matig intensieve inspanning, verspreid over diverse dagen. Langer, vaker en/of intensiever bewegen geeft extra gezondheidsvoordeel. • Doe minstens tweemaal per week spieren botversterkende activiteiten, gecombineerd met balansoefeningen. • En: voorkom veel stilzitten.

Lees de verdiepingsstof ‘Spierversterkende oefeningen, botversterkende oefeningen en balansoefeningen voor ouderen’.

Fitness, wandelen, fietsen, zwemmen, gymnastiek, tennis en golf zijn populaire sporten bij ouderen. Daarnaast zijn ouderen sterk vertegenwoordigd bij allerlei takken van sport die we kunnen scharen onder de hoofdbetekenis ‘mikken’. Bij de Nederlandse Beugel Bond, de Algemene Nederlandse Sjoelbond, de Nederlandse Jeu de Boules Bond en de Koninklijke Nederlandse Kegelbond is de helft of meer van het aantal leden 65 jaar of ouder. Een andere populaire activiteit in deze hoek is koersbal. Ook dat mikspel wordt vooral door ouderen beoefend.

478

Sportbond

Percentage 65-plussers

Atletiekunie

KNLTB

NTFU (toerfietsen)

Sjoelbond

Kegelbond

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

Sportbond

Percentage 65-plussers

Jeu de Boules Bond

Bridge Bond

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Heterogene groep Kijk je naar de groep ouderen, dan zijn de verschillen groot. Enerzijds zijn er nog heel actieve en gezonde ouderen, maar daarnaast is er ook een groep die inactief is, kampt met overgewicht en chronische aandoeningen. De sportdeelname van ouderen hangt nauw samen met het opleidingsniveau. Hoe hoger het opleidingsniveau des te meer men deelneemt aan sportactiviteiten. Fitness, wandelen, fietsen, zwemmen, gymnastiek, tennis en golf zijn populaire sporten bij ouderen. Ook allerlei vormen van (volks)dans zijn populair. Daarnaast zijn ouderen sterk vertegenwoordigd bij allerlei takken van sport die we kunnen scharen onder de hoofdbetekenis ‘mikken’. Bij de Nederlandse Beugel Bond, de Algemene Nederlandse Sjoelbond, de Nederlandse Jeu de Boules Bond en de Koninklijke Nederlandse Kegelbond is de helft of meer van het aantal leden 65 jaar of ouder. Een andere populaire activiteit in deze hoek is koersbal. Ook dat mikspel wordt vooral door ouderen beoefend. Sportbond

Percentage 65-plussers

Atletiekunie

KNLTB

NTFU (toerfietsen)

Sjoelbond

Kegelbond

Jeu de Boules Bond

Bridge Bond

Lees de verdiepingsstof ‘Motieven sportdeelname en belemmeringen om te sporten (ouderen)’.

Ouderen Op de website van het loket gezond leven vind je ongeveer 30 interventies gericht op ouderen. Kijk je naar de meest effectieve interventies, dan blijven er ongeveer 10 over. Enkele voorbeelden van interventies zijn: • ProMuscle in de praktijk • Coach2Move • SLIMMER • Op verhaal komen • Zicht op Evenwicht • Vallen Verleden Tijd • Actief Plus • Sociaal Vitaal • IkPas • Denken en Doen • ZekerBewegen.

Opvallend veel interventies zijn gericht op het voorkomen van vallen en het verbeteren van het evenwicht. Deze aandacht is gerechtvaardigd gezien het groot aantal valincidenten bij ouderen. Dagelijks overlijden 19 ouderen door een val.

479

Aantal SEH bezoeken

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Het aantal SEH-bezoeken voor ernstig letsel ten gevolge van een valongeval is de afgelopen 10 jaar met 17 procent gestegen onder ouderen van 65 jaar en ouder. Voor de jongere groep van 65- tot 75-jarigen is deze stijging zelfs 22 procent, zo blijkt uit nieuwe cijfers van VeiligheidNL. In 2023 In 2023 werden in totaal 112.000 65-plussers op de Spoedeisende hulp (SEH) behandeld na een val. Dit komt neer op één SEH-bezoek door een valongeval elke vijf minuten. Hoofd-hersenletsel, heupfracturen en polsfracturen zijn het meest voorkomende letsel. In drie van de vier gevallen was er sprake van ernstig letsel. Opvallend is dat 65-plussers ruim vier keer vaker op de SEH belanden door een val dan door een verkeersongeluk. Hoewel het absolute aantal SEH-bezoeken onder 65-plussers als gevolg van een val vier procent lager is dan in 2022, blijft de 10-jaarstrend (2014-2023) stijgen. Bron: www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/valpreventie/cijfers.

Zicht op Evenwicht Deze interventie is gericht op zelfstandig wonende ouderen (65+) die bang zijn om te vallen en daardoor activiteiten vermijden. De interventie kan individueel aangeboden worden, maar het meest wenselijk is dat het een groepsactiviteit is. Het doel is het verminderen van de angst om te vallen en daarmee ook het aanpakken van het vermijdingsgedrag. Daarnaast richt men zich op het vergroten van de dagelijkse activiteit, meer bewegen, verminderen van valincidenten, verminderen van angstgevoelens en meer sociale contacten. De groepscursus omvat acht wekelijkse bijeenkomsten van 2 uur, plus een herhalingsbijeenkomst. De individuele cursus omvat zeven wekelijkse contacten en één herhalingscontact. Bekijk het filmpje ‘Botbreuken bij ouderen eenvoudig te voorkomen’.

Bewegen valt goed

Veel oudere mensen in Nederland krijgen last van hun spieren en gewrichten en lopen letsel op als gevolg van een valongeluk. Bewegen is een effectieve manier om valongevallen onder ouderen te verminderen. Vooral de doelgroep ouderen met een niet-westerse migratieachtergrond beweegt te weinig en neemt nauwelijks deel aan valpreventie-activiteiten.

Sociaal Vitaal Sociaal Vitaal is een beweegprogramma voor kwetsbare ouderen van 55-85 jaar met een lage sociaal-economische status. Het laagdrempelige groepsprogramma wordt gecombineerd met vaardigheidstrainingen die gericht zijn op het verminderen van eenzaamheidsklachten, het verbeteren van het zelfvertrouwen en het omgaan met gevoelens van somberheid. Na een persoonlijke benadering en fittest wordt het programma wekelijks onder deskundige leiding in de eigen wijk of buurt aangeboden. De methode en de bijbehorende instrumenten zijn vastgelegd in gestandaardiseerde protocollen en trainingen.

De drie belangrijke pijlers van het programma zijn: 1. sociale vaardigheid – leren contact te maken – contact leggen – vier lessen van 45 minuten. 2. bewegingsstimulering – plezier in bewegen – aangepast spel met trainingselementen – wekelijks 45 minuten, met koffiemoment.

480

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

weerbaarheid – stevig staan – lichaamssignalen waarnemen – duidelijk en assertief reageren – tweemaal zes lessen van 45 minuten.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bekijk het filmpje ‘Sociaal Vitaal’.

Daarnaast is er aandacht voor de leefstijlfactor voeding, voor het verstandig gebruik van medicatie en voor ontspanning. Op verzoek kunnen ook andere onderwerpen aan de orde komen.

https://www.shutterstock.com/nl/image-photo/older-people-lifting-weights-gym-596085842

Consequenties voor de buurtsportcoach

Aanbod Het feit dat de sportbeoefening afneemt na het 65e levensjaar heeft niet alleen te maken met processen van veroudering en het ontstaan van chronische aandoeningen en gebreken. Uit onderzoek blijkt dat het aanbod van sporten bewegingsactiviteiten nog steeds niet optimaal afgestemd is op de vraag van ouderen. Dit geldt ook voor de toegankelijkheid van sportaccommodaties. Ouderen zouden hier graag vooral overdag gebruik van willen maken. In de samenleving is een duidelijke trend tot zelforganisatie waar te nemen. Mensen willen niet afhankelijk zijn van een vereniging of organisatie die activiteiten voor hen organiseert. Het liefste regelt men dit zelf. Bij ouderen neemt deze wens tot zelforganisatie weer af. Deze groep wil graag dat ook sporten bewegingsactiviteiten panklaar voor hen georganiseerd worden. Hier moet de buurtsportcoach rekening mee houden.

De laatste jaren zie je dat de sportaanbieders hun openingstijden hebben verruimd en dat het aanbod steeds beter afgestemd wordt op deze groeiende doelgroep. Met name sportverenigingen spelen daar steeds beter op in. Niet alleen in hun sportaanbod, maar ook met goede begeleiding. Enkele voorbeelden van een aangepast sportaanbod zijn: • Walking Football • Programma Denken & Doen van de Nederlandse Bridge Bond • Clubfit voor tennissers • ZekerBewegen • Fithockey.

481

Bekijk het filmpje ‘Fithockey’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Beweegrichtlijnen Van de 65-70 jarigen voldoet ongeveer 48% aan de beweegrichtlijnen. Dit neemt helaas af met de leeftijd. In de leeftijdscategorie 80 jaar en ouder voldoet hier nog maar zo’n 20% aan. Opvallend is het verschil in opleidingsniveau. Van de 65 plussers die hoog opgeleid zijn voldoet ongeveer 53% aan de beweegrichtlijnen. Bij de groep praktisch (laag) opgeleide ouderen is dit slechts 31%. Voor de buurtsportcoach zijn dit belangrijke gegevens. Zeker deze laatste groep verdient aandacht. Onder hen bevindt zich een grote groep ouderen met een migratieachtergrond. Hiervan sporten vooral de oudere vrouwen het minst.

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.sportenbewegenincijfers.nl/verdiepend-onderzoek/themapaginas/ouderen/bewegen

Beweegrichtlijnen en ouderen (2023)

Bij het ontwikkelen van een gepast sporten beweegaanbod is het belangrijk om met de onderstaande punten rekening te houden. • directe benadering van mensen • sporten bewegingsaanbod in groepsverband • laagdrempelige activiteiten • geringe kosten • toegankelijk, goed bereikbaar.

Opdracht 12 Kwetsbare ouderen

a. Leg uit wat er verstaan wordt onder kwetsbare ouderen. b. Leg uit waarom dit een belangrijke doelgroep voor de buurtsportcoach is.

Opdracht 13 Heterogene groep

Maak duidelijk dat het bij ouderen om een heel heterogene groep gaat.

Opdracht 14 Beweeggedrag vroege ouderdom a. Geef een beschrijving van het beweeggedrag van mensen van 55 tot 65 jaar. b. Noteer een aantal geschikte interventies voor deze doelgroep.

482

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

Opdracht 15 Valpreventie

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar waarom valpreventie voor ouderen zo belangrijk is. b. Zoek op internet naar het aantal valincidenten bij ouderen en de gevolgen. c. Bespreek met elkaar wat je kunt doen aan het voorkomen van vallen.

Opdracht 16 Interventies valpreventie De volgende interventies zijn gericht op valpreventie: • Blijf staan • Zicht op Evenwicht • Bewegen Valt Goed.

a. Maak een keuze voor een van deze interventies en zoek op internet naar een video of informatie. Geef een samenvatting van de inhoud van dit programma (doelstelling, doelgroep, inhoud). b. Geef je mening over de bruikbaarheid van deze interventie.

Opdracht 17 Sport- en beweeggedrag 65-plus a. Geef een beschrijving van het beweeggedrag van mensen van 65 jaar en ouder. b. Noteer een aantal geschikte interventies voor deze doelgroep. c. Werk de interventie Sociaal Vitaal nader uit (doelstelling, doelgroep, inhoud).

Opdracht 18 Elke stap telt Bekijk het filmpje ‘Elke stap telt’.

a. Geef een samenvatting van deze interventie. b. Geef je mening over deze interventie (sterke en minder sterke punten).

16.4 Mensen met een beperking

Wanneer we spreken over ‘mensen met een beperking’ dan hebben we het over mensen met een vermindering van mogelijkheden ten aanzien van gedrag of activiteiten. Dit is een heel diverse groep die bestaat uit mensen met een lichamelijke beperking, zintuiglijke beperking of verstandelijke beperking. Daarnaast bestaat er nog de groep van mensen met een chronische aandoening. Deze groep krijgt apart aandacht.

Sportdeelname van mensen met een beperking De sportdeelname van mensen met een beperking bllijft achter bij die van mensen zonder beperking. Het is belangrijk dat iedereen en dus zeker ook deze groep kan profiteren van de vele voordelen van sport en bewegen. Er wordt al jarenlang geïnvesteerd in sportstimulering voor mensen met een beperking en niet zonder succes. De wekelijkse sportdeelname lag in 2023 op 38.1%. In 2015 was dit nog maar zo’n 27%. Mensen met zowel een lichamelijke beperking als een langdurige aandoening sportten het minst vaak wekelijks (25%). Van de mensen met een beperking in de leeftijd van 12 jaar en ouder voldeed in 2023 een kleine 23% aan de beweegrichtlijnen. Bij dezelfde leeftijdsgroep zonder beperking was dat bijna 47%.

Er bestaat een duidelijk verband tussen de ernst van de beperking en de sportdeelname. Naarmate de ernst van de beperking toeneem, neemt de sportparticipatie af. Zo sport ongeveer 1/3 van de mensen met een ernstige beperking wekelijks, terwijl dit bij mensen met een lichte beperking op 2/3 ligt. Ook de leeftijd speelt een rol. Onder ouderen (65-plussers) met een ernstige beperking bij het sporten sportte ongeveer 1 op de 5 wekelijks (21%). Dit aandeel lag bijna drie keer zo hoog voor ouderen die een beperking bij het sporten ervoeren die niet ernstig was (60%).

483

Beweegactiviteiten Belangrijke sportieve activiteiten voor mensen zonder beperking zijn wandelen en fietsen. Van hen wandelt en fietst zo’n 65% voor de ontspanning. Van de mensen met een lichte motorische handicap ligt dit percentage rond de 60 en voor de mensen met een matige of ernstige beperking is dit ongeveer 50%. Toch zijn wandelen en fietsen ook bij hen veruit de meest populaire beweegactiviteit.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De verschillen met activiteiten als tuinieren, klussen en sporten zijn nog groter. Van de mensen met een matige of ernstige beperking tuiniert en sport nog geen 30%. De meest populaire sporten op wekelijkse basis voor mensen met een beperking zijn: • fitness (42%) • zwemmen (20%) • tennis (7%) • hardlopen (4%) • voetbal (3%).

Uit de lijst met meest populaire sporten beweegactiviteiten blijkt dat mensen met een motorische handicap vooral solosporten beoefenen. Wordt er in teamverband gesport dan zijn onder andere voetbal, rolstoelhockey, zitvolleybal en quadrugby populair. Van de mensen met een ernstige handicap beoefent het grootste deel een aangepaste sport. Mensen met een lichte en matige handicap nemen bij voorkeur deel aan een reguliere sport. Zo’n 25% beoefent beide sportvormen.

Lidmaatschap van een sportvereniging Het is opvallend hoe weinig mensen met een motorische handicap lid zijn van een reguliere of speciale sportvereniging. Slechts 15% is lid van een sportvereniging. Van de jongeren tot 20 jaar is bijna 50% lid van een vereniging. Opvallend is eveneens dat vrouwen veel vaker lid zijn van een reguliere vereniging met een aparte groep (7% tegen slechts 2% van de mannen). Van de ernstig gehandicapten is 10% lid van een speciale vereniging, 9% van een reguliere vereniging en sport 7% bij een reguliere vereniging maar met een specifieke groep gehandicapten. Uit deze percentages blijkt dat sommige mensen lid zijn van meerdere verenigingen.

Van de mensen met een matige handicap sport 20% bij een fitnesscentrum of een andere commerciële sportaanbieder. Bijna 40% sport in medisch of therapeutisch verband. Het merendeel sport alleen.

Kinderen en jeugdigen met een beperking Een belangrijke aandachtsgroep binnen het sportstimuleringswerk zijn de jeugdigen met een beperking. De sportdeelname van licht gehandicapte jongeren is nagenoeg gelijk aan die van de jeugd zonder beperking. Bij het al dan niet lid zijn van een sportvereniging zijn de verschillen wel groter: 61% van de jongeren zonder beperking is lid tegen 53% van de jongeren met een lichte beperking.

Beweeggedrag kinderen speciaal onderwijs Als we naar het beweeggedrag (exclusief sport) van kinderen uit het speciaal onderwijs kijken, kan de conclusie getrokken worden dat ze duidelijk minder bewegen dan kinderen uit het reguliere onderwijs. Ongeveer 75% van de kinderen uit het speciaal onderwijs beweegt minder dan 8 uur per week. Van kinderen uit het reguliere onderwijs beweegt 35% minder dan 10 uur per week. Het minst wordt er bewogen door kinderen uit cluster 1 en 3, het meest door leerlingen van cluster 2. Kijken we naar onderliggende problematiek of handicap, dan bewegen kinderen met autisme en kinderen met een meervoudige beperking het minst.

484

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

Sportgedrag kinderen speciaal onderwijs Als we kijken naar de frequente sportdeelname dan blijkt dat ongeveer 25% van de leerlingen van cluster 1 en 3 wekelijks sport. Bij cluster 3 sporten de kinderen met een verstandelijke beperking wat meer dan die met een motorische beperking. Bij de kinderen met een auditieve beperking ligt dit percentage op 36. Het meest frequent wordt gesport door de kinderen met gedragsproblemen. Van hen sport 45% wekelijks.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Lees de verdiepingsstof ‘Motieven sportdeelname en belemmeringen om te sporten’.

Sportdeelname mensen met een verstandelijke beperking Ondanks de inzet van Gehandicaptensport Nederland en een aantal succesvolle programma’s blijft de sportdeelname van mensen met een verstandelijke beperking nog steeds achter.

Bij het bepalen van de wekelijkse sportdeelname en het lidmaatschap van een sportvereniging worden zowel de doelgroep zelf als de vertegenwoordigers bevraagd. Hier komen redelijke verschillen uit naar voren, waarbij de waarheid ongeveer in het midden zal liggen.

Naarmate sporters een zwaardere verstandelijke beperking hebben, zijn zij vaker lid van een speciale vereniging voor mensen met een verstandelijke beperking of sporten zij bij een speciale groep binnen een reguliere sportclub. Mensen die zwakbegaafd zijn vallen dikwijls tussen wal en schip. Dit komt onder andere door beperkt inzicht in spelregels of door problemen in sociaal opzicht. Wekelijkse sportdeelname/lid van een sportvereniging mensen met een verstandelijke beperking in procenten Wekelijkse sportdeelname

Lid van een sportvereniging

Doelgroep zelf

vertegenwoordigers

Doelgroep zelf

vertegenwoordigers

Geen opgave

Licht verstandelijk 52 gehandicapt

Matig verstandelijk gehandicapt

Zwakbegaafd

Bron: Factsheet sport en bewegen voor mensen met een verstandelijke beperking (Mulier Instituut en Kenniscentrum Sport & Bewegen, 2019).

Belangrijk bij het begeleiden van deze doelgroep • • • • • •

Bied veel structuur en regelmaat in de activiteiten aan. Geef veel complimenten, beloon goed sporten beweeggedrag. Herhaal oefeningen veelvuldig en regelmatig, zodat de persoon went aan de activiteit en steeds meer inzicht in het spel heeft en/of de activiteit kan uitoefenen. Kijk goed naar de sporter zelf om te zien wat hij of zij leuk vindt en speel daarop in. Houd verwachtingen realistisch als het gaat om inspanningen en het effect van de trainingen. Stimuleer sporten en bewegen bij niet-sporters en begin met laagdrempelige activiteiten zoals wandelen en fietsen.

485

Lees de verdiepingsstof ‘Motieven sportdeelname van en belemmeringen voor sportdeelname voor mensen met een verstandelijke beperking’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Sportstimuleringsprojecten voor mensen met een beperking De overheid zet zich al jaren in om de sportparticipatie van mensen met een beperking te vergroten. Zo is er de afgelopen jaren een groot aantal interventies ontwikkeld. Enkele voorbeelden van geschikte interventies zijn: • Kies je aangepaste sport • Iedereen kan sporten • Sport Heroes (Special Heroes) • Revalidatie, Sport en Bewegen • Jeugdrolstoelbasketbal • Van patiënt naar sporter • Zo kan het ook! • Club Extra • Sport Mix.

Er wordt nader ingegaan op Special Heroes en Zo kan het ook!

Sport Heroes Met sportkennismakingsactiviteiten en clinics wordt sport onder de aandacht gebracht van kinderen in het speciaal onderwijs. Dit gebeurt door sportaanbieders uit de regio. De concrete doelstellingen van dit project zijn: • Na vier jaar heeft 90% van de leerlingen kennisgemaakt met verschillende sporten bewegingsactiviteiten. • Na vier jaar beoefent 80% minimaal drie keer per week sport (binnen of buiten de school). • Na vier jaar sport 55% van de leerlingen structureel binnen een vereniging of bij een commerciële sportaanbieder.

Binnen dit project zijn de scholen voor speciaal onderwijs het aanspreekpunt. Door de coördinator van het project worden, samen met de vakleerkrachten bewegingsonderwijs, de sportwensen en sportbelemmeringen in kaart gebracht. Uit deze wensen wordt een top tien of een top vijf samengesteld en vervolgens wordt contact gezocht met regionale of lokale sportaanbieders. Hen wordt gevraagd te participeren door binnen de lessen bewegingsonderwijs kennismakingslessen te verzorgen.

In nauw overleg met de sportvereniging wordt het vervolg bepaald. Dit kan een sportaanbod binnen of buiten de school zijn. Een cruciale rol wordt ingenomen door de buurtsportcoach. Deze biedt zowel ondersteuning aan de vereniging als aan de leerling. Het is de bedoeling om eveneens combinatiefunctionarissen aan te stellen binnen het speciaal onderwijs. Die kunnen gemakkelijk ‘hun’ leerlingen naar de sportvereniging begeleiden.

Special Heroes

Het programma Special Heroes richt zich op het vergroten van de sportparticipatie door kinderen en jeugdigen met een beperking.

Bekijk de website ‘Onbeperkt sportief’ en de filmpjes ‘Special Heroes, sporten met een beperking’, ‘Special Heroes’ en ‘Special Heroes Breda Actief’.

486

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Zo kan het ook! Zo kan het ook! is gericht op mensen met een verstandelijke beperking die in een woonvoorziening verblijven. Sportdeelname van mensen met een verstandelijke handicap is (nog) niet vanzelfsprekend. Het programma is erop gericht dat er binnen een dergelijke instelling of dagactiviteitencentrum structureel aandacht komt voor sport en bewegen.

Zo kan het ook!

Maar hoe zorg je er als instelling voor dat het belang wordt onderkend en sporten en bewegen onderdeel wordt van het dagelijks leven van cliënten?

Het ontplooien van (nieuwe) activiteiten vraagt om een projectmatige aanpak. Een aanpak om je ambitie te behalen en waarin mensen samenwerken om een resultaat te behalen. Praktische vragenlijsten, stappenplannen en tips kunnen daarbij helpen. Om ook op lange termijn van de effecten van de inspanningen te profiteren, helpt het om beleidsmatig te werk te gaan. Zowel instellingen die starten met de organisatie van ‘losse’ sporten beweegactiviteiten als instellingen die sport en bewegen structureel verder willen integreren binnen de voorziening, kunnen op deze website praktische hulpmiddelen vinden. Bron: www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=2311&m=1422883096&action=file.download#.

Consequenties voor de buurtsportcoach Het is belangrijk om te bepalen op welke groep jij je gaat richten. Mensen met een visuele beperking vragen om een ander aanbod en om andere aanpassingen dan mensen met een verstandelijke beperking. Zeker in een dunbevolkte regio is het belangrijk dat je samenwerkt met andere gemeenten. Als elk dorp een G-voetbalteam wil starten, kan het zijn dat niemand voldoende deelnemers heeft. Door het aanbod te verdelen kun je in een regio tot een redelijke dekking komen, waardoor iedereen met een beperking op acceptabele afstand een geschikt aanbod kan vinden.

Op de website van alles over sport vind je een artikel dat een aantal richtlijnen geeft, waardoor mensen met een lichamelijke beperking meer gaan bewegen: • Help mensen inzien welke mogelijkheden zij (nog) hebben om te sporten of bewegen. Zorgverleners kunnen een waardevolle rol vervullen. Zij kunnen mensen met een beperking op een coachende manier helpen om een positiever beeld te krijgen van hun fysieke mogelijkheden. Maatwerk daarbij is belangrijk: zorg dat het advies aansluit op iemands motivatie. • Zorg voor voldoende aangepaste, toegankelijke accommodaties, waar mensen met een lichamelijke beperking kunnen sporten en bewegen. • Het helpt om sportaanbieders het inzicht te geven dat er vaak slechts kleine aanpassingen nodig zijn, om mensen met een lichamelijke beperking aan het reguliere sportaanbod te laten deelnemen. • Trainers die de beweegmogelijkheden en -beperkingen van de verschillende groepen goed kennen, kunnen hun activiteiten daarop aanpassen. Zo kan iedereen met een beperking met een vertrouwd gevoel sporten. • Een krachtig en multidisciplinair netwerk rondom de persoon met een beperking is een pluspunt. Er is een centrale organisatie nodig die de regie pakt en waar eerste- en tweedelijnszorg, wijkteams, scholen en sportaanbieders terecht kunnen met vragen. Een organisatie zoals de provinciale sportraad, of Uniek Sporten kan adviseren en helpen. Meer informatie over Uniek Sporten vind je op de website www.unieksporten.nl. Daarnaast kun je ook prima informatie vinden op de website van de Gehandicaptensport Nederland http://www.gehandicaptensport.nl.

Bijscholing Er is een breed aanbod aan bijscholingen gericht op deze doelgroep. Het kan voor de buurtsportcoach belangrijk zijn zich wat meer te verdiepen in de achtergrond van de doelgroep.

487

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Hierbij een overzicht van bijscholingsactiviteiten van de Academie voor Sportkader (ASK) van NOC*NSF en Special Heroes Nederland: • Sporters met een verstandelijke beperking • Trainen en coachen van jongeren met autisme • Sporters met gedragsproblematiek • Sporters met een visuele beperking • Sporters met een auditieve/communicatieve beperking • Special Heroes Campus • Plezier in bewegen voor ieder kind • Gedrag (g)een probleem • ClubExtra: broedplaats van sportplezier • Bewegen en bewogen worden.

Gehandicaptensport Nederland

Gehandicaptensport Nederland verbindt, maakt fit en laat mensen participeren en excelleren.

Gehandicaptensport is sport en bewegen op maat, op zowel competitief als recreatief niveau, voor mensen met een handicap. Gehandicaptensport Nederland wil sporters met een handicap inspireren om te excelleren en de kracht van sport te ervaren, ongeacht niveau of handicap. Dit kan alleen als sport en bewegen voor iedereen toegankelijk is, met voldoende mogelijkheden in de directe woonomgeving. Samen met onze leden en (landelijke) partners maken wij ons sterk om de vraag en aanbod met elkaar te verbinden. Bron: www.gehandicaptensport.nl.

Opdracht 19 Mensen met een beperking Geef een logische indeling in de verschillende beperkingen.

Opdracht 20 Beweeg- en sportgedrag Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Bekijk op de website ‘Sportdeelname mensen met een beperking in 8 factsheets’.

a. Verdeel een aantal van de acht factsheets over de leden van het groepje en presenteer de resultaten aan elkaar. b. Kies een of twee doelgroepen uit en bespreek met elkaar wat je in de rol van buurtsportcoach kunt doen om de sportparticipatie van deze doelgroep(en) te vergroten.

Opdracht 21 Kinderen en jeugdigen met een beperking

a. Leg uit waarom kinderen en jeugdigen met een beperking een belangrijke doelgroep vormen voor de buurtsportcoach b. Beschrijf het sporten beweeggedrag van kinderen en jeugdigen met een beperking. c. Noteer drie geschikte interventies om sport en bewegen te stimuleren bij deze doelgroep.

Opdracht 22 Special Heroes Bekijk een van de filmpjes ‘Special Heroes, sporten met een beperking’, ‘Special Heroes’ en ‘Special Heroes Breda Actief’. a. Bekijk een van deze filmpjes over Special Heroes en geef een samenvatting van de inhoud.

488

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

b. Geef je mening over dit programma (sterke en minder sterke punten).

Opdracht 23 Zo kan het ook!

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

a. Noteer de inhoud van het programma Zo kan het ook! b. Stel dat je als buurtsportcoach dit programma in jouw buurt of gemeente wil ondersteunen. Met welke partners zou je dan samenwerking zoeken?

16.5 Mensen met een chronische aandoening

Vooral door de vergrijzing neemt het aantal mensen met een chronische aandoening in Nederland flink toe. Het gaat dan ook vooral om ouderen. In Nederland hebben maar liefst ruim 5 miljoen mensen een chronische aandoening. Dat zijn niet allemaal ernstige aandoeningen die tot flinke beperkingen leiden. Meer dan een miljoen mensen heeft bijvoorbeeld artrose en in het merendeel van de gevallen valt dit in het dagelijks leven wel mee.

De groep mensen met een chronische aandoening sport helaas minder dan ‘gezonde’ mensen. Dat is op zich heel jammer, want juist voor hen is bewegen van groot belang voor de gezondheid. Enkele veelvoorkomende chronische aandoeningen zijn: • artrose • diabetes • obesitas • harten vaatziekten (coronaire hartziekten, hartfalen, CVA) • longaandoeningen (COPD en astma) • reumatoïde artritis • kanker • epilepsie.

Sport- en beweeggedrag van mensen met een chronische aandoening Het sportgedrag van mensen met een chronische aandoening is enerzijds afhankelijk van de aard van de aandoening en anderzijds van de leeftijd.

Of mensen met een chronische aandoening sporten, hangt sterk samen met de mate waarin zij zich belemmerd voelen door hun aandoening. De helft van de mensen met een chronische aandoening geeft aan licht belemmerd te worden bij het sporten en bewegen. Van hen sport een op de vijf niet. Een derde voelt zich sterk belemmerd door zijn aandoening of handicap. In deze groep sport een op de drie mensen niet. 15% voelt zich niet belemmerd. Bij deze groep sport maar liefst 85%.

489

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Graag rechten aanvragen en namaken (achtergrondkleur) in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Daarnaast het woord ’medesporters’ aan elkaar schrijven. Bron: https://www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=8154&m=1669214919&action=file.download

Motieven en belemmeringen mensen met een chronische aandoening.

Wekelijkse sportdeelname naar chronische aandoening en leeftijd in procenten

490

Chronische aandoening

19-54 jaar

55-plus

Hartinfarct

CVA

Diabetes

Chronische gewrichtsontsteking

Artrose

Longaandoening

Kanker

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

Graag rechten aanvragen en namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https://www.kennisbanksportenbewegen.nl/?file=8154&m=1669214919&action=file.download

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Populaire sporten Voor de groep van 19 tot 55 jaar zijn de volgende sporten het meest populair: • fitness (25%) • joggen (20%) • voetbal (10%) • tennis (6%) • zwemmen (4%). Voor de groep 55-plussers is dit als volgt: • fitness (19%) • joggen (9%) • tennis (9%) • zwemmen (5%) • golf (4%).

Sportstimulering voor mensen met een chronische aandoening In het Nationaal Preventieakkoord valt onder andere te lezen dat de overheid fors inzet op preventie en op het bevorderen van een gezonde leefstijl. Vooral overgewicht en obesitas leiden tot tal van chronische aandoeningen, zoals diabetes type 2, artrose en harten vaatziekten. Zo zijn er tal van interventies ontwikkeld om de leefstijl van vooral ouderen te verbeteren. Een aantal is gericht op bewegen en meestal wordt dan tegelijkertijd aandacht besteed aan de leefstijlfactor bewegen.

Hoe stimuleer je sporten bewegen? • Advies, ondersteuning en doorverwijzing vanuit de gezondheidszorg is belangrijk. Een buurtsportcoach kan hierbij helpen. • Het is van belang dat tijdens de beweegactiviteiten goede begeleiding wordt geboden, zoals fysiotherapeuten of trainers met kennis van de aandoening. • Kies voor eenvoudige, gezellige en goedkope activiteiten dicht bij huis. Deze activiteiten nemen dikwijls ook veel belemmeringen weg. Dit is vooral bij activiteiten voor mensen met weinig beweegervaring, waar gezelligheid, en niet het sporten zelf, centraal staat. • De gevolgen voor sporten beweegdeelname verschillen sterk per chronische aandoening. Houd bij het stimuleren van sport en bewegen rekening met de aard en ernst van de aandoening en met de wensen en voorkeuren van mensen met een chronische aandoening. Enkele goed beoordeelde interventies zijn: • Sociaal Vitaal • BeweegKuur • Beweegtuin voor ouderen • SCALA • Fitness 2.0 • Elke stap telt • Bewegen op recept bij de sport • Fitness voor overgewicht en pre-diabetes • Meer Bewegen Voor Ouderen • Samen Sportief Afvallen • 50plus sport.

Fitness 2.0 Dit programma is ontwikkeld door Fit!vak (inmiddels NL Actief). Zo nodig wordt er samengewerkt met andere lokale sportaanbieders, zodat elke deelnemer een beweegaanbod op maat kan krijgen. Het programma start met een uitgebreide fysieke test, die desnoods bij de deelnemer thuis afgenomen kan

491

worden. Vervolgens wordt een beweegprogramma op maat samengesteld. Er vinden regelmatig controletesten en voortgangsgesprekken plaats en de deelnemer wordt eveneens ondersteund door een online persoonlijk leefstijlleerplan.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Elke stap telt Elke stap telt is een laagdrempelig wandelprogramma voor 55-plussers waarbij het opbouwen van de conditie en het stimuleren van sociale contacten centraal staan. De interventie richt zich vooral op de niet-actieve en minder actieve 55-plussers. In veel gevallen gaat het om mensen met een chronische aandoening, zoals obesitas, diabetes type 2 en harten vaatziekten.

Er wordt gestart met een instaptest en vervolgens wordt er in overleg met een van de begeleiders een doelstelling en een individueel plan opgesteld. De interventie duurt twaalf weken. Er wordt gewerkt met een stappenteller, waardoor iedereen zijn eigen resultaat kan volgen. Er worden groepswandelingen georganiseerd en daarnaast is het de bedoeling dat mensen ook individueel (of met een maatje) wandelen. Er wordt ook aandacht besteed aan gezonde voeding. Bekijk het filmpje ‘Elke stap telt’.

Consequenties voor de buurtsportcoach Voor de buurtsportcoach is het belangrijk om de samenwerking te zoeken met verschillende sportaanbieders, zoals sportverenigingen, zwembaden en fitnesscentra en met zorgaanbieders (verpleeghuizen, huisartsenpraktijken, fysiotherapiepraktijken) en welzijnsorganisaties.

Een goed voorbeeld van een dergelijke samenwerking is de interventie Elke stap telt, zoals dit vormgegeven is in de provincie Zeeland: Het project is wijken dorpsgericht en wordt ‘dichtbij huis’ uitgevoerd. De lokale coördinator (welzijns- of sportorganisatie) is het aanspreekpunt. De uitvoering en begeleiding van de deelnemers is mede in handen van ‘buddy’s’ (actieve senioren). Zij ondersteunen en motiveren de deelnemers in hun weg naar een betere conditie. Mogelijke partners die bij Elke stap telt kunnen worden betrokken, zijn welzijns- en sportorganisaties, eerstelijnszorg, sporten beweegbegeleiders en wandelverenigingen. Bron: www.sportzeeland.nl/aanbod/elke-stap-telt.

Daarnaast is het belangrijk om te kijken voor welke groepen je de activiteiten aanbiedt. Bij sommige programma’s kan het best om een combinatie gaan van allerlei chronische aandoeningen, maar waarbij de belastbaarheid van de deelnemers meer het uitgangspunt vormt. Zo zijn er voorbeelden van Nordic Walking-activiteiten waaraan ouderen deelnemen met uiteenlopende chronische aandoeningen.

Daarnaast is het belangrijk om voor deze groep een beweegvriendelijke omgeving in de buurt te creëren. Hierbij kan gedacht worden aan het aanleggen van een beweegtuin, maar ook aan bijvoorbeeld een jeu-de-boulesveldje of aantrekkelijke wandelen fietsroutes.

Opdracht 24 Chronische aandoening

a. Geef een omschrijving van wat er verstaan wordt onder een chronische aandoening. b. Noteer een aantal veelvoorkomende chronische aandoeningen in Nederland.

492

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

Opdracht 25 Wekelijkse sportdeelname a. Plaats voor wat betreft de wekelijkse sportdeelname de volgende mensen met een chronische aandoening in de juiste volgorde van meer naar minder sportdeelname. Het gaat hierbij om de leeftijdsgroep 55-plus. Het gaat om mensen met:

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Hartinfarct, diabetes, CVA, kanker, longaandoening, artrose, chronische ontsteking. b. Geef een verklaring voor de verschillen tussen de verschillende chronische aandoeningen. c. Noteer voor mensen met een chronische aandoening in deze leeftijdsfase de meest populaire takken van sport.

Opdracht 26 Interventies

a. Zoek op internet naar een aantal geschikte interventies voor mensen met een chronische aandoening. b. Selecteer de drie meest effectieve.

Opdracht 27 SCALA

Werk de interventie SCALA nader uit naar doelgroep, doelstelling en inhoud van het programma.

Opdracht 28 Elke stap telt

a. Beschrijf de inhoud van het programma Elke stap telt. Bekijk het filmpje ‘Elke stap telt’.

b. Geef je mening over dit programma. Wat zijn volgens jou de onderdelen die dit programma effectief maken?

16.6 Mensen met een lage sociaal-economische status

Sociaal-economische status De buurtsportcoach dient zich ook te richten op kwetsbare mensen in de wijk. Dat is een hele diverse groep. Je kunt kwetsbaar zijn vanwege je fysieke of mentale gezondheid, maar het kan ook te maken hebben met inkomen, werkeloosheid, arbeidsongeschiktheid en dergelijke. Een aantal jaren geleden behoorde mensen met een migratieachtergrond tot de aandachtsgroepen in de buurt of wijk. Nu richt men zich op mensen met een lage sociaal-economische status. De sociaal-economische status speelt in Nederland een heel belangrijke rol bij hoe gezond je bent. Dit heeft onder andere met een verschil in leefstijl te maken. Mensen met een lage SES sporten minder, roken meer, eten ongezonder en hebben meer stress.

Mensen met een lage SES wonen overwegend in achterstandswijken. Procentueel wonen hier meer mensen met een migratieachtergrond, mensen die arbeidsloos zijn of arbeidsongeschikt. De diversiteit binnen de groep mensen met een migratieachtergrond is zeer groot, bijvoorbeeld qua opleidingsniveau en culturele achtergrond. Toch concludeert het RIVM dat de sportdeelname van deze groep gemiddeld gezien lager ligt. Van de hoogopgeleide mensen voldoet 51% aan de beweegrichtlijnen, terwijl dit bij mensen die praktisch opgeleid zijn 32.9% is (2023).

Leefstijlfactoren naar opleidingsniveau Het verschil in gezondheid en ook in levensverwachting tussen mensen met een lage en hoge SES is groot. De levensverwachting van mannen met alleen een lagere schoolopleiding is 75,3 jaar, mannen met een hbo- of wetenschappelijke opleiding leven gemiddeld 81,8 jaar. Laagopgeleide vrouwen hebben een levensverwachting van 80,0 jaar, terwijl hoogopgeleide vrouwen gemiddeld 86,1 jaar leven.

493

% Overgewicht (2023)

% Roken (2023)

Hoog

43,3

6,0

Midden

57,7

16,7

Praktisch

62,2

21,4

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opleidingsniveau

Mensen met een lage SES hebben meer chronische aandoeningen, waaronder obesitas. Dit komt ruim vier keer zo vaak voor bij laagopgeleiden als bij hoogopgeleiden.

Voor de buurtsportcoach is deze doelgroep van groot belang. Veel lokale projecten zijn dan ook gericht op mensen in een achterstandssituatie. De sociaal-economische status (SES) wordt bepaald door opleidingsniveau, inkomenspositie en fysieke omgeving. In een samenleving als die van Nederland start het vaak met het opleidingsniveau. Een hoger opleidingsniveau leidt meestal tot een betere baan, tot een hoger inkomen en tot betere woonomstandigheden.

Sociaaleconomische status

Sociaaleconomische status bepaald door verdeling kennis, arbeid en bezit.

De sociaaleconomische status staat voor de positie van mensen op de maatschappelijke ladder met het daaraan verbonden aanzien en prestige. Sommige mensen nemen een lagere positie in op de maatschappelijke ladder en anderen een hogere. Dit wordt sociale gelaagdheid of maatschappelijke ongelijkheid genoemd. Deze ongelijkheid ontstaat doordat kennis, arbeid en bezit ongelijk verdeeld zijn over mensen. Naarmate mensen over meer of minder kennis, arbeid en bezit beschikken, nemen zij een hogere of lagere positie in de maatschappij in. Mensen die over meer kennis, arbeid en bezit beschikken, genieten meer aanzien dan mensen die hiervan minder hebben. Bron: www.nationaalkompas.nl.

Sport- en beweeggedrag van mensen met een lage SES Zoals al aangegeven is het verschil tussen hoogopgeleide mensen en praktisch opgeleide mensen voor wat betreft het voldoen aan de beweegrichtlijnen groot. Dat geldt ook voor de wekelijkse sportdeelname. Opleidingsniveau

% voldoen aan de beweegrichtlijnen (2023)

% wekelijkse sportbeoefening (2023)

Hoog

65,7

Midden

40,4

49,4

Praktisch

32,9

31,6

Belemmeringen om te sporten De belangrijkste belemmeringen om te sporten zijn: • financiën • onvoldoende kennis over het belang van bewegen • minder behoefte om een langetermijnverbintenis aan te gaan (lidmaatschap) • geringe ondersteuning om te sporten vanuit de sociale omgeving (gezin, vrienden, buren) • minder opgevoed met sport, minder kennisgemaakt met sport.

494

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

‘Te duur’ meest genoemde reden om sportlidmaatschap op te zeggen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De meest genoemde reden dat Nederlanders lidmaatschappen van fitnessaanbieders en sportverenigingen opzeggen, is dat ze die te duur vinden. Dat noemen ze in 2024 vaker als reden om hun lidmaatschap van een sportvereniging op te zeggen dan in voorgaande jaren. Dit blijkt uit het onderzoek van het Mulier Instituut (oktober 2024).

Om kinderen van wie de ouders onvoldoende financiële middelen hebben te ondersteunen, kennen vrijwel alle Nederlandse gemeenten het zogenoemde Jeugdfonds Sport & Cultuur.

Het Jeugdfonds Sport & Cultuur

Waarom zijn wij nodig? Nederland is één van de rijkste landen ter wereld. Toch groeien ruim 272.000 kinderen op in een gezin dat moet rondkomen van een bestaansminimum, dat is maar liefst 1 op de 11 kinderen (Armoede in kaart 2019, SCP). Kinderen die niet mee kunnen doen, krijgen niet de kansen die voor leeftijdsgenootjes vanzelfsprekend zijn. Iets doen aan sport of cultuur helpt een kind zich fysiek, mentaal en sociaal optimaal te ontwikkelen. Dat is belangrijk voor de ontwikkeling en toekomst van het kind, maar ook voor het gezin en uiteindelijk voor de hele samenleving. In 2023 heeft het Jeugdfonds Sport & Cultuur 86.202 kinderen en jongeren mee laten doen. Bron: https://jeugdfondssportencultuur.nl/over-ons/.

Sportstimulering en consequenties voor de buurtsportcoach Ook deze groep mensen kun je meer laten bewegen door de belangrijkste belemmeringen weg te nemen en aan te sluiten bij hun motieven van sportdeelname. Het gaat om een wijkgerichte aanpak. Meerdere organisaties werken samen aan een passend aanbod. Hierbij gaat het vooral om laagdrempelige en goedkope activiteiten. Met laagdrempelig wordt bedoeld dat je er niet heel bewegingsvaardig voor hoeft te zijn om deel te kunnen nemen. Bovendien dient de belasting aanvankelijk laag te zijn. Probeer de kosten laag te houden en bied ook geen langlopend lidmaatschap aan. Groepsactiviteiten zorgen ervoor dat men het langer volhoudt. Gebruik de mensen zelf om weer anderen bij de sporten bewegingsactiviteiten te betrekken. Het is voor de buurtsportcoach belangrijk om vraaggericht te werken. Dat geldt voor zowel de volwassenen als voor de kinderen in achterstandswijken. De jeugd kan best meebeslissen over sportieve aanpassingen in de wijk en een geschikt sporten beweegaanbod. Er zijn verschillende interventies ontwikkeld die gericht zijn op deze doelgroep. Je moet hierbij wel het onderscheid maken in leeftijd. Voor ouderen zijn andere programma’s ontwikkeld dan voor kinderen en jeugdigen. In veel gevallen gaat het niet alleen om sportsimulering, maar is er ook aandacht voor overgewicht en gezonde voeding.

495

Op de website van het loket gezond leven vind je een overzicht van alle interventies. Een van de doelgroepen die je aan kunt vinken zijn mensen met een lage SES. Je komt dan onder andere de volgende interventies tegen:

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Enkele succesvolle interventies waar de buurtsportcoach gebruik van kan maken zijn: • Maki • Sportclub als Buurthuis van de Toekomst • Be Inter ACTive – vrouwen, sport met ons mee • Buurtsportvereniging • Stapjefitter • Sport Zorgt • JeugdSportPas. • YETS • Bewegen Werkt • BSlim • Opvoeden & Zo • Samen Happie • Sociaal Vitaal in kleur • Voorzorg • Uk en Puk • Samen Oplopen • Piramyde • Speel plezier • Goedkope gezonde voeding.

Maki

Het in beweging krijgen van jongeren is ècht een vak apart. Het officieel als effectief erkende beweeg- en voedingsprogramma Maki sluit aan bij de leefwereld van jongeren. Het combineren van motivatiegesprekken, een game en de inzet van bovenbouwleerlingen als rolmodel zorgen ervoor dat u aansluiting bij de jongeren vindt. En dat maakt de kans op succes groter. Maki richt zich zowel op beweging als op voeding en versterkt de samenwerking tussen V(MB)O-scholen, buurtsportcoaches, sporten beweegaanbieders, GGD en andere publiek-private partijen. Maki stimuleert en motiveert de jongeren op een aansprekende manier en legt zo een basis voor een gezond en sportief leven. Sluit aan bij de leefwereld van jongeren en leg zo een basis voor een gezond en sportief leven. Bron: www.teamsportservice.nl.

Lees de verdiepingsstof ‘Hoe kunnen we meer mensen uit deze groep laten bewegen?’.

Opdracht 29 Woordspin sociaal-economische status

Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘sociaal-economische status’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met sociaal-economische status te maken heeft. Als iemand niets meer weet mag hij passen en gaat de beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met sociaal-economische status te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

496

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

Opdracht 30 Sport- en beweeggedrag mensen met een migratieachtergrond

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Mensen met een migratieachtergrond vormen een diverse groep. Verdeel met de klas deze groep in een aantal subgroepen, bijvoorbeeld op grond van land van herkomst, leeftijd of geslacht. Verdeel de groepen over de groepjes studenten. b. Zoek op internet naar gegevens over het sporten beweeggedrag van de subgroep die jouw groepje gekozen heeft. c. Presenteer het resultaat aan elkaar.

Opdracht 31 Belemmeringen sportdeelname

a. Noteer de belangrijkste belemmeringen waarom mensen met een lage SES minder deelnemen aan sporten bewegingsactiviteiten. b. Kies een belemmering uit en geef aan hoe je deze belemmering (gedeeltelijk) weg kunt nemen.

Opdracht 32 Interventies lage SES Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Enkele succesvolle interventies waar de buurtsportcoach gebruik van kan maken zijn: • Maki • Sportclub als Buurthuis van de Toekomst • Be Inter ACTive – vrouwen, sport met ons mee • Bewegen op recept bij de sport • Simpel Fit! • Bewegen Valt Goed! • Communities in Beweging • Sportkanjerclub • Teenpower • Buurtsportvereniging • Stapjefitter • Camper-Expeditie • Sport Zorgt • JeugdSportPas.

a. Maak in overleg met de groep een keuze uit een van de bovenstaande interventies en werk de betreffende interventie uit (doel, doelgroep, inhoud). b. Presenteer het resultaat aan elkaar. c. Bepaal met elkaar de twee meest effectieve interventies op basis van argumenten.

Opdracht 33 Leerdoelen

Je kunt de belangrijkste doelgroepen voor de buurtsportcoach beschrijven.

Je kunt beschrijven op welke manier je de sportdeelname van kinderen en jeugdigen kunt vergroten.

497

Je kunt beschrijven op welke manier je de sportdeelname van ouderen kunt vergroten.

Je kunt beschrijven op welke manier je de sportdeelname van mensen met een beperking kunt vergroten.

Je kunt beschrijven op welke manier je de sportdeelname van mensen met een chronische aandoening kunt vergroten.

Je kunt beschrijven op welke manier je de sportdeelname van mensen met een lage SES kunt vergroten.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

16.7 Verdiepingsstof - Belangrijkste drempels en belemmeringen (jeugdigen) Tijd: 1. Sporten kost veel tijd (37%). 2. Ik kom gewoon niet aan sporten toe (17%). 3. Ik heb vaak de puf niet (meer) om te sporten (12%). Motivatie: 1. Ik ben niet zo sportief (20%). 2. Ik weet wel iets beters te doen dan sporten (15%). 3. Ik heb sporten nooit leuk gevonden (11%). 4. Te veel inspanning is niet goed voor me (9%).

Sociaal: 1. In mijn eentje sporten vind ik niets (36%). 2. Ik heb niet echt iemand om mee te sporten (24%). Geld: 1. Sport is best een dure hobby (51%).

Aanbod: 1. De gemeente geeft weinig informatie over waar je kunt sporten (40%) 2. er zijn voor de sport die me aanspreekt onvoldoende sportverenigingen in mijn omgeving (26%).

498

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

16.8 Verdiepingsstof - Spierversterkende oefeningen, botversterkende oefeningen en balansoefeningen voor ouderen

Spier, bot en balans.

16.9 Verdiepingsstof - Motieven sportdeelname en belemmeringen om te sporten (ouderen) Motieven sportdeelname De belangrijkste motieven om aan sport te doen zijn voor de leeftijdscategorie 65-74 jaar gezondheid (81%), plezier (66%) en conditie (41%). Voor de 75-plusser zijn dat gezondheid (79%), plezier (76%) en gezelligheid (66%). Voor ongeveer de helft van het aantal ouderen is ‘lekker buiten zijn’ een belangrijke reden om aan sport te doen. Het sporten in groepsverband vormt voor ouderen een belangrijke motivatie om te blijven sporten. Presteren, afvallen en sporten als uitlaatklep worden door ouderen minder vaak genoemd als motief in vergelijking met volwassenen. Belemmeringen om te sporten Inzicht in de belangrijkste belemmeringen kan voor de buurtsportcoach aanknopingspunten bieden om de participatie te bevorderen. Voor ouderen vormen de aanwezigheid van lichamelijke aandoeningen de grootste belemmering. Veel mensen denken dat ze met een aandoening als artrose of COPD niet meer kunnen sporten. Deze belemmering kan min of meer opgelost worden door goede voorlichting over

499

aangepast sporten met bepaalde aandoeningen. Andere belemmeringen zijn het idee dat men het niet lang genoeg vol kan houden, een beperkte motivatie en tijdgebrek. Ook bij deze eerste belemmering kan voorlichting een rol spelen. De intensiteit en duur kunnen meestal eenvoudig aangepast worden. Een beperkte motivatie kan mogelijk aangepakt worden door kennismakingsprojecten. Ook bij sport en bewegen geldt vaak dat onbekend onbemind maakt.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

16.10 Verdiepingsstof - Motieven sportdeelname en belemmeringen om te sporten

Motieven van sportdeelname Het onderzoek naar de belangrijkste motieven van sportdeelname bij mensen met een lichamelijke beperking leverde in 2013 het volgende resultaat op. Motieven in procenten Motief

Sporter met matige beperking

Sporter met ernstige beperking

Gezondheid/fitheid

Sterker worden

Plezier/ontspanning

Gezelligheid/contacten

Afvallen

Zelfvertrouwen krijgen

Energie kwijtraken

Iets leren

Winnen, wedstrijden

Als je kijkt naar de resultaten uit 2008 kun je constateren dat de fysieke motieven (gezondheid, fitheid, sterker worden, afvallen) terrein gewonnen hebben ten koste van de sociale motieven (plezier, gezelligheid, contacten). Iets leren en winnen blijft voor mensen met een matige en ernstige beperking van ondergeschikt belang.

Belemmeringen voor sportdeelname Ongeveer 1/3 van de sporters met een beperking ervaart geen knelpunten. De belangrijkste belemmeringen die de sporters ervaren zijn: 1. Persoonlijke belemmeringenPersoonlijke belemmeringen, zoals fysiek ongemak, niet mee kunnen komen met anderen vormen de belangrijkste belemmering. Bijna de helft van de mensen ervaart dit als knelpunt 2. Organisatorische belemmeringenOrganisatorische knelpunten vormen voor 1/3 van de mensen een probleem, in het bijzonder het vervoer. Dat is moeizaam geregeld, kost veel tijd en geld. 20% van de mensen vindt sporten te duur. 3. Aanbod 4. Door ongeveer 20% van de mensen met een matige en ernstige beperking wordt het aanbod als probleem genoemd. Het aanbod is gering én onvoldoende aangepast aan de specifieke wensen en mogelijkheden. Zo geven mensen met een auditieve beperking aan dat er maar weinig verenigingen zijn waar ze terecht kunnen. Bovendien blijkt het aanbod onbekend te zijn. Uit onderzoek onder de niet sporters blijkt dat zo’n 25% geen behoefte heeft aan sport. Het grootste probleem vormt echter de eigen effectiviteit en het zelfvertrouwen. Mensen hebben het idee dat ze er te weinig energie voor hebben en dat hun gezondheid het niet toelaat. Ook van deze groep niet-sporters vindt een kleine 20% het te duur.

500

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

16.11 Verdiepingsstof - Motieven sportdeelname en belemmeringen voor sportdeelname van mensen met een verstandelijke beperking

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Motieven van sportdeelname Er is eveneens onderzoek gedaan naar de belangrijkste motieven om te gaan sporten. Bij deze groep zien we dezelfde trend als bij de mensen met een lichamelijke beperking. Plezier en ontspanning zijn minder belangrijk geworden en de gezondheid/fitheid is een belangrijker motief geworden. Plezier/ontspanning scoorde in 2008 nog 71% en gezelligheid/contact 48%. De belangrijkste motieven van sportdeelname voor mensen met een verstandelijke beperking zijn: • gezondheid/fit worden (58%) • plezier en ontspanning (56%) • gezelligheid/contact (41%) • afvallen (21%) • energie kwijtraken (4%) • om sterker te worden (3%) • zelfvertrouwen (2%).

Belemmeringen voor sportdeelname Voor deze groep gelden nagenoeg dezelfde belemmeringen om aan sport te doen als voor mensen met een lichamelijke beperking. De belangrijkste belemmeringen zijn allerlei persoonlijke factoren als een gebrek aan zelfvertrouwen, stemmingswisselingen en problematisch gedrag. Daarnaast vormen ook het sportaanbod (weinig specifiek kader, onvoldoende begeleiding), organisatorische factoren (vervoer, tijdstip, prijs) en onvoldoende steun vanuit de sociale omgeving een belemmering.

Hoe kunnen we meer mensen uit deze groep laten bewegen? Door belemmeringen weg te nemen en in te haken op de motieven, die voor hen belangrijk zijn. • Je kunt allereerst iemand drempels of motivatie verder onderzoeken door goed door te vragen. Gebruik werkvormen als focusgroep gesprekken en argumentenkaartjes. • Betrek mensen uit de doelgroep bij het wegnemen van de drempels en de organisatie van passende activiteiten. Maak gebruik van sleutelfiguren; mensen uit de doelgroep of die veel contact hebben met de doelgroep en respect genieten. Denk daarbij aan een medewerker van een buurthuis of zelforganisatie, een leraar van school of de inburgeringsklas, een arts of geestelijke. • Een buurtsportcoach kan ook de rol van ‘verbinder’ vervullen. Een buurtsportcoach kent (de sleutelfiguren uit) de doelgroep en de lokale sporten beweegmogelijkheden. • Zet een multidisciplinair netwerk in om mensen te benaderen. Wellicht kan iemand met respect en aanzien het zetje geven dat iemand nodig heeft om te starten met bewegen. Bijvoorbeeld de huisarts, diëtist, leraar of geestelijke. • Houd rekening met laaggeletterdheid van de eerste generatie migranten en met een taalachterstand van nieuwkomers. Persoonlijke benadering werkt in dat geval beter, dan het verspreiden van posters en folders. • Bedenk dat kinderen ook afhankelijk zijn van de toestemming van hun ouders. Betrek de ouders bij de sporten beweegactiviteiten van hun kinderen en informeer hen over de Nederlandse gebruiken. • Houd rekening met alternatieve betalingsvormen; korte termijnen/per keer betalen, contante betaling en maak eventueel persoonlijke afspraken. • Leg de nadruk op ontspanning in plaats van inspanning en bouw sociale ontmoeting in. • Zorg voor een goede beweegbegeleider, die het vertrouwen geniet van de doelgroep en affiniteit heeft met de doelgroep. • Vervolgens kun je samen zorgen voor een beweegaanbod met laagdrempelige activiteiten, dat goed past bij de behoefte van migranten. Zorg voor een veilige beweegomgeving. • Nog breder gezien, adviseert het RIVM een wijkgerichte aanpak. Daarbij staat een krachtig netwerk van partijen in contact met de migranten. Dat netwerk draagt steeds de boodschap van een gezonde leefstijl en het belang van bewegen uit.

501

16.12 Verdiepingsstof - Hoe kunnen we meer mensen uit deze groep laten bewegen?

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

16.13 Begrippen

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

502

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Thema 16 Doelgroepen binnen het buurtsportwerk

503

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 17 MENSEN MET EEN BEPERKING Inhoud thema • Chronische aandoeningen • Motorische beperkingen • Zintuigelijke beperkingen • Verstandelijke beperking • Verdiepingsstof • Begrippen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De buurtsportcoach heeft te maken met het lokale sportbeleid. Samen met andere medewerkers geeft hij uitvoering aan dit beleid. In een groot aantal gevallen is dit beleid gericht op bepaalde doelgroepen die een achterstand hebben voor wat betreft de deelname aan sporten bewegingsactiviteiten. Daarnaast is ‘Inclusie en diversiteit’ een belangrijk thema binnen het landelijk sportbeleid. Ook dit thema dient vertaald te worden naar lokaal niveau. Vandaar dat achtergrondinformatie over deze doelgroepen van belang is voor de buurtsportcoach. In dit thema wordt aandacht besteed aan de volgende beperkingen: • chronische aandoeningen – overgewicht en obesitas – diabetes – longaandoeningen – epilepsie • motorische beperkingen – amputatie – dwarslaesie • zintuiglijke beperkingen – auditieve beperking – visuele beperking • verstandelijke beperking – algemeen – downsyndroom.

Dit thema houdt verband met het thema ‘Doelgroepen binnen het buurtsportwerk’. In dat thema gaat het om sportstimulering en geschikte interventies. In dit thema ligt het accent op de achtergrondkennis. Relatie met werkproces Het thema ‘Mensen met een beperking’ heeft met name een relatie met de werkprocessen: • P2-K1-W2: Stelt een SB-programma op • P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen • • • •

Je kunt de belangrijkste chronische aandoeningen omschrijven en aangeven wat de consequenties zijn voor sport en bewegen. Je kunt de belangrijkste motorische beperkingen omschrijven en aangeven wat de consequenties zijn voor sport en bewegen. Je kunt de belangrijkste zintuiglijke beperkingen omschrijven en aangeven wat de consequenties zijn voor sport en bewegen. Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder een verstandelijke beperking en aangeven wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

17.1 Casus

Opdracht 1 Casus Grote verschillen

Kasper moet voor een basisschool een aantal sportkennismakingsactiviteiten organiseren. Het thema in deze periode is sportspelen. Invulling geven aan dit thema valt nog niet mee, want op deze vrij grote basisschool zitten nogal wat kinderen met een lichte beperking. Er zit een kind met het syndroom van Down op school, een kind dat slechtziend is, twee kinderen met diabetes en drie kinderen met forse obesitas.

505

Hij vraagt zich af waar hij voor wat betreft het aanbod aan sportspelen rekening mee moet houden en wat er nog meer bij komt kijken om het iedereen naar de zin te maken.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Kennisvragen a. Wat is het doel van sportkennismakingsactiviteiten? b. Welke activiteiten vallen onder het thema sportspelen? c. Wat is het syndroom van Down? Welke kenmerken horen hierbij? d. Op welke manier houd je rekening met iemand die het syndroom van Down heeft? Welke sportspelen zijn (minder) geschikt? e. Op welke manier houd je rekening met iemand die slechtziend is? Welke sportspelen zijn (minder) geschikt? f. Op welke manier houd je rekening met iemand die diabetes heeft? Waarom is sport en bewegen voor hen extra belangrijk? g. Wanneer spreek je van obesitas? h. Wat zijn de gezondheidsrisico’s van obesitas? i. Op welke manier houd je rekening met iemand die obesitas heeft? Welke sportspelen zijn (minder) geschikt?

17.2 Chronische aandoeningen

Onder de chronische aandoeningen vallen onder andere diabetes, obesitas, hoge bloeddruk, COPD (longaandoeningen) en reumatische aandoeningen. Er wordt hier aandacht besteed aan: • overgewicht en obesitas • diabetes • longaandoeningen • epilepsie.

Overgewicht en obesitas Er worden verschillende criteria gebruikt om vast te stellen of iemand overgewicht of obesitas heeft. In het merendeel van de gevallen wordt de BMI (Body Mass Index) als maat gehanteerd. De BMI is een index voor het gewicht in verhouding tot lichaamslengte. Body Mass Index =

Weight (in kg)

Height2 (in m)

Bij een BMI van 25 tot 30 spreek je van overgewicht en bij een BMI van boven de 30 van obesitas. Het nadeel van de BMI is dat deze geen rekening houdt met de lichaamsbouw en lichaamssamenstelling van iemand. Iemand met heel veel spiermassa en nauwelijks vet kan best een te hoge BMI hebben, terwijl er bij die persoon echt geen sprake is van ongezond overgewicht. Het slechte vet zit vooral rondom de buik. Vandaar dat steeds vaker als maat voor overgewicht de buikomvang (taille) genomen wordt. In dit geval wordt gesproken over abdominale obesitas. In dit geval wordt bij vrouwen gesproken van overgewicht als de buikomvang groter is dan 88 centimeter. Bij mannen ligt de grens op 102 centimeter.

BMI in combinatie met de buikomvang in relatie tot het gezondheidsrisico

506

Classificatie

BMI

Normale buikomvang

Grote buikomvang

Ondergewicht

BMI < 18,5

Normaal gewicht

BMI 18,5-25

Overgewicht

BMI 25-30

Verhoogd

Hoog

Obesitas 1

BMI 30-35

Hoog

Zeer hoog

Thema 17 Mensen met een beperking

Classificatie

BMI

Normale buikomvang

Grote buikomvang

Obesitas 2

BMI 35-40

Zeer hoog

Extreem hoog

Morbide obesitias

BMI > 40

Extreem hoog

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Overgewicht in Nederland Rond 1980 had ongeveer een op de drie Nederlanders overgewicht of obesitas. Momenteel is dat ruim een op de twee Nederlanders. In 2022 had 50,2% van de Nederlanders van 18 jaar en ouder overgewicht (BMI 25 of hoger). Iets meer dan 15% van de volwassenen heeft ernstig overgewicht (obesitas)(BMI 30 of hoger). Van de kinderen van 4 tot en met 17 jaar oud heeft zo’n 13% overgewicht, van wie 3% ernstig. In de afgelopen vijf jaar is er geen duidelijke stijging van overgewicht bij de Nederlandse bevolking.

Weer meer mensen met obesitas

Weer meer mensen met obesitas, helft 20-plussers te zwaar 16% van de Nederlanders van 20 jaar of ouder had het afgelopen jaar obesitas. Dat is het hoogste percentage ooit en drie keer zoveel als begin jaren 80, blijkt uit de laatste cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Uit de cijfers blijkt dat ook ernstigere vormen van obesitas vaker voorkomen. In 1981 had nog minder dan 1% van de Nederlanders zeer ernstig of extreem overgewicht; in 2023 was dat 4%. Ruim een derde van de 20-plussers in Nederland heeft wel overgewicht, maar geen obesitas. Samen met de 16% die wel lijdt aan obesitas is iets meer dan de helft van alle Nederlanders vanaf 20 jaar te zwaar. Begin jaren 80 was dat 33%.

Nederlanders is ook gevraagd wat ze van hun eigen lichaamsgewicht vinden. Van de mensen met obesitas vindt bijna de helft zichzelf te zwaar. 3% heeft geen probleem met het eigen lichaamsgewicht. Eind vorige week kwamen er wereldwijde cijfers van de Wereldgezondheidsorganisatie uit over obesitas. Toen werd bekend dat twee jaar geleden de grens van een miljard mensen met zwaar overgewicht is gepasseerd. Bron: NOS (2024).

Gezond gewicht 2022.

507

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Overgewicht en sociaal-economische status De sociaal-economische status (SES) staat voor de positie van een persoon op de maatschappelijke ladder. De SES zegt iets over het opleidingsniveau, het werk en de bezittingen van een persoon. Over het algemeen komen zowel overgewicht als obesitas vaker voor bij mensen met een lagere SES. Laagopgeleiden vormen de belangrijkste risicogroep. Overgewicht en obesitas komen bij deze groep vaker voor dan bij hoogopgeleiden. Dit geldt voor zowel mannen als vrouwen.

Obesitas en opleidingsniveau.

Overgewicht bij kinderen Behalve mensen met een laag opleidingsniveau, vormen ook kinderen en jongeren met een niet-westerse migratieachtergrond (2 tot 25 jaar) een belangrijke risicogroep. Deze groep heeft vaker overgewicht (28%) dan kinderen en jongeren met een Nederlandse achtergrond (16%). Ook hebben zij vaker ernstig overgewicht (6% tegen 3%). Voor de leefstijlcoach vormt dit dan ook een belangrijke doelgroep.

In 2022 had 11,5% van de 4- tot 12-jarigen en 13,8% van de 12- tot 16-jarigen overgewicht. In beide leeftijdsgroepen is er ten opzichte van 2021 en 2020 sprake van een daling. In 2021 ging het om respectievelijk 15,5% en 15,9% van de kinderen en jongeren met overgewicht. Onder de 4- tot 12-jarigen was er lange tijd sprake van een stijging. In 2022 is voor het eerst sinds 2018 een dalende lijn te zien. Onder de 16- tot 20-jarigen is het percentage jongeren met overgewicht gelijk gebleven (met 18,6%) in zowel 2021 als 2022.

Ook het percentage kinderen en jongeren met ernstig overgewicht is in alle leeftijdsgroepen gedaald. Onder de 4- tot 12-jarigen is er een daling van 3,6% in 2021 naar 3,4% in 2022. Onder jongeren van 12 tot 16 jaar is er een daling van 2,9% in 2021 naar 2,6% in 2022. Ernstig overgewicht onder de 16- tot 20-jarigen is gedaald van 4,3% in 2021 naar 3,8% in 2022 (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2023).

Oorzaken van overgewicht De mening over wat de belangrijkste oorzaken van overgewicht en obesitas zijn, lopen redelijk uiteen. Een aantal wetenschappers hecht groot belang aan aanlegfactoren, terwijl anderen dat aandeel hooguit schatten op 20%.

508

Thema 17 Mensen met een beperking

Vetzucht heeft een belangrijke genetische component. Onderzoek bij tweelingen, geadopteerde kinderen en families geeft aan dat zo’n 80% van de variatie in lichaamsgewicht voor rekening van genetische factoren komt.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bron: Dick Swaab, hoogleraar neurobiologie.

Overgewicht heeft in elk geval te maken met een verstoorde energiebalans. Heel simpel gezegd krijgen mensen meer kilocalorieën binnen dan dat ze verbranden. Als je gedurende een langere periode meer energie opneemt dan je verbruikt dan stapel je dat teveel aan energie op als vetweefsel. Als je evenveel eet als je lichaam nodig heeft dan blijf je op je gewicht. De oorzaak van obesitas is dus niet te veel eten, maar het is een disbalans tussen te veel eten en te weinig verbruiken. Als je 1 kilogram bent aangekomen, dan heb je 9000 kcal te veel opgenomen via je voeding of te weinig verbrand door te weinig te bewegen. Het merendeel van de wetenschappers gaat ervan uit dat overgewicht over het algemeen het resultaat is van een combinatie van factoren: • aanlegfactoren • lichamelijke factoren • sociale en fysieke omgeving • veranderd eetpatroon • onvoldoende lichaamsbeweging • medicatie • psychosociale factoren (stress). Lees de verdiepingsstof ‘Oorzaken overgewicht’.

Ziektelast van obesitas Obesitas zorgt na roken voor het meeste verlies van gezondheid. Voor obesitas gaat het om 3,0 levensjaren en 5,1 gezonde jaren. Bij roken gaat het om 4,1 levensjaren en 4,6 gezonde levensjaren. Obesitas zorgt voor een relatief groot verlies van gezonde jaren doordat obesitas sterker is geassocieerd met ziekten dan met vroegtijdige sterfte. Mensen met overgewicht verliezen minder gezondheid dan mensen met obesitas. In totaal is obesitas verantwoordelijk voor 5% van de sterfgevallen. Meer dan 40% van de nieuwe gevallen van diabetes type 2 is toe te schrijven aan obesitas. Ongeveer 10% van de hartinfarcten komt door obesitas en dat geldt voor zo’n 5% van de beroertes.

De risico’s nemen toe naarmate de buikomvang en BMI toenemen. De risico’s zijn dus bij overgewicht geringer dan bij obesitas. Vandaar dat bij een BMI van meer dan 40 gesproken wordt van morbide obesitas.

Mensen die te dik zijn ervaren hun gezondheid als minder positief. Een grotere groep dan gemiddeld beoordeelt de gezondheid met “gaat wel” en met “slecht”. Daarnaast leidt overgewicht ook tot psychosociale problemen. Veel te dikke kinderen worden gepest of hebben last van faalangst. Afvallen: voeding én bewegen Het is voor mensen met overgewicht belangrijk om af te vallen. Het beste is een combinatie van bewegen en voeding. Richt je niet alleen op de leefstijlfactor bewegen, maar ook zeker op voeding. Hierbij is het vooral van belang om mensen erop te wijzen hoeveel kilocalorieën ze binnenkrijgen en hoeveel ze nodig hebben.

Voor wat betreft het bewegen gaat het om twee aspecten. Op de eerste plaats moeten mensen met overgewicht proberen gedurende de dag actiever te worden. Minder zitten en meer staan helpt hier al bij. Daarnaast gaat het om dagelijkse activiteiten als boodschappen doen, wandelen, fietsen, klussen en

509

tuinieren. Daarnaast zijn sportactiviteiten van belang. Hierbij gaat het om een combinatie van activiteiten gericht op het uithoudingsvermogen (cardiotraining) en krachttraining. Een toename van de spiermassa zorgt voor een hoger metabolisme. Bekijk het filmpje ‘Obesitas: een zwaar probleem voor kinderen in Heideheuvel’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Diabetes Nederland kent vijf grote gezondheidsproblemen. Een van die grote problemen is diabetes en dan vooral diabetes type 2. Ongeveer een miljoen Nederlanders heeft diabetes. Bij ruim 800.000 mensen is daadwerkelijk de diagnose diabetes gesteld. Ongeveer 200.000 Nederlanders heeft diabetes zonder dat ze het weten. Er zijn 750.000 mensen in Nederland die zich in de voorfase van diabetes type 2 bevinden. Bij deze groep is er sprake van een verstoorde bloedsuikerregulatie, maar de waardes bevinden zich nog onder de norm dat de diagnose diabetes gesteld mag worden. Van deze groep krijgt een derde binnen zes jaar diabetes. Van alle mensen met diabetes in Nederland heeft 90% diabetes type 2. In de leeftijdsgroep van 40 tot 75 jaar komt diabetes meer voor bij mannen. In de leeftijdsgroep van 75 jaar en ouder komt diabetes meer voor bij vrouwen. Wat gaat er mis bij diabetes? Koolhydraten vormen een belangrijke brandstof. Koolhydraten kun je onderverdelen in enkelvoudige en meervoudige suikers. Een voorbeeld van enkelvoudige suiker is glucose. Een voorbeeld van meervoudige suiker is zetmeel. Alle koolhydraten worden tijdens de spijsvertering afgebroken tot glucose zodat de koolhydraten opgenomen kunnen worden in het lichaam.

Het bloed zorgt voor de verspreiding van glucose door het hele lichaam. De hoeveelheid suiker in het bloed wordt de bloedsuikerspiegel genoemd. De bloedsuikerspiegel schommelt bij gezonde mensen tussen de 4 en de 8 mmol/l (millimol per liter). Het lichaam zorgt er zelf voor dat deze grenzen niet overschreden worden.

Op het moment dat glucose opgenomen wordt in het bloed, stijgt de bloedsuikerspiegel. Door deze stijging gaat er een signaal naar de alvleesklier (pancreas) dat er insuline nodig is. Bekijk het filmpje ‘Hormonen van de alvleesklier en de stofwisseling van glucose’.

Insuline is een hormoon dat gemaakt wordt in bepaalde cellen van de alvleesklier. Insuline kan op twee manieren zorgen voor een verlaging van de bloedsuikerspiegel. Allereerst zorgt insuline ervoor dat glucose vanuit het bloed opgenomen kan worden in de cellen. Insuline is de ‘sleutel’ die de cel opent voor glucose. In de cellen wordt glucose gebruikt als brandstof. Daarnaast zorgt insuline ervoor dat glucose die niet direct nodig is, in de cellen opgeslagen wordt als glycogeen. Glycogeen is een ingewikkeld koolhydraat dat bestaat uit lange strengen glucosemoleculen. De opslag van glycogeen vindt vooral plaats in de lever en het spierweefsel.

Op het moment dat de bloedsuikerspiegel laag is, gaat er een signaal naar de alvleesklier dat er glucagon nodig is. Glucagon is een hormoon dat eveneens gemaakt wordt in de alvleesklier. Glucagon brengt de bloedsuikerspiegel omhoog door ervoor te zorgen dat de in de lever opgeslagen glycogeen omgezet wordt in glucose, waarna het afgegeven wordt aan het bloed.

De opslagcapaciteit voor glycogeen is beperkt. Opgeslagen glycogeen blijft ongeveer acht uur beschikbaar. Wordt het binnen deze tijd niet gebruikt, dan wordt glycogeen omgezet in vet. Vet kan onbeperkt opgeslagen worden. De bloedsuikerspiegel stijgt door eten, de bloedsuikerspiegel daalt doordat het lichaam glucose verbruikt. Tijdens inspanning zal er meer glucose verbruikt worden dan in rust. Daardoor zal er tijdens inspanning een sterkere daling van de bloedsuikerspiegel plaatsvinden dan in rust. De hormonen insuline en glucagon zorgen er samen voor dat de bloedsuikerspiegel binnen de grenzen blijft.

510

Thema 17 Mensen met een beperking

Bij diabetes is het lichaam niet in staat om de bloedsuikerspiegel te regelen. Dit kan enerzijds doordat de alvleesklier geen of onvoldoende insuline produceert of doordat de receptoren die dit hormoon op moeten vangen onvoldoende functioneren. In het eerste geval is er sprake van diabetes type 1 en in het tweede geval van diabetes type 2.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Vormen van diabetes Er worden drie vormen van diabetes onderscheiden: • diabetes type 1 • diabetes type 2 • zwangerschapsdiabetes. Bekijk het filmpje ‘Diabetes’.

Voor de buurtsportcoach is vooral diabetes type 2 van belang.

Diabetes type 2 Diabetes type 2 is geen auto-immuunziekte. Vroeger werd diabetes type 2 ‘ouderdomssuiker’ genoemd, maar steeds vaker komt diabetes type 2 ook bij jonge mensen voor. Het is een sluipende ziekte. Het begint heel geleidelijk met kleine klachten. Daardoor duurt het vaak een tijd voordat de diagnose gesteld wordt. Bij diabetes type 2 maakt het lichaam wel insuline, maar is het lichaam niet voldoende gevoelig voor die insuline. Dit wordt insulineresistentie genoemd. Er is meer insuline nodig om de cellen te openen voor glucose. In de loop van de tijd neemt de insulineproductie van de alvleesklier steeds verder af. De ziekte heeft een progressief verloop.

Bij het ontstaan van diabetes type 2 speelt erfelijkheid een grotere rol dan bij type 1. Daarnaast wordt het ontstaan van diabetes type 2 sterk bepaald door de leefstijlfactoren. Bij meer dan 80% van de mensen met diabetes type 2 komt overgewicht voor.

Lees de verdiepingsstof ‘Complicaties van diabetes’.

Te hoge en te lage bloedsuikerspiegel Het is belangrijk om de kenmerken van een te hoge (hyper of hyperglykemie) en een te lage (hypo of hypoglykemie) bloedsuikerspiegel te herkennen.

In het merendeel van de gevallen gaat het bij sport om een hypo. Een te lage bloedsuikerspiegel kan namelijk ontstaan door zware inspanning, niet genoeg of te laat eten en te veel insuline.

Kenmerken van een hypo zijn: • plotselinge heftige honger • hoofdpijn • transpiratie • bleekheid • verwarring, wisselend humeur, vreemd gedrag • trillerig • duizeligheid • vermoeidheid.

511

Wat moet je doen bij een hypo?

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een hypo gaat over als je snel iets zoets eet of drinkt (niet light). Bijvoorbeeld zes tot acht tabletten druivensuiker. Zorg dus dat je altijd druivensuiker of een suikerdrankje bij je hebt. Duurt het nog een uur voordat je een maaltijd hebt? Eet dan alvast een boterham, wat biscuitjes of fruit. In erge gevallen kun je flauwvallen bij een hypo. Bel dan 112. Bron: www.diabetesfonds.nl/over-diabetes.

De belangrijkste kenmerken van een hyper zijn: • veel plassen • continu dorstig hebben • vermoeidheid • misselijkheid, braken • algeheel gevoel van malaise • adem die ruikt naar aceton.

Symptomen die optreden bij een hypo of een hyper. Sporten moet!

En wel vanwege de volgende argumenten: • Het vermindert kans op complicaties. • Door sport vermindert de insulinebehoefte met 30 tot 50%. • Sport verbetert de insulinegevoeligheid. • Sport draagt bij aan bewuster omgaan met bloedglucoseregulatie. • Bewegen = afvallen = positieve invloed diabetes.

Bekijk de filmpjes ‘Bas van der Goor over sporten met diabetes’, ‘Promo diabetes’ en ‘Diabetes en sport’.

512

Thema 17 Mensen met een beperking

Lees de verdiepingsstof ‘Sportadvies diabetes’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Longaandoeningen Volgens de website Longcijfers.nl lijden in Nederland 1,2 miljoen mensen aan een chronische longaandoening. De meest voorkomende longaandoeningen zijn astma en COPD. Exacte cijfers over het aantal mensen hier aan leidt, zijn moeilijk te vinden. Volgens Longcijfers.nl hebben naar schatting 517.200 mensen astma en 545.900 mensen Chronisch Obstructieve Longziekte (COPD). Het Nivel geeft aan dat er in 2018 630.00 mensen met astma waren en 615.000 met COPD. Daarnaast hadden in datzelfde jaar 28.500 mensen longkanker en 1500 mensen cystic fribosis. In 2020 overleden ongeveer 11.000 mensen aan een longaandoening. De meeste mensen overlijden aan COPD (5.500) en aan een longonststeking (5000). In de top 5 van sterkste stijgers voor wat betreft doodsoorzaken, staan zowel COPD als longontsteking. Longkanker is hierbij niet meegenomen. In 2021 overleden ruim 10.000 mensen aan de gevolgen van longkanker. De jaarlijks kostenpost voor longaandoeningen is ongeveer € 3 miljard.

Kom in beweging met de Longuitdaging

Long Alliantie Nederland (LAN) heeft in samenwerking met o.a. Longfonds een nieuw beweegprogramma ontwikkeld om mensen met een longziekte te stimuleren te gaan wandelen: de Longuitdaging. Dit is een compleet pakket waarmee zorgverleners en beweegprofessionals een wandelgroep kunnen starten. Bewegen gezond is gezond voor iedereen. Maar voor mensen met een longziekte is bewegen éxtra belangrijk. Bron: Long Alliantie Nederland (2023).

De meest voorkomende longaandoeningen zijn: • astma • COPD (chronic obstructive pulmonary diseases) – chronische bronchitis – longemfyseem.

Astma Astma is een ontsteking van de longen. De ontsteking is bij astma blijvend. Dit betekent dat er altijd kleine ontstekingen zijn in de longen. Dit veroorzaakt uiteenlopende klachten. In Nederland zijn er ongeveer 565.000 mensen met astma. Er zijn meer vrouwen dan mannen met de ziekte. Van deze groep mensen zijn er rond de 103.000 kinderen. De verwachting is dat het aantal mensen met astma in de komende jaren verder zal stijgen. Er zijn verschillende soorten astma, zoals allergisch astma, niet-allergisch astma, inspanningsastma en ernstige astma. Vaak heeft iemand meerdere vormen van astma tegelijk. Bij astma kunnen er periodes zijn dat men weinig last heeft, afgewisseld met periodes met juist veel klachten. Bovendien beleeft iedereen astma anders. Als astma bijvoorbeeld hindert in het werk, heeft dat veel invloed op het leven. En dat is niet altijd gemakkelijk. Bekijk het filmpje ‘Astma: wat gebeurt er in je longen?’.

Symptomen Ondanks dat er verschillende vormen van astma voorkomen, is er een aantal symptomen dat regelmatig optreedt, zoals: • benauwdheid • hoesten • piepende ademhaling • kortademigheid • gebrek aan energie.

513

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Je hebt niet altijd last van astma, maar astma treedt aanvalsgewijs op. Een aanval van astma is min of meer onvoorspelbaar. Bij een astma-aanval gebeurt er van alles in de longen. Zodra ze geprikkeld worden door stoffen waar men gevoelig voor is, zwellen de slijmvliezen in neus, keel en longen op. De slijmvliezen produceren dan abnormaal meer vocht en slijm. De spiertjes die om de luchtwegen heen zitten, raken verkrampt en trekken samen en maken de luchtwegen smaller. Ademen wordt moeilijker. De longen raken overvol met lucht, die niet genoeg ververst wordt. Al deze reacties samen vormen een astma-aanval. Bij een astma-aanval adem je minder lucht in of uit, wat een angstig gevoel geeft. Het is niet direct gevaarlijk. Astmapatiënten hoesten veel en hebben een piepende ademhaling. Een aanval kan kort, maar kan net zo goed enkele dagen duren. Bij kinderen is jeuk op de borst of in de nek vaak een van de eerste symptomen. COPD COPD is de afkorting van Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Het gaat om een beschadiging van de longen, waardoor de ademhaling bemoeilijkt wordt en er sprake is van minder energie. Binnen COPD worden twee aandoeningen onderscheiden: • chronische bronchitis • longemfyseem. Bekijk het filmpje ‘COPD: wat gebeurt er in je longen?’.

In ons land hebben bijna 600.000 mensen COPD. COPD komt op de zesde plaats van ziektes die de hoogste sterfte in Nederland veroorzaken.

Chronische bronchitis Chronische bronchitis wordt vaak veroorzaakt door ontstekingsprocessen in de kleine bronchioli. De bronchusklieren zijn vergroot waardoor overmatig veel slijm wordt geproduceerd. Door het overtollige slijm zwellen de slijmvliezen op waardoor een gedeeltelijke obstructie van de luchtwegen ontstaat. Men heeft vooral last van chronische benauwdheid/kortademigheid, chronisch (continu) hoesten, het welbekende rokerskuchje, en overmatige slijmproductie. In de beginfase is er vooral sprake van een toename van slijmvorming en hoesten. Als de ziekte voortschrijdt, raakt de structuur van de longen beschadigd en neemt de inhoud van de longen af. Bij ernstige COPD kan hierdoor, en ook door een afname van de kracht van ademspieren, de longfunctie met meer dan de helft verminderen. Een belangrijke klacht daarbij is kortademigheid: in eerste instantie alleen bij inspanning en in een ernstiger stadium continu. Soms wordt de patiënt zo benauwd dat de dagelijkse bezigheden als aankleden en een stukje lopen bijna onmogelijk worden. De ziekte kan daardoor ernstig invaliderend zijn. Longemfyseem Bij longemfyseem is de wand van de longblaasjes beschadigd. De longblaasjes zijn in trosjes met de kleine bronchioli verbonden en hebben een stugge structuur, die de luchtwegen openhouden. Verliezen de bronchiolen hun stevigheid door de beschadigingen, dan zakken deze tijdens de uitademing in elkaar. De luchtblaasjes van de longen (alveoli) worden steeds verder uitgerekt waardoor een structureel blijvende schade ontstaat.

Bij longemfyseem zijn de longen sterker uitgerekt. De patiënt wordt erdoor sneller kortademig. Er ontwikkelt zich een grote, tonvormige borstkas die permanent in de inademingstand staat. In het eindstadium van de ziekte is de patiënt steeds benauwd, zelfs in rust.

Longemfyseem is onomkeerbaar en neigt tot verergering, zeker als de patiënt niet stopt met roken. Genezing is niet mogelijk. Emfyseem is een van de belangrijke – meestal vermijdbare – oorzaken van invaliditeit, vooral bij mensen boven de 45 jaar. Bekijk de filmpjes ‘Astma COPD gym’ en ‘Fitness bij astma en COPD’.

514

Thema 17 Mensen met een beperking

Lees de verdiepingsstof ‘Sportadvies longaandoening’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Epilepsie Epilepsie komt bij ongeveer 1 op de 150 à 200 mensen voor en ontstaat meestal voor het 25e levensjaar. Bij epilepsie is sprake van een plotselinge verandering van de elektrische activiteit van de hersenen. Er treden overmatige ontladingen van groepen hersencellen op, die leiden tot een aanval. Je kunt zeggen dat het mechanisme dat de ontladingen van de hersencellen regelt, tijdelijk defect is. Het samenspel van stimulerende (excitatie) prikkels en remmende (inhibitie) prikkels is verstoord. Bij een epileptische aanval worden er veel te veel prikkels tegelijkertijd doorgegeven.

Oorzaken Er bestaat geen eenduidige oorzaak voor het ontstaan van epilepsie. Epilepsie is dan ook geen ziekte, maar meer een symptoom dat kan optreden bij diverse aandoeningen, maar dat ook als verschijnsel op zich voorkomt. In die zin is het te vergelijken met koorts. Koorts is ook geen ziekte, maar treedt op als verschijnsel bij diverse aandoeningen. Bij een grote groep patiënten blijft de oorzaak van epilepsie onduidelijk. Factoren die een rol spelen bij het ontstaan van epilepsie: • erfelijke factoren • allerlei vormen van hersenbeschadiging als gevolg van: – een zuurstoftekort voor, tijdens of na de bevalling – een stofwisselingsstoornis – een tumor – een cerebrovasculair accident (CVA) – een infectie, bijvoorbeeld hersen(vlies)ontsteking – een trauma (hersenletsel als gevolg van een ongeval) – vergiftiging – een zuurstoftekort door bijna-verdrinking of bijna stikken.

Symptomen De verschijnselen of symptomen kunnen bij epilepsie heel verschillend zijn. In feite bestaan er vrijwel evenveel aanvalstypen als mensen die epilepsie hebben. De verschijnselen hebben te maken met de plaats in de hersenen waar de prikkelverandering optreedt. Wordt een deel van de hersenschors dat te maken heeft met de motoriek geprikkeld, dan zal de persoon motorische verschijnselen laten zien (bijvoorbeeld trekken met de mond, smakken, wrijven met de handen, trekken met de benen). Omdat de mond, tong, lippen, handen en voeten in de hersenen een relatief groot representatiegebied hebben, zijn er vaak reacties van deze lichaamsdelen te zien. Daarnaast hebben de verschijnselen te maken met de mate waarin de overprikkeling zich eventueel verspreidt. Blijft de overprikkeling beperkt tot één gebied of breidt ze zich uit over verschillende delen van de hersenschors? Als we kijken naar de mate van verspreiding, kunnen we de volgende categorieën aanvallen onderscheiden. Bekijk de filmpjes ‘Epilepsie, wat is dat?’ en ‘Wat is epilepsie?’.

Vormen van epilepsie Er bestaan verschillende vormen van epilepsie. Je kunt deze vormen als volgt indelen: • de gedeeltelijke of partiële aanvallen: – eenvoudige partiële aanvallen – complexe partiële aanvallen • de gehele of gegeneraliseerde aanvallen: – tonisch-clonische aanvallen (grote aanvallen) – absences (wegrakingen).

515

Gedeeltelijke of partiële aanvallen Treedt de overprikkeling slechts op in een deel (of part) van de hersenschors, dan spreken we van een gedeeltelijke of partiële aanval. Binnen deze categorie onderscheiden we eenvoudige partiële aanvallen en complexe partiële aanvallen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Eenvoudige partiële aanvallen Het gebied dat bij eenvoudige partiële aanvallen betrokken is, is klein. Het bewustzijn is niet of nauwelijks gestoord en er zijn kleine, geringe verschijnselen te zien: • motorisch: kleine schokjes in één spiergroep, het verstijven van een spiergroep • zintuiglijk: geringe zintuiglijke gewaarwordingen, zoals lichtflitsen, oorsuizingen, een tintelend gevoel, een rare smaak in de mond • autonome verschijnselen: bleek worden, zweten, een snelle pols.

Complexe partiële aanvallen Complexe partiële aanvallen (psychomotore aanvallen) beginnen en eindigen geleidelijk en duren meestal enkele minuten. Er treedt een bewustzijnsverandering op. Het bewustzijn is gestoord en de persoon is dromerig en/of verward. Soms hoort hij wel wat een ander tegen hem zegt, maar heeft hij niet het vermogen om juist te antwoorden. Er kunnen verschijnselen optreden als: • voor zich uit staren • mondbewegingen (smakken, likken, slikken, kauwen) • bleek worden • automatismen (gaan staan, gaan lopen, friemelen, wrijven over de kleren, plukken, mompelen).

Gehele of gegeneraliseerde aanvallen Als de hele hersenschors overprikkeld raakt, reageert iemand volledig. Je spreekt dan van een gegeneraliseerde aanval. De persoon valt neer, verliest het bewustzijn en spant alle spieren (een grote aanval). Deze categorie kun je weer opsplitsen in tonisch-clonische aanvallen (grote aanvallen) en absences (wegrakingen). Bekijk de filmpjes ‘Epilepsie: aanvallen in beeld’ en ‘Epileptische aanval’.

Tonisch-clonische aanvallen Bij tonisch-clonische aanvallen (grote aanvallen) is de hele hersenschors overprikkeld. Het hele lichaam reageert en de persoon valt direct als een plank op de grond. Soms met een gil, doordat de lucht uit de longen geperst wordt. Sommige mensen voelen een aanval aankomen, voor anderen komt de aanval zeer onverwacht. De persoon raakt buiten bewustzijn.

De tonisch-clonische aanval verloopt in drie fasen: 1. tonische fase (krampfase)Deze duurt ongeveer dertig seconden. Alle spieren trekken zich samen. Het hele lichaam verstijft, waardoor het ook onmogelijk wordt de borstkas te bewegen en dus te ademen.Soms bijt de persoon op de tong, waardoor deze kan gaan bloeden. Door de enorme inspanning en de geringe hoeveelheid zuurstof wordt men vaak wat blauw. 2. clonische fase (schok- of schudfase)Deze fase kenmerkt zich door het afwisselend aanspannen en ontspannen van de spieren. Dit veroorzaakt schokbewegingen van vooral de armen en benen. De ademhaling komt weer langzaam op gang. De clonische fase duurt ongeveer 1 minuut. 3. verslappings- of ontspanningsfaseGeleidelijk neemt de verslapping of ontspanning toe. De persoon is bleek. Soms laat hij de urine lopen als gevolg van de verslapping. Meestal is de persoon erg duf en moe. Langzaam realiseert hij zich wat er gebeurd is. Sommigen kunnen direct weer verder met hun bezigheden, anderen zijn voor de rest van de dag uitgeschakeld.

Wanneer een persoon verschillende aanvallen achter elkaar krijgt, zonder dat hij bij bewustzijn komt en zonder dat de ademhaling op gang komt, spreek je van een status epilepticus. Dit is een levensbedreigende situatie die gelukkig zelden voorkomt. De persoon moet dan snel een spierontspannend middel toegediend krijgen door bijvoorbeeld een verpleegkundige of een ander persoon die een dergelijke handeling mag uitvoeren. Een veelgebruikt middel is Stesolid, dat rectaal ingebracht moet worden. Als er niets voor handen is, moet er zo snel mogelijk een arts gebeld worden.

516

Thema 17 Mensen met een beperking

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Absence Een absence is een onverwachte bewustzijnsdaling die even onverwacht weer verdwijnt. De aanval kan enkele seconden tot een halve minuut duren. De belangrijkste verschijnselen zijn: • bewustzijnsverlies • wegdraaien van de ogen, schuin naar boven kijken, staren, knipperen met de ogen • kleine schokjes in de handen, schouders en mond. Absences komen vooral voor bij kinderen en op alle leeftijden bij mensen met een verstandelijke beperking. De aanvallen kunnen van eenmaal per week tot tientallen keren per dag optreden. Wat moet je doen bij een aanval? • Verplaats iemand alleen als hij gevaarlijk ligt (verkeer, warmtebron). • Zorg ervoor dat de persoon zich niet kan bezeren. Zet gevaarlijke voorwerpen opzij. Leg eventueel iets onder het hoofd, maak knellende kleding los en draai de persoon eventueel in een stabiele zijligging. Dit geldt zeker in de ontspanningsfase. Verwijder dan ook eventueel dingen uit de mond (kunstgebit) om de ademhaling goed op gang te laten komen. • Laat de aanval zijn beloop hebben. Bewegingen tegenhouden kan alleen maar meer schade opleveren. • Begeleid de persoon ook na de aanval. Stel de persoon gerust, vertel waar hij is en wat er gebeurd is. Zorg eventueel voor begeleiding terug naar huis of naar de woongroep. • Een arts waarschuwen is meestal niet nodig, tenzij de aanval erg lang duurt. Het is dan ook belangrijk de tijd in de gaten te houden. Wat moet je doen bij een aanval in het zwembad? • Houd het hoofd van de persoon boven water. Sleep hem naar het ondiepe gedeelte of naar de kant, zodat je zelf meer steun hebt. Haal hem pas uit het water (op de rugzijde) als de aanval voorbij is. Het water vormt een prima omgeving om de aanval in te laten verlopen.

Sportadvies Er bestaan helaas wat misverstanden over sportbeoefening en epilepsie. Zo blijkt uit onderzoek onder zo’n duizend kinderen dat er nauwelijks meer blessures voorkomen bij kinderen met epilepsie in vergelijking met kinderen zonder epilepsie. Het verdrinkingsgevaar is echter ongeveer drie à vier keer zo groot. Ongeveer 45% van de mensen met epilepsie doet aan sport, terwijl dit rond de 65% ligt voor mensen zonder beperking. Ongeveer een derde deel zou meer willen sporten, maar voelt zich door de epilepsie belemmerd. Vooral angst houdt deze mensen tegen. Dit is in de meeste gevallen onnodig. Hoe geef je aan iemand met epilepsie een verantwoord sportadvies? Het gaat altijd om het inschatten van aanvaardbare risico’s. Uitsluiten van elk risico houdt in dat je iemand ernstig beperkt in zijn leven. Bij het geven van een advies spelen drie factoren een rol: 1. epilepsiespecifieke factoren 2. sportspecifieke factoren 3. persoonlijke factoren. Epilepsiespecifieke factoren Hieronder vallen de volgende factoren: • het type aanval • de frequentie van de aanvallen • of iemand de aanval voelt aankomen • medicijngebruik en bijwerkingen • het tijdstip waarop de (meeste) aanvallen plaatsvinden.

Sportspecifieke factoren Bij sportspecifieke factoren gaat het om het inschatten van de risico’s van de betreffende tak van sport en de eventueel te nemen voorzorgsmaatregelen, zoals: • het risico van vallen (hoogte, snelheid, vloeroppervlak) • de kans op verdrinking • het gevaar voor anderen

517

• • •

extreme omstandigheden (extreme stress, spanning, vermoeidheid, transpireren, hoogte) specifiek gevaarlijke attributen (spikes, pistool, speer) eventuele beschermende en/of veiligheidsmaatregelen (helm, extra begeleiding, landingsmatten).

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Persoonlijke factoren Onder persoonlijke factoren vallen: • de zogenoemde uitlokkende factoren • het belang dat de persoon aan de betreffende tak van sport hecht.

Uitlokkende factoren zijn factoren die de kans op het krijgen van een aanval vergroten of verkleinen. De invloed van deze factoren kan per persoon verschillen. Bij de een leiden lichtflitsen tot een sterk verhoogde kans op een aanval, bij de ander hebben ze nauwelijks invloed. Bekende uitlokkende factoren die de kans op een aanval vergroten zijn: • stress (een finale, publiek) • een tekort aan slaap, extreme vermoeidheid • (overmatig) alcoholgebruik • ontspanning • hormonale invloeden (menstruatie) • stijgende temperatuur van het lichaam (koorts) • flikkerlicht (stroboscopisch licht) en/of geluidseffecten. Concentratie en alertheid verkleinen de kans op een aanval. In het algemeen verkleint ook inspanning de kans op een aanval. Echter, een te snelle overgang van ontspanning naar inspanning vergroot de kans. Vandaar dat een goede warming-up en een goede cooling-down heel belangrijk zijn.

Waarschijnlijk heeft stress de grootste invloed op het krijgen van een aanval tijdens het sporten. Zo kan het gebeuren dat iemand mede als gevolg van wedstrijdspanning een epileptische aanval krijgt. Deelnemers leren omgaan met stress is dan ook heel belangrijk. Bij het geven van een advies weeg je ook mee welk belang de persoon aan de sport hecht. Als hij voetballen even leuk vindt als wielrennen, adviseer dan voetballen. Als hij per se wil wielrennen, zoek dan naar een aanvaardbare vorm van die sport, bijvoorbeeld een soort fietscross in het weiland. De ondergrond is daar niet al te hard en het overige verkeer heeft er geen last van. Uiteraard is het belangrijk een helm te dragen. Sporten die voorzorgsmaatregelen en/of (extra) begeleiding vereisen, zijn onder andere: • watersporten (bijvoorbeeld zwemmen) • gymnastiek • schaatsen • fietsen • paardrijden • bergsporten.

Anti-epileptica hebben invloed op het coördinatievermogen, het reactievermogen en de snelheid. Dit heeft consequenties voor onder andere de volgende sporten: • turnen, gymnastiek • technische atletieknummers • snelle bal-/shuttlesporten. Lees de verdiepingsstof ‘Tips voor sporten met mensen met epilepsie’.

Opdracht 2 Woordspin obesitas Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘obesitas’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met obesitas te maken heeft. Als iemand niets meer weet, mag hij passen en gaat de beurt over naar de volgende.

518

Thema 17 Mensen met een beperking

a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met obesitas te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

Opdracht 3 Overgewicht?

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bepaal met elkaar voor alle leden van het groepje: • de BMI • de buikomvang • het vetpercentage (Hiervoor kun je gebruikmaken van meerdere websites waar je bepaalde gegevens in moet voeren en waaruit dan het vetpercentage komt, zoals http://www.vetpercentagemeten.nl/ enhttp://www.runinfo.nl/vetpercentage.htm). b. Trek vervolgens conclusies over gezond gewicht, ondergewicht of overgewicht.

Opdracht 4 Elk pondje …

Deze opdracht kan het beste in groepen of met de hele groep gemaakt worden. a. Discussieer met elkaar over de stelling: elk pondje gaat door het mondje. b. Eventueel kun je de groep vooraf splitsen in voorstanders en tegenstanders van de stelling.

Opdracht 5 Overgewicht en leeftijd

a. Bekijk de volgende grafiek en trek enkele belangrijke conclusies.

519

Graag namaken in de stijl van de flexibele pipeline S&B. Bron: https:/stock.edu-actief.nl/mediafiler/start/mediabank?fc=browse&queryid=b336bd9991fa48e006c43c9b47e2b1f&order=rank&column=10&listview=overview&view=preview&fileid=34&fuid=img119%2F37931_04.jpg

b. Geef een verklaring voor de belangrijkste conclusies.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 6 De ziektelast van overgewicht a. Leg het begrip ziektelast uit. b. Hoe groot is de ziektelast van overgewicht?

Opdracht 7 Steffie en haar gezondheid

Steffie is 48 jaar en heeft een lengte van 1,65 en een gewicht van 89 kilo. Ze heeft een buikomvang van 110 cm. a. Wat is de BMI van Steffie? b. Heeft Steffie een gezond gewicht, overgewicht, obesitas of morbide obesitas? c. Hoeveel moet Steffie afvallen voor een gezond gewicht? d. Welke gezondheidsrisico’s loopt Steffie?

Opdracht 8 Interventie voor kinderen

Een basisschool wil graag wat doen aan het overgewicht van de kinderen. Ze willen gebruikmaken van een van de bestaande interventies. a. Maak een overzicht van geschikte interventies. b. Komt tot een aanbeveling voor de meest geschikte interventie(s) voor deze school.

Opdracht 9 JOGG a. b. c. d.

Waar staat JOGG voor? Uit welk land komt deze aanpak oorspronkelijk? Geef een omschrijving van de doelgroep, het doel en de inhoud van JOGG. Ga na of jouw gemeente ook een JOGG-gemeente is.

Opdracht 10 Diabetes mellitus

Leg uit wat er misgaat bij diabetes mellitus voor wat betreft de koolhydraatstofwisseling.

Opdracht 11 Vormen van diabetes Er worden drie vormen van diabetes onderscheiden: 1. diabetes type 1 2. diabetes type 2 3. zwangerschapsdiabetes.

a. Geef een beschrijving van deze drie vormen van diabetes.

Bekijk het filmpje ‘Diabetes: Verschillende typen diabetes en de behandeling ervan’.

b. Bekijk het filmpje en vul het antwoord van vraag a eventueel aan.

Opdracht 12 Hypo en hyper a. Beschrijf de belangrijkste kenmerken van een hypo. b. Beschrijf de belangrijkste kenmerken van een hyper.

520

Thema 17 Mensen met een beperking

Opdracht 13 Interventie

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een gezondheidscentrum wil graag een effectieve interventie opzetten voor mensen met diabetes type 2 en/of obesitas. Ze roepen daarbij de hulp in van het buurtsportwerk. a. Noteer een aantal geschikte interventies voor deze doelgroep. b. Werk één interventie nader uit.

Opdracht 14 Astma

a. Noteer de belangrijkste symptomen van astma. b. Noteer de belangrijkste oorzaken van astma.

Bekijk het filmpe ‘Astma: wat gebeurt er in je longen?’. c.

Bekijk het filmpje en vul de antwoorden van vraag a en b indien nodig aan.

Opdracht 15 COPD

a. Noteer waar de letters COPD voor staan. b. Noteer de longaandoeningen die onder COPD vallen. c. Geef een omschrijving van de belangrijkste symptomen en oorzaken van COPD.

Opdracht 16 Chronische bronchitis a. Leg uit wat chronische bronchitis is. b. Noteer de belangrijkste symptomen van chronische bronchitis.

Opdracht 17 Interventie longaandoening

Meneer Eskenhoven is 74 jaar en heeft COPD. Hij heeft vroeger wel aan sport gedaan, maar de afgelopen jaren niet meer. Hij wil weer graag actief worden en vraagt zich af welke interventies voor hem geschikt zijn. a. Maak een overzicht van geschikte interventies voor ouderen met COPD. b. Werk één interventie nader uit.

Opdracht 18 Epilepsie

a. Leg uit wat epilepsie is. b. Noteer de belangrijkst oorzaken van epilepsie.

Opdracht 19 Filmpjes epilepsie

Bekijk een van de filmpjes ‘Epilepsie: wat is dat?’ of ‘Wat is epilepsie?’.

Geef een samenvatting van de inhoud van een van deze twee filmpjes.

Opdracht 20 Filmpje vormen van epilepsie Bekijk een van de filmpjes ‘Epilepsie: aanvallen in beeld’ of ‘Epileptische aanval’.

Bekijk een van de filmpjes en noteer de verschillende vormen van epilepsie die in het filmpje naar voren komen.

Opdracht 21 Advies voor Willemijn Willemijn wil graag een sportadvies. Zij heeft last van epilepsie en krijgt ongeveer één keer per week een epileptische aanval. Meestal gebeurt dat in de ochtend, maar ook wel eens overdag. Willemijn is altijd een fanatiek zwemster geweest en vindt het eigenlijk nog helemaal te gek om te doen. Zij vraagt zich echter af of het nog wel verstandig is om dit te blijven doen.

521

Wat adviseer je Willemijn?

17.3 Motorische beperkingen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Amputatie Een amputatie betekent het geheel of gedeeltelijk ontbreken van een lichaamsdeel (arm, been). De meest voorkomende oorzaak van een beenamputatie is in Nederland diabetes mellitus. De bloedvaten en de doorbloeding van vooral de benen worden door de gevolgen van diabetes zodanig aangetast dat het weefsel afsterft en geamputeerd moet worden. In een aantal gevallen is een kwaadaardig gezwel (tumor) of een ongeval de oorzaak van een amputatie.

Bij mensen met een amputatie zijn de overige lichaamsfuncties normaal in tact. Wat mensen nog kunnen is natuurlijk sterk afhankelijk van de aard van de amputatie. Iemand met een armamputatie kan aanmerkelijk meer dan iemand met een dubbele bovenbeenamputatie. Mensen met een prothese gebruiken wel veel meer energie dan iemand zonder prothese. Dit verschil kan oplopen van 10 tot 100%. Voor sommige mensen zijn de dagelijkse bezigheden al zo vermoeiend dat men niet toekomt aan een of andere vorm van vrijetijdsbesteding, laat staan aan sportbeoefening. Fantoompijn Een veelvoorkomend verschijnsel is de zogenoemde fantoompijn. Mensen hebben het gevoel dat het geamputeerde lichaamsdeel nog aanwezig is en hebben op die plaatsen hinderlijke gevoelens als pijn en jeuk of zij voelen er kou of warmte.

Direct na de amputatie begint de patiënt met een therapieprogramma. De therapeut leert de patiënt om te gaan met de amputatie en te bewegen. Patiënten die een amputatie hebben ondergaan, wordt aangeraden aansluitend aan het therapieprogramma te gaan sporten. Belang van sport en bewegen Mensen met een amputatie worden meestal klinisch of poliklinisch behandeld in een revalidatiecentrum. Het doel is mensen met of zonder prothese weer zo optimaal en zelfstandig mogelijk te laten functioneren en dat de amputatie in emotioneel opzicht verwerkt is.

In het begin spelen sport en bewegen nog geen rol. In de eerste fase van de behandeling ligt de nadruk op verzorging van de stomp(wond), zoals het leren zwachtelen. Daarna kan sport en bewegen een rol spelen bij het leren maken van transfers, het verbeteren van de spierfunctie, beweeglijkheid en algehele conditie. Daarnaast is aandacht voor evenwicht en een goede houding belangrijk. Door een asymmetrische houding of bewegingspatroon kunnen spieren en gewrichten overbelast raken, wat weer kan leiden tot andere klachten. Sport- en bewegingsactiviteiten zijn niet alleen vanuit fysiologisch oogpunt belangrijk. Het belangrijkste is het samen met de revalidant vinden van een (nieuwe) sportieve vorm van vrijetijdsbesteding. Op deze manier draagt sporten bewegen bij aan de verwerking en aan integratie. Afhankelijk van de wensen van de revalidant kan dit staand of vanuit de rolstoel gebeuren.

Verschillende vormen van sport zijn geschikt. Afhankelijk van de ernst van de amputatie en de wensen van de revalidant kan dit variëren van zwemmen, atletiek, tafeltennis, zitvolleybal en skiën tot allerlei rolstoelsporten als rolstoelbasketbal, rolstoeltennis en rolstoelhockey. Op de website van Gehandicaptensport Nederland en Uniek Sporten vind je meer informatie op sportmogelijkheden voor mensen met een amputatie. Bekijk de websites ‘Gehandicaptensport Nederland’ en ‘Uniek sporten’. Lees de verdiepingsstof ‘Beweegtips amputatie’.

522

Thema 17 Mensen met een beperking

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Dwarslaesie Een dwarslaesie ontstaat meestal op latere leeftijd als gevolg van een ongeluk of ongeval. Het ruggenmerg kan hierbij geheel of gedeeltelijk beschadigd zijn. Alle, of een deel van de, prikkels kunnen daardoor niet meer vanuit de hersenen doorgestuurd worden naar de plaats onder de breuk of laesie. Omgekeerd kunnen de sensibele prikkels vanuit het gedeelte onder de laesie de hersenen niet meer bereiken en is de persoon met een dwarslaesie zich niet meer bewust van deze prikkels. Per jaar komen er ongeveer 600 dwarslaesies bij in Nederland. Het totaal aantal mensen met een dwarslaesie in Nederland wordt geschat op 15.000. De gemiddelde leeftijd waarop mensen een dwarslaesie oplopen, ligt rond de 40 jaar. Het gaat dus om relatief jonge mensen. Het betreft ongeveer tweemaal zo veel mannen als vrouwen. De belangrijkste oorzaken van dwarslaesies: • verkeersongelukken (35%) • ziekte (infecties, tumoren) en/of een medische behandeling (18%) • sportongevallen (15%) • bedrijfsongevallen (13%) • vallen van grote hoogte (9%) • overige oorzaken (schot- of steekwonden) 10%.

Uit een groot Amerikaans onderzoek onder ruim 6000 mensen die een dwarslaesie hadden opgelopen, bleek dat bij 14% van hen de oorzaak met sport te maken had. Duiken was veruit de belangrijkste sport (564 gevallen = 9%), daarna volgden voetbal (63 gevallen), trampolinespringen (32 gevallen), skiën (26 gevallen) en surfen (23 gevallen). De gevolgen van een dwarslaesie De gevolgen zijn afhankelijk van de ernst van de beschadiging. Er kunnen de volgende verschijnselen optreden: • gevoelsuitval • bewegingsuitval (motoriek) • vegetatieve uitval (organen). Bekijk het filmpje ‘Dwarslaesie’.

Lees de verdiepingsstof ‘Uitvalsverschijnselen dwarslaesie’. Indeling dwarslaesies Dwarslaesies kun je op twee manieren indelen: 1. naar de hoogte van de laesie 2. naar de compleetheid van de laesie.

De hoogte van de laesie Als je kijkt naar de hoogte van de laesie, kun je de volgende soorten onderscheiden: • cervicale laesie • thoracale laesie • lumbale laesie.

Cervicale laesie Laesies kunnen op alle hoogtes voorkomen. Iemand die zijn ‘nek breekt’, heeft een hoge cervicale laesie. Bij cervicale laesies is sprake van quadriplegie. Dat wil zeggen dat alle ledenmaten min of meer ernstig zijn aangedaan. Een laesie hoger dan de derde halswervel is soms dodelijk, omdat dan ook de ademhaling ernstig gestoord is. Het diafragma en alle ademhalingsspieren zijn hierbij uitgevallen. Je kunt dan alleen nog maar leven met permanente beademing. Iemand met een laesie tussen de derde en de vierde halswervel is aangewezen op een elektrische rolstoel. Bij een laesie tussen de vierde en vijfde halswervel heeft de persoon alleen een passieve handfunctie en kan hij enigszins zelf een rolstoel voortbewegen. In feite wordt de rolstoel dan door de handpalm en de muis van de duim voortbewogen.

523

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Mensen met een lagere cervicale laesie beschikken over een actieve handfunctie en zijn in staat zichzelf redelijk te verzorgen, Ook beschikken ze over een redelijke rolstoelvaardigheid. Voor hen is het spel quadrugby ontwikkeld. Quadrugby wordt gespeeld met een volleybal en kent ongeveer dezelfde principes als rugby. Een lichte bal is voor mensen met een lagere cervicale laesie nog enigszins te hanteren. Een spel als rolstoelbasketbal is veel te zwaar en te moeilijk. Omdat de laesie zo hoog is, is er ook geen sprake van zitbalans. Voor alle mensen met een cervicale laesie geldt dat ze door het uitvallen van de ademhalingsspieren conditioneel zwak zijn. Vanaf C4 functioneert het diafragma wel.

Complicaties bij mensen met een hoge laesie zijn onder andere het ontstaan van spasticiteit en autonome reflexen. Thoracale laesie Bij een thoracale laesie (borstwervel) kan de persoon wel zijn armen en handen gebruiken. Mensen met een dwarslaesie tussen T1 en T6 hebben een geringe zitbalans. Dit vormt een behoorlijke belemmering voor het vangen van een bal als iemand in een rolstoel zit. Iets te veel met het bovenlijf naar links of naar rechts gaan, naar voren of naar achteren buigen, betekent dat hij uit de stoel tuimelt.

Ook zijn mensen met een hoge thoracale laesie (T1 tot T6) conditioneel benadeeld, omdat de hulpademhalingsspieren beperkt functioneren en de innervatie van het hart gestoord is. Mensen met een laesie tussen T6 en T10 hebben functionele rompspieren en dus een redelijke zitbalans. Wel hebben ze vrij zwakke buikspieren. Mensen met een laesie op of onder T10 hebben een normale romp- en buikspierfunctie.

Lumbale laesie Bij een lumbale laesie (lendenwervel) zijn alleen de spieren van het onderlichaam gedeeltelijk verlamd en heeft de persoon een goede zitbalans. De meeste mensen met een laesie op deze hoogte zijn zelfs rolstoelonafhankelijk en kunnen met hulpmiddelen (onderarmkrukken) lopen. De hoogte van de laesie bepaalt ook of iemand bijvoorbeeld incontinent raakt en/of nog (zelfstandig) kinderen kan baren. De compleetheid van de laesie Bij deze indeling onderscheidt men de volgende dwarslaesies: • complete dwarslaesie • incomplete dwarslaesie.

Complete dwarslaesie Bij een complete dwarslaesie is het ruggenmerg op een bepaald niveau volledig beschadigd. Dat wil zeggen dat zowel de motorische als de sensibele zenuwbanen niet meer functioneren. Zoals eerder opgemerkt kunnen ook vegetatieve (autonome) functies gestoord zijn, zoals de controle over urine en ontlasting. Incomplete dwarslaesie Bij een incomplete dwarslaesie zijn niet alle zenuwbanen beschadigd. De uitvalsverschijnselen zijn afhankelijk van de banen die beschadigd zijn. Vaak treedt er deels uitval van de motoriek op en deels uitval van de sensibiliteit.

Zijn alleen de banen aan de voorkant beschadigd, dan zal vooral de motoriek geheel of gedeeltelijk uitvallen. Als vooral de banen aan de achterkant beschadigd zijn, zal de persoon geen tast en druk meer waarnemen. Betreft de beschadiging vooral de zijkant, dan zal de persoon geen pijn en temperatuur meer voelen.

Sporten met een dwarslaesie Het is belangrijk dat je beseft dat het gewone dagelijks leven al veel energie vraagt van mensen met een dwarslaesie. Hoe hoger de laesie, des te sterker dit geldt. Deze alledaagse extra belasting betreft zowel de spieren (kracht) als het hart en de longen (cardiopulmonaire systeem). Voor veel mensen met een dwarslaesie vormt vermoeidheid een belangrijke drempel om te gaan sporten.

524

Thema 17 Mensen met een beperking

De extra belasting heeft vooral te maken met het feit dat mensen met een dwarslaesie geen normale fysiologische reactie vertonen op inspanning. Normaal gesproken treedt er vasoconstrictie (vaatvernauwing) op in de niet-actieve spieren, waardoor er meer bloed stroomt naar de actieve spieren. Dit mechanisme treedt bij mensen met een dwarslaesie niet op. Er blijft veel bloed opgehoopt in de benen en de buik, waardoor de bloedstroom naar de actieve spieren gering blijft.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bekijk de filmpjes ‘Luuk Wissema: van een dwarslaesie naar Europees kampioen’, ‘Roeivalidatie: interview met Arjan over dwarslaesie’ en ‘Wheelchair rugby highlights - London 2012 Paralympic Games’.

Een combinatie van krachttraining en cardiotraining geeft het meeste effect. Dit leidt tot een toename van de zelfstandigheid, de mobiliteit en een betere gezondheid. Daarnaast is ook de sociale en de persoonlijke betekenis van het bewegen belangrijk. Sport speelt een belangrijke rol bij het herwinnen van een positief zelfbeeld en zelfvertrouwen en bij de (re-)integratie.

Lees de verdiepingsstof ‘Beweegtips dwarslaesie’.

Opdracht 22 Wat is een amputatie?

a. Leg uit wat een amputatie is. b. Wat zijn mogelijke oorzaken van een amputatie? c. Zoek op internet naar informatie over welke amputaties in Nederland het meest voorkomen.

Opdracht 23 Sporten met een amputatie

Bekijk de filmpjes ‘Ronald Hertog: van amputatie naar topsport (extra reportage)’ en ‘Aangepast staand skiën op een been (prothesebeen) na dubbele amputatie’. Om welke tak van sport gaat het? Welke aanpassingen moeten er gedaan worden?

Opdracht 24 Geschikte sporten

Als gevolg van botkanker heeft Janko (17 jaar) zijn rechteronderbeen verloren. Hij woont in Apeldoorn. Janko heeft voor die tijd altijd gesport en vraagt zich af welke sporten voor hem geschikt zijn en ook mogelijk in de buurt. Zet de mogelijke sporten die Janko in de buurt van Apeldoorn kan beoefenen voor hem op een rijtje.

17.4 Zintuiglijke beperkingen

Auditieve beperking In 2021 waren er 806.500 mensen met de diagnose slechthorendheid bekend bij de huisarts: 423.000 mannen en 383.500 vrouwen. Vooral vanaf de leeftijd van 55 jaar neemt het percentage mensen met slechthorendheid sterk toe, het meest voor mannen. Exacte cijfers zijn moeilijk te geven. Er zijn instanties die het aantal mensen met een gehoorprobleem in Nederland op ongeveer 1,5 miljoen mensen schatten.

WHO waarschuwt voor gehoorproblemen

WHO waarschuwt: een op de vier mensen heeft in 2050 last van gehoorproblemen.

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) waarschuwt in haar eerste rapport over gehoorschade: een op de vier mensen wereldwijd heeft in 2050 last van gehoorproblemen. Volgens het rapport zijn veel van de oorzaken van gehoorschade, zoals infecties, ziektes, geboorteafwijkingen en blootstelling aan lawaai, te voorkomen. Nu heeft al een op de vijf mensen last van audiologische problemen.

525

Mensen met een matig of ernstig gehoorprobleem maken gebruik van een gehoorapparaat omdat ze anders bijvoorbeeld slecht een gesprek kunnen volgen. Bij een ernstige beperking kan iemand bijvoorbeeld niet horen wat anderen zeggen, bij een matige beperking alleen met veel moeite. Mannen hebben vaker gehoorbeperkingen dan vrouwen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Definitie doofheid Er is zowel in Nederland als internationaal de nodige onduidelijkheid over de definiëring van doofheid of doof zijn. De meeste beschrijvingen of indelingen zijn gebaseerd op het aantal decibel (dB) gehoorverlies dat de persoon heeft aan het beste oor.

In Nederland wordt vaak gesproken van “echt doof” als iemand meer dan 90 dB verlies heeft. Ligt het verlies tussen 65-85/90 dB, dan noemt men dit “zeer slechthorend” en een verlies van circa 55-65 dB wordt aangeduid met “matig slechthorend”. In Amerika legt men de grens tussen doof en slechthorend vaak bij 65 à 70 dB gehoorverlies. Personen met meer dan 55 dB gehoorverlies hebben problemen met het opdoen van auditieve, verbale informatie en daarmee dus ook met de communicatie.

De grens van 55 dB verlies wordt ook gehanteerd voor de dovensport, dus personen met minimaal 55 dB verlies op het beste oor mogen meedoen aan nationale en internationale wedstrijden voor doven.

Communicatie Dove mensen kunnen geen informatie opnemen via het oor. Dat betekent dat ze informatie visueel opnemen. Dus als je buiten het gezichtsveld van een dove persoon bent, kun je die geen informatie geven en heeft het dus geen zin om te praten. Visuele informatie en communicatie is dus onmisbaar voor vele doven en (zeer) slechthorenden. Als doven samen met horende mensen sporten, is er naast problemen in de communicatie vaak sprake van een sociaal probleem. Wat zich in een groep afspeelt aan communicatie tussen horende mensen is vaak voor een doof iemand niet of slechts zeer gedeeltelijk te volgen. Dit geeft vaak een gevoel van sociale isolatie. Vaak weten doven ook niet helemaal zeker of ze de opdracht van de begeleider of de uitleg van een oefening wel goed hebben begrepen. Dit kan leiden tot onzekerheid.

Dovensport Binnen de wereld van mensen met een handicap hebben doven eigenlijk altijd min of meer een uitzonderingspositie ingenomen. Het is een groep die moeizaam integreert. In een aantal gevallen zijn dove kinderen te helpen met een zogenoemd cochleair implantaat. In sommige gevallen hebben deze kinderen een of twee dove ouders. Het komt voor dat de ouders een dergelijke ingreep verbieden, omdat dit ten koste zou gaan van de typische dovencultuur.

Bekijk het filmpje ‘Ouders dove kinderen willen geen implantaat’.

Waarom dovensport?

Ook dove mensen sporten! Velen willen echter de sport uitoefenen in een omgeving waar ze zich thuis voelen, dus in de wereld van doven en slechthorenden. Dat is al heel lang zo. Dove mensen hebben hun eigen sportverenigingen omdat ze in tegenstelling tot hun horende medesporters visuele communicatiemiddelen (gebarentaal, startvlaggen i.p.v. pistoolschoten) nodig hebben bij het bedrijven van hun sport.

Het sociale aspect is ook een belangrijke factor: dove sporters maken onderling makkelijker contact dan met horende teamgenoten.

526

Thema 17 Mensen met een beperking

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Dovensport kent een lange historie. De oprichting was in 1926. Per 1 januari 2009 is Dovensport verzelfstandigd. Voorheen was dovensport opgenomen in Gehandicaptensport Nederland. De Koninklijke Nederlandse Doven Sport Bond (KNDSB) is vanaf 1 januari 2009 de sportorganisatie voor doven in Nederland. KNDSB moet daardoor in staat zijn de dovensport in Nederland beter neer te zetten in de samenleving en daardoor erkenning (en financiële ondersteuning) van de overheid en NOC*NSF krijgen. Bron: www.kndsb.nl/.

Bekijk de filmpjes ‘Dovensport’, ‘Zwemles met gebarentaal’, ‘Zwemles voor dove kinderen in Alphen aan den Rijn’ en ‘Kndsb zaalvoetbal’.

Beweegtips auditieve handicap • Houd rekening met een achterstand in de motorische ontwikkeling als gevolg van het ontbreken van de stimulerende rol van geluidssignalen (minder feedback). • Er is vaak sprake van een verminderde balans en oog-handcoördinatie als gevolg van beschadiging in het binnenoor. • Zorg dat je goed in het licht staat en altijd in het gezichtsveld van de dove sporter. • Praat rustig en duidelijk en probeer je uitleg met gebaren te ondersteunen. • Maak veel gebruik van het geven van een voorbeeld. • Vraag na een uitleg of de dove sporter jouw informatie goed begrepen heeft, begin daarna pas. • Betrek de dove sporter zo veel mogelijk bij de gehele groep. • Probeer een aantal basisgebaren die veel in sportsituaties voorkomen onder de knie te krijgen. • Dove sporters hebben vaak behoefte aan een extra compliment, aan extra duidelijkheid dat ze iets goed doen. Ze zijn vaak wat onzeker. Visuele beperking Volgens het Oogfonds zjin er ruim 300.000 mensen in Nederland met een visuele beperking.

Feiten en cijfers • • • •

Meer dan 50% van het zichtverlies kan worden voorkomen door tijdige signalering. 85% van de mensen met een visuele beperking in Nederland is 50 jaar of ouder. Twee keer zo veel vrouwen als mannen hebben een visuele beperking. Maculadegeneratie is de meest voorkomende erfelijke oogziekte in Nederland. Andere veelvoorkomende oogziekten zijn glaucoom, diabetische retinopathie en myopie.

De drie gebieden waarop mensen die blind en slechtziend zijn het meeste moeite hebben zijn: • reizen en verplaatsen (70%) • gevoelens, tijd en energie (52%) • opleiding, werk en geld (41%). • •

Een op de drie kinderen is bijziend en loopt het risico op latere leeftijd blind of slechtziend te worden. Gezonde voeding met groenten, fruit en vis kan het risico op de oogziekte leeftijdgebonden maculadegeneratie met bijna de helft verminderen.

Bron: Oogfonds (2023).

527

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Definitie Bij een visuele beperking is er sprake van blindheid of van slechtziendheid. Er zijn verschillende omschrijvingen van blindheid. Meestal wordt de maatschappelijke definitie van blindheid gehanteerd. Hierbij zijn mensen blind die zich niet zonder hulpmiddelen zelfstandig in het maatschappelijk verkeer kunnen redden. Deze mensen zijn voor hun waarneming en ruimtelijke oriëntatie hoofdzakelijk of geheel aangewezen op tasten, ruiken of luisteren. Niet iedereen is even blind. Sommige mensen zien helemaal niets, terwijl anderen onderscheid merken tussen licht en donker. Als objectieve criterium voor blindheid wordt gehanteerd: • een visus van minder dan 0,05 in het beste oog of een gezichtsveld van 10 graden of minder.

Iemand zonder visuele beperking heeft een gezichtsveld van ongeveer 140 graden. Sommige mensen die blind zijn, zien helemaal niets. Anderen zien nog wel enig verschil tussen licht en donker en kunnen silhouetten waarnemen.

Slechtziend noem je iemand bij wie het verminderde gezichtsvermogen niet (langer) met een gewone bril of contactlens kan worden gecorrigeerd. De World Health Organisation (WHO) spreekt van slechtziendheid wanneer de visus (= gezichtsscherpte) < 0,3 en ≥ 0,05 is en/of de diameter van het gezichtsveld <30 en ≥ 10 graden is en een ‘gewone’ bril of contactlenzen deze gezichtsafwijking niet meer kunnen corrigeren.

Daarnaast kunnen ook andere afwijkingen in onze visueel ingestelde maatschappij leiden tot visuele beperkingen, zoals slecht contrast zien, moeilijk kunnen aanpassen aan licht en donker of een visus tussen de 0,5 en de 0,3. De richtlijn van het Nederlands Oogheelkundig Gezelschap, de beroepsvereniging van de oogartsen in Nederland, stelt daarom dat ook vaak in deze gevallen sprake kan zijn van slechtziendheid.

Er zijn ook verschillende vormen van slechtziendheid. Sommige mensen zien alles wazig. Bij anderen is het net alsof ze door een koker kijken. Er zijn ook mensen die beter zien bij schemerlicht dan bij fel licht. Anderen kunnen in de schemering juist niets meer zien. Energie Mensen met een visuele handicap (blinden en slechtzienden) verbruiken relatief meer energie om een bepaalde taak uit te voeren en zijn bovendien eerder vermoeid dan ziende mensen. Het ‘weinig tot niets zien’ leidt ertoe dat mensen de neiging krijgen zo weinig mogelijk te bewegen, terwijl ze dat juist meer nodig hebben dan anderen om een goed uithoudingsvermogen te krijgen. Blinde of slechtziende sporters hebben bij een aantal sporten goede begeleiding nodig om blessures te voorkomen. Dit geldt zowel in de begeleiding van het sporten als in de trainingsopbouw. De wijze van trainen moet aangepast worden: in plaats van visuele demonstraties worden bewegingen uitgelegd en gecorrigeerd door tactiele en auditieve begeleiding.

Als mensen met een visuele handicap worden gestimuleerd om met een zekere regelmaat en intensiteit te sporten, krijgen en houden ze een hoge aerobe capaciteit en fysieke fitheid zodat ze alle normale dagelijkse activiteiten zonder extreme vermoeidheid kunnen uitvoeren.

Omgang met blinden en slechtzienden Wanneer je als ziende (voor het eerst) een blinde of slechtziende tegenkomt, kun je je ongemakkelijk voelen. Wat kun je wel en niet zeggen tegen een visueel gehandicapte en hoe help je een blinde het beste, zonder opdringerig te zijn of de ander een ongemakkelijk gevoel te geven? Als de begeleiding veilig, rustig en doordacht gebeurt, dan is alles in orde. Doe alles in overleg, vraag óf en hoe je kunt helpen. Dan is de kans het grootst dat een visueel gehandicapte duidelijk en vriendelijk zal aangeven hoe hij dat wil.

528

Thema 17 Mensen met een beperking

Het gaat er dus om dat beide partijen gelijkwaardig met elkaar omgaan. En dat een begeleider niet op een betuttelende wijze voor de gehandicapte gaat uitmaken wat goed voor hem is. Bekijk de filmpjes ‘Goalball, de nieuwe sport voor blinden en slechtzienden’, ‘Sport voor blinden en slechtzienden geïntroduceerd in Wehl’ en ‘Rotterdam Sport op Maat - Running Blind’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Lees de verdiepingsstof ‘Tips met betrekking tot de omgang’.

Beweegtips visuele handicap • Maak oriëntatiepunten in de ruimten (gymzaal, zwembad, fitnessruimte) waar mensen met een visuele handicap verblijven, en op het buitenterrein. Zorg voor een vaste opstelling van het materiaal en zorg ervoor dat alles netjes opgeruimd is (geen los slingerend materiaal in de zaal). Bij Visio in Breda wordt bijvoorbeeld veel gewerkt met verschillende soorten bestrating (elk paviljoen heeft zijn karakteristieke bestrating) en met geur (elk paviljoen heeft zijn eigen beplanting en geur). • Kinderen met een visuele handicap hebben niet zo’n enorme exploratiedrang. Stimuleer hen, laat hen op ontdekkingsreis gaan in een veilige, voorspelbare omgeving. • Voorspelbaarheid is belangrijk voor mensen met een visuele handicap. Zorg voor vaste loopwegen. Een vaste dagindeling en herhaling van activiteiten geeft hen houvast. Ze weten wat er komen gaat en kunnen de weg vinden. Bied activiteiten op een overzichtelijke en gestructureerde manier aan. Door dit alles kunnen zij zich na verloop van tijd veel actiever en zelfstandiger opstellen en zich openstellen voor nieuwe ervaringen. Structureer de omgeving waarin je werkt. Kies voor bewegingssituaties die een paar weken hetzelfde blijven. Na verloop van tijd ontstaat er herkenning en meer zelfstandigheid. • Geef de sporters een vaste plaats in het kleedlokaal, zodat ze hun kleren weer gemakkelijk terug kunnen vinden. De meeste mensen doen dit vanzelf. • Vertel geregeld wat er te zien valt. Ook mensen met een handicap denken in beelden. • Goede (extra) verlichting en contrastrijke voorwerpen zijn belangrijk. De kleuren die het meest contrast geven zijn blauw en geel. De knopjes in de trein en verschillende sportartikelen (voetballen, volleyballen, shuttles) hebben niet voor niets deze kleuren. Bij het klimmen en klauteren kunnen gele signaalstrips op de sporten van het wandrek helpen. • Let op de veiligheid (risico van vallen, struikelen, stoten). • Vermijd overbodige prikkels. • Correcties en aanwijzingen moet je auditief (praatje, verbale uitleg) en tactiel (voelbaar) geven. • Maak gebruik van auditieve signalen (rinkelballen, doelen met geluid) en verbale ondersteuning. • Het gebruik van je stem is enorm belangrijk, zowel voor wat betreft de intonatie als het volume. • Communiceer zo duidelijk mogelijk. Bedenk wel dat auditieve ondersteuning enorm belangrijk is. Geef korte instructies en laat eventueel een beweging aanvoelen. Het ritmisch begeleiden van bewegingen kan eveneens een goed hulpmiddel zijn. • Gebruik uitdagend en veilig materiaal. Zachte ballen of ballen die geluid maken prikkelen de deelnemers eerder om er iets mee te doen.

Opdracht 25 Filmpje over doof

a. Beschrijf wat dit filmpje probeert duidelijk te maken. b. Wat zijn de belangrijkste problemen waar dove mensen tegenaan lopen?

Opdracht 26 Onderscheid in auditieve beperkingen Je kunt auditieve beperkingen onderscheiden naar: • verlies van geluidssterkte • verlies van bepaalde toonhoogtes.

Leg uit wat met beide auditieve beperkingen bedoeld wordt.

529

Opdracht 27 Discussie dovensport Deze opdracht kun je het beste in een groepje of met de hele groep maken. Discussieer met elkaar over de stelling: iemand die doof is, komt het beste tot zijn recht bij de Koninklijke Nederlandse Doven Sport Bond (KNDSB).

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 28 Sport voor doven

Bekijk een van de filmpjes ‘Doven sport’, ‘Zwemles met gebarentaal’, ‘Zwemles voor dove kinderen in Alphen aan den Rijn’ of ‘Kndsb - zaalvoetbal 2e ronde’. a. Bekijk een van deze filmpjes en beschrijf de aanpassingen die in het filmpje naar voren komen. b. Geef je mening over de wijze waarop de betreffende sport in het filmpje aangeboden wordt.

Opdracht 29 Cluster 2 school

a. Zoek op wat een cluster 2-school is en welke kinderen daar gebruik van maken.

Bekijk een van de filmpjes ‘Orion cluster 2’ of ‘Siméa - Onderwijsarrangementen cluster 2’. b. Bekijk een van de filmpjes en vul het antwoord van vraag a eventueel aan.

Opdracht 30 Wat is blind

a. Geef een omschrijving van de maatschappelijke definitie van blind. b. Noteer de criteria van blindheid.

Opdracht 31 Onderscheid in visuele beperkingen Je kunt visuele beperkingen onderscheiden naar: • verlies van gezichtsscherpte • beperking van het gezichtsveld.

Leg uit wat met beide visuele beperkingen bedoeld wordt.

Opdracht 32 Filmpjes blindheid, slechtziendheid

Bekijk een van de filmpjes ‘Leven met een visuele beperking’, ‘Blinde Karl gebruikt hulpmiddelen in het dagelijks leven’ of ‘Een dagje slecht zien in Willem Wever’. a. Bekijk een van deze filmpjes en geef er een samenvatting van. b. Noteer tegen welke problemen deze mensen aanlopen en van welke hulpmiddelen ze gebruikmaken.

Opdracht 33 Sporten met een visuele beperking

Bekijk een van de filmpjes ‘Goalball, de nieuwe sport voor blinden en slechtzienden’, ‘Sport voor blinden en slechtzienden geïntroduceerd in Wehl’ of ‘Rotterdam Sport op Maat - Running Blind’.

a. Bekijk een van deze filmpjes en noteer van de betreffende sport de belangrijkste regels en aanpassingen. b. Geef je mening over de geschiktheid van de betreffende sport.

Opdracht 34 Rekening houden met Op een basisschool zitten in één klas een meisje dat slechthorend is en een jongen die slechtziend is. Noteer voor beide kinderen waar je rekening mee moet houden bij het bewegingsonderwijs.

530

Thema 17 Mensen met een beperking

17.5 Verstandelijke beperking

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Algemeen Mensen met een verstandelijke beperking, wie zijn dat eigenlijk? De omschrijving ‘mensen met een verstandelijke beperking’ verwijst naar een groep mensen die onderling enorm van elkaar verschillen. Waarschijnlijk zijn de verschillen groter dan die tussen mensen die je niet beperkt noemt. Toch is er een aantal gemeenschappelijk kenmerken waardoor je over hen als groep kunt spreken. Het gaat om mensen die vanwege een verstandelijke beperking altijd enige begeleiding en ondersteuning nodig hebben.

Toch loopt de aard en de mate van die begeleiding en ondersteuning sterk uiteen. De begeleiding is afhankelijk van de individuele mogelijkheden. Sommige mensen met een verstandelijke beperking wonen zelfstandig en krijgen slechts enkele uren per week advies, bijvoorbeeld over financiële zaken, terwijl anderen in een tehuis wonen en dagen nacht verzorging nodig hebben. Kortom: het gaat om een heterogene groep, om een wereld van verschillen. Het gaat om unieke mensen. De beperking maakt slechts een deel van hen uit. Het gaat om mensen met mogelijkheden, die in bepaalde zaken extra ondersteuning nodig hebben.

Definities In de meeste definities van ‘verstandelijke beperking’ komen drie elementen terug: leeftijd, intelligentie en samenleving.

Een veelgebruikte definitie is die van de American Association of Mental Retardation (A.A.M.R). De A.A.M.R. is een gezaghebbende vereniging van vooral psychiaters en psychologen in Amerika. Zij volgen de ontwikkelingen in de zorg voor personen met verstandelijke handicap op de voet en passen de definitie aan de nieuwe realiteit aan. De definitie luidt nu: Een verstandelijke handicap verwijst naar functioneringsproblemen die worden gekenmerkt door significante beperkingen in zowel het intellectuele functioneren als in het adaptieve gedrag zoals dat tot uitdrukking komt in conceptuele, sociale en praktische vaardigheden. De functioneringsproblemen ontstaan vóór de leeftijd van 18 jaar.

Aantal mensen met een verstandelijke handicap Het exacte aantal mensen met een verstandelijke handicap is niet bekend. Momenteel schat men het aantal mensen met een verstandelijke handicap in Nederland tussen de 100.000 en 120.000. Men verwacht in de toekomst geen grote veranderingen in dit aantal maar wel dat door de vergrijzing het aantal 50-plussers met een verstandelijke handicap zal toenemen. Niveau-aanduiding Zoals gezegd zijn de verschillen tussen mensen met een verstandelijke handicap groot. Om de verschillen aan te geven, spreek je over niveaus. Zo hoor je wel eens zeggen ’Frans functioneert op laag niveau’ of ‘Marieke heeft een hoog niveau.’

Er is een officiële indeling naar niveaus van functioneren. Bij deze indeling wordt uitsluitend uitgegaan van de intelligentie. Het intelligentiequotiënt (IQ) is de maat voor het verstandelijke vermogen waarbij 100 als standaard wordt beschouwd. Mensen met een IQ van 50-70 noemt men licht verstandelijk beperkt, een IQ van 20-50 matig verstandelijk beperkt en als het lager is dan 20 spreekt men van mensen met een ernstige verstandelijke handicap. Bekijk het filmpje ‘Wat is LVB eigenlijk?’.

531

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Er zijn ook indelingen die meer uitgaan van andere criteria, zoals de sociale redzaamheid of de mate van zelfstandig wonen. Wat je vaak ziet, en dat maakt niveau-indelingen zo moeilijk, is dat er verschil bestaat tussen het cognitieve, sociaal-emotionele en motorische niveau waarop iemand functioneert. Zo zit Theo verstandelijk gezien op het niveau van een 7-jarige, sociaal-emotioneel is hij te vergelijken met een 4-jarige kleuter en motorisch presteert hij ongeveer hetzelfde als een 10-jarig schoolkind. Niveau-aanduiding

Typering

Mensen met een lichte 50 – 70 verstandelijke handicap

Kunnen zich redelijk uitdrukken en kunnen in veel gevallen lezen en met geld omgaan. Zij kunnen zich vrij zelfstandig in de samenleving bewegen en kunnen redelijk goed leren om voor zichzelf te zorgen.

Mensen met een matige 20 – 50 verstandelijke handicap

Kunnen meestal wel aangeven wat ze willen. Ze kunnen leren zichzelf aan en uit te kleden en zelfstandig te eten en te drinken en ze kunnen opkomen voor zichzelf. Ze kunnen vaak niet zelfstandig reizen, werken of wonen. Zij hebben meestal op alle gebieden ondersteuning nodig.

Mensen met een ernstige < 20 verstandelijke handicap

Zij hebben op alle gebieden intensieve ondersteuning nodig. Ongeveer een derde van deze mensen heeft tevens ernstige problemen met zien of horen, zich verplaatsen of bewegen of heeft andere lichamelijke aandoeningen, bijvoorbeeld epilepsie.

Bekijk de filmpjes ‘Raamwerk - verstandelijke beperking’ en ‘Licht verstandelijke beperking’.

Kenmerken van mensen met een verstandelijke handicap Om de doelgroep mensen met een verstandelijke handicap enigszins overzichtelijk te beschrijven, deel je het gedrag op in drie aspecten: het cognitieve, sociaal-emotionele en motorische aspect. De aspecten worden afzonderlijk beschreven, hoewel ze onlosmakelijk met elkaar samenhangen. Als iemand bijvoorbeeld slecht overweg kan met een partijtje handbal, kunnen hierbij zowel motorische (gebrekkige balvaardigheid) als cognitieve (gebrekkig spelinzicht, niet begrijpen hoe je je vrij moet spelen) als sociaal-emotionele (alleen maar gericht op het behalen van eigen succes) factoren een rol spelen. Het verstandelijke vermogen Als je spreekt over het verstandelijk functioneren van iemand, dan heb je het onder andere over hoe iemand denkt. Denken, waarnemen en geheugen zijn belangrijke cognitieve functies. Deze punten komen aan de orde met daaraan gekoppeld een aantal voorbeelden en/of consequenties voor het les- en leidinggeven.

Denken Het denken van iemand met een verstandelijke handicap verloopt meestal heel concreet. Dit concrete denken en begrijpen komt ook tijdens het sporten terug. Zo is ‘loop naar de muur’ concreter en dus beter te begrijpen dan ‘loop naar de overkant’. Voor sommigen is het duidelijker om te zeggen ‘Kom naar Koen’ (noemen van je eigen naam) dan te zeggen ‘Kom naar mij’. Begrippen als kegel, doel, bal en kant zijn concreter dan begrippen als geduld, langzaam en durf.

Ter afscheiding van twee speelhelften is een lijn of een net duidelijker (concreter) dan twee pylonen aan de kant. Bij het laten kiezen tussen twee activiteiten is het soms duidelijker om te wijzen naar de opstelling die al klaar staat, dan alleen de naam van de activiteit te noemen. Voor mensen met een verstandelijke handicap is het moeilijker om verbanden te leggen. Het verband tussen drijfmiddelen en blijven drijven bij het zwemmen is bijvoorbeeld onduidelijk. Waarnemen De zintuigen spelen voor mensen met een verstandelijke handicap een belangrijke rol. Dit blijkt onder andere uit de populariteit van snoezelen. Bij het snoezelen (een samenvoeging van snuffelen en doezelen) worden de zintuigen sterk geprikkeld; er valt van alles te horen, te ruiken, te zien en te proeven.

532

Thema 17 Mensen met een beperking

Het waarnemen gebeurt vaak selectief. Men neemt waar, waar men betekenis aan verleent, waar men in geïnteresseerd is. Ook lijkt het dat men soms meer oog heeft voor details dan voor het geheel. Zo kan het meer om de kleur van de bal gaan dan om de bal of het balspel zelf.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Geheugen Het wel of niet onthouden van dingen heeft onder andere te maken met aandacht en concentratie. Als je een telefoonnummer of een adres wilt onthouden, moet je daar even bij stilstaan. Bovendien onthoud je de zaken die je interesse hebben gemakkelijker. Mensen met een verstandelijke handicap hebben vaak wat meer moeite met er de aandacht bijhouden en met hun concentratie. Het onthouden van meerdere dingen tegelijk kan ook problemen opleveren. Als je iets uitlegt, doe dan niet te veel in één keer en zorg dat je hun interesse wekt.

Het sociaal-emotionele aspect Bij het sociaal-emotionele aspect kun je onder andere denken aan hoe iemand contact maakt, hoe iemand omgaat met anderen en de manier waarop iemand zijn gevoelens toont. Zeker bij dit aspect zijn de onderlinge verschillen groot. De wijze waarop contact wordt gemaakt varieert. Sommigen maken vrij snel lichamelijk contact. Ze komen pal naast je zitten, pakken je hand, je wordt omhelsd of krijgt een zoen. Anderen houden letterlijk afstand, gaan een meter van je vandaan zitten. Voor hen is dit de juiste vorm van contact; nabijheid maakt onzeker. De snelheid waarmee je vertrouwen krijgt, varieert. Soms is het vertrouwen er direct en ben jij zijn maatje, bij anderen kan dit proces weken duren. Het niveau van samenspelen loopt uiteen. De één speelt uitsluitend individueel, de ander kan samenspelen in een team.

Op emotioneel gebied bestaan ook grote verschillen. De één reageert heel spontaan, gaat helemaal uit zijn dak bij het maken van een doelpunt en moet zelfs afgeremd worden, de ander is geremd en toont nauwelijks emoties. De gemoedstoestand kan snel wisselen. Het ene moment heeft men de grootste pret, het andere moment is het huilen. Dit kan ook de sportbegeleider treffen; het ene moment zijn ze boos op je, het andere moment vinden ze je lief. Omgevingsfactoren lijken een grote invloed te hebben. De sfeer die je creëert of de materialen die je gebruikt, roepen een bepaald gedrag op. Zo kan een chaotisch ingerichte ruimte (materiaal her en der verspreid) leiden tot chaotisch gedrag. De wijze waarop mensen met een verstandelijke handicap iets beleven kan heel anders zijn dan die van mensen zonder verstandelijke handicap. Bij het begrip belevingswereld wordt daar op teruggekomen.

Het motorische aspect Als je spreekt over motoriek, dan heb je het over de bewegingsvaardigheden van iemand. Ook al beweegt de een wat trager, de ander wat houteriger en is de derde wat snel moe. Juist op het gebied van het bewegen laat een groot aantal mensen met een verstandelijke handicap zien over goede mogelijkheden te beschikken. Zo zijn er heel wat die hun zwemdiploma halen of die kunnen deelnemen aan een teamsport zoals voetbal. En sommigen halen bijvoorbeeld bij G-atletiek of zwemmen een wereldrecord. Soms is het onderscheid tussen verschillende vaardigheden groot. Iemand kan dan best aardig een balletje trappen, maar niet trampolinespringen. Een ander kan goed zwemmen, maar waterpolo is te ingewikkeld. De gemiddelde bewegingsvaardigheid van mensen met een verstandelijke beperking is geringer die dan van mensen zonder beperking, maar de onderlinge verschillen zijn groot. Zowel aanleg- als omgevingsfactoren spelen een rol bij deze achterstand. Een aantal factoren die hierbij een rol spelen: Het bewegingsverloop: • een houterig en minder dynamisch bewegingsverloop dat soms kinderlijk aandoet

533

• •

een ondoordachte en onbeheerste manier van bewegen overvloedige, overmatige bewegingen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De bewegingseigenschappen (kracht, snelheid, uithoudingsvermogen, lenigheid en coördinatie): • een afwijking van de spierkracht: te hoge of te lage spierspanning • minder snelheid en tragere reacties • een geringer uithoudingsvermogen • extreme lenigheid of extreme stijfheid • een afwijkende houding (vaak doorgezakt).

De bewegingsvaardigheden: • moeite met nauwkeurige bewegingen • meer tijd bij het aanleveren van nieuwe vaardigheden • aangeleerde vaardigheden verdwijnen sneller omdat het motorisch leervermogen beperkt is.

Mensen met een verstandelijke handicap beschikken over veel mogelijkheden in motorisch opzicht. Onderschat deze mogelijkheden niet, maar overvraag een sporter evenmin.

Syndroom van Down Het syndroom van Down is een aangeboren vorm van een verstandelijke handicap. Dit is de meest herkenbare categorie. Deze vorm kan op alle eerder genoemde niveaus voorkomen, maar vooral in de categorie van matig verstandelijk gehandicapt. Daarom kom je ze regelmatig tegen tijdens de sportactiviteit. Per jaar worden er in Nederland ongeveer 225 kinderen met het syndroom van Down geboren. Het betreft een chromosomale afwijking. De afwijking (één extra chromosoom) ligt op het 21ste chromosomenpaar. De leeftijd van de moeder en in duidelijk mindere mate de leeftijd van de vader spelen een rol bij de kans op het krijgen van een kind met het syndroom van Down, maar ook jongere ouders kunnen een kind krijgen met dit syndroom. Bij mensen met het syndroom van Down komen vaker dan gemiddeld een aantal lichamelijke afwijkingen voor. Bekijk de filmpjes ‘Kruispunt TV’, ‘Down met Romy’ en ‘Upside down’.

Oogafwijkingen Bij zo’n 25% van de mensen met het syndroom van Down komen oogafwijkingen voor die in aard en ernst kunnen variëren: scheelzien (vooral op jonge leeftijd), staar (op latere leeftijd) en gezichtsscherpteverlies. Het is goed om te weten of een kind een bril draagt en om te bekijken of een bril ook tijdens het sporten functioneel en dus wenselijk is.

Oorafwijkingen Dit komt bij ruim de helft van de mensen met het syndroom van Down voor. Soms gaat het om een tijdelijke slechthorendheid, vanwege een verstopping van de gehoorgang en/of het middenoor. De kans op verstopping is groter doordat de gehoorgang smaller is.

Hartafwijkingen Ongeveer 40% van de pasgeboren kinderen met het syndroom van Down heeft een hartafwijking. Bij ongeveer 10% betreft het een ernstige hartafwijking, waarvoor meestal een operatie noodzakelijk is. De meesten kunnen ondanks de hartafwijking aan sportbeoefening doen. Een ander opvallend gegeven is dat de maximale hartslag gemiddeld zo’n 20 slagen per minuut lager ligt dan bij leeftijdgenoten. Neurologische afwijkingen Er is sprake van een vertraagde geleiding in het zenuwstelsel, waardoor het langer duurt voor een reactie komt op een vraag of op een opdracht. De tijd tussen verschillende opdrachten moet daarom niet te kort zijn. De coördinatie ontwikkelt zich volgens een normaal patroon, maar het duurt langer voordat mijlpalen als zitten, staan en lopen worden bereikt.

534

Thema 17 Mensen met een beperking

Bij 5 tot 10% van de mensen met het syndroom van Down komt epilepsie voor. De kans op vroege dementie (ziekte van Alzheimer) is groot. Bij sommige mensen met het syndroom van Down zijn er voor hun 30e jaar al kenmerken van dementie waar te nemen. Na het 50e levensjaar treden er bij vrijwel alle mensen met het syndroom van Down verschijnselen van dementie op.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Afwijkingen in keel en neus Door de afwijkende bouw (onder andere slecht ontwikkelde of ontbrekende bijholten) is de kans op infectie groter. Chronische verkoudheid met loopneus komt daarom regelmatig voor.

Huidafwijking De huid is droog en kwetsbaar. Goed en voorzichtig afdrogen en eventueel behandelen met zalf is belangrijk. Slappere banden De gewrichten van mensen met downsyndroom en hun bandenapparaat wijken enigszins af van mensen zonder dit syndroom. De banden zijn wat slapper en de gewrichten zijn wat ruimer. Dit leidt tot een grotere mobiliteit en behoorlijke lenigheid. Het nadeel is dat je extra alert moet zijn op het voorkomen van blessures. Iemand met downsyndroom kan gemakkelijker door zijn enkel gaan dan gemiddeld. Deze kans wordt nog vergroot door overgewicht. Zo brengen diepspringen (van een hoogte naar beneden springen) en landen op een (te) zachte ondergrond (landingsmat) risico’s met zich mee.

Uiterlijke kenmerken Mensen met het syndroom van Down hebben vaak de volgende uiterlijke kenmerken: • smalle, korte, iets schuin oplopende oogspleet • kleine mond, dunne lippen, grote tong (met vaak als gevolg een bemoeilijkte spraak en het moeilijker kunnen sluiten van de mond) • korte armen en benen • brede handen en voeten met korte vingers en tenen • grote bewegingsmogelijkheden in de gewrichten (dit als gevolg van slappere banden). Er is geen aanleiding om mensen met het syndroom van Down van bepaalde sporten uit te sluiten.

Downsyndroom en sport Bij het aanbieden van sporten bewegingsactiviteiten aan mensen met downsyndroom is het volgende belangrijk: • Rekkingsoefeningen hebben geen zin. Je kunt ze wel gewoon mee laten doen, omdat het geen schade oplevert. • Pas op voor afkoelen. Dit geldt bijvoorbeeld voor na het zwemmen. Laat ze zich snel afdrogen of help hierbij. • Vanwege het overgewicht, de lage spiertonus en de slappere banden is de kans op blessures bij bijvoorbeeld diepspringen groter. Als je dit doet, gebruik dan een goed landingsvlak en zeker niet een te slappe landingsmat. • Let op hygiëne, zeker in het zwembad. Bij hen is de kans op voetschimmel erg groot. • Ze hebben een gevoelige, kwetsbare huid. Let erop dat ze zich goed verzorgen en goed afdrogen. Wees attent op smetplekken en behandel deze tijdig. • Doseer de inspanning. Kinderen met downsyndroom hebben een maximale hartslag die zo’n 20 slagen lager ligt dan bij kinderen zonder downsyndroom. Leer ze zelf grenzen stellen. • Maak instructies visueel. • Zorg voor een rustige omgeving die niet afleidt. • Werk overzichtelijk en in een vaste structuur. • Let op bij het maken van een koprol. Als iemand voldoende kracht en vaardigheid heeft om een koprol te maken, kun je dat gewoon laten doen.

535

Opdracht 35 Woordspin verstandelijke beperking

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘verstandelijke beperking’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met een verstandelijke beperking te maken heeft. Als iemand niets meer weet mag hij passen en gaat de beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met een verstandelijke beperking te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

Opdracht 36 Definitie

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

De definitie van een verstandelijke beperking luidt: Een verstandelijke handicap verwijst naar functioneringsproblemen die worden gekenmerkt door significante beperkingen in zowel het intellectuele functioneren als in het adaptieve gedrag zoals dat tot uitdrukking komt in conceptuele, sociale en praktische vaardigheden. De functioneringsproblemen ontstaan vóór de leeftijd van 18 jaar. Leg aan elkaar uit wat de definitie inhoudt en verduidelijk de begrippen.

Opdracht 37 Niveautypering Een veelgebruikte indeling is: • lichte verstandelijke beperking (IQ 50-70) • matige verstandelijke beperking (IQ 20-50) • ernstige verstandelijke beperking (IQ < 20).

Noteer bij elke categorie een aantal kenmerken.

Opdracht 38 Filmpjes verstandelijke beperking

Bekijk een van de filmpjes ‘Raamwerk - Verstandelijke beperking’, ‘Licht verstandelijke beperking: een late diagnose’ of ‘Severinus’. a. Bekijk een van deze filmpjes en noteer de niveaus die je in het filmpje tegenkomt. b. Noteer een aantal kenmerken van een van de niveaus.

Opdracht 39 Belemmeringen

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat de belangrijkste belemmeringen voor mensen met een verstandelijke beperking zijn om te gaan sporten. b. Bespreek met elkaar hoe je deze belemmeringen op kunt lossen.

Opdracht 40 Filmpje Syndroom van Down Bekijk een van de filmpjes ‘Kruispunt TV’, ‘Down met Romy’ of ‘Upside down’.

Bekijk een of meerdere van de deze filmpjes en geef een samenvatting van de inhoud.

Opdracht 41 Syndroom van Down

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Geef van alle volgende kenmerken voorbeelden zoals die gelden voor mensen met het syndroom van Down: 1. cognitieve kenmerken 2. gedragskenmerken 3. lichamelijke kenmerken

536

Thema 17 Mensen met een beperking

bewegingskenmerken.

Opdracht 42 Leerdoelen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Je kunt de belangrijkste chronische aandoeningen omschrijven en aangeven wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

Je kunt de belangrijkste motorische beperkingen omschrijven en aangeven wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

Je kunt de belangrijkste zintuiglijke beperkingen omschrijven en aangeven wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

Je kunt omschrijven wat er verstaan wordt onder een verstandelijke beperking en aangeven wat de consequenties zijn voor sport en bewegen.

17.6 Verdiepingsstof - Oorzaken overgewicht

Aanlegfactoren Genetische factoren spelen een rol bij het ontwikkelen van obesitas, maar welke genen in welke mate verantwoordelijk zijn is nog niet duidelijk. Zo speelt aanleg een rol bij de mate van eetlust (gevoel van honger- en verzadiging) en de manier waarop vet opgeslagen wordt. Sommige syndromen, zoals het syndroom van Down en het Prader-Willi syndroom gaan duidelijk gepaard met een verhoogd risico op obesitas.

Lichamelijke factoren Bij lichamelijke factoren kun je onder andere denken aan een schildklierafwijking waardoor de kans op obesitas groter wordt. Hormonen spelen hierbij een belangrijke rol. Denk hierbij aan het effect van de anticonceptiepil en de menopauze. Andere aandoeningen, zoals diabetes kunnen eveneens effect hebben op het krijgen van overgewicht. Sociale en fysieke omgeving In onderzoek naar de oorzaken van obesitas wordt steeds vaker de rol van de sociale en fysieke omgeving benadrukt. Overgewicht neemt toe in een samenleving die uitnodigt tot veel eten en weinig bewegen, de zogenoemde obesogene samenleving. Fastfood is tegenwoordig om elke hoek van de straat te verkrijgen en daar maken we dan ook goed gebruik van.Daarnaast is de sociale omgeving van belang. Hier horen de ouders bij die in grote mate het voedingspatroon voor hun kinderen bepalen en bepaalde gewoonten doorgeven. Kinderen met obese ouders hebben dan ook een verhoogde kans op overgewicht/obesitas. Daarnaast speelt de vriendenkring een rol. Meningen van vrienden zijn bijvoorbeeld van grote invloed op het uiteindelijke eet- of beweeggedrag. Voor meer informatie over de rol van de sociale omgeving wordt verwezen naar het ASE-model dat in de leereenheid over gedragsverandering wordt besproken.

Veranderd eetpatroon Het eetpatroon van de Nederlanders is de afgelopen 25 jaar ingrijpend veranderd. Jarenlang bestond de Hollandse pot uit aardappels, vlees en groente. Op de dag van vandaag wordt er veel gevarieerder gegeten, maar helaas betekent dat vooral dat we veel meer energierijk voedsel zijn gaan eten. We eten ten opzichte van vroeger veel meer koolhydraten, meer vet en minder eiwitten. De toename van fastfood is al genoemd. Hierbij kun je ook denken aan de toename van het eten van kant en klaar maaltijden. Deze nemen in vrijwel elke supermarkt een steeds grotere plaats in. Het eten van een snelle hap houdt verband met het feit dat Nederland steeds meer eenpersoonshuishoudens kent.

537

Een groot gedeelte van de koolhydraten krijgen we naar binnen door frisdrank, energiedrankjes en alcoholische dranken. Behalve dat we energierijker eten, zijn we simpelweg ook meer gaan eten. Een eenvoudige, maar effectieve manier van afvallen is het eten van kleinere porties.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Onvoldoende lichaamsbeweging In onze huidige samenleving is sprake van bewegingsarmoede. Fysieke arbeid is vrijwel geheel verdwenen. De dagelijkse inactiviteit is sterk toegenomen en dat geldt ook voor het sedentaire gedrag. Door allerlei technologische ontwikkelen zitten we steeds meer. Denk hierbij vooral aan het gebruik van de computer.

Medicatie Bepaalde geneesmiddelen zoals anti-epileptica, psychoactieve geneesmiddelen, antidiabetica en corticoïden kunnen het gewicht beïnvloeden. Psychosociale factoren (stress) Verschillende negatieve ervaringen als het verlies van een baan, een echtscheiding, ruzie met de buren of op het werk kunnen leiden tot verandering van het eetpatroon. Een aantal mensen reageert op dergelijke vormen van stress door meer te gaan eten. In dit geval wordt gesproken over ‘kommer-vet’. Bovendien blijkt uit onderzoek dat stress de stofwisseling kan vertragen waardoor overgewicht ontstaat.

Behalve negatieve ervaringen blijkt ook de persoonlijkheid invloed te hebben op ons gewicht. Een van die kenmerken is de mate van nauwgezetheid, van discipline. Mensen die hier laag op scoren hebben een grotere kans op overgewicht. Daarnaast blijken er verschillende typen eters te zijn, waaronder emotie-eters en externe eters.

17.7 Verdiepingsstof - Complicaties van diabetes

Je zou kunnen stellen dat je prima kunt leven met diabetes en dat het in die zin geen ernstige aandoening is. Het vervelende is echter dat de kans op complicaties bij diabetes vrij groot is. Zo heeft iemand met diabetes een vergrote kans op: • Hart- en vaatziekten • Oogproblemen • Zenuwaandoeningen • Voetproblemen • Nierproblemen • Gewrichtsklachten • Depressie. Bekijk op de website ‘Gevolgen van langdurige hyperglycemie’ en het filmpje ‘Gevolgen van diabetes’.

17.8 Verdiepingsstof - Sportadvies diabetes

• • • • • • • • • • • •

Sport regelmatig, meet regelmatig (voor, tijdens, na). Pas op met intensief sporten zonder toezicht/alleen (hypo). Informeer huisgenoten waar en over het tijdstip. Draag een SOS-bandje. Begin niet met sporten indien de bloedglucosespiegel lager is dan 5 mmol. Zweef- en deltavliegen zijn verboden, duiken mag alleen onder voorwaarden. Sporten met pauzemomenten zijn over het algemeen geschikt. Duursporten zijn in principes geschikt indien ze niet al te intensief (submaximaal) beoefend worden. Vul tijdig je vochtbalans aan, vermijd koolhydraatrijke drankjes. Neem wel snelle koolhydraten mee in geval van hypo. Eet na afloop van redelijke inspanning. Vermijd schokbelasting van de benen, draag goed schoeisel.

17.9 Verdiepingsstof - Sportadvies longaandoening •

538

Mensen met astma kunnen in principe alle sporten beoefenen, met uitzondering van persluchtduiken.

Thema 17 Mensen met een beperking

• • •

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

•

Regelmatig sporten met flinke intensiteit kan de longfunctie verbeteren. Bij allergie en/of hyperreactiviteit van de luchtwegen wordt aangeraden uitlokking te vermijden (vermijden van chloor, pollen, haren en dergelijke). Adviseer bij inspanningsastma het doen van een warming-up en het inhaleren van een luchtwegverwijder 15 minuten voor de inspanning. Voor mensen met COPD is het belangrijk om voor aanvang van het sporten een (langwerkende) luchtwegverwijder te gebruiken. Bouw de duur en frequentie van de inspanning geleidelijk op. Zorg voor een goede warming-up en cooling down. Laat mensen op een goede houding (rechtop) letten en probeer de activiteiten daar op af te stemmen (wel volleybal, liever geen hockey). Laat mensen op hun ademhaling letten: door de neus inademen en door de mond uitademen. Geschikte sporten zijn onder andere zwemmen, wandelen, fietsen, langlaufen, joggen, dansen, zeilen, tennissen. minder geschikte sporten zijn intensieve balsporten (rugby, basketbal, handbal). Laat astmapatiënten de volgende omstandigheden vermijden: – grote hoogten – stoffige sporthallen – wind, mist, koude en droge lucht – verontreinigde lucht.

• • • • • • •

17.10 Verdiepingsstof - Tips voor sporten met mensen met epilepsie

Enkele algemene tips voor mensen met epilepsie zijn: • Zorg voor een goede warming-up en cooling-down. • Zorg vooral voor toezicht in het kleedlokaal en bij het douchen, omdat de meeste aanvallen na afloop optreden. • Laat mensen met epilepsie, bijvoorbeeld bij een bosloop, niet alleen sporten. • Neem beschermende maatregelen bij risicovolle sporten (zwaaien boven landingsmatten, een airtumbling of luchtkussen). • Zorg voor verantwoorde begeleiding bij het zwemmen. • Na één jaar aanvalsvrij te zijn, mag iemand weer autorijden. Dit vindt de overheid een aanvaardbaar risico. Neem zelf ook aanvaardbare risico’s. • Houd rekening met de uitlokkende factoren: vermijd extreme vermoeidheid, hitte en stress. • Leer mensen omgaan met hun grenzen, zodat ze zelf tijdig gas terug kunnen nemen.

17.11 Verdiepingsstof - Beweegtips amputatie •

•

• •

De bewegingsmogelijkheden zijn sterk afhankelijk van de aard van de amputatie. Met een eenzijdige amputatie boven de knie kan men met een prothese redelijk goed lopen en zelfs hardlopen behoort tot de mogelijkheden. Mensen met een tweezijdige beenamputatie zijn meestal aangewezen op krukken of een rolstoel. Bij hen is sprake van een verminderde zitbalans. Voor hen zijn sporten als tafeltennis, badminton, rolstoeltennis, zitvolleybal, rolstoelbasketbal en zwemmen geschikt. Ook watersporten en wintersporten behoren tot de mogelijkheden. Het duurt enige tijd voordat iemand na een amputatie weer kan sporten. De stomp is nog lange tijd gevoelig en pas na verloop van tijd kan een prothese aangemeten worden. Als iemand zonder prothese sport, is het belangrijk er op te letten dat iemand geen verwondingen oploopt aan de gevoelige, kwetsbare stomp. Pas op met stoten en een harde ondergrond. Houd rekening met de extra energie die het kost om je voort te bewegen met een prothese. Bij gelijke belasting gebruiken mensen met een prothese meer energie (10% tot 100% meer) dan mensen zonder prothese. Probeer de geamputeerde zijde en de niet aangedane zijde gelijk te belasten. Let op een juiste houding. Veel mensen met een beenprothese hebben de neiging om scheef te gaan lopen wat kan leiden tot een scoliose.

539

•

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

•

Sportbeoefening is om uiteenlopende redenen belangrijk. Naast sociale contacten en plezier speelt zeker de gezondheid een belangrijke rol. Sportbeoefening is belangrijk voor het op peil houden of verbeteren van kracht, conditie en mobiliteit. Bovendien wordt de doorbloeding verbeterd, wat vooral belangrijk is voor mensen die overwegend een zittend bestaan leiden. Sommige sporters met een amputatie zijn nog niet over hun trauma heen en schamen zich voor de amputatie. Gemeenschappelijk douchen kan dan heel confronterend zijn! Forceer dit niet. Wees voorzichtig met het maken van transfers. Dit kan, voor met name ouderen, een angstig gebeuren zijn. Zij vertrouwen zichzelf, maar soms ook de sportleider niet. Let vooral op in een natte ruimte waar mensen zich met twee elleboogkrukken (stokken recht en doppen niet versleten!) of huppend verplaatsen. Maak in dit geval gebruik van een douchestoel.

•

17.12 Verdiepingsstof - Uitvalsverschijnselen dwarslaesie

Gevoelsuitval Om goed te kunnen begrijpen welke uitvalsverschijnselen op het gebied van het gevoel (sensibiliteit) mogelijk zijn, is het belangrijk te weten dat er twee afzonderlijke baansystemen zijn die deze informatie doorgeven. Aan de achterkant van het ruggenmerg loopt een zenuwbaan die informatie doorgeeft op het gebied van de tast, de druk, het bewegingsgevoel en het houdingsgevoel. Aan de zijkant loopt een baan die informatie doorgeeft met betrekking tot pijn en temperatuur. Bij een complete of volledige laesie zijn beide sensibele banen beschadigd. Dit kan leiden tot: • geen pijn meer voelen onder de laesie • geen gevoel meer hebben onder de laesie • niet meer je evenwicht kunnen houden, geregeld vallen.

Bewegingsuitval De baan die de motorische informatie verstuurt, loopt aan de voorkant in het ruggenmerg. Als deze baan beschadigd raakt, treden er verlammingsverschijnselen op (spastisch en slap). De ernst van de bewegingsuitval is afhankelijk van de hoogte van de laesie. Vegetatieve uitval Ook het vegetatieve zenuwstelsel kan door een dwarslaesie min of meer ernstig ontregeld raken. Dit kan tot de volgende verschijnselen leiden: • verstoring van de blaas- en darmfunctie (incontinentie) • verstoring van de bloeddruk • hartproblemen, zoals een verminderd hartminuutvolume (HMV) en een verminderde contractiliteit van de hartspierDit is mogelijk bij een laesie boven de zesde thoracale wervel. • hormonale stoornissen • ontregeling van de lichaamstemperatuur (zweten, sneller onderkoeld en oververhit zijn).

17.13 Verdiepingsstof - Beweegtips dwarslaesie

Regelmatig bewegen is belangrijk om gezondheidsklachten te voorkomen. Hierbij kan onder andere gedacht worden aan het voorkomen van decubitus (doorliggen), contracturen (standsafwijkingen van de gewrichten), infecties en botontkalking. Bovendien is bewegen belangrijk vanwege de verhoogde kans op complicaties aan hart en bloedvaten en problemen met de bloedsomloop. Denk aan bijvoorbeeld rolstoelsport, fitness, rolstoeldansen. • Een aantal sporters heeft geen enkel gevoel in de benen. Het stoten of zelfs breken van een voet of enkel wordt soms door hen niet eens opgemerkt. Sommige mensen zwemmen daarom met een sok. • Sporters met een dwarslaesies kunnen bij inspanning problemen kunnen krijgen met een grotere vermoeidheid, warmteafgifte en met sneller onderkoeld raken. Dus bij een eventuele warmtestuwing moet je de persoon afkoelen, aan de andere kant moet je weer waken voor tocht en te sterke afkoeling. • De sportmogelijkheden zijn erg afhankelijk van de ernst van de laesie. Voor mensen met een quadriplegie zijn sporten als atletiek, handboogschieten, pistoolschieten, quadrugby, tafeltennis en zwemmen geschikt. Mensen met een lagere laesie kunnen allerlei rolstoelsporten beoefenen, zoals

540

Thema 17 Mensen met een beperking

rolstoelbasketbal, rolstoelhockey en rolstoeltennis. Op de website www.dwarslaesie.nl/dagelijks-leven/sport/sporten-a-tot-z/ vind je meer informatie over geschikte sporten.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

17.14 Verdiepingsstof - Tips met betrekking tot de omgang • • • • • •

• • • • • • •

Noem bij begroeting altijd je naam, ook als je elkaar al kent. Je stem is namelijk niet altijd direct te herkennen. Noem bij het aanspreken van iemand die slechtziend of blind is zijn naam, zodat hij weet dat er tegen hem gesproken wordt. Als je de blinde of slechtziende een hand wil geven, zeg dit dan. Ook kun je de hand van de ander even aanraken, zodat hij weet wat de bedoeling is. Kijk direct naar een blinde of slechtziende, als je tegen hem of haar spreekt. Zo kan hij je stem met de ogen volgen en je aankijken. Spreek blinden en slechtzienden zelf aan en richt je niet (alleen) tot de begeleiders. Gebruik gerust woorden als ‘zien’, ‘kijken’, ‘lezen’ en dergelijke. Slechtzienden en blinden gebruiken deze uitdrukkingen ook. Wanneer je die woorden vermijdt, is dat eerder opvallend en komt dat vreemd over. Reageer verbaal, non-verbale communicatie wordt niet opgemerkt. In gezelschap van een blinde moet je niet het gevoel hebben dat je voortdurend met hem moet praten. Dit kan zelfs irritant zijn; in elke conversatie mogen stiltes vallen. De beste manier om een slechtziende of blinde persoon hulp aan te bieden, is eenvoudigweg vragen of die persoon graag hulp heeft en op welke wijze hij deze wenst. Ga altijd in overleg vóór je hulp of begeleiding biedt en grijp de persoon niet zomaar vast. Bied iemand een arm hand of schouder aan, zodat iemand zelf aan kan geven hoe het best begeleid kan worden. Als je bij iemand weggaat geef dat dan even aan. Geef ook aan of je weer terugkomt. Geef bij het nemen van trappen of hellingen aan dat ze beginnen en of ze naar boven of naar beneden gaan. Je kunt dit vertellen maar je kunt het ook door en hand- of armbeweging duidelijk maken (bijvoorbeeld wanneer je iemand vaker begeleidt). Een zitplaats aangeven kun je bijvoorbeeld doen door iemand de leuning van de stoel in handen te geven, de juiste zitplaats vindt iemand dan verder zelf wel.

17.15 Begrippen

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

541

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

THEMA 18 KINDEREN MET GEDRAGS- EN LEERPROBLEMEN Inhoud thema • Autismespectrumstoornis • Gedragsproblemen • Leerproblemen • Coördinatieproblemen • Hoogsensitieve kinderen • Verdiepingsstof • Begrippen

Door allerlei ontwikkelingen, zoals de invoering van het passend onderwijs, wordt de diversiteit aan kinderen op de basisschool steeds groter. Binnen het bewegingsonderwijs en de sportstimulering krijgt de BOS-coördinator met heel verschillende leerlingen te maken. In het thema over passend bewegingsonderwijs komt dit uitgebreid aan de orde. In dit thema gaat het om de achtergrond van deze kinderen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Op de eerste plaats wordt aandacht besteed aan kinderen met een autismespectrumstoornis. In paragraaf 2 komen de gedragsproblemen aan de orde, zoals ADHD en ODD.

Vervolgens worden twee veelvoorkomende leerproblemen belicht, namelijk dyslexie en dyscalculie. Met de motorische ontwikkeling en de coördinatie kan bij kinderen ook het een en ander misgaan. Voorbeelden hiervan zijn DCD en NLD. NLD is in feite een non-verbale leerstoornis die eveneens thuishoort in paragraaf 3. Er is gekozen om NLD te bespreken bij de coördinatiestoornissen, omdat deze stoornis hier vooral invloed op heeft. Tot slot wordt aandacht besteed aan kinderen die hoogsensitief zijn. Relatie met werkproces Het thema ‘Kinderen met gedrags- en leerproblemen’ heeft met name een relatie met de werkprocessen: • P2-K1-W2: Stelt een SB-programma op • P2-K1-W3: Voert een SB-programma uit.

Leerdoelen

Je kunt de belangrijkste kenmerken van de autismespectrumstoornis beschrijven. Je kunt de consequenties voor sport en bewegen beschrijven voor mensen met ASS. Je kunt de belangrijkste gedragsproblemen beschreven. Je kunt de consequenties voor sport en bewegen beschrijven voor mensen met ADHD. Je kunt de belangrijkste leerproblemen beschrijven. Je kunt de belangrijkste coördinatieproblemen beschrijven en de consequenties hiervan aangeven voor sport en bewegen.

• • • • • •

543

18.1 Casus Opdracht 1 Casus

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Autismespectrumstoornis

Graag (opnieuw) rechten regelen. Bron: https://www.geefmede5.nl/webshop/hulpmiddelen-en-tips/de-puzzel-van-5

544

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

Kennisvragen a. Van welke begrippen die bij de paraplu afgebeeld staan heb je ooit gehoord? b. Autisme is een paraplu-begrip. Wat zou daar mee bedoeld worden? c. Heb je wel eens mensen met autisme ontmoet? Wat weet je van autisme? Welke kenmerken horen bij autisme?

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bekijk het filmpje ‘Wat is autisme?’. d. e. f. g.

Geef antwoord op de vraag wat autisme is. Wat zijn de belangrijkste oorzaken van autisme? Wat is PDD-NOS? Welke kenmerken horen daarbij? Zoek op internet naar de DSM-5-criteria voor autismespectrumstoornis. Hieruit blijkt dat de criteria voor PDD-NOS en Asperger hierin ondergebracht zijn. h. Wat zou er bedoeld worden met de afbeelding ‘geef me de vijf’? Waarom zijn waar, wie, wat, wanneer en hoe belangrijk voor mensen met autisme? i. Stel dat je aan een groepje mensen met autisme een sportles zou moeten geven, hoe pak je dat dan aan? Welke activiteiten kies je? Hoe geef je de organisatie vorm? Hoe begeleid je deze sporters?

18.2 Autismespectrumstoornis

Veranderingen en aantallen In de DSM-IV bestonden de pervasieve ontwikkelingsstoornissen uit de autistische stoornissen enerzijds en PDD-NOS anderzijds. De indeling zag er toen als volgt uit: 1. autistische stoornissen: – autisme – aan autisme verwante stoornissen: – stoornis van Asperger – stoornis van Rett – stoornis van Heller. 2. PDD-NOS.

Om aan te geven dat het niet om één stoornis gaat, maar om een palet aan stoornissen, zijn er de afgelopen jaren verschillende termen gebruikt. Zo sprak men onder andere over autistiforme stoornissen, aan autisme verwante stoornissen en over een autismespectrumsyndroom. Ook werd de naam autismespectrumstoornis (ASS) al wel gebruikt. In de nieuwe DSM-5 behoort autisme tot de neurobiologische stoornissen en wordt het aangeduid als een autismespectrumstoornis. Andere stoornissen die onder de categorie neurobiologische stoornissen vallen zijn: • verstandelijke beperking • taalstoornis • sociale communicatiestoornis • aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis (ADHD) • coördinatieontwikkelingsstoornis • ticstoornissen.

Binnen de DSM-5 wordt alleen gesproken over een autismespectrumstoornis. De andere diagnoses zijn komen te vervallen. Wel wordt opgemerkt dat mensen aan wie eerder een DSM-IV classificatie autistische stoornis, stoornis van Asperger of PDD-NOS is toegeschreven, nu de classificatie autismespectrumstoornis moeten krijgen. Het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek) stelt dat 2,8% van de Nederlandse kinderen van 4 tot 12 jaar een autismespectrumstoornis heeft. Dat is ver boven het internationaal gemiddelde. Wereldwijd gaat men ervan uit dat ongeveer 1 tot 1,5% een dergelijke stoornis heeft.

545

In 2020 zei 2,1% van de ouders van kinderen van 4 tot 12 jaar dat hun kind autisme of een daaraan verwante stoornis heeft. Dat betekent dat het volgens deze ouders om ongeveer 31.000 kinderen van 4 tot 12 jaar gaat. Bij jongens komt het volgens deze gegevens drie keer zo vaak voor als bij meisjes. Deze cijfers zijn gebaseerd op de Gezondheidsenquête, die is gehouden onder ouders (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2021).

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Oorzaken van een autismespectrumstoornis Aanvankelijk kreeg vooral de opvoeding en met name de moeder (ofwel omgevingsfactoren) de schuld van het ontstaan van autisme. Men dacht dat de (meestal) intelligente maar koele moeder (koelkastmoeder) het kind onvoldoende liefde en warmte gaf, waardoor er geen hechting ontstond, met de autistische kenmerken tot gevolg.

Het feit dat de autismespectrumstoornis ingedeeld is bij de neurobiologische stoornissen, geeft al aan waar de oorzaak gezocht moet worden. Er wordt van uitgegaan dat een autismespectrumstoornis het gevolg is van een of meer genetische afwijkingen en invloeden rondom de zwangerschap die van invloed zijn op de ontwikkeling van de hersenen. Erfelijke factoren spelen dus een rol. De kans op autisme bij een broer of zus van een persoon met autisme is twintigmaal groter dan in de algemene bevolking. Daarnaast gaat het ook om bepaalde infecties (herpes, rodehond), zuurstoftekort of andere complicaties tijdens of kort na de zwangerschap die kunnen leiden tot specifieke vormen van hersenbeschadiging. Dit kan dan een autismespectrumstoornis tot gevolg hebben. Bij hersenbeschadiging moet je ook denken aan het niet optimaal functioneren van bepaalde neurotransmitters.

Daarnaast spelen ook omgevingsfactoren, zoals de leeftijd van de ouders en de aanwezigheid van bepaalde giftige stoffen een rol.

Vasopressine en oxytocine

Recentelijk is gebleken dat stoornissen in de vasopressine- en ocytocinesystemen in de hersenen nogal eens voorkomen bij mensen met autisme. Deze personen kunnen vaak slecht de emoties en plannen van anderen uit de mimiek afleiden (‘gedachten lezen’) of empathie ervaren (‘met anderen meevoelen’). Sommigen van hen begrijpen bijvoorbeeld niet wat er aan de hand is als een ander kind huilt, of kunnen de emotie van iemand niet uit diens stem opmaken. Bron: Wij zijn ons brein, D. Swaab.

Informatieverwerving- en verwerkingsstoornis Opvallend bij ASS is het functioneren van de hersenen. De hersenen van iemand met ASS laten een verstoorde verwerving en verwerking van informatie zien. Als je iets nieuws waarneemt, kost het even tijd voordat je brein het heeft opgeslagen. Daarna ontstaat er herkenning en wordt de informatie snel verwerkt. Mensen met een autismespectrumstoornis nemen informatie niet juist op. Men lijkt vooral details waar te nemen, maar kan hierin niet of nauwelijks zinvolle verbanden ontdekken. Het lijkt soms alsof dezelfde informatie steeds net op een andere wijze binnenkomt en verwerkt wordt. Hierdoor komt de omgeving chaotisch op hen over. Pas na zeer veel herhaling ontstaat er iets van herkenning. Ze kunnen niet of nauwelijks veel informatie tegelijkertijd verwerken. Het geeft vooral problemen met het achterhalen van de beweegredenen en gevoelens van anderen. Ook leidt het tot problemen bij het plannen en goed uitvoeren van eigen activiteiten. Dit sluit prima aan bij de drie kernproblemen van autisme die Colette de Bruin beschrijft. Volgens haar heeft iemand met autisme drie kernproblemen: • TOM: theory of mind: moeite met je inleven in de ander, perspectief nemen

546

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

• •

CC: centrale coherentie: het onvermogen om gedetailleerde informatie bij elkaar te brengen tot een zinvol geheel EF: Executieve functies: het onvermogen om het eigen handelen te organiseren en te plannen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Op de theorie en de benaderingswijze van Colette de Bruin wordt in een volgende paragraaf nader ingegaan.

Zwembad

Elke week gaat de autiklas van de ZMLK-school naar het zwembad. De kinderen hebben een vaste plek in het kleedlokaal. Iedereen heeft zijn eigen haakje. Na het omkleden wachten de kinderen in een vaste volgorde bij de deur. Vervolgens douchen ze en wachten ze op de bank aan de kant van het bad. Daar krijgt iedereen zijn eigen doosje en een geplastificeerde kaart met klittenband en plakkertjes erop. Bovendien zit er een foto van de betreffende zwemslag op de kaart. Het doosje en de plakkertjes hebben dezelfde kleur. Elk kind heeft zijn eigen kleur. Robin heeft het rode doosje met de rode plakkertjes. Robin legt het rode doosje op de kant, kijkt naar het plaatje van de slag en zwemt naar de overkant. De overkant is gemarkeerd door een rode pylon. Daar draait hij om en vervolgens zwemt hij terug naar het doosje. Robin haalt één plakkertje van de kaart en stopt het in het doosje. Aangezien op de kaart van Robin vier plakkertjes zitten, moet hij vier keer heen en weer zwemmen. Hierna krijgt Robin even rust en dan krijgt hij de volgende kaart met een foto van de rugslag erop. Hier zitten drie plakkertjes op. Robin voert op dezelfde manier ook deze opdracht uit.

Kenmerken van een autismespectrumstoornis De meest in het oog springende kenmerken van autisme zijn: • een relatiestoornis of sociale stoornis • een taal- en/of spraakstoornis • weerstand tegen veranderingen en daarmee samenhangend opvallend dwangmatig en stereotiep gedrag.

Deze drie punten worden hier besproken en tevens wordt aandacht besteed aan de zintuigelijke gevoeligheid, het bewegingsgedrag en het cognitief functioneren. Een relatiestoornis of sociale stoornis Een persoon met ASS heeft een ernstige relatiestoornis of sociale stoornis. De persoon heeft weinig of een aparte interesse in mensen. Hij lijkt niet of moeilijk bereikbaar. De persoon met autisme toont weinig of geen invoelend vermogen en lijkt zich meer te hechten aan voorwerpen dan aan personen. Sociale regels lijkt hij niet te begrijpen. Dit wordt de theory of mind genoemd. Iemand met autisme is niet in staat om perspectief te nemen, om de wereld door de bril van een ander te bekijken. Het vermogen tot theory of mind stelt mensen in staat om aan andere mensen gevoelens, wensen en gedachten toe te schrijven en hieraan betekenis te verlenen (mensenkennis, invoelend vermogen, empathie).

De relatie- of sociale stoornis kan zich op verschillende manieren uiten en de ernst kan variëren. Sommige mensen met autisme maken bijvoorbeeld geen of nauwelijks oogcontact of willen niet aangeraakt worden.

Een taal- en/of spraakstoornis De taalontwikkeling komt bij mensen met autisme vaak niet of nauwelijks op gang. Vaak zie je dat ze de taal niet communicatief gebruiken. De taal vertoont opvallende kenmerken (napraten, woorden verzinnen, monotoon, verwisselen van persoonlijke voornaamwoorden). Een persoon met autisme kan moeilijk duidelijk maken wat hij wil.

547

Weerstand tegen veranderingen en dwangmatig, stereotiep gedrag Mensen met autisme hebben weerstand tegen veranderingen en kunnen niet of moeilijk omgaan met onverwachte situaties. De persoon houdt vast aan bepaalde gewoonten, rituelen en dwangmatigheden of is sterk gehecht aan bepaalde voorwerpen (asbak, bord, lepel, touwtje). Een persoon met autisme kan volledig in beslag genomen worden door bepaalde voorwerpen of gebeurtenissen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Zintuiglijke gevoeligheid Tegenwoordig wordt steeds vaker een kenmerk toegevoegd aan dit rijtje en dat is de zintuiglijke gevoeligheid. Vroeger dacht men dat er juist sprake was van een bepaalde ongevoeligheid, maar ook het omgekeerde komt veelvuldig voor. Sommige mensen met autisme zijn juist overgevoelig voor bepaalde zintuiglijke prikkels.

Voormalige aso blijkt hypersensitieve persoonlijkheid te zijn

Psycholoog Magnée: ‘Tegenwoordig is er weer wel aandacht voor de hersenmechanismen die aan de basis liggen van gedrag.’ En dat is maar goed ook, zegt hij, want mensen met autisme zijn niet asociaal. ‘Ze leven in een andere wereld. En dat komt doordat hun informatiesysteem is verstoord. Mensen met autisme zijn sociaal niet zo vaardig, communicatief en taalkundig niet sterk, en gedragen zich op een rigide manier. Daarnaast zijn ze te veel gefocust op details en hebben ze te weinig oog voor het grotere geheel. En mensen met autisme blijken juist hypersensitief; en wenden mogelijk om die reden hun blik af of houden hun handen op hun oren. Bron: https://beta.volkskrant.nl.

Bewegingsgedrag Daarnaast zie je vaak nog andere kenmerken, zoals opmerkelijk bewegingsgedrag en de eerder genoemde zintuiglijke eigenaardigheden. Bij de motoriek kun je denken aan het fladderen met de armen en handen, met het wiegen met het bovenlichaam en met een houterige loop, vaak op de tenen. Op zintuiglijk gebied zien we niet alleen een overgevoeligheid, maar ook een voorkeur voor de nabijheidzintuigen (voelen, ruiken, likken) en daarnaast zijn er abnormale reacties waar te nemen, zoals angst voor harde geluiden (boormachine, stofzuiger), genieten van lichteffecten of andere visuele effecten, slapen met een boekje op de blote buik, water door de neus drinken, hyperventileren, rondtollen tot je duizelig wordt, en abnormale reacties op pijn, koude en aangeraakt worden.

Cognitief functioneren Ongeveer 75% van de mensen met autisme heeft eveneens een verstandelijke beperking (een IQ lager dan ongeveer 70). Meestal laten mensen met autisme een groot verschil zien tussen de diverse cognitieve taken en functies. Ze scoren relatief hoog op ruimtelijke taken en geheugentaken en relatief laag op woordenschat en sociaal inzicht.

Een aantal kenmerken van het leerproces van mensen met autisme: • Er is nauwelijks sprake van spontaan leren. De intrinsieke motivatie tot het leren van nieuwe dingen is vrijwel afwezig. • De exploratiedrang is gering, ze houden het graag bij het bekende. • Het lijkt alsof mensen met autisme weinig leren van hun ervaringen. • Mensen met autisme hebben moeite om verbanden, om samenhang te zien. Tactiek bij spelletjes en de functies van regels zijn meestal te complex om te begrijpen. • Het stereotiepe bewegingsgedrag en soms de houterige motoriek bemoeilijken het motorisch leren. • Het geleerde is vaak sterk gekoppeld aan de situatie waarin het geleerd is. Mensen met autisme hebben moeite met transfer. Dat wil zeggen dat het moeilijk voor hen is iets wat ze in situatie A geleerd hebben toe te passen in situatie B.

548

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

Bekijk de filmpjes ‘Autisme op de basisschool: Isaac’ en ‘Autisme op de basisschool: Luka’. Lees de verdiepingsstof ‘Criteria autismespectrumstoornis volgens DSM-5’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

PDD-NOS De diagnose PDD-NOS wordt niet meer gesteld, maar alle mensen die deze diagnose ooit officieel gekregen hebben, houden deze. Dat wil zeggen dat je de komende jaren nog steeds de diagnose PDD-NOS tegenkomt. Vandaar dat hier toch aandacht aan wordt besteed. Kenmerken PDD-NOS staat voor ‘Pervasive Developmental Disorder - Not Otherwise Specified’. Letterlijk vertaald betekent dit dat het gaat om een pervasieve (ernstige) ontwikkelingsstoornis die niet anders omschreven of benoemd wordt. Kenmerken PDD-NOS: • beperking in de ontwikkeling van sociale vaardigheden en/of • beperking in verbale en non-verbale communicatievaardigheden • stereotiep gedrag • voldoet niet aan criteria voor autisme.

Bekijk het filmpje ‘PDD NOS NL’.

PDD-NOS komt voor bij ongeveer 1 op de 200 kinderen. Het kan voorkomen bij mensen met een verstandelijke beperking en bij mensen met een normale en zelfs bovennormale intelligentie. Het komt het meeste voor bij mensen met een verstandelijke beperking. PDD-NOS kan voorkomen in combinatie met andere stoornissen, zoals ADHD, leerstoornissen of epilepsie. De onderlinge verschillen tussen mensen met PDD-NOS kunnen vrij groot zijn. Zeker kinderen met lichte vormen van PDD-NOS kunnen zeer uiteenlopend gedrag vertonen. Dit maakt het stellen van de juiste diagnose lastig. Doordat de tekortkomingen zo afwijken van het klassieke beeld van autisme worden kinderen vaak lang niet herkend als kinderen met een stoornis. PDD-NOS is een beperking voor het hele leven. Sommigen leren er echter goed mee te leven.

Op vakantie

Onze zoon Pieter, 5 jaar oud, heeft PDD-NOS. Toen we voor de eerste keer met hem op vakantie gingen, hebben we hem zo goed mogelijk proberen voor te bereiden op wat er komen ging. We vertelden hem dat hij lange tijd in de auto moest zitten en dat hij daarna een tijdje in een ander huis zou gaan wonen. Het lukte heel goed. Hij heeft uren in de auto gezeten en voelde zich vrij snel thuis in de vakantiewoning. Als we min of meer onverwachts besloten dingen te gaan doen als winkelen of wandelen, werd Pieter heel onrustig. Tijdens een onverwachte wandeling bleek dat er in een gedeelte van het bos waar we doorheen liepen, roofvogels werden getoond. Op dat moment werd hij helemaal hysterisch en we konden niets meer met hem beginnen. We hadden hem te onvoorbereid uit zijn vertrouwde omgeving gehaald en er zat niets anders op dan zo snel mogelijk teruggaan naar de vakantiewoning.

Meestal vertonen bij mensen met PDD-NOS de sociale vaardigheden minder ernstige gebreken dan bij het klassieke autisme het geval is. Het contact met anderen is wel een probleem maar staat niet zo op de voorgrond als bij mensen met autisme. Bij kinderen is het contact met de ouders of andere volwassenen vaak wel goed maar met leeftijdsgenootjes is dit een stuk minder. Het sluiten en onderhouden van vriendschappen is moeilijk.

549

Mensen met PDD-NOS zijn vaak onhandig en angstig in situaties met meerdere mensen. Ze begrijpen non-verbale signalen niet (boos of waarschuwend kijken bijvoorbeeld) en kunnen die zelf ook niet gebruiken. Het ontbreekt aan wederkerigheid in een sociaal contact: iemand met PDD-NOS kan bijvoorbeeld niet inspelen op wat iemand anders zegt. Zij ervaren het omgaan met anderen vaak als sociale druk en staan daardoor liever niet in de belangstelling. Hierdoor zijn zij dan ook vaak eenzaam en/of teruggetrokken.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Ook de intellectuele tekortkomingen bij iemand met PDD-NOS zijn vaak minder ernstig dan bij mensen met autisme. De meesten hebben een normale intelligentie en sommigen hebben een lage intelligentie. Ook een opvallend hoge intelligentie komt voor. Mensen met PDD-NOS kunnen zich moeilijk iets verbeelden. Zij kunnen geen inschattingen maken (als ik aardig ben, wil zij misschien wel iets voor mij doen), of bedenken hoe zij op anderen overkomen. Als ze iets vinden, zijn ze verbaasd als anderen er anders over denken. Zij leren daardoor ook moeilijk van hun ervaringen in het omgaan met andere mensen. Sommige kinderen tonen een enorme fantasie en halen er van alles bij als ze iets ophalen uit het geheugen. Ze hebben er echter moeite mee hun aandacht bij iets te houden als dat niet hun interesse heeft. Ze kunnen een heel eenzijdige belangstelling voor iets ontwikkelen, fanatiek vasthouden aan bepaalde routines en dwangmatige gedragspatronen ontwikkelen. Bij veranderingen (verandering van spelregels, van activiteit, opstelling in de zaal) kunnen zij angstig worden. En als zij angstig zijn, uiten zij dit vaak door driftig te worden en koppig. Ook komt het voor dat ze voortdurend vragen stellen om grip te houden op een voor hun onduidelijke situatie.

De taalontwikkeling komt later op gang en verloopt traag. Mensen met PDD-NOS nemen taal vaak letterlijk en kunnen er ‘niet mee uit de voeten’ als iemand zegt dat hij hem ‘de oren van het hoofd kletst’, of dat hij ‘een visje uit gaat gooien’ of ‘een rookgordijn op gaat trekken’. Zij hebben bovendien een vreemd ouwelijk taalgebruik. De motorische ontwikkeling is anders bij mensen met PDD-NOS maar is in het algemeen niet slecht. Hun motoriek is wat onhandig en stijf. Zij hebben vooral moeite met de balans en de samenwerking tussen hun ledematen.

Henk met PDD-NOS

Henk is 11 jaar oud en heeft PDD-NOS. Hij vertelt over zijn ontwikkeling:

‘Toen ik klein was heb ik ooit een epilepsieaanval gehad. Toen ben ik onderzocht op wat er was. Want het ging ook verder niet goed met mij. Ik ben vaak driftig en maak ruzie met mijn ouders en met andere kinderen. Ik heb bijna geen vriendjes en op school pesten ze me. Ik houd er niet van als we het weekend weggaan of als we op vakantie gaan. Dan ga ik vaak huilen en word ik boos op mijn ouders. Dat komt omdat ik niet van veranderingen hou. Ik wil altijd dat alles hetzelfde is. Maar ik houd wel van fishertechniek. Daar kan ik lekker mee bouwen. Ik heb er heel veel van en vraag op al mijn verjaardagen en met sinterklaas alleen maar dat. Ik heb nou een hele mooie hijskraan gebouwd die echt kan hijsen. Hij is wel bijna een meter hoog. En hij kan ook draaien en er zitten ook lichtjes in. Morgen ga ik met mijn pa naar een echte hijskraan kijken. Dan kan ik hem nog mooier maken. Ik breek hem nooit meer af want hij is zóó mooi. Oh ja, ik moest vertellen over mijn PDD-NOS. Nou … ik ga iedere week naar Marianne. Marianne is mijn psycholoog. Dan praat ik met haar over mijn fishertechniek. Maar zij wil steeds praten over wat ik heb en wat ik eraan kan doen. En hoe het op school is. Ik ga met de bus naar school. Die haalt me elke dag op. Alleen niet als ik ziek ben. Maar eerst zat ik op een andere school… een gewone bij ons in de straat. Maar dat ging niet goed … Omdat ze me steeds pestten en ik ruzie maakte. Maar dat had ik al verteld. Ik praat nou niet graag meer met anderen. Dan ben ik bang dat ze me stom vinden of dat ze me weer gaan pesten. Meestal ben ik ze voor en dan sla ik er een als hij iets wil zeggen. Ik speel liever gewoon thuis met mijn fishertechniek. Maar nu zegt Marianne dat ik beter naar een instituut kan gaan waar kinderen net als ik zijn zodat ik met hen kan spelen en niet steeds zo alleen ben. Daar kunnen ze me ook goed begeleiden, zegt ze. Maar dat wil ik niet. Ik wil gewoon thuis zijn als altijd. Ik ben bang dat ik dan altijd ruzie heb.’

550

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

Net als bij autisme is er ook voor PDD-NOS geen genezing mogelijk. De begeleiding en behandeling is vaak hetzelfde als bij mensen met autisme. Deze zal echter minder intensief hoeven te zijn. Kinderen met PDD-NOS kunnen vaak in het normale basis- en voorgezet onderwijs participeren. Soms wordt er medicatie gegeven om bijkomende problemen als angst, agressief gedrag of depressies te verminderen, of om de concentratie te verbeteren.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Begeleidingsmethoden Er bestaan verschillende begeleidings- en behandelingsmethoden voor mensen met een autismespectrumstoornis. Er wordt hier aandacht besteed aan twee benaderingen die ook voor het bewegingsonderwijs van belang zijn. Het gemeenschappelijke van deze twee methoden is dat er veel structuur geboden wordt. Het gaat om: • TEACCH-programma • Geef me de vijf. TEACCH-programma In de Verenigde Staten heeft men al een aantal jaren goede ervaringen met het

zogenoemde TEACCH-programma. TEACCH staat voor Treatment and Education of Autistic and Communication Handicapped Children. Het is momenteel de meest toegepaste methode. Het doel van deze methode is dat de kinderen een optimale zelfstandigheid verwerven. Op basis van uitgebreide diagnostiek wordt in nauwe samenwerking met de ouders een behandelingsplan voor het kind opgesteld. In eerste instantie richt men zich op communicatietraining. Meestal wordt deze snel aangevuld met sociale-vaardigheidstraining en het trainen van arbeidsmatige handelingen. De programma’s bevatten een maximale structuur.

Bij het TEACCH-programma werkt men met vaste schema’s, visuele verwijzers en pictogrammen. Ook wordt er structuur aangebracht in tijd, in ruimte, in activiteiten en in aanpak. Men heeft dit op de volgende manier gedaan. Structuur: 1. in tijd: – elke dag hetzelfde doen op hetzelfde tijdstip – werken met picto-agenda, picto-horloge – werken met een planbord met foto’s, picto’s – werken met concrete voorwerpen als verwijzers naar activiteiten of gebeurtenissen. 2. in ruimte: – eigen kamer, eigen plek aan tafel, eigen plek in de klas – spullen, voorwerpen op een vaste plek – afbakening van de plek – afschermen van prikkels. 3. in activiteiten: – opdracht met begin en einde – eén opdracht tegelijk – vaste volgorde in opdrachten – duidelijke taak of opdracht – activiteiten starten en eindigen met een bepaald ritueel (bij sporten wordt vaak gestart en geëindigd met een liedje). 4. in aanpak: – duidelijke, accepterende houding – duidelijke communicatie (eerst oogcontact en dan korte zinnen ondersteund met gebaren) – duidelijke regels en afspraken – voorspelbaar – geduldig, rustig – consequent belonen.

551

Bekijk de filmpjes ‘TEACCH - Cello: Zorgprogramma voor mensen met een autisme spectrum stoornis’ en ‘TEACCH intro’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Geef me de vijf Geef me de vijf is een methode voor mensen met autisme die ontwikkeld is door Colette de Bruin. Ze stelt drie problemen bij mensen met autisme centraal: • TOM (theory of mind) • CC (centrale coherentie) • EF (executieve functies). Gemis aan perspectief nemen (TOM) Het vermogen tot theory of mind (TOM) stelt mensen in staat om aan andere mensen gevoelens, wensen en gedachten toe te schrijven en hieraan betekenis te verlenen. Bij mensen met autisme ontbreekt deze theory of mind geheel of gedeeltelijk. Dit betekent dat mensen met autisme niet of moeilijk zich in kunnen leven in de belevingswereld van een ander. Ze hebben min of meer een onvermogen tot het nemen van perspectief, tot het bekijken van de werkelijkheid door de ogen van een ander. Dit onvermogen leidt tot tal van sociale problemen en maakt empathie en wederkerigheid moeilijk. Bekijk het filmpje ‘Autisme: Wat is Theory of mind?’.

Gemis aan centrale coherentie Mensen met autisme slaan informatie anders op en verwerken deze anders. De logische samenhang ontbreekt waardoor het moeilijk is om inzicht te verwerven. Mensen met autisme kunnen niet goed associëren (verbanden leggen) of ervaringen en kennis in een andere situatie toepassen dan waarin die zijn opgedaan (transfer). Dit wordt een gemis aan centrale coherentie genoemd. Centrale coherentie verwijst naar het vermogen om: • onderdelen samen te voegen tot een zinvol geheel • de betekenis van details te begrijpen, afgeleid van een geheel • een ordening aan te brengen in binnenkomende informatie • gebeurtenissen in tijd te ordenen.

Met al deze punten heeft de persoon met autisme problemen. Ook de laatste, vandaar dat in veel situaties gebruik wordt gemaakt van een auti-klok of een time timer.

Bekijk het filmpje ‘Autisme: Wat is Centrale coherentie?’.

552

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

Het gemis aan centrale coherentie betekent dat de wereld overwegend gefragmenteerd bij hen binnenkomt en ze de afzonderlijke delen niet of moeilijk om kunnen vormen tot een logisch geheel. Iemand met autisme ziet slechts een beperkte samenhang. Hierdoor komt de omgeving chaotisch en bedreigend over en proberen ze deze zo constant mogelijk te houden. Het gemis aan centrale coherentie zorgt er ook voor dat het voor hen moeilijk is om gebeurtenissen in de tijd te ordenen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Executieve functies Tot slot hebben mensen met autisme moeite om hun eigen handelen (executieve functies = EF) te organiseren en te plannen. Uit zichzelf komen ze tot weinig of slechts tot dat wat hen vertrouwd is. Bekijk het filmpje ‘Autisme: Wat zijn Executieve functies?’.

Geef me de vijf Deze drie problemen leiden ertoe dat iemand met autisme moeizaam nieuwe vaardigheden leert en geen ordening aan kan brengen in wat, hoe, waar, wanneer en wie. Daarom ontwikkelde De Bruin de methode Geef me de vijf. Heel consequent moet een persoon met autisme geïnstrueerd worden door in elke opdracht met de vijf onderdelen te werken: 1. wat 2. hoe 3. waar 4. wanneer 5. wie.

553

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S Als je aan de groep vraagt om alles op te ruimen, zal Rubin, die autisme heeft, waarschijnlijk niet tot actie komen. Bij de vraag of Ruben nu vijf pittenzakjes op wil rapen en in de bruine bak wil doen, komt hij waarschijnlijk wel in actie. Bovendien is het handig om hem te zeggen wat hij daarna moet doen (bijvoorbeeld op de bank bij het raam gaan zitten).

Bekijk de filmpjes ‘Uitleg autisme met behulp van puzzel’ en ‘Geef me de 5’. Lees de verdiepingsstof ‘Tips voor de praktijk’.

554

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

Opdracht 2 Woordspin autisme

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Een groepje van vier studenten heeft een vel papier op tafel liggen met in het midden het woord ‘autisme’. Om de beurt schrijven de studenten iets op het papier wat volgens hen met autisme te maken heeft. Als iemand niets meer weet mag hij passen en gaat de beurt over naar de volgende. a. Bespreek de termen op het papier en kom tot een lijstje met onderwerpen die met autisme te maken hebben. b. Vergelijk dit lijstje met andere lijstjes uit de groep.

Opdracht 3 Filmpje over autisme

Op internet vind je heel veel filmpjes over autisme. Maak een keuze voor een filmpje, bekijk het filmpje en vat de inhoud samen.

Opdracht 4 Kenmerken van autisme Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

Drie belangrijke kenmerken van autisme zijn: 1. een relatiestoornis of sociale stoornis 2. een taal- en/of spraakstoornis 3. weerstand tegen veranderingen en daarmee samenhangend opvallend dwangmatig en stereotiep gedrag. Bespreek met elkaar wat er onder elk kenmerk wordt verstaan en wissel ervaringen uit hoe je dit in de praktijk herkent.

Opdracht 5 PDD-NOS

a. Noteer de belangrijkste verschijnselen van PDD-NOS. b. Geef aan wat het grootste verschil is tussen PDD-NOS en autisme.

Opdracht 6 TEACCH

Bekijk een van de filmpjes ‘TEACCH - Cello: Zorgprogramma voor mensen met een autismespectrumstoornis’ of ‘TEACCH intro’. a. Bekijk op internet een van deze twee filmpjes en geef een samenvatting van de inhoud. b. Geef je mening over deze benadering (sterke en minder sterke kanten).

Opdracht 7 Structuur en TEACCH Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken.

TEACCH gaat ervan uit dat je structuur aan moet brengen: 1. in tijd 2. in ruimte 3. in activiteiten 4. in aanpak.

Bespreek met elkaar voor alle vier de onderdelen hoe je dat binnen het bewegingsonderwijs of sportstimuleringsactiviteiten kunt doen.

Opdracht 8 Methode De Bruin Colette de Bruin onderscheidt drie belangrijke begrippen: 1. TOM (theory of mind) 2. CC (centrale coherentie)

555

EF (executieve functies).

a. Geef een uitleg van deze drie begrippen. b. Geef aan wat hier de consequenties van zijn voor het bewegingsonderwijs of bij sportstimuleringsactiviteiten.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Opdracht 9 Geef me de vijf

Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. a. Bespreek met elkaar wat er verstaan wordt onder de methode Geef me de vijf. b. Bespreek wat dit betekent voor de praktijk. Bekijk de filmpjes ‘Uitleg autisme met behulp van puzzel’ en ‘Geef me de 5’. c.

Bekijk de twee filmpjes en wissel je mening aan elkaar uit.

Opdracht 10 Sport en autisme

Bekijk een van de filmpjes ‘Sport en autisme’, ‘Sporten met autisme: wat is er mogelijk?’ of ‘Vanuit autisme bekeken’. Bekijk een van de filmpjes over sport en autisme en geef je mening over het filmpje. (sterk, minder sterk).

18.3 Gedragsproblemen

Indeling DSM-5 In de DSM-5 is een andere ordening van de verschillende stoornissen aangebracht. De stoornissen die je vroeger onder een categorie van gedragsstoornissen kon plaatsen zijn nu verspreid over meerdere categorieën. De volgende categorieën worden binnen de DSM-5 onderscheiden en hebben een relatie met gedragsstoornissen of gedragsproblemen: 1. disruptieve, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen – oppositioneel-opstandige stoornis – de periodiek explosieve stoornis – de normoverschrijdend-gedragsstoornis – de antisociale persoonlijkheidsstoornis (wordt ook onder de persoonlijkheidsstoornissen geclassificeerd) – pyromanie – kleptomanie. 2. neurobiologische ontwikkelingsstoornissen – aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis – ticstoornissen, zoals de stoornis van Gilles de la Tourette. In deze paragraaf wordt aandacht besteed aan: • oppositioneel-opstandige stoornis • aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis.

Oppositioneel-opstandige stoornis De oppositioneel-opstandige stoornis wordt ook aangeduid met oppositioneel-opstandig gedrag en met Oppositional Defiant Disorder (ODD). Het gaat in feite om een mildere vorm van antisociaal gedrag zoals je dat binnen het onderwijs aan zeer moeilijk opvoedbare kinderen (ZMOK) en binnen het speciaal basisonderwijs (SBO) nogal eens tegenkomt.

Bij kinderen met oppositioneel opstandig gedrag zie je regelmatig afwijzing, verzet, vijandigheid, koppigheid en een houding van ontkenning. Het gaat vooral om opstandigheid en verzet tegen normen en regels. Ze lijken vaak opzettelijk andere kinderen te ergeren of te pesten.

556

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

Bekijk de filmpjes ‘ODD’ en ‘Oppositional Defiant Disorder Client’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Kinderen en jeugdigen met ODD hebben een zeer beperkte frustratietolerantie en worden snel driftig en agressief. Ze roepen door hun gedrag snel ergernis op bij anderen en dit leidt dan gemakkelijk tot ruzie. Ze vragen veel aandacht en correctie van hun begeleiders door hun voortdurende ‘afspraakovertredend gedrag’. De oorzaken van een oppositioneel-opstandige stoornis zijn in grote lijnen hetzelfde als die van antisociaal gedrag. Ook nu gaat het om een combinatie van aanlegfactoren en sociale factoren. Het gaat om een patroon dat minimaal zes maanden duurt en bestaat uit: • een boze, prikkelbare stemming – verliest vaak zijn kalmte – is lichtgeraakt, snel geïrriteerd – is vaak boos en ontevreden. • brutaal, ruziezoekend, uitdagend gedrag – maakt ruzie met gezagsfiguren, volwassenen – verzet zich actief tegen of weigert te voldoen aan regels of verzoeken van – gezagsfiguren – ergert anderen vaak opzettelijk – geeft anderen vaak de schuld van zijn fouten of wangedrag. • wraakzucht – is wraakzuchtig of hatelijk.

De verstoring leidt zowel tot problemen in de omgeving (gezin, klas, sportvereniging) als bij de betrokkene zelf. Het belemmert de persoon in sociale, schoolse en arbeidsmatige situaties.

Tim

Elke woensdagmiddag gaat Tim naar de naschoolse opvang. Hij weigert meestal om mee te doen, ook met de activiteiten waar hij goed in is. Hij praat vaak voor zijn beurt, maar geeft geen antwoord wanneer hem iets gevraagd wordt. Bij het minste of geringste wordt Tim boos en gooit hij expres spullen op de grond of dingen omver. Hij voelt zich snel verongelijkt. Hij vindt dat iedereen iets tegen hem heeft. Tim kan slecht dingen van andere kinderen verdragen. In treiteren is Tim erg goed. In het geniep duwt of pest hij andere kinderen. Hij lijkt te genieten van de machteloosheid van de begeleiders.

Er is een verschil in uiting van oppositioneel opstandig gedrag tussen jongens en meisjes. Jongens gebruiken meer directe vormen van agressie, meisjes meer de indirecte vormen. Jongens tonen openlijk hun agressiviteit met woorden, het maken van beledigende gebaren, gekke bekken trekken, slaan, schoppen of vechten. Meisjes zie je roddelen over anderen, spulletjes lenen en niet teruggeven of kapotmaken, treiteren en vriendjes en vriendinnen van de ander afpakken.

Sociaal aangepast gedrag

Sociaal aangepast gedrag vereist een behoorlijke mate van planning. Wie bijvoorbeeld graag wil scoren met voetbal op het schoolplein heeft daar een ingewikkeld plan voor nodig. Hij kan het best eerst vragen of hij mee mag doen, als dat niet goed uitkomt, geduldig wachten, dan veel samenspelen en uiteindelijk een keer op het doel schieten. Zonder dit ingewikkelde plan kun je ook direct de bal pakken en op het doel schieten, maar dan zul je ruzie krijgen en niet vaker mee mogen voetballen.

Oppositioneel-opstandig gedrag en begeleiding Wat moet je juist wel en wat juist niet doen in de begeleiding van kinderen met oppositioneel opstandig gedrag:

557

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Do’s (wat wel doen): • Toon begrip en respect voor de kinderen en jeugdigen. • Geef het kind vertrouwen en draag bij aan een positief zelfbeeld, benadruk successen. • Beloon gewenst gedrag en corrigeer ongewenst gedrag. • Stel kinderen en jeugdigen verantwoordelijk voor hun gedrag. • Werk met een time-outsysteem of met de stoplichtmethode (zie de PAD-methode). Don’ts (wat niet doen): • in discussie gaan. • het kind als persoon afkeuren. • het kind of het gedrag van het kind als fout of negatief voorbeeld voor de groep gebruiken. • regels flexibel toepassen. Aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis

De benaming Deze aandoening heeft al heel wat namen gehad. Van minimal brain damage (MBD), naar minimal brain dysfunction en vervolgens van inhibitiezwakte-stoornis naar Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD). Aangezien de DSM-5 consequent het woord tekort vertaalt in deficiëntie, wordt nu gesproken over een aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis. Deze stoornis valt onder de neurobiologische ontwikkelingsstoornissen. In de volksmond wordt weleens gezegd dat het om kinderen en jeugdigen gaat die Alle Dagen Heel Druk zijn. Het gaat in elk geval om personen die een aandachtstekortstoornis hebben met hyperactiviteit. De stoornis komt al in de vroeg kinderjaren tot uiting.

Druk is niet hetzelfde als ADHD Drukke kinderen staan steeds meer in de belangstelling en steeds vaker valt de diagnose ADHD. Een ding is heel belangrijk om te benadrukken: lang niet alle drukke kinderen hebben ook ADHD. Om aan de diagnose ADHD te voldoen, moet je aan meer kenmerken voldoen dan alleen heel druk zijn. Waarschijnlijk vallen drukke kinderen en kinderen met ADHD op, omdat hun gedrag nogal eens storend is. Rustige, teruggetrokken kinderen verdienen net zo goed aandacht, maar hun gedrag is minder opvallend en wordt minder snel door de omgeving als storend ervaren.

Kenmerken van ADHD Sommige kinderen vallen door hun gedrag direct op in de gymzaal of op het sportveld. Het meest opvallende type is het overbeweeglijke kind, dat niet kan stilzitten en zijn aandacht er niet bij kan houden. Dit hyperactieve kind loopt het risico dat het wordt gezien als lastig en storend. Vaak gaan mensen ervan uit dat drukke kinderen expres niet opletten, met opzet van de hak op de tak springen en moedwillig de orde verstoren. In werkelijkheid is dit vrijwel nooit het geval: ze doen het niet expres! Door een onvermogen hebben ze enorm veel moeite met stilzitten en ergens de aandacht bijhouden. Als je als sporten bewegingsleider aanneemt dat deze kinderen opzettelijk de boel op zijn kop zetten, is de kans groot dat het gedrag problematischer wordt en dat het kind zich steeds ongelukkiger zal voelen.

Bekijk het filmpje ‘Animatie over ADHD’.

Als je naar kenmerken van ADHD vraagt, krijg je vrijwel direct gedragingen te horen die met aandachtsproblemen of met overbeweeglijkheid te maken hebben. Het minst vaak wordt gedrag genoemd dat te maken heeft met de impulsiviteit. Toch is dit een belangrijk kenmerk van ADHD en in veel gevallen levert juist dit gedrag de meeste problemen op. Ze denken vaak niet na over de gevolgen van iets, maar handelen direct. Dit leidt nogal eens tot ruzie of, nog erger, tot crimineel gedrag.

558

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

Jongeren met ADHD zijn door hun impulsiviteit erg gevoelig voor normovertredend gedrag. Experimenteren met soft- of zelfs harddrugs komt regelmatig voor. Meedoen aan een overval voor de kick komt eveneens voor. Over de gevolgen van een dergelijk vergrijp wordt nauwelijks nagedacht. Bekijk het filmpje ‘Verhoogt ADHD de kans op vroegtijdige zwangerschap en criminaliteit?’.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De belangrijkste kenmerken van ADHD zijn: • aandachttekort, concentratieproblemen, onoplettendheid • hyperactiviteit, overbeweeglijkheid • impulsiviteit.

Opvallend is dat de laatste tijd in plaats van over aandachttekort en concentratieproblemen gesproken wordt over onoplettendheid.

Enkele concrete gedragingen die bij de drie kenmerken horen zijn: Aandachttekort/onoplettendheid: • heeft onvoldoende aandacht voor details • maakt veel fouten in schoolwerk • heeft moeite zijn aandacht bij een taak te houden • lijkt nooit te luisteren • maakt taken vrijwel nooit af • is slordig, is vaak dingen kwijt en is vergeetachtig • is snel afgeleid door prikkels van buitenaf.

Hyperactiviteit: • beweegt onrustig met handen, voeten, en wipt op zijn stoel • blijft moeilijk op zijn plaats zitten of staan • is rusteloos en rent rond • kan moeilijk rustig spelen • is druk in de weer, vliegt van hot naar her en draaft gemakkelijk door • praat aan één stuk door. Impulsiviteit: • geeft antwoord voordat de vraag gesteld is • kan niet op zijn beurt wachten • verstoort bezigheden van anderen.

559

De gedragingen leiden tot belangrijke problemen van het functioneren in het sociale leven, op school, op het werk of op de sportvereniging.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Subtypen De voorgaande kenmerken komen niet bij alle kinderen in gelijke mate voor. Daarom worden drie subtypen van ADHD onderscheiden: • het gecombineerde type (gecombineerd beeld) • zowel sprake van onoplettendheid als van hyperactiviteit en impulsiviteit • het type aandachttekort (overwegend onoplettend beeld) • als vooral voldaan wordt aan de criteria van onoplettendheid (aandachttekort) • het type hyperactiviteit en impulsiviteit (overwegend hyperactief-impulsief beeld) • als vooral voldaan wordt aan de criteria van hyperactiviteit en impulsiviteit. Er wordt soms ook nog gesproken over de diagnose ADD. Dit staat dan voor Attention Deficit Disorder. Het kenmerk van de hyperactiviteit ontbreekt bij deze kinderen. Het gedrag van deze kinderen komt overeen met het type aandachttekort, waarbij de onoplettendheid het meest in het oog springt. Een aantal onderzoekers wil het liefst ADD niet zien als een variant van ADHD, maar als een op zichzelf staande stoornis. Zo zijn er verschillende aparte websites die de belangen behartigen van mensen met ADD. Bekijk het filmpje ‘ADHD: Kenmerken en verschil met ADD’.

De diagnose ADHD Om de diagnose ADHD te krijgen, moet je voldoen aan duidelijk vastgestelde criteria. Recentelijk zijn deze criteria voor alle psychische stoornissen op nieuw vastgesteld en gebundeld in de DSM-5.

Lees de verdiepingsstof ‘De criteria voor de aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis volgens DSM-5’.

Niet willen of niet kunnen ADHD gaat niet over met het volwassen worden, maar veel volwassenen hebben er wel mee leren omgaan. Zij zoeken bewust of onbewust een manier van leven die bij hun beperking past, bijvoorbeeld door een sociale en beroepsomgeving te kiezen die hen minder last bezorgt.

Kinderen met ADHD lopen het risico dat zij als lastig en storend worden gezien. Mensen in de omgeving gaan ervan uit dat ze expres niet opletten, met opzet op hun stoel wippen of door het lokaal rennen en moedwillig de orde verstoren. In de meeste gevallen is het echter geen kwestie van niet anders willen, maar van niet anders kunnen. ‘Ze doen het niet expres’ is de pakkende titel van een boek over kinderen met ADHD (A. Bruininks). Er is al veel gewonnen als opvoeders en sportleiders op die manier naar het gedrag van deze kinderen kijken.

Niet willen of niet kunnen

Voor je gevoel maakt het heel veel uit of je bepaald gedrag van sporters interpreteert als niet willen of juist als niet kunnen. Dit geldt ook voor de maatregelen die je neemt. Als je het drukke en dwarse gedrag van Thimoty ziet als onwil, als het bewust verstoren van de les, geeft dat jou een heel ander gevoel en neem je andere maatregelen dan dat je zijn gedrag duidt als onkunde. Door allerlei oorzaken kan Thimoty zich moeilijk anders gedragen. Vraag je dus bij druk of orde verstorend gedrag af of het een kwestie is van onwil of van onkunde.

560

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Oorzaken van ADHD Waarschijnlijk spelen bij het ontstaan van ADHD meer factoren een rol. Er zijn steeds meer aanwijzingen dat ADHD te maken heeft met een lichte, niet altijd aantoonbare vorm van hersenbeschadiging, opgelopen tijdens de zwangerschap of rond de geboorte. ADHD wordt door velen gezien als een rijpingsstoornis van vooral het voorste deel van de hersenen (prefrontale cortex). Dit deel van onze hersenen is van belang voor een goede planning en het overzien van de consequenties van ons gedrag op de wat langere termijn. Bovendien remt het de agressie en impulsiviteit.

Tijdens de zwangerschap kunnen verschillende factoren, zoals alcohol, geneesmiddelen, chemische stoffen en roken invloed hebben op de rijping van de prefrontale cortex. Volgens neurobioloog Dick Swaab kan een moeder die tijdens de zwangerschap rookt, in interactie met de genetische achtergrond van het kind, de kans op ADHD negenvoudig verhogen. Daarnaast spelen erfelijke factoren een belangrijke rol. ADHD komt in sommige families vaker voor dan in andere families. Bij bloedverwanten in de eerste graad, zoals de ouders, broertjes en zusjes van een ADHD-kind, komt ADHD in 25% van de gevallen voor. Er is bij ADHD waarschijnlijk sprake van een kwetsbaarheid in de erfelijke aanleg die wordt beïnvloed door verschillende omgevingsfactoren.

Genen belangrijk in onststaan ADHD

De oorzaken van ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder (Aandachtstekort-stoornis met hyperactiviteit)) zijn niet geheel bekend. Wel is duidelijk dat genetische factoren een belangrijke rol spelen in het ontstaan van ADHD, en dat ADHD gepaard gaat met veranderingen in de hersenen. Door de genetische invloed houden veel kinderen met ADHD hinder van deze stoornis in de volwassenheid. Ook factoren uit de omgeving spelen een rol in het ontstaan van ADHD, vooral in de vroege ontwikkeling van de foetus en het kind. Van de factoren die samengaan met ADHD is soms moeilijk vast te stellen of ze een oorzaak zijn voor de ontwikkeling van ADHD of hier juist een gevolg van zijn. Gezinskenmerken kunnen beloop van ADHD beïnvloeden Opvoedingsomstandigheden zijn waarschijnlijk niet van invloed op de ontwikkeling van ADHD, maar kunnen wel bijdragen aan het beloop en aan de ontwikkeling van eventuele gedragsproblemen. Het opvoeden van een kind met ADHD vraagt veel van de ouders. Aansluiten bij de behoeften van hun kind aan structuur en duidelijkheid is één van de belangrijkste uitdagingen voor ouders en kan een gunstige invloed hebben op de ontwikkeling van een kind met ADHD. Bron: VZinfo (z.d.).

75 à 80% erfelijkheid

ADHD is in sterke mate erfelijk. Diverse onderzoeken doen uitspraken over de erfelijkheid van ADHD. Gemiddeld komt dit uit op 0,76. Dit betekent dat ADHD voor 76 procent is toe te schrijven aan genen. De Praktijkrichtlijn noemt een erfelijkheid van 80 procent. De kans dat ouders van een kind met ADHD zelf ook ADHD hebben is 2 tot 8 maal groter dan het geval is bij kinderen zonder ADHD. Bron: www.nji.nl.

Iemand met ADHD gebruikt zijn hersenen anders. Bij het merendeel van de mensen is er een redelijk samenspel tussen binnenkomende en uitgaande prikkels. Voortdurend komen er talloze prikkels bij ons binnen. Om goed te functioneren moeten we ons afsluiten voor de onbelangrijke prikkels en moeten we de belangrijke juist doorlaten. Als je aan het lezen bent, moet je je daarop concentreren en moet je je

561

afsluiten voor een voorbijrijdende auto, voor een kind dat voor je op zijn stoel wipt en voor de regen tegen het raam. Een kind met ADHD heeft moeite met deze selectie van prikkels. Het laat zich te snel afleiden door onbelangrijke prikkels.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Dit geldt eigenlijk ook voor de uitgaande prikkels. Als mensen zonder ADHD iets willen doen, denken ze daar meestal eerst even over na. Een kind met ADHD doet eerst en denkt er mogelijk daarna pas over na.

ADHD’er gebruikt hersenen anders

Kinderen met ADHD (Attention Deficit Hyperacitivity Disorder) hebben geen achterstand in de ontwikkeling, maar gebruiken hun hersenen anders. Dit concludeert psychologe Sarah Durston, onderzoekster aan het UMC Utrecht. Omdat de symptomen – zoals concentratieproblemen en onrustig gedrag – meestal afnemen met het ouder worden, wordt ervan uitgegaan dat ADHD samenhangt met een tragere ontwikkeling van de hersenen. Tijdens haar promotieonderzoek constateert Durston dat kinderen met ADHD een ander hersenpatroon laten zien dan gezonde kinderen. Ze vergeleek volwassenen met gezonde kinderen en gezonde kinderen met een ADHD-groep.

De testpersonen deden een computerspel, terwijl een MRI-scanner registreerde welke hersengebieden werden geactiveerd. Ze moesten Pokemons vangen die op het beeldscherm (commando go = schieten) met uitzondering van het wezen Meowth (commando no go = niet schieten). Volwassenen hebben de minste moeite met het onderdrukken van de ‘schiet-impuls’ bij no go, kinderen met ADHD de meeste moeite. Het lijkt erop dat kinderen met ADHD de systemen die impulsen onderdrukken, minder goed kunnen activeren dan volwassenen en andere kinderen, concludeert Durston. Bron: www.volkskrant.nl.

Bekijk het filmpje ‘ADHD en het brein’.

Compensatiemogelijkheden De mate waarin het kind last van zijn ADHD heeft, blijkt af te hangen van compensatiemogelijkheden van het kind én van zijn omgeving. Het hebben van ADHD hoeft niet alleen negatieve effecten te hebben. Veel ADHD-ers zoeken de extra prikkels zelf op omdat het hen tot betere prestaties brengt. Zij treden problemen als uitdagingen tegemoet. Sommigen hebben meer dan mensen zonder ADHD het vermogen informatie en indrukken snel te combineren en met veel creativiteit en inzicht oplossingen te bedenken. Waar mensen zonder ADHD in situaties met te veel prikkels afhaken, zijn sommige mensen met ADHD juist alerter en functioneren beter.

Omgevingsfactoren

Over de manier waarop individuele factoren en omgevingsfactoren op elkaar inwerken bestaan veel theorieën. Samengevat hebben sommige kinderen een lichte biologische of erfelijke aanleg voor het ontwikkelen van ADHD, terwijl andere kinderen daarvoor juist een sterke aanleg hebben. Factoren in het gezin hebben vervolgens invloed op de manifestatie van de symptomen. In theorie bestaan er dus kinderen die wel een lichte aanleg voor ADHD hebben, maar die de symptomen vanwege een stabiel en rustig gezinsklimaat niet uiten. Ook is het moeilijk om erfelijkheid en opvoeding als afzonderlijke factoren te onderzoeken. Een kind wordt immers meestal opgevoed door diegenen van wie het ook de genen heeft meegekregen. Tot slot is van veel kenmerken onduidelijk of deze de oorzaak zijn van ADHD of juist een gevolg daarvan.

562

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

Bron: www.nji.nl.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De laatste tijd verschijnen er steeds meer berichten over de rol die voeding zou spelen bij het ontstaan en het behandelen van ADHD. Zogenoemde ADHD-diëten zijn redelijk populair. Nederland kent inmiddels een aantal speciale centra die op maat diëten ontwikkelen. Toch is er, ondanks een vierjaar durend onderzoek van het RIVM, geen wetenschappelijk bewijs voor de werking van het ADHD-dieet en voor voeding als oorzaak van ADHD.

Medicatie Behalve dat je weet welke pedagogische maatregelen je kunt nemen, is het goed dat je weet dat een groot aantal kinderen met ADHD ook medicatie krijgt. Middelen als Ritalin en Concerta kunnen vrij goede effecten op het gedrag van het kind met ADHD hebben. Helaas hebben de middelen soms storende bijwerkingen, zoals depressiviteit. Lees de verdiepingsstof ‘ADHD en medicijngebruik’.

Begeleiding Voor kinderen met ADHD is duidelijkheid in de relatie heel belangrijk. Als BOS-coördinator kun je op de volgende manier de relatie met deze kinderen vormgeven: • Zorg dat je jezelf blijft. • Accepteer het kind achter het gedrag. • Zorg ervoor dat je consequent bent. Maak duidelijk wat wel en wat niet mag en hanteer heldere, controleerbare regels. • Wijs het kind niet alleen op het ongewenste gedrag, maar vertel vooral wat je wel gewenst vindt. • Motiveer het kind door het vaker te prijzen en positiever te waarderen dan gebruikelijk. Maak vooral gebruik van sociale beloners of bekrachtigers (complimenten, schouderklopjes). • Bepaal vóóraf wat je wel en wat je niet corrigeert. Je kunt namelijk niet alles corrigeren en dat is ook niet effectief. • Grijp tijdig in, laat het gedrag niet onnodig uit de hand lopen. Voorkomen is vaak beter dan genezen. • Maak stop-denk-doeafspraken (‘Oké Frits, stop even. Wat ga je dadelijk doen? Prima, ga je gang.’) • Bedenk steeds: hij doet het niet expres! Het is meer een kwestie van niet kunnen dan van niet willen. • Een kind met ADHD is slordig en vergeetachtig. Controleer bijvoorbeeld of het kledingstukken meeneemt. Dit voorkomt onnodige frustratie. • Houd toezicht in het kleedlokaal. • Bereid het kind voor op nieuwe situaties. Gaat een kind voor het eerst mee naar een wedstrijd of toernooi, spreek dan vooraf door wat het te wachten staat. Het best kun je het kind daarna zelf kort laten herhalen wat je verteld hebt. Bereid het kind ook voor op lastige situaties, bijvoorbeeld een spelletje waarbij de kans groot is dat het verliest.

Opdracht 11 Oppositioneel-opstandige stoornis

a. Geef een omschrijving van een oppositioneel-opstandige stoornis. b. De kenmerken worden in drie gedragscategorieën verdeeld. Noteer deze drie gedragscategorieën. c. Geef van elke categorie twee voorbeelden.

Opdracht 12 Filmpje ODD Bekijk het filmpje ‘ODD’.

563

Bekijk het filmpje en geef een korte samenvatting van de inhoud.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

In het filmpje zie je kinderen van 4 tot 6 jaar met ernstige gedragsproblemen. Een kind steekt zijn middelvinger op, ze slaan en schoppen elkaar, maken om het minste of geringste ruzie. Het filmpje gaat er in feite over dat deze kinderen niet of nauwelijks te handhaven zijn binnen het reguliere onderwijs. Het geeft wel een goed beeld van het probleemgedrag.

Opdracht 13 Omgang en begeleiding ODD

Deze opdracht kun je het beste met een groepje maken. a. Bespreek met elkaar hoe je het beste om kunt gaan met kinderen en jeugdigen met ODD. b. Kom tot een lijstje met do’s-and-don’ts.

Opdracht 14 ADHD

a. Geef een omschrijving van wat jij verstaat onder ADHD. b. Noteer een aantal belangrijke kenmerken van ADHD.

Opdracht 15 Hoofdkenmerken ADHD De hoofdkenmerken van ADHD zijn: • onoplettendheid • hyperactiviteit • impulsiviteit.

Geef van alle drie deze hoofdkenmerken drie voorbeelden van gedragingen.

Opdracht 16 Subtypen ADHD

a. Noteer de drie subtypen ADHD die onderscheiden worden. b. Geef van alle drie de subtypen een korte omschrijving. c. Waar staat ADD voor? Bekijk het filmpje ‘ADHD: Kenmerken en verschil met ADD’. d. Welke kenmerken horen volgens het filmpje bij ADD?

Opdracht 17 ADHD en andere stoornissen

a. Mensen met ADHD hebben vaker dan gemiddeld nog andere stoornissen. Zoek op internet naar welke stoornissen dit zijn. b. Kies één bijkomende stoornis uit en zoek naar de betekenis hiervan en naar enkele kenmerken (symptomen).

Opdracht 18 Oorzaken van ADHD

a. Noteer de belangrijkste oorzaken van ADHD. b. Steeds vaker wordt het verband gelegd tussen voeding en ADHD. Zoek op internet naar voor- en tegenstanders van deze mening en kom tot een conclusie.

Opdracht 19 Belang van sport en bewegen

Deze opdracht kan het beste in een groepje gemaakt worden. Discussieer met elkaar over waarom sport juist wel/niet geschikt is voor kinderen/jeugdigen met ADHD.

564

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

18.4 Leerproblemen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

De DSM-5 spreekt over ‘specifieke leerstoornissen’. Deze stoornissen vallen onder de neurobiologische ontwikkelingsstoornissen. Deze specifieke leerstoornis kan zich op verschillende gebieden voordoen, namelijk: • beperkingen in het lezen • beperkingen in de schriftelijke uitdrukkingsvaardigheden • beperkingen in het rekenen. De termen dyslexie en dyscalculie worden als alternatieve termen beschouwd. In deze paragraaf komen de volgende leerproblemen aan de orde: • dyslexie • dyscalculie.

Dyslexie Het woord dyslexie komt uit het Grieks en betekent letterlijk ‘niet goed kunnen lezen’. De definitie van dyslexie luidt:

Een taalstoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en het goed en/of vlot toepassen van het lezen en/of het spellen op woordniveau. Bekijk de filmpjes ‘Wat is dyslexie?’ en ‘Dyslexie in de klas’.

De taalproblemen zijn bij dyslexie niet het gevolg van een lage intelligentie. Bij deze kinderen is namelijk sprake van een disharmonisch prestatieprofiel. Dat wil zeggen dat ze op allerlei andere gebieden, zoals rekenen, wel normaal of bovennormaal scoren. Dyslectische kinderen hebben de grootste moeite om letters te herkennen en woorden te lezen. De letters lijken achterstevoren te staan of ondersteboven.

Max

Max heeft altijd moeite met lezen gehad. Hij heeft geen inzicht in de woorden, hakt ze in tweeën, zelfs nadat hij twee keer groep 3 heeft gedaan. Ook heeft hij moeite met links en rechts, klok kijken, en vergeet hij allerlei woorden. Laatst zei hij: ‘De woorden vallen maar steeds uit mijn hoofd.’

Dyslexie kun je zien als de overtreffende trap van leesproblemen. Wat precies de oorzaak is, is niet bekend. Er is veel neurologisch onderzoek gedaan, maar tot dusver is er nog geen eensluidende opvatting over de oorzaak van dyslexie. We kunnen dyslexie alleen vaststellen aan de hand van de verschijnselen. Opvallend is wel dat dyslexie ongeveer vier keer zo veel voorkomt bij jongens als bij meisjes. Dyslexie heeft drie belangrijke kenmerken: 1. Het is een hardnekkig probleem. 2. Er is sprake van een automatiseringsprobleem. 3. Het verdwijnt niet, ondanks extra hulp en aandacht.

Er bestaan veel organisaties in Nederland die zich bezighouden met dyslexie en je treft nogal wat verschillende opvattingen aan over wat dyslexie is en waar het door veroorzaakt wordt. Elke opvatting leidt tot een andere aanpak, waarbij soms meer en soms minder resultaat geboekt wordt.

Dyslexie is een probleem bij het ontsleutelen van letters, dat ondanks intensieve training blijft bestaan. Het lezen gaat zo traag dat geen woordbeeld ontstaat. Het automatiseringsprobleem blijkt onder andere uit de moeite die men heeft met het leren en onthouden van reeksen, zoals de tafels.

565

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Diagnose Elke basisschool en school voor voortgezet onderwijs in Nederland heeft gratis het boek Protocol Leesproblemen en Dyslexie ontvangen. Er is een versie voor de onderbouw van het basisonderwijs (groep 3, 4 en 5), voor de bovenbouw, (groep 6, 7 en 8) en voor het voortgezet onderwijs. Het Protocol geeft stapsgewijs aan wat een school moet en kan doen om twee doelen te bereiken: • Zo veel mogelijk leerlingen terug in de boot trekken. • Leerlingen die werkelijk dyslectisch zijn een speciale behandeling geven, zodat ze zo veel mogelijk profijt hebben van het onderwijsaanbod.

Om te ontdekken hoe het met de leesvaardigheid gaat, doe je tests. De eerste keer doe je dat al na enkele maanden leesonderwijs, in de herfst van groep 3. Dan kun je zien hoe het staat met de letterkennis. De tests gaan door tot eind groep 4, en ondertussen geeft de school intensieve hulp. Er is een klein percentage leerlingen dat na deze extra training blijft uitvallen.

Leerlingen die geen baat hebben bij de intensieve training, leveren een probleem op. Als school kun je dan niet veel meer, behalve zo veel mogelijk leerstof auditief aanbieden, extra leestijd geven en dergelijke. Deze leerlingen moeten vanuit een andere hoek geholpen worden. De gezondheidszorg is bezig verder onderzoek te doen en probeert aanpakken te ontwikkelen waar de kinderen baat bij hebben. Symptomen van dyslexie zijn: • veel en hardnekkig verwarren van letters of klanken die op elkaar lijken (b/d, eu/ui) en omdraaien van woorden die op elkaar lijken (mos-som) • in groep 3 en 4 grote moeite hebben met leren lezen en schrijven, wat na een tijd vaak resulteert in een hekel aan lezen en schrijven, soms zelfs aan school • niet goed op woorden kunnen komen • zelf vaak rare woorden verzinnen om iets aan te duiden • soms heel andere woorden lezen dan er staan, maar wel met dezelfde betekenis Bijvoorbeeld kat zeggen, terwijl er poes staat. • moeite hebben om van de ene regel naar de andere te gaan Het kind leest opeens een woord dat drie regels lager staat of ziet de punt op het eind van de zin niet. • moeilijk namen kunnen onthouden Bijvoorbeeld van kinderen in de klas, terwijl ze wel weten wie ze bedoelen, geldt soms ook voor liedjes en versjes. • moeite hebben met klok kijken (kwart voor/kwart over), kleuren, namen van de dagen, de begrippen links en rechts, kortom: met het verwerken en toepassen van droge kennis • moeite met het leren en onthouden van reeksen (tafels) • slecht handschrift. Dyscalculie Wat dyslexie voor taal is, is dyscalculie voor rekenen. De letterlijke betekenis van dyscalculie is ‘niet goed kunnen rekenen’. Kinderen met dyscalculie hebben moeite met het zich eigen maken van de basisvaardigheden van het rekenen. Ze hebben moeite met de betekenis van getallen, hoeveelheden, symbolen en bewerkingen als optellen, aftrekken en vermenigvuldigen. Ook bij dyscalculie gaat het niet om een achterstand in de intelligentie, maar waarschijnlijk om een neurologische aandoening. Kinderen met dyscalculie zijn opvallend zwak op rekengebied, maar scoren op andere gebieden normaal of bovennormaal. Dyscalculie is eveneens een hardnekkig probleem, dat wel (enigszins) verbetert door intensief oefenen, maar zeker niet verdwijnt.

Bekijk de filmpjes ‘Dyscalculie Klokhuis’ en ‘IWAL - De signalering van dyscalculie’.

566

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

Lodewijk

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Lodewijk (16 jaar, 4 vmbo-t) schildert graag. Ook schrijft hij verhalen en gedichten en dat doet hij niet onverdienstelijk. Rekenen gaat hem minder goed af. Om het helder te stellen: daar bakt hij helemaal niets van. In groep acht van de basisschool werkte hij uit rekenboeken van groep vijf. Soms dacht hij sommen te snappen, maar de volgende dag was hij alles vergeten. De tafels van één tot en met vijf kent hij, maar vanaf die van zes strooit hij met fouten. En als we tijdens het interview de proef op de som nemen, blijkt het bij simpele optelsommen al mis te gaan. 9 + 4? Ha, dat weet hij: 13. Maar 8 + 5? Dennis zwijgt, kijkt onzeker om zich heen en gokt: ‘12?’ Ook in het dagelijks leven kent Dennis lastige momenten. Boodschappen doen is geen pretje als je niet in staat bent het wisselgeld na te tellen. Heeft hij nieuwe kleren nodig, dan gaat zijn moeder mee. Zij weet namelijk wel dat een spijkerbroek van 58 euro goedkoper is dan een van 67.

Uit een test is gebleken dat Dennis dyscalculie heeft. Ook Charlotte (13) kampt met dyscalculie. Ze zit in de tweede klas van het vmbo k/g en doet alle vakken fluitend, met uitzondering van wiskunde. Charlottes ervaringen lijken op die van Lodewijk: dagelijks zweten op de tafels zonder dat het ooit beklijft, struikelen over sommen op het niveau van groep vijf van het basisonderwijs. ‘Ik doe mijn best en probeer mee te doen,’ zegt ze. ‘Gelukkig weet de wiskundeleraar wat er aan de hand is en mag ik veel hulp vragen. Maar,’ zucht ze, ‘ik vind het zelf zo irritant dat ik het telkens wéér niet snap.’

Opdracht 20 Wat is dyslexie a. Geef een omschrijving van dyslexie.

Bekijk een van de filmpjes ‘Wat is dyslexie?’ of ‘Dyslexie in de klas’.

b. Bekijk een van de filmpjes en beantwoord nogmaals de vraag wat dyslexie is.

Opdracht 21 Kenmerken dyslexie Beschrijf de drie belangrijkste kenmerken van dyslexie.

Opdracht 22 Dyscalculie

Bekijk een van de filmpjes ‘Dyscalculie Klokhuis’ of ‘IWAL - De signalering van dyscalculie’.

Bekijk een van de volgende filmpjes over dyscalculie en geef een omschrijving van dyscalculie.

18.5 Coördinatieproblemen

Motorische stoornissen en DSM-5 De DSM-5 onderscheidt een aantal motorische stoornissen, waaronder de coördinatieontwikkelingsstoornis en de stereotype-bewegingsstoornis. De eerste stoornis vertoont gelijkenis met wat doorgaans Developmental Coordination Disorder (DCD) genoemd wordt. Er bestaan nog meer coördinatiestoornissen, zoals ataxie. In feite is ataxie een verzamelnaam van verschillende stoornissen in de coördinatie.

In deze paragraaf wordt aandacht besteed aan zowel Developmental Coordination Disorder als aan de Nonverbal Learning Disorder (NLD). Deze aandoening wordt in het Nederlands vertaald met non-verbale leerstoornis.

567

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Developmental Coordination Disorder (DCD) Developmental Coordination Disorder is een ontwikkelingsstoornis op het gebied van de coördinatie. DCD is een motorisch probleem, niet zozeer een leerprobleem. Toch heb je er op school mee te maken. Men noemt het ook wel dyspraxie. Kinderen met deze stoornis zijn laat met bijvoorbeeld: • kruipen • lopen • fietsen • veters strikken • rits dichtdoen • billen afvegen • knippen • schrijven • soms is ook de waarneming niet optimaal.

Wat is DCD?

Soepel bewegen, een bal gooien en vangen, fietsen, jezelf aan- en uitkleden, veters strikken, tandenpoetsen, billen afvegen, met mes en vork eten, met een pen schrijven, over een lijn knippen; het lijkt allemaal heel gewoon dat kinderen deze vaardigheden leren. Voor sommige kinderen is dat echter niet zo vanzelfsprekend. Dat kunnen kinderen zijn met DCD. DCD is een ontwikkelingsstoornis van de coördinatie van bewegingen. Wat is DCD?

DCD staat voor Developmental Coordination Disorder, in het Nederlands vertaald coördinatieontwikkelingsstoornis. Kinderen met DCD hebben een achterstand in de ontwikkeling van motorische vaardigheden en moeite met het coördineren van de bewegingen, waardoor ze alledaagse taken minder makkelijk uit kunnen voeren dan leeftijdsgenoten. Kinderen met DCD worden vaak als “onhandig” omschreven.

DCD komt voor bij vijf tot zes procent van de schoolgaande kinderen. Dit betekent dat er in vrijwel iedere groep sprake is van één of meer leerlingen met DCD. Er zijn meer jongens met DCD dan meisjes. Bron: www.balansdigitaal.nl/kennis/wat-is-dcd.

Kinderen met DCD kunnen een lage spierspanning hebben, slap zijn. Ze kunnen ook juist een hoge bewegingsonrust hebben, druk zijn, maar ongericht en vaak tegen iets opbotsen. Dit zijn vaak coördinatieproblemen. Als het kind ook nog een concentratieprobleem heeft, wordt het op school moeilijk om alles bij te houden. De leerling zal achter raken. De computer bedienen is moeilijk, maar ook knippen, plakken en tekenen. Op het plein zie je dat deze leerlingen opvallen. Ze bewegen onhandig. Kinderen met DCD steken niet lekker in hun vel. Het is moeilijk om te bepalen of een leerling DCD heeft of gewoon een beetje onhandig

Beetje onhandig?

Neem bijvoorbeeld Karim(8). Toen hij bijna negen maanden was, viel het zijn moeder op dat hij ‘geen gewicht op zijn benen zette’. Pas met een jaar hupte hij op haar schoot een beetje op en neer. Lopen ging ook niet echt snel (ruim anderhalf jaar). Met 4 jaar was hij zwak in knippen, puzzelen en knutselen. Daarentegen gingen andere dingen zoals overpakken en fietsen weer wel snel of in ieder geval op tijd. En al op jonge leeftijd verbaasde hij velen met zijn grote woordenschat en kennis. Toen hij enkele maanden

568

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

op de basisschool zat , luidde zijn juf de noodklok. Zij vond dat het op een heleboel fronten niet goed ging. Karim werd getest. De uitslag onderstreepte het disharmonische profiel: Karim had geen enkel probleem met verbale opgaven, maar wel met opdrachten waaraan handelingen te pas komen.

Toch is DCD niet altijd iets om heel erg van te schrikken. Het schijnt in de meeste gevallen vanzelf over te gaan. Bij ongeveer de helft van de kinderen met een ontwikkelingsachterstand op motorisch gebied trekt het in de puberteit bij. Bekijk het filmpje ‘Revalideren met DCD bij RMC Groot Klimmendaal’.

Leerlingen met DCD kunnen ook problemen ontwikkelen op sociaal gebied. Ze zijn onhandig en ongericht. Hierdoor komt hun positie in de groep in gevaar. Ze kunnen het mikpunt worden van pesterijen. Ook hier geldt dus weer: aandacht hebben voor verschillen en een klimaat creëren waarin iedereen er mag zijn. Deze groep leerlingen wordt nog te vaak over het hoofd gezien en niet herkend. Met een beetje extra ondersteuning, ambulante begeleiding vanuit het speciaal onderwijs en aanpassingen in het klaslokaal, kunnen deze leerlingen prima functioneren.

Nonverbal Learning Disorder (NLD) Het gaat hier om een non-verbale leerstoornis. Verbaal zijn kinderen met NLD prima ontwikkeld. Met hun taal is niets mis. Informatie die ze horen, kunnen ze heel goed verwerken. Het probleem zit in het zien en tasten. Het leren via zien en via tasten, verloopt moeizaam. Men neemt aan dat er een stoornis zit in de rechterhersenhelft. Op de een of andere manier kan de rechterhersenhelft slecht samenwerken met de linkerhersenhelft. Opvallend is het soms samengaan van NLD met PDD-NOS. Het gevolg daarvan is dat er problemen zijn: • met ruimtelijke oriëntatie (daarvoor moet je zien) • bij de motorische ontwikkeling (bewegen in een ruimte waarvan je de afmetingen niet goed kunt schatten is moeilijk) • in de sociaal-emotionele ontwikkeling.

Bij de sociaal-emotionele ontwikkeling speelt mee dat de kinderen gezichtsuitdrukkingen niet kunnen ontcijferen. Daardoor ontgaat hun veel. Ze reageren op de letterlijk uitgesproken woorden, non-verbale signalen zien ze niet. Een groot deel van de communicatie gaat via non-verbale signalen en die worden door hen slecht waargenomen. Daardoor kunnen ze lomp en ongevoelig overkomen. Vriendschap sluiten wil daardoor soms niet zo vlotten. Bekijk het filmpje ‘Hoe Luc omgaat met zijn leerstoornis NLD’

Kinderen met NLD doen soms denken aan kinderen met ADHD. Men neemt aan dat er tussen kinderen met ADHD 10 procent kinderen met NLD zitten. Kinderen met NLD hebben laat leren praten maar praten daarna heel goed. Daarom hebben ouders vrij hoge verwachtingen van zo’n kind. Op school gaat het aanvankelijk goed, maar vanaf groep 5 valt het resultaat steeds meer tegen. Er zijn vrijwel altijd problemen met rekenen. Eerst vielen die niet op, omdat het kind het redde dankzij zijn sterke geheugen. Daar worden de opgaven nu te moeilijk voor.

Als de leerling getest wordt, treedt een groot verschil op tussen het verbale IQ en het performale IQ. Verbaal scoort hij opvallend veel hoger. Verbale taken zijn taken die met taal te maken hebben. Performale taken gaan over visueel-ruimtelijke aspecten (bijvoorbeeld figuur naleggen). Kenmerken die kunnen wijzen naar NLD:

569

laat leren praten goed praten traag in aanleren van routines vaak botsen tegen mensen en dingen houterige bewegingen hekel aan speelmateriaal zoals klei of vingerverf, dingen waarbij de tastzin een grote rol speelt praat in zichzelf om moeilijke handelingen voor elkaar te krijgen, bijvoorbeeld veters strikken hekel aan nieuwe situaties onverklaarbare woedeaanvallen fijne motoriek is slecht, bijvoorbeeld te hard op de pen drukken, pengreep, oog-handcoördinatie problemen met tijd en taken plannen, te laat komen overal doorheen praten mensen aanstaren hatelijkheden niet begrijpen rekenproblemen gevaarlijk gedrag in het verkeer, kan geen diepte of afstanden schatten kan geen vriendschap houden, kan populair doen met onbekenden heel sterk geheugen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

• • • • • • • • • • • • • • • • • •

Omgang en begeleiding Enkele tips voor de omgang en begeleiding van deze kinderen zijn: • Maak nadrukkelijk gebruik van verbale instructie. • Laat het kind eventueel de instructie verbaliseren en controleer op die manier of het kind het begrepen heeft. • Help ze non-verbale signalen te interpreteren. • Gebruik totale communicatie: laat je non-verbale communicatie gepaard gaan met verbale communicatie. Kijk bijvoorbeeld niet alleen afkeurend, maar leg ook uit waarom je het ergens niet mee eens bent. • Let erop dat woordgrapjes vaak niet begrepen worden.

Opdracht 23 DCD

a. Noteer waar de letters DCD voor staan. b. Geef een omschrijving van DCD. c. Noteer een aantal belangrijke kenmerken van DCD.

Opdracht 24 Revalidatie

Bekijk het filmpje ‘Revalideren met DCD bij RMC Groot Klimmendaal’. Geef een samenvatting van de inhoud van het filmpje.

Opdracht 25 24 NLD

a. Noteer waar de letters NLD voor staan. b. Geef een omschrijving van NLD. c. Noteer een aantal belangrijke kenmerken van NLD.

Opdracht 26 Non-verbale leerstoornis Bekijk het filmpje ‘Hoe Luc omgaat met zijn leerstoornis NLD’ Bekijk het filmpje en geef een samenvatting van de inhoud.

Opdracht 27 Tips voor de omgang Geef een aantal tips voor de omgang en begeleiding van kinderen met NLD.

570

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

18.6 Hoogsensitieve kinderen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Hoogsensitief Hoogsensitieve of hooggevoelige mensen zijn gevoeliger voor prikkels dan anderen. Ze raken gemakkelijk overprikkeld door allerlei indrukken. Hoogsensitiviteit wordt niet altijd herkend. Vaak wordt het gedrag van deze kinderen gediagnosticeerd als ADHD of als een vorm van autisme. De grondlegger van het begrip hoogsensitiviteit is de psycholoog Aron. Ze vindt twee aspecten het meest kenmerkend voor een hoogsensitief kind: • de neiging om veel op te merken • diep nadenken alvorens te handelen.

Hoog sensitiviteit

Hoogsensitieve kinderen voelen veel en intens. Zij horen de kleinste geluiden, leven met anderen mee en staan niet graag in de aandacht. Op drukke dagen raken ze overprikkeld en krijgen een woedeaanval of huilbui. Gevarieerde algemene informatie over dit onderwerp vind je op het platform voor hoogsensitieve mensen: www.hoogsensitief.nl

Door deze combinatie komt het kind afwachtend en soms angstig over. Hoogsensitieve kinderen nemen veel waar. Ze herkennen de kleinste veranderingen en details, bijvoorbeeld een tekening in het klaslokaal die verhangen is of de nieuwe bril van de meester. Zowel thuis als op school observeren ze voortdurend. Om goed te kunnen zien wat er gebeurt, nemen ze meestal niet direct actief deel aan een situatie. Ze staan liever eerst op enige afstand toe te kijken.

Ook in situaties met sociale interactie zijn ze oplettend. Ze weten bijvoorbeeld precies te benoemen wat er in een bepaalde situatie gebeurd is, ook als dat lang geleden is. Op school observeren hoogsensitieve kinderen bijvoorbeeld nauwkeurig welke kinderen de neiging hebben om fel te reageren. Ze weten vervolgens precies wat ze bij deze kinderen beter kunnen laten, om niet zelf met die felle reactie geconfronteerd te worden.

Checklist/test

Bekijk op de website de ‘Hooggevoeligheidstest’ of bekijk op de website ‘Checklist hoogsensitief’.

Ze denken diep na over oorzaak en gevolg. Deze kinderen kunnen behoorlijk van slag zijn door gebeurtenissen of dramatische verhalen. De kinderen kunnen hierdoor makkelijk overprikkeld raken. Dit kan gebeuren door te veel indrukken achter elkaar of door een heftige indruk ineens. Het kind raakt zo vol dat het moeilijk normaal kan functioneren. Dit kan zich uiten in teruggetrokken of juist heel druk gedrag, woedeaanvallen en concentratieproblemen. Bij teruggetrokken gedrag wordt soms onterecht aan een autismeverwante stoornis gedacht en bij het drukke gedrag ten onrechte aan ADHD.

571

Hooggevoelige kinderen

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Hooggevoelige kinderen prefereren één op één contact. Daarom hebben deze kinderen vaak een hartsvriendje of -vriendinnetje met wie ze een goede band hebben. Hooggevoelige kinderen kunnen echter sociaal zijn doordat ze zo sterk betrokken zijn bij de wereld door hun grote opmerkzaamheid. Hoogsensitieve kinderen denken dieper en uitgebreider na over wat ze beleven en leren. Dit kan een probleem worden wanneer deze kinderen een negatieve ervaring meemaken zoals bijvoorbeeld pesten. Hun grote sociale bewustzijn maakt dat ze sneller angstig reageren en vlugger gekwetst worden wanneer zijzelf of andere kinderen gepest worden. Dit interfereert met hun sterk rechtvaardigheidsgevoel. Daarnaast hebben ze vaker een laag zelf beeld en dit zie je ook zeer vaak bij kinderen die gepest worden. Bron: www.nieuwetijdskind.com/het-hoogsensitieve-kind.

Sommige kinderen zijn voor vrijwel alle prikkels overgevoelig. Andere kinderen hebben een specifiekere vorm van hoogsensitiviteit voor bijvoorbeeld: • sociaal-emotionele prikkels (omgang met anderen, gevoelens) • lichamelijke prikkels (fysiek en zintuiglijk) • cognitieve prikkels (informatie) • natuurlijke en bovennatuurlijke prikkels (planten, weersomstandigheden, spirituele verschijnselen). Bekijk het filmpje ‘Wanneer ben je hoogsensitief?’ en ‘Is mijn kind hooggevoelig’.

Enkele belangrijke kenmerken van hoogsensitieve kinderen zijn: • veel zien, kleine veranderingen waarnemen • graag ‘langs de kant’ staan om te observeren • scherp horen, bijvoorbeeld geluiden snel ‘hard’ noemen • geïrriteerd zijn door kleine ongemakken, zoals een natte mouw of labeltjes in kleding • intens reageren op lichamelijke pijn • subtiele geur- en smaakverschillen onderscheiden • gevoelige ogen, bijvoorbeeld licht snel ‘fel’ noemen • zich snel zorgen maken • behoefte hebben aan een rustige omgeving met niet te veel mensen • moeite hebben met veranderende omstandigheden • tijd nodig hebben om aan een nieuwe situatie of omgeving te wennen • inlevingsvermogen, zich goed kunnen verplaatsen in de gevoelens van anderen • niet van verrassingen houden • niet in het middelpunt van de belangstelling willen staan • een goed geheugen hebben • voor de leeftijd over een grote woordenschat beschikken • diepzinnige vragen stellen • eindeloos willen weten ‘waarom’ • moeite hebben met structureren en organiseren • een hekel hebben aan oefenen en herhalen • dichtklappen of zenuwachtig worden bij feitelijke, gesloten vragen • eigenwijsheid, heel gericht de eigen weg volgen • vol levenslust, heel blij en enthousiast kunnen zijn • diep nadenken over levensvragen • sterke binding hebben met de natuur (planten, dieren) • gebeurtenissen voorzien • licht en kleuren (aura’s) waarnemen. Omgang en begeleiding Tips voor hoogsensitieve kinderen zijn:

572

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

•

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

• • • • • •

Voorkom overprikkeling door te veel informatie, een rommelige inrichting van de gymzaal of een onoverzichtelijke organisatie. Zorg voor een goede afwisseling tussen inspanning en ontspanning, tussen concentratie en ontspanning. Laat deze kinderen niet te veel onder tijdsdruk werken. Schat in wat spelvormen gericht op winnen en verliezen met hen doen. Geef ze de tijd en de ruimte om aan een nieuwe bewegingssituatie te wennen. Informeer deze kinderen als er bijzondere activiteiten zijn. Geef deze kinderen overzichtelijk, afgebakende taken (‘Ruim jij deze twee ballen op?’).

Definitie

Over het algemeen wordt hoogsensitiviteit gezien als een persoonlijkheidskenmerk. Het is dus niet iets wat je hebt of niet hebt. Een aan- en uitstand om het maar zo te zeggen. Net als andere persoonlijkheidskenmerken is er eerder sprake van een glijdende schaal. Je kunt heel erg hoogsensitief zijn en een klein beetje. We definiëren hoogsensitiviteit met drie kenmerken: 1. Gevoeligheid voor je eigen emoties 2. Gevoeligheid voor de emoties van anderen 3. Gevoeligheid voor externe prikkels Bron: www.depsycholoog.nl/hoogsensitief/.

Opdracht 28 Hoogsensitief

a. Leg uit wat er bedoeld wordt met hoogsensitief. b. Noteer een aantal belangrijke kenmerken van kinderen die hoogsensitief zijn.

Opdracht 29 Filmpje hoogsensitieve kinderen Deze opdracht kun je het beste in een groepje maken. Bekijk het filmpje ‘Wanneer ben je hoogsensitief?’.

a. Bespreek met elkaar de inhoud van het filmpje. b. Bespreek met elkaar wat je van een dergelijke diagnose of etiket vindt (zinnig, minder zinnig, herkenbaar, niet herkenbaar).

Opdracht 30 Tips voor de omgang

Geef een aantal tips voor de omgang en begeleiding van kinderen die hoogsensitief zijn

Opdracht 31 Leerdoelen

Je kunt de belangrijkste kenmerken van de autismespectrumstoornis beschrijven.

573

Je kunt de consequenties voor sport en bewegen beschrijven voor mensen met ASS.

Je kunt de belangrijkste gedragsproblemen beschreven.

Je kunt de consequenties voor sport en bewegen beschrijven voor mensen met ADHD.

Je kunt kunt de belangrijkste leerproblemen beschrijven.

Je kunt de belangrijkste coördinatieproblemen beschrijven en de consequenties hiervan aangeven voor sport en bewegen.

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

18.7 Verdiepingsstof - Criteria autismespectrumstoornis volgens DSM-5

De DSM-5 hanteert de volgende criteria van een autismespectrumstoornis: 1. Tekorten in de sociale communicatie en sociale interactie in uiteenlopende situaties, zoals actueel of in de voorgeschiedenis blijkt uit alle drie de volgende kenmerken: a. tekorten in de sociaal-emotionele wederkerigheid, variërend van bijvoorbeeld op een abnormale manier sociaal contact maken en niet in staat zijn tot een normale gespreksinteractie; het verminderd delen van interesses, emoties of affect; tot een onvermogen om sociale interacties te initiëren en te beantwoorden b. tekorten in het non-verbale communicatieve gedrag dat gebruikt wordt voor sociale interactie, variërend van bijvoorbeeld slecht geïntegreerde verbale en non-verbale communicatie; abnormaal gedrag bij oogcontact en lichaamstaal of tekorten in het begrijpen en gebruiken van gebaren; tot een totaal ontbreken van gezichtsuitdrukkingen en non-verbale communicatie c. tekorten in het ontwikkelen, onderhouden en begrijpen van relaties, variërend van bijvoorbeeld problemen met het aanpassen van gedrag aan verschillende sociale omstandigheden; moeite met deelnemen aan fantasiespel of vrienden maken; tot afwezigheid van belangstelling voor leeftijdgenoten. 2. Beperkte, repetitieve gedragspatronen, interesses of activiteiten, zoals actueel of in de voorgeschiedenis blijkt uit minstens twee van de volgende kenmerken: a. stereotiep(e) of repetitieve motorische bewegingen, gebruik van voorwerpen of gesproken taal (zoals eenvoudige motorische stereotypieën, speelgoed in een rij zeten of voorwerpen ronddraaien; echolalie; idiosyncratische uitdrukkingen) b. hardnekkig vasthouden aan hetzelfde, inflexibel gehecht zijn aan routines of geritualiseerde patronen van verbaal of non-verbaal gedrag (bijvoorbeeld extreem overstuur bij kleine veranderingen, moeite met overgangen, rigide denkpatronen, rituele wijze van begroeten, de behoefte om steeds dezelfde routine te volgen of elke dag hetzelfde te eten) c. zeer beperkte, gefixeerde interesses de abnormaal intens of gefocust zijn (bijvoorbeeld een sterke gehechtheid aan of preoccupatie met ongebruikelijke voorwerpen, bijzonder specifieke of hardnekkige intersses) d. hyper- of hyporeactiviteit op zintuiglijke prikkels of ongewone belangstelling voor de zintuiglijke aspecten van de omgeving (bijvoorbeeld duidelijk ongevoelig voor pijn en/of temperatuur, een negatieve reactie op specifieke geluiden of texturen, excessief ruiken aan of aanraken van voorwerpen, visuele fascinatie met lichten of beweging). 3. De symptomen moeten aanwezig zin in de vroege ontwikkelingsperiode (maar kunnen soms pas volledig manifest worden wanneer de sociale eisen de begrensde vermogens overstijgen, of kunnen worden gemaskeerd door op latere leeftijd aangeleerde strategieën). 4. De symptomen veroorzaken klinisch significante lijdensdruk of beperkingen in het sociale of beroepsmatige functioneren of in het functioneren op andere belangrijke terreinen.

574

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

Daarnaast kan de ernst bij de verschillende kenmerken aangegeven worden en kan de mate van verstandelijke beperking beschreven worden.

18.8 Verdiepingsstof - Tips voor de praktijk

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Organisatie Enkele organisatorische tips zijn: • Organiseer strak en gestructureerd. • Zorg voor een duidelijk begin en einde van de les. • Zorg dat de materialen een vaste plek hebben. • Geef deelnemers een vaste plaats in het kleedlokaal en een vaste plek in de zaal. • Zorg dat opdrachten een duidelijk begin en een eind hebben (dit kan versterkt worden door het meel laten nemen van een voorwerp). • Stel de groepjes bewust samen. Bij wie plaats je de autis(en) in het groepje? • Het is beter ze in een groepje niet als eerste aan de beurt te laten komen. Ze kunnen dan nog een paar keer zien wat er precies moet gebeuren, zodat ze in de gaten hebben wat de bedoeling is als ze zelf aan de beurt zijn. • Deze kinderen een hele les geconcentreerd mee laten doen is in veel gevallen te veel gevraagd. Bedenk vooraf waaraan ze mee moeten doen en wanneer ze even mogen ‘vlinderen’. • Bij het klaarzetten en opruimen van materiaal zijn deze kinderen te betrekken, mits ze een duidelijke opdracht krijgen. Sport- en bewegingsactiviteiten Beoordeel de sporten bewegingsactiviteiten op de geschiktheid voor mensen met autisme. Een belangrijk criterium voor de mate van geschiktheid is de duidelijkheid en structuur van de betreffende sporten bewegingsactiviteiten. • Inblijven en uitmaken: overloopvormen zijn duidelijker dan tikkertje door de hele zaal. Een vaste ‘tikker’ is makkelijker dan de snelle rolverwisseling bij het spelletje ‘Iemand is hem, niemand is hem’. Soms biedt een activiteit de mogelijkheid om er zelf structuur in aan te brengen. Bij een spel als kegeltrefbal zie je dat men zich richt op één taak: of het verdedigen van de kegel of proberen een andere kegel te raken. Honkloopspelen kennen geen snelle wisseling van taak en zijn ook redelijk geschikt. Bovendien zijn bij dit spel de twee partijen redelijk goed van elkaar gescheiden. • Passeren en onderscheppen: Deze vormen zijn voor veel mensen met autisme lastig. Zeker wanneer twee partijen op een heel veld door elkaar en tegen elkaar spelen en er ook nog sprake is van fysiek contact. Kegelringhockey waarbij je twee tegen twee speelt en waarbij het ene tweetal aan de ene kant van het speelveld moet proberen de kegels om te schieten van het andere tweetal aan de andere kant van het speelveld, heeft veel meer structuur dan hockey vier tegen vier op twee doeltjes. • Mikken en balanceren (klimmen en klauteren): deze betekenisgebieden hebben prima mogelijkheden om voldoende structuur in aan te brengen. Bovendien kun je makkelijk differentiëren. • Zwaaien (veren, wiegen, schommelen): dit betekenisgebied is bij velen populair. Denk hierbij aan situaties op het luchtkussen, grote trampoline of grote schommel.

18.9 Verdiepingsstof - De criteria voor de aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis volgens DSM-5

Een duidelijk aanwezig patroon van onoplettendheid en/of hyperactiviteit-impulsiviteit dat interfereert met het functioneren of de ontwikkeling, zoals gekenmerkt door onoplettendheid en/of hyperactiviteit en impulsiteit. Onoplettendheid Zes (of meer) van de volgende symptomen zijn gedurende ten minste zes maanden aanwezig geweest in een mate die niet consistent is met het ontwikkelingsniveau en die een negatieve invloed heeft op sociale, schoolse of beroepsmatige activiteiten. Oudere adolescenten en volwassenen (17 jaar en ouder) moeten aan ten minste vijf symptomen voldoen.

575

•

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

•

slaagt er vaak niet in voldoende aandacht te geven aan details of maakt achteloos fouten in schoolwerk, op het werk of bij andere activiteiten (kijkt bijvoorbeeld over details heen of mist deze; levert slordig werk af) heeft vaak moeite de aandacht bij taken of spelactiviteiten te houden (heeft bijvoorbeeld problemen om geconcentreerd te blijven tijdens een les of gesprek, of bij het lezen van een lange tekst) lijkt vaak niet te luisteren als hij/zij direct wordt aangesproken (lijkt bijvoorbeeld afwezig, zelfs als er geen duidelijke afleiding is) volgt vaak aanwijzingen niet op en slaagt er vaak niet in schoolwerk, karweitjes of taken op het werk af te maken (begint bijvoorbeeld wel met een taak, maar raakt al snel afgeleid) heeft vaak moeite met het organiseren van taken en activiteiten (heeft bijvoorbeeld moeite om een reeks taken achter elkaar af te maken; het werk is slordig en wanordelijk, heeft moeite met tijdsindeling, haalt deadlines niet) vermijdt vaak om, heeft een afkeer van, of is onwillig zich bezig te houden met taken die een langdurige geestelijke inspanning vereisen (zoals school- of huiswerk). raakt vaak dingen kwijt die nodig zijn voor taken of activiteiten (bijvoorbeeld speelgoed, huiswerk, potloden, boeken, sleutels, portemonnee of gereedschap) wordt gemakkelijk afgeleid door uitwendige prikkels is vaak vergeetachtig tijdens dagelijkse bezigheden.

• •

• • • •

Hyperactiviteit en impulsiviteit Zes (of meer) van de volgende symptomen zijn gedurende ten minste zes maanden aanwezig geweest in een mate die niet overeenstemt met het ontwikkelingsniveau en die een negatieve invloed heeft op sociale, schoolse of beroepsmatige activiteiten.

Oudere adolescenten en volwassenen (17 jaar en ouder) moeten aan ten minste vijf symptomen voldoen. • beweegt vaak onrustig met handen of voeten, of draait in zijn/haar stoel • staat vaak op in situaties waarin verwacht wordt dat je op zijn plaats blijft zitten (staat bijvoorbeeld op van zijn plaats in de klas, op kantoor of op een andere werkplek) • rent vaak rond of klimt overal op in situaties waarin dit ongepast is (bij adolescenten of volwassenen kan dit beperkt zijn tot subjectieve gevoelens van rusteloosheid) • kan moeilijk rustig spelen of zich bezighouden met ontspannende activiteiten • is vaak ‘in de weer’ of ‘draaft maar door’ (is bijvoorbeeld niet in staat om lang stil te zitten, of voelt zich daarbij ongemakkelijk) • praat vaak excessief veel • gooit het antwoord er vaak al uit voordat een vraag afgemaakt is (maakt bijvoorbeeld de zinnen van anderen af) • heeft vaak moeite op zijn/haar beurt te wachten • stoort vaak anderen of dringt zich op (bijvoorbeeld mengt zich zomaar in gesprekken, spelletjes of activiteiten).

Daarnaast geldt nog dat de verscheidende symptomen van onoplettendheid of hyperactiviteit-impulsiviteit voor het 12e jaar aanwezig moeten zijn. Ook dienen de symptomen zich voor te doen op twee of meer terreinen. Hierbij kun je denken aan school, werk, vrienden, gezin of sportvereniging.

18.10 Verdiepingsstof - ADHD en medicijngebruik

Overwegingen en bijwerkingenVoor veel ouders is het een grote stap om hun kind medicijnen te geven. Omdat methylfenidaat behoort tot de groep van de amfetaminen, wordt regelmatig de vraag gesteld of deze middelen de hersenen op lange termijn kunnen beschadigen. Bekend is immers dat amfetamineachtige middelen, zoals speed en cocaïne, schade kunnen veroorzaken aan de zenuwcellen. Geen sluitend antwoordEen sluitend antwoord hierop is niet te geven omdat er geen goede onderzoeksgegevens over de achterliggende periode beschikbaar zijn. Om het effect van medicatie op wetenschappelijk verantwoorde wijze te onderzoeken, moeten kinderen met AD(H)D die medicatie krijgen, worden vergeleken met kinderen met AD(H)D zónder medicatie. Het is niet verantwoord een grote groep

576

Thema 18 Kinderen met gedrags- en leerproblemen

kinderen met AD(H)D langere tijd een effectieve behandeling te onthouden. Daarom kon de Gezondheidsraad alleen rapporteren: "De werkzaamheid, effectiviteit en veiligheid op de korte termijn van deze middelen is in onderzoek overtuigend aangetoond voor een behandeling tot circa twee jaar."

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Ruim vijftig jaar gebruikDit betekent niet dat het innemen van deze medicijnen over een langere periode onveilig is. Na ruim vijftig jaar gebruik van deze middelen zijn nog nooit schadelijke effecten op de zenuwcellen gerapporteerd. Uit een klein onderzoek bleek zelfs dat de hersenen van kinderen met AD(H)D die nooit met medicijnen waren behandeld kleiner zijn dan van kinderen met AD(H)D die behandeld werden met psychostimulantia. Bijwerkingen in de eerste periodeVoor het kind zelf vallen de eerste weken van het medicijngebruik vaak niet mee. In die periode kan het last hebben van bijwerkingen, terwijl het zelf nog weinig verbetering voelt. In ongeveer 10 procent van de gevallen wegen de voordelen niet op tegen de negatieve bijwerkingen en wordt met de medicatie gestopt. Na de eerste periode worden de bijwerkingen over het algemeen ‘betrekkelijk mild’ genoemd.

Bijwerkingen van psychostimulantiaBij het gebruik van psychostimulantia gaan de meeste klachten over inslaapproblemen en verminderde eetlust. Slaapproblemen komen ook veelvuldig voor bij kinderen met AD(H)D die geen medicatie gebruiken, maar medicatie verergert soms de bestaande slaapproblemen. Verder komen bij stimulantia de bijwerkingen matheid en lusteloosheid, buikpijn, hoofdpijn en huilerigheid voor. Wanneer de eetlust sterk verminderd is door het gebruik van methylfenidaat, kan worden geprobeerd de medicatie na het eten te laten innemen. Daarnaast kan geprobeerd worden het kind tussendoor of ’s avonds meer te laten eten.

Bijwerkingen van StratteraBij Strattera zijn de meest voorkomende bijwerkingen slaperigheid, verminderde eetlust, misselijkheid, braken, moeheid en buikklachten (soms hevige buikpijn). Verder moet extra worden opgelet bij een hoge of lage bloeddruk, een versnelde hartslag of een hart-/vaatziekte. Veranderde persoonlijkheidDoor de medicatie verandert het gedrag. Verandert ook de persoonlijkheid? Daarover wordt heel verschillend gedacht, zowel door deskundigen als door de gebruikers van medicatie. Velen ervaren het effect van de medicatie als positief en vinden dat ze daardoor meer mogelijkheden hebben. Ze zeggen: "Ik kan nu echt mezelf zijn." Anderen voelen zich beperkt door de medicatie en hebben het gevoel dat het hen hindert in hun creativiteit en eigenheid. Wat is Ritalin? Ritalin is de merknaam van een medicijn dat wordt voorgeschreven bij ADHD en narcolepsie (slaapzucht). De werkzame stof in Ritalin is methylphenidaat. Dit is een stof die nauw verwant is aan amfetamine. De werking van Ritalin is vergelijkbaar met amfetamine maar is veel minder sterk. De effecten houden ook minder lang aan. In de hersenen zorgt Ritalin voor de afgifte van dopamine en noradrenaline. Ook blokkeert het medicijn de heropname van deze stoffen.

ConcertaOok Concerta wordt voorgeschreven voor ADHD en bevat eveneens methylfenidaat. Het verschil tussen Ritalin en Concerta is dat Concerta langer doorwerkt.

Wat doet Ritalin?Ritalin heeft een stimulerende werking op het centrale zenuwstelsel en verhoogt het vermogen tot concentratie. Hierdoor worden kinderen met ADHD minder snel afgeleid en rustiger. Ritalin geneest niet maar verlicht de symptomen. Bij 70% tot 80% van de kinderen die Ritalin krijgt voorgeschreven, verbeteren klachten als hyperactiviteit, chaotisch gedrag en emotionele prikkelbaarheid.

577

Behandeling is zinvolBehandeling met Ritalin is zinvol. Ook om latere problemen te voorkomen. Gebleken is dat kinderen met ADHD een grotere kans hebben om verslaafd te raken dan kinderen die geen ADHD hebben. Bij een behandeling voor ADHD neemt de kans op een latere alcohol- of drugsverslaving weer af (1).

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

Bijwerkingen Ritalin1 op de 3 kinderen die Ritalin gebruikt, heeft enigszins last van bijwerkingen. Onder andere: gebrek aan eetlust, niet kunnen inslapen, hoofdpijn, buikpijn en psychische klachten als nervositeit, angst en snel geïrriteerd zijn. Treden er bijwerkingen op, neem dan contact op met de huisarts.

Contra-indicaties RitalinAls contra-indicaties gelden onder meer harten vaatziekten, verhoogde bloeddruk, spanningsklachten en psychische stoornissen zoals angst of depressie. Bron: www.jellinek.nl.

18.11 Begrippen

[Cvc: begrippenlijst invoegen]

578

INDEX Diabetes mellitus .............................................. 195 Diagnostiek ....................................................... 312 Discriminatie ..................................................... 425 Diversiteit .......................................................... 173 Donateur ........................................................... 113

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

50X plate-tapping ............................................. 310 A A.A.M.R .............................................................. 531 Absence ............................................................. 516 Adhocratiecultuur ............................................ 370 AI ........................................................................ 155 ALV ..................................................................... 110 Amputatie ......................................................... 522 Anders georganiseerde sport ........................... 102 Arbowet ............................................................. 356 Artrose ............................................................... 489 ASE ..................................................................... 235 ASE-model ......................................................... 222 AVB .................................................................... 354 AVP .................................................................... 354

B Beweegvriendelijke omgeving ........................... 15 Bewegingscultuur ............................................. 388 Bijzonder onderwijs ............................................ 64 BinK ..................................................................... 35 Blended care ..................................................... 154 BMI ....................................................................... 83 BMO ..................................................................... 88 Box en blocktest ............................................... 308 BRAVO ............................................................... 193 BSO ...................................................................... 73 BSV ...................................................................... 43 Buikomvang ...................................................... 506 Buurtsportcoach Plus ......................................... 39 Bve ....................................................................... 65 BVO ...................................................................... 33

C CAO .................................................................... 126 CBS .................................................................... 399 Cervicaal ........................................................... 523 Cochleair implantaat ........................................ 526 Contemplatie .................................................... 227 CooL .................................................................. 237 COPD ................................................................. 215 CTO’s ................................................................. 174 Cultuurparticipatie ............................................. 16 CVA .................................................................... 195 D DB ...................................................................... 111 Deelschoolwerkplan ......................................... 278 Desporto ............................................................ 164 DESTEP .............................................................. 146

E E-health ............................................................. 149 Educatief ............................................................. 31 F Fte ........................................................................ 20

G GALA .................................................................... 33 Gamification ..................................................... 156 Gedragscode ..................................................... 433 Gezondheidsvaardigheden .............................. 148 GLI ..................................................................... 232 Groepsplan .......................................................... 77 GVO .................................................................... 222

H HDL .................................................................... 196 HGW ..................................................................... 78 Hiërarchiecultuur ............................................. 370 HIIT .................................................................... 106 Huishoudelijk reglement .................................. 110 Hyperglykemie .................................................. 511 Hypoglykemie ................................................... 511

I IKC ....................................................................... 22 Imago ................................................................ 343 Inclusief ............................................................. 175 Inclusieve sport ................................................. 255 Individualisering ............................................... 119 Integriteit .......................................................... 436 Interpretatiekader ............................................ 403 Intimidatie ........................................................ 425 IQ ....................................................................... 531 IZA ........................................................................ 33 J JIB ...................................................................... 466 JOGG ................................................................... 18

K Klassieke conditionering .................................. 366 KVLO .................................................................... 79

579

Sedentair gedrag .............................................. 197 SEGV .................................................................. 194 SEH .................................................................... 480 Seksuele intimidatie ......................................... 442 SES ....................................................................... 24 Sit-and-reach-test ............................................ 309 SLO ...................................................................... 69 Sociaal-economische status .............................. 29 Social media ..................................................... 345 Sportcultuur ...................................................... 388 Sportinfrastructuur .......................................... 176 SSV ..................................................................... 471 Stages of change model ................................... 225 Stakeholders ..................................................... 378 Stakeholdersproces ......................................... 378 Statuten ............................................................ 110 Substantiële visie ............................................. 404 SWOT ................................................................. 143

O PY (Z R O IG N D HT ER BO BE O EL M D BE -E R N O TA EP AL SO R N ED D AC ER TI WI J E) S

L LDL ..................................................................... 196 Leerlijn ................................................................ 80 LHBTIQ+ ............................................................ 439 Lumbaal ............................................................ 524 LVS ....................................................................... 77 M Machtsmisbruik ................................................ 425 Maintenance ..................................................... 234 Matchfixing ....................................................... 425 MET .................................................................... 206 Mindmapping .................................................... 380 Missie ................................................................. 134 Modelling .......................................................... 226 MOS ..................................................................... 22 MQ Scan ............................................................ 299 MRT .................................................................... 303 N Nature ............................................................... 364 Netwerken ........................................................... 23 NL Actief. ........................................................... 432 NLD .................................................................... 325 NNGB ................................................................. 200 NRZ .................................................................... 125 NTFU .................................................................. 477

O Obesitas ............................................................ 230 ODD ................................................................... 325 OMT ................................................................... 305 Ontsporting ....................................................... 390 OP ...................................................................... 320 Open club .......................................................... 124 Operante conditionering .................................. 366 Organisatiecultuur ........................................... 367 Oriëntatiekader ................................................ 403

P Partiële .............................................................. 516 PDCA-cyclus ...................................................... 137 Pedagogisch sportklimaat ............................... 426 Precontemplatie ............................................... 227 Proactief ............................................................ 376

Q Quadrugby ........................................................ 484

R Reguleringsdoelen ............................................ 292 Relationele visie ................................................ 405 Reumatoïde artritis .......................................... 489 S SCP .................................................................... 476

580

T Thoracaal .......................................................... 524

V Vakconcept ....................................................... 408 Valincident ........................................................ 480 VeBON ............................................................... 104 Verbinder ............................................................ 17 Versporting ....................................................... 390 Vertrouwenscontactpersoon ........................... 427 Visie ................................................................... 134 Visus .................................................................. 528 Vitaal ................................................................... 57 VNG ...................................................................... 56 Vog ..................................................................... 435 VSG .................................................................... 139

W WADA ................................................................. 425 WAO ................................................................... 357 WBO ..................................................................... 67 Wearables ......................................................... 153 WEB ..................................................................... 67 WHO ................................................................... 525 Wijknetwerk ...................................................... 140 Wmo .................................................................. 156 WOS ................................................................... 127 WPO ..................................................................... 67 WW ..................................................................... 356 Z Zelfmanagement .............................................. 148 Zorgplicht .......................................................... 320